Deaf Studies W Polsce Tom I.pdf. - O!

DEAF
STUDIES
W POLSCE
Copyright by Polski Zwizek Guchych Oddzia dzki, d 2014
DEAF
STUDIES
W POLSCE
tom I.
redakcja: Mariusz Sak
d 2014
DEAF STUDIES W POLSCE, t. 1

by Polski Zwizek Guchych Oddzia dzki, d 2014
www.pzg.lodz.pl
ISBN 9788393591633
Recenzent: prof. zw. dr hab. Jan Miodek
Redakcja: Mariusz Sak
Projekt graficzny i skad: Bartosz Stpie
Korekta: Ewa Twardowska
Zdjcie na okadce pochodzi z ksiki Wadysawa Nowickiego
Dzieje Instytutu Guchoniemych i Ociemniaych w Warszawie 18171917,
Warszawa 1918
Wstp...................................................................................................................................3
Cz I.
Mariusz Sak, Deaf Studies w Polsce.............................................................................7
Ewelina Moro, Ideologiczny kontekst wiedzy milczcej w artykuach
naukowych o guchocie..................................................................................................17
Magdalena Zdrodowska, Gusi, telefony i cyborgi. Alternatywne
opowieci o technologii..................................................................................................32
Aleksandra Kalata-Zawocka, DEAF CAN!, czyli kilka sw
o guchych tumaczach...................................................................................................43
Agnieszka Siepkowska, Historia mediw audiowizualnych
a osoby Guche................................................................................................................57
Cz II.
Joanna Kobosko, Syszcy rodzice wobec guchoty dziecka badania nad
tosamoci rodzicielsk syszcych matek i ojcw
dzieci guchych w Polsce...............................................................................................95
Tomasz Piekot, Kamilla Biskupska Tosamo zawodowa osb guchych
a ich problemy na rynku pracy....................................................................................107
Agnieszka Koodziejczak, Deaf art w Polsce
kwestia tosamoci guchych artystw..................................................................133
Cz III.
Magorzata Januszewicz, Wyraenia lokatywne i klasyfikatory
w polskim jzyku migowym (PJM).............................................................................142
Marcin Jura, Bdy guchych w polszczynie a analiza kontrastywna
polskiego jzyka migowego i jzyka polskiego wstp do bada.....................156
Anna Ruszkowska i Piotr Tomaszewski, Analiza zachowa jzykowych
i komunikacyjnych guchych i syszcych przedszkolakw
w sytuacji zabawy..........................................................................................................171
Piotr Wojda, Jzyk migowy w Polsce jeden czy w wielu odmianach?
Przesanki do bada nad guchot............................................................................201
Pawe Rutkowski, Sylwia oziska, Joanna Filipczak, Joanna acheta,
Piotr Mostowski, Korpus polskiego jzyka migowego (PJM): zaoenia
procedury metodologia..........................................................................................217
Wstp

Deaf Studies s interdyscyplinarnym podejciem do Guchoty. Obejmuj
wybrane zagadnienia dyscyplin takich jak pedagogika, psychologia, kulturoznawstwo, socjologia, lingwistyka, historia, sztuka i innych. Przedmiotami bada
i rozwaa akademickich s wszystkie te elementy dorobku ludzkoci, ktre
wi si w jaki sposb z ludmi Guchymi.

Kim s Gusi? Zwyczajowo ju okrela si tym mianem osoby, ktre
identyfikuj si jako czonkowie mniejszoci jzykowo-kulturowej bd s
z t mniejszoci kojarzeni. Spoeczno ta posuguje si swoim wasnym
jzykiem jzykiem migowym, wytworzya zesp obowizujcych norm,
swoistych przekona, pogldw i wartoci. Odrbno jzykowa tej grupy
zostaa rozpoznana ju w pnych latach 50. ubiegego wieku jako skutek
amerykaskiej transformacji akademickiej. W tym okresie zmieni si sposb
postrzegania guchoty rozpocz si etap intensywnego odchodzenia od
klasycznej perspektywy ujmowania guchoty jako uomnoci i podkrelania
rnic psychologicznych w porwnaniu do syszcych. Na skutek bada
prowadzonych w obszarze lingwistyki, ju w poowie lat 60. udowodniono, e
gusi stanowi grup jzykowo odrbn. Std niedaleko ju byo do podniesienia
kwestii mniejszoci guchych, take w kontekcie spoecznym, co nastpio
w latach 70. ubiegego wieku. Kolejne lata przyniosy intensywny rozwj Deaf
Studies na wiecie, ktre w obecnym ksztacie s niekwestionowan dyscyplin
akademick.

Deaf Studies s na polskim gruncie nowoci. Stanowi odpowied
na konieczno zmiany paradygmatu guchoty, ktrego centrum nie jest
ju such, mowa i integracja ze syszcymi. Nie ma wtpliwoci, e jestemy
obecnie uczestnikami procesu, ktry w sposb intensywny, by nie powiedzie
gwatowny, przeprowadza nas przez wszystkie etapy, ktre nastpiy w krajach
wyprzedzajcych nas w podejciu do guchoty: USA, Francji, Wielkiej Brytanii,
Szwecji i innych. Proces ten, w ktrego ramy jestemy si rzeczy ujci, jest
wyrazem zuycia klasycznego, rehabilitacyjnego ujcia guchoty, odrzuceniem
medykalizacji i logopedyzacji guchoty. Jednake, nie odrzuca takiego ujcia
guchoty kategorycznie idea cakowitego wyzbycia si dotychczasowych
osigni medycznych, logopedycznych i rehablitacyjnych nie jest waciwa
Deaf Studies. Zaoenie, e kady czowiek ma prawo do maksymalizacji swoich
moliwoci, take w zakresie syszenia i mwienia, jest niepodwaalne.

Co, w zwizku z powyszym, jest paradygmatem Deaf Studies? Niektrzy
twierdziliby kategorycznie, e jzyk, inni e kultura. Jest to najczstszy sposb
ujmowania esencji Deaf Studies. Naley jednak podkreli, e odnosi si ono
stricte do dyscyplin szczegowych Deaf Studies lub jej obszarw interdyscyp-
spis
treci
Wstp
linarnych. Wystpuj wszdzie tam, gdzie istotne jest wskazanie na jzykowokulturowe to wiedzy. Kultura i jzyk s w Deaf Studies przede wszystkim
uniwersaliami, ktre stanowi umown granic midzy t nauk a klasycznym
ujmowaniem guchoty, jako elementu w jaki sposb dyskredytujcego
moliwoci osoby dotknitej guchot. Paradygmatem Deaf Studies jest czowiek
Guchy i caoksztat jego dziaalnoci w spoeczestwie.

W niniejszej monografii zostaje podjta prba prezentacji wybranych
zagadnie Deaf Studies. S to zagadnienia, ktre stanowi trzon aktualnych,
najistotniejszych zainteresowa polskich naukowcw. Nie stanowi one powizanego cigu, s sygnalizacj mnogoci i obszernoci zagadnie, jakie wchodz
w skad zainteresowa badaczy, ich rozrzut tematyczny jest ywym dowodem
na stopie skomplikowania oraz interdyscyplinarno tematyk badawczych
Deaf Studies.

W pierwszej czci tomu poruszone zostan zagadnienia zwizane z moliwociami rozwoju i funkcjonowania akademickiego Deaf Studies w Polsce.
Tematyka ta zostanie omwiona w artykule Mariusza Saka Deaf Studies
w Polsce. Kolejnym tekstem bdzie Ideologiczny kontekst wiedzy milczcej
w artykuach naukowych o guchocie Eweliny Moro, w ktrym autorka dokonuje
unikatowej analizy dyskursu guchoty w relacji do implikacji ideologicznych
towarzyszcych osobie badacza. W dalszej czci Magdalena Zdrodowska
w tekcie Gusi, telefony i cyborgi. Alternatywne opowieci o technologii prezentuje tematyk technologizacji i cyborgizacji guchoty. Aleksandra KalataZawocka tekstem DEAF CAN!, czyli kilka sw o guchych tumaczach prezentuje ciekawe zagadnienie funkcjonowania osoby guchej jako tumacza jzyka
migowego. Cz pierwsz zamyka tekst Historia mediw audiowizualnych
a osoby Guche Agnieszki Siepkowskiej, w ktrym autorka dokonuje analizy
i interpretacji rl g/Guchych w produkcjach telewizyjnych i filmowych.

Druga cz tomu powicona jest zagadnieniom tosamoci. Otwiera j
artyku Joanny Kobosko Syszcy rodzice wobec guchoty dziecka badania
nad tosamoci rodzicielsk syszcych matek i ojcw dzieci guchych w Polsce,
w ktrym autorka dokonuje analizy relacji interpersonalnych syszcych rodzicw
i ich guchych dzieci. Kolejnym artykuem jest praca Tomasza Piekota i Kamilli
Biskupskiej Tosamo zawodowa osb guchych a ich problemy na rynku
pracy. Autorzy analizuj sposb mylenia osb guchych o pracy zawodowej.
W zamykajcym drug cz tekcie Agnieszki Koodziejczak Deaf art w Polsce
kwestia tosamoci guchych artystw autorka prezentuje wizualne odwzorowania tosamoci guchej w pracach guchych artystw.

Ostatnia cz tomu powicona zostaa kwestiom zwizanym z jzykiem
migowym. Rozpocznie j tekst Magorzaty Januszewicz Wyraenia lokatywne
i klasyfikatory w polskim jzyku migowym (PJM), w ktrym autorka dokonuje
spis
treci
Wstp
analizy klasyfikatorw wystpujcych w polskim jzyku migowym. Kolejny tekst,

autorstwa Marcina Jury, Bdy guchych w polszczynie a analiza kontrastywna
polskiego jzyka migowego i jzyka polskiego wstp do bada stanowi ciekaw
analiz porwnawcz wystpowania bdw w polszczynie pisanej uczniw
guchych. Z kolei w tekcie Anny Ruszkowskiej i Piotra Tomaszewskiego Analiza
zachowa jzykowych i komunikacyjnych guchych i syszcych przedszkolakw
w sytuacji zabawy zapozna si mona z wynikami bada dotyczcych
komunikacji dzieci guchych. Nastpny tekst, Jzyk migowy w Polsce jeden
czy w wielu odmianach? autorstwa Piotra Wojdy, jest prb krytycznego
spojrzenia na komunikacj migow g/Guchych w Polsce. Tom zamyka tekst
Pawa Rutkowskiego, Sylwii oziskiej, Joanny Filipczak, Joanny achety i Piotra
Mostowskiego Korpus polskiego jzyka migowego (PJM): zaoenia procedury
metodologia, ktry zapoznaje nas z implikacjami towarzyszcymi tworzeniu
korpusu polskiego jzyka migowego.

Koczc, nie sposb nie wspomnie o duej iloci dobrej woli i nakadu
pracy osb zaangaowanych w powstanie tego tomu. Wszystkim osobom
bezporednio lub porednio zaangaowanym w ukazanie si niniejszego tomu
skadam w tym miejscu najserdeczniejsze podzikowania.
Mariusz Sak
spis
treci
CZ I.
spis
treci
Deaf Studies w Polsce

Mariusz Sak
Wstp
Od kilkunastu lat do jzyka debaty publicznej, zarwno tej mniej, jak
i bardziej oficjalnej, przebija si koncepcja kultury Guchych rozumianej rnie,
czasem jako odnonik stricte do modelu jzykowo-kulturowego, czasem
jako element modelu spoecznego bd spoeczno-kulturowego, a take
w niektrych wypowiedziach do modelu etnicznego. Koncepcja ta przenika
te do sfery nauki. Nie wdajc si w szczegy poszczeglnych modeli
rni si do istotnie midzy sob mona powiedzie, e wszystkie
stoj w opozycji w stosunku do tego, z czym dzi czsto kojarzy si guchota
w Polsce z surdologi. Naukowcy zajmujcy si rnymi dziedzinami humanistyki stosuj coraz czciej bardzo zblione podstawy teoretyczne, wynikajce
z zastosowania koncepcji kultury Guchych. Wykorzystuj metodologi bada
midzykulturowych, a uzyskane wyniki rozpatruj nie z punktu widzenia
korzyci, jakie gusi mog odnie w relacjach ze syszcymi, lecz przyjmujc
perspektyw od wewntrz spoecznoci guchych. Powstaje zatem pytanie,
czy mona (ju) rozpatrywa dorobek osb, ktre poruszaj si w naukowym,
pozasurdologicznym obszarze zagadnie zwizanych z guchot, jako pocztek
nowej dziedziny nauki w Polsce Deaf Studies?
Celem niniejszego artykuu jest krtka refleksja nad stanem Deaf Studies
w Polsce oraz perspektywami rozwoju.
Klasyczne ujcie guchoty na gruncie polskim
Surdopedagogika jako subdyscyplina pedagogiki specjalnej zajmujca si
guchymi przeja od niej paradygmat wsparcia i pomocy, wraz z caym
narzutem suebnoci wobec poszkodowanych przez los. W polskiej surdopedagogice nigdy nie byo sygnaw, ktre podwaayby ten paradygmat,
jedynie w niektrych tekstach mona byo zaobserwowa mniej lub bardziej
jawne stwierdzenia, ktre wskazyway na to, e autor zauwaa funkcjonowanie
guchych w formule nawizujcej bardziej do charakterystyk spoecznych ni
dysfunkcyjnych. Niemniej cele surdopedagogiki s nierozcznie powizane
z opiekowaniem si, przez co naley rozumie dziaania, ktre przypominaj
zajmowanie si rodzicw dzieckiem, czyli kategorie zwizane z opiek, trosk,
zapewnieniem bezpieczestwa etc. Std koncentracja surdopedagogiki na
usprawnianiu, wychowaniu suchowym, korekcji logopedycznej oraz podobnych
dziaaniach, dziki ktrym dziecko mogo by wczone, pokonywa barier,
by takie samo. Tyle teoria. Praktyka mwia co innego: wyniki bada
wskazyway na istotne nierwnoci w czytaniu i pisaniu oraz posugiwaniu si
spis
treci
M. Sak, Deaf Studies w Polsce
jzykiem polskim w mowie (co zreszt naturalne), brak samodzielnoci i inne

deficyty. Surdopedagogika staa si nauk, ktra diagnozowaa problemy,
jednoczenie jednak uparcie promowaa rozwizania, ktre te problemy nie tylko
stwarzay, lecz pogbiay (Lane, 1996; Ladd, 2003).
W latach 80. XX w. obszarem guchoty zajli si psycholodzy, prbujc
doszukiwa si specjalnych cech osb guchych i wykreowa w ten sposb
now specjalizacj surdopsychologi. Przypisywano guchym cechy, ktre
maj niewiele wsplnego z rzeczywistoci: podejrzliwo, impulsywno,
niedojrzao spoeczn i emocjonaln, niedostosowanie spoeczne, autoizolacj,
naiwno i wiele innych okrele (Lane, 1996; Lane, 1988).
Surdopedagogika i surdopsychologia objy swoim zakresem praktycznie
cay obszar polskich bada osb guchych. Kooperacja tych specjalizacji
wraz z wybranymi specjalizacjami innych dyscyplin naukowych skutkowaa
tym, co dzi okrela si mianem surdologii, czyli nauki o guchocie. Skoncentrowana ona bya od samego pocztku na celach rehabilitacyjnych
i rewalidacyjnych.
Od ponad 40 lat w polskiej pedagogice guchych zauwaany jest problem
jzyka guchych. Niestety, zamiast rozpatrywania tej problematyki na paszczynie
jzykowej, praktycznie cay czas skupiano si na obszarze komunikacji, ktrej
celem byo dopasowanie guchych do syszcej wikszoci. Odbywao si
to poprzez rozwijanie systemu jzykowo-migowego oraz fonogestw. Takie
podejcie do jzyka guchych byo wygodne dla nauczycieli, ktrzy w relatywnie
atwy sposb uzyskali dostp do znakw migowych. Niestety, nie miao to wiele
wsplnego z jzykiem migowym, zrodzio za wiele problemw, ktre rzutuj
na stan dzisiejszej edukacji guchych, wpyno rwnie na jako bada,
metodologi oraz uzyskane przez surdopedagogw wyniki.
Rozwj Deaf Studies w USA
Idea Deaf Studies nie jest nowa. Problematyk guchoty w rozumieniu
niemedycznym dostrzegano ju od czasw, gdy gusi stali si obiektem naukowych docieka. Dostrzegali j take gusi mimo prb usunicia ze szk jzyka
migowego i guchych nauczycieli oraz dziaa zmierzajcych do ograniczenia
liczebnoci populacji guchych jzyk migowy oraz kultura guchych przetrwaa,
trzymajc si na uboczu, w skupiskach guchych. Pocztkowo nie ujmowano
guchoty w kompleks powizanych ze sob specjalizacji, jednak jak dowodz
teksty archiwalne czasopisma American Annals of the Deaf zauwaano
zagadnienia, ktre dzi nazwalibymy dyscyplinami naukowymi tworzcymi
dziedzin Deaf Studies. Opisywano kwestie zwizane z ksztaceniem guchych
(Fay, 1891; Greene, 1893; Luzerne, 1853), histori (Denis, 1887; Fay, 1875; Peet,
1851), sztuk, jzykiem (Perry, 1877), w tym te jzykiem migowym, socjalizacj,
spis
treci
postawami w stosunku do guchych i guchoty etc. Nie zawsze byy to teksty

o cechach naukowych, jednak istotne jest, e zagadnienia te zostay dostrzeone
i podnoszone w publicznej debacie nad kwestiami guchoty. Nie byy to te teksty,
ktre zaistniay w obiegu naukowym, gdy ten by cakowicie zawaszczony przez
syszcych, w wikszoci skupionych na naprawianiu guchoty jako bdu
natury bd dziaaniach, ktre dzi nazwalibymy dobroczynnoci. Taki stan
rzeczy trwa do lat 70. ubiegego wieku, czyli do okresu, w ktrym w publicznym
dyskursie na dobre zakorzeniy si takie kategorie, jak prawa czowieka,
rwnouprawnienie, mniejszoci kulturowe kategorie, ktre z impetem zaczy
oddziaywa na kwestie prawne, edukacyjne, ekonomiczne i polityczne. Zaczy
powstawa zrby tego, co dzi nazywamy kulturowym modelem guchoty.
Zaczto dostrzega, e elementy rnych informacji o guchych, guchocie,
jzyku, sporcie, yciu towarzyskim, zachowaniach, spoecznoci etc., pozornie
dalekie od siebie, cz si ze sob niczym puzzle. Zauwaono te, e jzyk
migowy jest penoprawnym jzykiem, jednake guchota nie moe by opisana
wycznie w perspektywie dynamicznie rozwijajcej si w drugiej poowie lat
60. lingwistyki migowej. Burzliwie rozwijajca si koncepcja kultury Guchych
potrzebowaa solidnej podstawy teoretycznej, w sposb naukowy opisujcej
poszczeglne elementy wiata Guchych. Pocztkowo kiekujc w zespole
Williama Stokoe1 na Gallaudet University oraz w rodowisku zwizanym
z pismem Sign Language Studies idea Deaf Studies zataczaa coraz szersze
krgi. Pierwsze studia akademickie z Deaf Studies zorganizowano w latach 80.
(Uniwersytet w Bostonie oraz Uniwersytet Stanowy w Kalifornii). Lata 80. to
take przejcie od publikacji typowo lingwistycznych do tych, ktrych wyniki
dotyczyy opresji jzykowej, kulturowej i spoecznej (Kyle, Woll, 1988; Higgins,
Nash 1987, Jacobs 1989; Spradley, Spradley 1985; van Cleve, Crouch 1989,
Gannon 1981; Sacks 1989).
Wanym etapem rozwoju Deaf Studies byo wydarzenie znane w wiecie
Guchych jako Deaf President Now, ktre z punktu widzenia Deaf Studies
spenio donios rol: pokazao caemu wiatu, e Gusi s grup spoeczn,
ktr spaja koncepcja kultury. Pokazao te, e ta kultura jest uniwersalna
i niezalenie od narodowoci Gusi podzielaj pogldy protestujcych,
utosamiaj si z nimi. Wydarzenie to byo jednym z najwaniejszych
w wielowiekowym procesie konsolidacji rodowisk Guchych. Byo take swoist afirmacj kultury Guchych w spoeczestwie syszcych, take wrd
Na wzmiank zasuguje fakt, e to czonek zespou Williama Stokoe, James Woodward,
zaproponowa zapis terminu guchy z duej litery, gdy dotyczy on osb, ktre nale do
kultury Guchych (Gusi). Tak podkrelona kulturowo Guchych uznawana jest dzi za jeden
z fundamentalnych elementw wyaniajcych si Deaf Studies.
spis
treci
10
syszcych naukowcw, ktrzy zaczli interesowa si Guchymi oraz podejmowali problematyk Deaf Studies w swoich dociekaniach. Od lat 90.
obserwujemy coraz wiksz liczb publikacji dotyczcych ujmowania Guchych
wedug modelu spoeczno-kulturowego, z silnie akcentowan dyskryminacj
Guchej mniejszoci wrd syszcej wikszoci (Lane, 1992; Lane, Hoffmeister,
Bahan 1996; Jankowski, 1997; van Cleve, 1999; Corker, 1996, 1998; Erting,
1994). Najnowsze opracowania z zakresu Deaf Studies skupiaj si na kwestiach
tosamoci (Bruggermann, 2009); edukacji (Marschark, 2009), Guchoty
z perspektywy Guchych (Ladd, 2003; ) oraz rnych zagadnieniach Deaf
Studies (Marschark, Spencer, 2011; Bauman, 2008; Burch, Kafer 2010; Roy
2011; Paul, Moores 2012). Oczywicie podane tu rda s bardzo subiektywnym
wycinkiem literatury dotyczcej zarwno Deaf Studies, jak i jej poszczeglnych
skadowych (warto wspomnie, e zbiory Deaf Studies Uniwersytetu Gallaudet
licz ponad milion pozycji, wliczajc w to publikacje zwarte, artykuy, publikacje
wideo, mikrofilmy oraz inne materiay).
Czym jest Deaf Studies?
Nie istnieje jedna wsplna definicja Deaf Studies, prawdopodobnie dlatego, e
nie byo potrzeby tworzenia takiej definicji. Cytujc Harlana Lanea:
Wiedz o Guchych nazywamy, oglnie, Deaf Studies. Deaf Studies obejmuje
sztuk Guchych taniec, projektowanie, film i telewizj, opowiadania, malarstwo
i teatr. Zawiera w sobie take histori Guchych, wspczesn i przesz; polityk
rzdu i prawo dotyczce Guchych; badania edukacji Guchych ich nauczanie
i konsekwencje; jzyki migowe ich analiz, nauczanie i tumaczenie; oraz
usystematyzowan refleksj nad kultur Guchych od kocioa do sportu, od
studiw nad rodzin do rynku pracy. Deaf Studies jest tym wszystkim i duo
wicej (Lane, 1989).
Podobne definicje znajdziemy u Baumana (2008) oraz Marscharka i Humpriesa
(2010). Chwil uwagi powici naley definicji, ktrej uyli ci ostatni autorzy:
Deaf Studies jest badaniem jzyka, spoecznoci i kultury guchych2. Jest to
definicja, ktra, z racji uycia maej litery w sowie guchych, moe sugerowa,
e Deaf Studies obejmuje take osoby guche. Praktyka Deaf Studies dowodzi,
e taka sytuacja ma miejsce na przykad w odniesieniu do analiz zwizanych
z regulacjami prawnymi dotyczcymi guchych tam, gdzie przepisy nie reguluj
rnic midzy osobami guchymi (niepenosprawnymi) a Guchymi (mniejszoci).
W istocie do kategorii guchoty (medycznej) w Deaf Studies siga si bardzo
czsto, gdy jest ona nieustannie obecna w analizach porwnawczych oraz
wszelkiej diagnostyce praktyk spoecznych wobec Guchych, szczeglnie
2
W oryginale: Deaf Studies is the study of the language, community, and culture of deaf people.
spis
treci
11
w zakresie edukacji oraz polityki spoecznej. Jednak guchota medyczna nie jest
przedmiotem bada Deaf Studies jeli jest w ogle obecna, suy jedynie jako
kontrast dla przedstawienia rnorodnych zagadnie dotyczcych Guchych.
Deaf Studies typowy program
Bardzo duo informacji o obszarze zainteresowa Deaf Studies dostarcza analiza
programw akademickich realizowanych w Stanach Zjednoczonych oraz Anglii.
Zasadniczo, mona wyrni trzy grupy przedmiotw:
odnoszce si do jzyka migowego s to przede wszystkim kursy jzyka
migowego (na rnym poziomie), konwersatoria oraz zajcia dotyczce struktury
jzyka migowego, warsztaty translatorskie oraz zajcia z zakresu kreatywnego
uywania jzyka migowego;
odnoszce si do kultury historia Guchych, sztuka Guchych, analiza tekstw
powiconych Guchym oraz zwizanych z folklorem Guchych (opowiadania
Guchych, poezja migowa);
pozostae kursy psychologii i komunikacji midzykulturowej, edukacji
i polityki spoecznej wobec Guchych, podstawowe zagadnienia audiologii,
socjologii, praw czowieka, antropologii oraz jzykoznawstwa.
Wymienione kursy, wchodzce w skad szerokiej bazy programowej Deaf
Studies naley traktowa dwojako. Przede wszystkim rdze Deaf Studies musz
stanowi kursy jzyka migowego, prowadzone na poziomie odpowiadajcym
potrzebom studentw, oraz kursy zwizane cile z kultur Guchych, dotyczce
rnorodnych pozalingwistycznych aspektw guchoty i Guchych. Taki rdze
powinien by obudowany moliwie najpeniejsz ofert kursw, ktre wyej
zostay ujte w kategori pozostae.
Deaf Studies a Deafhood
W obrbie samego Deaf Studies mona wyrni dwa podobne, jednak subtelnie
odmienne nurty. Poza przedstawionym ju Deaf Studies jest te koncepcja
Deafhood. Zasadnicz rnic midzy tymi dwoma nurtami jest podejcie do
Guchoty. W pierwszym przypadku, czyli Deaf Studies, nie ma wikszej rnicy,
czy badaczem jest osoba syszca, czy g/Gucha, gdy Deaf Studies skupia si
na opisie, badaniu, diagnozie problematyki dotyczcej rnorodnych obszarw
zwizanych z guchot kulturow. Deaf Studies jest koncepcj zawierajc
punkt widzenia zarwno osoby z wewntrz (Guchej), jak i osoby z zewntrz
(syszcej), skupiajc si na kategoriach opisowych dotyczcych, w szerokim
rozumieniu, stanu, w jakim guchota i Gusi si znajduj. Tymczasem Deafhood
jest nierozerwalnie poczone z emocjami zwizanymi z ideologi kolonializmu
oraz sprzeciwu. Jest punktem widzenia wycznie od wewntrz, czym, co
mona nazwa gosem z kultury. W kontekcie niniejszego artykuu podzia na
spis
treci
12
Deaf Studies i Deafhood nie jest istotny, gdy s to nurty bardziej uzupeniajce
si, ni konkurujce ze sob.
Deaf Studies tumaczenie
Powstaje pytanie, dlaczego w tekcie odnoszcym si do Deaf Studies w Polsce
uywany jest oryginalny anglojzyczny termin. Dzieje si tak z kilku powodw.
W odniesieniu do tematu niniejszego tekstu, surdologia mogaby stanowi
idealne tumaczenie anglojzycznego terminu Deaf Studies ac. surdus (guchy),
logos (sowo). Jednak mimo semantycznych podobiestw, konotacje tych, jake
na pierwszy rzut oka podobnych terminw, s zgoa odmienne. Dzieje si tak
dlatego, e guchota w rozumieniu polskiej surdologii jest anormalnym stanem
wymagajcym interwencji, podobnie jak cay kompleks subdyscyplin surdow Polsce. Natomiast w rozumieniu Deaf Studies guchota jest swoistym bytem,
naturalnoci, autonomicznym elementem tosamoci danej osoby. W zwizku
z wzajemnym wykluczaniem si tych koncepcji, czon surdo- nie moe by uyty
do opisu Deaf Studies.
Deaf Studies stan dyscypliny w Polsce
Na chwil obecn w Polsce nie ma miejsca, ktre nazwa mona polskim
centrum Deaf Studies. Istniej, w ramach struktur organizacyjnych, dwie
pracownie na Uniwersytecie Warszawskim, jednak oba te miejsca skupiaj si
na bardzo wskim wycinku Deaf Studies lingwistyce migowej (s to: Pracownia
Lingwistyki Migowej oraz Pracownia Bada nad Polskim Jzykiem Migowymi
i Komunikacj Guchych). Wydaje si, e jest to za mao, by nazwa Uniwersytet
Warszawski centrum.
W kategoriach personalnych sytuacja jest o wiele lepsza: na chwil obecn
mona mwi o kilku doktorach, ktrzy cao lub fragment swoich bada
powicaj Deaf Studies, wic z tematyk waciw dla Deaf Studies swoje
naukowe plany oraz akademickie awanse. Jest take grupa magistrw, ktrzy
maj zacicie naukowe, cz z nich uczszcza bd planuje w najbliszym
czasie uczszcza na studia doktoranckie, u kilku osb stan prac nad rozpraw
doktorsk sugeruje, e liczba doktoratw zwizanych z tematyk Deaf Studies
wkrtce si powikszy.
Mona te powiedzie, e polskojzyczna bibliografia Deaf Studies, wyraona
w liczbach, jest niewielka (mona zaryzykowa, e jest to kilkanacie rnych
pozycji zwartych oraz ponad sto, by moe nawet okoo dwustu publikacji
z rnych czasopism oraz tomw zbiorowych3), jednak naley podkreli, e ich
Na chwil obecn nie istnieje zestawienie bibliograficzne polskich tekstw naukowych
z zakresu Deaf Studies.
spis
treci
13
ilo i jako systematycznie wzrasta. Organizowane s konferencje, warsztaty

i szkolenia dotyczce rnorodnych aspektw jzyka, edukacji i kultury Guchych.
Czy mona mwi o Deaf Studies w Polsce?
Czy w kontekcie wyej opisanego typowego programu mona mwi
o Deaf Studies w Polsce? Odpowied na tak postawione pytanie nie jest atwa.
To, co skada si na obecny ksztat Deaf Studies, nie jest jakim szczeglnym
odkryciem ostatnich 50 lat (USA) czy 20 lat (Polska), ale jest systematycznym
zgbianiem, diagnostyk, wyanianiem si, czeniem poszczeglnych nurtw
bada, specjalizacji dyscyplin w pewien koncept, ktry umownie nazywany
jest Deaf Studies. Jednak nie jest to koncept sztywny, brak jakiego elementu
go nie dyskredytuje (stay jest tylko rdze Deaf Studies, ktry skupia si na
zagadnieniach cile zwizanych z jzykiem migowym oraz kultur Guchych).
Caa reszta jest pynna moe by elementem Deaf Studies, ale nie musi. Deaf
Studies to nie puzzle, gdzie brak jednego elementu niszczy cao.
Podejmujc prb zwizej odpowiedzi na postawione pytanie dotyczce
Deaf Studies w Polsce, zaryzykowa mona tez, e owszem, istnieje baza,
na ktrej mona t dziedzin nauki budowa. Istnieje wsplnie podzielane
przekonanie o potrzebie rozwoju wiedzy o Guchych i Guchocie. Istnieje
wsplna podstawa teoretyczna, ktra jest niekwestionowana i wykorzystywana
przez osoby podejmujce problematyk Deaf Studies na gruncie polskim.
Wydaje si, e w ujciu caociowym, Deaf Studies w Polsce jest w fazie
tworzenia, jest w wieku niemowlcym, wiadomo, e ju jest, ale jeszcze nie ma
wiadomoci swojego istnienia, nie spaja swojego bytu we wsplnie nazwane
kategorie.
Perspektywy Deaf Studies w Polsce
Bardzo trudno jest prognozowa przyszo Deaf Studies, szczeglnie
z subiektywnej perspektywy autora tekstw powizanych z t dziedzin wiedzy.
O wiele lepsz metod jest przyjrzenie si procesom, ktre miay miejsce
w krajach, gdzie obecnie mona mwi o funkcjonowaniu dojrzaego Deaf
Studies. To, co obecnie dzieje si w Polsce, jest typow faz koncentrowania
si Deaf Studies wok dynamicznie rozwijajcej si lingwistyki migowej.
Teoretycznie nastpn faz konstrukcji Deaf Studies powinno by przejcie
od lingwistyki migowej do socjolingwistyki, jednak wydaje si, e w przypadku
Polski proces rozwoju Deaf Studies nie bdzie przebiega po torze takim, jak
w Stanach Zjednoczonych czy Wielkiej Brytanii, gdy polscy naukowcy dziaajcy
w poszczeglnych specjalizacjach wchodz w coraz bardziej intensywny dialog
z dorobkiem naukowcw zagranicznych. Wydaje si, e w Polsce dojrzewanie
Deaf Studies bdzie miao bardziej intensywny przebieg.
spis
treci
14
Rozwaajc przyszo Deaf Studies w Polsce, warto wskaza na potencjalne

szanse i zagroenia w rozwoju tej dziedziny.
Omawiajc szanse, warto wskaza na potencja, jaki mamy wrd polskich
naukowcw. Dowodem na to jest skok jakociowy i ilociowy, jaki dokona si
w Polsce w cigu ostatniej dekady. Jest o wiele lepszy dostp do prac
naukowcw zachodnich, tematy dotyczce Deaf Studies zaczynaj si pojawia
nawet tam, gdzie do tej pory nie byy obecne (wczajc w to konferencje
surdologiczne). Tworz si zacztki instytucjonalizacji Deaf Studies na krajowych
uczelniach, powstaj plany uruchomienia specjalnoci Deaf Studies, a tematyk
t zaczynaj interesowa si osoby na co dzie zajmujce si tematyk
mediw, kultury, badacze z dziedziny psychologii, socjologii, antropologii
oraz innych nauk. Wszystko to daje szanse na dynamiczny rozwj teorii
i dydaktyki Deaf Studies w Polsce.
Z kolei zagroenia naley ujmowa poprzez przede wszystkim dominacj
klasycznej surdologii na polu praktyki, zwaszcza w zakresie ksztacenia kadr na
potrzeby edukacji specjalnej, potencjalnie zniechcajcej cz naukow-cw do
bada, ktre s nastpnie ignorowane w praktyce.
Podsumowanie
Pojawienie si w Polsce tekstw zgodnych z nurtem Deaf Studies powizane
byo nie tylko z osobistymi przekonaniami Autorw artykuw zawartych w niniejszym tomie. Wynika ono rwnie z obserwacji praktyki surdologicznej, ktra
daje opakane efekty, za prby poprawy tego stanu rzeczy s bezskuteczne.
Jednak to, w jaki sposb rozwija si Deaf Studies w Polsce, daje podstawy do
optymistycznego patrzenia w przyszo.
Bibliografia
Bauman, H.-D. L. (2008), Open your eyes: deaf studies talking, University
of Minnesota Press.
Brueggemann , B. J. (2009), Deaf Subjects: Between Identities and Places, New
York University Press.
Burch S., Kafer A. (2010), Deaf and Disability Studies: Interdisciplinary
Perspectives, Gallaudet University Press.
Cleve, van, J. V. (1999), Deaf History Unveiled: Interpretations from the New
Scholarship, Gallaudet University Press.
Cleve, van, J. V., Crouch B. A. (1989), A Place of Their Own: Creating the Deaf
Community in America, Gallaudet University Press.
Corker, M. (1996), Deaf Transitions: Images and Origins of Deaf Families, Deaf
Communities, and Deaf Identities, Jessica Kingsley Publishers.
spis
treci
15
Corker, M. (1998), Deaf and disabled, or deafness disabled?: towards a human

rights perspective, Open University Press.
Denis, T. (1887), The First instructor of the deaf in France, American Annals of
the Deaf and Dumb t. 32, nr 2.
Erting, C. (1989), The deaf way: perspectives from the International Conference
on Deaf Culture, Gallaudet University Press.
Fay, E. A.(1875), Histories of institutions, American Annals of the Deaf and
Dumb, t. 20, nr 2.
Fay, E. A. (1891), Methods of instruction in American schools, American Annals
of the Deaf and Dumb. t. 36, nr 1.
Gannon, J. R. (1981), Deaf Heritage: A Narrative History of Deaf America,
Gallaudet University Press.
Greene, D. (1893), What should be the aim of the education of the deaf?,
American Annals of the Deaf and Dumb, t. 38, nr 3.
Higgins, P. C., Nash J. E. (1987), Understanding Deafness Socially, Charles
C. Thomas Publisher.
Jacobs, L. M. (1989), A deaf adult speaks out, Gallaudet University Press.
Jankowski, K. (1977), Deaf Empowerment: Emergence, Struggle, and Rhetoric,
Kyle, J. G., Woll, B., Pullen, G., & Maddix, F. (1988), Sign language: the study of
deaf people and their language, Cambridge University Press.
Ladd, P. (2003), Understanding deaf culture: in search of deafhood, Multilingual
Matters.
Lane, H. (1996), Maska dobroczynnoci. Deprecjacja w spoecznoci guchych.
tum. T. Gakowski, J. Kobosko, Warszawa.
Lane, H. (1998), Is there a psychology of the deaf?, Exceptional Children, 55.
Lane, H. L. (1989), Deaf Studies Before and After the Revolution, [w:] Erting, C.,
The deaf way: perspectives from the International Conference on Deaf Culture,
Lane H. L., Hoffmeister, R. Bahan, B. J. (1996), A journey into the deaf-world,
DawnSignPress.
Marschark, M. (2009), Raising and Educating a Deaf Child:A Comprehensive
Guide to the Choices, Controversies, and Decisions Faced by Parents and
Educators, Oxford University Press.
Marschark, M., Humphries, T. (2010), Deaf Studies by Any Other Name?,
J. Deaf Stud. Deaf Educ. 15 (1).
Marschark, M., Spencer P. E. (2011), The Oxford Handbook of Deaf Studies,
Language, and Education, Oxford University Press.
Paul, P. V. , Moores, D. F. (2012), Deaf Epistemologies: Multiple Perspectives on
the Acquisition of Knowledge, Gallaudet University Press.
spis
treci
16
Peet, H. P. (1851), Memoir on the origin and early history of the art of instructing
the deaf and dumb, American Annals of the Deaf and Dumb, t. 3, nr 3.
Perry, C. S. (1877), Acquisition of language, The American Annals of the Deaf
and Dumb, t. 22, nr 2.
Rae, L. (1852), Family education for young deaf-mute children, American Annals
of the Deaf and Dumb, t.5, nr 1.
Roy, C. B. (2011), Discourse in Signed Languages, Sociolinguistics in Deaf
Communities Series, t. 17, Gallaudet University Press.
Sacks, O. W. (1989), Seeing Voices: A Journey Into the Land of the Deaf,
University of California Press.
Spradley, T. S., Spradley J. P. (1985), Deaf Like Me, Gallaudet University Press.
spis
treci
17
Ideologiczny kontekst wiedzy milczcej

w artykuach naukowych o guchocie
Ewelina Moro
Uniwersytet Wrocawski
Wstp
W niniejszym tekcie przedstawiam moliwoci, jakie niesie ideologiczna analiza
dyskursu o guchocie analiza dyskursu pod ktem ideologii dokonywana
z perspektywy koncepcji wiedzy milczcej Michaela Polanyiego oraz Harryego
M. Collinsa. Przedmiotem analiz z tak zarysowanej perspektywy uczyniam
teksty naukowe o guchocie, a dokadniej trzy polskie tomy pokonferencyjne
cznie 47 artykuw (Wonicka, 2007; Twardowska, 2008; Krakowiak, DziurdaMultan, 2011). Wybr dyskursu naukowego jako empirycznej ilustracji koncepcji
wiedzy przemilczanej jest istotny ze wzgldu na to, e w Polsce wanie na
gruncie nauki toczy si ideologiczny spr o guchot. Stronami dyskursywnego
starcia s surdopedagogika, od lat zajmujca si guchot, i stosunkowo moda
w Polsce lingwistyka migowa. W tej pierwszej guchota jest kategori negatywn
dysfunkcj, ktra prowadzi do niepenosprawnoci czy nawet upoledzenia
w tej drugiej uznaje si guchot za kategori pozytywn nonik tosamoci
i kulturowej odrbnoci Guchych1.
Najwaniejsze pojcia
Na wstpie warto zdefiniowa dwie najwaniejsze kategorie badawcze: ideologi
oraz wiedz milczc. Poniewa kategoria guchoty jest przedmiotem sporu
dyskursywnego, rezygnuj z jej definicji, zakadajc, e guchota jest tym, za co
bior j autorzy analizowanych tekstw2.

Ideologia w ujciu potocznym to kategoria negatywna, ktrej znaczenie
przypisywane jest gwnie Marksowi i Engelsowi. Zaoenia towarzyszce
jej tradycyjnemu rozumieniu odsyaj przede wszystkim do zafaszowanej
wiadomoci. Ideologia suy tu do ukrywania prawdziwych stosunkw spoecznych oraz do uzalenienia kategorii prawdy i faszu od spoecznych
i politycznych uwarunkowa. We wspczesnych interdyscyplinarnych badaniach
z zakresu analizy dyskursu zajmujcych si problemem ideologii3 pojcie to
traci swj negatywny wydwik na rzecz systemu idei, wartoci i wierze
zorientowanych na wyjanianie danego porzdku politycznego, legitymizowanie
Wielka litera w literaturze przedmiotu wskazuje na osoby traktujce ubytek suchu jako czynnik
tosamociotwrczy, a nie niepenosprawno.
2
Podobne zaniechanie jest do powszechne w badaniach dyskursu, por. Ostrowski (2009).
3
Por. m.in. van Dijk, 2000; Duszak, Fairclough, 2008; Wodak, 2007.
1
spis
treci
E. Moro, Ideologiczny kontekst wiedzy milczcej...
18
istniejcych relacji hierarchii i wadzy oraz zachowanie tosamoci grupowych

(Chiapello, Fairclought, 2008, s. 376). Na gruncie polskim wyczerpujc definicj
ideologii sformuowaa Jadwiga Puzynina. W jej ujciu ideologia to zesp
pogldw, zazwyczaj take zasad postpowania i hase charakterystyczny
dla jakiej grupy spoecznej, oparty na okrelonych wartociach, dotyczcy
caociowych koncepcji czowieka i/ lub ycia spoecznego (Puzynina, 2008,
s. 20). Tak rozumiana ideologia nadaje grupie okrelon tosamo, pozwala
okreli jej cele i dziaania oraz pomaga zaj stanowisko wobec poszczeglnych
wycinkw rzeczywistoci. Pomaga stwierdza, co jest prawdziwe, a co faszywe,
zwaszcza w przypadku problemw istotnych dla poszczeglnych spoecznoci.
W wikszoci przypadkw ideologia zabezpiecza symboliczne interesy danej
grupy, co ma istotne znaczenie w konfrontacji z grup dominujc4, ktrej pogldy
mog sta si wiedz powszechn. Wtedy to ideologia grupy dominujcej ma
znaczcy wpyw na opini publiczn, edukacj, gospodark, prawo.

W przypadku dyskursu o guchocie (pojmowanego szeroko jako dyskurs
surdopedagogiczny, medyczny oraz z zakresu lingwistyki migowej) grupa
dominujca, czyli spoeczestwo syszce, ustala wasn interpretacj guchoty
(nienormalno fizjologiczna/ deficyt sensoryczny poczone z nienormalnoci
intelektualn). Nastpuje narzucenie wasnego reimu dyskursu: zgodnie z teori
grupy zaguszanej grupa stanowica wikszo (tu: syszce spoeczestwo)
ma wiksze moliwoci formuowania norm i ksztatowania znacze w jzyku. Dziki temu spraw istotn dla tej grupy, czyli rehabilitacj artykulacji
mowy, uwaa si za wan spoecznie. Kolejnym etapem jest specjalizacja
(unaukowienie) dziaa, co pozwala na ich legitymizacj i przyjcie za naturalne.
Z kolei w grupie zaguszanej, polskich Guchych stanowicej wg szacunkw
od 40 do 50 tys. osb narasta opr wobec uprzedmiatawiajcych dziaa
rewalidacyjnych. Gusi posugujcy si polskim jzykiem migowym, wiadomi
wasnej tosamoci uznaj si bowiem za mniejszo jzykowo-kulturow, a nie
za niepenosprawnych.

Wiedza milczca (ang. tacitknowledge) to wg Michaela Polanyiego typ
wiedzy, ktra jest wykorzystywana w danej sytuacji, ale ktr trudno wyrazi
wprost sowami (Chmielewska-Banaszak, 2010, s. 45). Mona j nazwa take
wiedz cich, ukryt, przemilczan lub niezwerbalizowan. W odniesieniu do
dyskursu naukowego wiedza milczca to wiedza wykorzystywana w procesie
badawczym lub w trakcie tworzenia tekstw naukowych, jednak pomijana
w opisie metanaukowym.
Por. koncepcja grupy zaguszanej C. Kramare.
spis
treci
19
Model wiedzy milczcej w artykuach naukowych

Omawiane w tym tekcie elementy wiedzy milczcej w artykuach naukowych
o guchocie odnosz si do osoby badacza. Mona je podzieli na wewntrzne
(zalene od badacza) oraz zewntrzne (niezalene od badacza). Do czynnikw
wewntrznych zaliczy mona m.in.: tosamo badacza, jego orientacj
badawcz, zdobyte przez niego wiedz i umiejtnoci oraz sposb prezentacji
wynikw bada. Czynniki zewntrzne to m.in.: reputacja badacza, jego stopie
naukowy, wsparcie instytucji badawczych oraz paradygmat badawczy (Collins,
Pinch, 1998, za: Sojak, 2010, s. 31). Wykorzystywany niej model wiedzy
milczcej w dyskursie naukowym przedstawia nastpujcy schemat:
wiedza milczca
osoba badacza
czynniki
wewntrzne
orientacja
badacza
tosamo
badacza
zdobyta
wiedza
umiejtnoci
badacza
czynniki
zewntrzne
prezentacja
wynikw
bada
reputacja
badacza
stopie
naukowy
badacza
wsparcie
instytucji
badawczych
paradygmat
badawczy
Rys. 1. Elementy wiedzy milczcej, rdo: opracowanie wasne

Wiedza milczca (ang. tacitknowledge) Michaela Polanyiego zakada, e
pewne treci nie zostaj zwerbalizowane, co oznacza, e w artykuach naukowych
zawarta jest zarwno wiedza wypowiedziana, jak i niewypowiedziana ukryta
przez badacza specjalnie lub niewiadomie. Wedug Abriszewskiego (2011,
s. 8492) wiedza przemilczana istnieje w kadym tekcie naukowym5, i nie
mona jej wartociowa.

Czynniki ksztatujce wiedz naukow nie zawsze maj charakter
obiektywny czy naturalny. Na wikszo z nich wpywa osoba badacza, ktry:
uczestniczy w danej kulturze,
przynaley do podobnie mylcej wsplnoty,
wyraa milczc zgod (ang. tacitassent) na przyjte za oczywiste zaoenia
badawcze (Polanyi,1964, za: Chmielewska-Banaszak, 2010, s. 49).
Ma to zwizek z wymienionymi przez autora funkcjami tekstu naukowego, przede wszystkim:
potwierdzeniem i utrwaleniem zaoe badawczych, ktre s w artykule zawarte, oraz przekonaniem
czytelnika, e zawarta w artykule naukowym wiedza jest obiektywna, a nie subiektywna.
spis
treci
20

Oczywicie moe si zdarzy, e zaoenia badawcze s rne w rnych
wsplnotach. Rnice w interpretacji wiata wynikaj z przynalenoci do
odmiennych grup spoecznych. Grupy te, poczone wsplnymi interesami
i celami, wytworzyy swj wasny obraz wiata, w ktrym identyczne
dla wszystkich przedmioty czone s z rnymi wartociami i sensami
(Chmielewska-Banaszak, 2010, s. 54). Znaczenia i wartoci, jakie przyjmuje
podobnie mylca wsplnota, staj si oczywiste. Oznacza to, e nie wymagaj
ponownej weryfikacji, s przyjmowane a priori. Dlatego kolejni badacze nie
zastanawiaj si nad nimi i w ten sposb tworzy si milczca zgoda, ktra
zakada, e przyjte wczeniej znaczenia i wartoci s obiektywne, prawdziwe,
racjonalne, e stanowi dobry punkt odniesienia do dalszych bada.

Elementy wiedzy milczcej zwizane z osob badacza mona podzieli na
dwie grupy: czynnikw wewntrznych i zewntrznych.
Do wewntrznych determinantw wiedzy milczcej nale:
orientacja badacza: badacz, ktry jest absolwentem danego kierunku
studiw i ktry przyjmuje podan wiedz za prawdziw, bdzie stosowa na
uzasadnienie swoich bada pojcia i argumenty naukowe, z jakimi zapozna
si w toku studiw;
tosamo badacza: ten czynnik czy si z poprzednim; w tym przypadku
jednak najwaniejsze s nie tyle wiedza, co wartoci, wrd ktrych badacz
si obraca, ktre akceptuje i z ktrymi si utosamia;
wiedza i umiejtnoci badacza (do tej pory zdobyte): kolejny czynnik
dotyczy midzy innymi skoczonych przez badacza studiw, kursw,
zainteresowa badawczych oraz umiejtnoci przekazywania wiedzy;
prezentacja wynikw bada: kategoria ta jest zoona. Pierwszy jej
aspekt dotyczy profilowania wynikw, czyli wybierania do prezentacji rzeczy
najwaniejszych. Kady badacz przed ogoszeniem wynikw bada musi
zada sobie pytanie, ktre elementy jego pracy s najwaniejsze (oraz
dlaczego tak uwaa). Wybrane problemy badawcze zostan zbadane
i omwione, a nastpnie opublikowane, wic na nich skupi si uwaga
odbiorcw. Puszczone w obieg czytelniczy mog stworzy, zweryfikowa
lub sfalsyfikowa dany wycinek wiedzy. Drugi aspekt tej kategorii zwizany
jest ze sposobem prezentowania wynikw, ktry powinien by zrozumiay dla
odbiorcw. Czsto naukowcy prezentuj wyniki bada za pomoc trudnego
jzyka. Uywanie mao znanych, specjalistycznych sw powoduje, e nie
wszyscy mog te wyniki zrozumie. Poziom trudnoci jzyka, jakiego badacz
uywa w tekstach naukowych, powinien by dostosowany do poziomu
wyksztacenia czytelnikw. Inaczej nie dowiedz si oni niczego nowego
z danego teksu, zatem tekst naukowy nie speni jednej z waniejszych funkcji
spis
treci
21
przekazania wiedzy. W przypadku natywnych uytkownikw polskiego

jzyka migowego wana jest jeszcze jedna kwestia: forma prezentowania
wynikw. Dla guchych jak dla wszystkich osb, dla ktrych jzyk polski
jest jzykiem obcym, teksty napisane po polsku stanowi wiksze wyzwanie
ni te same teksty przedstawione w polskim jzyku migowym. Oczywiste
jest te, e prezentowanie wynikw bada tylko za pomoc polszczyzny
mwionej suchaczom, ktrzy s gusi, mija si z celem. Obowizkiem
osoby prezentujcej swoje wyniki bada jest zapewnienie tumaczenia
(we wasnym zakresie lub przez poproszenie organizatora konferencji
o zaproszenie tumacza).
Czynniki zewntrzne s zwizane gwnie ze spoecznym postrzeganiem
osoby badacza (wyjtek stanowi oczywicie paradygmat naukowy). Omwi
w tym punkcie naley takie czynniki, jak:
reputacja badacza: istotnym czynnikiem jest zdobyte uznanie badacza.
Jeli badacz jest w rodowisku naukowym i kulturowym szanowany, jego
pogldy i sposb prowadzenia bada bd uznane za suszne i bezdyskusyjne. Dotyczy to np. doboru materiau empirycznego (np. zebrania
korpusu tekstw), wyboru tematu do bada lub wycignitych wnioskw;
stopie naukowy badacza: im wyszy stopie naukowy autora tekstu
naukowego, tym atwiej uzna wiedz przekazan w tym tekcie za
prawdziw i oczywist. Sia oddziaywania tekstu studenta jest duo
mniejsza ni osoby posiadajcej tytu doktora lub profesora;
wsparcie instytucji badawczych, afiliacja: jest to czynnik, ktry
czy si zarwno z reputacj, jak i stopniem naukowym badacza. Jeeli
dany uniwersytet, a w zasadzie jego pracownicy doktorzy, doktorzy
habilitowani i profesorowie zgadzaj si z przedstawionymi przez danego
naukowca wynikami, bd one czciej cytowane i uznane za trafniejsze
ni kontrowersyjne wyniki, z ktrymi nie wszyscy si zgadzaj. Oczywicie,
im wysze uznanie w rodowisku naukowym dla badacza, im wyszy jego
tytu naukowy, tym przychylniejsze przyjcie wiedzy kontrowersyjnej;
paradygmat badawczy: uzasadnienie wyboru zaoe badawczych moe
by spowodowane wyborem paradygmatu badawczego. Jedna z definicji
tumaczy, e paradygmat to powszechnie uznawane osignicia naukowe,
ktre w pewnym czasie dostarczaj spoecznoci uczonych modelowych
problemw i rozwiza (Kuhn 2001, s. 10), czyli zbir poj i teorii jakiej
nauki, ktre s uznane za prawdziwe i powszechnie akceptowane.

To, co pozostaje ukryte albo nienazwane, dotyczy przyjtych przez badaczyautorw artykuw przekona, twierdze oraz ich uzasadnie. Kady badacz
spis
treci
22
korzysta w swojej pracy naukowej ze zdobytych wczeniej dowiadcze, wiedzy

oraz umiejtnoci uczestniczy w konferencjach, wykadach i wiczeniach,
sam zdobywa wiedz zwerbalizowan, ktr przyjmuje lub odrzuca. Przy
okazji badacz przyswaja wiedz milczc, dotyczc sposobu prezentowania
i przekazywania wiedzy zwerbalizowanej wyraonej wprost. Obserwuje, ktre
zaoenia badawcze spotykaj si z aprobat danego rodowiska naukowego.
Wanie na podstawie zdobytej wiedzy, jak sam akceptuje, ksztatuje swoj
tosamo naukowca. Zazwyczaj (cho nie zawsze) przyjmuje zaoenia wsplne
grupie naukowcw, ktrych szanuje i od ktrych si uczy. Nie bez znaczenia
jest take to, czy wiedza, ktr dany badacz tworzy (reprodukuje) i przedstawia
np. za pomoc artykuw naukowych, zostanie zaakceptowana przez
instytucj badawcz, w ktrej zdobywa kolejne tytuy naukowe. Tak naleaoby
postrzega pojcie ideologizacji nauki, tzn. jako przyjmowanie w postpowaniu
naukowym zespou pogldw, zazwyczaj take zasad postpowania i hase
charakterystycznych dla jakiej grupy spoecznej [tu: naukowcw E. M.]
opartego na okrelonych wartociach, dotyczcych caociowych koncepcji
czowieka i/ lub ycia spoecznego (Puzynina, 2008, s. 20).
Orientacja i tosamo badacza
Najwaniejsz kategori sporu dyskursywnego pomidzy surdopedagogik
a lingwistyk migow jest rnie rozumiane pojcie guchoty. Jej zdefiniowanie
jest podstawowym zaoeniem badawczym, determinujcym kade dziaanie
badawcze w obrbie danej dyscypliny. W przypadku surdopedagogiki badacze
powouj si na medyczne rozumienie guchoty, ktra jest dysfunkcj: (1)6
upoledzeniem lub utrat zdolnoci syszenia7 lub (2) obnieniem sprawnoci funkcjonalnej narzdu suchu, utrudniajcym ograniczajcym lub
uniemoliwiajcym ycie codzienne, nauk, prac oraz penienie rl spoecznych
waciwych dla pci i wieku, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi8.
Z kolei dla lingwistyki migowej guchota stanowi bdzie podstawowy
czynnik tosamociotwrczy. Cho pojcie to nie doczekao si jeszcze
eksplicytnej definicji w tekstach naukowych z tego zakresu, to prototypowy
wizerunek Guchego, autostereotyp rekonstruowany na podstawie wypowiedzi
umieszczonych na forum dyskusyjnym deaf.pl, musi zawiera w sobie skadnik
niesyszenia od urodzenia (por. Papiewska, 2010).
O ile nie zaznaczono inaczej, poszczeglne cytaty oraz przykady wykorzystane w analizie
nie posiadaj dokadnego adresu bibliograficznego. Jest to zabieg celowy, skupiajcy uwag
czytelnika na przytaczanym tekcie.
7
Por.: http://sjp.pwn.pl/szukaj/guchota.
8
Definicja BIAP, za: http://www.poradnikmedyczny.pl/mod/archiwum/8365.html.
6
spis
treci
23

Zdarza si, e nawet jeli definicja jest przytaczana wprost, to jej
konsekwencje ju nie. Jeli autor przyjmie zaoenie o guchocie jako dysfunkcji
za prawdziwe (lub nie zna/ nie uznaje lingwistycznomigowej definicji guchoty),
nie musi przytacza cytowanej definicji. Piszc o guchocie, bdzie mie na myli
upoledzenie suchu. Zatem przyjte zaoenie stanie si elementem wiedzy
milczcej, wywodzcej si z orientacji lub tosamoci badacza. W tekcie
artykuu naukowego mona odnale lady medycznej orientacji badacza:
w poruszanym temacie badawczym np. wiadczy o tym ju tytu: (3) Dzieci
z wad suchu specjalne potrzeby edukacyjne;
w zaproponowanym sposobie postpowania z guch osob (4) Zawsze
chciaam, aby we mnie zobaczyli normalnego czowieka, ktry ma may
problem ze suchem. Tak chciaam, aby rozumieli moj mow, lubili mnie
bez wzgldu na such;
uytym przez autora artykuu sownictwie (5) dzieci z wad suchu; (6)
modzie z uszkodzonym suchem.

Ponisza tabela to zestawienie spisw treci dwch tomw pokonferencyjnych. Na podstawie przytoczonych tytuw artykuw naukowych
mona zrekonstruowa i nazwa orientacje badawcze, w ktrych zdobywali
dowiadczenie badacze-autorzy artykuw.
Tom pokonferencyjny 1 (Tp1)
I. WCZESNA, KOMPLEKSOWA
I USTAWICZNA STYMULACJA ROZWOJU
DZIECKA Z USZKODZENIEM SUCHU
Wczesna nauka czytania jako stymulacja
rozwoju dzieci niesyszcych
Zagadnienia implantacji dzieci w wieku
wczesnoszkolnym
Wczesna rehabilitacja i szkoa specjalna
kontynuacja czy sprzeczno
Wsplne ksztacenie uczniw z wad suchu
i uczniw syszcych
II. CZOWIEK Z USZKODZONYM
SUCHEM W RODOWISKU
SPOECZNYM
Tom pokonferencyjny 2 (Tp2)

Gusi wrd syszcych gusi wrd
Guchych
Problemy integracji spoecznej osb
z uszkodzonym suchem w aspekcie
tosamociowym
Pomidzy dwoma wiatami problem
tosamoci spoecznej wybranej grupy
niesyszcych
Co to znaczy by osob guch? Studia nad
tosamoci osobow modziey guchej ze
syszcych rodzin
Jako ycia syszcych matek guchych
dzieci
Rola jzyka migowego w ksztatowaniu
tosamoci Guchych w Polsce
spis
treci

Wsplnota komunikacyjna i jzyk dzieci
z gbokimi uszkodzeniami suchu
24
Regionalizmy w polskim jzyku migowym
Gdzie jest moje prawdziwe Ja (self)? wiat

emocji modziey guchej ze syszcych rodzin
Nowe spojrzenia jzyk polski jako obcy

w kulturze i edukacji Guchych Gusi i ich
jzyki obce
Dziecko z czciow guchot w aspekcie

relacji szkolnych i rwieniczych
Kompetencja jzykowo-kulturowa a
tosamo narodowa niesyszcych
III. WSPARCIE SPOECZNE DZIECI,

MODZIEY I DOROSYCH OSB
Z USZKODZENIAMI SUCHU
Dzieci z wad suchu specjalne potrzeby

edukacyjne
Lektorat jzyka angielskiego dla niesyszcych
Wsparcie spoeczne rdo siy i kompetencji

rodzicw dzieci z uszkodzeniami suchu
O potrzebie bada nad stresem rodzicielskim
Wspomaganie rozwoju dziecka
z uszkodzonym suchem w wieku
przedszkolnym i szkolnym metod Marii
Montessori
Autorski program pracy z modzie

z uszkodzonym suchem Lepiej rozumiem
siebie i odwaniej id w wiat
Cechy i zachowania wychowankw cenione
przez surdopedagogw w kontekcie
wychowania i socjalizacji rodzajowej
Organizacja wsparcia dla studentw z

uszkodzonym suchem w Akademii Podlaskiej
Problemy ycia spoecznego i zawodowego

osb niedosyszcych i guchych
Dziaalno Centrum Edukacji Niesyszcych

i Sabo Syszcych w Katolickim
Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawa II
wiat peen znacze osoby niesyszce jako

twrcy i odbiorcy przekazw kulturowych
Podstawowe trudnoci osb niesyszcych

w opanowaniu pisowni jzyka obcego i ich
kompensowanie
Zastosowanie metody fonogestw
w nauczaniu jzykw obcych podejcie
eksperymentalne
Stereotyp osoby niesyszcej w opinii

studentw pedagogiki
Polscy artyci niesyszcy
Moja droga yciowa w wiecie osb
syszcych
Tosamo osoby zaimplantowanej czyli
o sobie
European Union of the Deaf
Duszpasterstwo niesyszcych w Stanach
Zjednoczonych Ameryki Pnocnej
Niesyszcy w Czechach
Tabela 1. Tytuy artykuw naukowych o guchocie (7) zebrane w dwch tomach pokonferencyjnych,
rdo: opracowanie wasne
spis
treci
25

Obie perspektywy zarwno medyczna, jak i migowa pojawiaj si
w przytoczonych tytuach. Na podstawie teorii sw-kluczy (Wyka, 1973)
przygotowano frekwencyjn list porwnawcz wyrazw istotnych dla
omawianych dyskursw9. W przypadku perspektywy medycznej najczciej
przytaczanymi istotnymi kategoriami byy:
uszkodzenie/ wada suchu 8 wskaza w Tp1 i 3 wskazania w Tp2
niesyszcy/osoba niesyszca 3 wskazania w Tp1 i 6 wskaza w Tp2
guchy 6 wskaza w Tp2, 1 wskazanie w Tp1
tosamo 6 wskaza w Tp2
Guchy 4 wskazania w Tp2
wsparcie/wspomaganie 4 wskazania w Tp1
stymulacja 2 wskazania w Tp1
jzyk migowy 2 wskazania w Tp2.

Wyraenie uszkodzenie/wada suchu odsya wprost do medycznej definicji
guchoty. Jest to deficyt, ktrego skutki naley niwelowa. W tym celu organizuje
si system wsparcia/wspomagania osoba niesyszca jest ukazywana w tej
perspektywie jako pacjens pasywny obiekt dziaa rewalidacyjnych. Niesyszcy
to okrelenie neutralne aksjologicznie i znaczeniowo w obu dyskursach
stosowane jako wyraz bliskoznaczny dla guchego (tylko dla dyskursu
lingwistycznomigowego) lub osoby z uszkodzonym suchem/ wad suchu (tylko
dla dyskursu surdopedagogicznego). Guchy jako rzeczownik odprzymiotnikowy
(pisany ma liter) w perspektywie lingwistycznomigowej oznacza najczciej
osob, ktra nie odbiera lub czciowo odbiera bodce dwikowe; aspekt
tosamoci jzykowo-kulturowej nie jest w tym przypadku istotny, tak jak
w przypadku obecnego tylko w perspektywie lingwistycznomigowej Guchego
(wyrazu pisanego du liter take w funkcji przymiotnikowej), w ktrym zapis
ortograficzny wskazuje na guchot kulturow. W tym zestawieniu nie dziwi
take wspwystpowanie odrbnych kategorii tematycznych: tosamoci
i jzyka migowego jedynie w dyskursie lingwistycznomigowym oraz stymulacji
jedynie w dyskursie surdopedagogicznym.

Mona powiedzie, e artyku naukowy jest narzdziem ekspansji i wadzy
autora. Oznacza to, e czytelnik zapoznaje si z prezentowanymi przez autora
wartociami, pogldami i orientacjami badawczymi, czyli ideologi. Skoro
ideologia opiera si na przyjtych wartociach, moliwe jest ich wskazanie
na podstawie artykuw naukowych. Dla tekstw o guchocie najczciej
wymieniane s:
Zdaj sobie spraw z bardzo maej reprezentatywnoci przedstawionej listy. Na potrzeby artykuu
przebadaam tytuy analizowanych artykuw naukowych, ktre stanowi tekstowe miejsca
strategiczne (por. Piekot, 2006).
spis
treci
26
syszenie,
guchota,
mowa,
jzyk migowy.

Syszenie oraz mowa (w zasadzie: artykulacja) to wane wartoci
w tekstach, ktrych autorami s osoby o orientacji medycznej i szeroko rozumianej
surdopedagogicznej. Guchota oraz jzyk migowy to wartoci podzielane
przez przedstawicieli orientacji lingwistycznomigowej oraz kulturowomigowej.
W przypadku guchoty i jzyka migowego naley zaznaczy, e s to pojcia
rnie rozumiane. Jeli autor tekstu przyjmie medyczn definicj guchoty
jak ju zostao wczeniej wyjanione bdzie j uznawa za antywarto,
czyli warto nacechowan negatywnie. W przypadku, gdy bdzie to czynnik
ksztatujcy tosamo i wykadnik tosamoci, pojcie to bdzie szanowane
i uwaane za istotne10. W przypadku jzyka migowego naley mwi o dwch
pojciach: pod tym terminem kryje si zarwno polski jzyk migowy (PJM), jak
i system jzykowo-migowy (SJM). Z jzykoznawczego punktu widzenia tylko
polski jzyk migowy jest jzykiem (obcym dla syszcych Polakw), wic moe
by nazywany jzykiem migowym. SJM jest ograniczonym subkodem jzyka
polskiego, oznacza to, e jest miganym (gestowym) wariantem jzyka polskiego.
SJM wykorzystuje polsk gramatyk i wybrane znaki migowe. Nie tworzy
wasnej gramatyki, dlatego jest to sposb komunikacji (nie jzyk!), ktry opanuj
szybciej syszcy ni gusi. Syszcy, poniewa od urodzenia s zaznajamiani
z polsk gramatyk. Gusi musz si jej uczy tak samo, jakby uczyli si jzyka
obcego dodanie trzech tysicy znakw migowych ktre wykorzystuje SJM
niewiele moe pomc. Niektrzy autorzy tekstw naukowych o guchocie nie
rozrniaj PJM i SJM, co niesie powane konsekwencje w postrzeganiu osb
guchych w syszcym spoeczestwie (Moro, 2011).
Wiedza i umiejtnoci badacza
Jak ju zaznaczono wczeniej, na wybr problemu badawczego ma rwnie
wpyw wczeniej zdobyta wiedza i umiejtnoci. Inaczej temat guchoty bd
rozpatrywa badacze, ktrzy znaj polski jzyk migowy, inaczej ci, ktrzy znaj
system jzykowo-migowy. Inaczej badacze zajmujcy si tosamoci Guchych,
inaczej ci, ktrzy zajmuj si problemami rodzicw dzieci niesyszcych. Inaczej
ci, ktrzy ukoczyli podyplomowe studia surdopedagogiczne, a inaczej
absolwenci podyplomowych studiw PJM. Na podstawie zebranego materiau
nie jest moliwe precyzyjne przeledzenie cieki edukacyjnej i zawodowej
badaczy-autorw. Czynnik ten powinien motywowa autorw artykuw
10
Por. Dekalog Guchego Polaka, http://www.deaf.pl/index.php?topic=8841.0.
spis
treci
27
naukowych do nieustannego poszerzania wasnej wiedzy, nawet jeli nie jest

zgodna z przyjmowanymi przez badacza: sposobem mylenia, wartociami
i pogldami.
Prezentacja wynikw bada
Wiedza milczca jest mocno zwizana z uzasadnieniem, dlaczego badaczautor artykuu naukowego przyj takie a nie inne zaoenia badawcze oraz
ktre problemy badawcze uzna za wane. Co prawda jest to ujawnienie czci
przekona badacza, ale nie zawsze. Takie uzasadnienie bowiem moe dotyczy
faktw, czyli wiedzy uznanej za prawdziw, lub zdroworozsdkowych zaoe,
czyli wiedzy potocznej, co do ktrej wszyscy si zgadzaj.
(8) Wrd trudnoci pojawiajcych si w pracy nad opisem polskiego jzyka
migowego naley wymieni:
brak lub niedobr tekstw pisanych (i brak wzorcw poprawnociowych);
modo i kreolizm PJM;
regionalizmy i dialekty;
brak dwujzycznych lingwistw;
zaburzenie gramatykalizacji jzyka u czci guchych dzieci (nie znika po
osigniciu dorosoci);
potencjalnie nadmierny wpyw lingwistyki fonicznej oraz migowej dotyczcej
ASL;
ideologia?

Naley jednak pamita, e nawet fakty mog by wybierane i zestawiane
ze sob w taki sposb, by pokazyway preferowany przez badacza wycinek
rzeczywistoci. Jeli naukowiec nie ma tej wiadomoci, wykorzystuje wanie
wiedz milczc.
(9) U dzieci z uszkodzonym suchem badanych skal WISC-R stwierdzono:
istotne trudnoci i opnienia dotyczce rozwoju jzykowego,
deficyty w zakresie wiedzy nabytej,
w innych zdolnociach poznawczych uwarunkowanych stymulacj rodowiskow (brak bazy jzykowej).

Powyszy fragment wykorzystuje powszechn wiadomo dotyczc
konsekwencji guchoty (w rozumieniu medycznym). Zastosowano niebezpieczny
z punktu widzenia obiektywnoci wiedzy skrt mylowy, ktry poczy
bezporednio uszkodzenie suchu z deficytem poznawczo-rozwojowym
dziecka. Autor bd autorka powyszego fragmentu tekstu wykorzysta/a
niezwerbalizowane zaoenie: guchota zaburza normalny rozwj dziecka. Jest
to zaoenie uznane za powszechne i prawdziwe, std prawdopodobnie brak
szczegowych danych dotyczcych przywoywanego badania (Jak populacj
spis
treci
28
zbadano? Jak gboki by ubytek suchu? Czy badane dzieci znay jzyk
migowy? W jaki sposb objawiay si zaburzenia poznawcze? Czy wykorzystane
w badaniu narzdzie uwzgldniao specyfik percepcji osb guchych? W jaki
sposb przeprowadzono badanie? itd.). Kategoria zdrowego rozsdku, inaczej
powszechnoci, jest bardzo niebezpieczna, poniewa wywodzi si z mylenia
elit spoecznych, np. naukowcw, a nie z natury. Moe te by przyjta przez
wikszo ludzi jako oczywista (np. dla syszcego spoeczestwa oczywiste
jest, e guchota to schorzenie, ktre naley rehabilitowa), co take nie oznacza,
e jest prawdziwa. Odbiorca cytowanego powyej artykuu naukowego poznaje
lub weryfikuje fakt: guchota jest dysfunkcj. Przejawia si tu ideologia oralnoci,
w ktrej rehabilitacja resztek suchowych i rewalidacja mowy jest wartoci
prowadzc do naprawienia wychowanka. Czsto, aby zwikszy wraenie
obiektywnoci, procesy dziaania s pokazane przez autorw w taki sposb,
by byy odzwierciedleniem naturalnego porzdku wiata lub obecnego ju
od zarania dziejw ([10] Arystoteles [] wysun tez, i osoby guche nie s
w stanie myle, a przez to podj wiedzy o dobru.). Wszystkie wymienione
powyej strategie powoduj, e czytelnik nabiera zaufania do tekstu naukowego.
Odwraca jednoczenie uwag od osoby autora, ktra wpywa na obiektywno
tekstu. Czytelnik zapomina, e ten autor ma jakie swoje przekonania, ktre
umieszcza w tekstach (wiadomie lub niewiadomie). Test naukowy wydaje
si przez to obiektywny, bezstronny, prawdziwy. Najczciej wykorzystywan
w tym wypadku strategi jzykow s:
styl bezosobowy (11) Jak udowodniono/ (12) Obecnie przyjmuje si,
e;
strona bierna (13) Rewalidacja mowy jest stosowana;
brak wtpliwoci (14) Spoeczno Guchych jest cigle zagroona, poniewa
syszcy nie widz wartoci w ich wsplnocie i jzyku
Reputacja badacza
Artyku naukowy tworzy sie powiza z innymi tekstami. Oznacza to, e autorzy
cytuj inne teksty, interpretuj inne teksty, odnosz si do innych artykuw.
Zgadzaj si z tymi artykuami lub nie. Autorzy tworz te teksty potwierdzajce
lub odrzucajce jakie zaoenia. Pracuj nad wsplnymi tematami. Badacz
publikujcy w danej dziedzinie naukowej powouje si na autorw uznanych za
autorytety. Dziki temu:
pokazuje to dla swoich bada;
wpisuje si w obowizujcy paradygmat badawczy (sposb prowadzenia
bada);
podnosi rang wynikw swoich bada.
spis
treci
29
Jeli badacz dugo specjalizuje si w jakim temacie, moe (cho nie musi)
sta si autorytetem w tym zakresie. Jest wiele elementw, ktre wpywaj
na pozycj badacza w danym rodowisku badawczym cze z nich zostaa
omwiona w tym artykule.
Stopie naukowy badacza
W wykorzystanym w tym artykule materiale badawczym, czyli w artykuach
naukowych zebranych w trzech tomach pokonferencyjnych, nie podano stopni
naukowych przy nazwiskach badaczy autorw artykuw. W jednym tomie na
kocu ksiki umieszczono noty o autorach, w ktrych pojawiy si informacje
na ten temat. Zrwnanie statusu naukowego badaczy sprzyja krytycznemu
spojrzeniu na prezentowan w artykule wiedz. Nietrudno wyobrazi sobie
sytuacj, w ktrej na studiach z surdopedagogiki powstaje praca licencjacka
badajca tosamo spoeczno-kulturow osb guchych. Jeli wyniki bada
poka, e gusi czuj si czonkami mniejszoci jzykowo-kulturowej (s
Guchymi), a nie niepenosprawnymi, takie wyniki bd sprzeczne z wiedz
przekazywan na studiach surdopedagogicznych. Istnieje prawdopodobiestwo,
e wypywajce z pracy wnioski zostan uznane na surdopedagogice za
niewiarygodne albo chocia za kontrowersyjne, a autor pracy naukowej
student niej oceniony.
Wsparcie instytucji badawczych
Mona wyobrazi sobie te inn sytuacj w ktrej kto prowadzi badania na
temat poczucia dyskryminacji syszcych przez niesyszcych (sic!). Jeli wyniki
poka, e niesyszcy dyskryminuj syszcych, np. ze wzgldu na stopie
znajomoci polskiego jzyka migowego, moe si okaza, e nie wszyscy
badacze zwizani ze rodowiskiem guchych, a zwaszcza Guchych, uznaj
takie dane za prawdziwe. W tym wypadku o zaaprobowaniu lub odrzuceniu
kontrowersyjnych wynikw moe zadecydowa wsparcie instytucji badawczych,
w ktrych prowadzi badania dany naukowiec. W jednym z analizowanych tomw
przy nazwisku autora danego artykuu badawczego pojawia si informacja
o orodku akademickim, ktry badacz reprezentuje. Jest to zabieg zwikszajcy
naukowo zamieszczonych artykuw. Nie jest moliwe bez przeprowadzenia
osobnych bada stwierdzenie, w jakim stopniu prezentowana w analizowanych
artykuach naukowych wiedza jest zgodna z obowizujcym w danej instytucji
badawczej paradygmatem.
Paradygmat badawczy
Mona za zaryzykowa stwierdzenie, e obecnie w sposobie mwienia
o guchocie dominuje paradygmat surdopedagogiczny (guchota jest niepeno-
spis
treci
30
sprawnoci). Perspektywa ta wynika z historycznie utrwalonego sposobu

traktowania guchych. Z kolei przeciwstawienie si takiemu rozumieniu guchoty,
zwaszcza ze strony lingwistw migowych, dy do zmiany albo przynajmniej
uzupenienia o nowy punkt widzenia obowizujcego paradygmatu:
(15) Przyczyn takiego stanu rzeczy jest zgoa rne podejcie do problemu
guchoty przez dwie spoecznoci: wikszociow syszcych i mniejszociow
guchych. Podejcie wikszoci syszcej charakteryzuje si traktowaniem
guchoty jako uomnoci, jako choroby, ktr trzeba wyleczy. () Spoeczno
Guchych traktuje guchot jako form identyfikacji: jestem guchy tak, jak inni
Gusi; jestem inny, ale nie chory, widz, chodz, mog funkcjonowa rwnie
dobrze jak syszcy, musz si tylko nauczy, jak, nie syszc, funkcjonowa
w otaczajcym mnie wiecie.

Wyodrbnienie dwch opozycyjnych perspektyw badawczych sprzyja
umocnieniu si dwch ideologii nazwane wartoci i zdefiniowane pogldy
sprzyjaj budowaniu tosamoci i solidarnoci grupowej.
Podsumowanie
Kategorie silnie reprezentowane w artykuach naukowych o guchocie zale
gwnie od orientacji badaczy-autorw. W przypadku badaczy reprezentujcych
orientacj surdopedagogiczn istotnymi kategoriami dyskursu bd guchota
(uszkodzenie suchu), dziaania rewalidujce (wspierajce) oraz syszenie
(stan normalny). W przypadku badaczy zorientowanych na perspektyw
lingwistycznomigow wane kategorie obejm kultur i jzyk guchych oraz
tosamo budowan m.in. na percepcji wzrokowej (niesuchowej).

Kady artyku naukowy zawiera milczc wiedz, po ktr siga badaczautor artykuu niezalenie od perspektywy, ktr obiera, oraz ideologii, ktr
podziela. S to:
orientacja badawcza;
zdobyte dowiadczenie, czyli wiedza i umiejtnoci wpywaj na prowadzone
badania oraz...
prezentacj wynikw bada w artykule naukowym;
reputacja i stopie naukowy badacza;
aprobata instytucji badawczej zatrudniajcej badacza;
obowizujcy paradygmat naukowy.

Jeli badacz, przystpujc do pisania artykuu naukowego, nie bdzie
wiadomy wpywu wiedzy milczcej na prezentowane wyniki bada, moe si
okaza, e przekazana w artykule wiedza zwerbalizowana stanie si ideologiczna,
ale w zym tego sowa znaczeniu. Autor moe wtedy dokona instrumentalizacji
wiedzy, czyli wykorzysta j do wasnych celw innych ni tworzenie nowej
wiedzy lub jej przekazywanie. W takim artykule autor moe zastosowa funkcj
magiczn jzyka: jeli powiem, e co istnieje, to jest to prawda.
spis
treci
31
Bibliografia
Abriszewski K. (2011), Co robi teksty naukowe, jeli nie odzwierciedlaj wiata?
W poszukiwaniu (post)konstruktywistycznych metafor, [w:] Teoretyczne podstawy
socjologii wiedzy, tom 3, red. P. Bytniewski, M. Chaubiski, Lublin.
Chiapello E., N. Fairclough (2008), Nowa ideologia zarzdzania. Podejcie
transdyscyplinarne krytycznej analizy dyskursu i nowej socjologii kapitalizmu,
[w:] Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejcie do komunikacji
spoecznej, red. A. Duszak, N. Fairclough, Krakw.
Chmielewska-Banaszak D. (2010), Midzy filozofi nauki a socjologi wiedzy:
poznanie naukowe w koncepcji Michaela Polanyiego, [w:] Teoretyczne podstawy
socjologii wiedzy, tom 2, red. P. Bytniewski, M. Chaubiski, Lublin.
Collins H. M., T. Pinch (1998), Golem, czyli co naley wiedzie o nauce, Warszawa.
Kuhn T. (2001), Struktura rewolucji naukowych, Warszawa.
Moro E., (2011), Konceptualizacja jzyka migowego w edukacji niesyszcych
spojrzenie krytyczne, [w:] Edukacja niesyszcych, red. E. Twardowska,
M. Kowalska, d.
Nie gos, ale sowo 2, red. K. Krakowiak, A. Dziurda-Multan, Lublin 2011.
Ostrowski . (2009), Mowa o rasizmie, Warszawa.
Papiewska W. (2010), Tosamo kulturowa Guchych, niepublikowana praca
magisterska, Instytut Filologii Polskiej, Uniwersytet Wrocawski.
Piekot T. (2006), Dyskurs polskich wiadomoci prasowych, Krakw.
Puzynina J. (2008), Ideologia w jzyku polskim, [w:] Ideologie w sowach
i obrazach, red. I. Kamiska-Szmaj, T. Piekot, M. Poprawa, Wrocaw.
Sojak R. (2010), Wiedza milczca w ujciu socjologii wiedzy naukowej,
[w:] Teoretyczne podstawy socjologii wiedzy, tom 2, red. P. Bytniewski,
M. Chaubiski, Lublin.
Stan bada nad Polskim Jzykiem Migowym, red. E. Twardowska, d 2008.
Tosamo spoeczno-kulturowa guchych, red. E. Wonicka, d 2007.
van Dijk T. (1998), Ideology. A Multidisciplinary Approach, London.
Wodak R. (2007), Language and Ideology Language in Ideology, [w:] Journal of
Language and Politics 6:1.
Wyka K. (1973), Sowa-klucze, [w:] Stylistyka polska. Wybr tekstw, wybr,
wstp i oprac. E. Miodowska-Brookes, A. Kulawik, M. Tatara.
http://sjp.pwn.pl/szukaj/guchota [dostp: 9.11.2012].
http://www.deaf.pl/index.php?topic=8841.0 [dostp: 7.11.2012].
http://www.poradnikmedyczny.pl/mod/archiwum/8365.html [dostp: 9.11.2012].
spis
treci
32
Gusi, telefony i cyborgi. Alternatywne opowieci

o technologii
Magdalena Zdrodowska
Instytut Sztuk Audiowizualnych
Uniwersytet Jagielloski
Technologia, jej wspczesno oraz historia, jest przedmiotem praktyk
kulturowych zwizanych nie tylko z jej rnorodnym stosowaniem, ale i z dziaaniami o charakterze aksjologicznym. Technologii przypisywane s wartoci
jedne wynalazki postrzegane s jak bogosawiestwo i odpowied na wane
potrzeby ludzkoci, inne budz groz stajc si symbolem opresji i cierpienia.
Z badawczego punktu widzenia z najciekawsz sytuacj mamy do czynienia,
gdy o tych samych technologiach kr rnorodne: oficjalne oraz subwersywne
opowieci i odczytania. W pluralizacji dyskursywnego pejzau dotyczcego
technologii niemae znaczenie odgrywaj spoecznoci mniejszociowe, wykluczane z oficjalnych obiegw komunikacyjnych i kulturowych, ktre emancypujc
si dokonuj ponownych odczyta i reinterpretacji zarwno historii, jak
i wspczesnoci. Jedn z takich odzyskujcych gos spoecznoci s Gusi.

W kontekcie coraz silniej wybrzmiewajcych guchych odczyta chc
spojrze na dwie technologie: z perspektywy historycznej spojrz na telefon
oraz jego wynalazc, Alexandra Grahama Bella, ktrego pami w spoecznoci
Guchych znaczco rni si od oficjalnego wizerunku; dalej za porusz fenomen
cyborgizacji, w kontekcie ktrej silnie wybrzmiewa wspczesna nieparalelno
guchych i syszcych relacji z technologi. Rozwaania te nie roszcz sobie
prawa to reprezentatywnoci i nie opowiadaj o potocznym w spoecznoci
niesyszcych rozumieniu wspomnianych technologii. Tekst ten nie jest bowiem
oparty na empirycznych badaniach prowadzonych w spoecznoci g/Guchych,
ale na wtkach pojawiajcych si w pimiennictwie z zakresu szeroko pojtych
deaf studies. Przywouj w nim te elementy, ktre wnosz nowe interpretacje
oczywistych, z perspektywy syszcej, faktw i postaci.
Telefon Alexander Graham Bell TDD
Do 1876 roku, kiedy Alexander Graham Bell opatentowa telefon, rozwj
technologii komunikacyjnych nie wyklucza guchych z obiegu informacji. Pismo,
druk czy telegraf (a w pocztkowej, niemej fazie take kino) nie rnicoway
odbiorcw pod wzgldem suchu i guchoty. Nie oznacza to, e rnice
w dostpnoci owych technologii nie byy obecne, dotyczyy one jednak
innych zmiennych: przede wszystkim statusu spoecznego i ekonomicznego
oraz pci. Gusi, jeli tylko posiedli zdolno czytania i pisania, mogli w peni
partycypowa w kreowanej przez technologi sferze informacyjnej. Co wicej,
spis
treci
M. Zdrodowska, Gusi, telefony i cyborgi...
33
w pewnych sytuacjach owe wynalazki okazyway si szczeglnie predystynowane dla guchych. Poligrafia bya dziedzin, do ktrej przyuczano
w szkoach dla niesyszcych take w warszawskim Instytucie Guchoniemych.
Rwnie obsug telegrafu w szczeglnych momentach, na przykad w czasie
Rewolucji Francuskiej, zlecano wanie osobom niesyszcym, by nie wydobyto
z nich przekazywanych informacji (Standage, 1998). Powysze technologie
komunikacyjne miay charakter wizualny, oparte byy na zmyle wzroku,
a (w przypadku telegrafu) take dotyku. Jak podkrelaj w tytule swojej ksiki
Lane, Pillard oraz Hedberg, gusi to ludzie oka (Lane, Pillard i Hadberg, 2012),
ktrych komunikacyjn dynamik wyznacza wizualny i performatywny jzyk
migowy. Telefon za by pierwsz technologi, ktra opieraa si na transmisji
bodcw nie wizualnych, a dwikowych z tego dowiadczenia gusi byli
wyczeni. Od pojawienia si telefonu historia komunikacji guchych oraz
syszcych nie pokrywaj si.

Wynalazca telefonu, Alexander Graham Bell, zaj w historii kultury
jednoznaczne i niekwestionowane miejsce, odczytywany w kategoriach
geniusza, dobroczycy, wynalazcy, ktry pozytywnie zmieni swoj, a take
nasz wspczesno. By jedn z najbardziej rozpoznawalnych postaci swoich
czasw, ktra fortun zdobyt dziki wynalazkom przede wszystkim telefonowi oraz fonografowi (ktry wprawdzie opatentowany zosta przez Thomasa
Edisona, jednak udoskonalony przez Bella) powici na propagowanie wiedzy
(by jednym z czonkw zaoycieli oraz drugim prezesem National Geographic
Society), a take prac z guchymi. Bell by nauczycielem niesyszcych, fundatorem i organizatorem szk dla guchych oraz zawzitym oralist i eugenikiem. Dlatego te, jakkolwiek trudno o bardziej bogat w osignicia biografi,
z punktu widzenia osb niesyszcych szczeglnie guchych Amerykanw
jego wizerunek nie maluje si w tak pozytywnych barwach. Bell w ich odbiorze
jest negatywnym bohaterem urastajcym do rozmiarw archetypicznego
oprawcy, a przez to jest istotnym elementem narracji tosamociowych jako
najstraszniejszy wrg Amerykaskich Guchych, jak pisa G. W. Veditz,
pierwszy prezes Amerykaskiego Stowarzyszenia Guchych (1907, za: Lane,
1989, s. 340).

Alexander Graham Bell jest symbolem amerykaskiego oralizmu, jaki
bardzo intensywnie promowa jako autorytet i filantrop podczas zgromadze
i konsultacji, jak i w zakadanych przez siebie szkoach. Te, w przeciwiestwie do
dotychczasowych, otwierane byy nie jako samodzielne placwki z internatem,
swoiste enklawy guchych, ale dzienne klasy tworzone przy szkoach dla dzieci
syszcych. W szkoach tych to nie jzyk migowy, ale werbalny angielski by
gwnym narzdziem komunikacji, a zasadniczy cel edukacji niesyszcych
przesunity zosta z samorozwoju i zdobywania wiedzy na nauk jzyka
spis
treci
34
angielskiego, przede wszystkim na rehabilitacj mowy niesyszcych uczniw.

W tym zakresie Bell dawa upust swoistej obsesji swojej rodziny: obsesji mowy i jej
rejestracji. Zarwno jego dziadek, Alexander Bell, jak i ojciec Alexander Melveille
Bell, mieli dowiadczenie aktorskie, dziadek by aktorem i suflerem Teatru
Krlewskiego w Edynburgu, ojciec wystpowa za w teatrach amatorskich.

Alexander Bell po zakoczeniu kariery aktorskiej dawa publiczne recytacje,
ale, co dla omawianej historii najistotniejsze, zaoy take szko dykcji i korekcji
wad wymowy. Alexander Melville Bell pomaga ojcu w organizacji kursw, jak
i sam by nauczycielem wymowy. Saw i uniwersyteckie zaszczyty zyska jednak
dziki opracowaniu alfabetu fizjologicznego Visible Speech (Bell, 1897).

W tym kontekcie prace Alexandra Grahama Bella nad rejestracj i tansmisj dwiku byy konsekwencj rodzinnej tradycji. Bell bdc jeszcze dzieckiem nauczy artykuowa How are you, grandmama? swojego psa, a w wieku
szesnastu lat wraz z bratem przyj wyzwanie ojca, by skonstruowa mwic
maszyn. Jeli udao mu si nauczy mwi zwierz i maszyn przekonany
o skutecznoci ojcowskiej Visual Speech, ktr promowa w Stanach Zjednoczonych usiowa nauczy mwi take niesyszcych. Alexander Graham
Bell zwizany by ze wiatem guchych nie tylko prac zawodow, alei wizami
rodzinnymi, mia bowiem sabosyszc matk oraz guch, ale bardzo dobrze
mwic on. Obydwie jednak odegnyway si od spoecznoci guchych
w paradygmacie, ktry promowa Bell piszc: Powinnimy zapomnie o tym,
e s gusi. Powinnimy uczy ich, by sami zapomnieli, e s gusi (Lane, 2011,
s. 341).

Bell jako eugenik sprzeciwia si zawieraniu zwizkw maeskich przez
guchych oraz ich samoorganizowaniu si. Obydwu praktykom bardzo sprzyjay
szkoy z internatem dla niesyszcych, ktre Bell usiowa zastpowa dziennymi
klasami. Jak twierdzi, wsobno spoecznoci guchych, jej izolowanie si
od syszcych, co umoliwia osobny jzyk, nie byo w interesie ani syszcej
wikszoci, ani samych guchych, dla ktrych najkorzystniejsz opcj bya
moliwie jak najpeniejsza integracja. Jak pisa: Kwestionowa warto mowy,
to jak kwestionowa warto samego ycia (Lane, 1989, s. 341).

Najwymowniejszym wiadectwem funkcjonowania Alexandra Grahama
Bella w rodowisku amerykaskich guchych jest porwnawcza analiza, ktrej
sta si przedmiotem w wydanej w 1989 roku ksice Harlana Lanea When
the Mind Hears. A History of the Deaf. Cao jest prowadzon w pierwszej
osobie narracj biograficzn Laurenta Clerca, niesyszcego nauczyciela,
organizatora i aktywisty spoecznoci niesyszcych. Ksik wieczy rozdzia
Odrzucenie konfrontujcy posta Clerca z Bellem, ktry to tekst wykracza
daleko poza porwnanie dorobku obu postaci i ich wpywu na spoeczno
guchych antagonizujc je na paszczynie norm, wartoci i przymiotw ducha.
spis
treci
35
I tak Laurent Clerc jawi si pod pirem Lanea jako czowiek pokorny, towarzyski
i kochajcy ludzi, Bell za jako posta efektowna i brylujca w towarzystwie,
ale egoistyczna, samotna i kochajca ludzko, w imi ktrej dokonywa mona
aktw niegodziwych na poszczeglnych jednostkach. Podczas gdy pierwszy
okrelany jest apostoem ubogich, drugi przedstawiony jest jako wybawiciel
bogatych Bell najmowany by bowiem do rehabilitacji niesyszcych dzieci
bostoskiej socjety. Nawet towarzyszki ycia obydwu bohaterw zostaj
przez Lanea silnie skontrastowane na ksztat archetypicznych postaw wobec
guchoty: z jednaj strony Eliza Clerc znajca jzyk migowy, dynamiczna
aktywistka spoecznoci guchych, z drugiej za Mabel Bell, niesyszca,
doskonale czytajca z ruchu warg i skrajnie odegnujca si od guchych.

Telefon, ktry oparty by na przesyle sygnaw dwikowych, z recepcji
ktrych gusi byli wyczeni, to kropla przelewajca czar goryczy i skupiajca
jak w soczewce stosunek Bella do spoecznoci niesyszcych oraz destrukcyjny
wpyw, jaki usiowa na ni wywrze. Jak pisze Lane: W jego deniach do
przywrcenia guchym mowy, Bell wynalaz urzdzenie, ktre bardziej ni
jakiekolwiek przywiodo ich do zguby, odcinajc ich od miejsc pracy oraz
pozbawiajc ich usug, ktre odtd realizowane byy przez prd zmienny, a nie
ludzi (Lane, 1989, s. 341).

Telefon z jednej strony reprezentuje wszystkie oralistyczne denia Bella,
z drugiej przejmuje niesprzyjajce swemu wynalazcy emocje w spoecznoci,
ktrej (mimo wszystko) wiele powici i z dobr wol usiowa pomc.

Po wprowadzeniu w 1934 roku Ustawy komunikacyjnej (Communication
Act) telefon sta si dla amerykaskich Guchych czym wicej. Ustawa regulowaa ksztatujcy si wwczas rynek telekomunikacyjny, podejmujc kwestie
licencjonowania sieci telefonicznej, telegraficznej oraz radiowej, a take, co
niezwykle istotne, gwarantowaa wszystkim obywatelom Stanw Zjednoczonych
rwny dostp do tych medialnych usug. Z dostpnoci tej gusi zostali wyczeni. Telefon sta si technologi wyznaczajc granice wsplnoty informacyjnych i medialnych dowiadcze guchych i syszcych Amerykanw. Do
1964 roku prawo gwarantowao rwno w dostpie do sfery informacyjnej
i mediw komunikacyjnych jedynie na papierze ze wzgldu na brak odpowiedniej
technologii, ktra umoliwiaaby niesyszcym korzystanie z wynalazku Bella.
Technologia uwalniajca telefon dla guchych wysza od samych niesyszcych,
ktrzy zgodnie z paradygmatem zrb to sam przystosowali go do swoich
potrzeb i moliwoci. Guchy od wczesnego dziecistwa dentysta James
C. Marsters oraz guchy fizyk Robert Weitbrecht w poowie lat 60. poczyli
koncept telefonu oraz maszyny do pisania tworzc funkcjonujce dzi pod
wieloma nazwami urzdzenie telekomunikacyjne dla guchych telecom-
spis
treci
36
munications device for the deaf (TDD)1. Prototyp bazowa na linii telefonicznej,
ktra umoliwiaa przesyanie informacji na odlego, tym co przesyano nie by
jednak dwik, ale komunikaty tekstowe, ktre pocztkowo byy drukowane, a
w miar rozwoju i komercjalizacji urzdzenia wywietlane na ekranach. W ten
sposb dwch niesyszcych wynalazcw o blisko cztery dekady wyprzedzio
pojawienie si SMS-w.

TDD spopularyzowane zostao przez Paula Taylora, ktry rozpowszechni je
pod koniec lat 60. prowadzc intensywn kampani promocyjn na pocztku
w spoecznoci guchych w St. Louis w Missouri skd rozpowszechnio si
w latach 70. na cae Stany Zjednoczone, prowadzc do rozwoju sieci telefonicznej guchych. Wynalazek ten sta si istotnym elementem funkcjonowania
niesyszcych, wprowadzajcym po raz pierwszy w tkank ich spoecznoci
ukad informacyjny, ktry pozwala na synchroniczn, a nie wymagajc kontaktu
bezporedniego komunikacj. D. Z. Fleischer i F. Zames nie zawahaj si napisa
w kontekcie TDD, e ruchy na rzecz praw obywatelskich wsparte wanie przez
rozwj technologii doprowadziy do przebudzenia i emancypacyjnych de
Guchych na przeomie lat 60. i 70. XX wieku (Fleischer, Zames, 1994, s. 209).
Dzi rol TDD w duej mierze przejy telefon komrkowy oraz Internet, ktre
umoliwiaj komunikacj symultaniczn ju nie tylko za porednictwem pisanego
jzyka werbalnego, ale i w jzykach migowych. Na uwag zasuguje fakt, e
guche uytkowanie TDD przynioso jeszcze jedn jaskk przyszych praktyk
komunikacyjnych skrty. Symultaniczna komunikacja zaporedniczona w pimie jest nieatwym zadaniem. Wymaga znaczcej ekonomizacji wykonywanych
dziaa i systemu, ktry eliminowaby niezrczn i kopotliw w uytkowaniu
technologii przerw w nadawaniu. By uatwi sobie porozumiewanie si, uytkownicy wypracowali swoist etykiet oraz zestaw skrtw, jak BRB (Be
Right Back) czy THX (Thanks), ktre dzi na co dzie wystpuj w praktykach
uytkownikw telefonw komrkowych oraz komunikatorw internetowych. Nie
natknam si wprawdzie na uywanie przez uytkownikw TDD w latach 70.
emotikonw, nie mniej przykad ten wskazuje na pewn nieuchronno praktyk
kulturowych i jzykowych, ktre rozgrywaj si na rnych (dostpnych w danym
momencie) platformach medialnych.
Cyborgizacja
Drug technologi, o ktrej chc wspomnie jest cyborgizacja, cho nie
sposb mwi o niej jako koherentnej, zwizanej z konkretnym urzdzeniem
technologii. Idea cyborga pojawia si w 1960 roku w artykule Manfreda Clynesa
oraz Nathana Klinea Cyborgs and Space (Clynes, Kline, 1960), gdzie pojawia
1
Inne nazwy: TTY, teletypewriter, textphone.
spis
treci
37
si moliwo (w owym czasie hipotetyczna) wykorzystania doskonalszego,

technologicznie zmodyfikowanego ludzkiego ciaa w sytuacjach szczeglnie
niesprzyjajcych na przykad w przestrzeni kosmicznej. Ze wzgldu na poziom
technologii bardzo dugo cyborg by raczej figur kultury popularnej, przede
wszystkim tekstw reprezentujcych gatunek science-fiction ni faktycznym
projektem badawczym. Z czasem, w miar rozwoju technologii medycznych
definicj cyborga zawono, jako cech dystynktywn wskazujc nie wszelkie
technologiczne modyfikacje, ale te tylko, ktre dotycz ukadu nerwowego by
unikn cyborgizacji na przykad osb z rozrusznikami serca. Dugo cyborgizacja
bya pieni odlegej przyszoci, o ktrej czytano w cyberpunkowych opowiadaniach i ktr ogldano w ich ekranizacjach. Na przeomie wiekw rozwj
technologiczny pozwoli jednak na podjcie prb cyborgizacji ludzkiego ciaa, co
dao impuls eksperymentom naukowym oraz artystycznym.

Na gruncie nauki wysiek (i ryzyko) implementacji technologii we wasne
ciao podj Kevin Warwick, profesor cybernetyki na Uniwersytecie w Reading,
rozpoczynajc w 1998 roku projekt Cyborg 1.0. Gwnym jego elementem
byo wszczepienie w przedrami silikonowego chipa, ktry poprzez emisj fal
radiowych pozwala systemowi komputerowemu umieszczonemu na uniwersyteckim kampusie na ledzenie profesora: witanie go sowem hello,
gdy przychodzi do pracy, otwierajc mu drzwi i zapalajc wiato w pomieszczeniach, do ktrych wchodzi. Eksperyment trwa nieco ponad tydzie i jego
celem byo zbadanie, jak na obcy obiekt zareaguje organizm, a przede wszystkim, w jaki sposb zachodzi bdzie transfer informacji.

Wobec pomylnych wynikw w 2002 roku Warwick kontynuowa prace
pod szyldem Cyborg 2.0. W ramach tego projektu podczono system nerwowy badacza do komputera. Warwick przeszed operacj, w czasie ktrej
stuelektrodowy implant podczony zosta do nerww w przegubie. Tym razem
implant nie dziaa ju jedynie jak radiowy przekanik sygnalizujcy obecno
nosiciela lub jej brak, ale wczony zosta w obieg: ukad nerwowy Warwicka
komputer. W czasie trzymiesicznej cyborgizacji Warwick dosownie podczony
by do komputera oraz Internetu, co dawao mu moliwo sterowania zsieciowanymi robotami jedynie poprzez impulsy elektryczne przepywajce w jego
ukadzie nerwowym.

Jakkolwiek celem eksperymentw byy technologie medyczne przysze
umoliwienie osobom sparaliowanym obsugi urzdze elektronicznych,
terapia blu przez blokowanie impulsw docierajcych do mzgu czy poprawa
komfortu codziennoci niewidzcych przez wykorzystanie technologii sonaru
Kevin Warwick nie kryje swojego wielkiego entuzjazmu i nadziei na ulepszanie
ludzkiego organizmu take poza kontekstem medycznym. Moliwo rozszerzania funkcji ciaa jest dla niego nie tylko moliwoci, ale swoist determinant
spis
treci
38
rozwoju ludzkoci. Jak sam pisze: Urodziam si czowiekiem. Ale to wycznie

zrzdzenie losu konsekwencja wycznie pewnego czasu i miejsca. Wierz,
e mog to zmieni (Warwick, 2000), w wywiadach prognozujc bezporedni
dostp do Internetu (na poziomie ukad nerwowy sie), technologiczne rozszerzanie zdolnoci matematycznych i zasobw ludzkiej pamici oraz komunikacj
bezporedni porozumiewanie si poza jzykiem, na poziomie myli (Warwick,
19.11.2012).

Na gruncie sztuki eksperymenty z wasnym ciaem i technologi od lat
podejmuje australijski artysta Stelarc. Do jego najgoniejszych projektw
polegajcych na technologicznym rozszerzaniu moliwoci ciaa nale Trzecia
Rka oraz (w kontekcie guchych chyba najbardziej interesujce) Trzecie Ucho
(stelarc.org, 19.11.2012).

Projekt Trzecia Rka zaimplementowany zosta w 1980 roku, jako rozwinicie prototypu powstaego w uniwersyteckich, laboratoryjnych warunkach.
Bya to wykonana z aluminium, stali, akrylu i lateksu mechaniczna rka w zaoeniu na stae wkomponowana w ciao artysty, co ze wzgldu na ciar trzeciej
rki oraz reakcj ciaa nie byo moliwe. Implementacja ta, zamiast sta si
jak planowa Stelarc staym elementem jego ciaa, pozostaa aktualizowanym
w warunkach wystawienniczych artefaktem. Jak podkrela sam artysta proteza
rki nie sygnalizowaa braku, nie zastpowaa nieobecnej koczyny, ale stanowia
rozszerzenie ciaa, swoisty dodatek. Technologiczna augmentacja zachowywaa
motoryk i funkcj naturalnej rki. Jej ruchy powodowane byy przez elektryczne
sygnay pochodzce z mini artysty, co pozwalao mu na intencjonalne
i niezalene poruszanie trzema koczynami.
Rys. 2.
Rys. 1.
spis
treci
39

Projektem, ktry pozwoli na trwa implementacj zewntrznego organu,
jest Trzecie Ucho flagowy i rozpoznawczy projekt Stelarca. Trzecie Ucho
wyhodowane w laboratoryjnych warunkach w zaoeniu miao by jak pisze
Stelarc internetowym organem, podstawow jakoci ciaa jest bowiem nie
tyle jego tosamo, co czliwo (stelarc.org, 19.11.2012). W przeciwiestwie
do naturalnej funkcji ucha, sztuczne (ulokowane operacyjnie na przedramieniu
artysty) suy miao nie tyle swojemu wacicielowi, co internautom, ktrzy
odbiera mieli sygnay dwikowe ze rodowiska, w jakim funkcjonuje Stelarc.
Zadaniem Trzeciego Ucha jest zatem nie tylko zbieranie sygnaw dwikowych,
ale take ich transmisja. Trzecie ucho Stelarca ma by zdalnym urzdzeniem
do suchania (remote listening device) dla internautw. Zaznaczy trzeba,
e jakkolwiek ciao artysty przyjo samo ucho ukorzeniajc je systemem
krwiononym, o tyle druga, umoliwiajca transmisj, faza polegajca na
wszczepieniu w nie mikrofonu nie powioda si. Mikrofon wywoao zakaenie,
ktre uniemoliwio jego trwae ulokowanie w ciele artysty.

Wydaje si, e w przypadku niesyszcych procesy cyborgizacyjne
(rozumiane jako implementowanie ludzkiego ciaa, a przede wszystkim ukadu
nerwowego), podobnie jak w przypadku wiadomoci tekstowych wysyanych
przez TDD, wyprzedziy oglnie dostpne technologie. Ju bowiem w latach
50. rozpoczto prace na implantami limakowymi, by po 30 latach bada
klinicznych i eksperymentw w rnych czciach wiata rozpocz si
proces wychodzenia implantw z fazy eksperymentalnej na rynek. Reakcja
niesyszcych na t przeomow technologi zaskoczya producentw
zainteresowanie niesyszcych by znikome i wzroso dopiero po zezwoleniu na
implantowanie dzieci i obnieniu dopuszczalnego wieku, w jakim dokonana moe
by implementacja z 18 do 2 lat. Jak podaje S. Blume (2010, s. 71) pozytywnie na
implanty odpowiadali przede wszystkim syszcy rodzice niesyszcych dzieci.
Zastanawiano si nad przyczynami owej niechci lk przed innowacyjn
technologi oraz koszty nie mogy by jedynymi zmiennymi chodnego przyjcia
tej technologii. Niejako w odpowiedzi na te wtpliwoci w 1977 roku we Francji
pojawia si odezwa, w ktrej Gusi pytaj: A czemu nie wybieli czarnoskrych
albo przyciemni biaych? Kiedy w kocu, raz i na zawsze, przestaniemy by
traktowani jak krliki dowiadczalne? Zaskakuje nas, ze wszyscy rozprawiaj
o tym wynalazku, kiedy zazwyczaj nie pojawia si ani wzmianka o naszym
yciu i naszym wiecie. (Blume, 2010, s. 73). Koniec lat 70. to czas, w ktrym
rozwinita i sprawnie funkcjonujca jest idea guchoty postrzeganej w kategoriach kulturowej i jzykowej rnorodnoci, a nie wycznie braku i choroby.
To take moment, w ktrym dziki ruchom emancypacyjnym koca lat 60.
oraz technologiom komunikacyjnym spoeczno Guchych jest dynamiczna,
zorganizowana i stawi moe dyskursywny opr oficjalnym narracjom zwizanym
spis
treci
40
z technologiami medycznymi. Moliwoci te zintensyfikoway si szczeglnie

wspczenie, w dobie mediw elektronicznych, gdzie opr stawiany jest nie
tylko sowem, ale i obrazem:
Rys. 3.
Rys. 4.

W opozycyjnych, guchych narracjach implanty limakowe odczytywane
s jako opresyjna technologiczna normalizacja, rwnanie do wzorca, jakim jest
syszce ciao. Rnica w postrzeganiu implantw limakowych zasadza si na
fundamentalnie odmiennym w rodowisku syszcych oraz Guchych rozumieniu
dowiadczenia guchoty. Jak wskazuj M. Hintermair oraz J. Albertini, za
technologi cyborgizujc kryje si co wicej ni ch zniwelowania (podnych
z perspektywy guchych) rnic (2005). Technologie medyczne (zarwno
implanty limakowe, jak i inynieria genetyczna) postrzegane s spoecznie jako
odpowied na cierpienie, ktrym w perspektywie dominujcej jest guchota
i to zdaje si gwnym powodem, dla ktrego syszcy owych technologii
nie kwestionuj. Dotyczy to take lekarzy, ktrzy (jak si zdaje) bez oporw
dokonuj zabiegw wszczepiania implantw o wiele bardziej ingerujcych
w ciao pacjenta, ni wszczepiania elektronicznych chipw czy sztucznego ucha.
Tymczasem, jak relacjonuj zarwno Warwick, jak i Stelarc, jednym z problemw
w realizacji ich projektw byo znalezienie lekarzy gotowych na przeprowadzenie
operacyjnych implementacji. Jak wyjaniaj Hintermair i Albertini: Jeli guchot
uznamy za cierpienie, oczywistym staje si, e naszym obowizkiem (nie
budzcym adnych wtpliwoci) jest zapobieganie jej wszystkimi rodkami
take implantami oraz inynieri genetyczn (2005, s. 187). W takiej sytuacji
usunicie przyczyny cierpienia staje si etycznym paradygmatem dziaania
i moralnym obowizkiem. Gdy pojawia si rodek na zaradzenie udrczeniu
natychmiast staje si ono bezsensowne, a nawet jak pisze Gronemeyer (1996,
s. 70, za: Hintermair i Albertini, 2005, s. 187) skandaliczne. Jego zniwelowanie
postrzegane jest jako praktyka przywracania ludzkiej godnoci.

O ile w dyskursie syszcych cyborgizacja jest now, by moe kontrowersyjn, ale elektryzujc i rozpalajc wyobrani naukowcw i artystw moli-
spis
treci
41
woci, o tyle w narracjach osb guchych silny jest wtek antycyborgizacyjny.

Jego znaczcym przykadem jest tekst J. M. Valente Cyborgization: Deaf
Education for Young Childern in the Cochlear Implantation Era (2011). W narracji
autora cyborgizacja przestaje by neutralnym terminem konotujcym pewne
praktyki technologiczne. Staje si synonimem zbrodni dokonywanej z uyciem
implantw na Guchych. Cyborgizacja okrelana mianem krucjaty oralistw,
staje si narzdziem fonocentrycznego kolonializmu, ktry wprowadzany
jest pod przykrywk humanitaryzmu. Mocny jzyk, jakiego uywa Valente, jest
z jednej strony elementem konwencji tekstu krytycznego (autor wpisuje si
w Critical Deaf Theory DeafCrit), z drugiej jednak jest siln alternatyw wobec
dominujcych, jak si zdaje, w dyskursie potocznym opowieci o cudownych
uzdrowieniach.

Technologia jest (tylko) narzdziem niewinnym i transparentnym. Jest
pewn moliwoci, ktra aktualizowana jest w konkretnych warunkach
spoecznych i kulturowych. To owe uycia wi technologie z wartociami,
sprawiaj, e obrastaj one w narracje, zaczynaj znaczy co poza sob. Jak
wskazuje przykad opowieci guchych (oraz innych mniejszoci), znaczy mog
rnie dla rnych korzystajcych z nich podmiotw. Im wicej alternatywnych
opowieci, prowadzonych z rnych, nienormatywnych perspektyw, tym ciekawszy i peniejszy jest wspczesny, jak i przeszy krajobraz technologiczny.
Bibliografia
Bell A. M. (1867), Visible Speech: The Science of Universal Alphabetics, London:
Simkin Marshall.
Blume S. (2010), The Artificial Ear. Cochlear Implants and the Culture of Deafness,
Rutgers University Press.
Fleischer D.Z., Zemes F. (1994), Disability and Technology: Toward a New Vision,
Bulletin of Science, Technology & Society, 14.
Hinterair M., Albertini J. (2005), Ethics, Deafness, and New Media Technologies,
Journal of Deaf Studies and Deaf Education, 10 (2).
Lane H. (1989), When the Mind Hears. A History of the Deaf, Vintage.
Lane H., Pillard R. C., Hadberg U. (2011), The People of the Eye, Oxford University
Press.
Lynes M. C., Kline N. (1960), Cyborgs and Space, Astronautics, IX, 2627,
7475.
Clynes M. E., Kline N. S., Cyborgs and space, rdo: http://pl.scribd.com/
doc/2962194/Cyborgs-and-Space-Clynes-Kline; dostp: 19.11.2012.
Standage T. (1998), The Victorian Internet. The remarkable story of the telegraph
and the nineteenth centurys on-line pioneers, Walker&Company (e-book).
spis
treci
42
Valente J. M. (2011), Cyborgization: Deaf Education for Young Childern in the

Cochlear Implantation Era, Qualitative Inquiry, 17 (7).
Warwick K. (2000), Cyborg 1.0, Wired, 8 (2); rodo: http://www.wired.com/
wired/archive/8.02/warwick.html; dostp: 19.11.2012.
Wywiad z Kevinem Warwickiem, Cyborg Life: Kevin Warwick, rdo: http://
www.youtube.com/watch?v=RB_l7SY_ngI; dostp: 19.11.2012.
Ilustracje:
Rys. 1. rdo: http://stelarc.org/?catID=20214, dostp: 19.11.2012.
Rys. 2. rdo: http://stelarc.org/?catID=20242, dostp: 19.11.2012.
Rys. 3. rdo: http://mypathtopah.blogspot.com/2007/07/cochlear-implants-inchildren.html, dostp: 19.11.2012.
Rys. 4. rdo: http://krainamotyli.blogspot.com/2011/08/za-droga.html, dostp:
19.11.2012.
Rys. 5. rdo: http://graysdeafblog.wordpress.com/2010/05/04/beam-me-upscottie/, dostp: 19.11.2012.
spis
treci
43
DEAF CAN!, czyli kilka sw o guchych tumaczach

Aleksandra Kalata-Zawocka
Instytut Lingwistyki Stosowanej UW
Stowarzyszenie Tumaczy Polskiego Jzyka Migowego
1. Wstp
Wyobramy sobie nastpujc sytuacj: podczas wakacyjnej wdrwki po
piknych wrzosowiskach Szkocji trafiamy do niewielkiego lokalnego pubu.
Zamawiamy nasz ulubiony cydr, gdy barman przemawia do nas w jzyku ani
troch nie przypominajcym jzyka angielskiego, ktry znamy z wczeniejszych
kontaktw z przedstawicielami Krlestwa Wielkiej Brytanii. Domylamy si, e
mczyzna posuguje si miejscowym dialektem gaelic. Co robi? Bra nogi
za pas, tracc moliwo uzupenienia poziomu pynw w organizmie przez
nastpne kilka godzin wyprawy czy mimo wszystko prbowa nawiza
komunikacj z barmanem w nadziei, e nie obrazimy ani jego, ani nikogo
z obecnych w pubie? W tej sytuacji przydaby si jaki autochton, oprcz
lokalnego znajcy rwnie stary, dobry standardowy angielski, ktry mgby
peni rol tumacza midzy nami

Tak czsto wyglda sytuacja komunikacji midzy osob guch a syszcym
tumaczem. Guchy klient miga, a syszcy tumacz z jakiego powodu nie
rozumie jego przekazu. Przyczyn takiego stanu rzeczy moe by wiele osoba
gucha moe posugiwa si sobie tylko znanymi znakami domowymi (ang.
home signs), moe posugiwa si jzykiem migowym innego kraju, moe
cierpie na zaburzenia psychiczne ograniczajce jej zdolno komunikacji do
pantomimicznych gestw itp. W tego typu sytuacjach syszcy tumacz, czsto
nawet tumacz CODA (syszce dziecko guchych rodzicw ang. Child of Deaf
Adults) jest bezradny. Aby komunikacja z guchym klientem dosza do skutku,
potrzebne mu bdzie wsparcie innej osoby guchej, ktra podejmie si roli
tumacza midzy nim a guchym klientem.

Takie rozwizanie moe budzi, i czsto budzi, zdziwienie i wtpliwoci.
Pojawiaj si pytania typu: jak to, to syszcy tumacz nie moe sobie sam
poradzi z guchym klientem? Czy naprawd trzeba do tego angaowa jeszcze
jedn osob i to w dodatku guch? A na czym polega zadanie drugiej guchej
osoby w takiej komunikacji? Jak osoba, ktra nie syszy, moe peni rol tumacza? Niniejszy artyku stanowi prb udzielenia odpowiedzi na podobne pytania
zwizane z kwesti tumaczenia jzyka migowego w wykonaniu guchych tumaczy. Opisuje zjawisko ksztatowania si zawodu guchego tumacza, edukacji
dostpnej dla guchych tumaczy, ich funkcjonowania w rnych rodowiskach
tumaczenia, statusu ich zawodu w Europie i na wiecie, czy wreszcie szczeglnych korzyci pyncych z wykonywanych przez nich tumacze.
spis
treci
A. Kalata-Zawlocka, DEAF CAN!...
44
2. Gusi tumacze w historii

Zjawisko tumaczenia w wykonaniu osoby guchej nie jest odkryciem ostatnich
kilku lat. Jak wynika z danych historycznych, praktycznie od pocztku istnienia
spoecznoci guchych niektrzy ich czonkowie penili w nich rol tumaczy.
Jedna z pierwszych informacji o osobie guchej penicej rol tumacza pochodzi
z 1680 roku ze Stanw Zjednoczonych. Tam, w miejscowoci Weymouth,
w stanie Massachusetts, guchy Matthew Pratt asystowa jako tumacz podczas
procedury przyjcia do kocioa purytaskiego swojej ony, Sary. Mczyzna
tumaczy, razem z dwoma syszcymi siostrami kobiety, spisujc w jzyku
angielskim wypowiedzi, ktre ona formuowaa w jzyku migowym (Carty,
Macready, Sayers, 2009).

John Hay (guchy wykadowca Uniwersytetu Wolverhampton w Anglii),
w swojej prezentacji na konferencji Europejskiego Forum Tumaczy Jzyka
Migowego (EFSLI) w 2006 roku w Pradze przywoa histori guchej Szkotki
oskaronej o zamordowanie wasnego dziecka. Jean Campbell, mieszkanka
dziewitnastowiecznego Edynburga, trafia do wizienia pod zarzutem
wrzucenia, w stanie upojenia alkoholowego, swojego dziecka do rzeki Clyde.
Tumacz, ktry zosta zatrudniony przez sd do komunikacji z oskaron,
a by nim wczesny dyrektor Instytutu Guchoniemych w Edynburgu, Robert
Kinniburgh, nie by stanie porozumie si z niewyksztacon kobiet. Wtedy
poproszono o pomoc guchego pracownika Urzdu Akcyzowego Johna
Wooda, absolwenta wspomnianego Instytutu. Ten, dostosowujc swj sposb
komunikacji do prostych gestw uywanych przez oskaron, nawiza z ni
komunikacj, a nastpnie przekada jej wypowiedzi na jzyk migowy zrozumiay
dla tumacza syszcego. W ten sposb sd pozna wersj zdarze oskaronej,
co doprowadzio do jej uniewinnienia.

Na polskim gruncie sylwetki guchych tumaczy opisywa Tomasz widerski
w prezentacji przedstawionej na konferencji Stowarzyszenia Tumaczy Polskiego
Jzyka Migowego w 2011 roku w Warszawie. Prelegent wspomina midzy innymi
o Jzefie Suowskim, ktry czsto peni rol tumacza Prezesa Towarzystwa
Guchoniewidomych Jana Paposkiego, czy o Jzefie Rogowskim, ktry
wykonywa tumaczenia, tak z tekstw pisanych, jak i (podobnie jak Suowski)
odczytujc teksty w jzyku polskim z ruchu warg, w sytuacjach publicznych, czy
te o Aurelii Stefaskiej, czonkini Chrzecijaskiego Towarzystwa Guchoniemych
Opatrzno, znanej z tego, e wykonywaa tumaczenia medyczne, w tym
nawet podczas mniej skomplikowanych zabiegw operacyjnych.

Jak podaj liczne rda (Boudreault, 2005; Bienvenue, Colonomos,
1989; Langholtz, 2004; Stone, Adam, Carty, 2011; widerski, 2011) czonkowie
rodowiska guchych s przyzwyczajeni do korzystania z pomocy swoich
guchych kolegw w komunikacji z osobami syszcymi. W szkoach, uczniowie,
spis
treci
45
ktrzy lepiej opanowali umiejtno odczytywania mowy z ruchu warg lub

rozumienia znakw sztucznych systemw migowych uywanych przez
nauczycieli, przekazywali pozostaej czci klasy treci lekcyjne. Co bieglejsi
w jzyku ojczystym na spotkaniach towarzyskich tumaczyli treci gazet, kiedy
indziej, w razie potrzeby, dokumenty urzdowe. Do dzi, osoby guche sprawnie
posugujce si jzykiem fonicznym w mowie i pimie stanowi wsparcie
komunikacyjne dla swoich bliskich, przyjaci, ktrzy takich umiejtnoci nie
posiadaj.

Oczywicie, w spoecznociach guchych nieocenion rol jako tumacze
odgrywaj te dzieci guchych rodzicw CODA. Jednak, jak twierdz badacze,
ich porednictwo midzy wiatem guchych a syszcych rozwino si znacznie
pniej, ni osb guchych. Na kocu, do grona tumaczy jzykw migowych
doczyy osoby syszce, zupenie niezwizane ze spoecznociami guchych.
Zarwno tumacze CODA, jak i tumacze syszcy posiadaj pewne specyficzne
umiejtnoci cenne dla spoecznoci guchych: CODA znaj je od wewntrz
ich kultur i wartoci, maj z nim naturalny niewymuszony kontakt, ich jzyk
jest praktycznie taki, jak osb guchych; syszcy tumacze z kolei czciej
reprezentuj profesjonaln wiedz oraz postaw nabyte w drodze formalnej
edukacji. Jednak to usugi guchych tumaczy ciesz si szczeglnym uznaniem
w spoecznociach guchych. Gusi tumacze najlepiej czuj swoj spoeczno
i jej potrzeby, s ekspertami w swojej kulturze i jzyku, swoj obecnoci
zapewniaj swoim klientom poczucie bezpieczestwa i rwnoci (Egnatovitch,
1999; Walker, 2008).
3. Guchy tumacz kiedy, po co i gdzie?
wiadomo wartoci, jakie nios ze sob usugi wykonywane przez guchych
tumaczy od wielu lat nieustannie ronie. Amerykaskie Biuro Tumaczy dla
Guchych (Registry of Interpreters for the Deaf RID1) ju w latach 80. XX wieku
wprowadzio certyfikaty dla guchych tumaczy. Dziki kolejnym publikacjom na
temat tumaczenia wykonywanego przez osoby guche, zjawiskiem tym coraz
bardziej interesoway si rodowiska tumaczy oraz ich odbiorcw. Wida to
na przykadzie rosncej liczby guchych tumaczy w europejskich organizacjach
zawodowych (de Wit, 2008), a czciowo rwnie rosncego zapotrzebowania
na tego typu usugi w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych. W Polsce idea
profesjonalnego podejcia do tumaczenia w wykonaniu osb guchych zacza
si upowszechnia gwnie za spraw Stowarzyszenia Tumaczy Polskiego
Jzyka Migowego (STPJM) po konferencji zorganizowanej w 2008 roku przez
Pierwsza na wiecie organizacja zawodowa tumaczy jzyka migowego, zaoona w 1964 roku,
majca swoj siedzib w Alexandrii w stanie Virginia (USA).
spis
treci
46
Europejskie Forum Tumaczy Jzyka Migowego (EFSLI) w Holandii, ktra

w duej mierze powicona bya wanie tumaczeniu w wykonaniu osb
guchych.

Nieustannie poszerza si rwnie repertuar sytuacji komunikacyjnych,
w ktrych szczeglnie dobrze sprawdzaj si gusi tumacze. Pocztkowo osoby
guche peniy gwnie rol pomocnikw tumaczy syszcych (ang. Deaf Aides),
wspomagajcych komunikacj pomidzy osob guch a syszcym tumaczem
(ang. facilitators). Ich praca polegaa przede wszystkim na tym, aby wspiera
syszcego tumacza w sytuacjach kontaktu z osob guch wypowiadajc
si w sposb dla niego niezrozumiay (Hay, 2006). Guchy tumacz odbiera
wwczas komunikat guchego klienta w formie znakw domowych, lokalnej
gwary migowej, niekiedy gestw o charakterze pantomimicznym, dziecicego
jzyka migowego bd znakw jzyka migowego znieksztaconych przez
chorob (np. afazj), starajc si go zrozumie. Nastpnie przekazywa odebrane
treci w postaci jzyka migowego przystpnej dla tumacza syszcego, ktry
przekazywa je dalej w jzyku fonicznym klientowi syszcemu. Jako naturalny
uytkownik jzyka migowego guchy tumacz zazwyczaj wzrasta w otoczeniu
rnorodnych form jzyka wizualno-przestrzennego, dowiadcza sposobw
komunikacji z przedstawicielami swojego rodowiska zrnicowanymi pod
wzgldem wieku, pci, wyksztacenia, poziomu intelektualnego i biegoci
jzykowej. Z reguy posiada wic du intuicj komunikacyjn w kontakcie
z rnymi formami przekazu wizualno-przestrzennego i dlatego jest mu atwiej
zrozumie przekaz odbiegajcy od norm standardowego jzyka migowego ni
tumaczowi syszcemu, dla ktrego jzyk migowy jest czsto jzykiem drugim.

Z czasem gusi tumacze przestali peni w tumaczeniu jedynie rol
wspomagajc i zaczli funkcjonowa bardziej samodzielnie. I tak okazao si,
e osoby guche znakomicie speniaj si w charakterze tumaczy dla osb
guchoniewidomych obok natywnej znajomoci jzyka migowego i zwizanej
z ni umiejtnoci dostosowywania si do rnorodnych form komunikacji
wizualno-przestrzennej, ich atutem jest take wraliwo na dotyk oraz rozwinita
zdolno postrzegania wzrokowego i organizacji przestrzennej (Walker, 2008).
Guchy tumacz przekada tekst w jzyku migowym na jzyk migowy uywany
przez osob guchoniewidom w formie taktylnej bd specjalnie dostosowuje
swj przekaz w jzyku migowym (ograniczenie ruchw, bliski kontakt) do
moliwoci odbioru osb o ograniczonym polu widzenia.

Innym przykadem sytuacji, w ktrej naturalna znajomo jzyka migowego
guchych tumaczy jest szczegln zalet, jest przekad tekstw pisanych na
jzyk migowy (ang. sight interpreting). Niegdy ograniczajcy si do tekstw
prasowych bd niezrozumiaych dokumentw urzdowych, obecnie coraz
bardziej popularny w przypadku tumaczenia treci stron internetowych,
spis
treci
47
materiaw telewizyjnych (np. wiadomoci) czy rnego rodzaju materiaw

informacyjnych, dydaktycznych, reklamowych itp. dostpnych publicznie
(np. w rodkach transportu miejskiego) bd na nonikach DVD. W Wielkiej
Brytanii tumaczenie telewizyjne w wykonaniu guchych tumaczy cieszy si dug
tradycj (Stone, 2007), od pewnego czasu jest rwnie coraz bardziej popularne
w Niemczech (Weinmeister, 2012). Zazwyczaj wyglda ono tak, e tumacze
przekadaj do kamery tekst pisany wywietlajcy si w czasie rzeczywistym na
ekranie telepromptera.

W cigu ostatnich kilku lat znaczco wzrs udzia tumaczy guchych
w sytuacjach przekadu konferencyjnego. Tumacze gusi pracuj wwczas
w teamach z tumaczami syszcymi, wykonujc tzw. tumaczenie lustrzane (ang.
mirroring). Gdy prelegent wypowiada si w jzyku fonicznym, jego wypowied
przekadana jest na jzyk migowy przez syszcego tumacza, ale nie w sposb
tradycyjny, taki, e tumacz stoi obok prelegenta i tumaczy jego wypowied
bezporednio do audytorium. W przypadku tumaczenia lustrzanego tumacz
syszcy wykonujcy tumaczenie z jzyka fonicznego na jzyk migowy siedzi
przed prelegentem, tyem do pozostaych uczestnikw konferencji. Obok
prelegenta stoi za tumacz guchy, ktry odbiera przekaz tumaczenia w wykonaniu syszcego kolegi i odbija go, niczym lustro, do audytorium.
GT
(PJM+ )
GTp
PL
ST
(PL>PJM)
STp
AUDYTORIUM
Rys. 1. Tumaczenie lustrzane z udziaem jzyka fonicznego i migowego: PL prelegent mwicy
po polsku, ST syszcy tumacz, STp partner tumacza syszcego, GTp partner tumacza
guchego

Guchy tumacz ma za zadanie nie tylko powtrzy tekst wyprodukowany
przez tumacza syszcego, ma go jeszcze udoskonali jzykowo, poprawiajc
ewentualne bdy czy niedocignicia, tak, aby do odbiorcw docelowych
tumaczenia dotar tekst w jzyku jak najbardziej dla nich naturalnym, umoliwiajcym im jak najpeniejszy odbir treci prezentowanych na konferencji.
spis
treci
48
Obecno guchego tumacza gwarantuje wysz jako przekadu mniejsze

jest bowiem ryzyko interferencji jzyka fonicznego na jzyk migowy, stosunkowo czsto, niestety, obserwowane u tumaczy syszcych, lepsza jest te
przyswajalno wrd guchych odbiorcw tekstu produkowanego przez naturalnego uytkownika ich jzyka (Egnatovitch, 1999).

Rodzaj tumaczenia, do ktrego gusi tumacze s, mona powiedzie,
szczeglnie predysponowani, to tumaczenie midzy odmiennymi jzykami
migowymi. W ostatnich latach mamy moliwo obserwowa rozwj tego typu
tumaczenia w obrbie dwch gwnych obszarw: sytuacji komunikacyjnych
z udziaem obcokrajowcw, np. w instytucjach dla uchodcw, urzdach
pastwowych, biurach porednictwa pracy (emigranci) lub te w orodkach
wypoczynkowych, na wycieczkach, w hotelach itp. (turyci), a take sytuacji komunikacyjnych o charakterze midzynarodowym, typu konferencje, wydarzenia
publiczne, polityczne, spotkania biznesowe itp. Tutaj gusi tumacze pracuj
midzy swoim pierwszym jzykiem migowym (jzykiem migowym kraju,
z ktrego pochodz) a jzykiem migowym nabytym dziki przebywaniu w kraju,
w ktrym jest on uywany bd (rzadziej) w wyniku formalnej edukacji jzykowej
(studia uniwersyteckie w tym zakresie, kursy). Bardzo popularne jest obecnie
tumaczenie midzy narodowymi jzykami migowymi a midzynarodowym
jzykiem migowym (International Sign IS). Tumacze gusi, bdc natywnymi
uytkownikami co najmniej jednego jzyka migowego, posiadaj naturalne
predyspozycje do przeczania si midzy dwoma takimi jzykami.
W sytuacjach przekadu konferencyjnego, tumacze gusi ponownie pracuj
w trybie tumaczenia lustrzanego, tym razem jednak w zespole, ktry moe
skada si wycznie z guchych tumaczy.
GT2
(IS+ )
GTp
PJM
GT1 (PJM>IS)
GTp
AUDYTORIUM
Rys.2. Tumaczenie lustrzane z udziaem dwch jzykw migowych: PJM prelegent migajcy
w polskim jzyku migowym, GT1 guchy tumacz, ktry dokonuje rzeczywistego przekadu PJM
na IS, GT2 guchy tumacz, ktry jak lustro odbija tumaczenie wykonane przez tumacza GT1,
GTp tumacze penicy rol team partnerw
spis
treci
49

Udzia guchego tumacza w sytuacjach komunikacyjnych niesie ze sob
wiele korzyci dla wszystkich ich uczestnikw. Przede wszystkim wzrasta jako
kocowego produktu tumaczenia jeli guchy tumacz pracuje w teamie z tumaczem syszcym, minimalizuje nieporozumienia jzykowo-kulturowe na linii
guchy odbiorca syszcy tumacz; jeli pracuje w parze z tumaczem guchym
(midzy dwoma jzykami migowymi) zredukowana zostaje interferencja
wyjciowego jzyka migowego na docelowy. Przekaz treci pisanych na jzyk
migowy dokonany przez guchego tumacza jest bardzo czsto naturalniejszy,
atwiejszy w odbiorze dla guchych uytkownikw tego jzyka2. Istotne
znaczenie dla procesu tumaczenia w teamie tumacz guchy tumacz syszcy
odgrywa wzajemne monitorowanie si uytkownikw dwch odmiennych
jzykw na drodze do osignicia wsplnego celu komunikacyjnego. Tumacze
mog poprawia swoje bdy, co stanowi znakomit okazj do rozwoju i nauki,
wspiera si, potwierdzajc zasadno bd nie- decyzji podejmowanych
w trakcie przekadu. Praca w teamie, tak ze syszcym, jak i z innym guchym
tumaczem stanowi moliwo uczenia si waciwych kulturowo i sytuacyjnie
zachowa (syszcy tumacz od guchego, guchy od syszcego, guchy
tumacz z jednego kraju od guchego tumacza z innego kraju), jak rwnie
odmiennego formuowania tych samych treci. Guchy klient, dziki udziaowi
guchego tumacza, zyskuje poczucie bezpieczestwa jzykowego, pewnoci
bycia zrozumianym, a take w pewnym sensie rwnoci, jako e tumacz
guchy reprezentuje t sam spoeczno i kultur, podobnie zreszt, jak osoba
syszca, gdy tumaczenie wykonywane jest przez team tumaczy syszcego
i guchego.
Edukacja guchych tumaczy
Jednak, aby udzia guchego tumacza by faktycznie korzystny dla procesu
tumaczenia, musz zosta spenione pewne warunki. Wiadomo, e sama
znajomo jzykw tumaczenia nie czyni z nikogo tumacza. To zaledwie
podstawa, na ktrej mona budowa tzw. warsztat tumacza profesjonaln
wiedz i umiejtnoci.

Przekazywanie sensu tumaczonego tekstu to cika praca, niejednokrotnie
odbywajca si w warunkach presji czasowej oraz stresu. Podczas tumaczenia
symultanicznego tumacz musi niemal jednoczenie wykonywa kilka czynnoci:
odbiera komunikat w jednym jzyku i formuowa go w innym jzyku. To wymaga od niego odpowiednich predyspozycji psychofizycznych: przede wszystkim
wysokiej podzielnoci uwagi, szybkiego reagowania, umiejtnoci duej, niekiedy
Mowa oczywicie o sytuacji, gdy tumacz guchy jest profesjonalnie przygotowany do wykonywania
tego typu tumacze i unika interferencji jzyka fonicznego na migowy.
spis
treci
50
dugotrwaej koncentracji, bardzo dobrej pamici, wytrzymaoci psychicznej

i fizycznej, umiejtnoci radzenia sobie ze stresem. Nie kady jest w stanie speni
podobne wymagania. Jeli tumacz nie radzi sobie z jednoczesnym odbieraniem
tekstu wyjciowego i przekadaniem go na tekst docelowy, nie moe tumaczy
symultanicznie. Jeli ma trudnoci z zapamitywaniem, bdzie stara si trzyma blisko tekstu wyjciowego, eby nie zapomnie tego, co przed chwil usysza, w zwizku z czym jego przekad bdzie bardzo dosowny (a zatem czsto
niepoprawny jzykowo). Jeli tumacz zbyt dugo bdzie zastanawia si nad
doborem ekwiwalentu w jzyku docelowym, ca swoj uwag powicajc
na ten wysiek, straci nastpne fragmenty tekstu wyjciowego i ich nie przetumaczy (Sipowicz, Kalata-Zawocka, 2011). Niektre z wymienionych cech
psychofizycznych bd naturalne, wrodzone, inne wymagaj wyksztacenia lub
doskonalenia.

W toku ksztacenia tumacz zdobywa wiedz teoretyczn z zakresu
translatoryki: uczy si na przykad, jak przebiega proces przekadu, na czym
dokadnie polega, jakie powinien spenia normy, dowiaduje si, jak rol peni
jako porednik w komunikacji, zapoznaje si z etycznymi zasadami swojej pracy.
Od strony praktycznej rozwija swoje naturalne predyspozycje do tumaczenia,
uczy si podejmowania decyzji translatorskich, nabywa umiejtnoci stosowania
rnorodnych strategii oraz technik wykorzystywanych w procesie przekadu czy
pracy z partnerem. Profesjonalna wiedza oraz umiejtnoci sprawiaj, e osoba
dwujzyczna staje si tumaczem, ktry jest w stanie wykonywa swoj prac
ju nie intuicyjnie, bazujc na przyzwyczajeniach albo czsto stosujc taktyk
po linii najmniejszego oporu, lecz w peni wiadomie i odpowiedzialnie, dc
do zapewnienia produktu wysokiej jakoci, speniajcego standardy zawodowe
i satysfakcjonujcego dla odbiorcw.

Mimo coraz szybszego upowszechniania si usug wykonywanych przez
guchych tumaczy, kwestia ich edukacji nie doczekaa si jeszcze odpowiednich
rozwiza. Nieliczne orodki ksztacenia tumaczy w Europie mog si
pochwali programami akademickimi adresowanymi konkretnie do guchych
specjalistw. Z ankiety New skills and professional profiles required for the sign
language profession in Europe przeprowadzonej przez EFSLI wrd organizacji
czonkowskich wynika, e jedynie we Francji (Tuluza), Finlandii (Helsinki
i Kuopio) oraz Niemczech (Hamburg) gusi tumacze maj moliwo zdobywania
spis
treci
51
wyksztacenia na poziomie uniwersyteckim3. Dodatkowo, w Anglii ksztaceniem

guchych tumaczy zajmuje si narodowa organizacja certyfikujca tumaczy
jzyka migowego posiadajca akredytacj pastwow SIGNAMIC. Po
odbyciu nauki w ramach programu danego orodka ksztacenia gusi tumacze
zdaj egzaminy kocowe potwierdzajce zdobyt wiedz i umiejtnoci, czsto
uzyskujc tym samym uprawnienia do wykonywania zawodu tumacza jzyka
migowego. W Niemczech absolwenci programu oferowanego przez Uniwersytet
w Hamburgu musz dodatkowo zda realizowany przez niezalen instytucj
ds. jzykw i tumacze egzamin pastwowy, ktry potwierdzi ich kwalifikacje
zawodowe i oficjalnie pozwoli na prac w charakterze tumacza. W pozostaych
krajach gusi tumacze wykonuj swj zawd bez formalnego przygotowania, a w
zwizku z tym bez odpowiednich uprawnie. W niektrych krajach pewne formy
ksztacenia w formie kursw czy szkole oferowane s przez stowarzyszenia
tumaczy.

Na potrzeby rozwijania zawodu guchego tumacza podejmowane s dorane inicjatywy edukacyjne. Na przykad w roku 2011 Uniwersytet Warszawski,
reprezentowany przez Pracowni Lingwistyki Migowej uczestniczy w midzynarodowym projekcie EuroSign Interpreter4 stworzonym z myl o guchych
tumaczach. W ramach projektu specjalici z Anglii, Niemiec, Czech i Polski
podjli si stworzenia nowoczesnych metod ksztacenia guchych tumaczy
pracujcych midzy dwoma jzykami migowymi. Oprcz opracowania odpowiednich materiaw dydaktycznych, a take specjalnego serwisu internetowego
zawierajcego materiay informacyjne i pogldowe, w tym rwnie kurs
e-learningowy, dziaania projektu obejmoway pilotaowe szkolenie na ywo
w zakresie przekadu midzy dwoma jzykami migowymi. W szkoleniu wzili
udzia gusi uczestnicy reprezentujcy kraje partnerw projektu, posugujcy
si rnymi kombinacjami jzykw migowych. W trakcie szkolenia, pod okiem
dwch guchych trenerw, dowiadczonych tumaczy pracujcych midzy
dwoma jzykami migowymi, uczestnicy mieli moliwo zapoznania si
Na Uniwersytecie Warszawskim w 2008 roku rozpoczto ksztacenie lektorw i tumaczy polskiego jzyka migowego w ramach studiw podyplomowych Polski Jzyk Migowy. Obok syszcych studentw, studenci gusi maj moliwo zdobycia sporej dawki wiedzy teoretycznej z zakresu translatoryki, na zajciach praktycznych z przekadu wykonuj wiczenia podobne do tych,
w jakich bior udzia syszcy koledzy. Jednak program studiw nie jest specjalnie dostosowany
do potrzeb ksztacenia guchych tumaczy pod wzgldem merytorycznym i technicznym, nie daje
rwnie moliwoci zdobycia tytuu guchego tumacza i uprawnie do wykonywania zawodu, jak
to jest w przypadku programw w Finlandii czy Niemczech. Mimo wszystko jest to wielki krok
w kierunku promowania wiedzy na temat tumaczenia w rodowisku osb guchych, jak rwnie
fundament do ich dalszego ksztacenia si w tym kierunku.
4
http://www.eurosign.uni-hamburg.de/pl/.
3
spis
treci
52
podstawami teoretycznymi przekadu, realiami funkcjonowania guchych

tumaczy w rnych krajach Europy, zasadami etycznymi obowizujcymi
w pracy tumacza, a take sprbowa swoich si jako tumacze w wiczeniach
imitujcych prawdziwe sytuacje komunikacyjne z udziaem dwch jzykw
migowych.

W roku 2012 Stowarzyszenie Tumaczy Polskiego Jzyka Migowego
zorganizowao warsztaty International Sign dla guchych tumaczy wspfinansowane ze rodkw Wojewdztwa Mazowieckiego, w trakcie ktrych grupa
10 guchych osb doskonalia umiejtnoci posugiwania si midzynarodowym
jzykiem migowym w sytuacjach tumaczenia i poznawaa strategie i techniki
translatorskie wykorzystywane przez profesjonalnych tumaczy w procesie
przekadu.

Cho tego typu szkolenia nie zastpi dugotrwaego procesu ksztacenia
na poziomie uniwersyteckim, stwarzaj okazj do rozwijania umiejtnoci jzykowo-translatorskich guchych tumaczy. Osoby guche zdobywaj dziki nim
podstawy teorii niezbdnej w wykonywanym zawodzie, ucz si wykorzystywa
swoje umiejtnoci w praktyce, poznaj aspekty wykonywanego zawodu od
strony profesjonalnej. Wielk korzyci pync nawet z takich doranych form
ksztacenia jest moliwo kontaktu z osobami guchymi, ktre faktycznie
wykonuj zawd tumacza, dajc wiadectwo temu, czego ucz jako trenerzy.
Gusi uczestnicy szkole i warsztatw zyskuj dziki nim pozytywne wzorce,
wzrasta ich poczucie wasnej wartoci jako osb guchych, pozbywaj si
ogranicze zwizanych z guchot i poznaj nowe moliwoci rozwoju i samorealizacji.
Potrzebne zmiany
Jak zostao powiedziane na pocztku artykuu, zjawisko tumaczenia w wykonaniu osb guchych to nic nowego. Nowoci jest jednak wykonywanie
tumaczenia przez osoby guche w kontekcie profesjonalizowania si ich usug
jako zawodu tak, jak to ma miejsce w rodowiskach syszcych tumaczy jzyka
migowego. I w tym sensie pod pewnymi wzgldami wymaga ono swego rodzaju
oswojenia. Przede wszystkim, w kwestiach technicznych dotyczcych edukacji
i zatrudnienia. Pki co, zjawisko tumaczenia wykonywanego przez osoby
guche jest stosunkowo mao zbadane. Trudno jest wic konstruowa narzdzia
dydaktyczne w postaci programw ksztacenia odpowiadajcych rzeczywistym
moliwociom osb guchych, tak wasnym, jak i wynikajcym z sytuacji rynkowej
czy spoecznej ich kraju, odpowiednio przygotowanej kadry pedagogicznej czy
wreszcie procedur certyfikacyjnych. Niektre orodki edukacyjne poczyniy
w tym kierunku pierwsze kroki, opracowujc programy akademickie skierowane
specjalnie do guchych tumaczy. Te pionierskie inicjatywy wymagaj jednak
spis
treci
53
nieustannego monitorowania i udoskonalania, a nauka, ktra w nich si odbywa,

zachodzi zazwyczaj na zasadzie wzajemnego poznawania si i docierania obu
stron procesu dydaktycznego. Mimo to stanowi one dobry przykad i zacht
dla innych.

Inn kwesti techniczn jest moliwo znalezienia przez guchych tumaczy zatrudnienia w zawodzie. Niestety, nawet tam, gdzie tumacze gusi mog
odebra w peni profesjonalne wyksztacenie, nie zawsze istniej realne szanse
znalezienia pracy w charakterze tumacza5. Gusi tumacze posiadajcy profesjonalne kwalifikacje czciej znajduj zatrudnienie jako lektorzy jzyka migowego lub czonkowie komisji certyfikujcych syszcych tumaczy ni w wyuczonym zawodzie. Z jednej strony, brakuje miejsc pracy dla guchych tumaczy,
bo rozwj rynku tumacze tego typu nastpuje powoli, a ponadto, na rynku
tumacze jzyka migowego tradycyjnie usugi wykonywane s przez tumaczy
syszcych (w Polsce, mimo wejcia w ycie Ustawy o jzyku migowym i innych
rodkach komunikowania si zapewnianie jakichkolwiek usug tumaczenia
na jzyk migowy wci nie jest standardem). Z drugiej strony, do realizacji
zawodowej guchym tumaczom na przeszkodzie stoi wiadomo spoeczna
dotyczca wykonywanej przez nich pracy.

Przede wszystkim wiadomo moliwoci wykonywania zawodu tumacza
musi si upowszechni w rodowisku samych osb guchych. Potrzebna jest
im wiedza o tym, e mog by tumaczami oraz jakie w tym celu musz zosta
spenione warunki, a take jakie s ich rzeczywiste moliwoci w ich kraju.
Ponadto, jeli ju osoby guche podejmuj si tumaczenia, swoimi kompetencjami
zawodowymi oraz profesjonaln postaw powinny mc potwierdzi zasadno
korzystania z ich usug. rodowisko osb guchych rwnie musi zdawa
sobie spraw z tego, e ma prawo korzysta z usug tumaczenia w wykonaniu
innych osb guchych, ze specyfiki przekadu w wykonaniu guchego tumacza
(np. wiksze opnienia w stosunku do oryginalnego mwcy ze wzgldu na
stosowanie strategii lustra). Bardzo wane jest te, aby rodowisko wspierao
swoich przedstawicieli w podejmowaniu si roli tumacza, doceniajc wysiek
woony wykonywan przez nich prac, szanujc drog, jak przebyli, by mc
realizowa si w dziedzinie do niedawna niedostpnej osobom guchym.

Niezmiernie wana dla rozwoju guchych tumaczy jest akceptacja ze
strony rodowiska zawodowego na razie w wikszoci skadajcego si
z tumaczy syszcych. Zawd guchego tumacza dopiero zaczyna istnie na
Por. Julia Pelhate, Deaf translator: a new profession. Context and limits, referat wygoszony
na konferencji EFSLI Sight Translation Sight Interpreting Meeting at the Cross Modes. Sign
language interpreters as translators, Vietri sul Mare 2011.
spis
treci
54
rynku pracy i w wiadomoci spoecznej gusi tumacze potrzebuj zatem

wsparcia bardziej dowiadczonych kolegw syszcych, zwaszcza tych, ktrzy
posiadaj profesjonalne przygotowanie do zawodu, zrzeszonych w organizacjach zawodowych. Potrzebuj dobrych wzorcw i wsparcia wiedz oraz
postaw etyczn, a take wiary w ich moliwoci i umiejtnoci, zaufania. To
wszystko gusi tumacze mog uzyska dziki pracy w teamach z tumaczami
syszcymi, co czsto wymaga otwartoci i pozytywnego nastawienia tych
ostatnich. Nie zawsze okazuje si to atwe. Tumacze syszcy potrzebuj
czasu, aby si przyzwyczai do nowej roli swoich dotychczasowych klientw
i swojej relacji z nimi na paszczynie zawodowej. Do tej pory byli porednikami
komunikacyjnymi w subie swoich guchych klientw, teraz bd ich team
partnerami. Oswojenia z ich strony wymaga rwnie fakt pracy w teamie
z osob, dla ktrej jzyk tumaczenia jest jzykiem pierwszym, i ktra w zwizku
z tym jest w stanie dokona oceny ich kompetencji jzykowych i umiejtnoci
translatorskich. Dodatkowo, osoba gucha moe nie posiada odpowiedniego
przygotowania do wykonywania tumaczenia, w zwizku z czym syszcy
tumacz moe mie poczucie ryzyka obnienia jakoci wykonywanej wsplnie
pracy, a co za tym idzie, koniecznoci poniesienia odpowiedzialnoci za jej efekt.
Te i inne obawy rodowiska tumaczy syszcych wzgldem tumaczy guchych
s naturalne i zrozumiae oni rwnie potrzebuj wzrostu wiadomoci
o tumaczeniu wykonywanym przez osoby guche, przekonania o korzyciach
pyncych z takiego rozwizania oraz o tym, e rozwizanie to stanowi naturalny
krok w rozwoju ich zawodu.

Tu niewtpliwie istotn rol maj do odegrania organizacje zawodowe
zrzeszajce tumaczy jzyka migowego. We wspomnianej ankiecie EFSLI
New skills and Professional profiles required for the sign language interpreting
profession in Europe 15 stowarzysze tumaczy z krajw europejskich udzielio
odpowiedzi na pytanie o obecno wrd ich czonkw guchych tumaczy.
Okazao si, e regulaminy czonkowskie 5 z nich nie przewiduj czonkostwa
osb guchych. A to wanie w gestii stowarzysze ley edukowanie rodowisk
zawodowych tumaczy w kwestii guchych tumaczy i wsppracy z nimi tumaczy
syszcych6. Poza tym organizacje maj wiksze moliwoci upowszechniania
idei tumaczenia w wykonaniu guchych tumaczy i wpywania na rynek pracy.
Z ich pomoc pracodawcy bd chtniej otwiera si na korzyci pynce
z zatrudniania guchych tumaczy.
Znakomity przykad daje w tym wzgldzie EFSLI, ktre organizuje szkolenia w zakresie wsppracy
guchych i syszcych tumaczy, a take praktycznie promuje tumaczenie w wykonaniu takich
teamw w trakcie swoich corocznych konferencji. W tym roku gusi tumacze z caej Europy mieli
take moliwo wzicia udziau w pierwszym seminarium EFSLI na temat tumaczenia guchych.
spis
treci
55

Wszystkie wspomniane wyej aspekty zwizane z tumaczeniem w wykonaniu guchych tumaczy: edukacja, wiadomo i akceptacja rodowiska osb
guchych i rodowiska zawodowego tumaczy oraz moliwo zatrudnienia s
ze sob cile zwizane. Idealnie byoby, gdyby wspistniay ze sob w harmonii
i gwarantoway rozwj zawodu guchego tumacza.
Podsumowanie
Cho zjawisko tumaczenia w wykonaniu guchych tumaczy wci wymaga
dogbnych bada, w wietle tego, czego udao si dowiedzie do tej pory
dziki obserwacjom, opisom wasnych dowiadcze, pierwszym publikacjom
i osigniciom dydaktycznym w niektrych krajach, wida, e jest to zjawisko
pod wieloma wzgldami pozytywne. Zyskuje dziki niemu rodowisko osb
guchych, zyskuje rodowisko zawodowe tumaczy, a przede wszystkim szeroko
rozumiana dziedzina translatoryki migowej. W przypadku tej ostatniej, tumaczenie w wykonaniu guchych tumaczy wydaje si stanowi naturalny krok
w rozwoju, kolejny etap w deniu do zapewnienia usug tumaczenia jak
najwyszej jakoci. Niewykorzystanie potencjau guchych tumaczy oznaczaoby
zatem opnienie osignicia celu, jakim jest udana komunikacja midzy
wiatem syszcych i guchych.
Bibliografia
Bienvenu M. J., Colonomos B. (1989), An Introduction to American Deaf Culture,
videotape series, Sign Media, Inc.
Boudreault, P. (2005), Deaf Interpreters, [w:] Janzen, T. (red.), Topics in Signed
Language Interpreting: Theory and Practice, Philadelphia: John Benjamins.
Carty, B., Macready, S., Sayers, E. E. (2009), A Grave and Gracious Woman:
Deaf People and Signed Languages in Colonial New England, Sign Language
Studies, vol. 9, no. 3.
de Wit, M. (2008), Sign Language Interpreting in Europe, Maya de Wit.
EFSLI, New skills and professional profiles required for the sign language
profession in Europe, document prezentowany na konferencji Be aware! Power
and responsibility in the field of sign language interpreting, Wiede 2012.
Egnatovitch, R. (1999), Certified Deaf Interpreter Why?, Views, 16(10), RID.
Hay, J. (2006), DEAF AIDES as co-workers with SL Interpreters referat
wygoszony na konferencji EFSLI Innovative Practices in Team Interpreting,
Praga.
Langholtz, D. (2004) Deaf Interpreters Today: A Growing Profession, WFD
News.
Nardi, M. (2008), To Boldly Go Abroad?, [w:] Kellett Bidoli, C. J., Ochse,
E. (red.) English in International Deaf Communication, Bern: Peter Lang AG.
Stone, C. (2007), Deaf Translators/Interpreters rendering processes the
spis
treci
56
translation of oral languages, The Sign Language Translator and Interpreter,

vol.1, no.1. Manchester: St. Jerome Publishing.
Stone, C., Adam, R., Carty, B. (2011), Ghostwriting: Deaf translators within the
Deaf community, BABEL (57 (4): 1 19), Amsterdam: John Benjamins.
Sipowicz, M., Kalata-Zawocka, A. (2011), Nieprawda, e aby by tumaczem
wystarczy zna jzyk artyku na stronie internetowej Stowarzyszenia Tumaczy
Polskiego Jzyka Migowego http://stpjm.org.pl/index.php?option=com_content
&view=article&id=202&Itemid=163&lang=pl.
widerski, T. (2011), Dzieje tumaczy jzyka migowego od czasu powstania
Instytutu Guchoniemych w Warszawie do koca II Rzeczpospolitej Polski
referat wygoszony na konferencji STPJM Teoria i praktyka przekadu PJM.
Tumacze si Guchych, Warszawa.
Walker, J. (2008), Interpreting, the third language, and its dynamics referat
wygoszony na konferencji EFSLI Third Language Interpreting, Vorschooten.
K. Weinmeister, (2012), Requirements for translation of films in a multimedia
context from German into German Sign Language, [w:] EFSLI 2011 proceedings:
Sight Translation Sight Interpreting Meeting at the Cross Modes. Sign
language interpreters as translators (w druku).
spis
treci
57
Historia mediw audiowizualnych a osoby Guche

Agnieszka Siepkowska

Spoeczno guchych z perspektywy mediw audiowizualnych, a szczeglnie filmw, wci jest obciona wieloma mitami i stereotypami. W swojej
pracy chciaam ukaza, jakie s to mity i stereotypy.

Gusi twrcy i bohaterowie przewanie pozostaj na marginesie wiadomoci wikszoci spoecznej, gdy wiedza o nich jest wci niedostateczna lub
niedostpna, aniewielu ludzi guchych pisao o sobie jako odbiorcach mediw
audiowizualnych.

Zainteresoway mnie szczeglnie badania na temat filmu, poniewa w wiecie dwikowym jest duo filmw, ktre zostay stworzone przez ludzi syszcych, i jest wiele stron internetowych podejmujcych tematy bliskie ludziom syszcym, rwnie wiele ksiek napisano o tym. Natomiast wprzypadku filmw
zwizanych ze rodowiskiem guchych nie ma stron internetowych ani adnych
ksiek podejmujcych problematyk blisk osobom guchym, nie ma miejsca,
w ktrym filmografia zwizana ze wiatem ciszy byaby zgromadzona, opisana
czy poddana refleksji naukowej.

Film jest elementem dziedzictwa kulturowego i czynnikiem kulturotwrczym
samym w sobie. Dla Guchych technika filmowa od samego pocztku jej istnienia
miaa ogromne znaczenie mwi o tym cytat odezwy wygoszonej przez prezesa
Amerykaskiego Zwizku Guchych, Georgea Williama Veditza przed kamer
w roku 1913: Powinnimy tworzy filmy, aby przekazywa z pokolenia na
pokolenie pikno jzyka migowego (...). Tak dugo, jak na naszej planecie bd
Gusi, jzyk migowy bdzie istnia. Tak dugo, jak bdziemy mieli filmy, moemy
zachowa jzyk migowy w czystej postaci. Miejmy nadziej, e bdziemy
pielgnowa i strzec natur jzyka migowego, ktry jest najszlachetniejszym
darem od Boga dla Guchych (Veditz 1913, za: Bragg 2001).

Obecnie istniejca filmografia to skromne wiatowe zbiory rnych gatunkw, o rnej tematyce, tworzona przez rnych twrcw, a obraz wiata
guchych w niej przedstawiany czsto rni si od rzeczywistego. Niezalenie
od nieautentycznoci jest elementem naszego dziedzictwa, ktre moe zosta
skuteczniej upowszechnione dziki Internetowi.

Chciaabym, aby informacje o twrcach, bohaterach, twrczoci na temat
wiata guchych zostay zgromadzone i opisane na stronie internetowej zarwno
dla spoecznoci syszcych, jak i guchych, ale te dla przyszych pokole. Taka
strona internetowa daaby dostp Guchym Polakom do wiedzy na temat Kultury
Guchych, ukazanej w mediach audiowizualnych, i moliwo krytycznego spojrzenia na nie.
spis
treci
A. Siepkowska, Historia mediw...
58
Historia mediw audiowizualnych z perspektywy osb guchych

Film a warunki odbioru
1. Wrd rodkw masowego przekazu, jakimi dysponuje czowiek guchy,
niewtpliwie najwygodniejszy i najlepszy jest wanie film, ktry posuguje
si obrazem ruchomym.
2. Jzyk migowy trudno jest zapisa za pomoc tradycyjnej grafii, gdy jest
on oparty na kanale przestrzennym, trjwymiarowym. Dlatego te dla jzyka
migowego najlepszym medium jest ruchomy obraz film. Nawet tradycyjne
zdjcia dwuwymiarowe nie su zapisowi jzyka migowego tak dobrze, jak
film.
a) Zmieniajce si warunki odbioru
Jak zaczynao si tworzenie filmu?
FONOSKOP jedna z pierwszych kamer, wynaleziona dla Guchych. Naukowiec Biographe mia na celu uatwienie odczytywania mowy z ust i nauki
wymowy przez guche dzieci w szkole w Paryu. Fonoskop zainspirowa braci
Lumire, ktrzy przyczynili si do rozwoju kinematografii. (Vrais ou faux: les
Sourds au cinma (Prawda czy fasz: Gusi w kinie, za: http://www.rts.ch, RTS)
Fot. 1. Fonoskop stworzony dla guchych
spis
treci
59
Fot. 2. Pomocne zdjcia z odczytywania mowy z ust i nauki wymowy

Ponad sto lat temu, a dokadnie w pocztkach 1894 roku, Edison i jego
operator Dickson realizowali fabularne filmiki w zamkniciu wewntrz skrzynki.
Jedn projekcj mg oglda tylko jeden czowiek. W Paryu 28 grudnia 1895
roku zaprezentowano wiatu pierwszy, prawdziwy dwuminutowy film niemy
pt. Wyjcie robotnic z fabryki Lumire w Lyonie, ktry uwaany jest przez historykw za pierwszy film w dziejach kinematografii. Stworzyli go bracia Ludwik i August Lumire (Paewski, 2008). Ich wynalazek przejdzie do historii, gdy wci
jest ywy, wci jest wykorzystywany. Z upywem czasu film ulega wpywom
nowych technologii rejestracji obrazu i wci jest stosowany i wykorzystywany
przez ludzi do rnych celw.

Trzeba doda, e film jest najcenniejszym wynalazkiem dla guchych,
poniewa dziki niemu mog nawizywa kontakty interpersonalne z ludmi
z drugiego koca wiata. Jest jednym z elementw mass mediw, ktry gusi
wykorzystuj dla wasnych potrzeb. Film nie moe funkcjonowa bez odbiornika, tj. telewizora, komputera. Od kilku lat rozpowszechni si przekaz wideo
poprzez kamery internetowe. Korzystajc z programw takich jak Oovoo,
MSN, Skype, Camfrog (i wiele innych) dwie, a nawet wiele osb moe bez problemu miga do siebie z wielu miejsc na wiecie w tym samym czasie (w formie konferencji). Komunikacja w formie filmu wykorzystywana jest nie tylko
w Internecie, ale rwnie wtelefonie komrkowym. Historia telefonu z ekranem
wideo siga pidziesiciu lat wstecz. W roku 1959 w USA dwoje mieszkacw
Los Angeles (oboje gusi), Glenn Montgomery i Jack Hedden, uczestniczyo
w pokazie aparatury elektronicznej na wystawie Eksponat. Udowodnili oni, jak
bardzo moe by uyteczny aparat telefoniczno-telewizyjny dla guchych i ich
rodzin w komunikowaniu si na odlego, jeeli dysponuj telefonem. Niestety,
w tamtych czasach takie urzdzenie miao bardzo wysok cen, co czynio je
niedostpnym dla guchych w codziennym uytku1. Wspczenie kady mone
1
Telefon z ekranem telewizyjnym, wiat Guchych 1959, nr 1, s. 13.
spis
treci
60
mie takie urzdzenie i swobodnie miga przez telefon komrkowy wyposaony

w malutk kamer ikolorowy wywietlacz. Kiedy byo to nie do wyobraenia.
Krtka historia filmu
W historii filmu byo kilka przeomowych momentw:
1. Pierwszym takim momentem byo wprowadzenie dwiku do filmu.
Przemina ju wielka epoka filmu niemego, gdy wszystkie teksty pojawiay
si w formie napisw.
2. Nastpnie pojawi si kolor i rne formaty ekranw.
3. Jednym z ostatnich przeomw byo pojawienie si technologii cyfrowej przy
efektach inscenizacyjnych rejestracji obrazu (High Definition) (Film, 2010).
Kino w Polsce
Teoretycznie w okresie kina niemego z filmw mogli korzysta zarwno gusi,
jak isyszcy, gdy w przebiegu akcji filmu pojawiay si napisy na ekranie, ktre
wyjaniay, co si dzieje w filmie w sferze dialogowej. Rwnie i rodki wyrazu
byy bardziej przystpne dla percepcji osb niesyszcych: aktorzy uywali
przerysowanej mowy ciaa i mimiki, by uzupeni pozadialogow warstw
tekstu, jak na przykad synny aktor Charles Chaplin. Gusi s wzrokowcami i bez
problemu mogli rozumie, co dzieje si w filmie, poniewa mogli odczytywa
napisy albo mow ciaa.

Natomiast od okresu kina dwikowego (powstania pierwszego filmu
dwikowego pt. piewak jazzowy w roku 1929, Goban-Klas, 2006) pojawiy
si dla guchych bariery w odbiorze, co dotyczyo zarwno filmw, jak i pniejszych materiaw audiowizualnych emitowanych wtelewizji. Dla syszcych
kino dwikowe to jeden z najwikszych wynalazkw, a dla guchych, mona
powiedzie, koniec wspaniaego okresu kina niemego. Od tego czasu gusi
pozostali skazani na zgadywanie, co dzieje si w filmie dwikowym, poniewa
prbowali odczytywa znaczenia po mowie ciaa i mimice prezentowanej w grze
aktorskiej. Czsto gusi byli rozczarowani, e film koczy si w zupenie inny
ni przewidywali sposb przewidywania te snuli jednak jedynie na podstawie
domysw. Od tego czasu a po dzi dzie gusi s pozbawieni napisw czy
tumacze w jzyku migowym w mediach audiowizualnych takie rozwizania
dotycz niewielkiej iloci programw.

W epoce komunizmu gusi, tak jak na przykad moi gusi rodzice i teciowie,
uwielbiali chodzi do kina, poniewa w niektrych filmach wywietlano cay czas
napisy od pocztku filmu a do koca tak zaopatrzone byy przede wszystkim
zagraniczne filmy. A przed rozpoczciem filmu zawsze wywietlano Polsk
Kronik Filmow, gdzie pokazywano biece wydarzenia, rzdowe informacje,
komentarze sportowe, publicystyk, wydarzenia kulturalne, scenki rodzajowe
spis
treci
61
napisy pojawiay si tylko jako tytu, zapowied tego, co bdzie wywietlane

w kolejnej relacji i gusi byli zadowoleni, e mogli dowiedzie si troch o tym, co
si dzieje w Polsce i za granic. Polska Kronika Filmowa bya wywietlana od 1944
do 1995 roku (Polska Kronika Filmowa, 2010). Do dzi kino jest nadal popularne
wrd guchych wielkim zainteresowaniem ciesz si filmy zagraniczne, gdy
gos aktorw jest oryginalny, wic tworzy si napisy dla wszystkich ludzi, z czego
korzystaj wanie gusi. Nie maj jednak szczcia jeli chodzi o kino polskie
brak w nich napisw, a gusi nie maj moliwoci penego zrozumienia tych
filmw. Trzeba doda, e odczuwaj potrzeb obejrzenia takich filmw, gdy s
one czci ycia kulturalnego.
Telegazeta i napisy w TV
W filmie wane s napisy, aby gusi mieli dostp do penej jego treci. Przed
wynalezieniem telegazety polskie filmy byy pozbawione napisw i nie byy
zrozumiae dla guchych, wic Polski Zwizek Guchych walczy o to, aby do
niektrych filmw opracowa napisy. Z opowiada starszych guchych, ktrzy
yli w tamtych czasach, dowiadujemy si, e wiele rozrywek kulturalnych, filmw
w telewizji byo pozbawionych napisw.

Dostpnoci filmw dla guchych interesoway si Stany Zjednoczone,
gdzie produkowano filmy z napisami specjalnie przeznaczonymi dla guchych.
Wielka wytwrnia filmowa Columbia Picture zgodzia si na wypoyczenie swoich
filmw w celu zrobienia do nich napisw. Dziki temu umoliwiono guchym
Amerykanom obejrzenie wielu ciekawych zeroekranowych filmw. Napisami
opatrzono rwnie wiele zagranicznych filmw, np. japoski film Bezimienni,
biedni i pikni, opowiadajcy dramatyczn histori guchych. Pierwsze studiolaboratorium, ktre zaczo zaopatrywa filmy w napisy dla guchych, utworzono w Ameryce w roku 1950, ale ta placwka nie moga si rozwin ze
wzgldu na trudnoci finansowe. Osiem lat pniej, w roku 1958, udao si
uzyska odpowiednie fundusze i powierzono kierownictwo wykwalifikowanym
guchym specjalistom. Dyrektorem tej placwki by Ray H. Gallimore, byy
nauczyciel szkoy dla guchych w Indianie. Osobami, ktre zajmoway si
tekstami do filmw fabularnych, byli rwnie gusi: Robert F. Panara, profesor
jzyka angielskiego w Gallaudet College, Leon Aurebach, profesor matematyki
z tej samej uczelni oraz Terry ORourke, inspektor szkoy dla guchych w Kendall.
Takie filmy byy rwnie ogromn pomoc dla szk (Sawicka, 1962).

Takie przedsiwzicia miay rwnie miejsce w Holandii. Telewizja holenderska wroku 1965 nadawaa program specjalnie przygotowany dla guchych,
skadajcy si zaktualnych wiadomoci z napisami. Program ten nadawany by
regularnie raz w tygodniu (w kady wtorek) przez p godziny i by on powtrzeniem sobotniej kroniki tygodniowej. Trwa on 5 minut duej ni kronika dla
spis
treci
62
syszcych, co wynikao z koniecznoci przeczytania napisw przez guchych

widzw wyduenia czasu na czytanie. Wedug oblicze telewizji holenderskiej
program dla guchych ogldao 150.000 osb 10.000 z powanymi
uszkodzeniami suchu i 140.000 lepiej lub gorzej syszcych.

Pierwsze napisy telegazety w historii Polski ukazay si 1 stycznia
1994 roku i byy one pokazywane na stronie 777 Telegazety. Te pierwsze zostay
przygotowane do filmu pt. Rio Grande i do dzi gusi mog z nich korzysta.
Obecnie miesicznie emitowanych jest okoo 150 programw z napisami (Telegazeta, 2010).

Poza telegazet w 1977 roku zostaa przeprowadzona prbna emisja
Hamleta uzupeniona napisami w formie listy dialogowej. Dla spoecznoci
guchych by to dar losu, ale po krtkim czasie pomys utworzenia takich
napisw zosta skrytykowany przez syszcych telewidzw i zdecydowano o ich
usuniciu (Szczepankowski, 1999).

Przed wprowadzeniem nowinki technicznej w postaci telegazety,
umoliwiajcej wczanie napisw do seriali czy innych programw telewizyjnych,
w latach 1983 i 1986 pojawiay si napisy do serialu Powrt do Edenu nadawanego raz w tygodniu (Powrt do Edenu, 2010). Gusi, gwnie pe pikna,
kochali ten serial, poniewa pokazywa wiat duo bardziej nowoczesny ni ten,
ktry stanowi rzeczywisto w Polsce w tamtych czasach.

Napisw wspczenie jest wicej ni w latach 90., np. w programach TVP
INFO i TVN24 wiadomoci s czsto opatrzone napisami. Wraz z upywem
czasu stacje telewizyjne stopniowo zwikszaj ilo napisw.
Jzyk migowy w telewizji
U swoich pocztkw telewizja nie miaa oferty dla guchych, co wizao si z rozwojem
samej technologii, a pierwsze mao praktyczne projekty pochodz z drugiej
poowy XIX wieku. Do tego czasu, czyli do II wojny wiatowej, nie odnotowano ani
nie udokumentowano rynku odbiorcw w tamtych czasach. Po II wojnie wiatowej nastpi trudny okres ograniczonego dostpu do tej technologii, byy trudnoci w zdobyciu odbiornika, z powodu do w wysokiej ceny i uwarunkowa politycznych: w okresie komunistycznym trudno byo taki zdoby. Niektrzy niezamoni gusi ogldali telewizj w wietlicach i w domach kultury Polskiego Zwizku
Guchych. Jak napisano w wiecie Guchych: niektre wietlice zdobyway si
na kupno aparatw telewizyjnych, gwnie w duych miastach, takich jak Warszawa, d, Szczecin, Pozna, Olsztyn, Wrocaw, Zabrze, Leszno i Krakw. Domy
kultury PZG staway si atrakcyjne dla guchych, gdy w niektrych miastach przy
telewizorach sta tumacz jzyka migowego i tumaczy programy na bieco.
Tak jest do dzi. Dziki temu gusi uzyskali dostp do wiedzy o wydarzeniach
z kraju i ze wiata takie informacje uzyskaam z opowiada starszych guchych.
spis
treci
63

Telewizja mogaby by atwo dostpna dla guchych, a jednak przez wiele
lat omijaa problem istnienia tej spoecznoci. Jak wspomina Bogdan Szczepankowski, prawdopodobnie ju w 1964 roku pojawia si pierwsza polska
audycja telewizyjna, ktra dotyczya spoecznoci guchych. By to program
dotyczcy pracy klubu fotofilmowego niesyszcych we Wrocawiu. W pniejszych latach nadano kolejn audycj oraz opublikowano film o dzieciach
guchych, ktry by tumaczony na jzyk migowy. Z kolei w 1980 roku rozpoczto
emisj cyklicznego programu dla niesyszcych pt. W wiecie ciszy, ktry take
by tumaczony na jzyk migowy. Jego twrc by dziennikarz telewizyjny Ryszard
Danielewski, a program ukazywa si raz na dwa tygodnie, potem raz na miesic
w drugim programie TVP. Przez kilka lat w programie drugim TVP tumaczony by
na jzyk migowy program katolicki Ziarno, ktry ukazywa si w niedziel rano,
a take cotygodniowe specjalne wydanie wiadomoci pt. Echa tygodnia. Czasami
tumaczone na jzyk migowy byy fragmenty programw, ktre poruszay
problematyk osb niesyszcych. Trzeba wspomnie, e czonkowie Krajowej
Rady Osb Niepenosprawnych, ktrzy byli przedstawicielami stowarzysze
osb niepenosprawnych, nie udzielali wtedy wywiadw w telewizji bez tumacza
jzyka migowego. W niektrych regionalnych telewizjach publicznych, takich jak
Szczecin, Gdask, d, emitowane byy programy informacyjne z udziaem
tumaczy jzyka migowego. Tumacz jzyka migowego pojawi si take w programie informacyjnym Panorama ukaza si w 1998 roku i dziki temu
codziennie o 18.00 gusi mieli dostp do biecych wiadomoci z Polski i caego
wiata (Szczepankowski, 1999).

Jeli chodzi o seriale, to Telewizja Polska emitowaa amerykaski serial
dla dzieci pt. Smurfy. Jeden z odcinkw by powicony dziewczynce, ktra
nie mwia, lecz migaa. W 1993 roku dziki Marii Ciunelis zrealizowano bajk
pt. Killevippen, w ktrej niesyszca dziewczynka zaprzyjania si z migajcym
krasnoludkiem. W roli krasnoludka wystpia sama Maria Ciunelis, a w bajce tej
wzi rwnie udzia Tomasz Kozowicz, ktry by tumaczem jzyka migowego.
W pniejszych latach (19941995) w Szczecinie utworzono cykl bajek
pt. Bajki nie tylko dla dzieci guchych, w ktrych wystpoway niesyszce
dzieci, przedstawiajc teksty bajek w jzyku migowym. Autorkami tych
bajek byy Ewa Juchniewicz i Marta Boru. Byy one emitowane w telewizji
oglnopolskiej tylko w poniedziaki na dobranoc. Powstaway take cykle
krtkich filmw dydaktycznych: Nauka jzyka migowego i Spotkania z jzykiem
migowym. Ich autork bya rwnie Ewa Juchniewicz, ktra zrealizowaa te
filmy w Szczecinie. Byy to filmy 5-minutowe prezentujce jzyk migowy w rozrywkowej, ale i ksztaccej formie. W Spotkaniach... wystpowaa modzie
z orodka szkolno-wychowawczego dla guchych w Warszawie, a odcinki
byy emitowane w Telewizji Polskiej w latach 19941996. Natomiast, jak
spis
treci
64
wspomina Bogdan Szczepankowski, w latach 19961999 TVP emitowaa raz

w tygodniu serial telewizyjny Dlaczego to my, w ktrym role aktorskie z udziaem
tumacza jzyka migowego kreowaa rwnie modzie gucha. Natomiast
w 1998 roku w pierwszym programie TVP ukazywa si integracyjny miniserial
dla dzieci pt. Miganki, ktry zrealizowao dwch autorw Izabela Klebaska
i Marek Shak (Szczepankowski, 1999). Dzi jednak nie ma ju adnych cyklicznych programw telewizyjnych z udziaem niesyszcych czy poruszajcych
temat ich spoecznoci.

Z upywem czasu coraz wicej filmw, seriali lub wiadomoci pojawiao
si z towarzyszeniem tumaczy jzyka migowego. Niestety, nie posuguj si
oni naszym jzykiem lecz, systemem jzykowo-migowym, ktry jest sztucznie
stworzonym jzykiem. Niektrzy gusi maj problem ze zrozumieniem przekazu
tumaczy, a inni gusi rozumiej czciowo i godz si z tym, poniewa nie mog
narzeka nie majc nic lepszego w zamian. W pewnym sensie jest to dla nich
jedyna opcja. Do dzi w telewizji s tumaczenia tylko w systemie jzykowomigowym, nie ma tumacze w polskim jzyku migowym2, poniewa ten jzyk
nie zosta uznany za jzyk mniejszoci guchych w Polsce3.

W latach 19951997 (do powodzi) w TVP Wrocaw w programie Fakty
tydzie (zbir najwaniejszych informacji regionalnych) pojawiy si tumaczenia
na jzyk migowy. Program trwa okoo 11 minut i zaczyna si o godzinie sidmej
w kad niedziel. W telewizji pojawiay si dwie tumaczki: pani Justyna Kowal
na zmian z pani Halin Lipsk. Niestety w 1997 roku tumaczenia zawieszono
z niewyjanionych przyczyn ze strony TVP Wrocaw. Wedug relacji tumaczek
nie otrzymyway one wynagrodzenia za swoj prac. Gdy tylko pojawia si
kwestia opacania usug tumaczek, TVP Wrocaw wycofaa si i zrezygnowaa
z wprowadzenia tumaczenia do tego programu. Bya prezes Polskiego Zwizku Guchych Oddziau Dolnolskiego, Halina Mleczko, upominaa si o wynagrodzenie dla tumaczy, jednak Zarzd TVP Wrocaw zdecydowa, e zmienia
ramwk i nie bdzie ju Faktw tymczasem program jest nadawany do dzi,
Polski jzyk migowy (PJM) rni si od systemu jzykowo-migowego (SJM). PJM jest jzykiem
naturalnym Guchych w Polsce z wasnymi cechami jzykowymi, wasn gramatyk ze wzgldu na
cakiem inn struktur ni w jzyku polskim. PJM naley do rzadkich jzykw klasyfikatorowych.
Natomiast SJM jest kodem, ktry nie powsta naturalnie dla potrzeb komunikacji midzy guchymi,
lecz zosta sztucznie stworzony i jest kalk polskiego jzyka fonicznego. Stosuje si w nim
gramatyk jzyka polskiego w celu komunikacji midzy guchymi a syszcymi. Gusi posuguj si
PJM, gdy dziki niemu kontaktuj si kanaem wizualno-ruchowym. Jest naturalny i pierwszy,
przede wszystkim nie ze wzgldw spoecznych, lecz fizycznych stanowi o tym moliwo
percepcji jzyka.
3
Od redakcji - informacja nieaktualna. Od kilku lat zarwno nadawcy publiczni (TVP d, TVP
Warszawa) jak i prywatni (MiniMini) tumacz cz audycji na PJM.
2
spis
treci
65
ale bez tumacze. Przez 9 lat trwaa przerwa a do czasu wsppracy Wrocawskiego Sejmiku Osb Niepenosprawnych z TVP3 Wrocaw. Aby zaspokoi
potrzeb guchych, jak jest peny dostp do informacji, Grzegorz Gajewski,
dyrektor TVP3 Wrocaw, oraz Ewa Wolniewicz-Deljilji, kierownik Redakcji
Programu Regionalnego, postanowili przywrci emisj w telewizji regionalnej
od marca do wrzenia 2007 r. programu informacyjnego Fakty tydzie tumaczonego na jzyk migowy. Fakty tydzie byy emitowane w kad niedziel o godz. 07.454. Tumaczami byy na zmian pani Justyna Kowal i pani
Magorzata Warzecha, jednak potem druga tumaczka zrezygnowaa. W okresie
letnim dwukrotnie tumaczya pani Magdalena Wargin. Najwikszy udzia
w tumaczeniach miaa pani Justyna Kowal. Tumaczenia pojawiay si zaledwie
przez siedem miesicy, gdy rodki finansowe od Wrocawskiego Sejmiku
Osb Niepenosprawnych zostay wyczerpane, a tym samym tumacze jzyka
migowego zniknli z ekranu podczas nadawania tego programu. Bya prezes
Halina Mleczko z PZG wiele lat walczya o te tumaczenia, niestety, bez efektw.
Do dzi nie uzyskaam konkretnej informacji, w jaki sposb gusi dowiadywali si,
o ktrej godzinie i w jaki dzie bd emitowane programy i filmy z udziaem
tumacza jzyka migowego, poniewa w adnej gazecie telewizyjnej nie byo
takich informacji. Na podstawie relacji starszych guchych dowiedziaam si, e
oni dowiadywali si o tym w Domu Kultury PZG, dziki Prezesowi. Niektrzy
przypadkowo widzieli w telewizji, e jest tumacz jzyka migowego, jeszcze
w innych przypadkach dowiedzieli si od swoich znajomych guchych. Jednak
na moje pytania nie potrafili odpowiedzie od razu albo nie mieli pewnoci, czy
ich informacje s wiarygodne.

Dla Telewizji Polskiej od pocztku emisji wstawienie napisw czy umieszczenie okienka z tumaczem stwarzao problemy. Wedug wspomnie starszych
guchych: wielk radoci byo zobaczy w telewizji pojawiajce si magiczne
okienko, w ktrym miga tumacz jzyka migowego. Wygldao to jak na poniszym zdjciu pochodzi ono z czasopisma wiat Guchych (wiat Guchych
1981, nr 10, s. 3).

Zdaniem starszych guchych wikszoci widzw syszcych to okienko
przeszkadzao, dlatego te byo ono z czasem, a do dzisiejszej postaci: jest
to mae okienko w porwnaniu z pocztkowym rozmiarem, ktry wida na
zdjciu.

W czasopimie wiat Guchych duo napisano o tych problemach. Starsi
gusi mieli nadziej, e takie tumaczenia w TV bd zawsze umieszczane,
Strona internetowa Wrocawskiego Sejmiku Osb Niepenosprawnych, haso: Fakty tydzie
w TVP3 Wrocaw dostpny dla osb guchoniemych, http://www.wson.wroc.pl/?idt=5&idl=74
[dostp: 6.03.2010].
spis
treci
66
ale niestety, szybko przyszo rozczarowanie, gdy ten cud techniki, jakim by
tumacz w okienku czy napisy, nie by dostpny we wszystkich programach,
we wszystkich filmach. Te problemy porusza Tadeusz Raczek w wiecie
Guchych, a Studziski narysowa karykatur, ktra odzwierciedlaa, jak
w oczach autora Telewizja Polska jest zamknita wobec potrzeb guchych i nie
chce przyj do wiadomoci ich potrzeb.
Fot. 3. Przemwienie prezesa Z. Bielonki tumaczone na jzyk migowy przez J. Hendzla
Fot. 4. Karykatura odzwierciedlajca to, jak Telewizja Polska zamyka si

przed potrzebami guchych

Inny, poniej zamieszczony rysunek tego samego autora, w karykaturze
przedstawia krytyk Telewizji Polskiej.
Fot. 5. Karykatura wymiewajca argumenty TV, i gusi znakomicie czytaj z ust
spis
treci
67

Problem dotyczy nie tylko skpego dostpu do programw informacyjnych
dla guchych, ale rwnie tego, e w publikowanych programach telewizyjnych
(w czasopismach z programem telewizyjnym) nie byo napisane, czy dany film
jest z napisami lub z udziaem tumacza jzyka migowego. Dopiero gdy pojawia
si telegazeta, zaczto stosowa oznaczenia i publikowa informacje, kiedy
bd programy z napisami (Telegazeta, s. 335), ale nadal nie ma informacji ktre
programy bd z udziaem tumacza jzyka migowego nie ma tej informacji
ani w Internecie, ani w programie telewizyjnym, ani w czasopimie dla guchych.
b) Gusi jako twrcy i bohaterowie w perspektywie historycznej

Ludzie stworzyli wiele rnych rodzajw, typw oraz gatunkw filmw.
Nie mona okreli dokadnie ich liczby. Trudno jest rwnie policzy filmy
powicone tematyce Guchych czy zawierajce elementy tej tematyki. Syszcy
ludzie rzadko znaj jakikolwiek film dotyczcy wiata guchych. Gusi rwnie nie
posiadaj na ten temat wiedzy z powodu braku dostpu do informacji o takich
filmach w Polsce niewielu Guchych wie o istnieniu filmografii na temat ich
wiata.
Polscy twrcy i bohaterowie
Mogoby si wydawa, i gusi jako twrcy i bohaterowie rnego rodzaju
filmw pojawili si dopiero w epoce mediw cyfrowych. Nic bardziej mylnego.
Pomimo e brakuje wielu informacji o twrcach i bohaterach filmowych, gusi
byli zaangaowani w tworzenie filmw od dawna. Niewiadomo modego
pokolenia na ten temat wynika z braku takich przedmiotw szkolnych, jak historia Guchych, kultura Guchych na godzinie wychowawczej czy te historia
guchych artystw na lekcji plastyki jako obowizkowych w szkoach dla dzieci
i modziey niesyszcej. Jest to wielka strata dla dzieci i modziey niesyszcej,
poniewa brak takich przedmiotw powoduje, i szkoa nie zapewnia budowania
tosamoci kulturowej ludzi guchych. Bez tych przedmiotw modzi ambitni
gusi nie maj autorytetw wrd twrcw czy aktorw, ktrzy s tacy sami
jak oni. Bez historii, ktra jest ich czci, nie ma przyszoci. Wspczenie
jest bardzo trudno zdoby informacje na ten temat guchych jako twrcw
i bohaterw w perspektywie historycznej.

Gusi jako uczestnicy lub twrcy filmu grali w nim zawodowo albo jako
amatorzy, a same filmy ukazyway si na wideokasetach. Dziki dostpnoci
amatorskich kamer wideo w ostatnich dziesicioleciach coraz powszechniejsza
staa si amatorska twrczo filmowa na kasetach VHS. Szans t wykorzystywali Polscy amatorzy: Agata Ziemiec oraz szczecinianin Olgierd Koczorowski,
zdobywca wyrnienia za film Light na Midzynarodowym Festiwalu Filmw
spis
treci
68
w Budapeszcie w 1996 roku (Szczepankowski, 1999). Ten zaledwie trzyminutowy film nie by zwizany z tematyk rodowiska guchych, lecz przedstawia
polski krajobraz.

Jeszcze wczeniej powsta film pod tytuem W krgu ciszy, ktry zosta
zrealizowany przez syszcego reysera i scenarzyst Jerzego Ziarnika w roku
1961. On zaprezentowa pantomim na ekranie i zdoby trzy nagrody na rnych
festiwalach filmowych, w tym zoty puchar na Festiwalu Filmw Socjologicznych
we Florencji. Twrca by syszcy, ale aktorzy byli gusi. Gusi aktorzy byli
wielokrotnie zapraszani do uczestniczenia w spektaklach telewizyjnych, m.in.
w Faucie, Nocy Walpurgii czy Locie nad kukuczym gniazdem (Szczepankowski,
1999). Na stronie internetowej www.filmweb.pl jest notatka o Jerzym Ziarniku
i jego twrczoci. Mona tam znale tytuy rnych filmw oprcz filmu
W krgu ciszy, mimo e ten film zosta kilka razy nagrodzony na festiwalach
filmowych oraz otrzyma zoty puchar. Czyby ten film by usunity na margines
tylko dlatego, i grajcy w nim aktorzy byli gusi, czy te przypadkowo zosta
pominity? Rwnie na stronie www.filmpolski.pl brakuje tego tytuu.

W listopadzie 1962 roku powsta Klub Foto-Filmowy Guchych w Domu
Kultury Polskiego Zwizku Guchych we Wrocawiu. Funkcj przewodniczcego
obj guchy Romuald Ku i pod jego kierunkiem gusi zaczli nauk i prac
w tej dziedzinie. Czonkowie Klubu sami zbudowali ciemni, laboratorium,
stoy i inne potrzebne rzeczy. Gusi wzili si do pracy nad realizacj Kroniki
Filmowej Guchych, ktra byaby filmowym dokumentem ycia guchych.
Ekipa filmowa wyjedaa na kade waniejsze wydarzenie PZG (yko, 1964).
Osobistym osigniciem Romualda Kusia byo stworzenie i prowadzenie
w latach 80. programw telewizyjnych W krgu ciszy, cieszcych si olbrzymim
zainteresowaniem osb guchych. aden z nadawanych pniej programw
telewizyjnych w jzyku migowym nie cieszy si podobnym uznaniem i popularnoci. Ku by inicjatorem zainteresowania fotografik i technik wideo
w naszym rodowisku, organizatorem wielu wystaw i konkursw w tych
dziedzinach (Diehl, 2001). Krzysztof Siniarski, Prezes Koa Terenowego PZG we
Wrocawiu opowiada, e Romuald Ku z ekip filmowa prawie wszystko o yciu
zwizkowym i rwnie sportowym. Bardzo cenny by pomys Romualda Kusia,
aby dokumentalne filmy by ogldane przez guchych w kadym wojewdztwie.
Zorganizowa wic sposb przekazywania filmu przez PKP przekazywano
paczk z filmem w rce konduktora, a w docelowym miecie czeka umwiony
czowiek. I tak filmy te trafiay do prawie kadego wojewdztwa, gdzie byy
placwki PZG. W kocu film taki ze ladami uywania lub zniszczony wraca do
Domu Kultury PZG we Wrocawiu.
spis
treci
69
Fot. 6. Ekipa filmowa z Wrocawia5

Filmw czy seriali, ktre ukazyway si w polskiej telewizji i dotyczyy
spoecznoci guchych, byo zaledwie kilkanacie. Midzy innymi bya to bajka
pt. Killevippen (1993), w ktrej gwn rol maej Marty graa gucha polska
aktorka, Monika Majer. Ten film by przygotowany przede wszystkim z myl
o dzieciach guchych. W tej bajce wszystkie sceny rozgrywane s jednoczenie
w jzyku migowym i mwionym, aby bajka bya zrozumiaa zarwno dla
guchych, jak syszcych. Jest to pierwsza tego typu realizacja w telewizyjnym
teatrze dla dzieci. Inspiracj do napisania tego scenariusza bya popularna
powie Astrid Lindgren Nils Paluszek w przekadzie Ireny Wyszomirskiej. Zosta
on napisany przez aktork Mari Ciunelis. Ona zrealizowaa to przedstawienie,
jak rwnie wystpia w roli Niasa migajcego maego krasnoludka. Killevippen
to magiczne sowo-klucz, dziki ktremu bohater zyskuje uznanie i przyja
swego syszcego otoczenia. Rodzice bohaterki Marty s gusi tak jak ona,
dziewczynka yje w wiecie ciszy i tak jak wiele dzieci w jej wieku spdza
sama w domu cae dnie (Killevippen, 2010). W tym spektaklu bra rwnie
udzia znany z Dzieci mniejszego Boga aktor Tomasz Kozowicz w roli tumacza
jzyka migowego (Szczepankowski, 1999). Bajka jest adna dziki jej fabule:
dzieci syszce i dzieci guche s oddzielone od siebie, jakby yy w dwch
rnych wiatach. Przyczyn tego jest fakt, e posuguj si rnymi kanaami
komunikacyjnymi gusi posuguj si wzrokowym, a syszcy suchowym. Jest
jednak pewna sprzeczno wobec rzeczywistoci, mianowicie jzyk migowy,
ktry jest ukazany w bajce, nie jest naturalnym jzykiem guchych (PJM), lecz
Foto CAF, tekst: W. Dobrowolski, XXIX Centralne Mistrzostwa PZG, wiat Guchych 1963,
nr 8, s. 12.
spis
treci
70
systemem jzykowo-migowym. Niestety, w dawnych czasach nie byo kursw

polskiego jzyka migowego, wic syszcy aktorzy uczyli si wanie tego
sztucznego jzyka, jakim jest SJM.

W Szczecinie Ewa Juchniewicz i Marta Boru wsplnie stworzyy cykl bajek
w latach 19941995, w ktrych wystpoway guche dzieci i odtwarzay teksty
bajek w jzyku migowym systemem jzykowo-migowym (SJM). Bajki te, pod
wsplnym tytuem Bajki nie tylko dla dzieci guchych, byy emitowane w telewizji
oglnopolskiej w poniedziaki na dobranoc (Szczepankowski, 1999). nie tylko
w jzyku migowym, tekst by rwnie podany w formie napisw. Aktorami tych
bajek byy dzieci i modzie gucha ze Szczecina (Bajki nie tylko dla guchych,
2010). W tym samym okresie Ewa Juchniewicz zrealizowaa cykl krtkich
filmw dydaktycznych, ktrego celem bya nauka jzyka migowego i spotkania
z jzykiem migowym w Szczecinie. Taki cykl zawiera ponad sto piciominutowych
filmw prezentujcych jzyk migowy w rozrywkowej, ale i ksztaccej formie.
W tych spotkaniach z jzykiem migowym graa gucha modzie z orodka
szkolno-wychowawczego dla dzieci guchych w Warszawie. Cykl by emitowany
w Telewizji Polskiej w latach 19941996.

Nastpnie w latach 19961999 Telewizja Polska prezentowaa serial
telewizyjny Dlaczego to my? w niedziel wieczorem w Programie 2. Serial ten
rwnie zosta zrealizowany przez Ew Juchniewicz, a aktorami byli modzi gusi
(Szczepankowski, 1999). By on wywietlany z napisami, a aktorzy byli zarwno
gusi, jak i syszcy. Jednak nie by to typowy serial dla guchych, gdy gusi
aktorzy grali jedynie role drugoplanowe, nie odgrywali gwnych rl. Kadry byy
tak dobierane, e nie mona byo zobaczy wszystkich tekstw, cz bya
z offu. I do tego byo wiele niezgodnoci z rzeczywistoci, gdy jzyk migowy
by tam fatalny. Ponadto zrobi si chaos, gdy aktorzy na przemian mwili
i migali. Mimo e serial nie do koca by zgodny z rzeczywistoci, to jednak
przynis ogromne zainteresowanie jzykiem migowym i obecne pokolenia
licealistw/ studentw dziki temu tak bardzo poszukuj moliwoci nauczenia
si jzyka migowego, oczywicie bez wiadomoci o rnicach midzy SJM
a PJM (Dlaczego to my, Killevippen, 2010).

W 1998 roku w Programie 1. TVP by wywietlany miniserial dla dzieci pt.
Miganki, ktry powsta w odzi. Jego twrcami byli Izabela Klebaska i Marek
Shak (Szczepankowski, 1999).

Twrcami wszystkich powyszych bajek i seriali byy osoby syszce, ale
aktorami bya modzie gucha. Wikszoci ich nazwisk nie zostaa ujawniona
ani w literaturze Bogdana Szczepankowskiego, ani na stronie internetowej.
Wzmianka o nich jest okrelona jako modzie z orodka, tak jakby byli mao
istotni dla spoecznoci. Dodam, e w filmach tych pojawia si sztuczny jzyk
migowy, tj. SJM, a zatem kwestie filmowe zostay przygotowane przez osoby
spis
treci
71
syszce. Gusi aktorzy posugiwali si tym sztucznym jzykiem nienaturalnie,

a wiat guchych w tych filmach nie by zgodny z rzeczywistoci. Tak naprawd
gusi nie posuguj si SJM, lecz ich naturalnym jzykiem, czyli PJM lub hybryd
pomieszanym SJM z PJM. W sumie z nazwisk guchych aktorw w mediach
ukazao si jedynie nazwisko Moniki Majer, ktra graa w Killevippen, oraz Anny
Kosowicz i Rafaa Krysiaka z serialu Dlaczego to my.

Poza Telewizj Polsk s gusi twrcy, ktrzy stworzyli amatorskie filmy
i ukazay si one jedynie w rodowisku guchych. Filmy te obejrze mona
na stronie Polskiego Zwizku Guchych w Szczecinie (Lista filmw, 2010)
o takich tytuach jak znany Light, Urocza nieznajoma, Filmowe hobby, Taki
dzie, Zauroczony, Amator, Rejs, Wejcie do ciszy, Ave Maryja Ewa Kabsa,
Anioy Ewa Kabsa, Usysze szum fal, Szukam pracy, 60-lecie dziaalnoci
niesyszcych na Pomorzu Zachodnim, Teatr bez granic 2009. Filmy zrealizowane
zostay w okresie od 1996 do 2009 roku i wszystkie s krtkometraowe;
wikszo z nich ma charakter artystyczny. Brakuje informacji, kto stworzy
te filmy i warsztaty. Film przyrodniczy Light zosta przedstawiony podczas
I Oglnopolskich Warsztatw Wideofilmowych Niesyszcych w Mrzeynie
w 1996 roku oraz na Midzynarodowym Festiwalu Filmw w Budapeszcie
w tym samym roku. Guchy twrca tego filmu, Olgierd Koczorowski, stworzy film
o przyrodzie i krajobrazach Polski i nie wspomina nic o rodowisku guchych.
Dwa lata pniej pojawi si inny film fabularny pt. Urocza nieznajoma, ktry
zosta zrealizowany podczas III Oglnopolskich Warsztatw Wideofilmowych
Niesyszcych w Mrzeynie w 1998 roku. Film ten jest o mczynie, ktry
zakocha si w piknej nieznajomej, ktra zgubia kolczyk. Gwny bohater szuka
jej wszdzie, by mc odda przedmiot nalec do niej. Mimo e aktorzy maj
wad suchu, to w filmie odgrywaj osoby syszce, ktre rozmawiaj przez
telefon i posuguj si mow. O tym, e aktorzy s gusi, wiadcz widoczne na
filmie aparaty suchowe na ich uszach. Wrd wszystkich twrcw i bohaterw
tego filmu jest kilka guchych osb. Jego reyserem by Olgierd Koczorowski,
natomiast scenariusz napisaa jego ona, Magorzata Koczorowska, ktra
rwnie graa rol uroczej nieznajomej. Z kolei rol szukajcego jej mczyzny
gra Andrzej Kope. Rok pniej pojawi si film dokumentalny Filmowe hobby,
ktry stworzy guchy Olgierd Koczorowski. Film opowiada o guchym staruszku
(Jerzy Nafalski) i jego yciowej pasji, jak jest robienie filmu. Po tym pojawi si
film Taki dzie, ktrego fragment zosta zrealizowany podczas Oglnopolskich
Warsztatw Wideofilmowych w Mrzeynie w 2000 roku. Poruszy on problem
codziennego ycia ludzi guchych i pokaza problemy, jakie napotla guchy
bohater w rodowisku syszcych. Chodzi o sytuacj, gdy gwny bohater
zobaczy w parku wypadek, ktremu ulega moda kobieta. Chcia zadzwoni na
pogotowie, ale nie mg, gdy jest guchy. Chcia poprosi ludzi o pomoc, ale nikt
spis
treci
72
nie chcia mu pomc, bo nie rozumieli, czego on chce od nich. W kocu guchy
wpad na pomys, eby napisa na kartce swoj prob o pomoc, ale syszca
osoba wrczya guchemu telefon, aby zadzwoni on na pogotowie. Nie domylia
si, e przecie nie jest w stanie tego zrobi z oczywistego powodu. Inny film to
Zauroczenie. Zosta on zaprezentowany podczas V Oglnopolskich Warsztatw
Wideofilmowych Niesyszcych w Mrzeynie w 2000 roku, a za reyseri
i scenariusz odpowiadali Magorzata i Pawe Mackiewicz. W filmie wystpili Jerzy
Tyszko, Mariola Szczepaska, Zygfryd Tumula, Olgierd Koczorowski, Magorzata
Mackiewicz i Przemysaw Wodarczyk. Fabua filmu jest nastpujca: podczas
przechadzki mczynie wpada w oko pewna kobieta i chcia j poderwa.
Jednak pomimo wszelkich prb nie udao mu si jej zdoby. W filmie nie zostay
poruszone problemy spoecznoci guchych, a aktorzy nie posugiwali si
jzykiem migowym. Trzeci film z tego samego roku pt. Amator rwnie zosta
przedstawiony na Oglnopolskich Warsztatach Wideofilmowych Niesyszcych.
Aktorzy gray w nim osoby syszce, a film zosta nakrcony przez Jerzego
Tyszko, Przemysawa Wodarczyka, Piotra Nowaka, Olgierda Koczorowskiego.
Z kolei w 2001 roku powsta film pt. Rejs, ktry zosta wywietlony podczas
V Oglnopolskich Warsztatw Wideofilmowych Niesyszcych w Mrzeynie
w 2001 roku. Rwnie fragment filmu pt. Wejcie do ciszy zosta realizowany
podczas warsztatw interdyscyplinarnych Barwa znakw w ukcinie
w 2003 roku. Przedstawia on sytuacj mczyzny, ktry pocztkowo sysza i nie
rozumia problemw, z jakimi zmagaj si gusi ludzie. Przeprowadzi rozmow
kwalifikacyjn z guchym, ktrego zapyta, czy potrafi rozmawia przez telefon.
Mona si domyle, e nie przyj go do pracy. Pniej wida na tym filmie, e
mczyzn dotkn ten sam problem przesta dobrze sysze i mia problemy
ze zrozumieniem tego, co ludzie do niego mwi. Ten film pokazuje, e kadego
z nas moe kiedy spotka utrata suchu i dowiadczenie tego, jakie bariery
napotykaj gusi.

Kolejny film pt. Szukam pracy (rok 2007), w ktrym aktorzy posuguj si
systemem jzykowo-migowym zawiera napisy, a take pisemne instrukcje, jak
napisa dobrze CV i przygotowa si do rozmowy kwalifikacyjnej z przyszym
pracodawc. W tym filmie gra guchy aktor Adam Sapritonow.

Wspomn jeszcze o filmie dokumentalnym z napisami z 60-lecia dziaalnoci
niesyszcych na Pomorzu Zachodnim, ktry powsta w Szczecinie w dniach
24 padziernika 2009 roku.

W dorobku PZG w Szczecinie jest take film dokumentalny z VI Festiwalu
Teatrw Niesyszcych pt. Teatr bez granic 2009, ktry take powsta w Szczecinie w dniach 2527 padziernika 2009 roku.

W roku 2009 poza telewizj powsta serial internetowy pt. Zobaczy cisz,
jednak jest on prezentowany tylko raz w miesicu w Internecie na stronie
spis
treci
73
www.zobaczyc-cisze.pl, a kady odcinek trwa zaledwie 8 minut. Reyserem

jest Marek Brodzki (twrca serialu Wiedmin). W tym roku zosta on przerwany
ze wzgldu na brak rodkw finansowych, ktre umoliwiyby kontynuacj
tego projektu. Warto doda, e w tym serialu gwnym bohaterem jest gucha
rodzina, ktra na co dzie boryka si z rnymi problemami tymi znanymi nam
na co dzie oraz tymi, ktre wynikaj z wady suchu: dyskryminacj, barierami,
stereotypami, ale gwnie film opowiada o losach nastolatki, ktra marzy o tym,
by zosta aktork. Gwna bohaterka wie, e nie jest to atwe, poniewa od
urodzenia jest gucha. Ale wrodzona inteligencja, upr i dyscyplina pomog jej
przezwyciy wszystkie trudnoci i osign cel. Kontakty z rwienikami,
relacje rodzinne, mio do Marka i wreszcie denie do spenienia marze, s
tematem tego serialu (O serialu Zobaczy cisz)6.

W tym filmie bohaterowie posuguj si polskim jzykiem migowym, a czasami wystpuj mwicy aktorzy s oni na zblieniach, aby dokadnie byo
wida ruchy mowy z ust, gdy gusi rozmawiaj ze syszcymi, ale w filmie pojawiaj si napisy, ktre umoliwiaj osobom niesyszcym zrozumienie go. W tym
serialu graj gusi aktorzy: Anna Borsuk (gwna rola jako Gucha Kasia), Monika
Dobrowolska (jako Gucha matka Kasi), Eugeniusz Morawski (jako Guchy
ojciec Kasi) i Tomasz Morawski (jako Guchy brat Kasi). Jest to bez wtpienia
wartociowy film, ukazujcy wiele prawd o naszym prawdziwym wiecie,
i mona poaowa, e jest dostpny jedynie w Internecie. Do tej pory jest tylko
pi odcinkw, ktre powstay w okresie marzec sierpie 2009. Obecnie ta
strona nie dziaa.

Z pewnoci lista historycznych twrcw czy bohaterw filmu w Polsce,
ktrzy zostali opisani powyej, nie jest pena, gdy dostp do materiaw jest
bardzo trudny. Dlatego te informacji, ktre przedstawiam w tej czci pracy, nie
jest duo, ale za to s dowodem na to, i powstay pewne dziea filmowe dziki
guchym, a take prbowali oni swoich si jako aktorzy.
Zagraniczni twrcy i bohaterowie
W odniesieniu do kryterium dugoci filmw w twrczoci guchych o tematyce zwizanej ze wiatem ciszy pojawiaj si w moim materiale badawczym
najczciej filmy krtkometraowe i redniometraowe. Rzadkoci s filmy
dugometraowe. Natomiast w twrczoci syszcych osb pojawiaj si rwnie filmy penometraowe, m.in. znane produkcje hollywoodzkie, takie jak:
Dzieci gorszego Boga, Nic nie widziaem, nic nie syszaem, Historia guchego
dideja, Dziki kwiat i inne.
6
O serialu Zobaczy Cisz http://www.zobaczyc-cisze.pl [dostp: 9.03.2010].
spis
treci
74

W tej czci pracy pragn wspomnie o zagranicznych twrcach i bohaterach filmu. Gusi aktorzy s zdolni do tego, aby zagra wietn rol tak jak
syszcy aktorzy, na przykad w znanym zagranicznym filmie. Wtedy nie jest on
tylko synny w rodowisku guchych, ale rwnie w rodowisku syszcych. Mam
tu na myli np. film Dzieci gorszego Boga (Children of a Lesser God). Gwn rol
zagraa w nim gucha amerykaska aktorka, Marlee Matlin ta rola przyniosa jej
upragnion statuetk Oscara.

Sigajc do historii zagranicznych twrcw i bohaterw: w roku 1918 ukaza
si film niemy Pieskie ycie (Vrais ou faux: les Sourds au cinma, 2010) W filmie
tym wystpuje guchy przyjaciel Chaplina. Jednak poniewa jest to film niemy, to
nie sposb zauway, e jeden z aktorw jest guchy. Nazwisko tego guchego
aktora jest nieznane.
Fot. 7. kadr z filmu Pieskie ycie

Nastpny film ukaza si w roku 1937 pod tytuem Drogi Bibi (Cheri Bibi). Jest
to pierwszy francuski film, w ktrym pojawia si rola osoby guchej posugujcej
si jzykiem migowym (Vrais ou faux: les Sourds au cinma, 2010).
Fot. 8. Drogi Bibi

W roku 1961 w telewizji angielskiej od czasu do czasu ukazyway si filmy
krtkometraowe przeznaczone specjalnie dla guchych pt. Mieszkacy Yorku.
spis
treci
75
Byy to filmy dwikowe, z napisami, o tematyce, ktra moga zainteresowa

guchych telewidzw. Odcinki trway 25 minut, a ich treci byy przygody
dwojga guchych uczniw angielskiej szkoy dla dzieci guchych Trevora
Thompsona i Jennifer Quick. York jest starym, uroczym miasteczkiem z wieloma
ciekawymi zabytkami historycznymi, ktre zostay wywietlone w tym filmie
w sposb nadzwyczaj interesujcy. Zatem film posiada, poza przygodow
fabu, warto edukacyjn. Na jednym z zabytkw prezentowanych w filmie
widnieje marmurowa tablica informujca, e w tym domu mieszka kiedy
zasuony guchy astronom, John Goodrick czonek Akademii Krlewskiej.
Po wywietleniu filmu w telewizji tamtejsza biblioteka filmowa udostpnia
wszystkim zainteresowanym wypoyczenie kopii filmu na tamie 16 mm w celu
wywietlania go na pokazach w klubach zwizkowych (Sawicka, 1961).

W Japonii w latach 60. XX wieku yo ponad 60 000 Guchych. Tam
zosta wyprodukowany film fabularny, ktrego bohaterami s gusi. Film nosi
dugi tytu Na mo Naku Mazushi ku Utsukushiku (Bezimienni, biedni i pikni).
W czasopimie wiat Guchych napisano, e ten poetycki tytu cakowicie
odpowiada dramatycznej, gboko wzruszajcej treci. Film cieszy si w Japonii
ogromnym powodzeniem, a ostatnio zakupiy go Stany Zjednoczone (Co pisz
o nas Japonia, 1961).
Fot. 9. kadr z filmu Bezimienni, biedni i pikni
spis
treci
76

W Anglii produkowano masowo filmy dla guchych ze specjalnymi napisami, ale amerykascy gusi postanowili zrobi dalszy krok w tej dziedzinie. Ich
pomysem byo nakrcenie filmu, w ktrym aktorzy posugiwaliby si jzykiem
migowym. Nakrcenie takiego filmu byo bardzo kosztowne. Starania o dofinansowanie powiody si. Ernest Marshall z Nowego Jorku zaj si produkcj
filmw z guchymi aktorami. Nakrci kilka krtkometrawek, a oprcz nich
rwnie stworzy trzy rednio- i penometraowe filmy: Dugi, Kawaek myda
i Ssiad, w ktrych aktorzy posuguj si wycznie jzykiem migowym. Inny
Amerykanin, Barry Shear, poszed za przykadem Marshalla, ktry zajmowa
si gwnie produkcj krtkometraowych filmw dla telewizji. Shear zaoy
wasn wytwrni i rozpocz krcenie pierwszego filmu penometraowego
z guchymi aktorami pt. Milczcy wiat komedii (Na szerokim wiecie Filmy
w jzyku migowym, 2010). Naley podkreli, e Ernest Marshall by twrc,
ktry z pasj tworzy filmy dla guchych i nie traktowa swojej pracy zarobkowo.
Autor nie wysya swoich filmw poczt, lecz sam wozi je do klubw guchych
(Na szerokim wiecie Filmy w jzyku migowym, 2010). W okresie midzy
1937 a 1962 rokiem wyprodukowa 7 filmw fabularnych i 4 krtkometraowe,
wszystko na wasny koszt, kierujc produkcj wikszoci z nich (Deaf People,
2010).

Steven Skyoles, twrca pochodzcy z Londynu, prac nad filmem rozpocz w Austrii, gdzie nakrci swj pierwszy film o guchych. Czasopismo
wiat Guchych nie podao dokadnej daty nakrcenia tego filmu, a sama
wzmianka o tym ukazaa si w nim w roku 1963 roku. Pocztki pracy Skyolesa
byy bardzo trudne, poniewa nikt nie mia zaufania do guchego reysera, jednak
w pniejszym czasie jego upr i niesychana wytrwao day pikne wyniki:
Skyoles zosta znanym reyserem i producentem filmowym. Jego dzieem byy
filmy I w szkole moe by wesoo i Przygody Johnyego, ale ogromny sukces
przynis guchemu reyserowi film Zagubiony samolot komedia, ktrej
bohaterem by guchy chopiec, ktry przeywa wiele zabawnych przygd.
W tej roli wystpowa Christopher Beeny, nastoletni aktor, znany dobrze angielskim telewidzom (Co pisz o nas Filmy dla guchych, 2010).

Bernard Bragg to guchy aktor pantomim, ktremu znawcy przepowiadali
karier wielkiego mima, drugiego Marcela Marceau. Bragg przy uyciu kilku
prostych gestw i mimiki przywoywa do ycia postacie i sytuacje, ktre wzruszaj, miesz, wstrzsaj i rozczulaj do ez. Jedna z ciekawszych scenek,
w ktrych wystpowa Bragg, nosi tytu Wczga i gobie. Amerykascy
telewidzowie bardzo cenili wielki talent i wysoki artyzm jego sztuki pantomimicznej. Wystpy Bragga cieszyy si ogromnym powodzeniem (Na szerokim
wiecie Spokojny czowiek, 2010).
spis
treci
77
Fot. 10. Bernard Bragg przed kamer (za: wiat Guchych 1964, nr 12, s. 21)

W tym samym czasie (czasopismo wiat Guchych nie podao dokadnej
daty powstania tego filmu, a sama wzmianka o nim ukazaa si w czasopimie
w roku 1965) w telewizji angielskiej modzi gusi aktorzy grali w filmie pt. Tajemnica
figur woskowych. To byo wielkim wydarzeniem w yciu kulturalnym angielskich
guchych i otworzyo dostp znanego ju i popularnego Zespou Pantomimy
Guchych do Londyskiej Telewizji. W tym filmie grali dwaj mali gusi chopcy
Graeme i Michael, ktrzy zdobyli swoj gr pene uznanie i podziw telewidzw.
Akcja tego barwnego widowiska rozgrywa si w synnej na caym wiecie
londyskiej Galerii Figur Woskowych Madame Tussaud. W filmie Tajemnica
figur dwaj gusi chopcy graj role migajcych maych detektyww, ktrzy
wykryli w galerii obecno pary sprytnych zodziei, ktrzy chc ukra klejnoty.
Fot. 11. Graeme i Michael z filmu Tajemnica figur woskowych (za: Sawicka, 1965)
spis
treci
78

Oprcz tych dwch chopcw, w filmie tym wystpoway jeszcze inne mae
aktorki: Jayne i Karolina. Obydwie posiaday tylko resztki suchu i korzystay, jak
to wida na zdjciu, z aparatw suchowych.
Fot. 12 i 13. Guche aktorki z filmu Tajemnica figur woskowych (za: Sawicka 1965)

Filmy z udziaem guchych dzieci byy chtnie ogldane zarwno przez
guchych, jak i przez syszcych telewidzw.

W roku 1985 pojawi si nastpny francuski film Jean de Florette (Vrais ou
faux: les Sourds au cinma, 2010), w ktrym wystpuje gucha aktorka. Gra
ona rol gospodyni domowej. Na stronie filmweb.pl nie ma adnej informacji
o tej aktorce. Jej nazwisko pozostao nieznane.
Fot. 14. Gucha aktorka jako gospodyni (za: Prawda czy fasz: Gusi w kinie)

Ogromnym powodzeniem cieszy si amerykaski film pt. Dzieci gorszego
Boga (1986), w ktrym gwn rol guchej Sarah graa Marlee Matlin. Za t
rol Marlee otrzymaa Oskara w kategorii najlepszej aktorki pierwszoplanowej.
Bohaterk tego filmu jest gucha dziewczyna, ktra pracuje jako sprztaczka
spis
treci
79
w szkole, gdzie pracuje te syszcy nauczyciel (William Hurt). Sarah zakochuje

si w syszcym nauczycielu. Midzy nimi iskrzy, ale pojawiaj si problemy,
gdy nauczyciel chce, aby dziewczyna nauczya si mwi, a ta nie chce i woli
miga. Oboje reprezentuj odrbne wiaty: syszcy i guchy, ktrym trudno
si nawzajem zrozumie. Ostatecznie mczyzna zrozumia, e ona dobrze si
czuje w swoim wiecie. Dwoje bohaterw rozmawia w amerykaskim jzyku
migowym (ASL).

Moje refleksje co do wizerunku guchych w tym filmie s nastpujce: film
przedstawia dwa obrazy guchego. Pierwszy obraz jest pozytywny, jako e
gusi i niedosyszcy uczniowie s chtni do nauki mowy i pokonania trudnoci.
Odwayy si nawet do piewania poprzez mow i miganie. Natomiast drugi
obraz jest taki, e gucha Sarah akceptuje siebie tak, jak jest i nie potrzebuje
mwi, aby dorwna syszcym. Natomiast gdy James poruszy spraw
zawodu, to oszukiwaa sam siebie, e dobrze jej jest by sprztaczk.
Mczyzna przekonywa j, e sta j na wicej ni bycie sprztaczk. Kobieta
bya za, gdy James chcia zmienia jej ycie tak, jakby ona nie miaa wasnego
ja. Obydwoje nie rozumiej si wzajemnie on usiuje jej wmwi, e nie jest
jej dobrze w cichym wiecie, a ona nie potrafi zrozumie, dlaczego James tak
nakania j do nauki mowy, skoro on mgby nauczy si jzyka migowego.
Obydwoje yj w dwch rnych wiatach, co doprowadza do niepenego
zrozumienia midzy nimi. Kiedy Sarah zobaczya przedstawienie teatralne,
podczas ktrego uczniowie tego nauczyciela piewali i jednoczenie migali, to
bya przekonana, e on woli guchych, ktrzy mwi, a nie guchych, ktrzy
migaj. Po zakoczeniu spektaklu Sarah ucieka paczc.

Sarah na pocztku nie bya przekonana o wasnej wartoci w wiecie
syszcych, za to czua si sob w swoim wiecie guchych. W kocu dziki
syszcemu mczynie bohaterka filmu nabraa pewnoci siebie, wzroso
jej wasne poczucie wartoci i podja decyzj o pjciu do collegeu. Nigdy
jednak nie przekonaa si do nauki mowy, gdy w dalszym cigu uznawaa,
e nie powinna si zmienia, jeli dobrze si czuje w swoim wiecie ciszy. Film
pokazuje, e nie powinno si na si zmienia ludzi, jeli s szczliwi wanie
jako gusi posugujcy si jzykiem migowym. Pokazuje, e mona by dumnym
z jzyka migowego i z siebie jako guchego, e gusi mog osiga sukces
(w filmie wystpia gucha kobieta, ktra pracuje jako ekonomista i jest
geniuszem matematycznym w Waszyngtonie) i e ona moe by wzorem do
naladowania, jako e gusi nie s gorsi od syszcych. W kocu jej syszcy
chopak zaakceptowa j tak, jaka jest, a to pokazuje pozytywny wizerunek
jzyka migowego jako piknego i wartociowego.

W filmie pojawiy si jednak pewne fragmenty, ktre nie spodobay mi si
i ktre nie prezentoway pozytywnego wizerunku guchych:
spis
treci
80
scena, gdy mczyzna zaprosi Sarah do restauracji, a ona nie wiedziaa, co to

jest cielcina. To absurdalne, e taka inteligentna gucha osoba, rozmawiajca
o wszystkim, nie wie, czym jest cielcina. Film pokaza dwa obrazy tej guchej
dziewczyny: jako inteligentnej, ale jednoczenie posiadajcej ubogi zasb sw,
co zdecydowanie zakca prawdziwy obraz guchej bohaterki filmu;
przez prawie cay film James uparcie mwi do Sarah, nawet woa j bdc
odwrconym do niej plecami. Pewne ujcie filmu perfekcyjnie pokazuje, jak
bezsensowne s jego poczynania gdy pewnego dnia po ktni zawoa j, gdy
bya odwrcona plecami. Wtedy dyrektor szkoy widzc to powiedzia: Woa za
plecami guchego? Bardzo dobrze! By w najlepszych szkoach. Bez wtpienia
bya to ironia ze strony dyrektora majca na celu uwiadomienie nauczycielowi,
e pomimo dobrych kwalifikacji zawodowych popenia tak znaczcy bd
w nawizaniu kontaktu z guchym.
najbardziej nie podoba mi si to, e nauczyciel z bardzo dobrymi kwalifikacjami
pozwoli guchemu uczniowi, aby siedzia i nic nie robi, a uczy mowy tylko
najlepszych uczniw, ktrzy s w stanie mwi. A przecie nauczyciel ma
obowizek uczy kadego bez wzgldu na to, czy ucze mwi, czy nie. James
umie miga, lecz po co uczy si jzyka migowego, skoro na lekcjach prawie nie
uywa tego jzyka?
Fot. 15. Kadr z filmu Dzieci gorszego Boga

Marlee Matlin jest guch aktork i ma na swoim koncie wiele filmw i seriali,
ale najbardziej znanymi w rodowisku guchych z jej udziaem w Polsce byy
Dzieci gorszego Boga, W uchu cisza (2008) i Most do ciszy (1989).
spis
treci
81
Fot. 16. Plakat filmu W uchu cisza
z
Fot. 17. Mieszane maestwo z guchym synem, kadr z filmu W uchu cisza

W filmie W uchu cisza bohaterem jest mieszane maestwo, ktre ma syna.
Syn traci such, a ojciec pogra si w rozpaczy i marzy, aby przywrci synowi
such. Ojciec szuka pomocy u specjalistw, w kocu znajduje w Internecie
informacje o implancie limakowym. Pomys na implantowanie syna rozpoczyna
kryzys w rodzinie: ona dowiaduje si, e m nie akceptuje guchego syna
i czuje si oszukana, jakby m rwnie jej nie akceptowa. Film daje widzom
duo do mylenia ostatecznie nie wiadomo, czy rodzice decyduj si na
wszczepienie implantu synowi, czy nie. Cay film grany jest w amerykaskim
jzyku migowym.

Film przedstawia obraz guchego jako nalecego do mniejszoci kulturowej
Guchych, a nie niepenosprawnego czy upoledzonego, ktrego trzeba korygowa. Ponadto pokazuje, jak moe wyglda maestwo mieszane, w ktrym
moe zaistnie sprzeczno dwch wiatw, w ktrych yj bohaterowie.
Natomiast gusi s ukazani jako normalnie yjcy w spoeczestwie, tak jak inni
ludzie, lecz majcy swoj mniejsz spoeczno, do ktrej nale.

Cztery wesela i pogrzeb / Four Weddings and a Funeral, 1994, produkcja:
Wielka Brytania, gatunek: komedia romantyczna (Cztery wesela i pogrzeb,
2010).

W tym filmie wystpuje guchy mczyzna, lecz nie jest on gwnym bohaterem gra jedynie rol drugoplanow. Gwnym bohaterem tego filmu jest
spis
treci
82
Charles (Hugh Grant). Ma on guchego brata Davida, z ktrym porozumiewa

si w brytyjskim jzyku migowym. Ten guchy mczyzna, David Bower, jest
guchym aktorem, ktry pojawia si czsto w caym filmie.

Guchy prezentuje si w tym filmie jako czonek rodziny, uytkownik brytyjskiego jzyka migowego oraz ukochany syszcej dziewczyny. Z pewnoci
jednak przez wikszo czasu nie docieraa do niego wikszo informacji
w rwnym stopniu, jak do syszcych. Ten tak zwany rodzinny pies (Susan
Dupor) pod koniec filmu staje si bohaterem, ratujc brata przed popenieniem
yciowego bdu, czego nie odway si zrobi nikt ze syszcych bliskich
bohatera.

Poniej prezentuj zdjcie Davida, ktry miga do brata Charlesa w kociele.
Fot. 18. Odwane wystpienie guchego mczyzny w kociele na temat lubu z niewaciw
kobiet kadr z filmu Cztery wesela i pogrzeb

Jest tylko jedna wtpliwo, jeli chodzi o scen finaow. Chodzi o moment,
gdy ksidz pyta, czy kto ma co do powiedzenia. Powstaje pytanie, jakim
cudem guchy zrozumia to pytanie i zechcia co powiedzie. Jak to si stao,
e zrozumia pytanie ksidza, skoro jest guchy. Kto by powiedzia, e potrafi
odczyta mow z ruchu warg, ale nie wiem, czy jest to moliwe, skoro ksidz
sta bardzo daleko, a zatem widoczno ruchu jego warg bya bardzo saba.
Na to pytanie nie odnalazam odpowiedzi, wic pozostawiam swoj wtpliwo
jako niewyjanion.

Symfonia ycia / Mr. Hollands Opus, 1995, produkcja: USA, gatunek:
dramat, obyczajowy, muzyczny (Symfonia ycia, 2010). W filmie Symfonia ycia
gwnym bohaterem jest muzyk Glenn Holland, ktry jest nowym nauczycielem
i dyrygentem w szkole redniej. Traktuje on muzyk jako pasj i mio,
z przyjemnoci uczy jej modziey. Wraz z on Iris chc mie dziecko i kiedy
ona jest w ciy, to m muzyk przykada suchawki do brzucha ony, aby
dziecko suchao muzyki. Gdy dziecko si urodzio, okazao si, ze jest guche.
spis
treci
83
By to chopiec, nazwano go Cole. Rol Colea w wieku szeciu i pitnastu lat

graj syszcy aktorzy, natomiast bohatera w wieku 28 lat gra aktor guchy,
Anthony Natale. Film ten pokazuje, e guchy odbiera muzyk w inny sposb ni
syszcy. Film uwiadamia rwnie, e guchy czowiek jest normalny, ma takie
same potrzeby, uczucia, ycie, a od innych rni go tylko to, e nie syszy i odbiera
wiat innym kanaem i innym jzykiem. W filmie zostay sobie przeciwstawione
dwa wiaty. W jednym syszcy ludzie kochaj muzyk, a w drugim pojawiaj si
ludzie, ktrzy nie maj wiadomoci, e tworzona muzyka moe by rdem tak
niesamowitych dwikw. Pomimo tego e gusi yj na jednym wiecie wraz ze
syszcymi, to jednak tworz swj may wiat ciszy, w ktrym komunikacja jest
jzykiem migowym, a muzyka moe by odbierana w inny sposb, tj. kanaem
wzrokowym (migajce wiata) i caym ciaem (wibracje).

Jeszcze inny francuski film pod tytuem mieszno (Ridicule) z roku 1996,
zawiera fragment o ksidzu de lEpee, ktry przedstawi krlowi Francji efekty
nauczania guchych jzyka migowego. W fragmencie tym wystpuj gusi
aktorzy (Vrais ou faux: les Sourds au cinma, 2012). Nazwiska tych aktorw nie
ukazyway si na polskiej stronie internetowej opisujcej film.
Fot. 19. Guchy aktor grajcy guchego ucznia porozumiewajcego si w jzyku migowym
z ksidzem de lEppe

Inny, rwnie znany w polskim rodowisku guchych niemiecki film, to Tamta
strona ciszy (1996). Guche maestwo ma dziesicioletni syszc crk.
Crka rozmawia z rodzicami w jzyku migowym i jest porednikiem pomidzy
nimi a wiatem ludzi syszcych. Od swej ciotki dostaje klarnet, zaczyna
fascynowa si muzyk. Stopniowo rodzice trac z ni kontakt (Tamta strona
ciszy, 2010). W tym filmie gra dwoje guchych aktorw: Emmanuelle Laborit
i Howie Seago.

Wizerunek guchych w tym filmie wyglda nastpujco: gusi rodzice
uzaleniaj si od swojego syszcego dziecka, ktre peni odpowiedzialn
rol tumacza, ju w modym wieku. Przez to rodzice mog doprowadzi do
spis
treci
84
zaburzenia tosamoci syszcego dziecka, gdy nie pozwalaj mu pozna

muzyki, wysucha radia. Zabieraj mu tym samym jego prawdziwe dziecistwo.
Rodzice niewiadomie powoduj, e w crce rodzi si wstyd za nich, np. gdy
podczas lekcji matka przychodzi pod okno szkoy i miga przez nie. Dziewczynka
jest zagubiona w swoim wiecie i stara si zrozumie, kim jest.

Chciaabym jeszcze zwrci uwag na to, e w filmie pokazano, i gucha
matka nie potrafia jedzi na rowerze i z tego powodu zgina. Ludzie syszcy
mog pomyle, e gusi nie sysz, a zatem nie powinni porusza si na rowerze.
Film ukaza tym samym krzywdzcy i nieprawdziwy obraz guchych, gdy wielu
guchych bardzo dobrze jedzi na rowerze. Nawizujc do tego chciaabym
opisa sytuacj, ktra miaa miejsce w jednej wrocawskiej uczelni. Po projekcji
omawianego filmu zadano pytanie, jakie s refleksje widzw na temat guchych.
Odpowiedzieli oni, e gusi powinni by w zamknitym zakadzie, nie powinni
jedzi rowerze, powinni zosta pozbawieni prawa do wychowywania dzieci,
ktre najlepiej, eby byy oddawane syszcym dziadkom. Na sali przebywaa
studentka, ktra jest CODA i czekaa, a wszyscy skocz si wypowiada.
Nastpnie wstaa i powiedziaa, e ona sama ma guchych rodzicw, ktrzy
wychowali j na porzdnego i szczliwego czowieka. A jej ojciec od trzydziestu
lat jedzi rowerem i nigdy nie mia wypadku. Jej wystpienie sprawio, e na sali
zapada cisza.

Dlaczego do tego nawizaam? Chciaam pokaza, e film fabularny nie
zawsze ukazuje prawdziwy obraz wiata, ale ludzie pomimo tego bezrefleksyjnie
wierz w tre filmu i tym samym wyrabiaj sobie nieprawdziw opini, e jeli
w filmie rodzice le postpili, to wszyscy gusi s tacy sami. Wszak kady rodzic
jest inny, kady ma inny sposb wychowania dziecka i nie wszyscy gusi rodzice
wykorzystuj swoje syszce dziecko do penienia odpowiedzialnych i trudnych
rl.

W roku 2001 pojawi si szwajcarski film pt. Stille Liebe. Do tego filmu
syszcy reyser Christoph Schaub szuka profesjonalnych aktorw. Znalaz
dwoje guchych aktorw jedn z Francji, drugiego ze Szwecji. Gucha aktorka
Emmanuelle Laborit graa guch zakonnic Antoni. Drugi aktor, rwnie
guchy, Lars Otterstedt zagra rol modego mczyzny z Litwy. To nietypowe
wydarzenie, bo Stille Liebe to film w jzyku niemieckim. Emmanuelle musiaa
uywa niemieckiego jzyka migowego w komunikacji z matk przeoon
Veren, dlatego aktorka Laborit musiaa nauczy si tego jzyka i rwnie
odczytywania z ust w tym jzyku. Natomiast Szwed Lars musia nauczy si
litewskiego jzyka migowego, ale midzy sob gusi aktorzy posugiwali si
bez problemu znakami midzynarodowego jzyka migowego. Film opowiada
o dziewczynie, Antonii, ktra wychowaa si w klasztorze i jako dorosa kobieta
codziennie jedzi rowerem z klasztoru do ssiedniej wsi, a nastpnie pocigiem
spis
treci
85
do miasta. Tam poznaje Mikasa (Lars Otterstedt), modego mczyzn z Litwy. To

spotkanie otwiera Antonii nowy, ekscytujcy wiat, poniewa Mikas jest gboko
guchy. Dwoje ludzi, ktrzy na pierwszy rzut oka rni si tak bardzo, moe
rozmawia w jzyku migowym. Mikas wyciga j z klasztoru do normalnego
ycia, a w kocu Antonia opuszcza mury klasztoru i wyjeda do USA, gdzie
uczy si gra w teatrze Guchych (Le Film, 2010).
Fot. 20. Plakat filmu Stille Liebe

Fot. 21. Antonia migajca do matki przeoonej Vereny, Stille Liebe

Film ten pokaza, e gusi dobrze si czuj w swoim wiecie, w ktrym ludzie
s tacy sami jak oni i posuguj si jzykiem migowym. Wrd ludzi syszcych
czuj si osamotnieni. Ponadto przedstawi guchych jako pragncych
samorozwoju, identyfikowania si z kultur Guchych i posiadajcych siln wi
z ludmi takimi samymi jak oni, majcymi taki sam jzyk, podobne dowiadczenia
i przeycia. Mikas jest tu przedstawiony jako kieszonkowiec, powstaje wic
pytanie, czy widzowie mog na tej podstawie wysun tez, e ludzie gusi s
zodziejami, gdy mog mie trudnoci w zdobyciu pracy. Film jest co prawda
obrazem fabularnym, ale istnieje ryzyko, e odbiorcy mog na podstawie tego
obrazu stworzy sobie stereotypy dotyczce guchych.

Ta sama francuska aktorka Laborit graa wczeniej we wosko-francuskim
filmie pt. Historia Marianny Ucria (1997), lunej adaptacji powieci Maraini Ucria.
Jest to historia guchej od 5. roku ycia Marianny, mieszkajcej na Sycylii,
w pierwszej poowie XVIII wieku. Kiedy Marianna dorasta, odkrywa jzyk
migowy dziki nauczycielowi jzyka francuskiego (Sign Language In Movies,
2010). Niestety tego filmu nie mona znale w Internecie ani w adnym sklepie.

Rodzinny dom wariatw / The family Stone (2005), produkcja: USA, gatunek:
komedia romantyczna (Rodzinny dom wariatw, 2010). W filmie wystpuje guchy
aktor, ktry gra czonka rodziny, Thad Stone (Tyrone Giordano). Wizerunek
guchego w tym filmie przedstawiony zosta bardzo pozytywnie. Bohater jest
spis
treci
86
ukazany jako normalny czowiek, ktry ma kochajc rodzin i jest w peni

przez ni akceptowany, zarwno jako guchy, jak i homoseksualista. Ponadto
film prezentuje go jako czowieka majcego uczucia, marzenia, pragnienia
i normalnie funkcjonujcego w yciu. Od innych rni go tylko to, e nie syszy.
Jest to bez wtpienia ciepy i pozytywny wizerunek.

Zupenie jak mio / A Lot Like Love (2005), w tym filmie guchy aktor Tyrone
Giordano gra jako Graham Martin tylkow piciu krtkich scenach: pierwsza
scena przywitanie si z bohaterem tego filmu (bratem Oliverem Geary), druga
scena Oliver robi art, chcc, aby Emily Friehl (Amanda Peet) daa si nabra,
gdy Graham przestawia si jako Oliver. Emily w to nie wierzy, a gdy pojawia si
prawdziwy Oliver, zaczyna miga do brata. Trzecia scena spotkanie koo firmy
Olivera, czwarta nad morzem, gdzie Graham przekonuje Olivera, e nie moe
by w yciu pasywnym i musi sam wzi ycie w swoje rce, ostatnia scena na
weselu siostry Grahama i Olivera. Porozumiewaj si w amerykaskim jzyku
migowym, ale guchy potrafi odczytywa mow z ust. Graham ma syszc on
i take syszcego syna. Film przestawia guchego jako normalnego, wesoego
i mdrego czowieka, funkcjonujcego w yciu tak jak wszyscy.

Ten sam aktor gra rwnie w filmie Nieuchwytny / Untraceable (2008),
produkcja: USA, gatunek: thriller (Nieuchwytny, 2010). Ten film opowiada
o ludziach pracujcych w FBI w wydziale ds. przestpczoci internetowej,
ktrzy walcz z cyberprzestpczoci. Gwna bohaterka rozmawia z guchym
bohaterem krtko w amerykaskim jzyku migowym. Podczas innej sceny filmu
ten sam guchy mczyzna przynosi kartk z adresem strony, z ktr nie potrafi
poradzi sobie policja. Potrafi mwi, ale nie syszy, umie rwnie zrozumie
mow z ust pracownikw. W pracy wszyscy mwi, a guchy mczyzna
przyglda si im. Nie wiem, czy cokolwiek rozumie z ich mowy, sdz e nie,
poniewa ludzie mwi w rnych kierunkach, co utrudnia odczytanie mowy
z ust.
Fot. 22. Guchy pracownik usiuje odczyta mow z ruchu warg ofiary na ekranie, kadr z filmu
Nieuchwytny
spis
treci
87

Pracownicy tego wydziau zajmuj si niewyobraalnie straszn spraw,
jaka ma miejsce w sieci, gdzie pojawiaj si relacje na ywo z umiercania ludzi.
W pewnym momencie nagrania ofiara mwi do kamery, a poniewa nie ma
dwiku, to guchy pracownik odczytuje mow z ruchu warg.

Film prezentuje guchego jako normalnego, uzdolnionego pracownika
i informatyka. Pomimo tego e w filmie pokazuje si nieczsto, mona jednak
zauway, e odgrywa du rol w rozwizaniu tej wanej sprawy.

Z pewnoci jest wielu twrcw czy aktorw, ktrzy s gusi, jednak mao
jest informacji w mediach na ten temat. Problemem w odnajdowaniu takich
filmw jest rwnie to, e w opisach filmu nie ma informacji o tym, czy jego
twrcami i aktorami s osoby guche czy syszce.

Niektre filmy zostay opisane w Internecie, a inne nie. Jestem pewna, e
jest ich wicej ni tu podaam. Znalazam wiele filmw, ktre s zwizane ze
rodowiskiem guchych, ale nie ma pewnoci, czy twrcy albo aktorzy s gusi,
poniewa nie ma informacji o tym ani w czasopismach, ani w Internecie, dlatego
nie ujam ich w mojej pracy, gdy nie mam co do nich pewnoci.
Syszcy aktorzy, ktrzy grali jako gusi
Poniej przedstawiam wykaz filmw fabularnych, w ktrych wystpili syszcy
aktorzy grajcy guchych. Uporzdkowaam je wedug roku powstania:
1. Dzikie dziecko / Lenfant sauvage (1969) (Vrais ou faux : les Sourds au cinma,
2010) film nakrcony w szkole dla guchych w Paryu. Wystpuj w nim
syszcy aktorzy grajcy guche dzieci. Tytu Dzikie dziecko przedstawia
histori znalezionego dzikiego dziecka, ktrego poddano nauce jzyka
migowego w szkole dla guchych.
2. Pete Tong historia guchego dideja / Its All Gone Pete Tong (2004) jest
to film na motywach autentycznej historii tragicznego ycia legendarnego
dideja Frankiego Wildea (Paul Kaye), jednego z najlepszych yjcych
DJ-w na wiecie. Syszcy aktor. Kilka fragmentw filmu wydaje si
kontrowersyjnych czy wrcz niesmacznych:
Producent wygasza toast za upoledzonych; w opowieci producenta
z pierwszej czci filmu pojawia si stwierdzenie, e ludzie kochaj
upoledzonych. Przecie Frankie wcale nie jest upoledzony, jedynie nie syszy.
A przecie osoba upoledzona to osoba, ktra ma uszkodzony mzg, a tego nie
mona powiedzie o guchym czowieku. Jego mzg prawidowo funkcjonuje,
tylko brakuje mu pewnego zmysu. Taki tekst o upoledzonych ludziach
moe przyczyni si do utworzenia negatywnych stereotypw, e guchy jest
czowiekiem upoledzonym.
Innym negatywnym obrazem, jaki pojawia si w filmie, jest scena, gdy podczas
realizacji reklamy energetycznego napoju Frankie wlewa napj z puszki prosto
spis
treci
88
do ucha, tak jakby mia on pomc w odzyskaniu suchu. Jest to reklama

o pejoratywnym znaczeniu, gdy nie ma adnych sposobw na odzyskanie
suchu i nawet ten energetyczny napj nie uczyni cudw.
Fot. 23. Kadr z reklamy z udziaem Frankie wlewajcego do ucha napj prosto z puszki

Poza tym scena ta prezentuje czowieka, ktrego trzeba naprawi, a nie
zaakceptowa takiego, jakim jest. Ta scena nie pokazuje guchego dideja, ktry
mgby by wzorem do naladowania dla innych, jako e pokona przeciwnoci
losu i poradzi sobie na scenie muzycznej, ale guchego, ktry nie akceptuje
siebie, takiego jakim jest, co reklama bezlitonie wykorzystaa. Sam pomys
wlewania napoju do niesyszcego ucha jest wrcz niesmaczny i przyczynia si
do tworzenia negatywnego wizerunku guchego.

Historia guchego dideja mogaby by wspaniaa, gdyby ludzie postrzegali
Frankiego jako normalnego lub wyjtkowego i utalentowanego czowieka,
ktry poradzi sobie jako guchy didej. Niestety, zaprezentowano go jako
upoledzonego, nie doceniajc jego sukcesw, lecz patrzc na niego przez
pryzmat braku suchu. Trudno jest oceni oglny obraz bohatera jako czowieka
guchego, gdy straci such w modoci i nie utosamia si z kultur Guchych.
Nie posugiwa si jzykiem migowym i mia mentalno osoby syszcej. Zmieni
tylko troch sposb patrzenia na wiat ciszy i inne moliwoci odbioru dwiku.
W przeciwiestwie do niego to Penelope jako gucha osoba naley w peni do
wiata ciszy, w ktrym czuje si dobrze.
3. W ciszy / The Quiet (2005). Gwn bohaterk filmu jest gucha nastolatka
o imieniu Dot (gra j syszca aktorka Camilla Belle). Jednak obserwujc to,
jak postrzegana jest przez innych w filmie, mona zauway, e uczniowie
widz j jako nudn, milczc i dziwn dziewczyn. Z kolei rodzice
spis
treci
89
chrzestni postrzegaj j jako biednego czowieka, ktremu trzeba pomc.

Fabua pokazuje, e osoba gucha czasami jest le traktowana przez ludzi.
Koleanki Niny te za ni nie przepadaj, poniewa uwaaj j za kogo
niezrwnowaonego psychicznie.
4. Babel (2005) mimo kilku wtkw skupiam si tylko na guchej dziewczynie
Chieko (syszca aktorka Rinko Kikuchi). Mimo e gucha dziewczyna
wystpuje zaledwie w z caego filmu. W filmie gucha dziewczyna jest
przedstawiona jako troch zagubiona, rozalona na ojca i rozpaczliwie
szukajca mioci i ciepa. Jeli chodzi o komunikacj, to pisze dobrze po
japosku i biegle miga. Bawi si, marzy i rozmawia, tak jak wszystkie inne
nastolatki.

Krtko podsumowujc mona stwierdzi:
Niky dostp do informacji o takich filmach w Polsce niewielu Guchych wie
o istnieniu filmografii na temat ich wiata.
Szkoda, e nie zatrudnia si w filmie prawdziwych guchych, skoro oni te
s zdolni do rl aktorskich zatrudnia si syszcych grajcych guchych.
Wizerunek osb Guchych:
w kreacjach osb Guchych: osoby normalne, tematyka rna, rwnie
kulturowa (humor, ycie codzienne);
w produkcjach osb syszcych: osoby z problemami, ktre czsto
bohatersko przezwyciaj swj ciki los.
Filmy fabularne nie zawsze ukazuj rzeczywisty obraz wiata i zastanawiajce
jest to, czy ludzie, ogldajc nawet bardzo przekonujce i realistyczne filmy,
odbieraj je jako prawdziwe? Wikszo ludzi, ktrzy ogldaj filmy, buduje
na ich podstawie obraz wiata wymieszany z obrazem rzeczywistoci.
A zatem, jeli niektrzy ludzie mog stworzy nieprawdziwe wyobraenie
ycia innych ludzi, to inni mog zbudowa sobie obraz guchych na
podstawie filmw. Oczywicie, wikszo filmw fabularnych jest fikcj,
a grali w nich aktorzy. Jednak fabua moe te by oparta na faktach z ycia.
Spoeczno guchych, ktra yje w spoecznoci syszcych. Nie wszyscy
syszcy maj wiadomo, e gusi s mniejszoci kulturow. Podstawow
rnic pomidzy syszcymi i guchymi polega na tym, e porozumiewaj
si innymi jzykami. I w tym kontekcie mona mwi o naszych wiatach:
w aspekcie kulturowo-jzykowym.
Patrzc na sposb poruszania problemu guchych na ekranie trzeba wzi
pod uwag to, e gusi posiadaj inn mentalno. Dotyczy to np. zwizkw
mieszanych lub rodzicw guchych posiadajcych syszce dziecko. Przede
wszystkim istnieje taki problem jak konflikt dwch wiatw, w ktrych kady
ma inny sposb postrzegania wiata, wasny sposb mylenia i wasny punkt
spis
treci
90
widzenia. Doprowadza to do tego, e czsto ludzie w takich zwizkach czy

rodzinach nie rozumiej si nawzajem. Wiele osb zakada, e wszyscy
gusi ludzie chc sysze, co nie zawsze jest prawd. Jest to problem
spoeczny, gdy czasami ludzie patrz na guchych przez pryzmat ucha,
chcc ich naprawia, po to, aby mogli dorwna spoecznoci syszcych.
Gusi czuj si nieakceptowani takimi, jakimi s bez pitego zmysu, jakim
jest such. Niekiedy maj wraenie, co jest uzasadnione, e ta wiksza
spoeczno prbuje kierowa ich yciem. Prawd jest to, e wikszo
syszcych chce, aby gusi nauczyli si mwi i rehabilitowa such i mow.
Z kolei gusi pragn, aby to syszcy nauczyli si jzyka migowego, ktry
uatwiby im komunikacj i poznanie wiata ciszy. Dlatego powstaje bdne
koo, gdy kada strona czego chce. Odnosi si wraenie, e pomidzy
tymi dwoma wiatami jest saby most, ktry za jaki czas moe run. Warto
dy do tego, aby sta si mocniejszy.
Media maj bardzo duy wpyw na wizerunek ludzi guchych. Gdyby
wszystkie materiay filmowe, reklamowe i dziennikarskie byy konsultowane
z guchymi, to zapewne wizerunek tej spoecznoci ulegby zmianie na
lepsze, a oni sami byliby inaczej traktowali przez spoeczestwo.
Mam kilka propozycji dotyczcych filmw:

Moja pierwsza propozycja jest taka, aby w Polsce powstaa filmoteka
o filmach rnych gatunkw, o rnej tematyce, tworzona przez rnych twrcw o naszym wiecie guchych. W Polsce nie istnieje jeszcze taka filmoteka,
a w wypoyczalniach filmw nie ma duego wyboru filmw o guchych. Nikt
w Polsce nie pomyla o tym, aby stworzy filmotek z rnymi gatunkami filmw
zwizanych ze rodowiskiem guchych.

Druga propozycja dotyczy tworzenia dokadniejszych i dobrze opisanych
filmografii wiatowych i polskich zwizanych ze wiatem guchych. Z pewnoci
taka filmografia spotkaaby si duym zainteresowaniem ze strony ludzi
syszcych, ludzi pasjonujcych si kinem i filmem. Co najwaniejsze filmografia
byaby cennym dorobkiem dla przyszych pokole guchych. Miaaby ona na
celu rwnie udostpnienie guchym wielu informacji i wiedzy na temat kultury
Guchych poprzez umieszczanie jej na stronach takich jak filmweb.pl lub
w ksikach. Trzeba wspomnie, e brakuje filmografii w formie opracowa,
zapisw czy prac naukowych. Ponadto wikszo guchych aktorw zostaa
zapomniana w wyniku braku dostpnych informacji.

Trzecia propozycja jest taka, aby w kadej szkole (na lekcji wychowawczej)
i w stowarzyszeniach guchych przekazywano dzieciom i modziey wiedz
z kultury i historii guchych, a take udostpniano im wszelkie filmy zwizane
z tym rodowiskiem. Pozwoli to na wzrost wiadomoci i stanu wiedzy, ktre
spis
treci
91
bd przechodziy z pokolenia na pokolenie. Dziki temu modzie bdzie moga

utosamia si z wartociowymi osobami, ktre osigny sukces.

Kolejn propozycj jest to, aby gusi podjli si takiego wyzwania, jakim jest
nakrcenie filmw przedstawiajcych autentyczny wiat guchych. Ci, dla ktrych
aktorstwo jest pasj, powinni mie w sobie wicej odwagi, si i samozaparcia, by
sprbowa osign na tym polu sukces.
Bibliografia
Autor nieznany, Co pisz o nas Filmy dla guchych, wiat Guchych
1963, nr 7.
Autor nieznany, Co pisz o nas Japonia, wiat Guchych 1961, nr 10.
Autor nieznany, Coraz wicej telewizorw w naszych wietlicach, wiat
Guchych 1959, nr 1.
Autor nieznany, Na szerokim wiecie Filmy w jzyku migowym, wiat Guchych
1963, nr 4.
Autor nieznany, Na szerokim wiecie Guchy producent filmowy, wiat
Guchych 1964, nr 9.
Autor nieznany, Telefon z ekranem telewizyjnym, wiat Guchych 1959, nr 1.
Autor nieznany, Uczestnictwo i rwno, wiat Guchych 1981, nr 10.
Bragg L. (red.), Deaf World: A Historical Reader and Primary Sourcebook, New
York University Press, New York 2001.
Diehl K., Romuald Ku 19392001, wiat Ciszy 2001, nr 910.
Foto CAF, tekst: W. Dobrowolski, XXIX Centralne Mistrzostwa PZG, wiat
Guchych 1963, nr 8.
Goban-Klas T., Media i komunikowanie masowe: teorie i analizy prasy, radia,
telewizji i Internetu, PWN, Warszawa 2006.
Paewski J., Jzyk Filmu, Ksika i Wiedza, Warszawa 2008.
Sawicka A., Ksiniczka i czarownik (na podst. The Silent World), wiat
Guchych 1962, nr 4.
Sawicka A. (oprac.), Na szerokim wiecie Tajemnica figur woskowych
Modociani gusi aktorzy w Telewizji Angielskiej, wiat Guchych 1965, nr 6.
Sawicka A., O telewizji (na podst. Silent World),, wiat Guchych 1961, nr 4.
Szczepankowski B., Niesyszcy Gusi Guchoniemi. Wyrwnywanie szans,
WSiP, Warszawa 1999.
autor?, Na szerokim wiecie Spokojny czowiek (na podst. The Silent World),
wiat Guchych 1964, nr 12.
autor?, Na szerokim wiecie FRANCJA (na podst. Revue de lOuie), wiat
Guchych 1965, nr 5.
yko W., Z prac Amatorskiego Klubu Foto-Filmowego Guchych przy Okrgowym
Domu Kultury Guchych, wiat Guchych 1964, nr 10.
spis
treci
92
Netografia [dostp: 2010]

http://www.deaf.pl/
http://www.deafpeople.com/
http://www.filmpolski.pl/fp/
http://www.filmweb.pl/
http://www.istc.cnr.it/
http://www.pzg.szczecin.pl/
http://sjp.pwn.pl/
http://www.rts.ch/ [dostp: 10.10.2012]
http://www.columbusfilm.ch/filme/stilleliebe/index.html
http://pl.wikipedia.org/wiki/Strona_gwna
http://www.wson.wroc.pl/
http://www.zobaczyc-cisze.pl/
Wykaz fotografii
1. Fonoskop stworzony dla guchych
2. Pomocne zdjcia z odczytywania ust i nauki wymowy
3. Przemwienie prezesa Z. Bielonki tumaczone na jzyk migowy przez
mgr J. Hendzla
4. Karykatura odzwierciedlajca to, jak Telewizja Polska zamyka si przed
potrzebami guchych
5. Karykatura wymiewajca argumenty TV, i gusi znakomicie czytaj z ust
6. Ekipa filmowa z Wrocawia
7. Pieskie ycie
8. Drogi Bibi
9. Zdjcie z czasopisma wiat Guchych film Bezimienni, biedni i pikni
10. Na zdjciu Bernard Bragg przed kamer
11. Na zdjciach modzi bohaterowie, chopcy Graeme i Michael z filmu
Tajemnica figur woskowych
12. Na zdjciach para guchych aktorw z filmu Tajemnica figur woskowych
13. Na zdjciach para guchych aktorw z filmu Tajemnica figur woskowych
14. Gucha aktorka jako gospodyni
15. Kadry z filmu Dzieci gorszego Boga 7
16. Plakat filmu W uchu cisza
17. Mieszane maestwo z guchym synem, kadr z filmu W uchu cisza
18. Odwane wystpienie guchego mczyzny w kociele na temat lubu
z niewaciw kobiet
19. Guchy aktor grajcy jako guchy ucze porozumiewajcy w jzyku migowym
z ksidzem de lEppe
20. Plakat filmu Stille Liebe
spis
treci
93
21. Antonia migajca do matki przeoonej Vereny

22. Guchy pracownik usiuje odczyta mow z ruchu warg ofiary na ekranie
23. Ujcie reklamy z udziaem Frankie wlewajcego do ucha napj prosto
z puszki
spis
treci
94
CZ II.
spis
treci
95
Syszcy rodzice wobec guchoty dziecka

badania nad tosamoci rodzicielsk syszcych
matek i ojcw dzieci guchych w Polsce
Joanna Kobosko
Instytut Fizjologii i Patologii Suchu, Warszawa
Wprowadzenie
Badania nad tosamoci rodzicielsk rodzicw dzieci guchych osadzone
w ramach podejcia interpersonalnego w psychologii (Stern, 1985, 1995;
Zalewska, 1998a) zostay zapocztkowane w latach 90. ubiegego wieku przez
Marin Zalewsk i przez wiele lat byy przez ni prowadzone na Wydziale
Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Odwoujc si do dowiadcze
w pracy klinicznej z dziemi guchymi i dziemi z opnionym rozwojem
mowy i ich rodzicami M. Zalewska (1998a) sformuowaa kilka tez dotyczcych
rozwoju osobowej tosamoci dziecka i tosamoci macierzyskiej jego matki.
Pierwsza z nich mwi o tym, e rozwj osobowej tosamoci odbywa si
w relacji z drug osob (matk). Kolejna z postawionych przez M. Zalewsk tez
dotyczy wspwystpowania zaburze tosamoci macierzyskiej z patologi
rozwoju osobowej tosamoci u dziecka. Trzecia gosi, e zaburzenie rozwoju
jzykowego jest wyrazem patologicznego rozwoju osobowej tosamoci dziecka
(Zalewska, 1998). Wszystkie przywoane powyej tezy pozwalaj na inne ni
dotychczas rozpowszechnione spojrzenie na zaburzenia w rozwoju mowy
i jzyka dziecka guchego syszcych rodzicw. Mianowicie, za rdo zaburze
jzykowych dziecka guchego (jak i dziecka syszcego) w rozwoju dowolnego
jzyka, jzyka fonicznego lub naturalnego jzyka migowego, uzna mona
jego trudnoci w stawaniu si osob (tosamo osobowa), ktre pozostaj
w zwizku z problemami, jakich dowiadcza matka w stawaniu si matk tego
wanie dziecka, dziecka guchego.

Empiryczn weryfikacj tez M. Zalewskiej, odnoszcych si do zwizku
zaburze w rozwoju jzykowym u modziey guchej ze specyfik tosamoci
macierzyskiej jako matek dziecka guchego ich syszcych matek, s badania
autorki tego artykuu zrealizowane w ramach rozprawy doktorskiej (Kobosko,
2007). Uzyskane rezultaty wskazuj na specyfik tosamoci macierzyskiej
matek syszcych modziey guchej take w aspekcie rozwoju wysokich
kompetencji jzykowych (fonicznych lub/ i migowych) u tej modziey (Kobosko,
2008a, 2008b, 2009, 2011).
Tosamo rodzicielska w ujciu interpersonalnym
Zdaniem D. Sterna (1995) tosamo osoby jest zbiorem umysowych
reprezentacji bycia z drugim czowiekiem. Wprowadzony przez niego termin
spis
treci
J. Kobosko, Syszcy rodzice...
96
bycie z stanowi umysow struktur reprezentacj, zoon z reprezentacji

siebie, obiektu (drugiej osoby) i reprezentacji relacji midzy nimi. W definiowaniu
tosamoci osoby autor ten uwzgldnia aspekt relacyjny, gdy na tosamo
osoby skadaj si w jego definicji umysowe reprezentacje relacji z innymi,
a wic staje si ona osob w relacji z innymi ludmi.

Tosamo macierzysk tj. konstelacj macierzysk tworzy wedug
D. Sterna (1995) zbir umysowych reprezentacji bycia z dzieckiem, jak i innych
reprezentacji pozostajcych w zwizku z nimi, tj. reprezentacji relacji z wasn
matk i reprezentacji relacji z ojcem dziecka oraz dynamicznych zwizkw midzy
nimi. Macierzyska tosamo ksztatuje si w wyniku dowiadczania siebie
jako matki w relacji z dzieckiem i innymi znaczcymi osobami: wasn matk
i ojcem dziecka, a take z osobami tworzcymi szerszy kontekst spoeczny
matki i dziecka.

Tosamo ojcowsk mona zdefiniowa analogicznie powstaje ona
w wyniku dowiadczania siebie jako ojca w relacji z dzieckiem i innymi znaczcymi
osobami: wasnym ojcem i matk dziecka, a take z osobami tworzcymi
szerszy kontekst spoeczny ojca i dziecka. Ojciec w prezentowanym przez
D. Sterna myleniu o konstelacji macierzyskiej staje si wanym ogniwem
systemu wsparcia dla matki, za umiejtno stworzenia i wykorzystania
systemu wsparcia naley do funkcji macierzyskich, ktrych realizacja przez
matk stanowi o jej adaptacji do macierzystwa.

Osignicie tosamoci (termin zaczerpnity z teorii rozwoju tosamoci ego E. Eriksona) tosamoci rodzicielskiej: tosamoci macierzyskiej
matki czy tosamoci ojcowskiej ojca oznacza nie tylko powstanie tej unikalnej,
odrbnej od innych organizacji psychicznej u rodzica, lecz rwnie zintegrowanie
jej z dotychczasow tosamoci siebie jako kobiety (mczyzny), ony (ma),
a take crki (syna) wasnych rodzicw. Mona powiedzie, e osignicie
tosamoci macierzyskiej (ojcowskiej) dziecka guchego to m.in. dowiadczanie siebie jako matki (ojca) umoliwiajce konfrontacj z przeyciami wok
guchoty i jej rozlicznymi konsekwencjami, w tym zdolno do przeywania
pozytywnych emocji zwizanych z dzieckiem guchym. Wwczas matka czy
ojciec guchego dziecka wczaj jego guchot w dotychczasow tosamo
macierzysk lub ojcowsk rezygnujc z zaprzeczania guchocie dziecka
i przeywania siebie jako matki (ojca) dziecka syszcego czy takiego samego
jak inne syszce dzieci, a jednoczenie stwarzaj warunki dla rozwoju poczucia
siebie dziecka. Syszcy rodzice dziecka z guchot () nie osigaj nagle
tosamoci rodzicielskiej rodzicw dziecka z guchot. Niektrym w ogle si
to nie udaje, a inni wymagaj pomocy psychologicznej w dochodzeniu do tej
tosamoci (Zalewska, 2000, s. 34).
spis
treci
97
Guchota dziecka w przeyciach rodzicw

Stwierdzenie u dziecka guchoty mona uzna za bardzo wany moment
w yciu rodzicw, niejednokrotnie przeomowy w ich rodzicielstwie stanowicy pocztek procesu stawania si matk (ojcem) tego wanie dziecka,
dziecka guchego. Wskutek informacji, e dziecko jest guche, dowiadczaj
oni psychicznej traumy (Zalewska, 1998a, 1998b). Zdefiniowa j mona jako
subiektywne dowiadczenie cierpienia, ktre przekracza moliwoci psychiczne osoby do poradzenia sobie z nim i nie moe zosta zintegrowane
z istniejc struktur psychiczn (za: Senator, 2005, s. 8). Matki czsto uywaj
okrele takich, jak szok, cios, tragedia, co tak strasznego, czego nie
da si wyrazi w sowach. Mwi o tym poniszy cytat wypowiedzi matki
dziewicioletniej Karoliny1, typowy w tym sensie, e podpisa by si mogo pod
tymi sowami wiele matek, ktre usyszay diagnoz: Pani dziecko jest guche.
Jak zdiagnozowano, e ona nie syszy dla mnie by to wielki szok. Bardzo dugo
nie mogam si z tym pogodzi, dugo, bardzo dugo. Nawet, kiedy zaoyli jej te
aparaty nie mogam sobie tego wybaczy, e inne dzieci sysz. Nie mogam
si to tego przyzwyczai, dugo, bardzo dugo. Jedzilimy na rehabilitacj, ale
nie potrafiam z ni pracowa. Caymi godzinami zastanawiaam si, dlaczego
akurat na nas to trafio, na nas, na ni

Matki dzieci guchych powracaj do tych chwil nawet po wielu latach.
Niektre nie wiedz, e dowiadczyy traumy; bywa, e konfrontuj si z przeyciami wok guchoty dziecka w rnych momentach zwizanych z jego
rozwojem czy z wasnym yciem. Trauma matki dziecka guchego i jej przeycia
zwizane z guchot, jej ogromne cierpienie z tego powodu, nie znajduj
czsto przyzwolenia spoecznego. Wielu ludziom atwiej jest wspiera matk
w zaprzeczeniu guchocie dziecka ni w przeyciu traumy, jakiej dowiadcza.
Sowa innej matki, matki osiemnastoletniej guchej Ali, wypowiedziane po latach
od momentu diagnozy u dziecka guchoty, ukazuj inny aspekt przey z ni
zwizanych, jak i widziane jej oczami przeycia ojca Ali:
Bo tak jak mwi no Ania dosy pno miaa zdiagnozowany Teraz dzieci
ju... wanie nowo, noworodki wiadomo e... Np. mona zbada i... mona
ju zaaparatowa. Natomiast Ala dosy pno, bo tak jak mwi w wieku
dwch lat waciwie Ja tak ju, prosiam o to badanie, eby potwierdzi
to swoje przypuszczenie. Wic, wanie po potwierdzeniu tego, e Ania ma
Imiona dzieci i fakty umoliwiajce identyfikacj osb uczestniczcych w rozmowach zostay
zmienione.
spis
treci
98
niedosuch znaczy ma dosy gboki. Waciwie to powiedziano nam, e to

jest waciwie guchota, bo tak ona w sumie... Reakcja bya adna i tak nie nie
oszczdzaj. Powiedziaa mi, e No dziecko jest w ogle, cakowicie guche.
Jak si dowiedziaam, e ona ona ma wanie taki ten gboki niedosuch,
jest waciwie gucha jak mi to powiedziano, to byo to na pewno dla mnie
no szokiem i takim, taki... Tak mi co waciwie mwio, dlaczego, dlaczego to
ona. No bo to jednak, jednak... zanim si czowiek otrznie z tym wszystkim,
to jednak jest to, jest to straszne (milczenie) dla dla kobiet. () jednak jest to,
jest to, jest to wanie tak jakby, tak jakby wyrok no co takiego. No wyrok
dla rodziny. Wiem, e jak wyszam z tego instytutu, tak szam z tym wzkiem;
mieszkalimy wtedy na Targwku, wic tak szam do centrum, tak waciwie, tak
nie wiem jakby kto mnie oglda znaczy widzia, jak ja id, to by pomyla:
albo jaka moe narkomanka albo no... Wiem, e szam i tak waciwie byo mi
obojtne, dokd id. Wiedziaam, e musz dojecha do domu i chyba moj
t tak wewntrzn, t wewntrzn ten ten taki bl ja wiem; no to, to e
si dowiedziaam o tym a wyczu mj m, bo tego dnia si zwolni wczeniej
z pracy, przyjecha do domu, to jako tak pomyla, e jeeli rzeczywicie to
bdzie to, o czym tak podwiadomie my- mylaam i mu... o tym powiedziaam,
to no nie wiem () Ba si wtedy, e jak ja wrc do domu no mog, moe moja
reakcja by taka... no moe nie samobjcza, ale moe, mog zrobi co, co, co
po prostu nie chciaabym zrobi. () I wtedy chyba zacz si taki inny etap tego
mojego macierzystwa (wywiady z matkami Kobosko, 2007).

Dla kadego rodzica guchota dziecka ma inne osobiste znaczenie, lecz
zazwyczaj jest ono zabarwione negatywnymi uczuciami. Mwi o tym jeszcze
inna matka, matka siedemnastoletniego Marcina:
[Guchota] Co to dla mnie znaczy? To znaczyo na pocztku straszn tragedi
i zaamanie, i nerwy i pacz i i i waciwie uwaaam, e jest to jaka tam kara
za grzechy albo Bg wie co. Dlaczego to nas spotkao? Take to po prostu
byy takie etapy, ktre przechodziam po kolei i upyno duo czasu, zanim si
pogodziam z tym, e Marcin taki jest, jaki jest (wywiady z matkami Kobosko,
2007).
A take mama Basi:

No na pocztku na pewno znaczyo... powicenie jej wikszej uwagi. Najpierw
bya trudno z pogodzeniem si z tym, bo wiadomo ja mieszkam w maym
rodowisku..., gdzie nie spotyka si na og... z takimi problemami... Nie byo
nie znaam po prostu tego problemu, wic byo to dla mnie... wielkim ciosem,
spis
treci
99
kiedy si dowiedziaam, e ona nie syszy (wywiady z matkami Kobosko,

2007).

Z dowiadczeniem traumy jako psychicznej reakcji na informacj o guchocie dziecka wie si te przeycie przez rodzicw utraty, gdy w swoim
poczuciu trac oni dziecko zdrowe, normalne, syszce, a w wyniku tej utraty
zostaje uruchomiony proces aoby. Trzecim aspektem psychologicznym,
dowiadczania przez rodzicw guchoty dziecka, jest zdaniem M. Zalewskiej
(1998a, 1998b) poczucie okaleczenia sownego w kontakcie z dzieckiem,
polegajce na tym, e syszca matka (ojciec) traci narzdzie (jzyk foniczny)
do porozumiewania si ze swoim guchym dzieckiem. W efekcie matka (ojciec)
w kontakcie ze swoim dzieckiem guchym staje si werbalnie niemow, chocia
to nie ona (on) jest obiektywnie gucha(y).

Mona te dowiadcza guchoty dziecka jako sytuacji obcej, dotd
nieznanej. Mona te traktowa j jako pozytywne wyzwanie yciowe, cho
wrd syszcych rodzicw, zwaszcza w pierwszych latach ycia dziecka, taka
reakcja zdarza si niezwykle rzadko.
Tosamo rodzicielska rodzicw a guchota dziecka
Tosamo rodzicielska syszcych matek i ojcw dzieci guchych zostanie
pokrtce scharakteryzowana w 3 obszarach: 1) reprezentacji siebie matki/ ojca,
2) relacji matka-dziecko/ relacji ojciec-dziecko, 3) relacji matka ojciec dziecka/
relacji ojciec-matka dziecka z odwoaniem si wycznie do rezultatw bada
prowadzonych pod kierunkiem M. Zalewskiej.
Matka syszca dziecka guchego i jej tosamo macierzyska
Reprezentacja siebie matki a guchota dziecka
U zdecydowanej wikszoci matek dzieci guchych w reprezentacji siebie
jako matki ju od wczesnych lat macierzystwa dominuje motyw bycia
rehabilitantk i nauczycielk dziecka. Matki te niejednokrotnie maj trudnoci,
by pogodzi powinnoci zwizane z rehabilitacj suchu i mowy dziecka z byciem
agodn, czu, mam dla swojego dziecka (Ciborowska, 1995; Zalewska,
1998a). Badania nad modzie guch i jej syszcymi matkami pokazay, e
specyficzne jest zaangaowanie matek w realizacj celu, jakim jest nauczenie
dziecka mowy i jzyka (zazwyczaj jzyka fonicznego), a take, e organizuje
ono tosamo macierzysk omawianych matek, zajmujc centralne w niej
miejsce (Kobosko, 2007, 2008; Kobosko, Zalewska, 2011). Ponadto wieloletnie
obserwacje poczynione przez M. Zalewsk (1998a) w kontakcie klinicznym
z matkami dzieci guchych, zwaszcza tych z opnionym rozwojem mowy,
wskazuj na wystpowanie poczucia zranionej kobiecoci, poczucia niszej
spis
treci
100
atrakcyjnoci fizycznej, ktrego matki te dowiadczaj w zwizku z urodzeniem

dziecka guchego. Naley doda, e u matek dzieci guchych w rnym wieku
nasilenie depresyjnoci okazuje si by wysze, ni ma to miejsce w odniesieniu
do matek dzieci syszcych (Domaska, 1996; Kobosko, Kosmalowa, 2001;
Zalewska, 1998a). Badania K. Domaskiej (1996) pozwoliy na wychwycenie
tych aspektw reprezentacji siebie matek dzieci guchych, ktre peni wan
rol w dowiadczanym przez nie stanie depresyjnoci, do jakich nale: utrata
wasnej atrakcyjnoci fizycznej i utrata zainteresowania sfer seksualn.

Z bada nad tosamoci macierzysk matek syszcych modziey
guchej w wieku 1822 lata, przeprowadzonych przez autork (Kobosko, 2007,
2008; Kobosko, Zalewska, 2011) ryc. 1. wynika, e matki te dowiadczaj
siebie jako bardziej niepenosprawne, pomysowe i cierpice w porwnaniu
z matkami modziey syszcej.
Ryc. 1. Percepcja siebie syszcych matek modziey guchej w porwnaniu z innymi ludmi
natenie wybranych cech (rednie) Kwestionariusz Ja inni (Kobosko, 2007, 2008)

Co ciekawe, dowiadczanie siebie jako osoby niepenosprawnej cechuje
matki modziey guchej o wysokich kompetencjach w jzyku fonicznym
lub/ i migowym w porwnaniu z matkami modziey syszcej i matkami
modziey guchej o ograniczonych kompetencjach jzykowych w obu jzykach
(Kobosko, 2007; Kobosko, 2011). Jednym z moliwych wyjanie dowiadczania siebie jako bardziej niepenosprawnych przez matki modziey guchej,
ktra osigna wysokie kompetencje jzykowe, jest identyfikacja matek z ich
guchymi dorastajcymi dziemi, bo przecie obiektywnie to ich dzieci s niepenosprawne w wymiarze syszenia, nie za one same.
spis
treci
101

W reprezentacji siebie matek dzieci guchych czsto obecna jest ograniczona
perspektywa dotyczca wasnej przyszoci (Ciborowska, 1995; Kobosko,
2007), co wyraaj take zacytowane poniej sowa matki, zapytanej o to, jak
wyobraa sobie ona swoj przyszo za dziesi lat:
Na pewno ju bd bardziej zmczona ni teraz. Trudno mi powiedzie, to
wszystko zaley, w jakiej kondycji czowiek fizycznej bdzie. Czy si jeszcze
bdzie pracowa, czy nie. Ale na pewno bd si staraa tak, jak, na ile bd
moga, e tak powiem no w jakim stopniu jej pomc, jak tylko mnie bdzie
potrzebowa i kiedy mnie bdzie potrzebowa (wywiady z matkami Kobosko,
2007).
Relacja matka dziecko a guchota dziecka

Dowiadczenia z praktyki klinicznej, jak i badania pod kierunkiem M. Zalewskiej
pozwalaj opisa cechy reprezentacji maych dzieci guchych i reprezentacji
relacji z nimi u ich syszcych matek. Matki te spostrzegaj swoje guche
dziecko jako zaburzone we wszystkich sferach rozwoju, pozbawione wasnego
potencjau rozwojowego i waciwoci psychicznych (), czsto obraz dziecka
jest zredukowany wycznie do sfery werbalnej (Ciborowska, 1995, s. 106),
tj. postpw w nauce mowy dwikowej. Wanym motywem obecnym
u wikszoci matek w reprezentacji dziecka s trudnoci w komunikowaniu si
z dzieckiem.

M. Zalewska (1998a) wskazuje na zjawisko depersonalizacji obecne
w interakcji matki z dzieckiem: matka pozbawia je ycia psychicznego,
tj. intencji, emocji, przey powalajcych dowiadcza siebie. W efekcie dziecko
niewyposaane w moliwoci psychicznego kontaktu (tj. podzielania emocji
i stanw psychicznych) z drug osob zachowuje si rwnie depersonalizujco. Intruzywno matki cechuje interakcj matka dziecko. Matka stale
jestw szczeglny sposb aktywna wydaje polecenia, przerywa interakcj,
dominuje, proponuje dziecku wasn aktywno na og nie uwzgldniajc jego
chci, wypenia wspln przestrze interakcji sob. Depersonalizacja, o jakiej tu
mowa, moe mie swoje rda w dowiadczonych przez matki psychicznych
traumach, z ktrymi nie potrafi sobie inaczej poradzi, tylko odcinajc si od
uczu, uprzedmiotawiajc dziecko, a take i siebie.
My traktujemy go jak zreszt traktowalimy go zawsze, jak dziecko syszce
waciwie. Moe dlatego, e nawet na pocztku chyba stawialimy mu za wysokie
wymagania, no bo chcielimy, eby by bez przerwy dobry; bez przerwy, eby
by wspaniay; eby nada; eby sobie radzi ze wszystkim. Chocia Antek
w wielu sytuacjach nie dawa rady i traktowalimy go troch na wyrost za za
spis
treci
102
mocno po prostu, nie? Ale w tej chwili ju jest wszystko ok. A poza tym mwi,
e samo, samo to, e jest niesyszcy, to by taki etap szoku By to szok, kiedy
dowiedzielimy si o tym, e nie syszy (wywiady z matkami Kobosko, 2007).

Okazuje si, jak wynika ze studiw klinicznych M. Zalewskiej (1998a),
e matka unicestwia psychicznie siebie, zwaszcza jako kobiet. Z takim
unicestwiajcym sposobem istnienia w interakcji z dzieckiem wie si
zazwyczaj poczucie samotnoci matki, czsto przez ni nieuwiadamiane.
Wyniki bada nad relacj matka-dziecko w odniesieniu do matek syszcych
i modziey guchej pokazuj, e cechuje je m.in. behawioralny charakter,
nastawiony na realizacj zada i dziaanie, w porwnaniu z matkami modziey
syszcej. Przykadowo, matki te czciej ni matki modziey syszcej podejmuj
inicjatyw i konkretne dziaania, gdy dostrzegaj, e co si z crk/ synem
dzieje. Wyraajca si w powyszy sposb specyfika relacji matka-dziecko
moe te stanowi form adaptacji do guchoty dziecka (Kobosko, 2007, 2008;
Kobosko, Zalewska, 2011).
Relacja matka ojciec dziecka a guchota dziecka
Maesk relacj rodzicw syszcych dziecka guchego zazwyczaj przesania
jego guchota, jak i zwizane z tym faktem dziaania rehabilitacyjne oraz typowe
problemy do rozwizania, przed jakimi staj rodzice. M spenia zdecydowanie
bardziej funkcj ywiciela rodziny i dostarczyciela rodkw finansowych, by
matka moga realizowa cele rehabilitacji dziecka. W wielu maestwach na
dalszy plan schodzi emocjonalny i seksualny aspekt relacji z mem. Mona
powiedzie, e zwizek maeski matek syszcych dzieci guchych, jak wynika
z nielicznych bada jakociowych (wywiady), cechuje swoisty, tj. okaleczony
sposb spostrzegania go przez matki. Matki widz swoje maestwa bez
perspektywy przyszoci, o niejasnych losach, a sam przyszo spostrzegaj
jako budzc lk, obawy, pozostajc bez wyobrae, gdy emocje z nimi
zwizane trudno uj jest w sowa. Przyszo zwizku rodzicw jest te przez
matki spostrzegana pod ktem dalszych losw dziecka (Ciborowska, 1995).
M... na pocztku... czu ja wiem ?! Troch jakie nie wiem znaczy nie
mwi o tym bardzo nie mwi o tym gono, ale czu troch jakiego takiego...
niedosytu, e Radek nie syszy i troch go to denerwowao. Ale... potem
waciwie nie mg si z tym jako pogodzi na pocztku; byo mu ciko
i nieraz byo wiele dyskusji takich, e e trzeba go zaakceptowa... tak osob,
jak jest i moe wynikao to z tego, e e, no m chciaby, eby on by pikny,
mdry i eby sysza (wywiady z matkami Kobosko, 2007).
spis
treci
103

Matki modziey guchej o wysokich kompetencjach w dowolnym jzyku
(jzyk foniczny lub/ i jzyk migowy) podzielaj z ojcem dziecka emocje
zwizane z jego guchot, a co najwaniejsze emocje te zostaj zwerbalizowane
i podzielone midzy sob przez maonkw (Kobosko, 2007, 2009a, 2009b).
Ojciec syszcy dziecka guchego i jego tosamo ojcowska
Tosamo ojcowska a guchota dziecka
Zagadnieniem tosamoci ojcowskiej syszcych ojcw dziecka z guchot
w wieku przedszkolnym zaja si w swoich badaniach M. Zaczyska (1999)
oraz K. Michelsen (2000), traktujc guchot jako jedn z postaci upoledzenia
dziecka i porwnujc tosamo ojcowsk ojcw dzieci guchych z tosamoci
ojcowsk ojcw dzieci z mzgowym poraeniem dziecicym, a take ojcw
dzieci o typowym rozwoju.

Okazao si, e ojcowie dzieci guchych maj tosamo wyrazistsz ni
ojcowie dzieci syszcych, co sugeruje, s oni bardziej ojcami, a wic lepiej
okrelaj siebie w roli ojca, co stanowi wynik zaskakujcy (Zaczyska, 1999,
2001). By moe na co wskazuje autorka relacjonowanych bada w badaniach przez ni prowadzonych wzili udzia w jaki sposb szczeglni ojcowie.
Tacy, ktrzy s zaangaowani w zajcia z dzieckiem, dziel z matkami obowizki rehabilitacyjne, a wic na przykad uczestnicz w terapii logopedycznej
i innych formach zaj, co wskazywa moe, e nie odcinaj si oni od dziecka i jego guchoty stanowi wic mniejszo w tej populacji.

W relacjonowanych badaniach M. Zaczyskiej (1999) satysfakcja maeska
ojcw dzieci guchych nie pozostaje w zwizku z tosamoci ojcowsk, co
okazao si sprzeczne z oczekiwaniami. Natomiast istotne znaczenie ma dla
tosamoci ojcowskiej stan psychiczny ojca, oceniany przejawianym przez niego
nasileniem depresyjnoci wysze wyniki w tosamoci ojcowskiej wizay
si z nisz depresyjnoci, co sugeruje, e ojcowie ci przeyli aob bdc
reakcj na stwierdzenie u dziecka guchoty. Co wicej, mniej depresyjni okazali
si ojcowie dzieci komunikujcych si z nimi w jzyku migowym w porwnaniu
z ojcami dzieci nastawionych na rozwj mowy i jzyka fonicznego. Relacjonowane
badania pokazuj, e tosamo ojcowska ojcw dzieci guchych wie si
z jakoci relacji z dzieckiem, w tym ze sposobem porozumiewania si
z dzieckiem ojcowie porozumiewajcy si jzykiem migowym w kontakcie
z dzieckiem uzyskiwali wyrazistsz tosamo ojcowsk ni ci ojcowie, ktrzy
wybierali jzyk foniczny jako narzdzie jzykowego komunikowania si ze swoim
guchym dzieckiem (Zaczyska, 1999).
spis
treci
104
Badania nad tosamoci rodzicielsk rodzicw dzieci guchych

co dalej?
Badania nad tosamoci macierzysk matek syszcych dzieci guchych
i tosamoci ojcowsk ich syszcych ojcw s wci nieliczne, cho
w zaproponowanej przez M. Zalewsk ramie teoretycznej, jak stanowi podejcie
interpersonalne w psychologii bardzo obiecujce. Przede wszystkim dlatego,
e dom jest punktem wyjcia co dla rozwoju psychicznego kadego dziecka
i rozwoju jego osobowej tosamoci oznacza m.in., i jednym z najwaniejszych,
rde problemw w tym obszarze s trudnoci, jakich dowiadczaj rodzice
w stawaniu si rodzicami swoich guchych dzieci. Niepokojce jest znaczco
wiksze nasilenie zaburze psychicznych, w tym zaburze tosamoci wrd
dzieci i modziey guchej (Fellinger, Holzinger, Sattel, Laught, 2008; Fellinger,
Holzinger, Pollard, 2012; Gent van i in., 2007; Zalewska, 1998a). Sytuacja ta
wskazuje na problemy dowiadczane przez dzieci i modzie w stawaniu si
osob g/ Guch, co wie si w konsekwencji z przybieraniem faszywej
tosamoci osoby Guchej/ guchej lub jednej z wielu jej odmian, albo
pozostawaniem pomidzy wiatem g/ Guchych a wiatem syszcych.

Prezentowany przegld bada nad tosamoci rodzicielsk rodzicw
dzieci guchych ukazuje, e dotycz one jedynie rodzicw syszcych dzieci
guchych. Powstaje pytanie o tosamo rodzicielsk rodzicw G/ guchych,
ktrzy maj dzieci syszce, jak i o to, jakich dowiadczaj trudnoci w stawaniu
si rodzicami swoich dzieci.

Now rzeczywisto take dla rodzicw dzieci guchych niesie ze sob
era implantw limakowych, ich coraz wiksze rozpowszechnienie rwnie
w Polsce, a take wiatowa tendencja, by wszczepia je coraz modszym
dzieciom, bdcym poniej 1 roku ycia. Zmianie ulegaj warunki nabywania
przez dzieci guche jzyka fonicznego, gdy implanty zazwyczaj stwarzaj
lepsze warunki suchowe; znacznemu skrceniu ulega czas potrzebny do
otrzymania diagnozy guchoty przez dziecko (powszechne badania przesiewowe
suchu u noworodkw i niemowlt znacznie przypieszaj stwierdzenie faktu,
e dane dziecko jest guche), a take skrceniu ulega czas oczekiwania na
operacj wszczepienia dziecku implantu limakowego; coraz goniejsze
staj si zagadnienia zwizane z obustronn implantacj Zapytajmy, jaki
sytuacja ta ma zwizek z tosamoci rodzicielsk rodzicw dzieci guchych?
Czy guchota dziecka boli ich tak samo? Czy moe atwiej jest j przyj,
bo znalazy si sposoby leczenia, ktre oferuje medycyna? A moe mona t
guchot cakowicie usun i zastpi j implantem limakowym coraz
czciej mwi si o dzieciach z implantem limakowym, pomijajc to, e s to
dzieci guche z implantem limakowym. Jaka jest tosamo rodzica dziecka
z implantem limakowym? Dlaczego rodzice Gusi coraz czciej zgaszaj si
spis
treci
105
ze swoim guchym dzieckiem na operacj wszczepienia implantatu suchowego? Dlaczego rodzice Gusi chc wanie w ten sposb da wicej moliwoci w yciu swoim guchym dzieciom (Mitchiner, Sass-Lehrer, 2011)? Te i inne
pytania wymagaj podjcia dalszych bada.
Bibliografia
Ciborowska, A. (1995), Spostrzeganie swojego maestwa przez matki dzieci
niesyszcych, niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem
M. Zalewskiej. Warszawa: Wydzia Psychologii, Uniwersytet Warszawski.
Domaska, K. (1996), Guchota dziecka a depresja matki, niepublikowana
praca magisterska napisana pod kierunkiem M. Zalewskiej, Warszawa: Wydzia
Psychologii, Uniwersytet Warszawski.
Fellinger J., Holzinger D., Pollard, R. (2012), Mental health of deaf people, The
Lancet, 379 (March 17), 10371044.
Fellinger, J., Holzinger, D., Sattel, H., & Laucht, M. (2008), Mental health and
quality of life in deaf pupils, European Child and Adolescent Psychiatry, 17,
414423.
Gent van, T., Goedhart, A. W., Hindley, P. A., & Treffers, P. D. A. (2007), Prevalence
and correlates of psychopathology in a sample of deaf adolescents, Journal of
Child Psychology and Psychiatry, 48, 950958.
Kobosko, J. (2007). Tosamo macierzyska matek syszcych modziey guchej i jej znaczenie dla rozwoju osobowej tosamoci tej modziey, niepublikowana praca doktorska napisana pod kierunkiem M. Zalewskiej, Warszawa:
Wydzia Psychologii, Uniwersytet Warszawski.
Kobosko, J. (2008a), Relacja matka-dziecko a zaburzenia rozwoju jzykowego.
Studia nad modzie guch ze syszcych rodzin, [w:] M. Zalewska (red.),
Zaburzenia rozwoju dziecka z perspektywy relacji (s. 5267), Warszawa:
Wydawnictwo Emu.
Kobosko, J. (2008b), Tosamo macierzyska matki a guchota dziecka. Studia
nad matkami syszcymi modziey guchej, Studia Psychologiczne, 46, 4,
3550.
Kobosko, J. (2009a), Relacja matka-dziecko a zaburzenia rozwoju jzykowego
u modziey Guchej, Przegld Psychologiczny, 52 (3), 327342.
Kobosko, J. (2009b), O tosamoci macierzyskiej, czyli jak dowiadczaj
siebie matki syszce modziey guchej, [w:] J. Kobosko (red.), Modzie gucha
i sabosyszca w rodzinie i otaczajcym wiecie dla terapeutw, nauczycieli,
wychowawcw i rodzicw (s. 102120), Warszawa: Stowarzyszenie Usysze
wiat.
Kobosko, J. (2011), Wybr jzyka dla dziecka guchego jzyk foniczny
lub / i jzyk migowy. Wspczesna perspektywa psychologiczna, [w:] Antoszewska, B., Kossakowski C. (red.), Uwarunkowania i kierunki rozwoju pedagogiki
specjalnej, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek.
spis
treci
106
Kobosko, J., Kosmalowa, J. (2000), Depression and the implanted child

family, V European Symposium on Pediatric Cochlear Implantation, abstrakt,
Amsterdam.
Kobosko, J., Zalewska, M. (2011), Maternal identity of hearing mothers of deaf
adolescents. Empirical studies an interpersonal approach, The Volta Review,
111(1), 3959.
Kurtzer-White, E, Luterman, D. (2003), Families and children with hearing loss.
Grief and coping, Mental Retardation and Developmental Disabilities Research
Reviews, 9, 232235.
Mitchiner, J. C., Sass-Lehrer, M. (2011), My child can have more choices.
Reflections of Deaf mothers on cochlear implants for their children,
[w:] Paludneviciene R., Leigh I. W., (red.), Cochlear Implants. Evolving perspectives (s. 7194). Washington DC: Gallaudet University Press.
Michelsen, K. (2000), Relacja maeska a tosamo rodzicielska rodzicw dzieci
z upoledzeniem, niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem
M. Zalewskiej, Warszawa: Wydzia Psychologii, Uniwersytet Warszawski.
Senator, D. (2005), Wczesnodziecica trauma relacyjna, Nowiny Psychologiczne, 1, 524.
Stern, D. N. (1985), The interpersonal world of the infant, New York: Basic Books.
Stern, D. N. (1995), The motherhood constellation, A unified view of parent infant
Psychotherapy, New York: Basic Books.
Zaczyska, M. (1999), Tosamo ojcowska ojca dziecka guchego, niepubblikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem M. Zalewskiej, Warszawa:
Wydzia Psychologii, Uniwersytet Warszawski.
Zaczyska, M. (2001), By ojcem dziecka guchego, [w:] Kobosko J. (red.),
Bliej ycia. Materiay dla rodzicw dzieci i modziey z wad suchu (s. 30
32), Warszawa: Przyjaci Osb Niesyszcych i Niedosyszcych Czowiek
Czowiekowi.
Zalewska, M. (1998a), Dziecko w autoportrecie z zamalowan twarz. Psychiczne
mechanizmy zaburze rozwoju tosamoci dziecka guchego i dziecka z opnionym rozwojem mowy, Warszawa: J. Santorski i CO Wydawnictwo.
Zalewska, M. (1998b), Psychologiczne aspekty stwierdzenia guchoty u dziecka,
[w:] Rola J. (red.), Wybrane problemy psychologicznej diagnozy zaburze
rozwoju dzieci (s. 177186), Warszawa: Wydawnictwo WSPS.
Zalewska, M. (1999) Trudne macierzystwo, [w:] Kornas-Biela D. (red.), Oblicza
macierzystwa (s. 297302), Lublin: Wydawnictwo KUL.
Zalewska, M. (2000), Pomoc psychologiczna syszcym rodzicom dziecka
guchego, [w:] Siedlecka H. i Kulczycka E. (red.), Wspczesne kierunki wczesnej
diagnozy i wczesnej rewalidacji dziecka z wad suchu (s. 3336), Warszawa:
Wydawnictwo APS.
spis
treci
107
Tosamo zawodowa osb guchych

a ich problemy na rynku pracy
Tomasz Piekot, Uniwersytet Wrocawski
Kamilla Biskupska, Uniwersytet Opolski
W niniejszym tekcie przedstawiamy wyniki z bada tosamoci zawodowej
osb guchych prowadzonych w formie wywiadw zogniskowanych (Maison,
2001). Badania te odbyy si w Sokoowsku 14 i 15 kwietnia 2012 roku i objy
grup 15 osb niesyszcych wytypowanych na podstawie bada ankietowych.
Gwnym celem wywiadw bya rekonstrukcja i analiza tosamoci zawodowej
osb niesyszcych oraz okrelenie jej wpywu na ich problemy na rynku pracy.
Badania prowadzilimy w ramach projektu Sprbujmy si zrozumie (WNDPOKL.06.02.00-02-109/1).
1. CELE BADA
Podstawow kategori analityczn naszego projektu jest pojcie tosamoci
spoecznej. Wanym elementem budujcym ten aspekt tosamoci jednostki s
cechy kulturowo naznaczone oraz spoeczne przypisane takie jak pe, wiek
czy sprawno ciaa:
Tosamoci spoeczne [...] zwizane s z normatywnymi uprawnieniami,
zobowizaniami i sankcjami, ktre wyznaczaj role w okrelonych spoecznociach. Korzystanie ze standardowych oznak zwaszcza jeli chodzi o atrybuty ciaa, wieku i pci ma podstawowe znaczenie we wszystkich spoeczestwach, niezalenie od dajcych si stwierdzi rnic midzy kulturami
(Giddens, 2003, s. 333).

Podczas planowania bada interesowaa nas rwnie koncepcja tosamoci
jako projektu wasnego danej osoby (Baker, 2005, s. 252), ujawniajcego si
przede wszystkim w procesie socjalizacji pierwotnej i wtrnej, podczas relacji
z najbliszymi (znaczcy inny) oraz obcymi (uoglniony inny) (zob. Mucha, 1992;
Haas, 1994).

Termin tosamo zawodowa pojawia si w pracach z zakresu nauk
spoecznych stosunkowo rzadko. Zwykle jest przy tym zrwnywany z tosamoci danego zawodu, czyli identyfikacj pracownika z wasn grup
zawodow i wykonywanym zawodem (lusarska, Zarzycka, Dobrowolska,
2007, s. 148). W prezentowanym tu ujciu tosamo zawodow rozumiemy
nieco inaczej jako ogln wiadomo wasnych moliwoci i kompetencji
zawodowych. Przyjlimy nastpujc definicj tosamoci zawodowej:
spis
treci
K. Biskupska, T. Piekot, Tosamo zawodowa osb guchych...
108
TOSAMO ZAWODOWA (TZ) uksztatowany w procesie socjalizacji

(podczas interakcji spoecznych) sposb mylenia danej osoby
o pracy zawodowej, a take sposb postrzegania siebie jako jednostki
aktywnej / nieaktywnej zawodowo.

Badania tosamoci zawodowej osb niesyszcych wymagay te przyjcia
wyranego punktu odniesienia, czyli modelu tosamoci zawodowej, do ktrego
moglibymy odnosi dane uzyskiwane w wywiadach. Przyjtym modelem
referencyjnym (porwnawczym) bya tosamo zawodowa dominujca w polskiej kulturze a zatem kolektywny sposb mylenia wypracowany przez
dominujc, syszc wikszo. Z perspektywy tego porwnania aktywizacja
zawodowa osb niesyszcych jest prb wczenia ich do owych syszcych
praktyk i sposobw mylenia o yciu zawodowym.

Jak wyglda w dominujcy w naszej kulturze model tosamoci zawodowej? Przede wszystkim w Polsce, tak jak w innych spoecznociach aktywnych zawodowo, tosamo zawodowa zaczyna si tworzy ju wewczesnym
dziecistwie jednostki i jest ksztatowana (modelowana) przez cae ycie. Na
wstpie bada TZ osb niesyszcych istotne zatem byo ustalenie przebiegu
procesu socjalizacji zawodowej w ich kulturze.
W kulturze syszcych procesowi temu towarzysz nastpujce punkty zwrotne:
1. Pierwsze wzorce zawodowe wsplnota narzuca jednostce tosamo
zawodow ju we wczesnym dziecistwie, wskazujc pierwsze wzorce
zawodowe. Wtedy to dziecko obserwuje role zawodowe swoich rodzicw,
ale te uzyskuje dostp do wybranych przez wsplnot treci zawodowych
gwnie za spraw pierwszej edukacji irozrywki (ksieczki o zawodach
i animowane filmy dla dzieci ze stereotypowymi bohaterami, np. Straak
Sam, Bob Budowniczy itp.).
2. Odgrywanie rl zawodowych i pierwsze zawodowe wybory
stosunkowo wczenie dziecko bawi si te w odgrywanie rnych rl
zawodowych oraz wyraa pierwsze deklaracje typu gdy dorosn, bd.
Kilkuletnie dziecko ma ju intuicyjn wiadomo zwizku pracy ze statusem
materialnym (praca jako rdo dbr) izsamorealizacj (praca jako rozwijanie
zainteresowa i pasji).
3. Pierwsze dowiadczenia zawodowe jeszcze w pnym dziecistwie
(w wieku szkolnym) pojawiaj si pierwsze dowiadczenia zawodowe
przynoszce wymierne korzyci (praca za kieszonkowe, pierwsza praca
wakacyjna itp.).
4. Planowanie zawodowej przyszoci ostatnia faza edukacji (szkoa
rednia i studia) to czas wzmoonego planowania ycia zawodowego.
Mowa tu o wyborze kierunku ksztacenia zwykle bdcego wynikiem
spis
treci
109
oddziaywania dwch przeciwstawnych czynnikw: chci realizowania

wasnych pasji z jednej strony, z drugiej za oczekiwa ekonomicznych
(rodzicw) i/ lub sytuacji rynkowej.
5. Praca dorywcza na tym etapie czonkowie wsplnoty podejmuj ju
pierwsze prace o charakterze czasowym; stanowi one wany skadnik
dowiadcze zawodowych danej osoby. S to gwnie stae, praktyki
studenckie i prace w okresie wakacji (wPolsce i za granic).
6. Stabilizacja sytuacji zawodowej kolejny etap przeobraania si
tosamoci zawodowej jednostki rozpoczyna si zwykle po zakoczeniu
edukacji. Niezwykle istotne s na tym etapie pierwsze dowiadczenia
rekrutacyjne, a take sytuacje zwizane zpodejmowaniem pracy na stae
i udane lub nieudane prby zmiany pracy.

Z przedstawionym wyej modelem tosamoci zawodowej syszcych
Polakw porwnalimy to, co niesyszcy mwi/ myl o swoim potencjale
zawodowym. Porwnawcza analiza obu tosamoci zawodowych jest
niezwykle istotna, poniewa w Polsce niesyszcy socjalizowani s jako osoby
niepenosprawne zarwno w systemie edukacji, jak i w systemie pomocy
spoecznej (np. otrzymuj rent, dziki ktrej nie musz podejmowa pracy).
Z tego powodu polski system wspierania niesyszcych utrwala bierno swoich
podopiecznych. To wanie w tym opiekuczym i nieaktywnym zawodowo
rodowisku ksztatuje si tosamo kolejnych pokole osb niesyszcych.
2. METODOLOGIA I PYTANIA BADAWCZE
Technik zbierania danych byy wywiady zogniskowane, okrelane rwnie
mianem fokusowych. T kategori wywiadw mona zdefiniowa jako dyskusje
grupowe powicone zgbianiu okrelonego typu zagadnie (Kitzinger,
Barbour, 1999, s. 4) albo po prostu jako dyskusj prowadzon w celach
badawczych (Morgan, Spanish, 1984, s. 253). Wanym dla zaprojektowanych
przez nas bada byo jednak to, e w ramach grupy fokusowej uczestnicy
maj wchodzi ze sob w interakcje (a nie tylko z osob moderujc grup)
i w ten sposb rozmawia o tematach czy problemach wyaniajcych si
w trakcie rozmowy lub poddawanych przez moderatora (Krzyanowski, 2011,
s. 255). Ta technika badawcza pozwala wic na obserwacj przez badacza
pojawiajcych si podczas bada interakcji ich kierunku czy tempa. Zalet
wywiadu zogniskowanego jest te moliwo obserwowania wsppracy
w grupie na przykad podczas zespoowego wykonywania prostych zada
(zob. Krzyanowski, 2011). W naszych badaniach posuylimy si modelem
metodologicznym zaproponowanym przez Dominik Maison (2001).

spis
treci
110

Badana grupa nie bya jednorodna znalazy si w niej zarwno osoby
niedosyszce, funkcjonujce od dziecka w wiecie syszcych, osoby guche,
bardziej zanurzone w kultur guchych, jak i osoby ze rodowisk rodzinnych
i wychowawczych mieszanych (yjce na pograniczu kultury guchych i syszcych). Z tego powodu niezwykle wane byo obserwowanie zalenoci midzy
sposobem odpowiadania na poszczeglne pytania moderatorki a kulturow
przynalenoci osb zabierajcych gos. Co istotne: wrd badanych nie byo
osb z wielopokoleniowych rodzin Guchych, w ktrych transmisja tosamoci
nastpuje bez zakce wywoanych trudnociami o podou jzykowym
(tudzie: poznawczym i emocjonalnym).

Opracowane na potrzeby wywiadw zogniskowanych pytania badawcze
koncentroway si na dwch istotnych zagadnieniach. Pierwszym by pocztkowy
okres ksztatowania si tosamoci zawodowej osb badanych (dziecistwa
i modoci) oraz okres penej dojrzaoci zawodowej. Poczenie idealizowanych
wspomnie z dziecistwa z aktualnymi dowiadczeniami miao zapewni
peniejsz rekonstrukcj tosamoci zawodowej badanych. Zagadnieniem
drugim byy problemy zwizane z szukaniem pracy oraz z warunkami, w ktrych
pracuj osoby guche.
Oto szczegowy zestaw pyta badawczych wraz z ich omwieniem:
Lp.
Pytanie
1a
PYTANIE BADAWCZE
UZASADNIENIE
Czy i w jaki sposb typ

wyksztacenia oraz wyuczony
wykonywany zawd wsptworz
tosamo osoby niesyszcej?
Pytanie to zostao ujte we

wprowadzajcej czci bada
podczas przedstawiania si
moderatorki. Akt przedstawiania
si w kulturze niesyszcych
wyglda zupenie inaczej ni
w wiecie syszcych. W tym
miejscu istotne byo ustalenie, czy
osoby guche i niedosyszce, gdy
si przestawiaj, spontanicznie
dokonuj autoprezentacji
zwizanej z wykonywanym
zawodem lub uzyskanym
wyksztaceniem (np. jestem
weterynarzem, studiowaam na
UJ, mam certyfikat strzyenia
owiec).
spis
treci
111
Pytanie
1b
Czy w spoecznoci/ kulturze

guchych tosamo zawodowa
jest konstruowana (a jeli tak,
to jak?) iprzekazywana ju na
wczesnym etapie ycia: edukacja
maych dzieci, wiek przedszkolny
i szkolny?
Pytanie to pojawio si w formie

zaproszenia do opowiedzenia
wspomnie z czasw
dziecistwa. Gdy jedna grupa
rozmawiaa zmoderatork, druga
grupa miaa wykona zadanie
kreatywne przygotowa projekt
ksieczki dla guchych dzieci
o wybranym zawodzie. Przy tym
pytaniu istotne byy zwaszcza
narracje dotyczce: zawodw
wykonywanych przez czonkw
rodziny, zabaw dziecicych
w zawody, ksieczek dla dzieci,
pierwszych wymarzonych
zawodw iprzyszych zawodw
podanych przez rodzicw dla
swych dzieci, a take pierwszych
prac za wynagrodzenie
iplanowania przyszoci
zawodowej.
Pytanie 2
Jakie jest wyobraenie osb

guchych o skutecznym (idealnym)
procesie zdobywania pracy?
W tej czci bada niesyszcy

mieli wcieli si w rol ekspertw
i przygotowa wideoporadnik
(wideoblog) zawierajcy rady,
zalecenia pozwalajce osobie
niesyszcej zdoby dobr prac.
Pytanie 3
Na jakie problemy natrafiaj

osoby niesyszce w swoim yciu
zawodowym (w trakcie szukania
pracy i w pracy)?
W tej czci bada niesyszcy

zostali poproszeni
o przygotowanie listy problemw,
trudnoci, kopotw, ktre zwykle
towarzysz osobom guchym
w yciu zawodowym poczwszy
od zbierania informacji o pracy
dla osb niesyszcych, a do
sytuacji, ktre pojawiaj si
w pracy w rodowisku osb
syszcych. Badani przypominali
sobie wasne dowiadczenia
i relacje znajomych.
spis
treci
Pytanie 4
Jaki jest zdaniem osb

niesyszcych idealny model
wsppracy zawodowej Guchy
Syszcy?
112
Na koniec bada niesyszcy

zostali ponownie poproszeni
o przygotowanie wideoporadnika,
ale tym razem adresowanego
do syszcych pracodawcw
lub wsppracownikw. Mia on
zawiera najwaniejsze rady
i zasady wsppracowania
z osobami niesyszcymi na
gruncie zawodowym.
Dodatkowo warto powiedzie o dwch istotnych kwestiach:

Nadrzdn ram (metaram) bada fokusowych bya zaproponowana
uczestnikom bada rola ekspertw, ktrzy proszeni s o doradzanie
twrcom strony internetowej adresowanej do Guchych szukajcych pracy.
Zabieg ten podnis rang osb biorcych udzia w fokusie, a co waniejsze pozwoli unikn kumulowania si negatywnych dowiadcze
uczestnikw, ktre pojawia si czsto jako efekt uboczny (dodatkowe
pitno) bada nad grupami wykluczonymi.
W wywiadach wzio udzia czenie 15 osb zrnicowanych pod wzgldem
komunikacyjno-kulturowym. Prawdopodobnie z powodu tych rnic ju
w trakcie pierwszych spotka integracyjnych uwidoczni si podzia na
dwie podgrupy (nazywamy je dalej grup NIEDOSYSZCYCH i GUCHYCH). W pierwszej znalazy si osoby, ktre sabo sysz, ale potrafi
mwi (rozmawia ze syszcymi), w drugiej za osoby, ktre nie sysz
prawie w ogle i mog komunikowa si przede wszystkim w jzyku
migowym. Podzia ten by istotny dla interpretacji niektrych wynikw bada,
bardzo czsto bowiem w obu grupach pojawiay si powane rnice
w sposobie odpowiadania na poszczeglne pytania.
3. WYNIKI BADA
1. Jak przedstawiali si niesyszcy (pytanie 1a)
Rnice midzy NIEDOSYSZCYMI a GUCHYMI uwidoczniy si ju w chwili
autoprezentacji (przedstawienia si w kilku zdaniach). Co wane, wikszo osb
w sposb konwencjonalny i typowy dla spoecznoci syszcych mwia o swoim
wyksztaceniu oraz wykonywanym zawodzie. Osoby guche koncentroway
si bardziej na szczegowym opisie wasnej rodziny i wasnego pochodzenia
(miejsce mieszkania, szkoy), ich wypowiedzi byy obszerniejsze i w sposb
luny odnosiy si do tosamoci zawodowej (midzy innymi), natomiast osoby
niedosyszce skupiay si czciej na swojej aktualnej sytuacji edukacyjnej lub
spis
treci
113
zawodowej (studia, praca), wypowiaday si w sposb oszczdny i podaway

informacje niemal wycznie zwizane z tym tematem.

Co wane dla interpretacji dalszych wypowiedzi uczestnikw badania
niemal wszystkie osoby w obu grupach w tym take studenci miay za
sob jakie dowiadczenia zawodowe (to samo dotyczy ich rodzin).

Interesujce jest te to, e uczestnicy badania w pierwszych autoprezentacyjnych wypowiedziach o swoim yciu zawodowym posugiwali
si przyczynowo-skutkow ram narracyjn, tzn. zwykle najpierw podawali
informacj o zawodzie wyuczonym (introligator, masaysta), ktry nastpnie sta
si zawodem wykonywanym lub nie. Obecno tej ramy moe wiadczy o tym,
e osoby niesyszce widz cisy i trway zwizek midzy zawodem wyuczonym
a wykonywanym.
2. Tosamo zawodowa osb niesyszcych w modoci (pytanie 1b)
W pierwszej czci bada pojawiy si pytania umoliwiajce rekonstrukcj
pamici zbiorowej osb niesyszcych z czasw ich dziecistwa i edukacji
szkolnej. Chodzio przede wszystkim o uzyskanie wspomnie obejmujcych
zawd wykonywany przez rodzicw irodzin, zabawy dziecice o charakterze
zawodowym, pierwsze zawodowe marzenia (por. Gdy dorosn, zostan X)
i pierwsze dowiadczenia z prac dorywcz. Wane byy te pytania o ocen roli
szkoy w przygotowaniu do zawodowego ycia, a take wypowiedzi na temat
preferowanych przez badanych profesji ich (rzeczywistych lub potencjalnych)
dzieci.

Analiza wypowiedzi osb niesyszcych dotyczcych wspomnie z wczesnego dziecistwa pozwolia uchwyci 10 najwaniejszych tematw czy wtkw
owych wspomnieniowych narracji:
1. Problemy komunikacyjno-nazewnicze wiele osb miao powane
trudnoci z mwieniem o zawodach swoich rodzicw i innych czonkw
rodziny. Trudnoci dotyczyy zwaszcza konkretnych nazw zawodw
i stanowisk. Zamiast takich nazw pojawiay si omwienia lub uoglnienia,
np. tato naprawia jakie narzdzia, tato co sprzedawa. Niektre osoby
wprost przyznay, e nie wiedz, czym zajmowali si wtedy ich rodzice
i dziadkowie (cho miay poczucie, e co gdzie robili). Co wane
orientacja w yciu zawodowym rodziny bya mniejsza w grupie GUCHYCH, a wiksza w grupie NIEDOSYSZCYCH, co moe wiadczy
otym, e syszcy rodzice maj utrudniony kontakt z dzieckiem guchym,
a kwestie zawodowe nie s istotnym tematem codziennych rozmw:
brak jzykowego (suchowego) dostpu dziecka do kontekstw rozmw
spis
treci
114
toczonych w rodzinie (zdzieckiem i przy dziecku) powoduje braki poznawcze

skutkujce brakiem budulca dla tosamoci.
2. Wana pozycja matki drug wan tendencj wyaniajc si z analizy
wspomnie jest niezwykle wany status matki w opowieciach rodzinnych.
Identyfikacja konkretnego zawodu matki (zob. pkt 1.) wrd badanych bya
znacznie czstsza ni zawodu ojca. Wiele osb zapamitao, e to matki
rzucay prac, by si nimi opiekowa, a gdy po latach wracay na rynek pracy
przyjmoway prace o niszym statusie ni poprzednio (np. ksigowa =>
sprztaczka). Wynika to z tego, e w Polsce to wanie matkom wyznaczono
rol rehabilitantek dzieci niesyszcych. Std bierze si u niesyszcych
wyobraenie roli matki (wyczonej z ycia zawodowego, a wczonej do
procesu wychowawczo-rehabilitacyjnego) i lepsza orientacja badanych
w tym, czym zajmoway si matki (staa wsplna obecno matek i dzieci do
czasu podjcia przez dzieci edukacji szkolnej lub jeszcze pniej).
3. Poczucie asymetrii i niesprawiedliwoci symptomatyczne dla wielu
wypowiedzi byo te wyrane wspominanie momentw zderzenia si marze
czy planw zawodowych z faktem bycia guchym lub niedosyszcym.
Wedug relacji badanych moment ten nastpowa w szkole lub w kontaktach
z lekarzami. Wtedy to niesyszce dziecko dowiadywao si, e nie bdzie
mogo wykonywa takich zawodw jak syszcy, z powodu formalnego
zakazu (prawnego lub medycznego). Z wypowiedzi tych przebija czsto al
i poczucie niesprawiedliwoci i krzywdy. Oto jeden z przykadw:
chciaam robi to, co syszcy i nie mogam robi tego, cooni, bo migam,
bawiam si jak syszcy, ale w szkole ju wiedziaam, e nie mog by jak
syszcy.

Badani wskazywali rny czas, w ktrym si zorientowali, e ich sytuacja
jest odmienna od sytuacji ich syszcych rodzicw. Tu rwnie ujawniaa
si rnica midzy NIEDOSYSZCYMI i GUCHYMI osobami. W grupie
NIEDOSYSZCYCH przewaaa weryfikacja wysokich aspiracji (bd lekarzem,
piosenkark, modelk), bardzo podobnych do marze modziey syszcej.
wiadomo odmiennoci nie przekrelia jednak de do realizacji planw
(podejmowanie pracy w celu opacenia podjtych studiw kierunkowych).

Natomiast w grupie osb guchych wiadomo wasnej odmiennoci
przychodzia w rnym w czasie, w rnych momentach: 1) rozpoczcie
edukacji wszkole dla guchych i identyfikacja z sytuacj innych osb (tudzie:
identyfikacja z ofert edukacyjn oferowan tym osobom), 2) prby podjcia
pracy zawodowej i zderzenie si z niesprzyjajcymi realiami, 3) skoczenie
szkoy zawodowej (niezwykle rzadko) i porwnanie siebie do sytuacji najbliszych
syszcych osb por. wypowied uczestniczki:
spis
treci
115
mylaam, e jak dorosn, to bd jak moja mama [syszca], askoczyam

szko [zawodow] i okazao si, e nie jestem syszca.
4. Wyuczona bierno zawodowa kilka osb wyrane przyznao, e

ju w dziecistwie miao bardzo negatywny obraz swoich moliwoci
zawodowych. Osoby te byy przekonane, e nigdy nie bd pracowa
i zawsze kto si bdzie nimi opiekowa. Ten sposb mylenia moga
utrwala ciga obecno matek-opiekunek, ktre nie pracoway i staway
si wzorem osobowym.
5. Niepodejmowanie pracy przed ukoczeniem szkoy niewiele osb
wspominao te o podejmowaniu prac dorywczych w czasie edukacji,
a niektre byy wrcz zaskoczone informacj o moliwoci pracy przed
ukoczeniem szkoy/ studiw. Oznacza to, e niektrzy gusi zakadaj, i to
szkolna edukacja zapewnia im wybrany zawd, apodjcie pracy powinno
nastpi dopiero po ukoczeniu szkoy. Brak wzorcw rwieniczych (wrd
guchych) i niedostpno wzorcw osb syszcych (choby poprzez
rozmowy) wydaje si gwn przyczyn tego stanu, cho nakada si na ten
stan rwnie wyej wspomniana wyuczona bierno zawodowa.
6. Wymarzony zawd to zawd kogo z rodziny (ojciec, matka, siostra)
wyrane w wypowiedziach obu grup byy gosy, ktre wskazyway na
brak zrnicowanych wzorcw zawodowych w dziecistwie. Najczciej
okazywao si, e wymarzonym zawodem w dziecistwie by zawd
wykonywany przez ojca lub matk (chciaam jak mama by ksigow,
chciaem pracowa jak ojciec jako inkasent).
7. Wysoki status sportu u chopcw obok silnego wzorca zawodowego
dostarczanego przez profesj ojca lub matki bardzo wyran kategori
ulubionych/ wymarzonych przez dzieci niesyszce zawodw stanowio
zawodowe uprawianie sportu. W gwnej mierze dotyczyo to chopcw,
ktrzy w dziecistwie marzyli o tym, by zosta pikarzami. Co wane,
mczyni marzenie to przenosili potem w wypowiedziach na oczekiwany
zawd ich synw. Moe to wiadczy o nierealistycznym czy idealistycznym
podejciu do planw zawodowych (przecie niewielu chopcw ma
szans zosta sawnymi pikarzami) lub o wanej randze sportu w kulturze
niesyszcych.
8. Trudnoci z wyobraeniem sobie zawodowej przyszoci dzieci
generalnie wikszo badanych miaa powane trudnoci z mwieniem
o zawodowej przyszoci swoich dzieci (moe ze wzgldu na mody wiek
uczestnikw wywiadw). Wikszo osb mwia w tym wypadku nie
o odpowiednim dla dziecka zawodzie, lecz o rnych kompetencjach,
umiejtnociach, hobby, zainteresowaniach, ktre rodzice powinni dzieciom
spis
treci
116
zapewni (np. moja crka bdzie adnie malowa, mj syn powinien dobrze
gra w pik itp.).
9. Podjcie pierwszej pracy w zawodzie wyuczonym, ale szybkie jej
porzucenie wikszo osb wspominao, e czekao z podjciem pracy
do momentu zakoczenia edukacji, poniewa to szkoa w ich przekonaniu
daje zawd i dopiero po jego zdobyciu mona pracowa. Czsto jednak ta
wyuczona praca bya przez niesyszcych szybko porzucana. Decydoway
o tym najczciej nastpujce czynniki:
problemy w komunikacji ze zwierzchnikami i wsppracownikami,
nieatrakcyjno pracy (nuda),
niskie wynagrodzenie,
niewystarczajce kompetencje nabyte w szkole zawodowej
(np. w zakresie obsugi nowoczesnych maszyn),
praca niezgodna z kwalifikacjami (ukadanie towaru na pkach przez
stolarza),
praca zbyt lekka, niemska, sabo opacana (a czowiek chce pracowa
harowa isi spenia w robocie i w zarobkach).
10. Trudnoci z ocen tego, jak szkoa przygotowuje niesyszcych do
ycia zawodowego rozmowa o przydatnoci szkoy w ksztatowaniu
wasnego ycia zawodowego okazaa si dla niesyszcych niezwykle
trudna. Przejawiao si to probami o ponowne wyjanienie tematu rozmowy
i czst zmian tego tematu (zbaczanie z tematu, ktrego sedno trudno byo
poj). Z jednej strony pojawiao si stanowisko, e szkoa jest autorytetem
lub koniecznoci, w zwizku z czym nie mona jej krytykowa. Z drugiej
strony wyrane te byo przekonanie, e szkoa w niewielkim stopniu
przygotowuje niesyszcych do podjcia pracy zawodowej, poniewa
uczy niewielu zawodw, a przy tym nie przekazuje aktualnie wymaganych
przez pracodawcw umiejtnoci (np. obsuga nowoczesnych urzdze
itp.). Najsilniejsze gosy krytyczne dotyczyy wspomnianej ju asymetrii
edukacyjnej w porwnaniu z osobami syszcymi. Gosy protestu byy
niezwykle wyraziste zwaszcza u osb, ktre miay syszce rodzestwo
i dziki porwnaniu szybko zorientoway si, e program nauczania w szkole
dla niesyszcych jest powanie ograniczony. Kilka osb pod tym wzgldem
porwnao go do programu szkoy specjalnej.
11. Trudnoci ze stworzeniem projektu ksieczki o wybranym
zawodzie dla dzieci niesyszcych wyniki zadania kreatywnego
dla grupy rwnolegej okazay si niezwykle zaskakujce. Przypomnijmy
celem zadania byo przygotowanie projektu ksieczki o wybranych
zawodach dla dzieci niesyszcych. W tym wypadku niezwykle istotna jest
analiza sposobu tworzenia przez niesyszcych narracji. Warto bowiem
spis
treci
117
zauway, e w kulturze syszcych ksieczki tego typu peni wan rol

na wczesnych etapach edukacji i socjalizacji. Co rwnie istotne, ksieczki
te przedstawiaj dzieciom wybrane zawody bezporednio (zazwyczaj bohater-dziecko spotyka osob wykonujc dany zawd lub obserwuje t osob
w miejscu pracy). Wtrakcie realizacji tego zadania osoby NIEDOSYSZCE
nie poradziy sobie zprzygotowaniem projektu takiej ksieczki (po prostu
przedstawiy na plakacie 5wybranych zawodw), osoby GUCHE natomiast
przygotoway projekt o bardzo znaczcej wymowie. Ich ksieczka nie
pokazywaa bowiem guchemu dziecku danego zawodu jak w ksieczkach dla syszcych w sposb bezporedni (przez dowiadczenie lub
obserwacj), tylko w sposb poredni. Jej bohaterk bya bowiem matka
wychowujca dziecko i opowiadajca mu w domu o rnych zawodach.
Wrd przedstawianych zawodw byy role typowe dla osb syszcych
(np. wykonujcych obowizki logopedy czy policjanta) lub role rodzicielskie
(mama udzielajca dziecku przestrg, prowadzca do logopedy). Po raz
kolejny wic uaktywnia si kulturowa opozycja aktywno (syszcy)
pasywno (niesyszcy).
3. Jak zdoby dobr prac? (pytanie 2)
Celem kolejnego pytania badawczego bya rekonstrukcja wyobrae osb
niesyszcych na temat efektywnego procesu poszukiwania dobrej pracy.
Ponownie zastosowana zostaa metoda kreatywna, tzn. wszyscy uczestnicy
badania zostali poproszeni jako eksperci oprzygotowanie wideoporadnika
dla osb guchych poszukujcych pracy. W poradniku miay zosta przedstawione najwaniejsze zasady czy wskazwki, ktre umoliwiaj zdobycie dobrej
pracy. W trakcie burzy mzgw uczestnicy szkolenia zebrali kilkanacie takich
rad,z ktrych wybrali dwanacie ich zdaniem najwaniejszych.

Jeli za chodzi o zebrane i przedstawione na wideo rady, da si je
pogrupowa w trzy oglne kategorie:
1. Prac mona zdoby dziki edukacji.
2. Prac mona zdoby aktywnie dziaajc.
3. Prac mona zdoby dziki ogoszeniom.

W najliczniej reprezentowanej kategorii 1) ujawnia si ponownie (zob. wyej)
stosunek osb niesyszcych do edukacji. Po raz kolejny uczestnicy badania
obdarzyli system edukacji autorytetem i zaufaniem, zakadajc, e dobre
wyksztacenie pozwoli im osign zawodowy sukces. W przygotowanym
poradniku wskazywali na konieczno zdobycia dobrego wyksztacenia, ale te
udziau w rnych kursach, szkoleniach, zwaszcza dotyczcych autoprezentacji
spis
treci
118
i dobrego zachowania. Wyksztacenie zatem nie dotyczyo kwalifikacji, jakie

mona zdoby w systemie edukacji niesyszcych, w ktrej nie ma wymienianych
przez badanych form.

Za istotne uzna naley te sugestie, wedug ktrych kady guchy powinien
uczy si zachowywa wobec syszcych (pokornie i spokojnie), co moe
wynika z poczucia, ewobec pracodawcy trzeba umie si zachowa, trzeba
rozumie i okaza swoj podlego i zalen pozycj.

W kategorii drugiej pojawiy si natomiast rady zalecajce niesyszcym
wzmoon aktywno zawodow. Miaaby si ona przejawia gromadzeniem
dowiadcze zawodowych (praktyki, stae), ale te korzystaniem z oficjalnej
cieki pomocy z usug doradcw zawodowych.

Trzeci zbir rad dotyczy rodkw komunikacji zawodowej w rodowisku
osb guchych. Pod tym wzgldem niesyszcy przywizani s do tradycyjnej
formy ogoszenia oprac, jednak wyrany nacisk kad na medium internetowe,
zwaszcza media spoecznociowe.
Podsumowanie
Wnioski pynce z odpowiedzi na to pytanie pokazuj, jak wane w kulturze osb
guchych jest przygotowanie funkcjonalnego portalu aktywizacji zawodowej,
w ramach ktrego mogyby si znale:
modu edukacyjny z poradnikami, kursami i wykadami (ze wzgldu na
wysok warto i potrzeb bogatej oferty edukacyjnej),
modu ogosze z moliwoci wyszukiwania i odczytywania ogosze,
modu spoecznociowy z moliwoci bezporednich kontaktw midzy
uczestnikami.
4. Problemy osb niesyszcych w yciu zawodowym (pytanie 3)
Odpowiedzi na to pytanie badawcze uzyskalimy podczas drugiego dnia bada,
dziki dwu zrealizowanym wtedy przez badanych zadaniom (zob. temat 4 i temat
5 w scenariuszu bada). W tej czci analiz podstaw naszych wnioskw s hasa
zapisane przez niesyszcych podczas kilku pgodzinnych, czteroosobowych
burz mzgw. Hasa te zamieszczamy wponiszych analizach w oryginalnej
pisowni.
4.1. Problemy przy szukaniu pracy
Wskazane przez badanych problemy pojawiajce si przy szukaniu pracy
rozdzielilimy na trzy kategorie, ktre w skrcie okrelilimy jako:
jednostka,
rodowisko,
inni ludzie.
spis
treci
119
Jednostka
Szukanie pracy przez osob niesyszc zwizane jest z wewntrznymi
obcieniami. Jak podkrelaj badani, niesyszcy boj si szukania pracy, boj
si odrzucenia, wymiania. Poniewa otrzymuj rent, brakuje im motywacji, by
odway si szuka pracy.
rodowisko
Wskazywane przez guchych problemy z szukaniem pracy wynikajce z niezalenych od nich przyczyn to waciwie dwie grupy trudnoci.

Po pierwsze s to problemy wynikajce ze saboci systemu edukacji
guchych w Polsce. Badani zwracaj uwag na czsto spotykane wrd
guchych trudnoci w pisaniu po polsku. Podkrelaj rwnie, e niesyszcy
maj ograniczony zakres zawodw, w ktrych mog si ksztaci. Zauwaaj
take, e gusi nie s w szkole przygotowywani do aktywnego poszukiwania
pracy: nie potrafi napisa podania o prac, listu motywacyjnego czy CV, nie
wiedz jak rozmawia z pracodawc.

Gusi zwracaj uwag na czsty brak udokumentowanego dowiadczenia zawodowego nawet jeli niesyszcy maj dowiadczenie zawodowe, ukoczone dodatkowe kursy, to nie potrafi tego odpowiednio dowie
nie dbaj o zbieranie zawiadcze, dyplomw, nie przygotowuj swojego zawodowego yciorysu. Naley wspomnie rwnie o zauwaanym przez niesyszcych zagadnieniu technicznych problemw, takich jak niemono
uczestniczenia w telefonicznej rozmowie kwalifikacyjnej czy potrzeba korzystania
z pomocy osoby trzeciej (tumacza) podczas procedury rekrutacyjnej.

Po drugie, badani podkrelaj rwnie niewielk ilo propozycji zawodowych skierowanych do guchych (to zjawisko zwizane jest z przywoanym ju
wskim zakresem wyksztacenia guchych oraz z niedostpnoci ustawicznej
edukacji) oraz brak pracy w miejscu zamieszkania guchego konieczno
dojazdu do pracy do innej miejscowoci wie si z duym wysikiem finansowym,
czsto powodujcym, e podejmowanie pracy staje si nieopacalne. Z tym wie si kolejna, bardzo czsto i w rnych kontekstach akcentowana przez badanych cecha praca niesyszcych jest gorzej opacana ni syszcych pracownikw. Gusi, zdaniem badanych, nie mog take liczy na premie i podwyki.

Badani zwracaj rwnie uwag na fakt, e oferty pracy skierowane s
wycznie do mczyzn, ktrzy zreszt przyjmowani s na stanowiska poniej
swoich kwalifikacji czsto robotnikw niewykwalifikowanych.

Niesyszcy wskazuj rwnie na utrudnienia pynce z obowizujcego
w Polsce prawa (w zakresie systemu orzecznictwa medycznego) gusi, nawet
jeli nie nosz aparatw suchowych, nie mog pracowa w miejscu o wysokim
poziomie haasu czy na wysokoci.
spis
treci
120
Inni ludzie
Na etapie poszukiwania pracy pojawiaj si te trudnoci, ktre mona okreli
wsplnym mianem spoecznych. Niesyszcy postuluj, e brak ofert dla guchych
zwizany jest z niechci pracodawcw do zatrudniania niesyszcych, jak to
okrelili badani: pracodawcy nie chc kopotu, boj si niepenosprawnych.
Badani podkrelaj, e osoby chcce zatrudni guchych nie znaj jzyka
migowego oraz nie rozumiej sytuacji guchego, przykadowo: [pracodawcy]
wol telefonowa ni odpowiada na podania mailowo czy przez sms.
4.2. Problemy w pracy
Kolejnym zagadnieniem, ktre przedstawimy, s trudnoci, ktre gusi napotykaj
w pracy. T problematyk rwnie mona uj wedle zaproponowanych wyej
kategorii:
jednostka,
rodowisko,
inni ludzie.
Jednostka
Badani wskazuj na wiele negatywnych cech osobistych guchych, ktre mog
wpywa na jako i dugo pracy w danym zakadzie. S to lenistwo; poczucie
niskiej wartoci czy te brak odpowiedzialnoci.

Badani wielokrotnie podkrelaj rwnie, e niesyszcych moe cechowa
naiwno, ktra powoduje, e pracuj oni wicej i sumienniej ni ich syszcy
koledzy (otrzymujc jednoczenie nisz zapat za swoj prac). Ponadto
nie potrafi upomina si o swoje prawa (urlopy, podwyki, udogodnienia)
z powodu kopotw komunikacyjnych, braku wiedzy na ten temat lub z obawy
o utrat pracy. Z drugiej jednak strony, jak zauwaaj badani, niesyszcy bywaj
w pracy niecierpliwi szybko si irytuj, rezygnuj z pracy z bahych przyczyn
czsto wynikajcych z nieporozumie o podou jzykowym.
rodowisko
Najwaniejsze problemy wskazywane przez badanych w kontekcie pracy to
zagadnienia zwizane z bezpieczestwem w miejscu pracy gusi nie rozumiej
szkole i zalece w zakresie BHP. Dodatkowo, badani zwracaj uwag, e
miejsca pracy bywaj niewystarczajco przygotowane do przebywania w nich
osb guchych, przykadowo brak znakw owietleniowych, [wskazujcych
drog ucieczki] np. w czasie poaru. Inn cech wymienian przez badanych
jest brak rwnomiernego czasu pracy przyczyn niechci pracodawcw
wobec guchych osb mg by, zniesiony w styczniu 2013 r., przepis okrelajcy
spis
treci
121
siedmiogodzinny dzie pracy osoby niepenosprawnej o godzin krtszy ni

osb syszcych. Znaczcym problemem jest wedug badanych wyizolowanie
brak moliwoci porozumienia si i komunikowania ze wsppracownikami (na
gruncie profesjonalnym, jak ikoleesko-towarzyskim).

Badani zwracaj rwnie uwag na ze warunki pracy, czasem pogarszajce
ich stan zdrowia. Wielokrotnie podkrelaj take, e podejmowana praca jest
bardzo czsto cika, nudna oraz le patna.
Inni ludzie
Ta kategoria danych jest najbardziej rozbudowana, badani powicaj jej
najwicej miejsca w swoich rozwaaniach. Istotne miejsce wrd problemw
zwizanych z prac z innymi osobami zajmuje kwestia porozumiewania si. Jak
pisz badani, guchy jest sam w pracy, i to zarwno na paszczynie kontaktw
profesjonalnych, jak i nieformalnych. Osoba gucha jest w pracy izolowana, zostaje
na uboczu nie ma tumacza, ktry umoliwiby kontakt z innymi pracownikami.
Guchym doskwiera to wyobcowanie to, e s pozostawieni sami sobie, nikt
do nich nie podchodzi, nie zawieraj w pracy bliszych znajomoci. Co wicej,
s le traktowani czsto staj si obiektem kpin, bywaj bezpodstawnie
oskarani np. o kradziee i nie mog si broni, bo nie posuguj si dobrze
jzykiem otoczenia. Brakuje im te towarzystwa innych guchych, z ktrymi
mogliby si zaprzyjani.

Badani wymieniaj rwnie potrzeb pozytywnej informacji zwrotnej
ze strony pracodawcy i innych pracownikw gusi nie otrzymuj wsparcia,
pochway, spotykaj si natomiast zkrytyk swoich dziaa. Gusi podkrelaj
rwnie czsto, e wymaga si od nich wicej ni od syszcych, ktrych traktuje
si lekko.

Wedug badanych komunikacja szwankuje rwnie na paszczynie
zawodowej gusi nie s informowani o dotyczcych ich zmianach, zebraniach,
wanych dla zakadu pracy wydarzeniach. Wrd problemw komunikacyjnych
wskazywanych przez badanych znalazo si rwnie stwierdzenie, e niektrzy
Gusi udaj, e rozumiej, co mwi pracodawcy potakuj nie rozumiejc
polece czy wskazwek, by nie narazi si na utrat pracy czy nisk ocen ze
strony pracodawcy.
5. Idealny model wsppracy niesyszcy syszcy (pytanie 4)
Kolejne z zaproponowanych przez nas zada dotyczyo stworzenia
wideoporadnika dla osb syszcych, ktrego celem byo uatwienie kontaktu
w pracy z osob niesyszc. Zadanie to miao nam pomc w odpowiedzi na
czwarte pytanie badawcze, dotyczce rekonstrukcji modelu idealnej wsppracy
midzy guchymi i syszcymi. Stworzony przez badanych poradnik skada si
z trzech czci:
spis
treci
122
pierwsza zaadresowana jest do niesyszcego pracownika,

druga skierowana jest do syszcego pracodawcy,
trzecia przeznaczona jest dla syszcych wsppracownikw guchego.
5.1 Co powinien guchy pracownik?
Dla poprawienia relacji gusi - syszcy w miejscu pracy, badani zachcaj
osob niesyszc do przyjcia aktywnej postawy wobec wsppracownikw:
powinna ona zapozna kolegw z podstawami jzyka migowego pokaza
chociaby rol gestw i mimiki w komunikacji; nie ba si kontaktu z innymi; nie
ba si prosi o pomoc przykadowo prosi o zapisywanie informacji na kartce,
powinna inicjowa kontakty szczeglnie w sferach, o ktre syszcy mogliby
krpowa si zapyta. Aktywno guchych powinna take wychodzi poza
bezpieczn przestrze miejsca pracy i kontaktw zawodowych: badani uwaaj,
e niesyszcy powinien prbowa umwi si na nieformalne spotkanie z innymi
pracownikami poza zakadem pracy czy proponowa podwiezienie po pracy.
5.2. Co powinien syszcy pracodawca?
Od pracodawcy Gusi oczekuj przede wszystkim otoczenia ich opiek, chcieliby, by pracodawca by wyrozumiay, yczliwy, cierpliwy, pomocny, nieobojtny.
Powinien te zna rodzaj niepenosprawnoci swoich pracownikw wiedzie
co o kulturze Guchych, zna podstawy jzyka migowego. Pracodawca powinien take da szans na wykazanie si podczas wykonywania zadania,
nie powinien take popiesza pracownika, a raczej wspiera rad w trakcie
i pochwali po wykonaniu zadania. W razie zdenerwowania si guchego
pracownika (a jak wskazuj badania, gusi pracownicy mog by niecierpliwi)
powinien umie (i chcie) przeczeka, uspokoi (proponujc np. kaw). Guchy
pracownik odwdziczy si za to uczciwoci, pracowitoci i szacunkiem
wobec swego pracodawcy i miejsca pracy. Badani podkrelaj take, e nie
kady niesyszcy chce korzysta z przywilejw umiej pracowa tak samo jak
syszcy.
5.3. Co powinien syszcy wsppracownik?
Przedstawiajc postulaty dobrej relacji midzy guchymi i syszcymi wsppracownikami, badani koncentruj si na dwch zagadnieniach. Po pierwsze,
dyliby do oswojenia syszcych kolegw. Wida to w takich postulatach, jak:
nie bj si mnie, nie uciekaj, gdy oco pytam; chc z tob rozmawia; poka
ci jak wyglda aparat suchowy; opowiem oswoim yciu, o sobie. Te wyraenia,
skierowane do wyimaginowanego syszcego wsppracownika, potwierdzaj
przedstawiony wczeniej opis pracujcego guchego osamotnionego i niezrozumianego. Gusi oczekuj od swoich kolegw zwykej i nieobciajcej
spis
treci
123
pomocy w postaci wskazania miejsca przechowywania narzdzi, opowiedzenia

o warunkach pracy czy pomocy przy napisaniu podania. Wskazuj rwnie na
kilka praktycznych i prostych do wprowadzenia rozwiza problemw z komunikacj w miejscu pracy: umiem czyta z ruchu warg, ale prosz o wyrane
mwienie (powoli); jeeli czego nie rozumiem, moesz powtrzy kilka razy lub
np. napisa na kartce czy te po prostu mog nauczy ci miga.
6. Podsumowanie
Odpowiadajc na postawione przez nas pytanie badawcze: Na jakie problemy
natrafiaj Gusi w swoim yciu zawodowym (w trakcie szukania pracy i w pracy)?
chcemy zauway, e gusi, zarwno szukajc pracy, jak i pracujc, spotykaj
si z kilkoma rnymi grupami problemw. Pierwsza grupa problemw
wynika ze zej sytuacji na rynku pracy ofert pracy jest niewiele, to, co jest
dostpne dla guchego bezrobotnego to zwykle cika, nudna i niskopatna
praca, niewymagajca kwalifikacji zawodowych. Dodatkowym utrudnieniem
jest niemoliwy do spenienia przez niesyszcych, a bardzo popularny wrd
zatrudniajcych zwyczaj telefonicznego kontaktowania si z aplikujcymi o prac. Guchym brakuje rwnie przygotowania do aktywnego poszukiwania pracy
nie potrafi napisa listu motywacyjnego czy CV.

Osobnym i bardzo istotnym zagadnieniem jest nastawienie guchego do
szukania pracy jest to dla niego sytuacja ryzykowna, trudna, wymagajca
poradzenia sobie zwasnymi lkami oraz gbok jzykow barier.

Gusi czuj si w pracy wykorzystywani uwaaj, e wicej i solidniej
pracuj ni syszcy, mniej natomiast zarabiaj. Czuj si rwnie wyobcowani
syszcy nie chc zawiera z nimi znajomoci, wchodzi w relacje ani czysto
zawodowe, ani tym bardziej prywatne. Badani zwracaj rwnie uwag na to, e
niesyszcy nie tylko spotykaj si wpracy z obojtnoci i izolacj, ale rwnie
z przejawami niechci i niesprawiedliwym traktowaniem.

Idealna relacja w pracy opieraaby si wedug guchych na wzajemnym
poznaniu, otwartoci. Gusi deklaruj, e wprowadziliby osob syszc
do swego wiata uczyliby jzyka migowego, pokazali dziaanie aparatu
suchowego. Sami chtnie wchodziliby wblisze, nawet pozazawodowe relacje
ze syszcymi kolegami. Zaznaczaj wag wzajemnych kontaktw (chociaby
za pomoc kartek lub czytania z ruchu warg), a take relacji pozazawodowych.
WNIOSKI OGLNE
1. Tosamo zawodowa osb niesyszcych (i prawdopodobnie kada inna)
zaley od komunikacyjno-kulturowego statusu takiej osoby. Nie chodzi tu
jednak o stopie niedosuchu, tylko o to, jakim jzykiem si mwi, jakim
jzykiem komunikuje si rodzina (ze sob izniesyszcym) i w jakiej kulturze
spis
treci
2.
3.
4.
5.
124
si uczestniczy. Tosamo kadej osoby niesyszcej mona zatem

umieci gdzie na osi wyznaczonej przez kontinuum o dwch biegunach:
wiat Syszcych <====> Kultura Guchych.
W odniesieniu do naszych bada opisana wyej zasada przejawiaa si
wyranymi rnicami w odpowiedziach poszczeglnych osb i stopniem
zaangaowania ich w temat rozmowy.
Tosamo zawodowa osb niesyszcych jest ksztatowana przez
pasywno (skadnik tosamoci spoecznej polskich Guchych). W prowadzonych przez nas rozmowach przejawiao si to przyjmowaniem
deterministycznej interpretacji ycia (nie mam zbyt wielkiego wpywu na
mj status zawodowy), a take poleganiem na edukacji, a zwaszcza na
szkole, ktra zostaa uznana za najwaniejsze rdo inspiracji i kompetencji
zawodowych (w rzeczywistoci bardzo ograniczonych). W konsekwencji
osoby niesyszce w Polsce rzadko prbuj pracowa dorywczo przed
ukoczeniem szkoy, a po jej ukoczeniu staraj si znale prac
gwnie w wyuczonym zawodzie. Poniewa jednak szkoy zawodowe dla
niesyszcych nie oferuj programu adekwatnego do wymaga dzisiejszych
pracodawcw, gusi porzucaj prac w wyuczonym zawodzie.
Na tosamo zawodow osb niesyszcych wpywaj te zwyke bariery
komunikacyjne. Wynikaj one z niewystarczajcej znajomoci jzyka
polskiego przez niesyszcych izzupenej nieznajomoci PJM przez osoby
z najbliszego otoczenia guchych (pracodawca, wsppracownik, a nawet
dalsza i blisza rodzina).
Na tosamo zawodow osb guchych wpywa kontakt we wczesnym
dziecistwie z praktykami zawodowymi. Badane osoby w dziecistwie
nie poznay zbyt wielu wzorw zawodowych (gwnym wzorem by
zawd rodzicw, zwaszcza matki), miay te niewielki kontakt z treciami
zawodowymi (np. w edukacji okresu przedszkolnego) i prawie nie miay
dowiadcze zawodowych w okresie edukacji (prace wakacyjne, prace dla
rodziny za wynagrodzenie itp.). W efekcie tosamo zawodowa u osb
niesyszcych moe ksztatowa si do pno i nie wiza si z takimi
wartociami, jak aktywno, elastyczno, samodzielno itp.
REKOMENDACJE
Wyniki prowadzonych w Sokoowsku wywiadw zogniskowanych uwiadamiaj,
jak wiele jeszcze trzeba zrobi, by zwikszy aktywno osb niesyszcych na
rynku pracy. Istniejce obecnie problemy pokazuj, e konieczne s programy
naprawcze dotyczce nastpujcych obszarw:
edukacji zawodowej osb niesyszcych,
edukacji midzykulturowej, antydyskryminacyjnej i jzykowej (PJM) osb
spis
treci
125
syszcych (pracodawcw, wsppracownikw, instytucji rynku pracy),

rozwoju osobistego (w tym motywacji) i aktywizacji spoecznej osb
niesyszcych.

Oczywiste jest, e wspomniane programy naprawcze powinny mie
charakter systemowy odgrny. W tym miejscu przedstawiamy wycznie
rekomendacje dotyczce dziaa oddolnych zwizanych z edukacj pozaformaln. W tym zakresie kluczowe wydaje si przygotowanie programw
szkole, kursw, lektoratw, poradnikw i podrcznikw, ktre umoliwi
dotarcie do obu grup docelowych (guchych i syszcych) za pomoc dwch
komplementarnych mediw. Pierwszym jest kontakt tradycyjny, bezporedni,
w ramach kursw, szkole i lektoratw. Drugim za kontakt wykorzystujcy
potencja Internetu, nowych technologii i sieci spoecznych. W centrum tego
modelu aktywizacji powinien znale si portal internetowy powicony
zarwno aktywizacji zawodowej osb guchych, jak i wieloaspektowej edukacji
osb syszcych. Przedstawione niej rekomendacje dotycz wanie obu
wymienionych obszarw edukacji tradycyjnej i edukacji poprzez portal.
Podzielilimy je na trzy kategorie ze wzgldu na grup docelow.
Rekomendacje dotyczce osb niesyszcych
1. Wsparcie edukacyjno-informacyjne dla poszukujcych pracy oraz dla
pracujcych w formie dwujzycznego portalu spoecznociowego. Portal
w czci adresowanej do osb niesyszcych powinien zawiera:
moliwo bezporedniego kontaktu niesyszcych z pracownikami,
baz i wyszukiwark informacji na temat aktualnych ofert pracy,
moliwo zaoenia indywidualnych kont z zawodowymi profilami
potencjalnych pracownikw,
bogat ofert kursw kompetencji osobistych, spoecznych, kluczowych
izawodowych (zarwno programy tych kursw, jak i wersje e-learningowe),
w ypowiedzi przykady (wideo) pracujcych guchych,
porady psychologiczne i komunikacyjne (wideo): jak si zaprezentowa
na rozmowie kwalifikacyjnej, jak ograniczy stres zwizany z szukaniem
pracy oraz jak poprawi sytuacj tych, ktrzy le si w pracy czuj,
wypowiedzi ekspertw przedstawienie praw guchych w pracy,
informacje, jak zaoy spdzielni pracy, wskazwki jak napisa CV, list
motywacyjny,
wskazwki (wideo), jak komunikowa si ze syszcymi, jak zachca ich
do kontaktu.
Oferta kursw tradycyjnych i e-learningowych powinna uwzgldnia:
kurs podstaw informatyki korzystanie z Internetu, umiejtno
spis
treci
126
wyszukiwania potrzebnych informacji, znajdowania ciekawych miejsc

i stron, portali oferujcych potrzebne informacje zawodowe,
kursy rozwoju osobistego, w tym asertywnoci, autoprezentacji,
podejmowania decyzji itp.,
kurs marketingu tradycyjnego i internetowego prowadzenie dziaalnoci
handlowej przez internet, propozycje dziaalnoci handlowej, zasady
samozatrudnienia, tworzenie wizerunku firmy,
kursy kompetencji zawodowych: szycie, rkodzieo (filcowanie,
decoupage itp.), grafika komputerowa.
Rekomendacje dotyczce osb syszcych
1. Wsparcie edukacyjno-informacyjne dla poszukujcych pracy oraz dla
pracujcych w formie dwujzycznego portalu spoecznociowego. Portal
w czci adresowanej do osb syszcych powinien zawiera:
baz i wyszukiwark informacji na temat potencjalnych niesyszcych
pracownikw,
moliwo redagowania i publikowania ofert pracy,
wyczerpujce wiadomoci o jzyku i kulturze niesyszcych (np.
Deafpedia),
poradniki i zbiory wskazwek, jak komunikowa si z niesyszcym np.
jak mwi, by guchy mg czyta z ruchu warg, jak komunikowa si na
pimie, jak wspiera si pantomim, jak korzysta z pomocy tumacza,
zbir wypowiedzi (wideo) osb niesyszcych skierowanych do syszcych jak chc by traktowani, jak si z nimi komunikowa, co moe
urazi guchego, a co nie,
przedstawienie spoecznych, ekonomicznych i prawnych korzyci
wynikajcych z zatrudnienia osoby guchej,
ofert kursw dla pracodawcw i instytucji rynku pracy z zakresu
jzyka migowego, komunikacji midzykulturowej i kursw antydyskryminacyjnych.
ZAKOCZENIE
Na zakoczenie warto powiedzie o najwaniejszych ograniczeniach dotyczcych interpretacji wynikw omwionych wyej bada.

Pierwsze ograniczenie wynika z bogactwa zebranego materiau badawczego, ktry musielimy podda selekcji i wyrni tylko niektre z zaistniaych
w rozmowach wtkw. Badania w Sokoowsku prowadzone byy bowiem w jzyku migowym przez przeszkolon moderatork-tumaczk. W efekcie wywiadw z osobami niesyszcymi uzyskano kilkanacie godzin nagra wideo, ktre
zostay przetumaczone i poddane analizie jakociowej (ugruntowanej). Materia
spis
treci
127
ten stanowi niezwyke rdo informacji nie tylko o tosamoci zawodowej osb
niesyszcych, ale take ich jzyku i kulturze.

Drugie ograniczenie wynika z charakterystyki grupy badanych osb. Grupa
ta skadaa si z osb reprezentujcych rne typy komunikacyjno-kulturowe.
Dominoway w niej z jednej strony osoby niedosyszce, z drugiej za osoby
guche, ale pochodzce ze syszcych rodzin. Brak wrd badanych osb
guchych dynastycznie (wielopokoleniowo) pozwala stwierdzi, e uzyskane
wyniki nie s reprezentatywne dla osb najbardziej wyobcowanych ze
syszcego wiata. Prawdopodobnie obecno takich osb uczyniaby obraz
problemw tosamociowych i zawodowych osb niesyszcych znacznie
bardziej zoonym idramatycznym.

Trzecie ograniczenie wynikao z braku moliwoci przeprowadzenia
wikszej liczby wywiadw, a w konsekwencji przebadania szerszej populacji
osb niesyszcych. Ostatecznie wzio w nich udzia 15 osb (czyli 2 grupy
fokusowe), co nakazuje zachowa pewien dystans do pyncych z tych
bada wnioskw. Z powodu tego ograniczenia staralimy si zreszt ustali
jedynie najwaniejsze tendencje dotyczce tosamoci zawodowej osb
niesyszcych i ich problemw na rynku pracy. Z tego te powodu unikalimy
tworzenia rekomendacji dotyczcych naprawy/ poprawy systemu wspierania
osb niesyszcych. Nasze rekomendacje odnosz si przede wszystkim
do dziaa oddolnych, spoecznych i pozasystemowych w najwikszym
stopniu: zaprojektowania i uruchomienia portalu spoecznociowego dla
osb niesyszcych i syszcych pracodawcw, a take programw kursw
tradycyjnych i e-learningowych.
spis
treci
Pytanie 1b:
Czy w spoecznoci
guchych
tosamo
zawodowa jest
konstruowana ju
w modoci (rodzina
i szkoa)?
Czy i w jaki sposb

typ wyksztacenia
oraz wyuczony
wykonywany
zawd wsptworz
tosamo osoby
niesyszcej?
Pytanie 1a:
PYTANIA
BADAWCZE
najsilniejszych wzorcw
zawodowych dostarcza
rodzina, zwaszcza matka
(chc by jak mama, tata,
siostra)
osoby niesyszce maj

trudnoci z opowiadaniem
o zawodzie swoich rodzicw
w dziecistwie,
z trudem te opowiadaj
o przyszym zawodzie
swoich dzieci
osoby guche w trakcie

przedstawiania si mwi
o swojej sytuacji rodzinnej
i przeszoci, osoby
niedosyszce
o teraniejszej sytuacji
zawodowej i wyksztaceniu
MOJA RODZINA
WNIOSKI
osoby niesyszce polegaj na

zawodzie wyuczonym
w szkole zawodowej;
najczciej jednak rezygnuj,
gdy tak prac zdobd
osoby niesyszce maj

trudno z ocen tego, jak
szkoa przygotowuje
niesyszcych do ycia
zawodowego
osoby niesyszce widz

cisy i trway zwizek midzy
zawodem wyuczonym
a wykonywanym
MOJA EDUKACJA
osoby niesyszce maj

wiadomo staego
bycia pod opiek (matka,
szkoa), oczekuj te
takiej opieki od
pracodawcy
(wyrozumiao, potrzeba
informacji zwrotnej)
JA / MY
ONI SYSZCY
w dziale edukacja dla

niesyszcych warto umieci
poradnik dla matek/ rodzicw
z zakresem edukacji
zawodowej
wyksztacenie elastycznego
i aktywnego podejcia do
edukacji i ycia zawodowego,
uzupenienie wiary w szko
o korzyci wynikajce
z samoksztacenia
i samozatrudnienia,
portal:
naleaoby uczy niesyszce

rodziny wczesnego
ksztatowania tosamoci
zawodowej (treci edukacji
wczesnej);
kursy tradycyjne:
umieci artyku o grzecznoci

i etykiecie niesyszcych
w dziale edukacyjnym (dla
syszcych)
portal:
uczy waciwych zasad

grzecznoci i etykiety
w kontaktach z niesyszcymi
(tu: zasad dotyczcych
pierwszego kontaktu)
kursy tradycyjne:
REKOMENDACJE
MAPA DROGOWA BADA

Mapa drogowa bada zogniskowanych - zestawienie pyta badawczych, wnioskw i rekomendacji

128
spis
treci
Pytanie 2:
Pytanie 3:
Na jakie problemy
natrafiaj osoby
niesyszce w yciu
zawodowym?
Jakie jest
wyobraenie osb
guchych
o skutecznym
procesie
zdobywania pracy?
gusi czuj si w pracy

izolowani i pozostawieni
sami sobie
gusi czsto udaj, e
rozumiej, co si do nich
mwi w pracy
gusi nie pracuj,

poniewa jest dla nich
niewiele ofert pracy,
praca jest nieatrakcyjna
lub nieodpowiednia do
kompetencji, zamiast
pracy decyduj si
utrzymywa z renty
trzeba szuka ogosze
trzeba by aktywnym
trzeba si uczy zawodu

w szkole i na rnych
kursach
praca jest dla osb

niesyszcych zjawiskiem
deficytowym, marz
o zdobyciu jakiejkolwiek
pracy (a nie np. pracy
o pewnym statusie)
z powodu niepowodze
zawodowych gusi boj
si szukania pracy (lk
przed odrzuceniem)
osoby niesyszce
maj poczucie
asymetrii
i niesprawiedliwoci
wynikajcej z ich
odmiennoci,
chcieliby ksztaci si
i pracowa jak
syszcy, jednak nie
prawo (np. system

orzecznictwa
medycznego)
dyskryminuje
niesyszcych
(np. zabrania im
pracowa w haasie)
z zakresu podstaw informatyki
szkolenia uatwiajce
samozatrudnienie:
szkolenia midzykulturowe
i antydyskryminacyjne
szkolenia dla pracodawcw

i pracownikw z PJM i zasad
komunikacji z guchymi
kursy i portal:
przygotowa mechanizm
gromadzenia ofert pracy na
jednej stronie internetowej
portal:
konieczne jest przygotowanie

rnorodnych kursw
doskonalenia kompetencji
kluczowych i zawodowych,
zwaszcza kursy wspierajce
samozatrudnienie (rkodzieo)
konieczne s szczegowe
kursy rozwoju osobistego,
rozwoju kompetencji
spoecznych i zasad pracy
w firmie
kursy tradycyjne i portal:

129
spis
treci
niesyszcy maj
problem z dokumentowaniem swojego
dowiadczenia
zawodowego
osoby niesyszce widz

w sobie wiele
negatywnych cech
zawodowych (lenistwo,
szybkie zraanie si itp.)
przygotowanie kursw rozwoju
osobistego i zawodowego
pracodawcy s
niechtni zatrudnieniu
niesyszcych
osoby zatrudniajce
guchych nie
przygotowuj ich
miejsca pracy
w sposb
wystarczajcy (np.
owietlenie)
syszcy w pracy
czsto wykorzystuj
brak komunikacji
z niesyszcymi,
obarczajc ich
odpowiedzialnoci
za swoje bdy
i przewinienia (np.
kradziee)
osoby zatrudniajce
niesyszcych nie
szkol ich (np. BHP)
w sposb
komunikatywny
osoby zatrudniajce
niesyszcych nie
znaj ich jzyka
i kultury
i marketingu internetowego
mog tego robi

130
spis
treci
Pytanie 4:
Jaki jest - zdaniem
osb niesyszcych
idealny model
wsppracy
zawodowej Guchy
Syszcy?
niesyszcy powinni
nawizywa lepsze
relacje zawodowe
i towarzyskie
niesyszcy powinni by
aktywniejsi i bardziej
otwarci na kolegw
z pracy
koledzy /
wsppracownicy
powinni by
przewodnikami osb
niesyszcych po
realiach nowej pracy
pracodawca powinien
wiedzie, jak si
z komunikowa
niesyszcymi
pracodawca powinien
by wyrozumiay,
cierpliwy i zna
sytuacj, kultur
i jzyk Guchych
syszcy w pracy
wykorzystuj
niesyszcych
i niesprawiedliwie
traktuj
pracodawcy nie
rozumiej realiw
kontaktowania si
z guchymi (np.
rekrutuj przez
telefon)
kursy dla pracodawcw

i pracownikw z zakresu
komunikacji z niesyszcymi,
PJM, kultury Guchych
i antydyskryminacji
kursy dla niesyszcych rozwoju

personalnego i kompetencji
spoecznych
kursy i portal:

131
spis
treci
132
Bibliografia
Barbour R. S., Kitzinger J. (1999) (red.), Developing Focus Group Research:
Politics, Theory and Practice, London: Sage, za: Krzyanowski 2011.
Barker Ch. (2005), Studia kulturowe. Teoria i praktyka, Krakw: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagielloskiego.
Giddens A. (2003), Stanowienie spoeczestwa, Pozna: Zysk i S-ka.
Haas E. (1994), Obywatelska socjologia szkoy chicagowskiej: Charles H. Cooley,
George H. Mead, Herbert Blumer. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
Krzyanowski M. (2011), Analiza zogniskowanych wywiadw grupowych,
[w:] R. Wodak, M. Krzyanowski (red.), Jakociowa analiza dyskursu w naukach
spoecznych, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ograf.
Morgan D. L., Spanish M. T. (1984), Focus Groups: A New Tool for Qualitative
Research, Qualitative Sociology, nr 7 (3), za: Krzyanowski 2011.
Mucha J. (1992), Cooley, Warszawa: Wiedza Powszechna
lusarska B., Zarzycka D., Dobrowolska B., Postrzeganie tosamoci zawodowej
przez pielgniarki, Problemy pielgniarstwa 2007, tom 15, zeszyt nr 2, 3, rdo:
http://zakladdydaktyki.wum.edu.pl/teksty/grupa_zawodowa_tekst_04.pdf.
Maison D. (2001), Zogniskowane wywiady grupowe. Jakociowa metoda bada
marketingowych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
spis
treci
133
Deaf art w Polsce kwestia tosamoci guchych

artystw
Agnieszka Koodziejczak

Tosamo spoeczna dotyczy cech, jakie jednostce przypisuj inni,
i okrela to, czym jest zasadniczo dana jednostka w odniesieniu do grupy
jednostek jej podobnych pod wzgldem takich samych cech. Moe by
tzw. tosamo wieloraka, czyli np. osoba niepenosprawna zarazem jest
pracownikiem jakiej firmy, ojcem lub matk, studentem itp. Z reguy jednak
wikszo ludzi organizuje swoje ycie wok jednej podstawowej tosamoci,
jak moe by np. rodowisko niesyszcych. Tosamo spoeczna ma wymiar
zbiorowy, pokazuje, e jednostki s podobne do innych jednostek pod wzgldem
dowiadczenia, wsplnych celw i wsplnych wartoci.

Tosamo jednostkowa zaznacza nasz odrbno wzgldem innych.
Tosamo jednostkowa dotyczy procesw samorozwoju, w ktrych wyksztaca si nasze wyjtkowe poczucie bycia sob i niepowtarzalny stosunek do
otaczajcego wiata. Zachodzi cisa interakcja midzy ja jednostki a grup
spoeczn, do ktrej naley lub chce nalee. Tosamo spoeczna jest czynnikiem okrelajcym tosamo jednostkow, ale due znaczenie ma jednostkowe dziaanie i dokonywane wyborw.

Obecnie pojcie tosamoci zbiorowej jest szersze w stosunku do dawnego
znaczenia, ktre opierao si w gwnej mierze na przynalenoci klasowej lub
narodowociowej. Wspczesna socjologia definiuje tosamo zbiorow jako
wyznacznik przynalenoci do grupy spoecznej, typu subkultury modzieowe,
lub opartej na przynalenoci zawodowej, typu prawnicy, lekarze itp. Grupa
spoeczna majca cech wspln to grupa osb niepenosprawnych. Wrd nich
te pojawiaj si kolejne podgrupy spoeczne, np. niewidomi, niepenosprawni
ruchowo, niesyszcy (istniej spory co do tego, czy niesyszcych naley
uzna za osoby niepenosprawne ze wzgldu na wad suchu tzw. definicja
medyczna czy za mniejszo kulturow ze wzgldu na jzyk migowy, ktry jest
jzykiem spoecznoci niesyszcych (przynaleno kulturowa).

Wielu ludzi prbuje odpowiedzie sobie na pytanie: Kim jestem? poprzez
ukierunkowanie wiatopogldowe, cechy psychofizyczne i okrelenie wasnej
przynalenoci do okrelonej grupy spoecznej, w ktrej czonkowie s zwizani
ze sob kulturowo i spoecznie. Tosamo nasza ksztatuje si take poprzez
porwnywanie si z innymi ludmi. Dostrzeenie wsplnych waciwoci z innymi osobami z grupy, w ktrej yjemy, np. rodziny, oraz odrbnoci tych grup
stanowi podstaw tosamoci spoecznej.

Wyznacznikiem tosamoci spoecznej jest deaf art, czyli sztuka osb
niesyszcych albo guchych (nazewnictwo w Polsce jeszcze jest w fazie gorcej
dyskusji). Od kilkunastu lat co roku odbywaj si plenery malarskie dla osb
spis
treci
A. Koodziejczak, Deaf art w Polsce...
134
guchych w caej Polsce, a nawet za granic. Od okoo 3 lat odbywaj si jedynie

plenery prywatne, tzw. prywatne inicjatywy artystw guchych, ktre wypeniy
czciowo brak plenerw malarskich organizowanych przez poszczeglne
oddziay Polskiego Zwizku Guchych. Silna tradycja wyjazdw plenerowych
pozwolia na rozwj artystyczny i wyonienie si grupy najbardziej znaczcych
artystw guchych w Polsce1. Co ciekawe, nie ma w tej grupie silnego podziau
na profesjonalistw i amatorw. Zarwno wrd profesjonalistw, jak i wrd
amatorw mona dostrzec bardzo ciekawe indywidualnoci i osobowoci
artystyczne, majce swj niepowtarzalny styl, rozpoznawalny na pierwszy
rzut oka. Przykadami pierwszymi z brzegu w krgu profesjonalistw s takie
osobowoci, jak Sylwia Stankiewicz, Marek Lasecki, Jacek Gaczyski, Micha
Justycki, Justyna Kieruzalska, Katarzyna Szafran, Tomasz Grabowski, Karolina
Jakbczak, a w grupie amatorw Alfred Polok, Renata Rosiek, Danuta Giergun,
Jadwiga Starczyska, Kazimierz Witek, Mirosaw led.

W zwizku z niewyranym podziaem midzy profesjonalistami i amatorami
pojawi si problem nazewnictwa, rozumienia i wartociowania sztuki osb
guchych. W Polsce przewanie uywa si terminu sztuka osb niesyszcych
bd guchych, bo jest to nazwa jednoznacznie informujca o tym, kto tworzy t
sztuk.

Klasyfikacje i nazewnictwo w historii sztuki z reguy si opieraj na historycznym i geograficznym rozrnieniu sztuki, a nie na przynalenoci twrcy
do grupy spoecznej. Oficjalnie uznane nazwy to np. sztuka Meksyku, sztuka
Ameryki Poudniowej, sztuka Chin, sztuka renesansu itp. Wszelkie inne definicje
s uywane w nieoficjalnym obiegu dla podkrelenia wartoci i odrbnoci
danej sztuki, podkrelenia ich specyfiki kulturowej bd spoecznej. Z reguy
w mediach mwi si o sztuce osb niepenosprawnych, czyli osb z wad suchu, niepenosprawnych umysowo, ruchowo i ociemniaych. Definicja ta jest
uywana raczej w kontekcie okrelonej grupy ludzi poczonych podobnym
problemem, anieli w kontekcie wsplnej stylistyki bd charakterystycznej
regionalizacji. Za definicj idzie przekonanie, e osoby, mimo swej niepenosprawnoci, tworz wartociow sztuk. Definicja sztuka osb niesyszcych jest zawonym sposobem rozumienia sztuki osb niepenosprawnych.
Trzeba pamita, e rodowisko guchych nie jest jeszcze oficjalnie uznan
mniejszoci jzykowo-kulturow. Jedynie ustawa o jzyku migowym sprawia,
e polski jzyk migowy (PJM) jako jzyk rodowiska zosta oficjalnie dostrzeony na niwie prawnej i urzdowej.
Marek Lasecki w swym wykadzie na konferencji Gusi maj gos 2 (VIII 2009, Warszawa)
podkrela, e w stosunku do innych krajw polscy artyci stanowi bardzo siln grup artystyczn
w liczbie ok. 119 osb (jest to liczba obejmujca tylko samych malarzy).
1
spis
treci
135

Od kilku lat w rodowisku niesyszcych toczy si oywiona dyskusja na
temat Kultury Guchych, tosamoci osb niesyszcych w kontekcie obrony
polskiego jzyka migowego i ustawy o PJM. Plenery malarskie buduj tosamo guchego artysty i wzmacniaj jego poczucie wsplnoty ze rodowiskiem
artystw guchych. Zarazem pojawia si problem sztuki osb guchych i rozumienia jej definicji w kontekcie tematyki oraz odwoa si do popularnych
w ostatnim czasie symboli, tj. motyl, logo ucha, symbol aparatu suchowego,
dwie migajce rce lub jedna do migajca alfabet PJM.

W wyniku wieloletnich obserwacji ycia artystycznego guchych mog
powiedzie, e nie ma widocznych na pierwszy rzut oka specyficznych
stylistycznych bd tematycznych oznak pozwalajcych si domyla, e dany
obraz namalowaa osoba gucha.

W cigu kilkunastu lat plenerw artystycznych widziaam tylko jedn
kompleksow wystaw twrczoci, ktra sugeruje w sposb jednoznaczny
guchot artysty. Bya to maa wystawa twrczoci Przemysawa Sawika.
Jego prace sprzed kilku lat zostay pokazane na wystawie poplenerowej
w siedzibie Mazowieckiego Oddziau Polskiego Zwizku Guchych i poruszay
temat guchoty, a cilej, motyw ludzkiego ucha. Prace Sawika mona by
przypisa do modnego ju za granic kierunku o nazwie deaf art2. Deaf art
charakteryzuje si m.in. tym, e wykorzystuje symbole odnoszce si do pojcia
guchoty i sytuacji osb guchych w spoeczestwie. Mona wiele takich prac
zobaczy w innych krajach, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych. W USA jest
silnie wyksztacona grupa artystw tworzcych deaf art: Chuck Baird, Nancy
Rourke, Susan Dupor, Betty Miller, ktra zarazem prbuje analizowa natur
deaf artu. Deaf View/ Image Art jest to nazwa ruchu artystw guchych
w Stanach waciwie od lat 70., od pierwszej wystawy Betty Miller. W 1989 roku,
podczas czterodniowego warsztatu Festiwalu Sztuki Guchych na Uniwersytecie
Gallaudeta, Betty Miller i Paul Johnston (prowadzcy ten warsztat) sformuowali
manifest definiujcy Deaf Culture Art DeVia manifest. Deaf art w ujciu DeVia
opiera si na dowiadczeniach bycia Guchym, wyraaniu tosamoci artysty
Guchego (celowo sowo to pisane jest przez due G), pokazywaniu metafor
oddajcych wiat Guchych. DeVia silnie podkrela genez sztuki wypywajc
z dowiadczenia Guchego artysty przebywajcego wrd Guchych i silnie
manifestujcego dum Guchoty. Co ciekawe, DeVia z tego punktu widzenia
wcza do tego ruchu artystycznego artystw bdcych CODA (syszce dzieci
Guchych rodzicw). Jest to bardzo znaczce w kontekcie polskiej sytuacji
CODA, ktrych problemy s pomijane w badaniach rodowiskowych.
O tym wspomina take Marek Lasecki na konferencji Gusi Maj Gos 2 (GMG 2). Mona rwnie
znale rda w Internecie na temat deaf artu. Przykadowymi modelowymi artystami deaf artu s
Amerykanie: Chuck Baird, Betty Miller, Susan Dupor, Nancy Rourke.
spis
treci
136
Jeeli chodzi o technik prac, to artyci deaf artu preferuj kontrastowe,

intensywne kolory, kontrastowe faktury, przesadzon gestykulacj twarzy,
rk. Lata temu na Dniach Kultury Guchych w Kolonii w Niemczech mogam
zobaczy prezentacj twrczoci niemieckich artystw eksponujcych temat
alfabetu jzyka migowego. Obrazy alfabetu jzyka migowego zostay wykonane
w sposb tradycyjny, jeeli chodzi o ukad doni i kompozycj na obrazie. Rniy
si jedynie technik malowania (fakturalne ujcie, rysunek, grafika, malarstwo).

Cztery lata temu po raz pierwszy zosta zorganizowany przez Instytut
Polskiego Jzyka Migowego konkurs malarski i fotograficzny na temat jzyka
migowego i Kultury Guchych. Prace zostay pokazane podczas Pierwszego
Festiwalu Kultury Guchych przy Instytucie Guchoniemych w Warszawie na
placu Trzech Krzyy.

W przypadku fotografii konkursowych dominant tematyczn byy
migajce rce, sylwetki osb migajcych. W przypadku prac malarskich mona
byo zaobserwowa podobn tematyk, ale donie pojawiay si jako symbol
w stosunku do koloru i faktury obrazw oraz ich ta.

Prace pokazane na wystawie towarzyszcej konferencji Gusi Maj Gos 2
na Uniwersytecie Warszawskim rwnie charakteryzuj si nateniem symboli
guchoty, tj. motyle, rce, ucho. Dla przykadu praca Alfreda Poloka pokazuje
symbol ucha wypenionego rnymi haasami ciszy i emocjami osoby Guchej,
a praca Renaty Rosiek pokazuje grup ludzi idcych w kierunku soca, ktrym
okazuje si by wielki ty motyl (popularny symbol Guchoty przez due G).

W zwizku z ostatnimi trendami i mod na wszelkie obrazy zwizane z deaf
artem, pojawi si problem wartociowania deaf artu i sztuki osb guchych niezawierajcej wyranych symboli Guchoty oraz wyranych odniesie do sytuacji
osb Guchych w spoeczestwie.

W jzyku angielskim atwiej utworzy nazw, gdy deaf art niesie ze sob
konkretne przesanie o sztuce guchych. Z kolei w jzyku polskim rodzi si
problem rozumienia znaczenia wyraenia: gucha sztuka (dosowne tumaczenie
deaf art). Ta translacja jest niefortunna, gdy sugeruje, e sztuka jest zamknita
(gucha) na ycie. Lepsze tumaczenie to: sztuka Guchych. I tu te powstaje
problem, czy pisa du liter, czy ma. Sowo Gusi pisane przez due G to
Gusi kulturowo i majcy tosamo osoby Guchej. A do guchych przez mae
g zaliczamy wszystkie pozostae osoby, ktre przewanie znajduj si pomidzy
dwoma wiatami, wychowani byli w rodzinach syszcych i ich jzykiem jest
jzyk foniczny.

Wyraenie sztuka osb niesyszcych jest moim zdaniem najbardziej
neutralne, pokazujce, e dan sztuk tworz osoby niesyszce. By moe
wiele osb si ze mn nie zgodzi ze wzgldu na to, e sowo niesyszcy sugeruje punkt widzenia osb syszcych. Ale w niniejszym tekcie uywam sowa
spis
treci
137
gusi pisane przez mae g i nie mam tu na myli guchych medycznie, a guchych
kulturowo i guchych niekulturowo.

W tym momencie naley wspomnie o powstaniu polskiej Grupy Artystw
Guchych (GAG). Grupa zostaa zaoona na Facebooku w roku 2012, ale
nieoficjalne wydarzenia GAG miay miejsce duo wczeniej. Nale do nich m.in.
prywatne plenery organizowane w odzi, Opolu, Suwakach, Cikowicach,
Raciborzu. W roku 2012 miay miejsce trzy wystawy GAG wystawa poplenerowa w Suwakach w lipcu, wystawa szeciu artystw niesyszcych w Stacji
Nowa Gdynia w Zgierzu w czerwcu, wystawa w Bibliotece Ordynacji Krasiskich w Warszawie, oficjalnie inaugurujca powstanie GAG. Kolejne plany
wystaw to Zabrze 2013 pod patronatem Prezydenta Miasta Zabrza, Warszawa
itp. Grupa jest zamknita i zorientowana na organizacj profesjonalnych wystaw, plenerw i wydarze kulturalnych z udziaem czonkw GAG. Jest to
okoo 40 osb wikszo z nich okreliabym jako absolutn elit artystyczn
rodowiska guchych w Polsce.

Pojawiaj si czasami gosy, e tak naprawd sztuki Guchych nie ma
z powodu braku namacalnych symboli i odniesie. Trudno odpowiedzie na taki
argument, ze wzgldu na to, e obszar deaf art w Polsce jest jeszcze zbyt may,
by mc prowadzi jakiekolwiek dokadniejsze badania. Na dzie dzisiejszy,
na podstawie wieloletnich obserwacji mog powiedzie, e pod wzgldem
stylistyki i tematyki sztuka niesyszcych w Polsce jest bardzo rnorodna
i nie mona mwi jeszcze o silnej tendencji deaf art pod wzgldem formalnym
i treciowym. Stwierdzenie, e nie ma w Polsce sztuki Guchych, jest czciowo
suszne, ze wzgldu na brak jednoznacznych odniesie, zwaszcza w sferze
treci, do spoecznoci Guchych. Dotychczasowa tematyka obrazw osb
niesyszcych w Polsce waciwie nie rni si niczym od tematyki innych
obrazw. Gusi maj podobne emocje, podobne zmartwienia, rnorakie
dowiadczenia yciowe i trudno by tutaj mwi o jakiejkolwiek specyfice
tematycznej bd formalnej charakterystycznej tylko i wycznie dla grupy
artystw guchych. Patrzc na obraz odbieramy go w sposb estetyczny, czyli
kierujemy si na og upodobaniami estetycznymi. Dopiero informacja o tym,
e twrca jest guchy, przyczynia si lub nie do innego spojrzenia na obraz.
Wtedy moemy zacz obraz interpretowa z punktu widzenia osoby guchej,
prbowa sobie wyobrazi jej emocje, jej poczucie izolacji ze spoeczestwa
itp. Z pewnoci tematyk, ktra by jednoznacznie wskazywaa na guchot
artysty, jest figuratywno i symboliczno formy, odsyajca do dowiadczenia
guchoty. Aktualnie moliwoci eksploracji zestawu motyww wydaj si nieco
ograniczone i zaprzeczajce przyjmowanej z reguy tezie, e sztuka jest wolna.
W przypadku sztuki polskich artystw guchych brak takich symboli by moe
wie si z tym, e wikszo artystw ma problemy z wasn tosamoci
spis
treci
138
i przynalenoci do Kultury Guchych. A grupa polskich artystw jest zbyt

maa, by robi jakiekolwiek ograniczenia i separowa si od osb niebdcych
Guchymi kulturowo. Porwnujc sytuacj w Polsce z sytuacj w USA, mona
zauway, jak silnie problem deaf artu jest zwizany z aktualn sytuacj prawn
i spoeczn osb niesyszcych.

By moe jest inna przyczyna, a mianowicie to, e obszar symboli wizualnych nie naley do obszarw eksploracji twrczej danego artysty. Artysta nie
jest bowiem zainteresowany pokazywaniem tego wiata, albo te nie czuje takiej potrzeby, by uzewntrznia swoje emocje i swoj guchot. Nie naley pochopnie osdza, e ma jakie kompleksy lub zahamowania. By moe on
czuje, e chce pokaza co innego, a nie tylko symbole guchoty.

Obraz nie oddaje w peni specyfiki guchoty i wiata osoby niesyszcej.
Moim zdaniem moe to pokaza jedynie film. Film moe uchwyci specyfik
ycia osoby niesyszcej, przestrze jej jzyka jzyka migowego. Jzyk
migowy moe by najpeniej pokazany w ruchu. Fotografia chwyta jedynie
chwil, zatrzymany kadr, podobnie jak malarstwo.

Obserwujc artystyczne wydarzenia w wiecie guchych mona od razu
dostrzec, e tematyka deaf art pojawia si okazjonalnie przy okazji organizacji
tematycznych imprez i konkursw artystycznych (malarskich i fotograficznych)
zwizanych z Kultur Guchych. Nie jest to jednak tematyka dominujca
w twrczoci polskich artystw.

Osoba gucha wyraa najpeniej swoj tosamo poprzez przynaleno
do grupy artystw guchych, do ludzi z podobnym problemem i dowiadczeniem
yciowym.

Sztuka guchych ma swoje znaczenie niekoniecznie tylko i wycznie
w obszarze symboliki, ale take w obszarze ekspresji i wyraania emocji na
obrazie. Interesujce jest to, e wielu artystw, ktrzy nie sysz od urodzenia,
nie czuje wikszej potrzeby manifestacji swej guchoty. Dr Betty Miller podkrela,
e waciwie istniej dwie grupy artystw guchych grupa artystw prbujcych
si wczy w mainstream sztuki wspczesnej w wiecie syszcych i grupa
artystw z pen wiadomoci tworzc deaf art pod wzgldem treciowymi
silnie zwizana ze wiatem guchych. W USA to Susan Dupor i Nancy Rourke,
ktra otrzymaa stypendium na realizacj cyklu prac ekspresjonistycznych zwizanych z histori Guchych w USA. W Polsce tego typu cykl zacz realizowa
Marek Krzysztof Lasecki pierwsze obrazy zostay zaprezentowane w roku
2010 w galerii Stara Prochoffnia w Warszawie i towarzyszyy Europejskiemu
Festiwalowi Filmowemu Integracja Ty i Ja w Koszalinie (ekspozycje na Zamku
Ksit Pomorskich w Szczecinie i podczas Festiwalu w Bibliotece Koszaliskiej). Obrazy Marka Krzysztofa Laseckiego prezentuj portrety znanych
osb guchych, przyjaci artysty, znajomych. W przypadku pierwszej grupy
spis
treci
139
o tyle trudno jest jej si przebi, e sztuka osb guchych nie jest zauwaana
w wiecie sztuki wspczesnej, kuratorzy nie maj nawet pojcia o tym, e
istnieje co takiego jak deaf art.

Byabym skonna do wyodrbnienia trzeciej grupy, ktra nie ma ambicji
uczestniczenia w mainstreamie sztuki wspczesnej ani te nie tworzy sztuki
deaf art pod wzgldem treciowym. Co ciekawe, ta grupa jest wiadoma tego,
e nie zaistnieje w mainstreamie i nawet nie prbuje tego robi. Pod wzgldem
treciowym lubi malowa to, co widz, i to, co im si podoba. Nie czuj
potrzeby wyraania swej guchoty i jej problemw w malarstwie czy sztukach
wizualnych. Bardzo moliwe, e nie czuj takiej potrzeby z rnych powodw,
tj. braku wiadomoci Kultury Guchych, rozumienia guchoty jako przykrego
dowiadczenia determinujcego ich ycie codzienne, braku dumy z bycia
guchym itp. Takich powodw mona si jedynie domyla.

Uwaam, e sia sztuki guchych w Polsce zasadza si na grupie silnych
indywidualnoci, z ktrych kada ma swj rozpoznawalny styl i przez to pokazuje swoje emocje i pozytywne lub negatywne poczucie bycia w wiecie ciszy.
Cisz te mona pokaza na rne sposoby. Dodam, e pierwszym krokiem
w kierunku deaf artu w Polsce by konkurs fotograficzny na temat ciszy podczas
I Europejskiego Festiwalu Sztuki Osb Niesyszcych (EFSON) w odzi.

Nie naley zapomina o tym, e interpretacja odbiorcy nie bdzie si z reguy
pokrywaa z intencjami artysty. Artysta ma swoj wraliwo i nie powinien
by ograniczony przez nakaz malowania tylko i wycznie w sumie wskiego
zestawu symboli guchoty, by mc pokaza swj stan emocjonalny. Sztuka
nie byaby intrygujca i tak interesujca, gdyby wszyscy malowali w podobny
sposb i posugiwali si tymi samymi symbolami ze wiata ciszy.
Postscriptum
W rozwaaniach dotyczcych deaf artu w Polsce pojawia si istotne w kontekcie historii sztuki pytanie: dlaczego w deaf arcie nie s opisywane nowe media?
Odpowied na to pytanie jest prosta: nie ma przykadw takiej sztuki w Polsce.
Mona jedynie mwi o artystycznych animacjach wykonanych przez Tomasza
Grabowskiego w ramach licencjatu na ASP w odzi (Magiczne rkawiczki
historia o rkawiczkach dajcych umiejtno migania i poczucie tosamoci
bycia Guchym) i realizacjach animacyjnych Karoliny Jakbczak. By moe
wynika to z faktu, e wrd niesyszcych w Polsce silnie zakorzeniona jest
tradycja malarska i graficzno-rysunkowa. Nie zauwayam rwnie, by istnia
film artystyczny w ramach deaf artu w Polsce. Nie mam tutaj na myli filmw
krtkometraowych reportaowych itp. W Polsce ponadto nie ma guchych
artystw, ktrzy by realizowali prace w duchu sztuki wspczesnej, a wic:
instalacje artystyczne, sztuka wideo, performanse, happeningi, body art itp.
spis
treci
140
Bibliografia
Durr P. (1999), Deconstructing The Forced Assimilation of Deaf People Via DeVia
Resistance and Affirmation Art, Visual Anthropology Review 15.2, s. 4768.
Durr P. (2006), DeVia: Investigating Deaf Visual Art, [w:] Deaf Studies Today!,
vol. 2, s. 167187.
Giddens A. (2005), Socjologia, tum. A. Szulszycka, Warszawa, s. 5053.
Robinson J. (2003), Exploring the Work of Deaf Artists, rdo: www.curriculum.
org.
Sonnenstrahl D. M. (2002), Deaf Artists In America colonial to contemporary,
San Diego: DAWNSIGNPRESS.
spis
treci
141
CZ III.
spis
treci
142
Wyraenia lokatywne i klasyfikatory w polskim

jzyku migowym (PJM)
Magorzata Januszewicz
Wstp
Przedmiot niniejszego artykuu stanowi wyraenia lokatywne i klasyfikatory
w polskim jzyku migowym (PJM). Klasyfikatory s fenomenem wyrniajcym
jzyki o modalnoci wizualno-przestrzennej i nie maj swych odpowiednikw
w jzykach fonicznych. Stanowi odrbny typ konstrukcji nazywany predykatami
klasyfikatorowymi, sucymi wyraaniu informacji o lokalizacji i ruchu, ksztacie
i wymiarze lub sposobie operowania obiektami przez czowieka.

Kolejne czci artykuu przedstawiaj problematyk przestrzeni i wyrae
lokatywnych w jzykach migowych i w PJM. Omwiona zostaa rnorodno
jzykw migowych fakt ten stanowi punkt wyjcia bada nad poszczeglnymi
jzykami migowymi wiata, w tym nad PJM. Nastpnie poruszony zosta
problem rnych typw przestrzeni w jzykach migowych: przestrzeni migowej,
topograficznej i syntaktycznej. W dalszej kolejnoci omwione zostay istota,
definicje i funkcje klasyfikatorw oraz przedstawiona zostaa ich budowa, a take
budowa symultanicznych konstrukcji klasyfikatorowych sucych orzekaniu
o lokalizacji dwch obiektw. Poruszony zosta take problem ikonicznoci
predykatw klasyfikatorowych i ich rnorodnoci w obrbie poszczeglnych
jzykw migowych.
Rnorodno jzykw migowych
W opinii publicznej wci funkcjonuje mit, zgodnie z ktrym gusi na caym
wiecie posuguj si jednym, uniwersalnym jzykiem migowym (Farris, 1994,
s. 18). W istocie jednak kada spoeczno guchych na wiecie posuguje
si swoim wasnym jzykiem migowym (np. PJM w Polsce, ASL w Stanach
Zjednoczonych, DGS w Niemczech1 itd.). Poszczeglne jzyki migowe, mimo
i jako jzyki wizualno-przestrzenne dziel pewne waciwoci, rni si od
siebie na tyle, e porozumienie np. midzy uytkownikami PJM i ASL jest wbrew
pozorom utrudnione. Ponadto istniej take rnice regionalne czy socjolektalne
w obrbie tych jzykw (Tomaszewski, 2004).

W literaturze przedmiotu z jednej strony podkrela si odrbno poszczeglnych jzykw migowych i to, e kady z nich jest odrbnym jzykiem, a z drugiej wskazuje na uniwersalia w obrbie jzykw o modalnoci
1
ASL amerykaski jzyk migowy (ang. American sign language). DGS niemiecki jzyk migowy
(niem. Deutsche Gebrdensprache).
spis
treci
M. Januszewicz, Wyraenia lokatywne i klasyfikatory...
143
wizualno-przestrzennej. Mona te zauway uoglnianie wnioskw dotyczcych wpywu jednego (czy kilku) jzykw migowych na pozostae, co niekiedy
nosi znamiona ASL-centryzmu. Do innych jzykw migowych, ktrych analizy
dominuj w literaturze, zaliczy mona ponadto np. BSL (brytyjski jzyk
migowy, ang. British sign language), ISL (izraelski jzyk migowy, ang. Israeli sign
language), DGS (niemiecki jzyk migowy, niem. Deutsche Gebrdensprache;
Perniss, 2007, s. 2).

Sandler i Lillo-Martin zwracaj uwag na to, e pewne struktury gramatyczne cechuj wszystkie zbadane do tej pory jzyki migowe. S to uniwersalia
gramatyczne przypisywane jzykom o modalnoci wizualno-przestrzennej,
ale nieobecne w jzykach fonicznych. Te znaczce rnice midzy jzykami
migowymi a fonicznymi nazywane s efektami modalnociowymi (ang. modalityeffects) i s to wedug badaczek: wykorzystanie przestrzeni, symultaniczno,
ikoniczno oraz aspekt socjolingwistyczny funkcjonowania jzykw migowych
(Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 478479), z kolei Piotr Tomaszewski do efektw
modalnociowych zalicza przestrze migow, klasyfikatory oraz sygnay niemanualne (Tomaszewski, 2011, s. 232).

Zwraca si ponadto uwag na ciekawe zjawisko: w miar przybywania
prac powiconych innym ni ASL jzykom migowym przybywa take
podobiestw midzy rnymi, niespokrewnionymi ze sob jzykami migowymi,
a podobiestwa te nie dotycz, jak mona by przypuszcza, leksyki, lecz
podsystemu gramatycznego. Badacze dochodz do wnioskw, e w przypadku
jzykw migowych dominuj uniwersalia gramatyczne i rnice leksykalne
(Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 498).

Na obecnym etapie bada nad jzykami migowymi na wiecie uzasadnione
wydaje si zaoenie metodologiczne, zgodnie z ktrym kategoria gramatyczna
odkryta w jednym jzyku migowym istnieje prawdopodobnie take w pozostaych, dopki nie zostanie udowodnione, e jest inaczej. Jednoczenie
uzasadniona wydaje si prognoza, e wraz z rozwojem lingwistyki migowej
pojawi si wicej rnic pomidzy poszczeglnymi jzykami migowymi wiata
(Sandler i Lilo-Martin, 2006, s. XVII).
Typy przestrzeni w jzykach migowych
Przestrze i ruch w jzykach migowych peni wyjtkow rol, stanowi bowiem
tworzywo jzyka (podobnie jak dwik stanowi tworzywo jzykw fonicznych).
Jzyki migowe s jzykami wizualno-przestrzennymi, a zatem wszystkie
informacje przekazywane s za pomoc ruchu i lokalizacji artykulatorw
w przestrzeni. Przestrze peni wic funkcje zarwno leksykalne, jak i skadniowe.
Wan prac powicon temu zagadnieniu jest obszerna analiza kategorii
przestrzeni w duskim jzyku migowym (Engberg-Pedersen, 1993).
spis
treci
144
Szczeglnie interesujce jest, w jaki sposb jzyki wizualno-przestrzenne

wyraaj informacje lokatywne, czyli informacje o lokalizacji i ruchu osb
i przedmiotw w przestrzeni. W zwizku z tym wyrnia si w jzykach
migowych przestrze migow oraz, przeciwstawiane sobie, przestrze syntaktyczn i przestrze topograficzn. Przestrze migowa rozumiana jest jako
obszar przed nadawc wyznaczany zasigiem jego rk, w obrbie ktrego ma
miejsce artykulacja. Przestrze gramatyczna (syntaktyczna) suy do wyraania
informacji gramatycznych (np. relacji midzy podmiotem a dopenieniem),
a przestrze topograficzna informacji lokatywnych. Takie rozumienie prezentuj
m.in. polscy badacze: dla PJM przestrze odgrywa istotn rol skadniow
poprzez procedury lokalizacji znakw i kierunku ruchu. Peni jednak rol nie
tylko lingwistyczn, ale take topograficzn, odnoszc si do opisywania
rnych lokalizacji zdarze (Tomaszewski i Rosik, 2002). Zgodnie z powyszym
topograficzne wykorzystywana przestrze nie peni funkcji gramatycznych,
jest przestrzeni neutraln (migow) wykorzystywan do wyraania relacji
przestrzennych (Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 480).

Niektrzy badacze twierdz jednak, e nie jest suszne przeciwstawianie
sobie tych dwch typw przestrzeni, stanowi one bowiem continuum (Engberg-Pedersen, 1993, s. 18). Warto take przywoa sowa Ronnie Wilbur,
wedug ktrej przestrze w jzykach migowych nie zawsze jest przestrzenna
(ang. space is not always spatial), a wrcz w wikszoci przypadkw nie jest
przestrzenna (ang. most of the time, space is not spatial; Wilbur, 2012). Prowadzi
to do wniosku, e kade (take suce wyraaniu informacji lokatywnych) uycie
przestrzeni wie si z jej funkcj gramatyczn.
Klasyfikatory
Klasyfikatory istniej we wszystkich zbadanych do tej pory jzykach migowych
i stanowi fenomen wyrniajcy jzyki o modalnoci wizualno-przestrzennej.
Konstrukcje te su orzekaniu o ruchu, lokalizacji, fizycznych waciwociach
rnych obiektw oraz sposobie operowania nimi (Emmorey, 2002, s. 21;
Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 76).

Konstrukcje z klasyfikatorami tworz niezwykle zoony (pod wzgldem
fonologicznym, morfologicznym oraz skadniowym) podsystem gramatyki
jzykw wizualno-przestrzennych i z tego powodu stanowi wyzwanie dla
jzykoznawcw oraz wymagaj wypracowania odpowiednich metod opisu.
Wyjtkowo tych konstrukcji jest podkrelana w literaturze przedmiotu przez
stwierdzenia, e klasyfikatory s fenomenem waciwym jzykom migowym oraz
swoist anomali (Aronoff i in., 2008, s. 63; Emmorey, 2002, s. 90; EngbergPedersen, 1993, s. 235; Rutkowski i oziska, 2011, s. 214215; Sandler i LilloMartin, 2006, s. 16, 76; Schembri, 2008, s. 3).
spis
treci
145
Klasyfikatory s w istocie unikaln waciwoci jzykw migowych i jako takie,

wbrew zbienoci terminw, nie wystpuj w jzykach fonicznych. Predykaty
klasyfikatorowe s jednym z trudniejszych elementw w nauce jzykw
migowych jako obcych przez osoby syszce (jzyk migowy jako L2) oraz jednym
z trudniej nabywanych przez osoby przyswajajce jzyk migowy w pniejszym
wieku (nienatywnych uytkownikw jzykw migowych, ktrzy przyswoili jzyk
migowy w pnym dziecistwie) (Rathmann, 2012). Ponadto sprawne uywanie
tych konstrukcji jest wyznacznikiem biegoci i kreatywnoci w posugiwaniu si
w jzykiem migowym (Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 89, 497).

Badacze podkrelaj, e waciwoci tych konstrukcji ka traktowa je
jako jedno ze zjawisk odrniajcych zdecydowanie komunikacj wizualno-przestrzenn od fonicznej (Rutkowski i oziska, 2011, s. 211) oraz e
zrozumienie ich istoty, budowy i funkcji jest niezbdne do penego zrozumienia
struktury jzykw migowych (Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 81). Sandler i LilloMartin wskazuj zarwno podobiestwa, jak i rnice midzy klasyfikatorami
w jzy-kach migowych i fonicznych. Jeliby przyj funkcjonaln i strukturaln
tosamo tych konstrukcji, to znaczc rnic midzy nimi jest zasig ich
wystpowania: wszystkie zbadane dotd jzyki migowe dysponuj klasyfikatorami, natomiast spord jzykw fonicznych cz z nich (Sandler
i Lillo-Martin, 2006, s. 500).
Definicje klasyfikatorw
W literaturze przedmiotu nie ma zgody co do terminu najlepiej oddajcego
istot tych konstrukcji. W anglojzycznych pracach pojawiaj si midzy
innymi okrelenia: classifier signs, classifiers, classifier verbs, verbs of motion
and location, classifier predicates, spatial-locative predicates, polymorphemic
predicates, polysynthetic signs, productive signs, polycomponential signs,
polymorphemic verbs, polycomponential verbs (Emmorey, 2008; Sandler i LilloMartin, 2006, s. 81; Schembri, 2008, s. 45). W polskich pracach powiconych
PJM2 jest natomiast mowa o odrbnej kategorii czci mowy, klasyfikatorach
(Fabisiak, 2010, s. 188189), pewnym typie orzecze, tzw. predykatach
klasyfikatorowych (Rutkowski i oziska, 2011, s. 211; Tomaszewski i Rosik,
2002)3.

Badacze wykluczaj predykaty klasyfikatorowe z podsystemu leksykalnego
i nie nazywaj ich czasownikami. W jzykach migowych wyrnia si trzy klasy
Nieliczne prace poruszajce problem klasyfikatorw w PJM to m.in.: Fabisiak, 2010; Farris, 1994;
Rutkowski i oziska, 2011; Tomaszewski, 2002.
3
Pozostajc w konwencji uywanej w literaturze przedmiotu, w niniejszej pracy bd uywaa
okrele: klasyfikatory (rozumiane w wskim znaczeniu jako ukady doni) oraz predykaty
klasyfikatorowe, konstrukcje klasyfikatorowe, konstrukcje z klasyfikatorami.
2
spis
treci
146
czasownikw: czasowniki proste (np. pracowa), czasowniki kierunkowe (ktrych

fleksja ma charakter przestrzenny, a relacje midzy subiektem a obiektem
danej czynnoci wyraane s przez orientacj i kierunek znaku, np. pomaga)
i czasowniki przestrzenne (ktrych fleksja rwnie ma charakter przestrzenny,
lecz dotyczy relacji przestrzennych, np. przenie. Predykaty klasyfikatorowe
nie nale do adnej z wymienionych grup (Rutkowski i oziska, 2011, s. 213;
Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 29, 103). Badacze umiejscawiaj klasyfikatory poza
wymienionymi typami czasownikw, gdy niemoliwe staje si wyodrbnienie
spord nich osobnych jednostek leksykalnych przypominajcych czasowniki
(Rutkowski i oziska, 2011, s. 214) oraz pod wieloma wzgldami nie zachowuj
si jak zwyczajne czasowniki (ang. in many ways, they do not behave like
ordinary verbs) (Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 89).

Klasyfikatory w jzykach fonicznych odrnia od klasyfikatorw w jzykach
migowych peniona przez nie funkcja. Podstawow funkcj klasyfikatorw
w jzykach fonicznych jest klasyfikowanie obiektw do odpowiednich klas
semantycznych i obligatoryjne wyraanie tej informacji za pomoc morfemw
doczanych do predykatw (Schembri, 2008, s. 11), natomiast prymarn funkcj
klasyfikatorw w jzykach migowych nie jest klasyfikowanie, lecz orzekanie
o lokalizacji i ruchu, ksztacie i wymiarze lub sposobie operowania obiektami przez
czowieka. Wybr odpowiedniego ukadu doni (morfemu) zaley wprawdzie od
klasy semantycznej, do ktrej zalicza si dany obiekt, lecz jest to funkcja wtrna.
Z tego wzgldu konstrukcje z klasyfikatorami nazywane s najczciej wanie
predykatami klasyfikatorowymi, by podkreli ich funkcje orzekajce, a nie
klasyfikujce (Engberg-Pedersen, 1993, s. 235243, 246; Schembri, 2008, s. 3).
Z kolei badaczka PJM Sylwia Fabisiak nazywa klasyfikatory anaforami
i przypisuje im funkcj podobn do zaimkw w polszczynie, gdy odnosz
si one (tj. odpowiednie ukady doni) do obiektw wczeniej okrelonych
i zastpuj je (Fabisiak, 2010, s. 188189). Do podobnych wnioskw doszli te
badacze tajwaskiego jzyka migowego (Chang, 2005, s. 256). Wydaje si
jednak, e podobnie jak klasyfikowanie, jest to funkcja wtrna tych konstrukcji,
a nie prymarna.

Niektrzy badacze s jednak przeciwni uywaniu terminw klasyfikator czy
predykat klasyfikatorowy jako mylcych i nieoddajcych prymarnej funkcji tych
konstrukcji. Engberg-Pedersen proponuje termin czasownik wielomorfemowy
(ang. polymorphemic verb), ktrego rdze (ang. verbstem) stanowi ukad
doni i do ktrego mog by doczane w sposb linearny lub symultaniczny
inne morfemy oznaczajce midzy innymi ruch, ciek, kierunek, lokalizacj,
orientacj (Engberg-Pedersen, 1993, s. 235, 253).

Klasyfikatory wymykaj si dotychczasowym metodom opisu znakw
migowych jako morfemw skadajcych si bezporednio (tzn. z pominiciem
spis
treci
147
elementw, ktre stanowiyby odpowiedniki fonemu w jzykach fonicznych)

z diakrytw. Wyrnione przez Stokoeego parametry, tj. ukad doni, lokalizacja
i ruch, w przeciwiestwie do parametrw znakw leksykalnych s nonikami
znaczenia i z tego powodu funkcjonuj jako morfemy (Liddel, 2008, s. 200;
Sandler i Lilo-Martin, 2006, s. 1617, 78).
Budowa predykatw klasyfikatorowych
W zalenoci od tego, jaka informacja jest wyraana za pomoc tych predykatw,
wyrnia si trzy podstawowe typy klasyfikatorw: klasyfikatory istot, zwierzt
i obiektw suce orzekaniu o lokalizacji lub ruchu (ang. entity classifiers),
klasyfikatory ksztatu i wymiaru suce orzekaniu o fizycznych waciwociach
obiektw (ang. Size and Shape Specifiers, SASS) oraz klasyfikatory reprezentujce
ksztat doni (lub innego obiektu) trzymajcej jaki przedmiot i wykonujcej jak
czynno z wykorzystaniem danego obiektu (ang. handling classifiers)4.

Twierdzi si ponadto, e klasyfikatory osb, zwierzt i obiektw s najbardziej
abstrakcyjne (najmniej ikoniczne), odnosz si bowiem do klas semantycznych
obiektw (np. ludzie, zwierzta, pojazdy), a nie (prymarnie) do ich fizycznych
waciwoci (Emmorey, 2002, s. 74; Engberg-Pedersen, 1993, s. 251; Sandler
i Lillo-Martin, 2006, s. 77; Supalla, 2008, s. 251)5.

Konstrukcja lokatywna z wykorzystaniem klasyfikatora jest poprzedzona
znakiem leksykalnym lokalizowanego obiektu, nastpnie odpowiedni dla
danej klasy obiektw ukad doni jest umiejscawiany w wybranym punkcie
w przestrzeni migowej (Fot. 1.).
Fot. 1. Konstrukcja lokatywna z wykorzystaniem klasyfikatora. Pierwsze zdjcie przedstawia znak leksykalny samochd,
natomiast drugie zdjcie przedstawia klasyfikator pojazdu i jego ulokowanie w przestrzeni migowej. Miejsce lokalizacji oraz
orientacja doni s morfemami nioscymi informacj o uoeniu samochodu.
W koncepcji Engberg-Pedersen wymienione typy s typami rdzeni czasownikw polimorfemicznych (ang. whole entity stems, handle stems, extensionstems). Badaczka wyrnia ponadto
czwart grup, do ktrej nale odpowiednie ukady doni suce orzekaniu o sposobie poruszania
koczynami przez czowieka lub zwierz (ang. limb stems) (Engberg-Pedersen, 1993, s. 273279).
5
Temat niniejszej pracy, tzn. wyraenia lokatywne, zawa przedmiot niniejszego podrozdziau do
klasyfikatorw osb i przedmiotw (ang. entity classifiers) oraz ich funkcji orzekania o lokalizacji.
spis
treci
148
Morfemami skadajcymi si na predykat klasyfikatorowy s: waciwy

klasyfikator, tj. ukad doni (np. klasyfikator pojazdu), orientacja i lokalizacja.
Lokalizacji klasyfikatora (tj. ukadu doni skadajcego si na predykat
klasyfikatorowy) towarzyszy charakterystyczny, krtki ruch i zdecydowane
zatrzymanie w wybranym miejscu w przestrzeni migowej, co Engberg-Pedersen
nazywa morfemem lokalizacji (ang. morphemedenotinglocation). Jednoczenie
wzrok jest skierowany na umiejscawiany w przestrzeni klasyfikator (Emmorey,
2002, s. 76; Engberg-Pedersen, 1993, s. 258; Liddel, 2008, s. 200201;
Tomaszewski i Rosik, 2002).
Symultaniczne konstrukcje klasyfikatorowe
W przypadku opisywania relacji przestrzennej midzy dwoma obiektami
wykorzystywane s dwa predykaty klasyfikatorowe, ktre tworz symultaniczn
konstrukcj klasyfikatorow (Fot. 2.). W przypadku wyrae lokatywnych
uwzgldniajcych relacj figura to rka dominujca reprezentuje figur,
natomiast rka niedominujca to. Charakterystyczne jest, e w takiej konstrukcji
najpierw przedstawiane jest to, a w drugiej kolejnoci figura. Nie jest to jednak
bezwyjtkow regu, w hongkoskim jzyku migowym zaobserwowano
bowiem take odwrotn kolejno (Tang, 2008, s. 149150).

Za pomoc rki niedominujcej w przestrzeni migowej umieszczony zostaje
np. klasyfikator pojazdu, a nastpnie za pomoc drugiej rki ulokowany zostaje
klasyfikator osoby. Charakterystyczne jest zatrzymanie w przestrzeni migowej
rki niedominujcej wyraajcej informacj o tle i w tym samym czasie wyraenie
informacji o figurze, wskutek czego powstaje symultaniczna, zoona konstrukcja
klasyfikatorowa (Chang, 2005, s. 269271; Emmorey, 2002, s. 8586; Perniss,
2007, s. 45; Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 7879, 88).
Fot. 2. Symultaniczna konstrukcja klasyfikatorowa. Poszczeglne klatki przedstawiaj: znak leksykalny samochd (1), znak
leksykalny czarny (2), klasyfikator pojazdu (3), znak leksykalny mczyzna (4), klasyfikator osobowy o ksztacie doni U (5) i (6).
Widoczne jest skierowanie wzroku na klasyfikator osobowy w trakcie jego lokalizacji w przestrzeni migowej (5).
spis
treci
149
Niektre klasyfikatory osb, zwierzt i rzeczy maj przypisane inherentne

przody i tyy, odpowiadajce przodom i tyom osb, zwierzt i rzeczy, do
ktrych si odnosz (Emmorey, 2002, s. 77). Przykadowo, przd klasyfikatora
pojazdu w PJM jest wyznaczony przez czubki palcw i tym samym odpowiada
przodowi samochodu wyznaczanemu jako cz skierowana w kierunku jazdy
(Fot. 3). Podobnie przd i ty przysuguje klasyfikatorom czowieka, zarwno
o ukadzie doni D, jaki o ukadzie doni U, jednak s one wyznaczane odmiennie:
w przypadku klasyfikatora D przez wewntrzn cz doni, natomiast
w przypadku klasyfikatora U przez grzbiet doni (Fot. 4)6.
Fot. 3. Klasyfikator pojazdu w PJM z inherentnym przodem wyznaczonym kocami palcw
Fot. 4. Klasyfikator osobowy o ukadzie doni D oraz symultaniczna konstrukcja z dwoma klasyfikatorami o ukadzie doni
U w PJM

Mimo e klasyfikatory s uniwersaln waciwoci jzykw wizualnoprzestrzennych i wystpuj we wszystkich zbadanych do tej pory jzykach
migowych, wystpuj znaczce rnice w systemach klasyfikatorowych
6
Ukady doni D i U odpowiadaj ukadom doni odpowiednich liter w alfabecie daktylograficznym.
spis
treci
150
poszczeglnych jzykw czy grup jzykw. Przykadowo, PJM oraz inne

jzyki migowe dysponuj dwoma ukadami doni najczciej funkcjonujcymi
jako klasyfikatory osb. S to klasyfikatory o ukadzie doni D oraz U (Fot. 3.)
wystpujce w amerykaskim jzyku migowym, izraelskim jzyku migowym
(Sandler i Lilo-Martin, 2006, s. 99100), duskim jzyku migowym (EngbergPedersen, 1993,ss. 247251), beduiskim jzyku migowym (Rossell i Alba,
2012), indopakistaskim jzyku migowym (Zeshan, 2008, s. 118121). Jednak
hongkoski jzyk migowy i tajwaski jzyk migowy dysponuj cakowicie
odmiennym klasyfikatorem oznaczajcym czowieka (Chang, 2005, s. 262, 266;
Tang, 2008, s. 150), klasyfikatory D oraz U nie s wic uniwersalne.

Wybr odpowiedniego ukadu doni (U, D) wie si midzy innymi
z opisywanym typem ruchu, a take ze sposobem postrzegania danej sytuacji
i wyborem perspektywy. Przykadowo nadawca moe wybra klasyfikator
oznaczajcy czowieka postrzeganego jako cao lub moe, wybierajc
klasyfikator U (nogi), skupi uwag wanie na koczynach wyraajcych
charakter ruchu lub postaw (Engberg-Pedersen, 1993, s. 246; Tang, 2008,
s. 152153).

Rnice i podobiestwa w uyciu klasyfikatorw wida take na przykadzie
klasyfikatorw oznaczajcych pojazdy. Przykadowo, ASL dysponuje jednym
ukadem doni oznaczajcym kady rodzaj pojazdu (samochd, ciarwk,
rower, motor, d, statek itd.; Aronoff i in., 2008, s. 67; Liddell, 2008, s. 200,
218), natomiast w PJM rnym pojazdom przypisane s rne (odmienne ni
w ASL, ale takie same jak w niemieckim jzyku migowym DGS; Perniss, 2007,
s. 33) ukady doni (Fot. 5).
1.
3.
2.
4.
spis
treci
5.
6.
8.
151
7.
9.
Fot. 5. Klasyfikatory pojazdw w PJM. Rnym pojazdom przypisane s odmienne ukady doni. Na zdjciach przedstawione
s kolejno: ciarwka (1), d podwodna (2), rower lub motor (3), pocig (4), rakieta kosmiczna (5), samochd (6), samolot (7),
statek (8), wzek inwalidzki (9).

Uniwersalnym zjawiskiem charakterystycznym dla predykatw klasyfikatorowych jest ich leksykalizacja. Podkrela si, e znaczca liczba znakw
(leksemw) w jzykach migowych ma swoj genez wanie w konstrukcjach
klasyfikatorowych. Przykadem takiego znaku w ASL jest prasowa, ktry wedug
Sandler i Lillo-Martin wywodzi si z predykatu klasyfikatorowego (Emmorey,
2002, s. 22; Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 87, 102104; Zeshan, 2008, s. 134
135). Przykadem leksemw o genezie klasyfikatorowej w PJM moe by np.
znak upa, ktry rni si od predykatu klasyfikatorowego tym, e orientacja
doni nie jest ju morfemem (tak jak w predykatach klasyfikatorowych), przestaje
bowiem by parametrem nioscym znaczenie (przd palcw wskazujcego
i rodkowego nie oznacza przodu czowieka, w znaku upa nie ma informacji
o tym, czy czowiek upada na brzuch, czy na plecy)7.
Ikoniczno predykatw klasyfikatorowych
Ikoniczno znaku jzykowego rozumiana jest jako podobiestwo (a zatem:
rozpoznawalno tego podobiestwa) formy do treci (Grzegorczykowa, 2007,
s. 16). Naley podkreli, e ikoniczno nie jest prostym przeciwstawieniem
arbitralnoci, lecz obie te cechy maj charakter stopniowalny (Fabisiak, 2010,
s. 185). Ponadto wszystkie znaki jzykowe, zarwno arbitralne, jak i ikoniczne,
Na t waciwo niektrych znakw (upa, lee, skoczy_do_wody) zwrcia uwag rodzima
uytkowniczka i lektorka PJM, Agnieszka Siepkowska (lektorat PJM, maj 2012).
spis
treci
152
speniaj warunek konwencjonalnoci (umownoci), bdcej jedn z cech

definicyjnych jzyka naturalnego (Farris, 1994, s. 18; Grzegorczykowa, 2007,
s. 13, 2021; Perniss, 2007, s. 18; Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 499).

Twierdzi si, e znaki w jzykach migowych s znacznie bardziej ikoniczne
ni sowa w jzykach fonicznych (Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 498) oraz
e jzyki migowe s w swej istocie bardziej imitacyjne ni jzyki foniczne
(Fabisiak, 2010, s. 185), a ikoniczno jest niewtpliwie jedn z najbardziej
charakterystycznych cech komunikatw migowych (Rutkowski i oziska,
2011, s. 211). Ponadto ikoniczno wskazywana jest jako cecha odrniajca
jzyki migowe od jzykw fonicznych (Emmorey, 2002, s. 17).

Twierdzenia o wyjtkowej (w porwnaniu z jzykami fonicznymi)
ikonicznoci jzyka migowego (a wic rozpoznawalnym podobiestwie znaku
do desygnatu) warto skonfrontowa z badaniami badaczy ASL, wedug ktrych
rozpoznawalno izolowanych znakw migowych przez osoby syszce nie
migajce wynosi do 20% (Klima i Bellugi, 1979, s. 2023 za: Fabisiak, 2010,
s. 185)8.

Warto zwrci uwag na tendencj do umniejszania znaczenia imitacyjnoci
(ikonicznoci) jzykw migowych w badaniach nad nimi. Coraz czciej pojawiaj
si twierdzenia o przecenianiu jej roli, a take denia do niwelowania rnic
midzy jzykami fonicznymi a migowymi poprzez podkrelanie arbitralnego
charakteru znakw migowych. Nie bez znaczenia jest zatem aspekt ideologiczny
tej kwestii (Fabisiak, 2010, s. 191; Rutkowski i Czajkowska-Kisil, 2010, s. 67;
Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 493497).

Emmorey z kolei twierdzi, e arbitralno nie jest ani podstawow, ani niezbdn cech definiujc jzyk naturalny i e to wanie formy motywowane ikoniczne mog by w jzyku preferowane, jednak czynniki artykulacyjne i percepcyjne (w przeciwiestwie do modalnoci wizualno-przestrzennej) s przyczyn
ograniczenia ikonicznoci w jzykach fonicznych (Emmorey, 2002, s. 17).
Gdyby jzyki migowe osigay bardzo wysoki stopie ikonicznoci, osoby syszce, ktre ich
nie znaj, nie miayby adnych problemw ze zrozumieniem konwersacji prowadzonych przez
guchych, badania pokazuj jednak, e jest wrcz odwrotnie (Fabisiak, 2010, s. 185). Ponadto nie
bez znaczenia jest fakt, e rne jzyki migowe wiata, pomimo wysokiego stopnia ikonicznoci
rni si midzy sob na tyle, e na midzynarodowych zjazdach czy konferencjach zapewnia si
tumaczenie na poszczeglne jzyki migowe (np. z jzyka angielskiego zarwno na PJM, jak i ASL
por. konferencja FEAST, Warszawa, 0102.06.2012. Ikoniczno nie jest wic wyznacznikiem
stopnia (czy atwoci) zrozumienia danego jzyka i jest zauwaalna dopiero przy odpowiednim
stopniu biegoci w danym jzyku (lub w trakcie nauki tego jzyka), por. take sowa sizzle lub
pop (ang.), ktrym przypisuje si ikoniczno (For example, the English word ding resembles the
sound of a bell, and sizzle and pop mimic the sounds associated with theseactions; Emmorey,
2002, s. 17), a ktre mimo przypisywanej im ikonicznoci s nierozpoznawalne przez osoby
o niewystarczajcej znajomoci jzyka angielskiego (obserwacja na podstawie prywatnych
rozmw).
spis
treci
153

Szczeglnie podkrela si rol ikonicznoci w wykorzystaniu przestrzeni
topograficznej i tworzeniu wyrae lokatywnych za pomoc klasyfikatorw.
Niektrzy badacze zakadaj istnienie w jzykach migowych dwch typw
przestrzeni (gramatycznej i topograficznej) i w zwizku z tym twierdz,
e wykorzystanie przestrzeni topograficznej w celu wyraenia informacji
lokatywnej polega na ikonicznym odwzorowaniu opisywanych (istniejcych
realnie) relacji przestrzennych w przestrzeni migowej (Emmorey, 2002, s. 18),
relacje przestrzenne s odwzorowane na zasadzie analogii (ang. aremapped in
ananaloguemanner; Emmorey i Herzig, 2008, s. 242), s wyraone w sposb
schematyczny i izomorficzny (ang. a schematic and isomorphicmapping;
Emmorey, 2002, s. 91) oraz stanowi bezporedni imitacj; Fabisiak, 2010,
s. 189; Perniss, 2007, s. 19).

Badajc predykaty klasyfikatorowe z pewnoci nie mona zignorowa
ich ikonicznoci, lecz w powizaniu z kategori punktu widzenia twierdzenia
o analogii, izomorfizmie, odwzorowaniu i bezporedniej imitacji realnej
przestrzeni fizycznej w schematycznej przestrzeni migowej przestaj by
oczywiste i jednoznaczne. Naley take mie na uwadze, e ikoniczno
z biegiem czasu ustpuje arbitralnoci (Farris, 1994, s. 17).

Ponadto ukady doni klasyfikatorw ludzi, zwierzt i rzeczy, mimo i
ikoniczne, znaczco rni si w poszczeglnych jzykach, np. odmienne
ukady doni mog suy jako klasyfikatory czowieka w rnych jzykach
migowych (por. ukad doni D w PJM czy ASL oraz ukad doni Y w tajwaskim
i hongkoskim jzyku migowym), a ten sam ukad doni moe peni funkcj
innego klasyfikatora, np. ukad doni D jako klasyfikator czowieka w PJM oraz
jako klasyfikator m.in. drzewa w tajwaskim jzyku migowym (Chang, 2005,
s. 266). Podobne obserwacje dotycz znakw leksykalnych, np. znak drzewo
jest w wielu jzykach migowych ikoniczny, lecz w poszczeglnych jzykach inna
cecha desygnatu jest wykorzystywana w tworzeniu znaku i tym samym nadaje
mu cech ikonicznoci (Sandler i Lillo-Martin, 2006, s. 497).
Podsumowanie
Predykaty klasyfikatorowe stanowi wyzwanie dla jzykoznawcw, gdy pod
wieloma wzgldami wymykaj si dotychczasowym narzdziom lingwistyki
migowej. S obecne we wszystkich zbadanych do tej pory jzykach migowych
i odrniaj je tym samym od jzykw fonicznych.Systemy klasyfikatorowe
poszczeglnych jzykw migowych rni si midzy sob zarwno pod
wzgldem wykorzystywanych ukadw doni, jak i budowy predykatw.
Klasyfikatory s zatem z jednej strony dowodem na istnienie uniwersaliw,
a z drugiej pokazuj rnorodno jzykw wizualno-przestrzennych.
spis
treci
154

Przegld definicji i funkcji tych konstrukcji przedstawionych w literaturze
przedmiotu oraz analiza ich budowy i przykadw w PJM pozwalaj wysun
wniosek, e nie tyle ikoniczno i funkcja klasyfikowania, ile umowno i funkcja
orzekania stanowi istot predykatw klasyfikatorowych w jzykach migowych.
Bibliografia
Aronoff, M., Meir, I., Padden, C., Sandler, W. (2008), Classifier constructions
and morphology in two sign languages, [w:] Emmorey K. (red.), Perspectives
on classifier constructions in sign languages (s. 5384), New York London:
Psychology Press.
Chang J., Su S., Tai J. (2005), Classifier predicates reanalyzed, with special
reference to Taiwan Sign Language, Language and Linguistics, 6.2, 247278,
rdo: http://www.ling.sinica.edu.tw/files/publication/j2005_2_04_3707.pdf.
Emmorey, K. (red.) (2008), Perspectives on classifier constructions in sign
languages, New York London: Psychology Press.
Emmorey K. (2002), Language, cognition and the brain. Insights from sign
language research, London: Lawrence Erlbaum Associates.
Engberg-Pedersen, E. (1993), Space In Danish Sign Language. The semantics
and Morhposyntax of the Use of Space in a Visual Language, Hamburg: Signum.
Fabisiak, S. (2010), Przejawy imitacyjnoci w systemie gramatycznym polskiego
jzyka migowego, LingVaria, nr 1 (9), 188189.
Farris, M. A. (1994), Sign language research and polish sign language, Lingua
Posnaniensis, nr 36, 1336.
Grzegorczykowa, R. (2007), Wstp do jzykoznawstwa, Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe. PWN.
Liddell, S. K. (2008), Sources of meaning in ASL classifier predicates, [w:]
Emmorey K. (red.), Perspectives on classifier constructions in sign languages
(s. 199220), New York London: Psychology Press.
Perniss, P. (2007), Space and Iconicity in German Sign Language, Wageningen:
Ponsen&Loojien.
Rossell, J., Alba, C. (2012, czerwiec), Is ABSL a language without phonology?,
referat przedstawiony na midzynarodowej konferencji Warsaw FEAST
a SIGNGRAM COST Action conference, Formal and Experimental Advances
in Sign language Theory, Uniwersytet Warszawski, Pracownia Lingwistyki
Migowej, Warszawa.
Rutkowski, P., oziska S. (2011), O niedookrelonoci semantycznej migowych
predykatw klasyfikatorowych, [w:] Bako M., Kopciska D. (red.), Rne formy,
rne treci (s. 211223). Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
Rutkowski, P., Czajkowska-Kisil, M. (2010), O kategorii zaimka osobowego
w polskim jzyku migowym (PJM), LingVaria, 1 (9), 6577.
spis
treci
155
Sandler, W., Lilo-Martin, D. (2006), Sign language and linguistic universals,

Cambridge: Cambridge University Press.
Schembri, A. (2008), Rethinking classifiers in signed languages, [w:] Emmorey
K. (red.), Perspectives on classifier constructions in sign languages (s. 334).
New York London: Psychology Press.
Supalla, T. (2008), Revisiting visual analogy in ASL classifier predicates,
[w:] Emmorey K. (red.), Perspectives on classifier constructions in sign languages
(s. 249257). New York London: Psychology Press.
Tang, G. (2008), Verbs of motion and location in Hong Kong sign language:
conflation and lexicalization, [w:] Emmorey K. (red.), Perspectives on classifier
constructions in sign languages (s. 143165), New York London: Psychology
Press.
Tomaszewski P. (2004), Polski Jzyk Migowy: mity i fakty, Poradnik Jzykowy,
nr 6, 5972.
Tomaszewski, P. (2011), Lingwistyczny opis struktury polskiego jzyka migowego,
[w:] Kurcz I., Okuniewska H. (red.), Jzyk jako przedmiot bada psychologicznych
(s. 180234), Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica.
Tomaszewski, P., Rosik, P. (2002), Czy polski jzyk migowy jest prawdziwym
jzykiem, [w:] Tarkowski Z., Jastrzbska G. (red.), Czowiek wobec ogranicze
(s. 133165), Lublin: Wydawnictwo Fundacji Orator.
Wilbur, R. (2012, czerwiec), The point of verb agreement, referat przedstawiony
na midzynarodowej konferencji Warsaw FEAST, a SIGNGRAM COST Action
conference, Formal and Experimental Advances in Sign language Theory,
Uniwersytet Warszawski, Pracownia Lingwistyki Migowej, Warszawa.
Zeshan, U. (2008), Classificatory constructions in Indo-Pakistani sign language:
grammaticalization and lexicalization processes, [w:] Emmorey K. (red.),
Perspectives on classifier constructions in sign languages (s. 113141), New York
London: Psychology Press.
spis
treci
156
Bdy guchych w polszczynie a analiza

kontrastywna polskiego jzyka migowego
i jzyka polskiego wstp do bada
Marcin Jura

Encyklopedia jzyka polskiego pod redakcj Stanisawa Urbaczyka
definiuje bd jzykowy jako odstpstwo od wspczesnej normy jzykowej,
usankcjonowanej zwyczajem jzykowym i poczuciem jzykowym rodowisk
uznanych spoecznie za uytkownikw kulturalnej odmiany danego jzyka
narodowego (Urbaczyk, red., 1991). Jest to definicja cisa, wskazujca jednak
na wiele niejasnych i, wydaje si, nie zawsze precyzyjnych kryteriw. Norma
jzykowa, zwyczaj i poczucie jzykowe to terminy odnoszce si do zjawisk
o trudno okrelonych granicach. Jeeli zatem wyznaczniki uznawania czego
za bd s trudne do sprecyzowania, samo pojcie bdu jzykowego mona
traktowa jako pynne i podlegajce wielu modyfikacjom.

Zdaniem Danuty Buttler, Haliny Kurkowskiej i Haliny Satkiewicz bd jzykowy
to wanie innowacja jzykowa, lecz nieuzasadniona funkcjonalnie (Buttler
i in., 1986, s. 1121). Innymi sowy, to zmiana w jzyku, ktra nie niesie ze sob
korzyci w postaci opisu nieznanych dotd rzeczy czy zjawisk, zmiana, ktra
w danym momencie nie jest jzykowi potrzebna. Andrzej Markowski rwnie
podkrela dynamiczno i ewolucj normy w jzyku, w ktrym nieustannie
trwa napicie midzy elementami nowymi, wchodzcymi do normy, a tymi
w niej zadomowionymi i tymi, ktre z normy powoli ustpuj (Markowski
2008, s. 3637). Zgodnie z tym podejciem bdami jzykowymi nazywa wic
Markowski podobnie jak autorki Kultury jzyka te innowacje, ktre nie...
maj uzasadnienia funkcjonalnego (Markowski, 2008, s. 42). O dialektycznym
napiciu pisze take Jan Miodek: midzy zawsze nieco konserwatywn norm
a tendencjami rozwojowymi rodz si zmiany nieywioowe, gwarantujce
niezakcony tok komunikacji jzykowej, wskazujc na potrzeb dostrzeenia
tendencji rozwojowych jzyka, a tym samym postulujc nieograniczanie roli
normatywistyki do kategorycznych rozstrzygni: forma poprawna forma
bdna (Miodek, 1987, s. 79). Badacz wpisuje si tym stwierdzeniem w tendencj klasyfikowania nowych konstrukcji jzykowych jako bdnych lub poprawnych przy znacznym udziale kryterium funkcjonalnoci takich form w jzyku
polskim.

Opisane wyej definicje i wszelkie tworzone w zgodzie z nimi klasyfikacje
i typologie bdw nale do dziedziny kultury jzyka i odnosz si do
wypowiedzi tworzonych przez rodzimych uytkownikw jzyka polskiego L11
1
L1 rozumiany za Arabskim (1996) w opozycji do L2.
spis
treci
M. Jura, Bdy guchych w polszczynie...
157
(w rozumieniu Janusza Arabskiego, 1996, s. 7). Przy przeniesieniu rozwaa

z kultury jzyka ojczystego do glottodydaktyki sama definicja bdu nie zmieni
si zasadniczo w glottodydaktyce podobnie zauwaa si niejednoznacznoci
i trudnoci w uznawaniu danej wypowiedzi za bdn. Arabski stwierdza,
e pojcie bdu jzykowego ma charakter wzgldny. Bd istnieje wtedy,
gdy istnieje norma, a odejcie od niej jest bdem. W nauczaniu jzyka
obcego ustalenie takiej normy staje si wic konieczne, aby realizowa cele
dydaktyczne (Arabski, 2008, s. 70). Aleksander Szulc bd postrzega jako
niezamierzone przez mwicego odchylenie od regu przewidzianych przez
system danego jzyka lub od obowizujcej w ramach tego systemu normy
jzykowej (Szulc, 1994, s. 4041). Zatem w ujciu glottodydaktycznym bd
to rwnie nieuzasadniona innowacja, odstpstwo od powszechnej normy,
w tym wypadku normy glottodydaktycznej (por. Grucza, 1978, Arabski,
1997). Zdefiniowanie pojcia normy glottodydatycznej rwnie nastrcza wielu
problemw. Joanna Korzeniewska-Rogalewicz (1986, s. 21) zauwaa, e dany
termin jest rwnie potrzebny, co niejednoznaczny. Lektorat jzyka obcego ma
prowadzi ucznia do uywania tego jzyka w kadej sytuacji komunikacyjnej
i z wyeliminowaniem konstrukcji bdnych. Celem jest wic poprawne opanowanie jzyka docelowego.

Zjawisko pojawiania si bdw jest w dyskursie glottodydaktycznym
postrzegane w dwojaki sposb. Metoda audiolingwalna ujmowaa bd jako
zo, ktre jak najszybciej naley wyeliminowa, by nieprawidowa konstrukcja
nie zapada w pamici ucznia. Podejcie do bdw znacznie zweryfikoway
metoda kognitywna i podejcie komunikacyjne, w myl ktrych powstawanie
bdw jest jednym z elementw przyswajania jzyka (zob. Dbrowska, Pasieka,
2005, s. 16). Anna Burzyska stwierdza, e obecnie w glottodydaktyce bdy
jzykowe s postrzegane jako zjawisko naturalne, zwizane z kadym etapem
przyswajania jzyka obcego (Burzyska, 1999, s. 183). Na gruncie wiatowym
znacznie wczeniej, bo ju w 1973 roku, Larry Selinker zaproponowa pojcie
interjzyka (interlanguage), czyli typu kompetencji w jzyku docelowym
bdcego wypadkow kompetencji w jzyku ojczystym i w systemie jzyka
docelowego (Szulc, 1984, s. 105), a bd jzykowy uzna za wyrnik interjzyka.
Proces dydaktyczny miaby polega na ewolucji interjzyka w kierunku jzyka
docelowego (zob. Korzeniewska-Rogalewicz, 1986, s. 22). Bd obcokrajowca
czsto powstaje jako efekt przyswojenia jakiej reguy w L2. Konstrukcja Ja
pracowam zostaa bdnie stworzona przez zastosowanie niewaciwego
wzorca koniugacyjnego, oznacza jednak przyswojenie reguy przez uczcego
si w tym wypadku zasad koniugacji -am, -asz (por. Arabski, 2008, s. 66
67). Tak rozumiany bd ma du warto dydaktyczn i spenia pozytywn
spis
treci
158
rol w procesie nabywania jzyka2. Zwraca na to uwag rwnie Joanna

Korzeniewska-Rogalewicz, badajca zagadnienie bdu leksykalnego. Autorka
zauwaa, e traktowanie bdu jako integralnego elementu procesu nauki jzyka
daje moliwoci bliszego okrelenia mechanizmw i przyczyn bdw, a t
drog optymalizacji procesu dydaktycznego.
Przyczyny powstawania bdw i studia kontrastywne
W celu przeciwdziaania bdom zaczto szuka przyczyn ich powstawania,
a metod na przewidywanie bdw i im przeciwdziaanie miao by porwnywanie gramatyk rnych jzykw. W wyniku takich dziaa rozwiny si w Stanach Zjednoczonych w latach 60. XX wieku studia kontrastywne. Prbowano
znale korelacje midzy gramatyk jzyka pierwszego uczniw a rodzajem
bdw popenianych w jzyku docelowym. Pierwsze prby opracowane
dla jzyka angielskiego i hiszpaskiego (tu docelowego, poniewa badania
przeprowadzano wrd osb anglojzycznych uczcych si hiszpaskiego)
pozwoliy wycign wnioski, e najtrudniejsze do opanowania w jzyku
docelowym s konstrukcje, ktre nie wystpuj w angielszczynie, s za to
obligatoryjne w jzyku docelowym. Nieco mniejsze trudnoci sprawiaj struktury
nieobecne w jzyku pierwszym, a w drugim pojawiajce si jedynie opcjonalnie.
Najatwiejszymi konstrukcjami okazay si te wystpujce opcjonalnie i obligatoryjnie w kadym z porwnywanych jzykw (Stockwell, Bowen, Martin, 1965,
za: Arabski, 2008, s. 62). Metoda porwnawcza miaa za zadanie generowa
potencjalne miejsca jzyka docelowego, ktre mog by szczegln trudnoci
w procesie jego przyswajania; przewidywa, co moe sprawi najwiksze problemy uczcym si. Takie badania stanowi nieocenione rdo wiedzy, znacznie
wzbogacajcej warsztat pracy kadego lektora, nie day jednak precyzyjnych
odpowiedzi na pytania o przyczyny powstawania bdw. Pniejsze badania
pozwoliy zauway, e przyswajanie jzyka to skomplikowany proces, w ktrym
wiadomo gramatyki wasnego jzyka oraz skomplikowanie struktur jzyka
docelowego, a take podobiestwa i rnice obu gramatyk to tylko niektre
z elementw procesu uczenia si. Opierajc swoje badania na tych wnioskach,
Anna Dbrowska i Magorzata Pasieka przestrzegaj przed kategorycznym
podawaniem rde bdw obcokrajowcw w polszczynie i zalecaj daleko
idc ostrono w formuowaniu tez dotyczcych tego zagadnienia (zob.
Dbrowska, Pasieka, 2005, s. 15). Badania kontrastywne miay umoliwia
przewidywanie bdw. Okazao si jednak, e odchylenia od normy pojawiaj
si tam, gdzie nie przewidziay tego studia porwnawcze, a nierzadko okrelone
Takie podejcie do powstawania bdw jest cennym narzdziem w nauczaniu jzyka polskiego
osb niesyszcych.
spis
treci
159
zagadnienia gramatyczne sprawiaj uczcym si kopot, cho wczeniejsze

badania kontrastywne na to nie wskazyway. By zweryfikowa wnioski wycigane
z teoretycznych studiw porwnawczych, zaczto odchodzi od bada
nad miejscami pojawiania si potencjalnych bdw i zwrcono si w stron
praktycznej analizy tekstw zawierajcych bdne formy.3 Nastpio przejcie od
hipotetycznych spekulacji do opisywania rzeczywistych bdw powstajcych
w procesie przyswajania jzyka drugiego. Zmiana mylenia o bdach
doprowadzia do powstania analizy bdw (error analysis). Na grunt polski
termin wprowadzi Franciszek Grucza (1978) i przetumaczy jako lapsologi
(za: Arabski, 2008, s. 6465). Pytanie o przyczyny bdw pozostawao wci
aktualne, natomiast zaprzestano poszukiwa tych rde wycznie w relacjach
L1 do L2. Uczenie si jzyka obcego zaczto traktowa szerzej i caociowo jako
wieloaspektowy proces, w ktrym warunki przyswajania wiedzy, psychiczne
cechy indywidualne uczcych si, ich zdolnoci i motywacja s tak samo
istotnymi elementami, jak trudno konkretnych konstrukcji przyswajanego
jzyka. Przyczyny bdw mog by wic rne, a podejcie konfrontatywne
pozwala jedynie przewidywa okrelon ilo bdw interferencyjnych
(Posingerova, 2001, s. 261).

Jako jedn z przyczyn powstawania bdw Dbrowska i Pasieka
wymieniaj brak kompetencji w jzyku docelowym (2005, s. 15). Wydaje si, e
to przyczyna nadrzdna w stosunku do innych powodw, poniewa uleganie
rnym bdotwrczym czynnikom (lingwistycznym i pozajzykowym) moe
by przejawem niedostatecznej kompetencji. Jak ju zauwaono, powstawanie
bdw to zapewne rezultat nakadania si wielu zjawisk natury lingwistycznej
(relacje midzy L1 i L2, trudno konstrukcji w danym jzyku), psychicznej
(charakterologiczne i chwilowe predyspozycje indywidualne uczcych si)
oraz okolicznoci zewntrznych (brak czasu, nieodpowiedni nauczyciel).
Badanie pozajzykowych przyczyn powstawania bdw jest trudno dostpne
lapsologii bazujcej na bdach jako na zjawiskach o podou przede wszystkim
lingwistycznym (por. Dbrowska, Pasieka, 2005, s. 18, 30). Rozwijajce si
badania nad akwizycj jzyka pierwszego pozwalaj jednak przyglda
si bdom rwnie z perspektywy psycholingwistycznej, co moe pomc
w usprawnieniu procesu dydaktycznego:
Analizy kontrastywne zorientowane psycholingwistycznie /a wic uwzgldniajce w znacznym stopniu rwnie procesy psychiczne towarzyszce powNie znaczy to, e badacze bdw zarzucili studia kontrastywne. Pozostay one wanym
narzdziem w procesie przewidywania bdw uzupenianym analiz bdnych tekstw. W czci
badawczej pracy przedstawiono wstp do bada nad porwnaniem gramatyk jzyka polskiego
i polskiego jzyka migowego.
spis
treci
160
stawaniu bdw/ s jakby pomostem pomidzy dwoma podejciami do

zagadnienia bdu jzykowego. Pierwsze z nich wie si z upatrywaniem
rde bdw w rnicach strukturalnych pomidzy dwoma jzykami w sytuacji kontaktu; jest to punkt wyjcia do wszelkich analiz kontrastywnych
zorientowanych dydaktycznie. Drugie wywodzi si z niepowodze podejcia
pierwszego i wie si z sugestiami uwzgldniania w procesach badawczych
rwnie innych pozainterferencyjnych rde bdw; s to zatem poczynania
zmierzajce w intencji do wzbogacenia wiedzy o rdach bdw jzykowych
(Korzeniewska-Rogalewicz, 1986, s. 34).

Naley jednak zauway, e pewne rozczarowanie metod kontrastywn
nie umniejsza jej roli w badaniach nad bdem jzykowym. KorzeniewskaRogalewicz (1986, s. 28) stwierdza, i fakt, e prognozowanie bdw
jzykowych oparte na analizach kontrastywnych jest niepene, nie oznacza,
i jest ono faszywe i konkluduje rozwaania uznajc, e analiza kontrastywna
to jak dotd jedyna p r e c y z y j n a metodologia badawcza. Jest to cenna
uwaga, biorc pod uwag, e wedug tej samej autorki wiedza o granicach
i istocie bdu jzykowego jest intuicyjna i czstokro z koniecznoci take
subiektywna.

Przy zaoeniu o przydatnoci studiw porwnawczych w glottodydaktye,
celem artykuu jest kontrastywne spojrzenie na jzyk polski i polski jzyk migowy
(PJM). Takie podejcie do obu tych jzykw moe w przyszoci pozwoli na
ukazanie potencjalnych trudnych miejsc polszczyzny dla osb guchych oraz
przeciwdziaa niektrym bdom interferencyjnym.

Rnice midzy jzykiem polskim i polskim jzykiem migowym mona
rozpatrywa na wielu paszczyznach, ktre pozwalaj na dostrzeenie kilku
wanych opozycji. Podstawow jest oczywicie korzystanie z innego kanau
przekazu jzyk polski oparty jest na modalnoci fonicznej, jzyk migowy jest
jzykiem wizualno-przestrzennym. Jzyk polski przekazuje treci linearnie, natomiast przestrzenno jzyka migowego pozwala na symultaniczne konstrukcje.
Rny jest te wiek jzykw i stopie ich rozwoju. Wtrnie zwizane jest to
z innym statusem porwnywanych jzykw i niejednakowym stanem prawnym
w Polsce (polski jest jzykiem urzdowym, migowy prbuje osign status
jzyka mniejszoci jzykowo-kulturowej). Mimo wiadomoci istnienia tych
i wielu innych rnic, w niniejszym artykule ograniczono si do przedstawienia
krtkich analiz elementw gramatyki jzyka polskiego i prb znalezienia w jzyku
migowym form (bd stwierdzenia ich braku), ktre mog peni podobne
spis
treci
161
funkcje w procesie komunikacji jzykowej4. W tym celu porwnane zostan podstawowe kategorie gramatyczne polszczyzny i ich funkcjonalne odpowiedniki
w polskim jzyku migowym.
Kategoria czasu
Czas gramatyczny to takie rozrnienia czasowe, jakie podsuwa gramatyka.
Zgramatykalizowane s we wspczesnym jzyku polskim w zasadzie trzy
opozycje:
PRZEDTEM (czas przeszy przed aktem mowy: czytaem/ -am)
TERAZ (czas teraniejszy rwnoczenie z aktem mowy: czytam)
POTEM (czas przyszy po akcie mowy: bd czyta, czyta/ -a (Nagrko,
1998, s. 92).

W polszczynie jest to kategoria fleksyjna czasownikw, prymarnie
semantyczna, syntaktycznie niezalena (Grzegorczykowa, 1993, s. 451).

W PJM wyrnia si dwie linie czasowe. Pierwsza pozwala opisywa
zdarzenia w czasie przeszym, przyszym i teraniejszym. Skal dowiadczenia
czasowego jest tu ludzkie ciao. W PJM czas przeszy zaznacza si poprzez ruch
rki skierowany za plecy nadawcy, jednak po przekazaniu informacji o czasie
przeszym nie ma potrzeby powtarzania jej przy kadym zdaniu. Jeeli nadawca
wypowiedzi ulokuje jakie zdarzenie w przeszoci, oznacza to, e kade
nastpne zdanie bdzie si do tej przeszoci odnosio a do momentu, kiedy
czas zostanie zmieniony. Czas przyszy oznaczany jest ruchem w przd daleko od
ciaa, natomiast o wydarzeniach dziejcych si w czasie teraniejszym informuje
si znakami miganymi rwnie z przodu, ale blisko ciaa. Druga linia czasowa
pozwala z kolei na ukazanie nastpstwa prezentowanych wydarze, rwnie
w pewnym stopniowalnym zakresie. Jeeli nadawca przekazuje komunikat o kilku
czynnociach czy zdarzeniach, to w przestrzeni przed ciaem na wysokoci
klatki piersiowej zaznacza kolejno tych elementw. (Czajkowska-Kisil, 2007).
Zatem w jzyku migowym czas oznacza si leksykalnie, nie istniej natomiast
morfologiczne modyfikacje znaku czasownikowego, ktre wskazywayby na
umiejscowienie czynnoci w czasie. W konsekwencji osobom guchym uczcym
si jzyka polskiego trudno sprawia rygor stosowania wyznacznikw czasu
przy kadym czasowniku. Kocwki odmiany czasownikw polskich nie s dla
Nie jest to prba szukania tych samych kategorii gramatycznych w dwch jzykach bazujcych
przecie na rnej modalnoci. Bardzo trudno unikn przy takich porwnaniach zarzutu o fonocentryzm. Intencj nie jest szukanie migowych odpowiednikw polskich kategorii, a jedynie
elementw jzyka niefonicznego, ktre pozwalaj (w akcie komunikacji) przekaza okrelone
intencje nadawcy, a ktre w jzyku polskim wyraane s za pomoc konkretnych kategorii
gramatycznych. Ponadto suy ma to jedynie opracowaniu skuteczniejszych metod nauczania
polszczyzny osb niesyszcych.
spis
treci
162
nich tak istotnie jak leksykalne okrelenia czasu (typu: wczoraj, dzisiaj, za dwa
dni). W rezultacie polskie wykadniki czasu s czsto pomijane lub uywane
do swobodnie bez zachowania konsekwencji w obrbie wypowiedzi,
czasem nawet jednego zdania:
Wstaj o 4:30. Myj zby i wosy. Przygotowa kanapki na niadanie.
Obudzi mojej ony i buka. Wychodzi z domu () Wsiadam na rynku
i id na zakupy. Czekam na moj on. Pjdziemy na obiad. Spokojny
jemy. Ju wszystkie jemy na obiad. Pjdziemy do miasta. Po egzaminie
pjdziemy do restauracji. Ju co byo na egzaminie. Wracamy do
domu. Odpoczywamy, pijemy herbat. Pogadamy z rodzicami. My
powiedzielimy byo trudne egzamin. Pjdziemy do pokoju i poogldamy telewizj. Przygotowa do spa.
Kategoria osoby
W jzyku polskim to kategoria, ktra pozwala wiza ze sob skadniki zdania
(tekstu) i wyrnione elementy sytuacji uycia tego zdania, czyli aktu mowy
(Nagrko, 1998, s. 96). Polszczyzna rozrnia trzy osoby w liczbie pojedynczej
i mnogiej. Osoba okrela relacje podmiotu zdania z nadawc i odbiorc
wypowiedzi:
1. osoba: czyta-m, chc- podmiot jest tosamy z nadawc
2. osoba: czyta-sz, chc-esz podmiot jest tosamy z odbiorc zdania
3. czyta-, chce- podmiot nie jest ani nadawc, ani odbiorc (Nagrko, 1998,
s. 86)

Funkcj osoby jest wic aktualizacja wypowiedzi przez odniesienie
opisywanego stanu rzeczy do uczestnikw dialogu (Grzegorczykowa, 1993,
s. 452).

W polskim jzyku migowym jest to kategoria klasyfikujca zaimkw
osobowych oraz fleksyjna czasownikw uzgodnionych. Wyrnia si trzy
osoby: pierwsz liczby pojedynczej (ja), pierwsz liczby mnogiej (ja plus inni)
oraz osob niepierwsz dla liczby pojedynczej i mnogiej. Osob zaznacza
si poprzez zmian kierunku ruchu znaku czasownikowego, czasem poprzez
mimik lub kontakt wzrokowy. Uycie zaimka osobowego przed czasownikiem
(Czajkowska-Kisil, 2004/5, za: Kowal, 2011, s. 68). Osob mona oznaczy
rwnie poprzez uycie zaimka osobowego przed czasownikiem (JA
CZYTA, ONA CZYTA). Prawdopodobnie jest to przyczyn licznych bdw
w polszczynie, polegajcych na informowaniu o osobie jedynie poprzez
uywanie zaimka osobowego. Czasownik zwykle jest uywany w formie
spis
treci
163
osobowej, ale czsto niezgodnej z zaimkiem. (*Ty wczoraj czyta? *Ja zawsze
robi kolacj). Moliwe rwnie, e czste stosowanie form trzeciej osoby jest
zwizane z jej frekwencj wystpowania w jzyku polskim, co prowadzi do jej
lepszego zapamitania.
Kategoria aspektu
Aspekt w polszczynie polega na obligatoryjnym rozrnieniu w czasie przeszym i przyszym czynnoci dokonanych i niedokonanych. Forma niedokonana czytaem koncentruje si na samej czynnoci, na jej przebiegu i podczas
jej trwania. Czasownik dokonany przeczytaem podkrela fina czynnoci,
informujc o zakoczeniu procesu trwajcego w czasie (zob. Nagrko, 1998,
s. 99). Wykadnikami aspektu s przyrostki tematyczne, przyrostki tematyczne
z obocznociami w tematach i obocznoci tematu (Grzegorczykowa, 1993,
s. 455).

W jzyku migowym funkcj aspektu dokonanego realizuje si poprzez
leksykaln informacj o kocu danej czynnoci (JU). Trwanie czynnoci
podkrela si leksykalnie (JESZCZE, CIGLE) poprzez reduplikacj znaku
migowego bd modyfikacj ruchu przy wykonywaniu znaku. (por. CzajkowskaKisil, 2007, Kowal, 2011, s. 75)

W zebranym korpusie bdw najwicej nieprawidowoci zwizanych
z aspektem dotyczy czasownikw, ktrych formalnymi wykadnikami aspektu
s obocznoci tematu bd morfemy dodane wewntrz wyrazu.
Po szkole szybko wracaj do domu i szybko wcz komputery.
Kpiel tej wody odmodzi i uzdrawia ciaa i umys.
A dziewczynki () wymieni nawet kosmetyki, np. lakier do paznokci
jakby dawniej dziewczynki wymieniy plakaty sawnych aktorw
i muzykw.
Obie mog razem podrowa w ramach obowizkw subowych, mog
dobrze zarabia, kady z nich otrzymuje samochd subowy.

Mona na tej podstawie wysnu wniosek, e wyrany graficzny wyrnik
aspektu dokonanego w postaci przyrostka (czyta przeczyta, robi zrobi)
jest czytelniejsz i czciej zauwaan informacj o aspekcie. Dla osb, ktrych
przetwarzanie fonologiczne jest wzrokowe, forma graficzna sowa jest niezmiernie
wana i subtelniejsze rnice midzy czasownikami pary aspektowej polegajce
na przykad na obocznoci tematu mog by trudniejsze do zauwaenia.
spis
treci
164
Kategoria trybu
Kategoria ta pozwala na przekazywanie informacji o ustosunkowaniu nadawcy
do zdarzenia, o ktrym mwi (Grzegorczykowa, 1993, s. 451).

Polszczyzna wyrnia trzy tryby. Tryb oznajmujcy suy do orzekania
o rzeczywistoci, do stwierdzania faktw, za ktrych prawdziwo nadawca
bierze na siebie odpowiedzialno. Tryb rozkazujcy peni funkcj apelu, apelurozkazu, apelu-yczenia i jest skierowany na odbiorc, od ktrego nadawca
spodziewa si okrelonych dziaa. Funkcj trybu przypuszczajcego jest
przedstawianie sytuacji tylko moliwych, a nie rzeczywistych (Nagrko, 1998,
s. 103104).

W polskim jzyku migowym funkcje trybu wyraane s niemanualnie poprzez
mimik, ruchy tuowia lub modyfikacj znaku migowego (zwykle zmian rodzaju
ruchu). Zmianie nie podlega jednak tylko czasownik, a cae wyraenie. Mona
wic w tym przypadku mwi raczej o wypowiedzi rozkazujcej, a nie o samym
czasowniku z wyranym morfologicznym wykadnikiem trybu rozkazujcego
(Kowal, 2011, s. 72).

Formalne wymagania jzyka polskiego w zakresie trzech trybw s
duym problemem dla uytkownikw jzyka, w ktrym podobne funkcje
realizowane s w inny sposb. W wypowiedziach guchych uczniw czsto
pojawia si tryb oznajmujcy zamiast rozkazujcego, np. Nie czyta tego tekstu,
nie jest potrzebne! Brak wiedzy na temat stosowania trybu rozkazujcego (na
przykad wykorzystywania przy negacji form rozkazujcych od czasownikw
niedokonanych) prowadzi do tworzenia rozkazu od niewaciwego czasownika,
np. Nie kup nigdy samochd Fiat, to nie jest dobry! Formalne opanowanie
trybu warunkowego w obrbie czasownika bez koniecznej wiedzy o zakresie
jego stosowania pozwala na jego uywanie w nieuzasadnionych kontekstach,
np. Aby w mojej firmy guchy pracownik miaby rwne szansy jak u syszcych.
Pozorne opanowanie rygorw formalnych polskiego zdania warunkowego
(Gdybym, kupibym) nie zawsze prowadzi jednak do zrozumienia, jak
naley uywa owych konstrukcji. W korpusie pojawio si kilka wypowiedzi,
w ktrych zachowanie wymaga strukturalnych nie szo w parze z intencjonalnym
znaczeniem zdania zoonego.
Gdyby Katarzyna zaprosia Helen na przyjcie, jak ona pierwsza do niej
zadzwoniaby.
Jacku, gdyby by mistrzem wiata, jak wygraby ten mecz.
spis
treci
165
Kategoria strony
W polszczynie strona ma raczej charakter skadniowy: przeksztacone
orzeczenie wymaga przebudowy caego zdania. Warto informacyjna
takiej wypowiedzi nie zmienia si, co wskazywaoby, e kategoria strony nie
ma istotnego znaczenia semantycznego. Jest jednak formalnym rodkiem
hierarchizacji elementw wypowiedzi (Nagrko, 1998, s. 104). Wyrnia si
stron czynn, biern, zwrotn i wzajemn.

Trudno znale odpowiedniki tej kategorii w jzyku migowym. Funkcj strony
zwrotnej mog peni czasowniki uzgodnione. Przestrzenno jzyka migowego
i bogactwo artykulatorw sprawiaj, e wiele funkcji strony zwrotnej i wzajemnej
moe by realizowane przez zmian kierunku ruchu z wykorzystaniem jednej
bd obu rk. (por. Kowal, 2011, s. 75).

Brak strony biernej w PJM moe powodowa trudnoci w zrozumieniu
sensu jej stosowania w polszczynie. W analizowanym korpusie wystpuj formy
strony biernej, w ktrych wystpuj zaburzenia rnego typu. Uytkownicy
PJM czsto poprawnie wysuwaj obiekt na pocztek zdania, jednak bez
zachowania porzdku formalnego wymaganego przez stron biern. Pojawiaj
si niezgodnoci podmiotu z orzeczeniem i nieprawidowa fleksja To na pewno
byo robiono przez matk oraz pozostawienie czasownika przechodniego
w stronie czynnej Budynek wybudowa przez dziadka.

Czsto wystpujcym bdem jest niewaciwe zastosowanie zaimka
zwrotnego si zarwno jego brak, jak i umieszczanie w zdaniach, w ktrych
jest to nieuzasadnione:
Nawet w zimie to tramwaje normalnie poruszaj ni samochody.
Samochd jedzie si tylko po ulicach, a tramwaj po torach
Mniej czasu spdzaj si na dworze.
Chc, eby zosta si w domu.
Nie chc, eby z nim spotyka.
Ten plan to sprbuj si zaoy firm i zatrudni guchych i syszcych
pracownikw.
Kategoria rodzaju
W jzyku polskim rodzaj decyduje o podziale na deklinacje, a rozstrzyga o nim
nie samo zakoczenie wyrazu, ale jego otoczenie skadniowe. Peni on wic
spis
treci
166
rwnie funkcje skadniowe zarwno uzaleniajc, jak i uzalenian. Wyrnia

si pi rodzajw mskorzeczowy, mskoywotny, mskoosobowy, eski
i nijaki (por. Grzegorczykowa, 1993, s. 447; Nagrko, 1998, s. 108109).

W jzyku migowym wystpuje rozrnienie rodzajowe, ale tylko w obrbie
rodzaju naturalnego i jako dookrelenie oglniejszego rzeczownika (np.
doprecyzowanie znaku STUDENT znakami MCZYZNA lub KOBIETA jeeli
z kontekstu zdania nie wynika, czy chodzi o studenta czy studentk, a nadawca
chce zawrze tak informacj w swojej wypowiedzi). Uycie takiego rodzajowego
dookrelenia nie ma konsekwencji syntaktycznych dla innych czonw zdania.
Rodzaj w PJM nie moe by wic traktowany jako kategoria gramatyczna.

Dla uytkownikw PJM trudnoci jest ju sama konieczno rozrniania
rodzaju kadego rzeczownika zwaszcza tych, ktre nie posiadaj rodzaju
naturalnego. Cenne uwagi w tym zakresie poczynia Justyna Kowal, wskazujc
na trudno w ustalaniu formy mianownikowej rzeczownikw jako jedno ze
rde problemw niesyszcych uczniw w okrelaniu rodzaju gramatycznego.
Badaczka zauwaa, e czsto pojawiajca si forma w przypadku zalenym
moe by wzita za form podstawow rzeczownika czy przymiotnika forma
dopeniaczowa bioder identyfikowana jest na przykad jako mianownikowa
w rodzaju mskim (ten bioder) (zob. Kowal, 2011, s. 64).

O ile jednak ide rodzaju gramatycznego i zasady rozrniania rodzajowego
rzeczownikw uczcy si mog przy odpowiednich metodach przyswoi
do szybko, o tyle duo wikszym problemem staje si dostrzeenie
i zrozumienie relacji midzy rodzajem rzeczownika a innymi czonami zdania
(zwaszcza wpyw rodzaju gramatycznego podmiotu na orzeczenie).
Kobiety zawsze czytali wicej.
Dzieci kiedy grali w pik, teraz oni gra w gry.
Komputer to jest teraz atrakcyjny rozrywek.
Na II wojny i po nim stracili wszystkie majtki.
Pozostae ludzie te mog przyj.
To jest dobra artysta.
Kategoria liczby
Kategoria ta informuje o liczebnoci zbioru, do ktrego odnosi si forma
rzeczownikowa spenia wic funkcj semantyczn. Jeli zbr taki jest
spis
treci
167
jednoelementowy, w jzyku polskim przyjmie warto liczby pojedynczej,

jeeli ponadjednoelementowy liczby mnogiej. Jest kategori fleksyjn dla
rzeczownikw (kategoria uzaleniajca) oraz czasownikw, przymiotnikw,
imiesoww przymiotnikowych, zaimkw przymiotnych (kategoria uzaleniana)
(Grzegorczykowa, 1993, za: Kowal, 2011, s. 65).

W polskim jzyku migowym rozrnia si liczb pojedyncz i mnog, ale
nie ma to konsekwencji syntaktycznych, nie jest wic to dla PJM kategoria
uzaleniajca ani uzaleniana. Niesyszcym uytkownikom polszczyzny
trudnoci sprawia przede wszystkim zachowanie zgodnoci zarwno w obrbie
grup imiennej i werbalnej, jak i midzy nimi: Ojciec czyta ciekawy gazety.
Modzi ludzie czytao.
Kategoria przypadka
Rol przypadka w jzyku polskim jest sygnalizowanie skadniowej funkcji danej
formy, jej miejsca w zdaniu, czyli odrniania czci zdania. Jest kategori
fleksyjn rzeczownikw, przymiotnikw, liczebnikw, zaimkw przymiotnych,
rzeczownych i liczebnych oraz imiesoww przymiotnikowych i gerundiw (zob.
Grzegorczykowa, 1993, Nagrko, 1998, s. 113114).

Jzyk migowy jest jzykiem pozycyjnym, a przypadek nie jest w nim
kategori fleksyjn. Relacje skadniowe midzy elementami wypowiedzenia
maj charakter pozycyjny i klasyfikatorowy. W PJM wyraane s jedynie niektre
funkcje przypadkw znanych z polszczyzny. Przykadem moe by uywanie
zaimkw dzierawczych, ktre opisuj relacje midzy elementami zdania
odpowiadajce funkcjom dopeniacza posesywnego (jzyk polski: Auto mojego
kolegi, PJM: Mj kolega jego auto).

Przypadek jest jedn z najtrudniejszych kategorii polszczyzny dla
uytkownikw jzyka migowego. Poza oczywistym problemem z pamiciowym
opanowaniem systemu kocwek deklinacyjnych innych dla rnych czci
mowy, du trudnoci moe by zrozumienie i zapamitanie wszystkich
zalenoci skadniowych zdania polskiego (zwizkw zgody, rzdu i przynalenoci). Zwracaj uwag liczne bdy zwizane z rekcj czasownika:
A dziewczynki w wieku nawet 10 ju interesoway si kosmetyk, makijau,
modnym ubraniem
Kpiel tej wody odmodzi i uzdrawia ciaa i umysu.
Interesuj si ksiki i komputery.
Ona jest bardzo powana i silna osoba.
Ja uywam swj komputer do pracy.
spis
treci
168

Z racji trjwymiarowego wykorzystania przestrzeni w jzyku migowym
osoby migajce nie musz uywa przyimkw przestrzennych (ktre mog
by inkorporowane w rzeczownik). Samo przyswojenie ich w jzyku polskim
nie jest wic zadaniem najatwiejszym. Zdezorientowanie potguje jednak
uywanie przyimkw przestrzennych w nieco umownej formie. Polszczyzna
pozwala na konstrukcje typu Nauczyciel stoi pod tablic, Kwiatek stoi na oknie.
Dla przestrzennego jzyka migowego przyimki w wyraeniach pod kiem
i pod cian zostan zamigane zupenie inaczej. Dlatego uycie przyimkw
lokacyjnych w mniej prototypowych sytuacjach moe nastrcza kopotw
uytkownikom jzykw niefonicznych. Opanowania przyimkw nie uatwia
podwjna rekcja wielu przyimkw i uywanie ich w innych ni przestrzenne
kontekstach (w zdaniach typu: Komputer jest na stole, Mie ochot na kaw,
Zaprasza kogo na przyjcie, By na przyjciu, Liczy na kogo). Najwicej
bdw przyimkowych w analizowanym korpusie dotyczyo wanie rekcji:
Zachc Pana, aby przyszed i przey na wasne skry.
Z nerww chodziam po pokojem.
Niesamowity widok na czysty, bkitny woda.
Sama tskni za dawne wspaniae czasy.
Spacerowaam nad Odrze.

Kopotliwe okazao si take rozpoznawanie znaczenia niektrych
przyimkw, co zaburzao semantyk wypowiedzi Id na dugi spacer mimo
pikna pogoda. Nigdy nie lubi wobec takiej koleanki.

Podczas lektoratw jzyka polskiego dla osb guchych uczcy si
czsto wspominaj o ogromnej ich zdaniem formalizacji jzyka polskiego
(w opozycji do jzyka migowego, w ktrym nie ma zdaniem uczniw tylu
zasad). Krtka analiza wybranych bdw tej grupy rwnie pokazuje, e relacje
syntaktyczne i semantyczno-syntaktyczne midzy czonami zdania polskiego
nie s atwe do opanowania. Jzyk migowy nie jest bynajmniej uboszy ani
mniej formalny. Wielo artykulatorw i symultaniczno PJM sprawiaj, e
stopie skomplikowania formalnego migowych wypowiedzi jest czsto wysoki.
Proponowana tu krtka kontrastywna analiza jzyka polskiego i polskiego
jzyka migowego moe podpowiedzie, ktre elementy gramatyki PJM mog
by przydatne podczas procesu przyswajania jzyka, na jakie rnice midzy
jzykami zwrci szczegln uwag w czasie lektoratu. Wydaje si, e niektre
spis
treci
169
trudne miejsca polszczyzny nie powinny by bardziej skomplikowane dla

guchych ni dla cudzoziemcw uczcych si jzyka polskiego jako obcego. Inna
modalno jzyka niefonicznego i rozchwianie kodw jzykowych w rodowisku
niesyszcych wymagaj jedynie innego podejcia do niektrych zagadnie
gramatycznych, a pomc w tym moe choby szcztkowa wiadomo nauczyciela na temat rnic midzy obu systemami jzykowymi. Z dowiadcze
lektorw osb niesyszcych wynika rwnie, e nakrelanie osobom guchym
elementw struktury ich wasnego jzyka przynosi podwjn korzy. Pozwala
zauway, e nie tylko jzyk polski moe posiada skomplikowane konstrukcje.
Rozwija take ogln wiadomo jzykow, ktra zawsze usprawnia proces
uczenia si kadego jzyka obcego. Takie podejcie wymaga jednak znajomoci
przez lektorw jzyka migowego i analitycznego spojrzenia na jego budow.
Bibliografia
Arabski J. (1997), Przyswajanie jzyka obcego i pami werbalna, Katowice:
lsk.
Arabski J. ( 2008), Bd jzykowy w badaniach nad przyswajaniem jzyka
polskiego, [w:] Kita M., (red.) Bd jzykowy w perspektywie komunikacyjnej,
Katowice: Wydawnictwo Wyszej Szkoy Zarzdzania Marketingowego
i Jzykw Obcych.
Burzyska A. (1999), wiadomo normy i bdu w dydaktyce jzyka polskiego
jako obcego, [w:] Miodek J. (red.), Mowa rozwietlona myl, Wrocaw:
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego.
Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H. (1986), Kultura jzyka polskiego,
t. 1, Zagadnienia poprawnoci gramatycznej, Warszawa: PWN.
Czajkowska-Kisil M. (2007), Wstpny opis gramatyczny PJM, wykad na
konferencji Milczcy cudzoziemcy? Gusi jzyk kultura, Instytut Filologii
Polskiej Uniwersytetu Wrocawskiego, 2527 V 2007.
Dbrowska A., Pasieka M. (2005), Bd jzykowy niedostatek kompetencji,
luka w sprawnoci czy niewaciwa strategia?, [w:] Seretny A., Lipiska E. (red.)
Sprawnoci przede wszystkim, Materiay z konferencji Stowarzyszenia Bristol,
Krakw: Universitas.
Grucza F. (1978), Z problematyki bdw obcojzycznych, Warszawa: WSiP.
Grzegorczykowa R. (1993), Kategorie gramatyczne, [w:] Encyklopedia kultury
polskiej XX wieku, t. II, Bartmiski J. (red), Wspczesny jzyk polski, Wrocaw.
Korzeniewska-Rogalewicz J. (1986), Bd leksykalny a dydaktyka jzyka obcego:
na materiale jzyka rosyjskiego, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego.
Kowal J. (2011), Jzyk polski jako obcy w nauczaniu milczcych cudzoziemcw,
niepublikowana rozprawa doktorska, Uniwersytet Wrocawski, Wydzia
spis
treci
170
Filologiczny, Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Spoecznej, praca pod

kierunkiem prof. dr hab. Anny Dbrowskiej.
Markowski A. (red.) (2008), Wielki sownik poprawnej polszczyzny, Warszawa:
PWN.
Miodek J. (1987), Odpowiednie da rzeczy sowo, Wrocaw: Zakad Narodowy
im. Ossoliskich Wydawnictwo.
Nagrko A. (1998), Zarys gramatyki polskiej, Warszawa: PWN.
Posingerov K. (2001), Interferencja i nauczanie jzyka polskiego, [w:] Cudak
R., Tambor J. (red.) (2001), Inne optyki. Nowe programy, nowe metody, nowe
technologie w nauczaniu kultury polskiej i jzyka polskiego jako obcego,
Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego.
Szulc A. (1994), Sownik dydaktyki jzykw obcych, Warszawa: PWN.
Urbaczyk S. (red.) (1991), Encyklopedia jzyka polskiego, Wrocaw: Zakad
Narodowy im. Ossoliskich.
spis
treci
171
Analiza zachowa jzykowych i komunikacyjnych

u guchych i syszcych przedszkolakw w sytuacji
zabawy1
Piotr Tomaszewski, Anna Ruszkowska
Uniwersytet Warszawski
Wprowadzenie
Danych z polskich bada dotyczcych rozwoju kompetencji komu-nikacyjnej
u dziecka syszcego jest stosunkowo wiele i obejmuj one szerok gam
zbadanych zjawisk, za w odniesieniu do dzieci guchych tych danych jest
niewiele, zwaszcza w kontekcie rwnolegych obserwacji nad kompetencj
komunikacyjn dzieci guchych rodzicw guchych (DGRG) i dzieci guchych
rodzicw syszcych (DGRS). Niemniej w Stanach Zjednoczonych przeprowadzono badania, ktre wykazay du zgodno i podobiestwo etapw
przyswajania kompetencji jzykowej u DGRG (w jzyku migowym) z etapami
rozwoju tej umiejtnoci u dzieci syszcych (w jzyku mwionym) ze syszcych
rodzin (Newport, Meier, 1985).

Zgromadzono wiele danych na temat rozwoju kompetencji komunikacyjnej
dzieci guchych, przejawianej w procesie dyskursu dziaaniowego i tematycznego
o charakterze asymetrycznym (dziecko-dorosy) (Grenberg, 1980, Meadow
i in., 1981, Day, 1986, Lederberg, Everhart, 1998, 2000, Nicholas, 2000,
Nicholas, Geers, 2003). Natomiast niewiele wiemy o przejawach kompetencji
komunikacyjnej w procesie dyskursu o charakterze symetrycznym (dzieckodziecko) u dzieci guchych rodzicw guchych (DGRG) i dzieci guchych rodzicw
syszcych (DGRS) uczcych si jzyka migowego. Tym bardziej rozwj
kompetencji komunikacyjnej u DGRS i DGRG nie zosta jeszcze dokadnie
zbadany z punktu widzenia polskiego jzyka migowego (PJM).

Wikszo DGRS jest naraona na ograniczenie dowiadcze dyskursywnych z czonkami rodziny z powodu niewykorzystywania jzyka migowego,
w odrnieniu od czego DGRG, majc wczesny kontakt z jzykiem migowym,
mog osign podstawy kompetencji komunikacyjnej w tym jzyku. Niemniej
badania Prinza i Prinza (1985) pokazay, i umiejtno inicjowania, podtrzymywania i zakoczenia dyskursu (tematycznego) u migajcych dzieci guchych
(w wieku 12 lat) bez wzgldu na stan syszenia ich rodzicw s porwnywalne
do tych, jakimi dysponuj dzieci syszce w jzyku mwionym. Fenomen ten
sugeruje, e DGRS przyswajaj umiejtnoci dyskursywne od DGRG, co znajduje potwierdzenie w badaniach Slobina (1975), wykazujcych e dzieci mog
efektywnie przyswaja jzyk nie tylko od dorosych, ale take od rwienikw
i starszych dzieci.
Przedstawione tu badania byy sfinansowane z funduszy na Badania Statutowe Wydziau
Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego (BST 144528/2009, BST 154510/2010, BST 161519/2011).
spis
treci
P. Tomaszewski, A. Ruszkowska, Analiza zachowa jzykowych...
172

Materia na polu bada rozwoju jzykowego u dzieci guchych posugujcych
si polskim jzykiem migowym (PJM), prezentuj badania (Tomaszewski,
2008a,b), skupione na analizie przejaww kompetencji komunikacyjnej u DGRG
oraz DGRS w sytuacjach zabawowych o charakterze symetrycznym (dzieckodziecko). Porwnanie tych dwch grup ujawnio brak rnic pomidzy DGRG
i DGRS w czstotliwoci przejawiania zachowa komunikacyjnych. Dzieci z obu
grup potrafiy nawiza dialog w jzyku migowym, podtrzyma go, rozwin
lub zakoczy. Szczegowa analiza zachowa komunikacyjnych dzieci
guchych pokazaa midzy nimi rnice, zwaszcza w kategoriach odniesie
wykraczajcych poza dziecice tu i teraz w sytuacji interakcyjnej. DGRS
wykazyway znacznie mniej takich zachowa ni DGRG, z powodu ograniczonej
ekspozycji na komunikacj w naturalnym jzyku migowym (PJM) w rodowisku
syszcej rodziny. Niniejsza praca badawcza stanowi replikacj wczeniejszych
bada Tomaszewskiego, poszerzon o grup dzieci syszcych rodzicw
syszcych (DSRS). Ma to na celu znalezienie odpowiedzi na nastpujce
pytanie: w jakim stopniu DGRS i DGRG w wieku przedszkolnym przejawiaj
aktywno komunikacyjn w sytuacjach zabawowych w porwnaniu z DSRS
w tym samym wieku?
Metody bada
Problemy, podstawowe zmienne i wskaniki zmiennych
Przedmiotem bada niniejszej pracy byy zachowania jzykowe i komunikacyjne
dzieci guchych oraz syszcych w wieku przedszkolnym, porwnujce midzy
sob dzieci guche z rodzin guchych, a take dzieci guche i syszce - z rodzin
syszcych, pod ktem przejawianych w dyskursie dziecicym komponentw
kompetencji jzykowej i komunikacyjnej. Badanie przeprowadzono celem odnotowania nasilenia i rodzajw aktywnoci jzykowej i komunikacyjnej wystpujcej
w kadej z badanych grup: dzieci guchych rodzicw guchych (DGRG), dzieci
guchych rodzicw syszcych (DGRS) i dzieci syszcych rodzicw syszcych (DSRS), przy relacji poziomej dziecko-dziecko, oraz przyjrzenia si podobiestwom i rnicom w tym wzgldzie pomidzy badanymi grupami dzieci.
Gwne problemy badawcze skupiay si na zbadaniu kilku kwestii:
1. Czy w toku interakcji typu DGRG/ DGRG, DGRS/ DGRS i DSRS/ DSRS dzieci
przejawiaj wobec siebie zachowania jzykowe?
2. W jaki sposb i ktre z wyrnionych kategorii tych zachowa wystpoway
najczciej u DGRG, DGRS, a ktre u DSRS? Jak prezentuj si preferencje
dotyczce komunikacji w poszczeglnych grupach?
3. Ktre z wyrnionych funkcji komunikacyjnych przyjm najczciej wypowiedzi
dzieci dialogujcych midzy sob w diadach z trzech badanych grup;
spis
treci
173
4. Czy badane grupy dzieci rni si midzy sob pod wzgldem przyjmowanych
przez nie zachowa jzykowych i komunikacyjnych, a jeli tak, to jak wygldaj
te rnice?
Podczas bada przyjto nastpujce zmienne wraz z ich wskanikami.
Zmienn niezalen, grupujc badane dzieci, by typ diady interakcyjnej dzieci
podzielonych na grupy w kwestii ich stanu syszenia oraz stanu syszenia ich
rodzicw (gusi/ syszcy), co pozwolio na wprowadzenie trzech rodzajw
ukadw diadycznych:
1. DGRG/DGRG, w ktrych uczestniczyy dzieci guche majce rodzicw
guchych;
2. DGRS/DGRS, w ktrych uczestniczyy dzieci guche majce rodzicw
syszcych;
3. DSRS/ DSRS, ktrych bray udzia dzieci syszce ze syszcych rodzin.
Natomiast dwie zmienne zalene opieray si na:
czstotliwoci wystpowania okrelonych kategorii zachowa jzykowych
i niewerbalnych zaobserwowanych podczas interakcji diadycznych dzieci
(kategorie wyrnione wedug Lederberga i Everhart (1998);
czstotliwoci wystpowania w interakcjach dzieci wypowiedzi o okrelonych funkcjach komunikacyjnych (opracowanych przez Meadow i in., 1981).
Charakterystyka grup badawczych
W badaniach wzio udzia 24 dzieci, podzielonych na trzy grupy. Grupa
pierwsza skadaa si z 8 dzieci guchych rodzicw guchych (DGRG), grupa
druga z 8 dzieci guchych rodzicw syszcych (DGRS), a grupa trzecia z 8 dzieci
syszcych rodzicw syszcych (DSRS). Dzieci byy w wieku lat 6 (od 5,6 do 6,2
roku ycia, a redni wiek wynosi 6,1 roku ycia). Spord wszystkich zbadanych
dzieci przebadano 12 dziewczynek oraz 12 chopcw, rwno rozdzielonych
w zgodnych pciowo diadach badawczych kadej grupy (diady typu dziewczynkadziewczynka; chopiec-chopiec). Wszystkie dzieci uczestniczce w badaniach
mieciy si w normie intelektualnej (ocenionej na podstawie szkolnych ocen
i konsultacji z wychowawcami danego przedszkola).

W grupach dzieci guchych (DGRG i DGRS) przecitny ubytek suchu
wynosi 8090 dB i ponad 90 dB w pamie mowy (od 500 do 4000 Hz) lepiej
syszcego ucha. Guche dzieci w wieku przedszkolnym uczszczay do
oddziau przedszkolnego Instytutu Guchoniemych im. Jakuba Falkowskiego
w Warszawie i objte byy programem, w ramach ktrego nauczyciele i rodzice
guchych dzieci uywali do komunikowania si z nimi jzyka migowego, a dzieci
byy uczone PJM (pierwszy jzyk dzieci guchych L1) oraz jzyka polskiego
spis
treci
174
jako drugiego (L2). U wszystkich dzieci z tej grupy guchota zostaa wykryta
zanim zaczy nabywa jzyk, najczciej byy to dzieci guche od urodzenia,
innych zaburze u nich nie stwierdzono. Grup dzieci guchych dzielio na
dwie mniejsze jedno kryterium: badane dzieci guche rodzicw guchych miay
kontakt z jzykiem migowym od urodzenia, przyswajay go na bazie komunikacji
z rodzicami, natomiast dzieci guche rodzicw syszcych spotykay si po raz
pierwszy z jzykiem migowym w przedszkolu, nabywajc go gwnie poprzez
interakcje z nauczycielami i rwienikami (podobnie ich rodzice).

Zbadane dzieci syszce uczszczay do Przedszkola nr 170 w Warszawie
(przy ulicy Gandhiego) i byy objte standardowym programem wychowania
prowadzonego w przedszkolach dla dzieci syszcych.
Procedura bada wasnych
Badania dzieci guchych przeprowadzono na terenie Instytutu im. Jakuba
Falkowskiego w Warszawie, a badania dzieci syszcych zostay zrealizowane
w Przedszkolu nr 170 w Warszawie. Wszystkie grupy zostay przebadane
w znanych ju dzieciom salach przedszkolnych danej placwki. Znajdoway si
w nich zabawki takie jak: klocki plastikowe, klocki drewniane, domino, misie,
lalki, etc. Eksperymentator, przedstawiony dzieciom przez wychowawc udziela
kadej dwjce dzieci indywidualnej instrukcji, z tym, e z guchymi dziemi
pracowa guchy eksperymentator, a ze syszcymi syszcy. Co za tym idzie,
dzieci, odpowiednio do sytuacji badania, otrzymyway instrukcje w swoim
pierwszym jzyku (L1), czyli jzyku migowym (dzieci guche) lub mwionym
(dzieci syszce).

W pierwszej kolejnoci jednak zostay poinformowane o badaniu przez
nauczycielk, ktra przedstawiwszy eksperymentatora poinformowaa dzieci,
e bd parami chodziy do obejrzanej wczeniej przez siebie sali z zabawkami,gdzie bd mogy razem bawi si i rozmawia, podczas gdy pani (eksperymentator) bdzie nagrywa ich zabaw kamer wideo. Eksperymentator
prowadzi dzieci do sali z zabawkami i powtarza instrukcj nauczycielki, rozszerzajc j o informacje o nagrodzie za udzia w zabawie (cukierki) oraz demonstrowa krtko przykad zabawy i dialogu w danym jzyku (migowym lub
mwionym). W grupie dzieci guchych, przedstawiajc si, badajcy dodawa na
wstpie informacj, e jest osob guch.

Po przekazaniu dzieciom instrukcji eksperymentator zachca je do interakcji
i odbywaa si krtka wstpna zabawa oraz rozmowa, po czym zaczynao si
nagrywanie kamer wideo, trwajce w przyblieniu okoo 20 minut w przypadku
kadej diady.

Nastpnie nagrania filmowe byy niezalenie transkrybowane przez dwa
dwuosobowe zespoy sdziw kompetentnych: dwch sdziw guchych
spis
treci
175
oraz dwch syszcych. Sdziowie gusi oceniali grupy badawcze pod ktem
gestykulacji i sw migowych (u dzieci guchych), a sdziowie syszcy oceniali
wokalizacje i mow foniczn badanych dzieci. Na bazie powstaej transkrypcji
sdziowie wyrniali ze wszystkich zachowa dziecice zachowania komunikacyjne oraz jzykowe i kodowali je, zawierajc w opisach obserwacji tylko te,
co do ktrych byli zgodni.
Metody analizy wynikw bada
Analiza czstoci przejawiania zachowa jzykowych i niewerbalnych
Analiza tej zmiennej zostaa przeprowadzona za pomoc metody analizy
Lederberg i Everhart (1998), a take Meadow i in. (1981). Zachowania jzykowe
(Lederberg i Everhart, 1998) definiuje si jako zachowania majce na celu
intencjonalne zakomunikowanie czego drugiej osobie czy to poprzez zachowanie
oralne, w postaci mowy fonicznej lub wokalizacji, lub te sygnaw wizualnogestowych, w postaci sw migowych, gestw naturalnych (towarzyszcych
mowie i miganiu) czy intencjonalnego dotyku. Wyodrbnione przez tych samych
autorw i zastosowane do analizy ilociowej zebranego materiau badawczego
kategorie zachowa jzykowych i niewerbalnych to:
1. gesty wykorzystywanie ruchw rk, ciaa i gowy do wskazywania
obiektw oraz do porozumiewania si w jzyku migowym;
2. mowa wypowiedzi w jzyku mwionym, tu: ilo wypowiedzianych sw
mwionych;
3. wokalizacja wydawanie dwikw podczas interakcji, wokalizacje
odrniamy od sw na podstawie braku np. spgosek w tych pierwszych;
4. sowa migowe znaki w naturalnym jzyku migowym (PJM).

Pierwszym stadium przy badaniach nad gestami jest odrnienie ich od
reszty innych zachowa motorycznych. To, e gesty pojawiaj si podczas
mwienia, nie oznacza jeszcze, e wszystkie ruchy wykonywane podczas
komunikowania si s gestami. Np. otwieranie soika z demem nie jest gestem.
Ale ten sam ruch moe obrazowa instrukcj mwic, jak otworzy soik przez
osob, ktra nie trzyma soika w rkach, a jedynie pokazuje, jak go otworzy.
Wtedy mamy do czynienia z gestem. Zatem kryteria bycia gestem za GoldinMeadow (2003) prezentuj si nastpujco:
1. Ruchy, ktre wykonujemy podczas mwienia s gestami, niemniej, aby
ruchy doni zakwalifikowano jako gesty, musz one wystpowa podczas
komunikacyjnego aktu mwienia/ migania;
2. Jednoczenie nie mog by funkcjonaln czynnoci na obiekcie lub osobie,
np. zakrcanie soika omwione powyej.
spis
treci
176

Wytypowane przez Dyer (2004) gesty, ktre zostay wykryte podczas
analizy materiau empirycznego z nagra diadycznych, to gesty deiktyczne oraz
gesty figuratywne.
Gesty deiktyczne dziel si na:
1. pokazywanie podnoszenie trzymanego przedmiotu tak, aby zobaczy
go kto inny;
2. podawanie przekazywanie przedmiotu innej osobie;
3. wskazywanie (gesty wskazujce) wyciganie palca wskazujcego w kierunku konkretnego przedmiotu, aby kto inny zwrci uwag na ten obiekt.

Do tego podziau zalicza si rwnie gesty sigania, ktre nie byy
uwzgldniane w typologii gestw deiktycznych niniejszej pracy, ze wzgldu na
to, e posiadaj charakter bardziej uatwiajcy ni spoeczny (np. dziecko przy
drugim rwieniku, wycigajc rk w stron podanego przedmiotu wcale nie
musi przekazywa temu drugiemu swojej intencji typu zobacz, wezm to).
Gesty figuratywne obejmuj:
1. gesty konwencjonalne ktre s wykorzystywane w sytuacjach
spoecznych, np. podczas powita, wyraania zgody bd sprzeciwu.
Wliczamy tu gesty takie jak machanie rk, posyanie causw, kiwanie lub
krcenie gow;
2. gesty symboliczne wykorzystywane do przekazywania znaczenia,
zwykle poprzez zaprezentowanie charakterystycznej cechy przedmiotu lub
wydarzenia.

Oprcz wspomnianych kategorii zachowa jzykowych i niewerbalnych,
zostay wyrnione dwie dodatkowe kategorie, czyli:
1. gesty zwracania na siebie uwagi machanie rk, dotknicie ramienia,
zastukanie w st, wykonane dla zwrcenia uwagi na siebie lub na dany
obiekt;
2. znaki niemanualne (bezrczne) wykonywane twarz, maj charakter
pragmatyczny, su czsto regulacji przestrzegania reguy naprzemiennoci
rl podczas dyskursu (Tomaszewski, Farris 2010).
Analiza czstoci wystpowania wypowiedzi majcych rne funkcje
komunikacyjne
Kodujc wypowiedzi o rnych funkcjach komunikacyjnych, kodujcy sdziowie
mieli za zadanie odrni je od wszystkich innych zachowa, ktre nimi nie s,
spis
treci
177
dlatego za Goldin-Meadow i Mylander (1984) analiza okrelia, podobnie jak

przypadku badania gestw, e wyrnikiem zachowania komunikacyjnego s
dwie cechy: (1) zachowanie musi posiada intencj skierowan do partnera
interakcji i (2) zachowanie nie moe by dziaaniem na obiekcie sucym innemu
celowi ni komunikowanie si.

Po wyrnieniu zachowa komunikacyjnych spord caej reszty sdziowie
kompetentni okrelali ich funkcje komunikacyjne wedug podstawowych
kategorii zachowa komunikacyjnych opracowanych przez Meadow i in. (1981).
S to:
1. odniesienie do obecnych obiektw (OOO) wypowiedzi okrelajce
waciwoci obiektw bd osb bdcych bezporednio dostpnymi w sytuacji tu i teraz (np. Ta lalka jest moja, Jeste wesoy), odniesienie wprost
do danej sytuacji przy uyciu czasu teraniejszego. Do tej kategorii zaliczy
mona rwnie zachowania gestowe majce za zadanie pokazywanie albo
wskazywanie obiektw, ktre maj w polu widzenia uczestnicy interakcji;
2. potwierdzenie/ zaprzeczenie (P/Z) zachowania potwierdzajce lub
zaprzeczajce komunikatom partnera interakcji (np. Nie, zabieraj tego ze
sob, Tak, to jest domek, OK, to ja zbuduj dach);
3. zwracanie na siebie uwagi (ZU) zwroty zwracania na siebie uwagi;
mog si tu zalicza rwnie gesty zwracania na siebie uwagi (O, zobacz!);
4. udzielanie odpowiedzi na pytania (ODP) odpowiadanie na pytania
zadawane przez partnera komunikacji (Co to? To samochd.);
5. rozkazy/ polecenia/ proby (ROZ) stwierdzenia majce spowodowa
u partnera zachowanie zgodne z wol autora wypowiedzi (Oddaj mi
czerwon pieczk. Ona jest moja!), wyraanie proby;
6. odniesienie do wasnej osoby (OWO) stwierdzenia dotyczce wasnych
dziaa, uczu lub myli (Lubi wakacje);
7. odniesienie do innych osb (OIO) wyraanie na temat partnera
interakcji, np. komentarz dotyczcy jego dziaania, jej uczu bd myli
(Ty robisz niebiesk mask, Ona nie chce si bawi);
8. okazywanie podziwu, pochway (OPP) wyraenie podziwu dla partnera
interakcji (Twoja budowla jest super!);
9. okazywanie niezadowolenia, krytyka (ONK) manifestowanie niezadowolenia/ krytyki wobec partnera interakcji i jego dziaa (Przesta!,
Przeszkadzasz mi, nie widzisz?);
10. pytania (PYT) kierowanie do partnera interakcji spontaniczne pytania, na
ktre pytajcy oczekuje udzielenia odpowiedzi (Co zbudujesz z klockw?);
11. przekazywanie instrukcji (INSTR) objanianie/ tumaczenie, jak funkcjonuje dany przedmiot lub metod posugiwania si nim (Widzisz, to trzeba
zrobi tak.).
spis
treci
178
Powysze kategorie zachowa komunikacyjnych ci sami badacze rozszerzyli

o 3 dodatkowe:
4. odniesienie do nieobecnych obiektw/ wydarze/ osb komunikaty
dotyczce obiektw/ osb/ zdarze, nieobecnych w czasie zabawy dzieci
wraz z nimi w pomieszczeniu, demonstrowanie wyobrae lub zabawa
symboliczna, wyraajce si w odniesieniach do czasu przeszego i przyszego w wypowiadanych zdaniach;
5. odniesienia do osb wspominanie o osobach i rzeczach bliej
nieokrelonych i zgeneralizowanych (Kto przypomnia, eby czego nie
robi.);
6. zachowania naladowcze kopiowanie zwrotw komunikacyjnych
partnera.
W ramach powyszych kategorii zachowa komunikacyjnych wszystkie
sklasyfikowane wedug nich wypowiedzi przyjmoway formy sw migowych,
sw mwionych i gestw wraz z ich komponentami niemanualnymi.
Analiza wynikw bada wasnych
Porwnanie zachowa jzykowych i niewerbalnych dzieci guchych i syszcych
Zachowania jzykowe i niewerbalne dzieci guchych rodzicw guchych (DGRG),
dzieci guchych rodzicw syszcych (DGRS) oraz dzieci syszcych rodzicw
syszcych (DSRS) analizowano pod ktem ilociowym. Zliczenie wszystkich
zachowa jzykowych i niewerbalnych obrazuje wykres 1.
Wykres 1. Liczba wszystkich zachowa jzykowych i niewerbalnych we wszystkich badanych grupach

DGRG dzieci guche rodzicw guchych; DGRS dzieci guche rodzicw syszcych; DSRS dzieci syszce rodzicw
syszcych

Przy analizie zachowa jzykowych dzieci w wieku przedszkolnym
wykorzystano kategorie jzykowe wyodrbnione przez Lederberg i Everhart
(1998), to jest: gesty, mow, wokalizacj i znaki migowe (manualne).
spis
treci
179
Wyniki surowe we wszystkich grupach badanych dzieci obrazuje tabela 1.

Tabela 1.
Ilociowe wyniki surowe wszystkich diad interakcyjnych
Grupa badana
Gesty
Znaki migowe
Mowa
Wokalizacja
DGRG
625
1232
115
230
DGRS
305
1342
484
DSRS
602
790
184
Razem
1532
2574
909
898
syszcych

Analizujc zachowania jzykowe i niewerbalne DGRG uwzgldniono
rwnie dodatkowe kategorie, takie jak znaki niemanualne (nierczne) oraz
gesty zwracania na siebie uwagi, ktre zaliczono do kategorii podstawowych
na potrzeby porwnania dzieci guchych ze syszcymi. Na kategori gestw
DGRG, skaday si ich gesty manualne a take gesty zwracania na siebie
uwagi (liczebno gestw zwracania na siebie uwagi w tej grupie wynosia
299). W kategorii sw migowych zliczano uyte przez te dzieci znaki leksykalne
(manualne i niemanualne) jzyka migowego, a mow, oryginalnie wyrnion
jako kategori u Lederberg i Everhart, nazwano kategori sowa mwione.

U DGRS, podobnie jak u DGRG, oprcz podstawowych kategorii,
zliczono ilo znakw niemanualnych oraz gestw zwracania na siebie uwagi.
Gesty zwracania na siebie uwagi zostay, analogicznie jak u DGRG, wliczone
w kategori ogln gesty, a ich liczebno w grupie DGRS wynosia 115.

Sytuacja analizy zachowa jzykowych i niewerbalnych w przypadku dzieci
syszcych rnia si brakiem obecnoci kategorii sw migowych. Dodatkowo,
w kategorii sowa mwione, uwzgldniono podczas zliczania jedynie sowa
o charakterze leksykalnym, nie wliczajc w oceny przyimkw (ich liczebno
wystpowania wynosia 206).

Z uwagi na to, i PJM w porwnaniu z polskim jzykiem fonicznym jest
specyficzny, podjto prb porwnania zachowa jzykowych dzieci ze
wszystkich trzech grup na bardziej oglnym poziomie, uwzgldniajcym
sprowadzon do wsplnego mianownika gestykulacj wszystkich trzech grup
i ich wokalizacje. Pod wzgldem uywanych sw naleao jednake wprowadzi
rozrnienie i dlatego porwnano DSRS z DGRG i DGRS w taki sposb, e
w przypadku DSRS brano pod uwag sowa mwione (nalece do jzyka
mwionego jako L1 dla DSRS), a w przypadku DGRG i DGRS uwzgldniono
sowa migowe (nalece do jzyka migowego jako L1 dla DGRG i DGRS).
spis
treci
180

Tabela 1. obrazuje dominujce w kadej grupie kategorie zachowa
jzykowych. Pierwsz, najbardziej liczn kategori wystpujc w obu grupach
dzieci guchych jest kategoria sw migowych (u DGRG w iloci 1232, co stanowio
56% wszystkich zbadanych u nich zachowa jzykowych, a u DGRS w iloci
1342, co stanowio 63% wszystkich zbadanych u nich zachowa). U DSRS ta
kategoria, ze zrozumiaych przyczyn nie wystpowaa, jednake kategoria sw
mwionych liczya 790 zachowa, co stanowio 50% wszystkich zanotowanych
zachowa jzykowych u tych dzieci. Ilo uytych sw mwionych (jako ich
L2) w grupach dzieci guchych wynosi: 115 zachowa stanowicych 5% ogu
u DGRG oraz 4 zachowania, co daje zaledwie 0,19 % z ogu wszystkich
zachowa jzykowych DGRS.

W kategorii gestw najliczniej pojawiay si one w grupie DGRG z liczebnoci rwn 625 zachowania, co jednake stanowio 38% wszystkich
zachowa, natomiast u DSRS liczebno zachowa gestowych rwna 602,
stanowia 28-procentow cz ogu zachowa jzykowych w tej grupie.
DGRS wykazay mniej zachowa zarwno ilociowo jak i w proporcji do ogu,
305 zachowa gestowych, co dawao wynik 14% wszystkich gestw u tych
dzieci.

W kategorii wokalizacji najwicej zliczono ich u DGRS z rezultatem 484
zachowa, co stanowio 23% wszystkich zachowa jzykowych DGRS.
Nastpnie u DGRG odnotowano 230 zachowa wokalizacyjnych, co byo w tej
grupie iloci odpowiadajc 11 procentom wszystkich zachowa jzykowych.
DSRS wokalizoway najmniej 184 wokalizacje, sytuujc si na poziomie 12%
ogu zachowa jzykowych DSRS.

W celu porwnania wszystkich trzech badanych grup pod wzgldem
zachowa jzykowych, ktrych porwnanie jest dopuszczalne z metodologicznego (lingwistycznego) punktu widzenia (tj. wokalizacji, gestw i iloci
wypowiedzianych sw jzyka polskiego), o czym wczeniej wspomniano
nawizujc do specyficznoci PJM w porwnaniu do jzyka fonicznego, wykonano jednoczynnikow analiz wariancji. Wykazaa ona, i midzy badanymi
grupami wystpuj istotne statystycznie rnice odnonie poszczeglnych
kategorii badanych tu zachowa jzykowych: gestw (F(2,21) = 4,02, p < 0,05),
mowy (F(2,21) = 9,40; p < 0,001) i wokalizacji (H(2) = 4,32; p < 0,05).

Dalsza analiza testami post hoc (test Tukeya, z uwzgldnieniem poprawki
Bonferroniego2) wykazaa, i DGRS gestykuluj istotnie mniej ni DGRG i DSRS
(natomiast midzy DGRG i DSRS nie odnotowano istotnych rnic w kategorii
gestykulacji).

W kategorii uywanych przez dzieci sw, gdzie do porwnania, podobnie
jak w analizie powyej, brano pod uwag sowa nalece do L1 danej grupy
2
Zgodnie z zaleceniami Bedyskiej i Brzeziskiej (2007).
spis
treci
181
(czyli sowa mwione dla DSRS i sowa migowe dla DGRG i DGRS). Analiza
wykazaa, e midzy wszystkimi trzema grupami nie wystpiy rnice istotne
statystycznie (ze wzgldu na wielko odchylenia standardowego w przypadku
grupy DGRS).

W kategorii wokalizacji nie pojawia si istotna statystycznie rnica midzy
DSRS i DGRG. Obie te grupy jednake statystycznie istotnie mniej wokalizoway
w porwnaniu do DGRS. Szczegowe wyniki umieszczono w tabeli 2.
Tabela 2
rednie rnic dla wszystkich grup w kategoriach zachowa
jzykowych ze wskazaniem rnic istotnych statystycznie na
podstawie testw post hoc Tukeya.
Kategorie
Zachowa jzykowych
DGRG
DGRS
DSRS
Gesty
M = 78,13a
SD = 11,17
M = 38,13
SD = 14,16
M = 75,25a
SD = 32,63
Sowa mwione/ Sowa

migowe
M = 154,00b
SD = 42,98
M = 167,75b
SD = 72,76
M = 98,75b
SD = 16,58
Wokalizacja
M = 28,75c
SD = 10,77
M = 60,50
SD = 24,44
M = 23,00bc
SD = 18,11
syszcych; rednie oznaczone t sam liter nie rni si midzy sob istotnie statystycznie
Porwnanie zachowa jzykowych i niewerbalnych u DGRG i DGRS

Przeprowadzono rwnie bardziej szczegowe porwnanie pomidzy dwiema
grupami dzieci guchych, tj. DGRG i DGRS, poniewa s to dzieci posugujce
si w komunikacji jzykowej rodkami wizualnymi. Tabela 3 i tabela 4 obrazuj
dane surowe wykorzystane do porwnania kilku wyrnionych zachowa
jzykowych.
Tabela 3
Liczba zachowa jzykowych w grupie DGRG
Kategorie zachowa jzykowych
Dzieci guche
rodzicw
guchych
(DRGG)
GU
ZM
ZNM
Wok
Razem
D1
D2
D3
50
53
41
30
45
33
133
111
82
20
28
18
14
20
9
20
43
21
267
300
204
spis
treci
D4
D5
D6
D7
D8
Razem
182
30
36
25
43
48
28
40
50
41
32
72
183
175
140
135
25
30
30
35
15
10
15
12
23
12
15
40
38
32
21
180
344
330
314
263
326
299
1031
201
115
230
2202
G gesty manualne; GU gesty zwracania uwagi; ZM znaki niemanualne (sowa migowe);

ZNM znaki niemanualne (sowa migowe); Wok wokalizacje;
M mowa (sowa mwione)
Tabela 4
Liczba zachowa jzykowych w grupie DGRS
Kategorie zachowa jzykowych
Dzieci guche
rodzicw
syszcych (DRGS)
GU
ZM
ZNM
Wok
Razem
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
20
29
22
11
21
9
35
43
8
16
27
5
7
25
10
17
252
134
225
64
53
183
153
215
10
8
4
3
15
10
6
7
0
0
2
1
0
1
0
0
74
50
65
55
113
50
37
40
364
237
345
139
209
278
241
322
Razem
190
115
1279
63
484
2135
G gesty manualne; GU gesty zwracania uwagi; ZM znaki niemanualne (sowa migowe);

ZNM znaki niemanualne (sowa migowe); Wok wokalizacje;
M mowa (sowa mwione)
Aby porwna szereg wskanikw zachowa jzykowych w dwch grupach

DGRS i DGRG, przeprowadzono analiz testami t-Studenta3 dla prb
niezalenych. Tabela 5 przedstawia szczegowe dane opisu rnic midzy
badanymi grupami.
Uzyskane wyniki potwierdzono testem U Manna-Whitneya.
spis
treci
183
Tabela 5
Rnice rednich midzy grupami dzieci guchych rodzicw guchych
oraz dzieci guchych rodzicw syszcych dotyczce pomiaru
kategorii zachowa jzykowych i niewerbalnych
Kategorie
zachowa
jzykowych
Dzieci guche rodzicw

guchych (DGRG)
Dzieci guche rodzicw

syszcych (DRGS)
Gesty (manualne)
M = 40,75
SD = 9,85
M = 23,75
SD = 11,52
Gesty zwracania
na siebie uwagi
M = 37,38
SD = 7,82
M = 14,38
SD = 8,31
Znaki manualne
M = 128,88a
SD = 39,63
M = 159,88a
SD = 73,32
Znaki
niemanualne
M = 25,13
SD = 6,90
M = 7,88
SD = 3,83
Wokalizacje
M = 28,75
SD = 10,77
M = 60,50
SD = 24,44
Sowa mwione
(mowa)
M = 14,38
SD = 4,87
M = 0,50
SD = 0,76
DGRG dzieci guche rodzicw guchych; DRGS dzieci guche rodzicw syszcych; DSRS dzieci syszce rodzicw
syszcych; rednie oznaczone t sam liter nie rni si midzy sob istotnie statystycznie, wszystkie pozostae rnice ujte
w tabeli s istotne statystycznie.
Wyniki wskazuj, e dzieci z grupy DGRG wychowane w warunkach stymulacji

PJM, przejawiay wykonywanie wikszej iloci gestw (manualnych) ni dzieci
z grupy DGRS (t(14) = 3,17; p < 0,01; = 0,42).

Dzieci z grupy DGRG przejawiay rwnie wicej gestw zwracania na
siebie uwagi, bdcych elementem komunikacji wizualnej ni dzieci z grupy
DGRS (t(14) = 5,70; p < 0,001; = 0,70).

Ponadto grupa DGRG generowaa wicej sw migowych w postaci znakw
niemanualnych ni dzieci z grupy DGRS (t(14) = 6,18; p < 0,001; = 0,73). Nie
odnotowano natomiast istotnych statystycznie rnic w uyciu sw migowych
w postaci znakw manualnych midzy dziemi z grupy DGRG i dziemi z grupy
DGRS (ni).

W kwestii posugiwania si przez obie grupy dzieci guchych mow, wyniki
wskazuj, e dzieci z grupy DGRG wypowiaday wicej sw mwionych ni
dzieci z grupy DGRS (t(14) = 7,97; p < 0,001; = 0,82).
spis
treci
184

Za to z kolei dzieci z grupy DGRG stosoway mniej wokalizacji ni dzieci
z grupy DRGS (t(14) = 3,36; p < 0,01; = 0,45).
Wykres 2. Rnice w iloci przejawianych przez obie grupy badanych dzieci zachowa jzykowych i niewerbalnych
Porwnanie zachowa komunikacyjnych dzieci guchych i syszcych

Aby porwna szereg wskanikw zachowa komunikacyjnych nalecych do
podstawowych kategorii w trzech grupach: DSRS, DGRS i DGRG, zbadano
szczegowo liczebno odnotowanych zachowa z kadej kategorii we
wszystkich grupach badawczych, co obrazuj tabele 68. Wykres 3. obrazuje,
jak ksztatuj si sumy tych zachowa w zestawieniu midzy grupami.
Tabela 6
Wyniki surowe w grupie dzieci syszcych rodzicw syszcych
(DSRS) dotyczce podstawowych kategorii zachowa
komunikacyjnych
Wskaniki
Podstawowe kategorie zachowa komunikacyjnych

Razem
INSTR
PYT
ONK
OPP
OIO
OWO
ROZ
ODP
ZU
P/Z
OOO
Dziecko 1
23
18
26
104
Dziecko 2
37
10
12
22
16
10
14
18
151
Dziecko 3
56
29
12
12
14
34
16
19
20
255
spis
treci
185
Dziecko 4
41
22
20
20
15
150
Dziecko 5
38
12
11
20
13
12
10
134
Dziecko 6
30
24
10
26
21
21
151
Dziecko 7
55
15
16
26
16
26
22
201
Dziecko 8
41
12
15
16
11
16
130
rednia
40,13
14,38
10,5
7,38
7,63
21,63
14,88
1,75
10,13
16,5
10
1276
Odchylenie
standardowe
11,24
8,84
6,19
3,02
5,42
7,33
5,72
1,58
9,06
4,90
7,17
Wystpujce w tabeli skrty oznaczaj: OOO odniesienie do obecnych obiektw; P/ Z potwierdzenie/ zaprzeczenie; ZU
zwracanie na siebie uwagi; ODP udzielanie odpowiedzi na pytania; ROZ rozkazy, polecenia, proby; OWO odniesienie do
wasnej osoby; OIO odniesieni do innych osb; OPP okazywanie podziwu, chwalenie; ONK okazywanie niezadowolenia,
krytyka; PYT zadawanie pyta; INSTR przekazywanie instrukcji.
Tabela 7
Wyniki surowe w grupie dzieci guchych rodzicw guchych (DGRG)
dotyczce podstawowych kategorii zachowa komunikacyjnych
Wskaniki

ONK
PYT
INSTR
Razem
OIO
23
15
30
11
140
22
20
25
26
138
Dziecko 3
11
35
10
13
25
278
Dziecko 4
10
22
15
11
10
12
101
Dziecko 5
15
13
28
21
13
15
10
126
Dziecko 6
15
15
30
18
10
17
12
128
Dziecko 7
11
31
89
OPP
OWO
21
13
ROZ
20
ODP
P/Z
10
ZU
OOO
Dziecko 1
Dziecko 2
Dziecko 8
20
10
11
81
rednia
10,88
10,75
26,13
7,75
16,25
11,75
17,38
2,5
1,25
8,88
0,88
1081
Odchylenie
standardowe
2,9
5,44
5,59
1,75
5,04
6,25
8,7
2,45
1,49
2,75
1,13
Wystpujce w tabeli skrty: OOO odniesienie do obecnych obiektw; P/ Z potwierdzenie/ zaprzeczenie; ZU zwracanie
na siebie uwagi; ODP udzielanie odpowiedzi na pytania; ROZ rozkazy, polecenia, proby; OWO odniesienie do wasnej
osoby; OIO odniesieni do innych osb; OPP okazywanie podziwu, chwalenie; ONK okazywanie niezadowolenia, krytyka;
PYT zadawanie pyta; INSTR przekazywanie instrukcji
Tabela 8
Wyniki surowe w grupie dzieci guchych rodzicw syszcych (DGRS)
dotyczce podstawowych kategorii zachowa komunikacyjnych
Wskaniki

OOO
P/Z
ZU
ODP
ROZ
OWO
OIO
OPP
ONK
PYT
INSTR
Razem
Dziecko 1
12
16
26
25
17
120
Dziecko 2
17
25
15
83
Dziecko 3
12
46
spis
treci
186
Dziecko 4
23
14
10
36
13
15
129
Dziecko 5
19
10
15
33
11
108
Dziecko 6
25
12
11
73
Dziecko 7
30
10
15
25
11
15
125
Dziecko 8
48
15
35
32
20
10
171
rednia
22,75
7,88
8,63
18,13
23
8,88
1,63
5,5
9,13
0,38
855
Odchylenie
standardowe
12,4
4,02
5,07
0,93
9,57
10,84
6,03
1,3
4,54
5,41
0,52
Wystpujce w tabeli skrty: OOO odniesienie do obecnych obiektw; P/ Z potwierdzenie/ zaprzeczenie; ZU zwracanie na
siebie uwagi; ODP udzielanie odpowiedzi na pytania; ROZ rozkazy, polecenia, proby; OWO odniesienie do wasnej osoby;
OIO odniesieni do innych osb; OPP okazywanie podziwu, chwalenie; ONK okazywanie niezadowolenia, krytyka; PYT
zadawanie pyta; INSTR przekazywanie instrukcji
Wykres 3. Tabela z wykresem, obrazujce zsumowane w poszczeglnych grupach badawczych liczebnoci zachowa
z kategorii podstawowych zachowa komunikacyjnych.

Nastpnie przeprowadzono jednoczynnikow analiz wariancji i w przypadku otrzymania istotnych rnic statystycznych przeprowadzono testy post
hoc (test Tukeya).

Wyniki pokazay, e w kategorii odniesie do obecnych obiektw (OOO)
istniej istotne statystycznie rnice (F(2,21) = 18,005; p < 0,001; = 0,62).
Najwicej takich odniesie przejawiay DSRS, najmniej DGRG. Pomidzy tymi
skrajnymi grupami uplasoway si DGRS.

Zachowania majce na celu zwracanie uwagi rozmwcy (ZU) rwnie rniy
si midzy grupami istotnie statystycznie (F(2,21) = 23,261; p < 0,001; = 0,69).
DGRG przejawiay ten typ zachowa istotnie czciej ni dwie pozostae grupy,
to jest DSRS oraz DGRS.

W odniesieniu do kategorii odpowiadania na pytania partnera interakcji
(ODP) istniej take istotne statystycznie rnice (F(2,21) = 26,46; p < 0,001, =
0,71). DGRS odpowiaday na pytania rwienikw istotnie rzadziej ni DSRS czy
DGRG.
spis
treci
187

Wyniki dotyczce kategorii rozkazw i polece (ROZ) pokazay, e istniej
istotne statystycznie rnice odnonie tej kategorii midzy badanymi dziemi
(F(2,21) = 5,14; p < 0,015; = 0,33). DSRS wydaway rozkazy i polecenia rzadziej
ni DGRG i DGRS.

W kategorii odniesienia do wasnej osoby (OOW) odnotowano take istotne
statystycznie rnice (F(2,21) = 4,30; p < 0,030, = 0,29). DGRG odnosiy si do
swojej osoby rzadziej ni pozostae dwie grupy badawcze.

Okazywanie niezadowolenia i wyraanie krytyki (ONWK) rwnie
rnicoway badane grupy istotnie statystycznie (F(2,21) = 4,51; p < 0,024; =
0,30). DGRG okazyway niezadowolenie i krytyk rzadziej ni DSRS.
W kolejnej kategorii zadawania pyta (PYT) wykryto istotne statystycznie rnice
(F(2,21) = 7,40; p < 0,004; = 0,41). Dzieci syszce (DSRS) pytay czciej ni
pozostae grupy.

Podobne sytuacja prezentuje si w kategorii przekazywania instrukcji
(INSTR). Istotne statystycznie rnice pokazay, e DGRG i DGRS rzadziej
przekazuj instrukcje ni DSRS (F(2,21) = 13,30; p < 0,001; = 0,56).

W pozostaych trzech podstawowych kategoriach zachowa
komunikacyjnych, to jest: udzielaniu potwierdzenia bd zaprzeczenia (P/
Z), odnoszeniu si do innych osb (OIO) i okazywaniu podziwu lub pochway
(OPP) nie wystpiy istotne statystycznie rnice midzy badanymi dziemi.
Szczegowe dane i statystyki przedstawia tabela 9.
Tabela 9
rednie rnice dla wszystkich grup w wynikach gwnych
kategorii zachowa komunikacyjnych
Gwne kategorie
zachowa
komunikacyjnych
DGRG
DRGS
DSGS
Wynik testu F
Odniesienie
do obecnych
obiektw
M = 10,88
SD = 2,90
M = 22,75
SD = 12,40
M = 40,13
SD = 11,25
F(2,21) =
18,00***
Potwierdzenie lub
zaprzeczenie
M = 10,75
SD = 5,44
M = 7,88
SD = 4,02
M = 14,38
SD = 8,48
F(2,21) = 2,16 ni
Zwracanie uwagi
M = 26,13
SD = 5,59
M = 8,63a
SD = 5,07
M = 10,50a
SD = 6,19
F(2,21) =
23,26***
Odpowiedzi
na pytania
M = 7,75b
SD = 1,75
M = 1,00
SD = 0,93
M = 7,38b
SD = 3,02
F(2,21) =
26,46***
spis
treci
188
Odniesienie do
osoby wasnej
M = 11,75
SD = 6,25
M = 23,00
SD = 10,84
M = 21,63
SD = 7,33
F(2,21) = 4,30*
Odniesienie do
innej osoby
M = 17,37
SD = 8,70
M = 8,88
SD = 6,03
M = 14,88
SD = 5,72
F(2,21) = 3,16 ni
Okazywanie
podziwu,
pochway
M = 2,50
SD = 2,45
M = 1,63
SD = 1,30
M = 1,75
SD = 1,58
F(2,21) = 0,53 ni
Okazywanie
niezadowolenia,
wyraanie krytyki
M = 1,25
SD = 1,49
M = 5,50
SD = 4,54
M = 10,13
SD = 9,06
F(2,21) = 4,51**
Pytania
M = 8,88
SD = 2,75
M = 9,13
SD = 5,41
M = 16,50
SD = 4,90
F(2,21) = 7,40**
Przekaz instrukcji
M = 0,88
SD = 1,13
M = 0,38
SD = 0,52
M = 10,00
SD = 7,17
F(2,21) =
13,30***
*p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001; rednie oznaczone t sam liter nie rni si midzy sob istotnie statystycznie.

W toku analizy zbadano rwnie badane grupy pod wzgldem wystpowania zachowa zaklasyfikowanych do dodatkowych kategorii zachowa
komunikacyjnych (tj. odniesienia do nieobecnych obiektw, odniesienia do osb
i naladowania zachowa). Surowe dane, wskazujce na zliczone iloci tych
zachowa w kadej z badanych grup mona odnale w tabelach zbiorczych
1012, zawierajcych dane surowe.
Tabela 10
Dodatkowe kategorie zachowa komunikacyjnych dzieci syszcych
rodzicw syszcych (DSRS) dane surowe
DSRS
Odniesienia
do nieobecnych
obiektw
Odniesienie do
osb
Zachowania
naladowcze
Dziecko 1
Dziecko 2
Dziecko 3
10
Dziecko 4
12
Dziecko 5
11
Dziecko 6
13
spis
treci
189
Dziecko 7
Dziecko 8
rednia
2,38
5,25
4,88
Odchylenie
standardowe
1,60
3,96
4,97
Tabela 11
Dodatkowe kategorie zachowa komunikacyjnych dzieci guchych
rodzicw syszcych (DGRS) dane surowe
DGRS
Odniesienia
do
nieobecnych
obiektw
Odniesienie do
osb
Zachowania
naladowcze
Dziecko 1
Dziecko 2
Dziecko 3
Dziecko 4
Dziecko 5
Dziecko 6
Dziecko 7
Dziecko 8
10
rednia
3,25
0,25
0,25
Odchylenie
standardowe
3,54
0,46
0,46
Tabela 12
Dodatkowe kategorie zachowa komunikacyjnych dzieci guchych
rodzicw guchych (DGRG) dane surowe
DGRG
Odniesienia
do nieobecnych
obiektw
Odniesienie do
osb
Zachowania
naladowcze
Dziecko 1
15
Dziecko 2
31
Dziecko 3
12
Dziecko 4
15
spis
treci
Dziecko 5
25
190
Dziecko 6
13
Dziecko 7
22
Dziecko 8
10
rednia
17,88
1,88
0,50
Odchylenie
standardowe
7,34
1,81
0,53

Dla porwnania obliczono sumy zachowa zaliczajce si do poszczeglnych
dodatkowych kategorii zachowa komunikacyjnych w kadej z grup i przedstawiono
je na wykresie 4.
Wykres 4. Liczebnoci zachowa z kategorii dodatkowych zachowa komunikacyjnych.

Nastpnie wykonano test Kruskalla-Wallisa, ktry wykaza, i grupy badane
rni si istotnie w poszczeglnych kategoriach badanych tu zachowa
komunikacyjnych: odniesienia do nieobecnych obiektw, (H(2) = 15,27, p <
0,001), odniesienia do osb (H(2) = 13,43, p < 0,001) i naladowania zachowa
(H(2) = 8,16, p < 0,017).

Dalsza analiza testami post hoc (uyto testu Manna-Whitneya z uwzgldnieniem, poprawki Bonfferoniego) jest przedstawiona w tabeli 13.
spis
treci
191
Tabela 13
rednie rnice dla wszystkich grup w wynikach dodatkowych
kategorii zachowa komunikacyjnych
Kategorie
zachowa
komunikacyjnych
DGRG
DRGS
DSGS
Wynik testu
H
KruskallaWallisa
Odniesienie
do obecnych obiektw
M = 17,88
SD = 7,34
M = 3,25a
SD = 3,54
M = 2,38a
SD = 1,60
H=
15,27***
Odniesienie
do osb
M = 1,88
SD = 1,81
M = 0,25
SD = 0,46
M = 5,25
SD = 3,96
H=
13,43***
Naladowanie
zachowa
M = 0,50b
SD = 0,53
M = 0,25b
SD = 0,46
M = 4,88
SD = 4,97
H = 8,16*
*p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001; rednie oznaczone t sam liter nie rni si midzy sob istotnie statystycznie.

Wyniki z tabeli 13. pokazuj, e w kategorii odniesie do nieobecnych
obiektw nie ma istotnych rnic pomidzy DSRS oraz DGRS, ktre wykazay
takich zachowa stosunkowo niewiele, natomiast DGRG przejawiay znacznie
wicej odniesie do nieobecnych obiektw ni pozostae dwie grupy.

W kategorii odniesie do osb dominoway DSRS, a najmniej takich
odniesie wykazay DGRS. Nieco wyszy od DGRS wynik osigny DGRG.

Kategoria naladowania zachowa prezentuje podobny rozkad wynikw,
co poprzednia, cho DGRG i DGRS nie wykazay rnic istotnych statystycznie,
wykazujc bardzo ma iloci zachowa z tej kategorii. Najwicej zachowa
w tej kategorii przejawiy DSRS, wykazujc przy tym istotn statystycznie rnic
wzgldem dwch pozostaych grup.
Wnioski i dyskusja wynikw bada
Zaprezentowane w niniejszej pracy wyniki bada w trzech badanych grupach:
dzieci guchych rodzicw guchych (DGRG), dzieci guchych rodzicw
syszcych (DGRS) oraz dzieci syszcych rodzicw syszcych (DSRS) wskazuj
w pierwszej kolejnoci na fenomen: modalno wzrokowa dominujca u dzieci
guchych (posugujcych si polskim jzykiem migowym) i modalno suchowa
dominujca u dzieci syszcych (posugujcych si fonicznym jzykiem polskim)
nie rnicuje tych dzieci pod wzgldem moliwoci przejawiania kompetencji
jzykowej i komunikacyjnej.
spis
treci
192

Porwnanie zachowa jzykowych midzy DGRS i DGRG oraz DSRS
wykazao, e istnieje pewne uwsplnienie konkretnych zachowa jzykowych
i niewerbalnych charakterystycznych dla komunikacji wizualnej oraz fonicznej
pomidzy tymi trzema grupami.

Tak wic wyniki przeprowadzonych bada dostarczaj argumentu, e
bez wzgldu na rodzaj modalnoci zmysowej dzieci guche mog przejawia
w sposb twrczy aktywno jzykow wobec siebie w procesie dyskursu
zabawowego. S w stanie efektywnie angaowa si w interakcje spoeczne,
w sposb kompetentny inicjuj i podtrzymuj konwersacje o charakterze
wizualnym. A ich spontaniczno komunikacyjna przejawia si w atmosferze
naturalnego jzyka migowego jzyka, w ktrym majc zaplecze bezpieczestwa
mog swobodnie czu si w odgrywaniu rnych rl spoecznych w warunkach
przedszkolnych. Wyniki przeprowadzonych bada nie pozostaj wic zgodne
z twierdzeniem McKirdy i Blank (1982), e dzieci guche maj trudnoci bd
ograniczenia w posugiwaniu si umiejtnociami komunikacyjnymi w sytuacjach
dyskursywnych. Do wynikw bada tych autorw naley podchodzi
z ostronoci, poniewa nie byo wyjanione, czy dzieci guche posiaday
rodzicw syszcych, czy rodzicw guchych. Jeli by si okazao, e dzieci
te miay syszcych rodzicw i porozumieway si z nimi albo ustnie albo
w systemie jzykowo-migowym, to rnice, jakie zaobserwowali wspomniani
badacze w zachowaniach jzykowych pomidzy dziemi guchymi a syszcymi
mogy wynika z ograniczonych dowiadcze komunikacyjnych dzieci guchych
rodzicw syszcych, a nie z guchoty.

W zwizku z powyszym w niniejszej pracy zwrcono uwag na rnice
w zachowaniu si dzieci guchych z dwch grup badawczych: dzieci guchych
rodzicw guchych (DGRG) i dzieci guchych rodzicw syszcych (DGRS).
Z punktu widzenia kompetencji jzykowej DGRG i DGRS nie rniy si istotnie
w czstotliwoci wystpowania u nich zachowa jzykowych w interakcjach
diadycznych typu DGRG/ DGRG oraz DGRS/ DGRS. Wprawdzie nie rniy
si one rwnie w uyciu sw migowych polskiego jzyka migowego (PJM),
jednak uwzgldniono wystpujc u DGRS siln tendencj do jzykowej
redundancji. Zjawisko to mogo (ale statystycznie nie musiao) prowadzi do
niwelowania rnicy midzy obiema grupami w uyciu znakw migowych
pomimo faktu, i DGRG od urodzenia maj kontakt z PJM, podczas gdy
DGRS zetkny si z PJM dopiero w wieku przedszkolnym. W kadym razie za
przejaw jzykowej redundancji uznano zanotowane czciej u DGRS zbdne
powtarzanie zarwno znakw manualnych w zdaniach migowych na poziomie
leksykalnym, jak i samych zda migowych na poziomie skadniowym. Tego
rodzaju redundancje mwi o tym, e DGRS s jeszcze na etapie uczenia
si podstaw kompetencji jzykowej w PJM, ktre maj ju za sob DGRG,
u ktrych przejawy redundancji staj si coraz mniej widoczne.
spis
treci
193

Warto przy tej okazji doda, i brak rnicy w uyciu sw migowych midzy
DGRG a DGRS sugeruje, e jeli chodzi o rozwj jzykowy u maych dzieci, to
tak zwana hipoteza okresu krytycznego dotyczy raczej przyswajania elementw
gramatycznych danego jzyka, a nie samych sw mwionych bd migowych.
Potwierdzaj to wyniki przeprowadzonych bada, w ktrych ujawniono, i DGRG
stosoway znacznie wicej ni DGRS znakw niemanualnych (te sygnaw
nienamulanych). Elementy te obejmuj rnego rodzaju ekspresje twarzy, ktre
odgrywaj istotn rol zarwno gramatyczn, jak i pragmatyczn w procesie
komunikacji na gruncie modalnoci wzrokowo-gestowej (Tomaszewski, Farris,
2010). To, e DGRS uyway znacznie mniej elementw niemanualnych ni
DGRG, wie si z faktem, i bdc w wieku przedszkolnym DGRS przechodz
etap intensywnego przyswajania znakw manualnych, ktrych wykonywanie
jest bardziej wyraziste percepcyjnie ni w przypadku elementw niemanualnych.
Obserwacje te znajduj potwierdzenie w badaniach amerykaskich, ktre
wykazay, e DGRS mog bez problemu szybko przyswaja znaki jzyka
migowego na poziomie leksykalnym, ale za to u nich mog pojawia si
trudnoci w opanowaniu gramatyki tego jzyka na poziomie morfologicznym
i skadniowym (Galvan, 1999, Loncke i in., 1990). W zwizku z tym warto w
przyszoci przeprowadzi badania nad poziomem znajomoci gramatyki PJM
u DGRG i DGRS w wieku przedszkolnym, aby mona byo zakwestionowa
powszechn opini, i zoty wiek przyswajania PJM nie ma znaczenia, skoro
PJM jest duo prostszy dla dziecka guchego ni jzyk polski, ktry dla niego
jest obcym jzykiem.

Wyniki bada ujawniy, e w niektrych kategoriach jzykowych wystpiy
statystycznie istotne rnice midzy grup DGRG a grup DGRS. DGRG czciej
uyway gestw ni DGRS. Jak zauwaono w badaniach, DGRG posugiway si
wiksz iloci gestw konwencjonalnych oraz gestw pokazywania podczas,
gdy DGRS stosoway wicej gestw deiktycznych, czyli wskazujcych (wska
zywanie przedmiotw, osb). Gesty konwencjonalne stanowi integraln cz
naturalnego jzyka migowego, peni w nim specyficzn funkcj pragmatyczn:
reguluj przebieg konwersacji na gruncie modalnoci wzrokowej (Tomaszewski,
2006). Poniewa DGRS dopiero stykaj si z PJM w wieku przedszkolnym,
wymagaj one czasu, aby nauczy si efektywnie posugiwa tego rodzaju
gestami, ktre su efektywnemu podtrzymywaniu konwersacji migowej.

Analiza materiau wykazaa, e u DGRS znacznie czciej ni u DGRG
wystpoway wokalizacje w toku interakcji diadycznych. Zwrcono uwag, e
wokalizacje u DGRS peniy czciej dwie funkcje. Pierwsza polegaa na tym,
e wydaway one dwiki, aby zwrci partnerowi na siebie uwag. Natomiast
DGRG, aby zwrci na siebie uwag lub nawiza kontakt wzrokowy z partnerem,
znacznie czciej ni DGRS uyway raczej manualnych gestw zwracania na
spis
treci
194
siebie uwagi (machnicie rk lub dotknicie) zamiast wokalizowa. Nawet

przy analizie zachowa komunikacyjnych zaobserwowano podobny efekt:
w kategorii zwracania uwagi rozmwcy DGRG przejawiay tego typu zachowania
istotnie czciej ni DGRS. Tego rodzaju komunikaty obejmoway nie tylko gesty,
ale take specyficzne znaki migowe, za pomoc ktrych ukierunkowuje si
wzrok partnera w stron przedmiotu dziaania. Fenomen ten wie si zapewne
z tym, e od wczesnego dziecistwa DGRG s wdraane przez rodzicw
do opanowania sprawnoci w stosowaniu specyficznych mechanizmw
zwracania na siebie uwagi w procesie wizualnej komunikacji. Natomiast rodzice
syszcy czsto nie zdaj sobie sprawy z tego, jakie znaczenie ma dla rozwoju
jzykowego dziecka guchego uycie specyficznych gestw zwracania na
siebie uwagi. Oczywicie bez wzgldu na to, czy bdzie ono komunikowa si
z rodzicami w jzyku mwionym czy migowym. Wiele danych wskazuje na to,
e specyficzne mechanizmy zwracania na siebie uwagi odgrywaj istotn rol
w rozwoju poznawczym i jzykowym dziecka guchego (Everhart, Marschark,
1997, Marschark, Wauters, 2011).

Druga funkcja wokalizacji u badanych DGRS miaa charakter emocjonalny.
Za pomoc wokalizacji DGRS duo czciej ni DGRG (te DSGS) wyraay
ekspresj emocjonaln. Nie zbadano jednak w niniejszej pracy, jakiego rodzaju
emocje wyraay DGRS i ktre emocje u nich przewaay: czy to byy emocje
negatywne czy pozytywne. Wydaje si to mie znaczenie dla wyjanienia rnicy
midzy DGRG a DGRS w uyciu wokalizacji o emocjonalnym zabarwieniu. Tym
bardziej w literaturze przedmiotu spotyka si czsto opini, e dzieci guche
s bardziej ni dzieci syszce naraone na problemy emocjonalno-spoeczne,
ktre mog mie zwizek z ryzykiem powstawania zaburze komunikacji
midzy dzieckiem guchym a jego rodzicami, a zwaszcza syszcymi (Vaccari,
Marschark, 1998, Calderon, Grenberg, 2011).

Interesujcych danych dostarczyy wyniki dotyczce porwnania uycia
mowy u DGRG i DGRS. Badania wykazay, e DGRG, ktre maj od urodzenia
kontakt z naturalnym jzykiem migowym, uyway zdecydowanie wicej
sw z jzyka polskiego ni to czyniy DGRS. Podobne wyniki uzyskano we
wczeniejszych badaniach Tomaszewskiego (2008a). Sowa te byy albo gone
albo bezgone, a towarzyszyy bardzo czsto sowom migowych. Wyniki
te sugeruj, e stosowanie jzyka migowego od wczesnego dziecistwa
nie utrudnia rozwoju mowy i jzyka pisanego. Potwierdzaj to badania
przeprowadzone przez Meadow (1968), Vernon, Koh (1970), Notoya i in. (1994),
e wczesny kontakt z jzykiem migowym pozytywnie wpywa na rozwj mowy
dziecka guchego. Jak zauwaaj rwnie Spencer i Marschark (2010), nie
ma podstaw naukowych, aby stwierdzi, i wczesne uycie jzyka migowego
stanowi przeszkod dla rozwoju jzyka mwionego. Ponadto na dzie dzisiejszy
spis
treci
195
ju wiadomo, e naturalnie przyswojony pierwszy jzyk, mwiony bd migowy wielce uatwia przyswojenie drugiego jzyka (Baker, 2006). Z uwagi na
pozytywn rol jzyka migowego w opanowaniu jzyka polskiego w formie
mwionej bd pisanej warto w przyszoci przeprowadzi badania nad jakoci
interakcji midzy maymi dziemi guchymi a ich guchymi rodzicami o bogatym
dowiadczeniu dwujzycznym. Mona by byo na podstawie tego opracowywa
pewne strategie zmierzajce do wychowywania dzieci guchych w warunkach
dwujzycznoci.

Badania nad kompetencj komunikacyjn we wszystkich trzech badanych
grupach nie wykazay istotnych rnic midzy nimi w obrbie wszystkich kategorii
zachowa komunikacyjnych. Badane dzieci w podobnym stopniu udzielay
potwierdze lub zaprzeczay, odnosiy si do innych osb oraz okazyway
pochway czy podziw partnerowi interakcji.

Analiza poszczeglnych kategorii, w ktrych badane grupy rniy si midzy
sob wykazaa, e w kategoriach odniesie do nieobecnych obiektw, osb
i zdarze, odniesie do nieokrelonych osb i odniesie do obecnych
obiektw rnice midzy DGRG, DGRS i DSRS byy znaczne.

W kategorii odniesie do obecnych obiektw dominoway DSRS, a najmniej
takich odniesie czyniy DGRG, co moe czy si z twierdzeniem Bonvilliana,
Orlanskyego i Folvena (1994), e DGRG dorastajce w atmosferze jzyka
migowego, wyprzedzaj dzieci syszce w ontogenezie rozwoju jzyka, jako e
wypowiedzi w tej kategorii wymagaj pewnego zaawansowania poznawczego
i jzykowego umoliwiajcego wyjcie w rozmowie poza sytuacj tu i teraz.
Wyniki DGRS w tej kategorii mog wynika z faktu, e w procesie komunikacji
z ich rodzicami syszcymi, ktrzy preferowali wczeniej komunikacj ustn,
DGRS mogy by naraone na sztywne uycie zwrotw komunikacyjnych
tkwicych jedynie w czasie teraniejszym.

Rnica w dokonywaniu odniesie do nieobecnych obiektw, osb
i zdarze rwnie przemawia na korzy tezy o szybszym osiganiu zaawansowania na poziomie poznawczym i jzykowym u dzieci guchych.
Bowiem odnotowano odwrotne proporcje tych zachowa w poszczeglnych
grupach DSRS i DGRS, (ktre wykazay ich stosunkowo niewiele), podczas
gdy DGRG dominoway w tych kategoriach. Co ciekawe, DGRS w tej kategorii
czciej robiy odniesienia do przeszoci, a DGRG chtniej prezentoway
odniesienia do przyszoci. Powysze dane replikuj take wyniki bada
Tomaszewskiego (2008b) w czci dotyczcej rnic midzy obiema grupami
dzieci guchych, pokazujc, e dzieci z obu grup potrafiy nawiza dialog
w jzyku migowym, podtrzyma go, rozwin czy zakoczy, co przejawiao
si m.in. w kategorii zadawania pyta i odpowiadania na pytania. W tych
kategoriach ujawni si interesujcy fenomen. DSRS zadaway pytania istotnie
spis
treci
196
czciej ni pozostae grupy, za DGRS odpowiaday na pytania rwienikw

rzadziej ni dzieci z dwch pozostaych grup. Rzadsze udzielanie odpowiedzi
na pytania przez DGRS, moe wynika z tego, e dziecko guche przetwarza
informacje pochodzce z dwch ronych modalnoci na raz, a jedna z nich jest
zablokowana. Z tej przyczyny informacje docieraj do dziecka silnie zuboone
lub te nie docieraj wcale (Spencer, Hafer, 1998). Czstsze zadawanie pyta
przez DSRS moe z kolei wynika z obecnoci wok nich atmosfery poczucia
bezpieczestwa w sferze emocjonalnej w poczeniu z atw dostpnoci
komunikacyjn wzgldem nie tylko bliskich, ale w ogle otaczajcych dziecko
dorosych mwicych w pierwszym jzyku dziecka, w posugiwaniu si ktrym
dziecko syszce w wieku przedszkolnym posiada ju znaczn biego i moe
z niego korzysta, trenujc interakcje spoeczne praktycznie wszdzie i z kad
napotkan syszc osob.

Interesujce wyniki otrzymano w odniesieniu do kategorii przekazywania
instrukcji lub wyjaniania sposobu dziaania. DGRG i DGRS rzadziej
przekazuj instrukcje ni DSRS. Jednym z elementw kompetencji komunikacyjnej
jest umiejtno rozumienia, formuowania i dawania instrukcji partnerowi
komunikacji (Przetacznik-Gierowska, 1994). To, e wystpowaa w tym zakresie
przewaga dzieci syszcych nad ich guchymi rwienikami, moe czy si
z tym, e pierwsze majc peny dostp do jzyka mwionego otrzymuj wicej
wzorcw modelowych stymulujcych rozwj umiejtno konstruowania
przekazw o dziaaniu. W przypadku dzieci guchych wymagania programowe
w przedszkolu koncentruj si gwnie na rozwijaniu u nich podstawowych
umiejtnoci komunikacyjnych, spoecznych, poznawczych, co musi poprzedzi
kolejny etap ksztatowania zdolnoci przekazywania instrukcji o dziaaniu.
Hipoteza ta wymaga jednak dalszej weryfikacji na szerszej populacji DGRG
i DGRS oraz przy uyciu rnorodnych metod, ktre pozwol eksperymentalnie
okreli, w jakiej mierze ich wypowiedzi w jzyku migowym mog ujawnia
postpy rozwojowe w zakresie rozumienia, formuowania i przekazywania
instrukcji o dziaaniu.

Tworzenie odniesie do nieokrelonych osb byo zdecydowan
domen DSRS, przy niskich wynikach u DGRG i DGRS, a kategoria
naladowania zachowa prezentuje podobny rozkad wynikw wrd
badanych grup, co poprzednia. Obie kategorie mona zakwalifikowa do
sytuacji radzenia sobie z podtrzymywaniem i zachcaniem partnera interakcji
przez dziecko do wsplnego dialogu. DSRS czsto dokonyway odniesie
do osb, aby zlikwidowa napicie powstae w wyniku nagego urwania si
tematu poprzedniej rozmowy. Naladowanie zachowa stanowi natomiast mao
obciajc form uczenia si od partnera interakcji. Warto tu zwrci uwag,
i w kategorii w odniesie do osb nieco wyszy od DGRS wynik osigny
DGRG.
spis
treci
197

Podsumowujc wyniki przeprowadzonych bada, mona powiedzie,
e sowa migowe bd mwione, gesty, znaki niemanualne odgrywaj
istotn rol w rozwoju twrczoci jzykowej dziecka guchego. A udostpnienie
mu wczesnego kontaktu nie tylko z jzykiem polskim w formie mwionej bd
pisanej, ale take z jzykiem migowym, zwaszcza PJM moe stwarza mu
szanse na osignicie penej kompetencji jzykowej i komunikacyjnej. Jest to
niezbdne dla zdobycia osigni szkolnych w warunkach dwujzycznego
nauczania.
Wnioski praktyczne w wietle wynikw bada
Wnioski praktyczne odnosz si do wykorzystania wynikw bada w ksztaceniu
specjalistw, nauczycieli i rodzicw dzieci guchych. Program wczesnej opieki
nad dzieckiem guchym winien uwzgldnia pozytywn rol jzyka migowego
w jego rozwoju poznawczym, jzykowym i emocjonalno-spoecznym. W ramach
realizacji wsparcia spoecznego rodzice syszcy powinni by poinformowani
o moliwociach dwujzycznej edukacji ich dziecka zarwno w domu, jak
i w przedszkolu bd w szkole. Specjalici zajmujcy si opiek nad dzieckiem
guchym powinni przekazywa rodzicom rzetelne informacje o jzyku migowym,
by ci rodzice mieli pozytywne nastawienie do wychowania dziecka w atmosferze
nie tylko jzyka mwionego, ale take migowego majc wiadomo, e
stosowanie jzyka migowego nie jest przeszkod dla rozwoju mowy i jzyka
pisanego.

W zespoach wczesnego zaangaowania obok lekarzy, psychologw,
logopedw, pracownikw socjalnych rwne miejsce powinni zaj gusi specjalici, a nawet gusi rodzice. Te osoby powinny stanowi dla rodzicw syszcych przykadowy model komunikacji z dzieckiem guchym w celu wypracowania u tych rodzicw umiejtnoci stosowania specyficznych mechanizmw
zwracania na siebie uwagi, podtrzymywania kontaktu wzrokowego w procesie
komunikacji z dzieckiem guchym.

We wczesnym okresie rozwoju powinno si angaowa dzieci guche
w rnym wieku w czste wzajemne interakcje spoeczne, co pozwolioby
rozwija u nich zachowania komunikacyjne kluczowe dla dalszego rozwoju
nauki. Jak wskazuj wyniki bada, dzieci guche rodzicw syszcych
z powodzeniem mog nauczy si od starszych dzieci guchych bd dorosych
osb guchych regu inicjowania, podtrzymywania i zakoczenia konwersacji
w jzyku migowym. Ma to z kolei istotne znaczenie dla rozwoju wiadomoci
poznawczej w zakresie przyswajania wiedzy o wiecie.

Tak jak nie powinno si dyskryminowa jzyka migowego, tak samo nie
mona zaniedba zaj logopedycznych dla tych dzieci guchych, ktre maj
minimaln szans na nauk jzyka mwionego. Jak wiadomo, dla dziecka
spis
treci
198
guchego to waciwie jzyk mwiony, gwnie w jego formie pisanej, bdzie

w przyszoci wanym medium w przyswajaniu wiedzy o wiecie. Dua cz
wiedzy, ktr dziecko guche przyswaja w domu czy w szkole, jest przekazywana
poprzez pismo. Dlatego przy realizacji programu wczesnego zaangaowania
naley zadba o rozwj dwujzycznoci u dziecka guchego, aby stopie
kompetencji w jzyku migowym i mwionym by w miar zrwnowaony na
tyle, ile to bdzie dla niego moliwe.
Bibliografia
Baker, C. (2006), Foundations of bilingual education and bilingualism, Multilingual
Matters Ltd.
Bedyska, S., Brzeziska, A. (2007), Statystyczny drogowskaz. Praktyczny
poradnik analizy danych w naukach spoecznych na przykadach z psychologii,
Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica.
Bonvillian, J. D., Orlansky, M. D., Folven, R. J. (1994), Early sign language acquisition: implications for theories of language acquisition, [w:] V. Volterrra, C. Erting
(red.), From gesture to language in hearing and deaf children (s. 219232),
Washington DC: Gallaudet University Press.
Calderon, R., Greenberg, M. (2011), Social and emotional development of deaf
children, [w:] M. Marschark, P. E. Spencer (red.), The Oxford handbook of deaf
studies, language, and education, Volume 1, Second Edition (s. 188199). Oxford:
Oxford University Press.
Day, P. S. (1986). Deaf childrens expression of communicative intentions. Journal
of Communication Disorders, 19, 367385.
Dyer, L. (2004), Look whos talking!, Meadowbrook Press.
Everhart, V. S., Marschark, M. (1997), Models, Modules, and Modality, [w:] M.
Marschark, P. Siple, D. Lillo-Martin, R. Campbell, V. S. Everhart (red.), Relations
of language and thought. The view from sign language and deaf children
(s. 172184). Oxford: Oxford University Press.
Galvan, D. (1999), Differences in the use of American Sign Language morphology
by deaf children: Implications for parents and teachers, American Annals of the
Deaf, 144, s. 320324.
Goldin-Meadow, S. (2003), Hearing gesture. How our hands help us think, The
Belknap Press of Harvard University Press.
Goldin-Meadow, S., Mylander, C. (1984), Gestural communication in deaf children:
The effects and noneffects of parental input on early language development,
Monographs of the Society for Research in Child Development, 49.
Greenberg, M.T. (1980), Social interaction between deaf preschoolers and their
mothers: The effects of communication method and communicative competence,
Developmental Psychology, 16, s. 465474.
spis
treci
199
Marschark, M., Wauters, L. (2011), Cognitive functioning in deaf adults and

children. [w:] M. Marschark, P.E. Spencer (red.), The Oxford handbook of deaf
studies, language, and education, Volume 1, Second Edition (s. 486499), Oxford:
Oxford University Press.
McKirdy, L.S., Blank, M. (1982), Dialogue in deaf and hearing preschoolers,
Journal of Speech and Hearing Research, 25, s. 487499.
Meadow, K.P. (1968), Early manual communication in relation to the deaf childs
intellectual, social, and communicative functioning, American Annals of the
Deaf, 113, s. 2941.
Meadow, K., Greenberg, M. T., Erting, C., Carmichael, H. (1981), Interactions
of Deaf Mothers and Deaf Preschool Children: Comparisons with Three Other
Groups of Deaf and Hearing Dyads, American Annals of the Deaf, 126 (4),
s. 454568.
Newport, E., Meier R. (1985), Acquisition of American Sign Language,
[w:] D. Slobin (red.), The cross-linguistic study of language acquisition: Volume 1.
The Data (s. 881938). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Nicholas, J.G. (2000) Age differences in the use of informative/heuristic
communicative functions in young children with and without hearing loss who
are learning spoken language, Journal of Speech, Language, and Hearing
Research, 43, s. 380394.
Nicholas, J.G., Geers, A.E. (2000) Hearing Status, Language Modality, and Young
Childrens Communicative and Linguistic Behavior, Journal of Deaf Studies and
Deaf Education, 8 (4), s. 422437.
Notoya, M., Suzuki, S., Furukawa, M. (1994), Effects of early manual instruction on
the oral-language development of two deaf children, American Annals of the
Deaf, 139 (3), s. 52753
Lederberg, A.R., Everhart, V.S. (1998), Communication between deaf children
and their hearing mothers: The role of language, gesture, and vocalization,
Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 41, s. 887899.
Lederberg, A.R., Everhart, V.S. (2000), Conversations between deaf children and
their hearing mothers: Pragmatic and dialogic characteristics, Journal of Deaf
Studies and Deaf Education, 5 (4), s. 303322.
Loncke, F., Ouertinmont, S., Ferreyra, P. (1990), Deaf children in schools: more or
less native signers?, [w:] S. Prillwitz, T. Vollhaber (red.), Current trends in European
Sign Language Research(s. 163176). Hamburg: Signum.
Prinz, P.M., Prinz, E.A. (1985) If only you could hear what I see: Discourse
development in sign language, Discourse Processes, 8, s. 119.
Slobin, D. (1975), On the nature of talk to children, [w:] E. H. Lenneberg, E. Lenneberg
(red.), Foundations of language development: A multidisciplinary approach, Vol. 1
(s. 283297), New York: Academic.
spis
treci
200
Spencer, P.E., Hafer, J.C. (1998), Play as Window and Room: Assessing and
supporting the cognitive and linguistic development of deaf infants and young
children, [w:] M. Marschark, M.D. Clark (red.), Psychological perspectives on
deafness, vol. 2 (s. 131152), Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Spencer, P.E., Marschark, M. (2010), Evidence-based practice in educating deaf
and hard-of-hearing students, New York: Oxford University Press.
Przetacznik-Gierowska, M. (1994), Od sowa do dyskursu. Studia nad mow dziecka,
Wydawnictwo Energeia.
Tomaszewski, P. (2006), Dialog versus monolog: Jak podtrzymywa kontakt
wzrokowy z dzieckiem guchym?, Kwartalnik Pedagogiczny, 3, s. 4356.
Tomaszewski, P. (2008a), Child visual discourse: The use of language, gestures,
and vocalizations by deaf preschoolers, Polish Psychological Bulletin, 39 (1),
s. 918.
Tomaszewski, P. (2008b), Interactions of deaf preschoolers: A comparison of the
communicative behaviors of deaf children of deaf parents and of deaf children
of hearing parents, Psychology of Language and Communication, 12 (2),
s. 6987.
Tomaszewski, P., Farris, M. (2010), Not by the hands alone: Functions of nonmanual features in Polish Sign Language, [w:] B. Bokus (red.), Studies in the
Psychology of Language and Communication (s. 289320), Matrix Publishers.
Vaccari, C., Marschark, M. (1997), Communication between parents and deaf
children: Implications for social-emotional development, Journal of Child
Psychology and Psychiatry, 38, s. 793802.
Vernon, M., Koh, S.D. (1970), Early manual communication and deaf childrens
achievement, American Annals of the Deaf, 115, s. 527537.
spis
treci
201
Jzyk migowy w Polsce jeden czy w wielu

odmianach? Przesanki do bada nad guchot
Piotr Wojda

Ju w. Tomasz twierdzi, i czowiek dowiadcza siebie jako istnienia,
a nie jako sumy treci (za: Krpiec, 1999). Dopiero czynnoci, m.in. mylenia,
naprowadzaj go na odpowied na pytanie o istot jego treci: Kim jest? To
jedno z pyta, ktre dotyczy istoty wasnego bytu. Jednak dopiero poprzez jzyk
i w jzyku czowiek moe dokona prby odpowiedzi zarwno na to egzystencjalne
pytanie, jak i wiele innych, ktre pojawiaj si w jego yciu. Wanie jzyk peni
w tym rol szczegln, ale w przypadku, gdy kto nie syszy, czsto zadajemy
sobie pytanie, czy mona oby si bez jzyka. Rozsdek podpowiada, e nie.
Rwnie wane jest poszukanie odpowiedzi na pytanie, czy jzyk, jakim wada
grupa spoeczna, jest na tyle wystarczajcy, aby przenosi wszystkie funkcje
jzyka, poprzez ktre zaspokaja on potrzeby uytkownikw dotyczce wyraania
na sposb symboliczny rnie nacechowanych myli, jak i te socjalizujce czy
kulturotwrcze (zob. Wojda, 2000). Wydaje si, e dla wielu osb niesyszcych
wanie jzyk migowy ma szczegln warto, gdy pozwala nawiza kontakt
ze wiatem i innymi osobami. Rwnie dla osb syszcych, ktre maj wrd
najbliszych, np. rodzicw lub rodzestwa, osoby niesyszce, jzyk migowy
moe by jedynym w peni skutecznym sposobem komunikowania si.

Fakt istnienia jzyka migowego nasuwa myl o kwestii kreatywnoci
jzykowej osb niesyszcych w dziedzinie jzyka (zob. Krakowiak, 2003),
co stanowi kluczowe i centralne zagadnienie, poniewa jzyk jako zjawisko
dynamiczne nie mgby przey, gdyby jego uytkownicy nie przejawiali owej
kreatywnoci w samym fakcie tworzenia jzyka oraz w kreatywnym uywaniu
ju wytworzonego jzyka. Jak ju podkrelali to Humboldt, a za nim i Chomsky,
jzyk jest cigym wytwarzaniem (zob. S. Grabias, 1997, 1994). Jednak, by to
wytwarzanie mogo zaistnie, naley uzna dwustronno struktury znaku w
jzyku migowym. Z jednej strony twr ten wypenia to, co postrzegane jest
zmysowo, a wic zawarto fizyczna, z drugiej za to, co poddane jest obrbce
mentalnej, a wic zawarto treciowa. Jzyk migowy nie pojawiby si bez
powodu. Przecie osoba niesyszca jako podmiot tworzy go w zderzeniu
z otaczajc rzeczywistoci przy wiadomym uyciu wolnej woli w celu
porozumiewania si z innym podmiotem. Implikuje to konieczno wizania
podmiotu zdeterminowanego wol ze zjawiskami, jakie mu towarzysz: jzykiem,
poznaniem i rzeczywistoci. Nie wystarcza bowiem przyjcie wycznie relacji
typu jzyk rzeczywisto i widzenie jzyka jako efektu odbicia rzeczywistoci
empirycznej. Jzyk nie jest sposobem kreowania teje niekoniecznie realnej
rzeczywistoci, przy uyciu wyrae jzykowych (tworzenia rzeczy za pomoc
spis
treci
P. Wojda, Jzyk migowy w Polsce...
202
sw). Wszak musi istnie jeszcze podmiot poznajcy (osoba niesyszca).

Element poznania wymusza, by rwnie w przypadku rozwaa nad jzykiem
migowym uwzgldni trzy czynniki przenikajce ycie czowieka, a mianowicie:
rzeczywisto, poznanie i jzyk. Wanie w takiej kolejnoci, choby nasuwao
to wraenie duego uproszczenia, to nie mona zaprzeczy temu, i to wiat
realnie istniejcy uderza swym istnieniem i jest pocztkiem poznania i jzyka.
Przyjcie takiego sposobu wynikania przyczyn nie powinno wyklucza tego, i
de facto wzajemnie si one przenikaj (s immanentne wobec siebie).

W istot kreatywnoci w dziedzinie jzyka migowego uwikany jest
jzyk dwikowy. W oglny stan kompetencji, jak i sprawnoci jzykowych
niesyszcych uytkownikw uwikane s oba jzyki, ktrych nie da si raczej
do koca oderwa od siebie. Wszak nie tworz oni spoecznoci odosobnionej
i pozbawionej moliwoci kontaktu z osobami syszcymi czy te jzykiem
dwikowym w odmianie tak mwionej, jak i pisanej. Rzeczywisto w ujciu
tego, co w niej spoeczne i jzykowe, narzuca sposb poznania, z ktrego
wyrasta rwnie jzyk.

Przedmiotem niniejszego artykuu jest prba ukazania niektrych aspektw
ujawniania si jzyka migowego (jego znakw) jako wanego, z egzystencjalnego
punktu widzenia, bytu dla czowieka niesyszcego. O ile podkrelone zostan
istotne i oglne cechy strukturalne tego, co migowe, o tyle nie chodzi wycznie
o polski jzyk migowy (PJM), bowiem osoby niesyszce posuguj si rwnie
innymi systemami migowymi, tj. systemem jzykowo-migowym czy odmianami
migowymi typu pidgin, ktre stanowi dla wielu niesyszcych alternatywne
bd jedyne sposoby migowego komunikowania si w Polsce. Stajemy
wobec koniecznoci odpowiedzi na pytanie, czy mwic o badaniach nad
guchot naley wiza je tylko z polskim jzykiem migowym jako wzorcowym
przypadkiem migowego komunikowania si, czy te mylenie takie prowadzi do
powanej redukcji zjawisk w badaniach nad guchot do wzorca, ktry odbiega
od tego, co na co dzie w rzeczywistoci daje si zaobserwowa.
1. Znakotwrczo jako atrybut dziaalnoci jzykowej osoby
niesyszcej
Tym, co najbardziej nurtuje w rozwaaniach nad jzykiem migowym, jest
wyrazista sytuacja znakotwrcza. Wytworzone znaki migowe ujawniaj
znamienn zdolno osb niesyszcych do symbolizowania (Krakowiak,
1998). W ten sposb podkrelaj istotne dla tego jzyka, jak i zreszt dla
kadego innego ludzkiego jzyka, struktury relacyjne poznania, a wic
zarwno przedmioty poznania (przede wszystkim otaczajc rzeczywisto),
jak i podmioty (uytkownicy jzyka). To wanie uytkownik jzyka czyni z tego
poznania uytek w postaci znakw migowych, wykorzystywanych potem do
spis
treci
203
jzykowego porozumiewania si (zob. Krpiec, 1999), w przeciwnym razie

byyby one zupenie nieuyteczne. Nasuwa to konieczno ujmowania samego
procesu komunikowania si, rwnie w jzyku migowym, jako zbitki relacji
podmiotowo-przedmiotowych, w ktrej celowo dziaania podmiotu (osoby)
i jej wolno staj si kluczowe dla ustanawiania znaku migowego i jego uycia.
Naley podkreli, i pochodno jzyka migowego od treci poznawczych
wiata realnie istniejcego nie ujawniaby si bez udziau wolnej woli i w wyniku
zarwno dziaalnoci znakotwrczej, jak i z uywania tego jzyka (mowy
migowej). Std susznie podkrela M. Krpiec (1999), i mow jako znaki kreuj
akty poznania (poznawczo-relacyjne) i woli (wolitywne).
1.1. Akty poznawczo-relacyjne
Fakt tworzenia znakw jzyka migowego jest wynikiem procesw poznawczych
zachodzcych w umyle czowieka, ktrych si sprawcz s relacje, ktre
zachodz wskutek styku poznawczego pomidzy podmiotem a przedmiotem
poznania. Tworz si one, poniewa rzeczywisto uderza swym istnieniem
i wymusza proces znakotwrczy, ktry nie ujawniby si bez udziau
rzeczywistoci (bytu) i czowieka poznajcego. Podmiot poznajcy nieustannie
tworzy i uywa ju wytworzonego jzyka oraz wzbogaca. Bez ujcia tego
procesu jako immanentnych wobec siebie, a jednoczenie transcendujcych
siebie czynnikw: bytu, poznania i jzyka, nie mona byoby waciwie postrzega
jzyka migowego, jak i mowy migowej.

Zatem, aby utworzy jzyk, musi istnie kontakt z rzeczywistoci, a poprzez
to zachodzi ogld jakiego realnego przedmiotu, co zapocztkowuje zoony
proces poznania. Konsekwencj tego jest sformuowanie myli, ktra jest czym
pierwotnym w stosunku do jzyka, poniewa to jzyk jest na usugach myli
rodzcej si z ogldu rzeczywistoci. M. Krpiec (1999, 1995) stwierdza, i akty
poznania stanowi punkt wyjcia w mylowym, a potem jzykowym ujmowaniu
rzeczywistoci. Jzyk take pozwala na wypowiedzenie si w sowach. Sowa
za mog by wypowiedziane w postaci nie tylko sygnaw dwikowych, jak
w przypadku jzykw fonicznych, ale i sygnaw gestowo-mimicznych. Tym,
co z kolei moe przesdza o formalnych wasnociach znaku (strukturze
jzyka), jest kontekst rodowiskowy (Chlewiski 1999), ktry niejako wymusza
sposb uycia aparatu fizjologicznego i psychologicznego, wszak tego
samego dla wszystkich ludzi (Lyons, 1998). W przypadku osb niesyszcych
ju wytworzenie samego znaku gestowo-mimicznego podkrela fakt, i aparat
gosowy nie jest tym, co miaoby ostatecznie wyjani funkcjonowanie ludzkiej
mowy. Badania mzgu ludzkiego ujawniaj, i w ekspresj oraz rozumienie
zarwno mowy dwikowej, jak i migowej, zaangaowany jest ten sam obszar
neuronalny w mzgu: pole Brocka i Wernickego (Hickok, Bellugi, 2001, Poizner,
spis
treci
204
Klima, Bellugi, 1987). Prawie trafne wydaje si wic stwierdzenie, e, podobnie

jak osoby syszce, () ludzie od urodzenia gusi miewaj taki sam aparat
gosowy, a jednak nim si nie posuguj i gdy dojd do przebudzenia swej
wiadomoci, posuguj si swoistym, rwnie komunikatywnym, jzykiem, lecz
nie dwikowym (Krpiec, 1999, s. 103). Koresponduje to ze stwierdzeniem,
e Czowiek jest ze swej natury osob funkcjonujc w wiecie poprzez
znaki (Krakowiak, 1998, s. 55). Nie naley wic w sposb skrajny przesdza
o wycznoci uycia aparatu gosowego w komunikowaniu si osb, poniewa
w sytuacji, gdy kto nie syszy, aparat gestowo-mimiczny moe wypeni t luk
gosow. W gruncie rzeczy osoby niesyszce mog, cho niekoniecznie tak jak
osoby syszce, korzysta z aparatu gosowego, czego jedn z konsekwencji
jest przenikanie si rnych sposobw tworzenia znakw.

Ju w. Augustyn podkrela, e znakiem jest wszystko to, co we wadzy
poznawczej reprezentuje co od siebie rnego. Znakiem jest przede wszystkim
znak umowny (konwencjonalny) (za: Krpiec, 1999). Jeli wic celem jzyka
jest poznanie oraz opisanie i zapisanie w nim obrazu wiata, to sam znak
migowy, ktry osoba niesyszca musi wytworzy, winien wycisn sw form
w zmysach i sam przez si przywodzi na myl co innego. wiat jest take
zoony z wielu jednostkowych bytw, std istnieje konieczno dotarcia do tych
poszczeglnych bytw i uoglnienia ich w formie sw poj. Nie sposb byoby
kad rzecz istniejc nazwa odrbnie, std znaki migowe stanowi, podobnie
jak w przypadku sw jzyka dwikowego, wynik zoonego procesu zwanego
abstrahowaniem, ktre jest operacj zachodzc na treciach nazw i istotnych
cechach przedmiotw. To proces tworzenia si pojcia, ktry, podobnie jak
w jzyku dwikowym, zachodzi w sposb spontaniczny. Znaki migowe maj
wic z natury charakter oglny i s reprezentacj poj.

Gdy osoba niesyszca spojrzy na drugiego czowieka, to zachodzi wanie
ten moment, w ktrym zaistnia kontakt z realn rzeczywistoci. Trzeba najpierw
zobaczy istniejc rzecz, co zapocztkowuje proces poznania. W momencie,
gdy czowiek natrafia na fakt istnienia, spenia si pierwszy warunek tworzenia
znaku, a dalej jzyka. Tak wic, o ile osoba niesyszca w kontakcie z drugim
czowiekiem nie wie jeszcze, jaka jest tre tego czowieka, o tyle niewtpliwe
zachodzi samo poznanie jego istnienia. Tak te dzieje si w kadej sytuacji,
w ktrej czowiek poznaje otaczajcy wiat, a istot tego poznania jest przede
wszystkim zastana rzeczywisto (istnienie). Co istnieje, czego jeszcze nie ujmuje
czowiek w aspekcie treci. Czowiek jest po prostu pobudzony tym istnieniem
(zob. Krpiec, 1999, 1995). Tak wic, niezalenie od tego, czy si syszy, czy nie,
rzeczywisto sama uderza swym istnieniem. Uwaga poznawcza skierowana
na istnienie jest pierwszym momentem egzystencjalnym. Akt zmysowego
postrzegania powoduje skierowanie uwagi czowieka na byt i jego tre, ktra
spis
treci
205
uchwycona jest w swej wieloci cech. Ale to nie jest jeszcze moment tworzenia
jakiegokolwiek znaku bdcego symbolem, np. dwikowego czy migowego,
ktry poza stron materialn (jego fizyczn postaci) ma jeszcze tre. Ot
rwnie i osoba niesyszca widzi (postrzega zmysowo) w bycie t wielo cech.
Fakt istnienia zwizanego z treci, dostarcza wielu danych w postaci wrae
i wyobrae, ktre nastpnie s rdem intencjonalnego aktu znakowania
rzeczywistoci. Zastana rzecz naprowadza osob, rwnie niesyszc, ku
treciowemu jej uchwyceniu. Tu zaczyna si proces obrbki intelektualnej
konkretnych rzeczy, ktre maj konkretn tre. W tym momencie zachodzi
zetknicie istnienia rzeczy z aktami intelektualnymi czowieka, ale samo
opracowywanie intelektualno-poznawcze rzeczywistoci ma charakter
wielozmysowy tylko w przypadku, gdy czowiek jest osob penosprawn.
W praktyce jednak szanse te s nierwne, gdy osoba niesyszca obrabia
t rzeczywisto gwnie wzrokowo, podczas gdy osoba syszca korzysta ze
wszystkich zmysw, o ile nie ma przeszkd wzrokowych (jak w przypadku osb
syszcych z uszkodzeniem wzroku, niewidomych). Zatem osoba niesyszca
widzc tylko jednego czowieka, utworzy z tego kontaktu pojcie-sowo lub
przyswoi znak bdcy ju w uyciu spoecznym. Nastpnie widzc wielo
otaczajcych j osb, choby bardzo wyrniajcych si swoim zewntrznym
wygldem, stwierdzi, e kada z nich to czowiek. Chodzi o to, e dochodzi do
czego, co nazywa si istot bycia czowiekiem.

Abstrahowanie, bo z tym wie si w opisywanym przykadzie zdolno
dostrzegania w przedmiotach cech istotnych dla bycia wanie czowiekiem.
Cechy te s jakby odrywane od przedmiotu, za pomijane s cechy uwaane
za niewane. Wskazuje to na fakt, e nie wszystko, co si wie z treci bytu jest
ujte poznawczo i przekazane za pomoc znakw umownych. W duej mierze
tre bytu nie jest ujta i ta cz jawi si jako bez znaczenia dla konstytuowania
si znaku (zob. Krpiec, 1999). Czynno abstrahowania jest jednoczenie
generalizowaniem (uoglnianiem), poniewa utworzone pojcie rozciga si na
inne osoby, z ktrych kada jest przecie konkretnym czowiekiem. Tylko cechy
wane s wic uoglniane, co stanowi sposb pojciowego porzdkowania
wiata w rnych kategoriach, np. krzese, taboretw, kotw czy ludzi. Osoby
niesyszce wszak tworz cae grupy znakw gestowych i mimicznych
w poszczeglnych kategoriach, ktre s przekazywane nastpnym pokoleniom.
Co wicej, jzyk migowy nie pozbawia osoby z uszkodzeniem suchu moliwoci
abstrakcyjnego mylenia. Jeli konkretem jest sama w sobie rzecz, to odrywanie
z niej cech i tworzenie pojcia (abstraktu), a potem za tworzenie w oparciu
o aparat migowy materialnej strony znaku migowego, wiadczy o czynnociach,
ktre wi si z myleniem abstrakcyjnym.
spis
treci
206

Sama rzeczywisto nie wytwarza przecie adnych znakw, ale czowiek
niesyszcy jest prowokowany do znakowania konkretnych bytw w taki sposb,
jaki potrafi, w jaki moe. Zatem dowiadczajc rzeczywistoci, istniejcych bytw,
zaczyna je nazywa, napenia treci poznania, porzdkowa je za pomoc
znakw migowych. Poniewa kieruje si zdroworozsdkowym myleniem
i stwierdza, e byt nie jest monistyczny (jeden), a wrcz przeciwnie, cechuje go
pluralizm (wielo istnie-rzeczy), to stara si t wielo konkretnych rzeczy uj
w znakach migowych jako pojciach. Znakujc rzeczywisto jednoczenie j
interioryzuje, a tym samym zaczyna j rozumie. Wrd wielu zjawisk, ktrych
czowiek niesyszcy dowiadcza w swoim yciu, wanie znak odgrywa
szczegln rol. Nawet jeli z racji utraty suchu jest to znak migowy, ktrego
fizyczn natur jest ruch w postaci gestw czy mimiki, to jednak znak ten zwraca
uwag osoby niesyszcej na co, co znajduje si poza ni. Znaczenie tego
znaku nie polega gwnie na tym, czym jest, ale przede wszystkim na tym, do
czego odsya. Istota jego dziaania sprawia tym samym, i jego forma (czyli to,
czym jest) istnieje tylko dziki treci tego znaku. Z drugiej strony, nie wyklucza to
faktu, e tre znaku uwiadamiana jest dziki jego formie (zob. Milewski, 1993).

W wyniku tej znakotwrczej dziaalnoci czowieka niesyszcego powstaje
sowo-znak migowy, a w kocu i jzyk migowy. Podajc za myl Tomasza
z Akwinu (zob. Krpiec, 1999), skada si na to zoony proces poznawczy,
obejmujcy najpierw wewntrzn kontemplacj poznawcz rozumian jako ogld
treci w kontekcie pierwotnie ujtego bytu w zmysowym akcie poznania. To
jakby ujmowanie w myli jakiego fragmentu z caej otaczajcej rzeczywistoci,
z obrazw i czynnoci. Drugi etap stanowi jakby ujcie i opracowywanie mylowe
tego wycinka rzeczywistoci w celu ujcia istotnych cech, aby utworzy
pojcie, ktre ma suy komunikowaniu. Wreszcie nazwanie myli sowem, czyli
przetworzenie czynnoci czy obrazu na symbol, czsto najpierw okazjonalny,
uywany w okrelonych sytuacjach i zrozumiay tylko dla dwch lub kilku osb,
ktre je tworz, a potem utrwalony, zrozumiay dla wikszej spoecznoci, czyli
konwencjonalny (umowny), koczy cay proces tworzenia znaku-pojcia czy
znaku-sowa (zob. Wojda, 2000, 2001, zob. Krpiec, 1999, 1995, Krakowiak,
1998, 1995). W procesie tworzenia znaku migowego jako znaku narzdnego
(narzdzia) pojawia si najpierw poznanie przedpojciowe. Znaki migowe
poczone s w ukady wyrae zoonych, ktre ju su przesyaniu informacji
bardziej zoonych, od fraz do tekstw. Niejednokrotnie, jak to poniej zostanie
ujawnione, w proces ten uwikany jest jzyk dwikowy.
1.2. Akty wolitywne (wolnej woli)
Z istot znaku migowego wie si akt uycia wolnej woli (wolnoci). To element
warunkujcy i dopeniajcy zachodzenie relacji podmiotowo-przedmiotowej,
spis
treci
207
ktrej istot jest tworzenie znaku przez podmiot poznajcy i bdcy w styku
poznawczym z rzeczywistoci. Akt wolitywny jest sam w sobie celowy i suy
innym celom, co stanowi immanentny komponent w procesie tworzenia si
jzyka migowego. wiadczy to o intencjonalnej dziaalnoci znakotwrczej
czowieka, ktrej celem jest poznanie i komunikowanie si.

Akt wolitywny przejawia si przede wszystkim we wspomnianej
sytuacji znakotwrczej, ktra zachodzi ju w czasie aktu ujmowania bogatej
przedmiotowo treci poznawanego bytu. Byt poznawany poddany jest celowym
zabiegom, polegajcym na wybirczym ujmowaniu jego cech oraz znakowaniu
obranego aspektu poznawczego rzeczywistoci. Musi zaistnie ch poznania
przez poznajcy podmiot, ktry czyni sobie z przedmiotu poznawanego znak
w ramach poznania pojciowego. Ju podczas formowania poj czowieka
w ogle charakteryzuje dystans i wolno w ujmowaniu treci poznawczej.
Najwyraniej wida to, gdy przyjrzymy si zagadnieniu typologii samych znakw
jzyka migowego. Prba zakwalifikowania znakw jzyka migowego do oznak,
obrazw (znakw ikonicznych) czy symboli (umownych) nie jest atwa, poniewa
wie si z tym konieczno rozpatrzenia, na ile tre znaku migowego odstaje
od treci rzeczy istniejcej (przedmiotu) reprezentowanej przez ten znak. Naley
rwnie rozway stopie wpywu samego podmiotu na konstytuowanie si
samego znaku. Gdyby wic mocno zostay pokrelone relacje pochodzce
od przedmiotu, to sam znak zbliyby si do oznak, utosamiby si z treciami
przedmiotu (byby jednostronny). Z kolei wyrane relacje pochodzce
od podmiotu ustanawiajcego znak, uczyniyby go symbolem, ktry nie
utosamiaby si z treciami przedmiotu (znaki umowne). Poredni stan tej zbitki
uczyniby znak migowy ikonicznym. Wydawaoby si, e to ujcie najlepiej pasuje
do powszechnie przyjtego pogldu, i jzyk migowy, powstay w oparciu o
modalno wzrokow, w specyficzny sposb podkrela zwizek swej struktury
z otaczajc rzeczywistoci.

W konsekwencji pojawiaj si do ciekawe propozycj klasyfikacji
znakw. Na jedn z nich powouje si przy analizie polskich znakw migowych
B. Szczepankowski. Za A. van Udenem dzieli je na trzy grupy: ikoniczne
(w ktrych analogia z rzeczywistoci jest z atwoci wytumaczalna; std
wydaje si, i mog by rozumiane nawet przez osoby syszce; w polskim jzyku
migowym stwierdzono, e jest ich 30,21% spord 1645 przeanalizowanych),
ezoteryczne (w ktrych analogia z rzeczywistoci z pewnymi trudnociami
moe by wytumaczalna; 39,09% znakw z 1645) i arbitralne (w ktrych
brak jest analogii do rzeczywistoci; 30,70% z 1645 znakw). Wrd znakw
ikonicznych daje si wyrni jeszcze znaki morficzne (naladujce cechy lub
ksztat obiektu), deiktyczne (wskazujce na obiekt), fizjonomiczne (naladujce
jedn charakterystyczn cech obiektu), pozycyjne (naladujce pozycj ciaa
spis
treci
208
w czasie jakiej czynnoci), ruchonaladowcze (naladujce ruch przy danej

czynnoci), lokatywne (wskazujce na obiekt zwizany z dan cech), relacyjne
(pokazujce wymiar), kwantytatywne (okrelajce ilo), wektorialne (okrelajce
kierunek). Wrd znakw ezoterycznych mona wyrni znaki archaiczne
(bdce wczeniej ikonicznymi, a obecnie nie wywoujce ju skojarze
odzwierciedlajcych wczesn rzeczywisto), za znakiem arbitralnym s
tzw. znaki daktylogramowe (tworzone od znakw alfabetu palcowego) (za:
Szczepankowski, 1999).

Z danych powyszych wynika, i znaki jzyka migowego to twory ikoniczne.
Jednak jest to zbyt uproszczone ujcie tego jzyka, zwaszcza gdy odwoamy
si do sposobu tworzenia si samego znaku migowego na linii rzeczywisto
poznanie jezyk. Ot w procesie komunikowania si w jzyku migowym
trudno byoby nadawa informacj, gdyby bya ona oparta tylko na znakach
ikonicznych (obrazowych). Wypowied taka utraciaby sw moc jzykow,
a wic zdeterminowan w swej strukturze przez istnienie znakw symbolicznych.
Szczeglnie drugi aspekt wolnej woli czowieka niesyszcego, polegajcy
na celowym przekazywaniu oznakowanego aspektu rzeczywistoci innym
podmiotom w formie utworzonych znakw, ale symbolicznych, podkrela fakt, i
znak migowy musi by konwencjonalny (zob. Wojda, 2000, zob. Krapiec, 1999).

Tak wic sposobu tworzenia znakw przez osob niesyszc nie mona
sprowadza do obrazkowego przedstawiania sytuacji z dnia codziennego lub
wypisywania ich w powietrzu za pomoc ruchw ciaa. Cho du cz
znakw migowych nazywa si ikonicznymi, to w praktyce, gdy osoba syszca
zetknie si ze znakiem jzyka migowego po raz pierwszy, nie bdzie w stanie
odczyta jego znaczenia (Bouvet, 1996, zob. Kyle, 1994). Samo wraenie
ikonicznoci znaku nie wystarcza, by zorientowa si w znaczeniu znaku
i zrozumie go. Sens znaku migowego nie moe by odkryty drog skojarze,
analogii, ktre nie pojawiaj si tak atwo a priori, tj. przed poznaniem znaczenia
znaku. Tym bardziej znak migowy umieszczony w strumieniu sygnaw gestowomimicznych w czasie wypowiedzi migowej, okazuje si niewidoczny. Koncepcja
ikonicznoci znaku w istocie nie moe si zrealizowa, jeli tekst migowy
jest nierozumiany. I cho pewne znaki maj pewien stopie obrazowoci,
to wcale nie musi by ona sprzeczna z arbitralnoci znaku. Jeli wic znak
migowy zdaje si by czciowo motywowany, gdy mona dopatrze si w nim
jakiego zwizku naturalnego z elementem znaczonym (rzecz), to naleaoby
z metodologicznego punktu widzenia przyj wstpne zaoenie uznajce
znak za niearbitralny. W istocie kady znak, ktry jest skonwencjonalizowany,
oparty na umowie spoecznej, jest jednoczenie arbitralny, tzn., e nie zachodzi
naturalny zwizek miedzy form tego znaku a jego znaczeniem. Znak, jako
fakt spoeczny, jest przekazywany przez tradycj, za nieznajomo konwencji
spis
treci
209
panujcej w tym jzyku uniemoliwia porozumiewanie si. Zatem kwestia

ikonicznoci znaku schodzi na drugi plan w zwizku z o wiele bardziej istotnym
procesem komunikowania si w jzyku migowym (Wojda, 2000, zob. Bouvet,
1996).

Nie ulega wtpliwoci, i znaki jzyka migowego opisuj wiat widziany
oczyma osoby niesyszcej. Fakt ogromnej pracy umysu wkadanej
w poznawanie rzeczywistoci przez osob niesyszc, nie wyklucza te tego,
e znaki migowe wytwarzane s nie tylko w wyniku poznawania rzeczywistoci
w sposb wizualny. Cz z nich jest motywowana zasobem ju istniejcych
znakw jzykowych, tak migowych wypywajcych ze rodowisk niesyszcych
w drodze wzajemnego porozumiewania si, jak i fonicznych. Niezalenie
od tego, czy si syszy, czy nie, w czowieku dominuje raczej wola uycia
ju gotowych znakw mowy. Std zaleno pomidzy treci poznawcz
a znakami migowymi ujawnia si w dwch momentach: wtedy, gdy poznanie
suy formowaniu znakw migowych z treci poznawczej, o czym ju bya
mowa, oraz gdy powstae znaki su formowaniu kolejnych znakw o nowej
treci poznawczej. Trzeba podkreli, i przejawiajcy si akt woli wynika
z autodeterminacji, tzn. niezdeterminowania od zewntrz. Ten akt nakierowany
jest na: przedmiot poznawczy i podmiot (drug osob), ktremu za pomoc
celowo dobieranych znakw komunikuje si celowo wybrane treci poznawcze
(zob. Krpiec, 1999). Gdy kto nie syszy, akt woli przejawia si wanie
w tworzeniu jzyka migowego, ktry jest wynikiem poznania i suy poznaniu
oraz spoecznemu komunikowaniu si.
2. Odmiany migowe a dane spoeczno-jzykowe
Akty poznawczo-relacyjne i wolitywne tworz specyficzne podoe dla
tworzenia znakw migowych. Nie mona ich wprost wywodzi tylko z sytuacji
egzystencjalnej osoby niesyszcej, ktra polega na tym, e istnieje w niej deficyt
w postaci uszkodzenia suchu. Ot jest to zbyt redukcyjne ujcie, poniewa
adna z tych osb nie jest odizolowana od reszty wiata i nie tworzy jedynie
odrbnego wiata opartego na modalnoci wzrokowej. W sposb chociaby
poredni to wszystko, co wie si z modalnoci suchow, m.in. i jakie
fragmenty jzyka fonicznego, rwnie moe dociera do tej spoecznoci. Std
dane jzykowe nie musz by jedynie nacechowane wzrokowoci. W obrbie
zagadnienia zrnicowania komunikacyjnego sensu largo (czy jzykowego
sensu stricte) kwesti bezdyskusyjn jest stwierdzenie samego faktu ogromnego
i realnego zrnicowania komunikacyjnego (jzykowego) u osb niesyszcych.
Ale s przecie jakie powody takiej sytuacji? Ot zawsze s one pod wpywem
otaczajcego rodowiska, ktre nie jest homogeniczne. Wpywa to na rne
dane, ktre stymuluj rne modalnoci nawet wtedy, gdy kto nie syszy.
spis
treci
210

Zatem na sytuacj znakotwrcz, jak i pniejszy rozwj jzykowy, moe
mie wpyw midzy innymi jako jzyka podawanego osobie niesyszcej
i w tym miejscu kwesti kluczow jest odpowied na pytanie, jaki to miaby by
jzyk (migowy czy mwiony), a bardziej moe: ktry z tych jzykw miaby by
najpierw podany, poniewa zdania na ten temat s bardzo podzielone. Rezultat
w postaci jzyka przyswojonego wpywa na dalszy rozwj spoeczno-kulturowy
osoby niesyszcej. Pociga to za sob dylemat wpywu innego jzyka na obraz
jzyka docelowego. Tu kwesti zasadnicz jest uznanie ktrego z jzykw:
migowego bd dwikowego za prymarny. To do aprioryczne podejcie, ale
bywa wygodne w zwizku z tezami, jakie pojawiaj si w jzykoznawstwie. By
moe oba jawiyby si tu rwnie wane, ale obserwacja sposobu komunikowania
si u osb niesyszcych wskazuje na substancjalne i semantyczne mieszanie
si kodw ju w procesie nabywania jzyka, co prowadzi do powstawania
najczciej jzykw typu pidgin.

Z zagadnieniem pluralizmu jzykowego wrd osb niesyszcych wie
si do kontrowersyjna kwestia opozycji Deaf deaf (Guchy guchy), ktra
jest do powszechna przede wszystkim w krajach o do bogatej tradycji
bada nad jzykiem migowym (USA, Szwecja, Francja i wiele innych). Pierwszy
czon opozycji, wyraony wielk liter G, stanowi okrelenie grupy spoecznej
osb, ktr charakteryzuje wasna kultura, swoiste postawy i zachowania, za
sam jzyk migowy jest jej wyrnikiem kulturowym. Drugi czon opozycji, pisany
przez mae g, zarezerwowany jest dla tej grupy osb, dla ktrej sabo znane
bd w ogle obce s wartoci rodowiska niesyszcych wyraanych przez
wielkie G, a wic jzyk, kultura, itp., speniaj oni audiologiczne kryterium
guchoty, tj. posiadaj uszkodzenie narzdu suchu w stopniu znacznym lub
gbokim. Wpyw tego rozrnienia na gruncie polskim jest nie may, a przejawia
si w goszeniu tezy, e Gusi migaj w PJM (polskim jzyku migowym), a gusi
w pozostaych systemach migowych. W rzeczywistoci twierdzenie to nie
sprawdza si, gdy sami niesyszcy dokonuj wyboru strategii, ktra czy si
z osobnicz kompetencj: semilingwaln czy multilingwaln, albo bardziej na
tym etapie rozwaa multi- i jednoczenie semilingwaln. Syszcy Polak nie
ma takich problemw, o ile nie wystpuj jakie zaburzenia mowy dwikowej:
realizacyjne, percepcyjne, bd doszo do rozpadu systemu komunikacyjnego.
Mona mwi o polszczynie, jej stylach, dialektach, gwarach, ale nie
w sensie niekontrolowanych wpyww dwch rnych od siebie jzykw, ktre
w konsekwencji doprowadzaj do pidginw i kreolizmw.

Wreszcie od jakoci relacji spoecznych: rodzinnych czy te w obrbie
najbliszej rodziny, jak i dalszego rodowiska, a w szczeglnoci od pozytywnych
dowiadcze w relacjach z najblisz rodzin (relacji z pierwszymi opiekunami,
najczciej matk i ojcem), zaley dobry start dziecka, rwnie w zwizku
z rozwojem jzykowym.
spis
treci
211

Nie mniej wanym zjawiskiem jest coraz powszechniejsza i budzca si
wrd niesyszcych Polakw wiadomo gradacji jzykw w Polsce, ktra
polega na przyznaniu szczeglnej wagi polszczynie dwikowej, pomimo tego,
i fakt ten czsto jest ukrywany. Osoby niesyszce dokonuj czsto na swoim
jzyku migowym pewnych zabiegw jzykowych, wiadomych bd nie, ktre
w ostatecznoci upodabniaj go do jzyka dwikowego. Mona by brutalnie
wreszcie rzec, i lepszy jest ten niesyszcy, ktry wada lepiej jzykiem
dwikowym. Nie sposb pomin tego faktu w odniesieniu do jzyka migowego,
a ju na pewno zastanawia, jaki jest status tych czynnikw konstytuujcych
zjawisko komunikacji jzykowej w obrbie pluralizmu jzykowego, jaki daje
si zauway wrd osb niesyszcych wyraajcych informacj w migach.
W zwizku z obserwowan zawioci i rnorodnoci stylw migania
naleaoby uj to zjawisko w kategoriach komunikacji migowej, w ktrej
oprcz znakw migowych widoczne s rwnie inne rodki wspkonstytuujce
komunikaty migowe. Suszne byoby tu semiotyczne podejcie, w ramach
ktrego da si wyrni typy jzykw, w szczeglnoci: naturalne, sztuczne
i mieszane. Mona jednak przyj takie umodelowanie rzeczywistoci, ktre
sprowadzi ten pluralizm kodw migowych rwnie do trzech typw: polskiego
jzyka migowego (PJM) jako naturalnego kodu semiotycznego, dwikowogestowych hybryd jzykowych (system jzykowo-migowy czy jzyk migany oraz
pidinw migowych (Wojda, 2010, Wojda, 2009; Kobosko, Szuchnik, Wojda
2004, por. te Perlin, 1993).
2.1. Odmiany migowe
Zatem, nawizujc do pierwszej formy migowego komunikowania si, tj. polskiego
jzyka migowego (PJM), jego genez pierwotnie naley wiza z indywidualnymi
prbami ekspresji gestowo-mimicznej u osb, ktre nie syszay i nie mwiy,
bd nie syszay, ale mow dwikow znay, gdy nabyy j przed utrat
suchu. Taki system kodowania informacji jako kod ograniczony, do prosty
i niekoniecznie w peni rozumiany nawet przez osoby syszce bezporednio
majce kontakt z uytkownikami tych kodw, nie utrzymaby si, gdyby nie
byo staych rodowisk osb niesyszcych, ktrych czonkowie powodowali
przeksztacanie znakw indywidualnych w skonwencjonalizowane (umowne).
Znak migowy to wreszcie wynik procesu przetwarzania obrazw i czynnoci na
symbole okazjonalne, uywane w okrelonych sytuacjach i zrozumiae u rde
powstawania tylko dla dwch lub kilku osb. Dalej jednak, gdy znak jest utrwalony
oraz przekazywany nastpnym pokoleniom, staje si zrozumiay dla wikszej
spoecznoci (zob. Wojda, 2001; Krakowiak, 1998). Trzeba wreszcie uzna, i to
najprawdopodobniej wraz z rozwojem edukacji niesyszcych, ktrej pocztki
sigaj XVII wieku, krystalizuje si ten nurt spoecznego konwencjonalizowania
si domowych znakw migowych.
spis
treci
212

Dzi proces nieustannego i dynamicznego tworzenia si jzyka migowego
wiadczy o kreatywnoci osb niesyszcych w sferze jzyka, ktry mona
uzna za wkad osb niesyszcych w kultur oglnoludzk (Wojda, 2001).
Polski jzyk migowy ze wzgldu na jego struktur i funkcj, jak peni dla
rodowiska niesyszcych, to przede wszystkim kod semiotyczny. Warstwa
wyraania jzykw migowych jest niefonologiczna (Brentari, 1998, Stokoe,
1960), ale podobnie jak jzyki dwikowe, s one systemami otwartymi.
Oznacza to, e na jzyk skadaj si mae elementy, ktre same w sobie nie
nios adnego znaczenia, ale poczenie kilku z nich powoduje, e powstaje
znak, ktry posiada znaczenie. Ze znakw migowych buduje si zoone
wypowiedzi, ktrych organizacja wskazuje na takie cechy, jak symultaniczno,
przestrzenno i czasowo. Konkretny znak migowy moe zawiera elementy,
ktrych wykonanie angauje rne czci ciaa, np. z jednej strony rce,
z drugiej rwnie minie twarzy. Ruchy te mog by wykonane symultanicznie,
ale mimika moe dodatkowo peni funkcj odrniajc jeden znak migowy od
drugiego (Wojda, 2009; Wojda, 1999, 2000).

Obok polskiego jzyka migowego istnieje szczeglna grupa odmian jzyka
migowego o do dugiej ju tradycji, a ktr naleaoby zakwalifikowa do
jzykw sztucznych, tzw. hybryd jzykowych, znanych w Polsce jako system
jzykowo-migowy (SJM) czy jzyk migany (JM). Genezy powstawania migowych
systemw hybrydalnych naleaoby czy z potrzebami okrelonej grupy osb
z uszkodzeniami suchu dcej do przeamywania barier w komunikowaniu si
z osobami syszcymi. Mona sdzi, e byy to osoby oguche, ktre utraciy
such w okresie postlingwalnym, a nawet niedosyszce, dla ktrych opanowanie
jzyka dwikowego nie stanowio tak znaczcej trudnoci, jak w przypadku
osb z prelingwalnym i gbokim uszkodzeniem suchu. Opracowania i opisu
zasad dziaania tyche systemw dokona B. Szczepankowski (Szczepankowski,
1999; Wojda, 2000). Z czasem zaczto stosowa ide systemw hybrydalnych
w polskiej surdopedagogice. Wspczenie w Polsce posuguj si nimi przede
wszystkim osoby syszce oraz bardzo nieliczna grupa niesyszcych.

W istocie systemy typu SJM czy JM nazywa wprost dwikowo-gestowymi
hybrydami jzykowymi (por. Perlin, 1993), a ktre dalej charakteryzuje si poprzez
cztery elementy ukadajce si w jakociowo rne kombinacje realizowane
w jednej linii czasowej jako indywidualne mwienie w szyku stosowanym dla
polskiego jzyka fonicznego i jednoczenie w linii drugiej, paralelnej, jako znaki
migowe i alfabet palcowy. Teoretycznie moliwe s cztery takie systemy, ktrym
zawsze towarzysz wspomniane wyej elementy parajzykowe (prozodyczne).
Jednym z nich jest system jzykowo-migowy peny (SJM peny), ktry stanowi
naoenie elementw w postaci znakw migowych i alfabetu palcowego na
indywidualne mwienie zgodne z szykiem polskiego jzyka dwikowego. Jest
spis
treci
213
to kombinacja wszystkich czterech elementw. Kolejny to system jzykowomigowy uproszczony realizowany przez trzy elementy. Zgodnie z szykiem
polskiego jzyka dwikowego mwi si i jednoczenie pokazuje znaki migowe.
Z kolei jzyk migany peny, w ktrym pokazywane s znaki migowe i alfabet
palcowy zgodnie z szykiem polskiego jzyka fonicznego. Nie artykuuje si
gono wypowiedzi. Natomiast jzyk migany uproszczony, w ktrym przekaz
polega na pokazywaniu znakw migowych zgodnie z szykiem polskiego jzyka
fonicznego. W tej odmianie rwnie nie artykuuje si gono wypowiedzi.

Style migania w ramach systemw sztucznych, jak ju wspomnaino, mona
rwnie dostrzec u osb z uszkodzeniami suchu. Wrd nich mona wyrni
najczciej te osoby, ktre nauczyy si znakw jzyka migowego pniej, jako
drugiego sposobu komunikowania si z otoczeniem, gdy pierwszym mg by
jaki system gestw domowych, niekoniecznie jeszcze jzyk dwikowy. Nawet
jeli w dorosym ju yciu wanie ci niesyszcy wdraali si w arkana polskiego
jzyka migowego, to nie naleaoby wyklucza faktu, i w istocie w stylu migania
tych osb pojawiaj si do mocne zrby tego, co wyej opisano jako jzyk
migany. W wielu przypadkach s to nawet zaawansowane formy pidginw
migowych. Autor niniejszego artykuu stoi na stanowisku, i czsto osoby, ktre
podaj si za kulturowo guche (Guche), maj wanie tego typu przypado
stylow w obrbie swoich kompetencji i sprawnoci jzykowych, w tym
rwnie migowych. Zjawisko to jest do powszechne w polskich rodowiskach
migajcych.

Wreszcie wyania si mao znana problematyka pidinw migowych
(Kobosko, Szuchnik, Wojda, 2004), wynikajcych z niedostatecznego
opanowania zarwno polskiego jzyka migowego, jak i jzyka dwikowego,
co wie si z funkcjonowaniem spoeczno-edukacyjnym osb niesyszcych
w obrbie wasnego rodowiska, jak i czynnikami pozarodowiskowymi,
zewntrznymi. W polskich pidginach migowych, jako jzykach mieszanych,
psztucznych, wystpuj dwa, nakadajce si na siebie i cechujce si
fragmentarycznoci, procesy jzykowego wyraania: mwienia i migania. Oba
jzyki mieszaj si w rnym stopniu, co do regu gramatycznych i sownika
znakw jezykowych, swoistych dla kadego z nich, tworzc jzyk inny, czsto
o strukturze niepodobnej ani do polskiego jzyka dwikowego ani PJM.
Pojawiaj si te elementy, ktrych nie posiada aden z tych jezykw. Sposb
wykorzystania tyche elementw nie ma charakteru z gry zaplanowanego, jak
w przypadku sztucznych systemw migowych, tj. SJM czy JM (patrz wyej).
Struktur wypowiedze moe cechowa zarwno krtka, nierozbudowana
forma oraz ubogi i ograniczony sownik i uproszczona gramatyka, jak i forma
bardziej rozbudowana, a czasami do bogata. Nigdy jednak nie s to jzyki
o strukturze jednorodnej, jak np. jzyki dwikowe.
spis
treci
214
Podsumowanie
Osoby niesyszce z rnymi moliwociami syszenia, posiadaj rne moliwoci nabywania danych (zadanych) systemw semiotycznych, np. jednego
jzyka (dwikowego lub migowego) lub jzykw (dwikowego i migowego).
Jeli ujawni si w obrbie kompetencji jzykowej rwnie system znakw
migowych, to kada z osb niesyszcych, wydaje si, e jest uwikana w system
migowego komunikowania si o naturze hybrydalnej. Umodelowanie typu, e
Gusi migaj w PJM (polskim jzyku migowym), a gusi w pozostaych systemach
migowych, nie sprawdza si w rzeczywistoci, poniewa bardziej zaley to od
wyboru strategii, ktrego to dokonuj sami niesyszcy, a ta strategia czy si
z osobnicz kompetencj jzykow.

Nie mona rwnie twierdzi, i jeden jzyk jest lepszy od drugiego, gdy
rozwj kadego jzyka naley raczej wiza z historycznymi i kulturowymi
uwarunkowaniami ni z natur znaku (struktur materialn i treciow).
Najistotniejszy jest fakt, e kady jzyk w jaki sposb uzewntrznia ducha
ludzkiego. Tak wic i uywanie jzyka migowego ma suy formuowaniu myli
w sowach. Ujmowanie myli w sowach jest niczym wyraanie siebie poprzez
sztuk malarsk czy taneczn. To praca twrcza, wykonana na znakach, ale nie
mona dopatrywa si w tym rwnoznacznej relacji midzy jzykiem i myl.
Jzyka nie mona utosamia z myl, cho jest z ni cile zwizany. W jzyku,
w jego sowach, z jednej strony wyzwala si samo mylenie, z drugiej za
sam jzyk ksztatuje to mylenie, determinuje je. Zawsze jednak jest to relacja
nierwnorzdna, rwnie i w jzyku migowym. Jzyk niejako zadaje kam
duszy.

Naley wic raz jeszcze podkreli, i w komunikowaniu si osb
niesyszcych istnieje jakby podwjna konieczno tworzenia znaku materialnego.
Po pierwsze dlatego, eby przeama w ogle przeszkod materialn (zob.
Krpiec, 1999). Czowiek wszak nie jest w stanie przecie jako istota materialnoduchowa telepatycznie przesya myli. Po drugie: uszkodzenie zmysu suchu
wymaga tego, by znie t barier tworzc specyficzny, bo gestowo-mimiczny
znak materialny, ktry stanowi wytwr odpowiedniego doboru (jako znaku
konwencjonalnego) i konstrukcji, by wyrazi myli czowieka. Ciekawe jest to,
e te same myli mog by wyraane za pomoc mowy migowej w postaci
rnych znakw i ich rnych ukadw. Zatem tworzenie mowy i kreowanie
znakw wpisuje si w dowiadczenie czowieka.

Spoecznoci osb Guchych w wielu krajach s traktowane jako mniejszoci kulturowe i jzykowe, dla ktrych guchota jest t specyficzn waciwoci czc je i wyodrbniajc od innych. Identyfikacja z osobami
Guchymi, komunikowanie si w jzyku migowym i przynaleno do tej grupy
mniejszociowej sprzyja m.in. rozwojowi pozytywnego obrazu siebie (np. Jambor,
spis
treci
215
Elliott, 2005). Wie si to z rnymi historiami dowiadcze emocjonalnych,

jzykowych i edukacyjnych. W tym miejscu naleaoby doda, i istnieje rwnie
grupa osb niesyszcych, ktra funkcjonuje poza spoecznoci Guchych,
w rodowiskach osb syszcych, lub pozostaje gdzie na granicy obydwu
grup: wiata syszcych i wiata Guchych (Kobosko, Szuchnik, Wojda, 2004).

W badaniach nad guchot zagadnienie kompetencji jzykowej, komunikacyjnej i kulturowej, jak i uwarunkowania historyczne czy kulturowe nie mog by
pomijane. To oczywiste. Jednak rwnie bardziej nie mona tych komponentw
sprowadza do jakiej jednej grupy osb niesyszcych, ktr moglibymy uzna
za typowo reprezentacyjn, np. Guchych Polakw. Rzeczywisto ujawnia
pluralizm jzykowy i spoeczno-kulturowy. Std i pluralistyczne ujcie zagadnie
nad guchot ma swoje uzasadnienie. Pomijaoby si w przeciwnym razie wiele
osb niesyszcych, ktre wydawayby si by nie z grona wzorca typu Deaf
(Guchy). Bardzo zuboyoby to myl o jzyku migowym i w ogle komunikacji
migowej.
Bibliografia
Bouvet D. (1996), Mowa dziecka. Wychowanie dwujzykowe dziecka niesyszcego, prze. T. Gakowski, Warszawa: WSiP.
Brentari D. (1998), A Prosodic Model of Sign Language Phonology, Cambridge,
MA: MIT Press.
Chlewiski Z. (red.) (1999), Modele umysu, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Grabias S. (1997), Jzyk w zachowaniach spoecznych, Lublin: Wydawnictwo
UMCS.
Grabias, S. (1994), Logopedyczna klasyfikacja zaburze mowy, Audiofonologia,
6, s.722.Warszawa Lublin: Wydawnictwo Polski Komitet Audiofonologii.
Hickok G., Bellugi U. (2001), The Signs of Aphasia, [w:] Handbook of Neuropsychology (t. 3), red. R. Berndt, S. Elsevir.
Jambor, E., Elliott, M. (2005), Self-esteem and coping strategies among deaf
students, Journal of Deaf Studies and Deaf Education, 10, 1, s. 6381.
Kobosko, J., Szuchnik, J., Wojda, P. (2004), Kwestionariusz JA-INNI jako
narzdzie suce do opisu tosamoci wasnej modziey guchej, Audiofonologia, 26, s. 119133. Warszawa Lublin: Wydawnictwo Polski Komitet
Audiofonologii.
Krakowiak K. (2003), Problem kreatywnoci i poprawnoci w rozwoju jzyka
niesyszcych, [w:] Szkice o wychowaniu dzieci z uszkodzeniami suchu [s. 107
115], Stalowa Wola: Oficyna Wydawnicza Fundacji Uniwersyteckiej.
Krakowiak K. (1998), W sprawie ksztacenia jzyka dzieci i modziey z uszkodzonym suchem, Komunikacja jzykowa i jej zaburzenia, t. 14, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
spis
treci
216
Krakowiak K. (1995), Fonogesty jako narzdzie formowania jzyka dzieci z uszkodzonym suchem, Komunikacja jzykowa i jej zaburzenia, t. 9, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Krpiec M. A. (1999), Odzyska wiat realny, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL,
Dziea, t. XXIII.
Krpiec M. A. (1995), Jzyk i wiat realny, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL,
Dziea, t. XIII.
Kyle G. J. (1994), Jzyk w znakach migowych. Rozwj jzyka migowego u dzieci
guchych, Audiofonologia, t. 6, s. 6981),
Lyons J. (1998), Chomsky, Warszawa: Prszyski i S-ka.
Milewski T. (1993), Teoria, typologia i historia jzyka, Krakw: Universitas.
Perlin, J. (1993), Lingwistyczny opis polskiego jzyka migowego, Warszawa:
ZG UW.
Poizner H., Klima E. S., Bellugi U. (1987), What the Hands Reveal about the Brain,
Cambridge: Massachusetts and London: MIT Press.
Stokoe W.C. (1960), Sign language structure: an outline of the visual
communication systems of the American Deaf, New York: University of Buffalo
Press.
Szczepankowski B. (1999), Niesyszcy Gusi Guchoniemi. Wyrwnywanie
szans, Warszawa: WSiP.
Wojda, P. (1999), Jzyk migowy spojrzenie od wewntrz, [w:] Kobosko J. (red.),
Moje dziecko nie syszy. Materiay dla rodzicw dzieci z wad suchu (s. 166171),
Warszawa: Stowarzyszenie Przyjaci Osb Niesyszcych i Niedosyszcych
Czowiek Czowiekowi.
Wojda P (2000), Rola jzyka migowego w rodzinie dziecka niesyszcego,
[w:] Kornas-Biela D. (red.), Rodzina rdo ycia i szkoa mioci (s. 491510),
Lublin: TN KUL.
Wojda P. (2001), Czy mona nauczy si jzyka migowego?, [w:] Kobosko
J. (red.), Materiay dla rodzicw dzieci i modziey z wad suchu, (t. 8, s. 238249),
Warszawa: Stowarzyszenie Przyjaci Osb Niesyszcych i Niedosyszcych
Czowiek Czowiekowi.
Wojda, P. (2009), Kompetencje w jzyku migowym u modziey guchej,
[w:] Kobosko J. (red.), Modzie gucha i sabosyszca w rodzinie i otaczajcym
wiecie, Warszawa: Stowarzyszenie Usysze wiat, s. 223236.
Wojda, P. (2010), Transmission of Polish Sign Systems, [w:] Brentari D. (red.),
Sign Languages: A Cambridge Language Survey (s. 131147), Cambridge: Cambridge University Press.
spis
treci
217
Korpus polskiego jzyka migowego (PJM):

zaoenia procedury metodologia
Pawe Rutkowski, Sylwia oziska, Joanna Filipczak, Joanna acheta,
Piotr Mostowski
Pracownia Lingwistyki Migowej, Uniwersytet Warszawski
Wstp
Badania korpusowe, ktrych rozwj zwizany jest z XX-wiecznym postpem
informatycznym, w znaczny sposb zmieniy podejcie do analizy jzykw
naturalnych. Bardzo czsto metoda ta jest obecnie stosowana take do bada
nad jzykami wizualno-przestrzennymi. Przedmiotem niniejszego artykuu
jest opis powstajcego w Pracowni Lingwistyki Migowej (PLM) Uniwersytetu
Warszawskiego korpusu polskiego jzyka migowego pierwszego tak obszernego zbioru tekstw PJM1. Przyblione zostan tu zaoenia metodologiczne
tego projektu, dotyczce zarwno doboru informatorw, jak i elicytacji materiau
jzykowego i jego pniejszej anotacji.
1. Korpusy w badaniach jzykw naturalnych
Metoda korpusowa w badaniach jzykw naturalnych rozwijana jest od lat 50.
XX wieku (Rudolf, 2004). Wedug wielu badaczy naley j traktowa jedynie jako
narzdzie suce opisowi jzyka, nie za autonomiczny dzia jzykoznawstwa.
Lingwistyk korpusow cechuje przede wszystkim podejcie empirystyczne,
ukierunkowujce badanie na rzeczywiste teksty jzyka. Analiza danych jest
wspierana przez narzdzia informatyczne i w znacznym stopniu zalena m.in. od
metodologii lingwistyki kwantytatywnej (Biber, Conrad, Reppen, 1998).

Stosowanie metod korpusowych od pocztku budzio wrd lingwistw
wiele wtpliwoci. Noam Chomsky uznawa, e niepodwaaln wiedz o jzyku
daje tylko intuicja rodzimego uytkownika, za korpus zdaje spraw co najwyej
z pewnego fragmentu rzeczywistoci jzykowej (rodzimy uytkownik jest
w stanie stworzy nieskoczon liczb zda swojego jzyka, podczas gdy
nawet najobszerniejszy korpus zawsze jest skoczony). W wypadku jzykw
wizualno-przestrzennych korpusy okazay si jednak niezwykle cennym
narzdziem badawczym. Silne zrnicowanie, take idiolektalne, sprawia,
e trudno jest orzeka o naturze jzykw migowych wycznie na podstawie
danych pochodzcych od kilku informatorw. Jzyki te s te bardzo czsto
Prace nad tworzeniem korpusu PJM s moliwe dziki wsparciu finansowemu, jakie zostao
udzielone dr.Pawowi Rutkowskiemu w ramach programu FOCUS Fundacji na rzecz Nauki Polskiej
oraz programu HARMONIA Narodowego Centrum Nauki (projekt zosta sfinansowany ze rodkw
przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/M/HS2/03661).
spis
treci
P. Rutkowski, S. oziska, J. Filipczak, J. acheta, P. Mostowski, Korpus...
218
badane przez osoby syszce, dla ktrych nie stanowi jzykw rodzimych, co
oznacza, e lingwista nie moe oprze si na wasnej intuicji iintrospekcji. Materia
korpusowy ma za charakter obiektywny, a wielko zgromadzonych danych
pozwala na przeprowadzenie analiz ilociowych niedostpnych pojedynczemu
badaczowi (McEnery, Wilson, 2001).
2. Korpusy jzykw migowych
Korpusy w lingwistyce migowej pojawiy si wraz z rozwojem technologii
informatycznych, ktre umoliwiy gromadzenie i obrbk duej iloci materiaw
wideo. Naley pamita, e metoda korpusowa jest jedynie jedn z opcji
pozyskiwania danych jzykowych do analizy. Jednak inne moliwoci takie
jak bazowanie na intuicji badacza czy te obserwacja codziennego uycia
jzyka (Ooi, 1998) ze wzgldu na wymienione ju trudnoci s mniej skuteczne
w badaniu jzykw Guchych.

Korpusy jzykw migowych maj posta zbiorw klipw filmowych, co jest
efektem braku precyzyjnej i uniwersalnej notacji znakw wizualno-przestrzenych,
ktra pozwoliaby odda takie ich cechy jak dynamika, przestrzenno czy
symultaniczno. Opracowane dotd notacje (m.in. HamNoSys czy SignWriting)
mog stanowi jedynie narzdzie pomocnicze w anotacji korpusu, nie zastpi
jednak samego materiau wideo. Z tych wzgldw, a take m.in. z powodu
braku powszechnie dostpnych materiaw jzykowych, korpusy migowe
s tworzone od podstaw, najczciej jako etap wstpny do dalszych analiz
lingwistycznych. Forma klipw wideo zmusza do korzystania z wysokiej jakoci
sprztu komputerowego, nagraniowego i owietleniowego oraz dyskw do
archiwizacji duej iloci danych. Wymogi te, w poczeniu z czasochonn
procedur anotacyjn, sprawiaj, e tworzenie korpusw jzykw migowych
jest kosztown i dugotrwa procedur niektre z projektw korpusowych
s rozpisywane nawet na ponad 20 lat. Nie moe zatem dziwi, e na wiecie
istnieje zaledwie kilka rozbudowanych korpusw migowych, a znaczna ich
cz powstaje w krajach o dugoletniej tradycji bada nad jzykami wizualnoprzestrzennymi w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Wielkiej Brytanii,
Australii, Hiszpanii czy Danii (Reiner, 2008).
3. Korpus polskiego jzyka migowego
W cigu niemal 20 lat dotychczasowych bada nad jzykiem migowym
w Polsce nie udao si stworzy korpusu PJM. Potrzeba taka bya podnoszona
przez wielu badaczy, ktrzy dostrzegali, e bez korpusu niemoliwe jest
prowadzenie dokadnych i szeroko zakrojonych bada gramatycznych oraz
leksykograficznych (por. Kowal, 2008). Gromadzenie korpusu jzyka migowego
rozpocza w latach 20102012 Pracownia Lingwistyki Migowej Uniwersytetu
spis
treci
219
Warszawskiego pierwsza w Polsce jednostka akademicka, ktrej gwnym

zadaniem jest prowadzenie bada jzykoznawczych nad komunikacj migow.
3.1. Informatorzy
Prace nad korpusem kadego jzyka naley rozpocz od ustalenia, jakiego
typu dane jzykowe chcemy uzyska i jakie bd ich zastosowania. Badacze
wyrniaj m.in. korpusy specjalistyczne (stanowice zapis jzyka okrelonych
grup spoecznych) i oglne (prezentujce jzyk oglnonarodowy), monitorujce
(obrazujce aktualny stan jzyka i na bieco uzupeniane) i diachroniczne, ktre
przedstawiaj teksty historyczne (Waliski, 2005). Najbardziej czasochonne
jest tworzenie korpusu oglnego, ktry miaby rnorodne zastosowania od
gramatycznych po leksykograficzne. Tak wanie funkcj ma peni korpus
PJM tworzony przez zesp Pracowni Lingwistyki Migowej, ktry zosta
pomylany jako bardzo obszerny i zrnicowany zbir danych, w przyszoci
wykorzystywany do wielorakich bada jzykoznawczych.

Kolejnym etapem prac jest ustalenie procedury doboru informatorw
rodzimych uytkownikw jzyka. W tej kwestii kluczow spraw jest okrelenie
kryteriw natywnoci pozwalajcych na zaangaowanie w projekt osb
o najwyszej kompetencji jzykowej. W Polsce, w zwizku z niewykorzystywaniem jzyka migowego w dydaktyce wikszoci szk dla niesyszcychi
powszechn obecnoci systemu jzykowo-migowego, istotne jest oddzielenie
uytkownikw PJM od osb posugujcych si SJM lub innymi hybrydowymi
formami migania powizanymi z polszczyzn foniczn. Wpywy jzyka polskiego
(takie jak kalki gramatyczne lub frazeologiczne) musz by co oczywiste
ograniczone do minimum w materiale korpusowym. Lingwici migowi nie
s zgodni co do tego, jaka jest grna granica nabywania jzyka migowego,
zazwyczaj przyjmuje si, e jest to czas midzy 3. a 10. rokiem ycia (zob.
Baker, Woll, 2008). Informatorami w korpusie PJM mog zosta osoby guche,
ktre urodziy si i mieszkaj w Polsce, zaczy posugiwa si jzykiem migowym we wczesnym dziecistwie i uywaj go do dzi w codziennych kontaktach. Preferowane s take osoby pozytywnie nastawione do jzyka migowego
i swojej guchoty.

Moliwie obiektywny obraz jzyka pozwala uzyska jedynie odpowiednia
liczba informatorw dane pochodzce od zbyt maej liczby osb mog
by bowiem niekompletne lub niereprezentatywne. W nagrania do korpusu
PJM planujemy wczy co najmniej stu informatorw. Istotn kwesti jest
zaangaowanie Guchych w rnym wieku oraz pochodzcych z rnych
rejonw Polski. Tylko uwzgldnienie zrnicowania dialektalnego i terytorialnego
pozwala uzyska peny obraz jzyka migowego, prezentujcy zarwno znaki
regionalne, jak i oglnopolskie, starsze (nawet ju historyczne) i nowo powstae,
spis
treci
220
nalece do jzyka modzieowego, slangowe i rodowiskowe. Szczeglnie

istotna wydaje si dokumentacja jzyka starszych osb niesyszcych. PJM
zmienia si bardzo dynamicznie i jedynym ladem jego historii pozostaj jego
uytkownicy. Dokumentowanie jzyka starszych osb pozwoli nie tylko ochroni
wan cz kultury Guchych, ale i uzyska dane, ktre w przyszoci mog
posuy jako materia do bada nad kierunkiem zmian jzykowych w PJM. Taki
materia bdzie zatem nieocenion pomoc dla kolejnych pokole lingwistw
migowych.
3.2. Elicytacja

Nastpny etap prac nad korpusem to sporzdzenie scenariuszy nagra
korpusowych ustalenie zasad elicytacji (czyli swoistego wywoywania)
materiau jzykowego. Jest to jeden z najwaniejszych momentw pracy nad
korpusem. Podczas konstruowania zada naley pamita o wielu istotnych
czynnikach. Przede wszystkim, aby unikn interferencji jzykowej bd
tworzenia wypowiedzi w systemie jzykowo-migowym, naley do minimum
ograniczy udzia polszczyzny w materiaach elicytacyjnych. Zadania nie mog
zatem zawiera polskich tekstw do przetumaczenia na PJM. W materiaach
elicytacyjnych korpusu PJM jzyk polski wystpuje niezwykle rzadko niemal
wycznie w postaci pojedynczych sw stanowicych podpis do prezentowanych
ilustracji.

Po drugie, niemoliwe jest stworzenie wartociowego i kompletnego korpusu
przy zaoeniu, e informatorom wystarcz jedynie minimalne bodce, dziki
czemu uzyskany materia bdzie bardziej naturalny i spontaniczny. Uzyskanie
rnorodnych i bogatych konstrukcji gramatycznych oraz urozmaiconego
sownictwa z wielu dziedzin ycia wymaga szczegowego opracowania zada
elicytacyjnych stawianych przed informatorami. Korpus nie jest bowiem dowoln
kolekcj tekstw danego jzyka, ale zbiorem speniajcym wymagania ilociowe
i jakociowe w taki sposb, by mg suy jako reprezentatywna prbka jzyka.
Z tego wzgldu niezbdne jest tworzenie zada, ktre skoni informatorw np.
na tworzenie konstrukcji pytajnych, rozkanikw, zda z negacj itp. Poniewa
wiele z tych struktur moe pojawi si jedynie w dialogu, w sesjach nagraniowych
do korpusu PJM bior udzia wycznie pary informatorw, a nie pojedyncze
osoby. Dialogowo sesji pozwala take unikn znudzenia uczestnikw, co
jest istotne w przypadku nagra, ktre trwaj kilka godzin. Udzia dwch osb
w nagraniu pozwala te przeama towarzyszcy mu stres i skutkuje bardziej
naturalnymi wypowiedziami naszym celem jest, by ju po kilku pierwszych
zadaniach informatorzy zapominali o obecnoci kamery w studio.

Wan rol w nagraniu peni take moderator, ktry czuwa nad prawidowym
przebiegiem sesji, zachca informatorw do wypowiedzi, udziela dodatkowych
spis
treci
221
objanie, ale sam nie uczestniczy w dyskusji i nie ma wpywu na treci migane
przez informatorw. Niezwykle wanym czynnikiem, wpywajcym nie tylko na
komfort psychiczny informatorw, ale i na jako nagra jest zatem zatrudnienie
w tej funkcji osoby biegej w jzyku migowym. Z wymienionych powodw
w naszym projekcie funkcj moderatora peni osoba gucha. Poniewa kady
z informatorw winien otrzyma tak sam instrukcj wyjaniajc zadanie,
polecenia zostay wczeniej nagrane i podczas sesji s jedynie odtwarzane
przez moderatora.

Zadania elicytacyjne wykorzystywane w korpusie PJM czerpi z wielu
innych projektw korpusowych, m.in. brytyjskiego, holenderskiego czy
australijskiego. Wsplne zadania s doskonaym punktem wyjcia do przyszych
bada porwnawczych. Najwaniejszym rdem inspiracji korpusu PLM jest
projekt korpusu niemieckiego jzyka migowego (DGS) przygotowywany od
roku 2009 przez zesp kierowany przez prof. Christiana Rathmanna i dziaajcy
w Instytucie Niemieckiego Jzyka Migowego i Komunikacji Guchych
Uniwersytetu w Hamburgu (zob. Blanck i in., 2010).

Materiay elicytacyjne do korpusu PJM skadaj si z ponad 20 rnorodnych
zada. Mona w nich znale zarwno tematy do dyskusji, zadania wymagajce
planowania czasu, relacjonowanie opowiada miganych w PJM, referowanie
niemych filmw, kreskwek i historyjek obrazkowych czy objanianie
nietypowych znakw ostrzegawczych. Cz zada wymaga odwoania si
do oglnej wiedzy o wiecie (np. podczas konstruowania instrukcji dotyczcej
wykonywania prostych czynnoci gotowania zupy czy kupna biletu lotniczego
przez Internet), cz za bazuje na opisie indywidualnych przey i opinii
informatorw. Nie brakuje take zada, ktre pozwalaj przekaza wiedz na
temat historii i kultury Guchych.

Zadania s zawsze wykonywane w parach wymagaj wsppracy
informatorw lub zakadaj, e naprzemiennie jeden z nich jest osob aktywn
(np. relacjonujc obejrzany klip filmowy), za drugi biern. Materiay
elicytacyjne oraz instrukcje s prezentowane na ekranach komputerw. Po
zaprezentowaniu miganej instrukcji do zadania, na ekranie wywietlany jest
materia sucy elicytacji, ktry ganie po zakoczonej ekspozycji, dziki czemu
informator nie ma kontaktu z bodcem wywoawczym podczas wykonywania
zadania. Informatorzy nie znaj wczeniej treci swoich zada.
3.3. Organizacja sesji nagraniowej

Jak bya ju o tym mowa powyej, sesje nagraniowe korpusu PJM s
prowadzone przez osob guch. Poza ni i informatorami w miejscu nagrania
znajduje si tylko operator sprztu nagraniowego (take guchy). Ograniczenie
do niezbdnego minimum osb obecnych podczas sesji oraz zatrudnienie
wycznie biegych uytkownikw PJM sprzyja omieleniu informatorw.
spis
treci
222

Czas trwania przecitnej sesji nagraniowej to okoo 5 godzin. Studio
jest wyposaone w pi kamer cyfrowych, ktre realizuj nagrania z kilku
rnych perspektyw kadego informatora en face i z gry oraz caego planu
nagraniowego. Zrnicowanie uj uatwia pniejsze opracowanie materiau
wideo, poniewa pozwala zobaczy ten sam znak z rnych stron.

Informatorzy s usadzeni naprzeciwko siebie tak, by mieli ze sob
bezporedni kontakt wzrokowy. Przed kadym z informatorw jest ustawiony
ekran komputera, na ktrym wywietlane s instrukcje i materiay elicytacyjne.
3.4. Opracowanie zgromadzonego materiau
Po zakoczonej sesji nagraniowej materiay s archiwizowane na serwerach
Uniwersytetu Warszawskiego, a nastpnie opracowywane w programie
iLex udostpnionym Pracowni Lingwistyki Migowej przez hamburski Instytut
Niemieckiego Jzyka Migowego i Komunikacji Guchych. Oprogramowanie
to stworzono specjalnie z myl o anotacji tekstw migowych, co pozwala
unikn wielu niedogodnoci zwizanych z uywaniem do tego celu programw
o charakterze bardziej oglnym (Hanke, Storz, 2008). System iLex umoliwa
dzielenie caych sekwencji wypowiedzi na pojedyncze znaki migowe. Znaki s
nastpnie anotowane i glosowane, tj. zostaje im przypisana odpowiadajca ich
znaczeniu polska glosa. Funkcj glosy jest odrnianie znaku od innych oraz
przyblianie jego znaczenia. Segmentacji podlegaj wycznie znaki manualne.
Za jednostk podstawow, ktra podlega transkrypcji, uznaje si tzw. form
izolowan znak wykonywany samodzielnie, nie za jako cz komunikatu
jzykowego (oziska, Filipczak, Mostowski, 2012). Poza glosami znakw
manualnych na anotacj skadaj si take opisy znakw niemanualnych (ruchw
ciaa, gowy, ust, mimiki), informacje gramatyczne, uzupeniajce komentarze
oraz notacja w systemie HamNoSys (zob. Prillwitz i in., 1998). Korpus jest
te wzbogacony o podstawowe informacje socjolingwistyczne dotyczce
informatorw.

Anotacja to najduszy i najbardziej pracochonny etap tworzenia korpusu,
wymagajcy od badacza-anotatora dobrego przygotowania, biegej znajomoci
jzyka migowego oraz dokadnoci. W zespole PLM zadanie to powierzane jest
najczciej Guchym. redni czas anotacji minuty nagrania to ponad godzina.
Dobra anotacja tekstu pozwala jednak na szybkie przeszukiwanie glos oraz
uatwia tworzenie sownika PJM, ktry jako lista wystpujcych w korpusie
znakw powstaje rwnolegle z pracami anotacyjnymi.
3.5. Zastosowania korpusu
Celem gromadzenia korpusu PJM jest przede wszystkim stworzenie materiau,
ktry stanie si punktem wyjcia do rnorodnych bada jzykoznawczych.
spis
treci
223
Konstrukcja zada elicytacyjnych umoliwia wykorzystanie otrzymanych

danych jzykowych do analiz zarwno stricte gramatycznych morfologicznych
i skadniowych, jak i leksykalnych, w tym bada zrnicowania regionalnego
i socjolingwistycznego w PJM. Cz wsplna z korpusami innych jzykw
migowych, a nawet jzykw fonicznych, umoliwi prowadzenie bada
porwnawczych w zakresie gramatyki i sownictwa. Korpus stanie si podstaw
pierwszego sownika PJM przygotowanego zgodnie z powszechnie przyjtymi
w leksykografii normami.
Kolejnym, nie mniej istotnym celem jest dokumentacja jzyka migowego jako
dziedzictwa kultury Guchych, przede wszystkim ochrona tzw. starego jzyka
migowego, ktrym obecnie posuguje si ju tylko najstarsze pokolenie Guchych. Zgromadzenie duego zbioru nagra wideo umoliwi rwnie w dalszej
perspektywie czasowej analiz zmian historycznych, jakim podlega PJM.
Podsumowanie
Analiza danych korpusowych staa si w ostatnich dziesicioleciach bardzo
wanym jeli nie nieodzownym etapem bada lingwistycznych. Tworzenie
korpusu jzyka migowego to przedsiwzicie szczeglnie skomplikowane:
wymaga przygotowania metodologicznego, zaangaowania rodowiska
Guchych i dugoletniej pracy. Korzyci, jakie przynosi posiadanie danych
korpusowych, s jednak trudne do przecenienia. Dziki korpusowi moliwy jest
peny i obiektywny opis jzyka, ktry otwiera perspektywy tworzenia sownikw
i podrcznikw gramatycznych niezbdnych w procesie nauczania jzyka
migowego. Niekwestionowana jest take uyteczno spoeczna korpusu, ktry
oprcz zapewnienia dokumentacji stanu jzyka skutkuje take wzrostem
jego znaczenia i prestiu, co jest wyjtkowo istotne w sytuacji cigego
deprecjonowania roli jzyka Guchych w Polsce.
Bibliografia
Baker, A. i B. Woll (red.) (2008), Sign Language Acquisition, Amsterdam/
Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
Biber, D., S. Conrad i R. Reppen (1998), Corpus Linguistics: Investigating
Language Structure and Use, Cambridge: Cambridge University Press.
Blanck, D., T. Hanke, I. Hofmann, S. Hong, O. Jeziorski, T. Kleyboldt,
L. Knig, S. Knig, R. Konrad, G. Langer, R. Nishio, Ch. Rathmann, S. Vorwerk,
S. Wagner (2010), The DGS Corpus Project. Development of a Corpus Based
Electronic Dictionary German Sign Language German, poster prezentowany
na Theoretical Issues in Sign Language Research (TISLR) 10 Conference, 30
IX 2 X 2010, Purdue University, Indiana, USA. Za: http://www.sign-lang.unihamburg.de/dgs-korpus/tl_files/inhalt_pdf/DGS_Corpus_Projekt.pdf [dostp:
31.10.2012].
spis
treci
224
Hanke, T., J. Storz (2008), iLex A Database Tool for Integrating Sign Language
Corpus Linguistics and Sign Language Lexicography, [w:] O. Crasborn,
T. Hanke, E. Efthimiou, I. Zwitserlood i E. Thoutenhoofd (red.), Construction and
Exploitation of Sign Language Corpora. 3rd Workshop on the Representation
and Processing of Sign Languages (s. 6467). Pary: ELRA. Za: http://www.
sign-lang.uni-hamburg.de/ilex/lrec2008_hanke.pdf [dostp: 31.12.2012].
Konrad, R. (2008), The lexical structure of German Sign Language (DGS)
as mirrored by empirical sign language lexicography of technical terms.
A corpus-based lexicon model of DGS taking into account the iconicity of signs.
Niepublikowana rozprawa doktorska, University of Hamburg.
Kowal, J. (2008), Recenzja sownika Polski Jzyk Migowy Sownik, czyli
trudnoci w tworzeniu sownikw, [w:] E. Twardowska (red.), Stan bada nad
Polskim Jzykiem Migowym (s. 141175), d: Polski Zwizek Guchych Oddzia
dzki.
oziska, S., J. Filipczak, P. Mostowski (2012), Korpus polskiego jzyka
migowego (PJM), plakat prezentowany na LXX Zjedzie Polskiego Towarzystwa
Jzykoznawczego, 2627 IX, 2012, Bydgoszcz.
McEnery, T. i A. Wilson (2001), Corpus Linguistics: An Introduction, Edinburgh:
Edinburgh University Press.
Ooi, V. (1998), Computer Corpus Lexicography, Edinburgh: Edinburgh University
Press.
Prillwitz, S. i in. (1989), HamNoSys. Version 2.0; Hamburg Notation System for
Sign Languages. An introductory guide. (International Studies on Sign Languages
and Communication of the Deaf, 5), Hamburg: Signum.
Rudolf, M. (2004), Metody automatycznej analizy korpusu tekstw polskich.
Pozyskiwanie, wzbogacanie i przetwarzanie informacji lingwistycznych,
Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Waliski, J. (2005), Typologia korpusw oraz warsztat informatyczny lingwistyki
korpusowej, [w:] B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.), Podstawy jzykoznawstwa
korpusowego, d: Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego.
spis
treci

Deaf Studies W Polsce Tom I.pdf. - O!

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Deaf Studies W Polsce Tom I.pdf. - O!

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

DEAF

Copyright by Polski Zwizek Guchych Oddzia dzki, d 2014

Copyright by Polski Zwizek Guchych Oddzia dzki, d 2014

DEAF STUDIES W POLSCE, t. 1

Copyright by Polski Zwizek Guchych Oddzia dzki, d 2014

Copyright by Polski Zwizek Guchych Oddzia dzki, d 2014

Copyright by Polski Zwizek Guchych Oddzia dzki, d 2014

Copyright by Polski Zwizek Guchych Oddzia dzki, d 2014

analizy klasyfikatorw wystpujcych w polskim jzyku migowym. Kolejny tekst,

Copyright by Polski Zwizek Guchych Oddzia dzki, d 2014

Copyright by Polski Zwizek Guchych Oddzia dzki, d 2014