Biblioteka

Irfan i hikmet

Naslov izvornika

Urednik
Amar Imamovi
Recenzent
Fuad Hadimehmedovi
Likovno oblikovanje
Saladin Paali

Muhammed Taqi Misbah Yazdi

OSNOVE
ISLAMSKE FILOZOFIJE
SVEZAK 2.

S engleskog preveo

Armin Hadrovi

Fondacija Batina duhovnosti

Mostar 1434/2013.

5. DIO

MATERIJALNO I NEMATERIJALNO

41. LEKCIJA

MATERIJALNO I NEMATERIJALNO
Obuhvata:
Uvod
Znaenje izraza nematerijalno i materijalno
Karakteristike tjelesnih i nematerijalnih stvari

Uvod
Filozofi su predloili primarne diobe za egzistenta apsolutno, to jest, za sve
egzistente, u jednoj od kojih se on dijeli na nunu egzistenciju i kontingentnu
egzistenciju. S obzirom na injenicu da se ova razlika oslanja na vezu izmeu
tastva i egzistencije (nunost i kontingentnost se dobijaju iz materije suda
u formi prostog pitanja, naprimjer, u formi x postoji), ona vie odgovara
fundamentalnosti tastva. Na osnovi fundamentalnosti egzistencije, egzistent
apsolutno moe se podijeliti na neovisne i relacione (rbe), ili samodovoljne
i siromane. To jest, ako egzistent apsolutno nema potrebu za drugim ili, stru
nim rjenikom kazano, ako je egzistent po sebi (moudd-e ben-nafs), onda je
samodovoljan i neovisan, u suprotnom siromaan je i relacioni.
Jasno je da se ovdje pod samodovoljnou i neovisnou misli na apsolutnu
samodovoljnost i apsolutnu neovisnost, u suprotnom, svaki uzrok posjeduje
relativnu samodovoljnost i neovisnost u odnosu na vlastitu posljedicu.
Po sebi je oito da postoji siromani i relacioni egzistent, ili kontingentna
egzistencija koja je nerazdruiva od bivanja posljedicom, ali da postoji sa
modovoljan i apsolutno neovisan egzistent, ili Nuni Egzistent po Sebi koji
je nerazdruiv od Prvog Uzroka, uspostavljeno je dokazom, dokazom koji je
naveden u raspravi o uzroku i posljedici, a u raspravi o teologiji o ovome e se
dati dodatna pojanjenja.
Takoer, filozofi su tastava kontingentne egzistencije podijelili u dvije
skupine: supstanca i akcident. tastvo koje nema potrebu za subjektom1, e
da bi postalo egzistentom nazvali su supstancom, a ono koje treba subjekt,
ili, drugim rijeima, koje je stanje ili atribut drugog egzistenta nazvano je
akcidentom.
Ranije je navedeno da je meu filozofima vrlo dobro poznato da akciden
talna tastva, prema indukciji, imaju devet najviih rodova to, uz dodatak sup
stance, ini deset kategorija.
Treba znati da filozofi ovdje pod izrazom subjekt (maw) misle na pojam specifiniji
od pojma uporite (maall = mjesto utjelovljenja), jer se rije uporite upotrebljava za
supstancu u koju se utjelovljuje neka druga supstanca (forma).

Izgleda da su pojmovi supstance i akcidenta sekundarne filozofske inteligi

bilije koje se dobijaju meusobnom uporedbom egzistenata. Naprimjer, kada
se uporedi egzistencija duevnih stanja (a ne njihova tastva) s egzistencijom
due (a ne njenim tastvom) primjeuje se da dogaanje pasivnih kvaliteta, kao
to su strah, nada, srea, tuga itd., poiva na egzistenciji due, tako da se, uz
pretpostavku odsustva egzistencije due, gubi prostor njihovom egzistiranju.
Ovo je suprotno egzistenciji due koja za njima nema potrebe i moe se dogo
diti i bez njih. U svijetlu ove upredbe, egzistenti se dijele u dvije skupine. Prva
skupina je nazvana akcidentom, a druga supstancom.
Ako se pojam supstance izjednai s pojmom ne-akcidenta, onda se egzi
stent apsolutno mogu podijeliti na supstance i akcidente, tako da se i Nuni
Egzistent, Svet je i Uzvien On, moe takoer smatrati primjerom supstance,
ime su Ga i smatrali neki zapadni filozofi. U ovom sluaju navedena dioba
bila bi primarna dioba egzistencije. Ali, islamski filozofi smatraju da ono to
se dijeli na supstancu i akcident jeste tastvo kontingentne egzistencije. Iz tog
razloga oni primjenu supstance na Nunog Egzistenta po Sebi, ne smatraju
ispravnom.
S druge strane, neki zapadni filozofi su manje ili vie izrazili stanovite sum
nje po pitanju egzistencije supstance. Naprimjer, Berkeley je poricao egzisten
ciju tjelesne supstance, a Hume je, takoer, sumnjao i po pitanju postojanja
psihike supstance (douhar-e nafsn). No, oni koji prihvataju egzistenciju
objektivnih akcidenata i poriu egzistenciju njihovih supstanci nesvjesno pri
hvataju egzistenciju mnogo vrsta supstanci umjesto samo jedne njene vrste!
Naprimjer, u sluaju da se duevne pojave ne smatraju akcidentima due, one
onda nee trebati nikakav subjekt i u tom sluaju svaka od njih bi bila pojedi
nanom supstancom. Isto tako, ako se atributi tijela ne smatraju akcidentima
potrebitim za subjektom, neizbjeno oni sami postaju tjelesnim supstancama.
Jer ono na to se misli pod supstancom nije nita vie od toga da egzistent
kontingentne egzistencije ne treba subjekt.
Uporedo s ovom diobom moe se razmatrati druga univerzalna i primarna
dioba za egzistenta apsolutno, a ovo je dioba na nematerijalno i materijalno,
to jest, opredmeena egzistencija je ili tijelo i tjelesni atribut, u sluaju ega se
naziva materijalnom, ili nije ove vrste i naziva se nematerijalnom.
Ova razmatrana podjela nije svojstvena kontingentnoj egzistenciji, jer je
dan njen lan, to jest nematerijalno, ukljuuje Nunog Egzistenta. Isto tako,
nije svojstvena supstanci ili akcidentu jer oboje, i materijalno i nematerijalno,
10

mogu biti supstancom ili akcidentom. Naprimjer, due i potpuno nematerijalne

stvari su nematerijalne supstance, tijela pripadaju materijalnoj supstanci, du
evni kvaliteti su nematerijalni akcidenti, dok su osjetilni kvaliteti materijalni
akcidenti.
U ovom dijelu razmatrat emo upravo ovu diobu, a nakon objanjenja nje
nih pojmova iznijet emo njihove univerzalne osobine, a potom emo objasniti
njihove sekundarne diobe i presudbe o njima. Takoer emo u meuvremenu
raspravljati o supstancama i akcidentima.

Znaenje izraza nematerijalno i materijalno

Izraz modarrad (nematerijalno) je glagolski pridjev trpni od tadrd u zna
enju razgoliti. Ovo znaenje u um priziva predodbu neega to ima odjeu
ili kou i to je nainjeno nagim i oguljeno. Ali, u filozofskom rjeniku ovaj
izraz se koristi kao suprotan izrazu materijalno i pod njim se misli na egzistent
koji nema osobine materijalnih stvari, bez namjere ukazivanja na to da je neto
prethodno materijalno ogoljeno od ovog stanja ili od bilo ega drugog i da to
onda, ustvari, znai nematerijalno (ajr-e mdd). Prema tome, za shvatanje
njegovog tanog znaenja potrebno je prvo razjasniti izraz materijalno. S ob
zirom da se ovaj izraz odnosi na materiju, mora se objasniti znaenje izraza
materija.
Doslovno znaenje mdde (materija) jeste pomaga (madad konande) i
koji protee (emtedd dahande), a u naunoj terminologiji koristi se u nekoli
ko znaenja:
1. Logiari nazivaju stvarni kvalitet odnosa (to jest, kvalitet odnosa s ob
zirom na zbilju) izmeu subjekta i predikata suda (nunost, kontingent
nost, nemogunost) materijom suda.
2. Takoer, sudovi koji tvore silogizam, bez obzira na njihovu sloenu
strukturu i oblik, nazivaju se materijom silogizma.
3. U fizici se izraz materija koristi za egzistente koji posjeduju specifine
atribute kao to su masa, privlanost i odbojnost, trenje, itd. i suprotan
je sili ili energiji.
4. U filozofiji se izraz materija koristi za egzistenta koji je osnovom za
pojavu drugog egzistenta, kao to je zemlja osnovom za pojavu biljaka i
11

ivotinja. Prema tome, filozofsko znaenje ovog termina ukljuuje zna

enje relacije i suodnosa i blisko je znaenju izraza mje (gradivo) u
perzijskom jeziku.
Filozofi prvim gradivom svih tjelesnih egzistenata nazivaju materijom ma
terija (mddet ul-mawd) ili prvotnom tvari (hajl-je l)2, a o njenoj zbilji
postoje razliiti stavovi. Aristotelovci dre da prvotna tvar ne posjeduje vlasti
tu aktuelnost i njena zbilja nije nita vie doli potencijalnost i pripravnost za
tjelesne aktuelnosti. Rasprava o ovome uslijedit e kasnije.
U zakljuku, izraz materijalno u terminologiji filozofije koristi se za stvari
koje su u odnosu s materijom kosmosa, a da bi one bile egzistentima potrebna
je ranija materija i gradivo, a ponekad se koristi u openitijem znaenju koje
ukljuuje samu materiju. Prema upotrebi ovaj izraz priblino je jednak izrazu
tjelesno (desmn). Rije nematerijalno (modarrad) znai nematerijalno i ne
tjelesno, to jest, stvar koja nije ni tijelo, ni atribut, ni osobina tijela.

Karakteristike tjelesnih i nematerijalnih stvari

Tijelo se definira na razne naine, a najpoznatiji su sljedei:
1. Tijelo je supstanca koja posjeduje tri dimenzije: duinu, irinu i visinu.
Preciznije kazano to je supstanca u kojoj se mogu pretpostaviti tri linije
koje se sijeku na nain da se izmeu njih formiraju pravi uglovi. Izraz
pretpostaviti dodan je da bi se ukljuile stvari poput lopte, jer iako ak
tuelno ovakve linije u lopti ne postoje, one se u njoj mogu pretpostaviti,
poto ih moemo dobiti presijecanjem lopte.
2. Prenosi se da su teolozi definirali tijelo kao supstancu koja zauzima prostor
ili, strunim rjenikom kazano, kao zauzimatelja podruja (el-e ajjiz).
3. Pri njegovom definiranju ejh Irak Suhravardi kae: To je supstanca
koja moe biti predmetom osjetilnog pokazivanja.
Ove definicije povodom su rasprava oko toga je li ili nije ijedna od njih
logika potpuna definicija, ali te rasprave ovdje nije nuno navoditi.
U svakom sluaju, najjasnija karakteristika tijela je protezanje u tri smje
ra, a ova karakteristika ima razliite implikacije, ukljuujui tu da su tijela
U arapskom jeziku rije hajl izvedena je iz grke rijei za materiju, hile. (op. prev. engl.)

12

razumski beskonano djeljiva u tri smjera. Druga je da tijela posjeduju prostor,

ali ne na nain prostranstva neovisnog od tijela koje ona popunjavaju, nego na
nain koji e biti objanjen u raspravi o prostoru (mekn). Trea je da se ovi
egzistenti, prirodno, mogu osjetilno pokazati, jer se osjetilno pokazivanje vri
obraanjem panje na prostor, tako da sve ono to ima prostor moe biti osje
tilno pokazao. I na koncu, tjelesni egzistenti posjeduju etvrto protezanje koje
se zove vrijeme, a rasprava o zbilji vremena vodit e se u narednom tekstu.
Meutim, tjelesnosti ili materijalne stvari u posebnom znaenju, koje ne uk
ljuuje samo tijelo i samu materiju, jesu podreene egzistenciji tijela. Drugim ri
jeima, one su stvari koje se ne dogaaju neovisno o tijelima. Njihova najvanija
karakteristika jeste da su one, kao stvari podreene tijelu, djeljive. U skladu s tim,
duh koji pripada tijelu i koji je u jednom smislu ujedinjen s njim, nije tjelesan, jer
podreeno tijelu [to jest, podreeno podjeli tijela] nije djeljiv. Nasuprot atributima
i akcidentima tijela, poput boje i oblika, koji su podreeno tijelima [to jest, podre
eno podjeli tijela] djeljivi. Prema tome, oni se smatraju tjelesnim stvarima.
to se tie karakteristika tijela i tjelesnosti, nasuprot njima su karakteristike
nematerijalnih stvari, to jest, nematerijalni entiteti ne mogu biti podijeljeni i
nemaju prostor i vrijeme. Postoji samo jedan lan kod diobe nematerijalnih
stvari s kojim se prostor i vrijeme mogu akcidentalno dovesti u vezu, a to je
dua koja pripada tijelu. Drugim rijeima, moe se rei: duh je na mjestu na
kojem je i tijelo, i vrijeme u kojem je tijelo postojee je isto vrijeme u kojem je
duh postojei. Ipak, ova prostornost i vremenitost jesu, ustvari, atributi tijela,
a kao uinak pripadanja i ujedinjenja duha s tijelom oni se mogu, povrno i
figurativno govorei, dovesti u vezu i s duhom.
Treba spomenuti da su gnostici i filozofi iluminacije takoer dokazali po
stojanje tree vrste egzistenta koji je posredan i berzahski3 izmeu savreno
nematerijalnih entiteta i onih isto materijalnih. Oni se nazivaju imaginalni
egzistenti (moudd-e mel)4, a rjenikom Mulla Sadre i njegovih sljedbeni
ka, nazivaju se imaginalne i barzahske nematerijalnosti; takoer im se nekad
pripisuje termin imaginalna tijela. Ovo e kasnije biti pojanjeno.
U islamskoj eshatologiji berzah, doslovno pregrada, jeste faza izmeu smrti i pro
ivljenja. Rije se, takoer, koristi za imaginalni meusvijet koji stoji kao pregrada
izmeu fizikog i transcendentnog podruja. (op. prev. engl.)
4
Rije mel takoer se koristi za platonovske prauzore ili forme. Suhravardi koristi
istu rije, koja doslovno znai primjer ili slinost, za ono to se vidi u vizijama ili
snovima. (op. prev. engl.)
3

13

Saetak
1. Jedna od primarnih dioba egzistenta jeste podjela na nunu egzistenciju i kontingentnu
egzistenciju, odnosno na egzistenta po sopstvu i egzistenta po drugom, ili samodovolj
nog i siromanog egzistenta.
2. Druga dioba jeste ta da ukoliko neki egzistent ima potrebu za subjektom, stanjem i
atributom drugog egzistenta on je akcident, a u suprotnom je supstanca. Ukoliko je
djeljenik (maqsam) u ovakvoj diobi egzistent apsolutno, rije je o primarnoj diobi,
a ukoliko se radi o kontingentnom egzistentu (onako kako to dre islamski filozofi),
tada se svrstava u sekundarnu diobu.
3. Sljedea primarna dioba egzistenta jeste ona na nematerijalno i materijalno; poto je
djeljenik ovdje egzistent apsolutno, ona nije svojstvena kontingentnoj egzistenciji, a
ni supstanci ili akcidentu.
4. Pojam nematerijalno etimoloki znai ogoljeno, a u filozofskoj terminologiji upotre
bljava se nasuprot pojmu materijalno.
5. Materija u logikoj terminologiji ima dva znaenja: jedno jeste materija sudova
(nunost, kontingentnost, nemogunost), a drugo je materija silogizma, odnosno
njihove premise, bez obzira na njihovu sloenu strukturu i oblik. A kao fiziki ter
min, ovdje se podrazumijeva egzistent koji posjeduje atribute kao to su masa,
privlanost i odbojnost.
6. U filozofskoj terminologiji materija podrazumijeva supstancu koja je osnova za poja
vu drugog egzistenta, poput zemlje koja je materija biljkama i ivotinjama.
7. Tijelo se definira na tri naina:
a) Filozofija ga definira kao supstancu u kojoj se mogu pretpostaviti tri linije koje se
sijeku na nain da se na mjestu njihovog presjeka formiraju pravi uglovi.
b) Teolozi definiraju tijelo kao supstancu koja zauzima prostor.
c) ejh Irak ga definira kao supstancu koja moe biti predmetom osjetilnog
pokazivanja.
8. Najprostija definicija tijela glasi: to je supstanca koja se protee u tri pravca, a nuna
pretpostavka za to jeste, kao prvo, da je u sva tri pravca beskonano djeljiva, kao
drugo, da posjeduje prostor, zatim, kao tree, da moe biti osjetilno pokazana te, kao
etvrto, da posjeduje vremensko protezanje.
9. Tjelesan je onaj egzistent koji je podreen egzistenciji tijela i ne moe se ozbiljiti
neovisno o njima. Njegova najvanija osobina jeste da je, kao podreen tijelu, djeljiv.
Stoga se duh ne moe smatrati tjelesnim, jer on niti je tijelo niti je podreen tijelu
djeljiv. Osim toga, on opstaje neovisno o tijelu.
10. Gnostici i filozofi iluminacije dokazali su jo jednu vrstu egzistenata koja je
posrednik izmeu savreno nematerijalnih entiteta i onih isto materijalnih.
Ponekad ih nazivaju imaginalnim nematerijalnostima, a katkad imaginalnim
tijelima.

14

Pitanja
1. Navedite najvanije primarne podjele egzistenta.
2. Objasnite pojmove supstanca i akcident te dokaite njihovo postojanje.
3. U kojem sluaju se dioba egzistenata na supstancu i akcident moe ubrojati u pri
marnu podjelu?
4. Objasnite nauni smisao pojma materija.
5. Objasnite znaenje pojmova nematerijalno i materijalno.
6. Definirajte tijelo.
7. Koje su najvanije specifinosti tijela?
8. Objasnite znaenje rijei tjelesno i osobenosti tjelesnih egzistenata.
9. Moe li se duh smatrati tjelesnim?
10. ta je imaginalni egzistent?

15

42. LEKCIJA

TA JE PROSTOR?
Obuhvata:
Uvod
Problem prostora i vremena
Razliku izmeu prostora i gdje i izmeu vremena i kada
Zbilju prostora

Uvod
Rasprava o vremenu i prostoru, kao jednom od najvanijih filozofskih pro
blema koji je oduvijek bio predmetom panje mislilaca i filozofa, stalno je imala
svoju svjeinu i ivost i nikada nije postala starom i uvehlom a njena datoteka
jo uvijek nije spremljena u arhivu. Premda su veliki umovi istone i zapadne
filozofije veoma mnogo razmiljali i govorili o vremenu i prostoru, a meu nji
ma je veliki istonjaki filozof Ibn Sina potroio dosta tinte piui detaljno o
ovim pitanjima u poglavlju o fizici svog djela ef, ipak je ostalo dosta mjesta za
duboko promiljanje, istraivanje i izuavanje ovih problema iz raznih uglova.
Miljenja filozofa i autoriteta o vremenu i prostoru do te su mjere meusobno
razliita i proturjena i ukljuuju udne ideje da se samo nekolicina problema
moe uporediti s ovim. Naprimjer, s jedne strane, vrijeme i prostor smatrani
su nematerijalnim supstancama, dok su, s druge strane, toliko degradirani da
su smatrani uobraenim i umiljenim stvarima. Kant, poznati njemaki filozof,
smatrao ih je umskim stvarima ili, njegovim rjenikom, formama osjetilnosti.
Veina filozofa ih, meutim, smatra objektivnim akcidentima.
U tom pogledu veliki islamski filozof Mulla Sadra irazi pobijedio je u ovoj
utrci predstavljajui vrlo vaan i vrst stav, koji se moe smatrati konanom rijeju
o ovom problemu. Ovaj stav se moe smatrati i osnovom za uspostavu supstanci
jalnog kretanja, ije je filozofsko objanjenje, na koncu, jedna od glavnih inovacija
ovog velikog filozofa, to e biti pojanjeno u narednim poglavljima knjige.
Poto je u prethodnoj lekciji o prostornosti i vremenitosti raspravljano kao
o osobinama materijalnih stvari, smatramo da je ovdje prikladno predstaviti
odgovarajue objanjenje prostora i vremena.

Problem prostora i vremena

U svim jezicima postoje ekvivalentni izrazi za prostor i vrijeme i svi ljudi
vjeruju da su materijalne stvari povezane s prostorom i vremenom, a to izra
avaju na razne naine: Sunce je na nebu, U moru ive ribe, Knjiga je
19

na stolu, i tako dalje. Takoer, kae se: asni Poslanik islama, mir s njime i
njegovom porodicom, roen je u estom stoljeu. Za vrijeme njegovog ivota
voeni su ratovi izmeu muslimana i nevjernika, Juer je kola bila zatvo
rena, i tako dalje.
Openito, popularno poimanje je da sva tijela imaju prostor. Takoer je
uobiajeno da veina ljudi poopava ovu presudbu i zamilja da ne postoji
nijedan egzistent bez prostora, kao to prostoumni zamiljaju da Bog Uzvieni
takoer zauzima prostor ili mjesto na nebesima ili iznad njih, to naravno nije
ispravno, o emu e biti govora na prikladnom mjestu. Upravo ista rasprava
odnosi se na vrijeme i njegovu vezu sa stvarima i pojavama.
Prirodno je da filozofi koji spoznaju i obznanjuju zbilje stvari moraju odgo
voriti i na ovo pitanje: ta je zbilja prostora i vremena?, posebno s obzirom
na injenicu da se s ovim pojmovima susreemo u mnogim filozofskim proble
mima, kao, naprimjer, u prethodnoj lekciji gdje su prostor i vrijeme predstav
ljeni kao osobine materijalnih stvari, ili kada u teolokoj raspravi, kojom emo
se baviti, prostor i vrijeme zanijeemo Bogu Uzvienom.
Prva potekoa, koja nastupa po pitanju objanjenja zbilje prostora i vre
mena, a koja ga pretvara u teak problem, jeste ta da se prostor i vrijeme ne
mogu iskusiti osjetilima i da nikada ne padaju u zamku osjetilnih organa. Oni
se ne vide oima, nisu opipljivi ulom dodira, niti se mogu opaziti bilo kojim
drugim osjetilom, a istovremeno mi osjetilne stvari dovodimo u vezu s njima
na nain da smatramo kao da one pripadaju osjetilnom materijalnom svijetu.
Upravo zbog ovog aspekta Kant ih predstavlja umskim kanalima znanja o
opredmeenim pojavama, a ne samim objektivnim i opredmeenim stvarima,
a druga skupina mislilaca ih smatra uobraenim i umiljenim. S druge strane,
skupina filozofa koji nisu mogli porei njihovu objektivnu egzistenciju i koji ih
nisu mogli smatrati materijalnim egzistentima vjerovali su da su oni nemateri
jalne stvari. Konano, veina filozofa ih smatra materijalnim akcidentima ija
se egzistencija uspostavlja zajednikim pregnuem osjetila i razuma. Prirodno,
svaka skupina je iznijela razlog ili razloge vlastitog stava, kritizirajui razlo
ge drugih. Mulla Sadra je potvrdio stav o prostoru, koji se pripisuje Platonu,
to jest, prostor je nematerijalan, iako postoji dvojba u ispravnost pripisivanja
ovoga uenja Platonu, to je potrebno podvrgnuti daljnjem istraivanju.
Jasno je da ova knjiga nije mjesto za pregled svih stavova i kritiku svih nji
ma odgovarajuih razloga. Zato emo se ograniiti na navoenje najpoznatijih
stavova i objanjenje stava kojeg mi potvrujemo.
20

Razlika izmeu prostora i gdje i izmeu vremena i kada

Prije rasprave o zbilji prostora i vremena neophodno je napomenuti da filozofi
prave razliku izmeu prostora (mekn) i gdje (ajna) i, slino tome, izmeu pojma
vrijeme (zamn) i kada (met). Pojmovi gdjestva i kadstva smatraju se relativnim
pojmovima (mafhm-e nesb), dobijenim povezivanjem stvari s prostorom i vre
menom. U Aristotelovoj tabeli kategorija oni su smjeteni meu sedam relativnih
akcidentalnih kategorija, iako u osnovi izgleda da se ove vrste pojmova ne smiju
smatrati tastvenim pojmovima ili kategorijama. Razlog za ovo postaje jasan po
znajui karakteristike ovih vrsta pojmova koje su objanjene u 15. lekciji.
U svakom sluaju, Aristotelovci su vjerovali da su oba pojma gdje i kada
neovisni tastveni pojmovi i specifine kategorije i da nemaju veze sa tastvom
vremena i prostora. Drugi nisu dvojili da se ove vrste pojmova javljaju iz odnosa
s vremenom i prostorom i da su oni razliiti od pojmova prostora i vremena. Iz
ovog razloga treba biti oprezan da se ne pomijeaju rasprave o prostoru i vreme
nu s onima o ovim relativnim i suodnosnim pojmovima (nesb wa ef).

Zbilja prostora
O tastvu prostora preneseno je nekoliko stavova koji su prilino slabi i
koji nisu dostojni spomena, a koje nije zastupao nijedan poznatiji filozof.
Naprimjer, postoji uenje da se prostor sastoji od tvari tijela, ili njihovih formi
ili aktueliteta, ili da je to neovisna tjelesna oblast u kojoj je sadran kosmos.
Izmeu stavova dva su najpoznatija: prvi se prenosi od Platona, a potvr
en je od nekih islamskih mudraca, poput Mulla Sadre, dok je drugi pripisan
Aristotelu, a prihvata ga veina islamskih filozofa, ukljuujui Farabija i Ibn
Sinaa. Stav pripisan Platonu jeste da je prostor nematerijalna supstancijalna
dimenzija koja je identina zapremini kosmosa.
Vanjtina ovog stava izgleda udno jer nematerijalni egzistent, ak i ako
je imaginalan i berzahski nematerijalan, nema povezanost s materijalnim eg
zistentima i ne moe se smatrati njihovom posudom. Meutim, postoji velika
vjerovatnoa da je nedoumica nastala pri prenoenju ili prevoenju ovog stava,
ili da rije nematerijalno ovdje nije uzeta u njenom strunom znaenju. Ovaj
stav podran je injenicom da je Mir Damad negirao Platonovo zastupanje
21

ovog stava.1 Uz ovu vjerovatnost stav se moe tumaiti na nain da je prostor

zapremina kosmosa razmatrana odvojeno od njega i prema ovom znaenju je
apstrahiran iz kosmosa.
Meutim, teorija koja se prenosi od Aristotela glasi da je prostor unutarnja povr
ina tijela kojom se ostvaruje kontakt s vanjskom povrinom drugog tijela, kao unu
tarnja povrina ae kojom se ostvaruje kontakt s vanjskom povrinom vode u njoj.
Postoji potekoa u ovoj teoriji. Ako se pretpostavi da riba miruje u tekuoj
rijeci, bez sumnje, povrina vode koja je u kontaktu s povrinom njenog tijela
kontinuirano se mijenja, tako da se prema iznesenom stavu mora rei da se
njen prostor neprestano mijenja, dok je pretpostavljeno da ona miruje na svom
mjestu i da nema promjene u njenom prostoru.
Druga precizna napomena na koju se mora obratiti panja jeste da je nave
dena definicija sastavljena od dva osnovna pojma; jedan je unutarnja povrina
sadravajueg tijela, a drugi je kontakt s vanjskom povrinom sadranog tijela.
Meutim, povrina je vrsta koliine i zato pripada kategoriji kvantiteta, dok
kontakt, prema Aristotelovcima, pripada kategoriji relacije / suodnosa, a trea
se kategorija (to jest, ona kojoj pripada prostor) ne moe dobiti kombinacijom
ove dvije kategorije. Pored toga, kontakt je akcidentalno stanje navedene po
vrine i iz tog razloga ne moe biti njenom vrsnom razlikom i od njenih bti
(to jest, od onog to je sutinski definira), pa se na ovaj nain ne moe smatra
ti posebnom vrstom kategorije neprekidnog kvantiteta (kamm-e mottael). U
svakom sluaju, pitanje kategorije kojoj pripada prostor ostaje nerazjanjeno.
Izgleda da pojam prostor nije samostojan pojam (mafhm-e nafs) kao poj
movi ovjek, ivotinja, boja i oblik, nego da je prije akcidentalni pojam koji
ukljuuje smisao suodnosa i relacije sa stvari koja ima prostor. Da bi se ovaj
pojam dobio, dvije stvari moraju biti izmeu sebe uporeene s posebne take
gledita, tako da se jedna moe smatrati prostorom druge. Ovo pokazuje da
prostor nije vrsta tastvenog pojma koji je ukljuen u kategorije e da bismo po
kuali odrediti njegovu kategoriju, nego da je radije od apstrahiranih pojmova.
Drugo, da bi se neto smatralo prostorom neeg drugog nije neophodno uzeti
u obzir njegovo partikularno tastvo ili supstancu. Naprimjer, kada au smatra
mo prostorom neke vode, to nije zato to [to jest, ne iz onog aspekta u kojem] je
njeno tijelo sainjeno od kristala, i kada vodu nazivamo prostorom ribe, to nije
zato jer je ona tekuina sainjena od kisika i vodika, nego zato [to jest, ne iz onog
1

Vidi: Mr Dmd, Qabast, str. 164.

22

aspekta u kojem] to ima kapacitet da sadri stvar koja ima prostor, i ono to se
stvarno uzima u obzir jeste njeno bivanje posudom, a ne supstancom.
to se tie ove dvije napomene, moe se rei da kada se neka zapremina
kosmosa razmatra odvojeno i uporedi s tijelom koje je u njoj sadrano, ta za
premina e biti njegov prostor.
Treba napomenuti da se nekad prostor primjenjuje na koliinu zapremine
koja je vea od kapaciteta stvari koja je s njim u vezi, kao kad se kae da je
kua ili grad prostor osobe. Filozofi su zapazili ovu taku i ovu vrstu prostora
su nazvali nestvarnim prostorom.
Moe se zakljuiti da stvarni prostor svake stvari jeste koliina zapremine
kosmosa koja je jednaka zapremini tijela na koje se prostor odnosi iz onog
aspekta u kojem je ono sadrano u njemu.
Meu zakljuke ove filozofske analize spada i taj da je prostor podreen
kosmosu i da prostor ne postoji prije pojave ili s unitenjem kosmosa. Zato se
zapremina ili povrina stvari ne mogu smatrati neovisnim egzistentima za koje
bi se dralo da imaju neovisno stvaranje i dodjeljivanje egzistencije. Radije su
pojmovi poput zapremine i povrine predstavnici razliitih lica egzistencije
tijela koje um smatra odvojenim od tijela. Iz tog razloga se ova vrsta sluajeva,
koji jesu akcidenti, smatra aspektima egzistencije materijalnih supstanci.
Preciznim razmatranjem ove teme bit e jasno zato je prostor svojstven ti
jelima i zato se rauna jednom od osobina materijalnih egzistenata, jer izvor
njegovog apstrahiranja nije nita drugo doli zapremina tijela.
Saetak
1. Razlog to je tumaiti zbilju prostora i vremena problematino jeste to to, s jedne
strane, nijedno od njih nije direktno podlono osjetilnom iskustvu, a, s druge strane,
ubrajaju se meu stvari koje su povezane s osjetilnim materijalnim svijetom. Upravo
to je razlog da ih je Kant smatrao umskim stvarima, odnosno, prema njegovoj termi
nologiji, formama osjetilnosti. Neki drugi smatrali su ih uobraziljskim i umiljenim,
jedni su ih smatrali nematerijalnim, a drugi ubrajali meu materijalne stvari.
2. Ono to se naziva kategorijama gdje i kada jesu pojmovi koji proizlaze iz odnosa
prema prostoru i vremenu i ne treba zamiljati kako je prostor upravo ta kategorija gdje,
a vrijeme upravo ta kategorija kada. Stoga pojmovi gdje, kada i drugi pojmovi koji
ukljuuju odnos nisu, ustvari, tastveni pojmovi i ne treba ih ubrajati meu kategorije.
3. Od Platona se prenosi da je prostor nematerijalna supstancijalna dimenzija identina
zapremini kosmosa. Takav stav potvrdio je i Mulla Sadra.
4. Ovakav stav se naizgled ini udnim, jer se nematerijalni egzistent ne moe sma
trati posudom materijalnog egzistenta. Moda je dolo do greke pri prenoenju ili

23

prevoenju ovog stava i moglo bi ga se tumaiti u smislu da je prostor upravo zapre

mina kosmosa koju ljudski um apstrahira iz tijela, to jest uzima ga u obzir odvojeno.
5. Od Aristotela se prenosi da je prostor unutarnja povrina obuhvatajueg tijela koja
ostvaruje kontakt s vanjskom povrinom sadranog tijela i takav stav prihvatili su
Farabi i Ibn Sina.
6. Ovom stavu prigovara se da, shodno takvom vienju, tijelo u mirovanju koje se nalazi
unutar tekueg tijela i tijela u kretanju mora iz jednog ugla imati nepromjenjiv pro
stor, budui da pretpostavljamo da je u mirovanju, dok, iz drugog ugla, njegov prostor
mora biti promjenjiv jer je dodirna povrina s tijelom stalno u stanju promjene.
7. S obzirom da je pojam povrina kategorija kvantiteta a pojam kontakt kategorija relacije,
njihova kombinacija ne moe se smatrati treom kategorijom. Takoer, budui da je kontakt
akcidentalno stanje navedene povrine, ne moe ga se smatrati njenom vrsnom razlikom na
kojoj poiva vrsta kvantiteta. Naposljetku preostaje pitanje kakva kategorija prostor jeste.
8. Izgleda da pojam prostor nije samostojan niti tastveni, nego uporedan i apstrahiran po
jam koji proizlazi iz poredbe dvije stvari s osobitog gledita, a to gledite podrazumijeva
da je jedna stvar sadrana u drugoj. Ustvari, kapacitet da sadri i zapremina jedne od njih
je ono to se poredi s drugom i ba ta zapremina je izvor apstrahiranja pojma prostor.
9. S obzirom na ove napomene, prostor se moe ovako definirati: stvarni prostor svake
stvari jeste koliina zapremine kosmosa jednaka zapremini tijela koje ima prostor iz
onog aspekta u kojem je ono sadrano u njemu.
10. Pojmovi poput povrine i zapremine, koji pripadaju akcidentima tijela i ustvari su aspekti
egzistencije i lica njihove stvarnosti, u ovom smislu se mogu smatrati akcidentima koji su
aspekti supstance. Zbog toga im ne pripada neovisno nainjavanje i dodjela egzistencije.
11. Prostor, koji se apstrahira iz zapremine tijela, prirodno ima podreenu egzistenciju i
ne moe se zamisliti njegova egzistencija prije ili nakon egzistencije kosmosa.
12. Takoer, jasno je da je prostor svojstvo tijela i nematerijalna stvar nee imati prostor
nih relacija.
Pitanja
1. ta je zajedniki problem kad je rije o pitanju prostora i pitanju vremena?
2. Objasnite razliku izmeu pojma prostor i pojma gdje te razliku izmeu pojma vrijeme
i pojma kada.
3. Mogu li se relativni pojmovi ubrojati u stvarne kategorije? Zato?
4. Objasnite i kritizirajte Platonov stav o prostoru.
5. Objasnite i kritizirajte Aristotelov stav o prostoru.
6. Koje tumaenje prostora se moe potvrditi?
7. Kako se akcidentalne egzistencije, poput zapremine i povrine, mogu smatrati aspek
tima egzistencije supstance?
8. U emu je razlika izmeu stvarnog i nestvarnog prostora?
9. Moe li se za prostor pretpostaviti egzistencija neovisna o kosmosu? Zato?
10. Zato je prostor specifinost tijela?

24

43. LEKCIJA

TA JE VRIJEME?
Obuhvata:
Raspravu o zbilji vremena
Teoriju Mulla Sadre
Objanjenje nekih taaka

Rasprava o zbilji vremena

udni stavovi takoer su preneseni o zbilji vremena, a na koje se Ibn Sina
osvrnuo u poglavlju o fizici svoga djela ef. Iako izgleda da je rjeenje ovoga
problema za muslimanske filozofe bilo lake od problema prostora, jer se oni
skoro u potpunosti slau da je vrijeme vrsta neprekidnog kvantiteta ili koliine
okarakterizirane nestabilnou koja posredstvom kretanja postaje akcidentom
tijela. Na ovaj nain pozicija vremena u Aristotelovoj tabeli kategorija postaje
potpuno odreenom. Mulla Sadra je na mnogim mjestima takoer predstavio
ovo objanjenje, ali u konanoj studiji problema kretanja on izrie novi stav
koji je neobino vaan.
Bez obzira koliko jasno filozofi objanjavaju vrijeme, elimo li biti precizni,
u ovom problemu naii emo na nejasne i upitne stvari koje zahtijevaju duboko
promiljanje. Vjerovatno je ovo privuklo profinjenu i pronicljivu panju Mulla
Sadre i navelo ga da iznese novu teoriju o vremenu.
Da bi se navedene take objasnile, moramo se osvrnuti na neka naela filo
zofa u vezi s ovim problemom, iako ovo nije mjesto za raspravu i istraivanje
o njima.
Prvo naelo je da filozofi obino predstavljaju kretanje kao akcident, ali
za ovo ne daju nikakva daljnja objanjenja. Samo su ga neki od njih smatrali
kategorijom onog to djeluje, ili onog na to se djeluje. ejh Irak ga smatra
neovisnom kategorijom uz supstancu, kvantitet, kvalitet i relaciju. Na ovaj na
in on je sveo broj kategorija na pet, a ostale relativne kategorije smatrao je
vrstom suodnosa. Iz rijei drugih filozofa moe se zakljuiti da, vjerovatno, oni
kretanje nisu svrstavali u kategorije.
Drugo naelo jeste da su oni smatrali kako se kretanje iskljuivo svodi
na etiri kategorije (kvantitet, kvalitet, poloaj i gdje), gdje se translatorno
kretanje (arakat-e enteql) smatra kretanjem u kategoriji gdje. Ovi filo
zofi zamiljali su da je kretanje u drugim kategorijama, ukljuujui sup
stancu, nemogue. Zato je kretanje, koje je smatrano posrednikom izmeu
tijela i vremena, neizbjeno uzeto kao kretanje u jednoj od etiri akciden
talne kategorije.
27

S druge strane, svi oni prihvatali su teoriju devetoslojnih nebeskih sfera

kao pozitivno naelo, a pojavu vremena pripisali su krunom rotiranju najvi
eg nebeskog svoda. Ovu stvar je na nekoliko mjesta predstavio i Mulla Sadra.
S obzirom na ova naela i take, mogu se postaviti neka pitanja o poznatim
definicijama vremena, od kojih su najznaajnija sljedea:
1. Nema sumnje da je vrijeme protegnuta (mumtadd) i djeljiva stvar i zato
se smatra vrstom kvantiteta, ili da je stvar koja posjeduje vrstu kvantiteta. Ali,
zato bi se vrijeme smatralo kvantitetom / koliinom kretanja?
Prost odgovor, koji je dat na ovo pitanje, jeste da je vrijeme tekua i nesta
bilna stvar, na nain da ak ni dva trenutka nisu zdruena, i nuno je da jedan
njegov dio proe kako bi sljedei dio doao u postojanje. Ova vrsta kvantiteta
moe se pripisati jedino neemu to je po sebi tekue i nestabilno, a to nije
nita drugo do kretanje.
Kao to je ve reeno, ovaj odgovor ovisi o injenici da su postepenost,
protjecanje i nestabilnost osobeni kretanju, kretanju za koje su preci pretpo
stavljali da je specifino za etiri akcidentalne kategorije, i iz tog su razloga
oni poricali mogunost da je vrijeme kvantitet tjelesnih supstanci. Ali, je li
ovo uenje ispravno? Ako se pretpostavi da u svijetu ne postoji akcidentalno
kretanje, zar onda ne bi bilo mjesta ni za pojam vremena?
2. Kretanje je posrednik izmeu tijela i vremena, ali kakva je to vrsta po
srednika? Je li to posrednik u uspostavljanju1, iz kojeg se moe zakljuiti da
sama tijela zaista pomou kretanja posjeduju vrijeme, ili je to posrednik u ak
cidentiranju, takav da sama tijela nikada zaista ne posjeduju vrijeme? Ili, dru
gim rijeima, prihvata li tjelesna supstanca atribuciju vremena akcidentalnim
prihvatanjem atribucije?
Vjerovatno je odgovor na ovo pitanje, koji se mora dati na osnovi dva
spomenuta naela, takav da se prihvati druga mogunost. Ali, je li ispravno
prihvatiti da sama tijela nisu nositeljima atributa vremenitosti, bez obzira na
1

Posrednik u uspostavljanju (wsee-je dar ubt) je onaj koji se uspostavlja ili pri
mjenjuje direktno / izravno na objekt, to je opreno posredniku u akcidentiranju
(wsee-je dar ur) koji se indirektno / neizravno primjenjuje na objekt zbog nekih
akcidentalnih osobina ili udruivanja objekta s neim drugim. Kretanje je posrednik u
uspostavljanju izmeu vremena i tijela ako je tijelo u kretanju u direktnoj vezi s vre
menom, u suprotnom, kretanje je posrednik u akcidentiranju i veza tijela i vremena je
indirektna i akcidentalna. (op. prev. engl.)

28

njihove kontinuirane i postepene transformacije? Ako pretpostavimo da su sve

transformacije nagle i trenutane, no uzastopne, zar meu njima nee biti vre
menske prioritetnosti i posteriornosti?
Sada pretpostavimo da su oni smatrali kretanje posrednikom u uspo
stavljanju i da su smatrali da prihvatanje atribucije vremenitosti od strane
tijela, nakon dogaanja kretanja, jeste stvarno prihvatanje atribucije. Ova
pretpostavka nuno implicira da tijela po sebi imaju sposobnost da prihvate
atribuciju ovog kvantiteta, koji proistjee iz kretanja, iako tijela prije doga
anja kretanja aktuelno nemaju sposobnost da prihvate ovaj atribut. Prije
nego poprimi oblik lopte ili kocke, vosak ima ovu sposobnost jer posjedu
je protezanje i zapreminu. Ako stari filozofi nisu primijetili nikakav nain
prodiranja protjecanja i kretanja u bt tijela, kako su onda mogli pristati da
ovakvi egzistenti prihvate atribuciju atributa koji je samo protjecanje i nesta
bilnost? To je isti sluaj kao kada bismo htjeli dovesti u vezu liniju, povrinu
i zapreminu, ak i kada bi to bilo putem uzroka, s nematerijalnim egzistenti
ma kojima nedostaje protegnutost, na nain da oni stvarno budu nositeljima
atributa tih kvaliteta!
3. Sljedee pitanje bi bilo kakva vrsta relacije postoji izmeu kretanja i vre
mena? Je li kretanje uzrok pojavljivanja vremena, to se razumije iz vanjtine
mnogih njihovih stavova, ili je ono samo nositelj tog akcidenta? U svakom slu
aju, u koju kategoriju bi se samo kretanje moglo ukljuiti? Kako se njegovo
prihvatanje atribucije vremena moe objasniti?
Ranije je nagovijeteno da su neki filozofi, poput ejh Iraka, smatrali
kretanje neovisnom akcidentalnom kategorijom, a neki drugi su kretanje
smatrali dvostranim: smatrali su da je strana koja je u vezi s initeljem, to
jest, pokretaem u kategoriji onog to djeluje, a za stranu onog na to se
djeluje i kreueg smatrali su da je u kategoriji onog na koga se djeluje.
Meutim, kod ostalih filozofa nismo pronali nikakvo objanjenje ovoga. U
svakom sluaju, odgovor na ovaj dio pitanja zahtijeva veu preciznost. Ipak,
primjena uzroka i posljedice na kretanje i vrijeme moe se smatrati vrstom
proirenja znaenja termina kauzaliteta, slino onome to je ve reeno u
37. lekciji.
4. Drugo pitanje koje se moe postaviti jeste: ako je norma za vezivanje
vremena za kretanje njegova btska nestabilnost, a ovo se znaenje moe
nai u svim kretanjima, zato onda filozofi pripisuju vrijeme rotirajuem kre
tanju (arakat-e wa) sfere Atlasa (najviih nebeskih sfera tradicionalne
29

kosmologije)? No, ako ne postoji sfera Atlasa, ili ako ona ne posjeduje kre
tanje, zar onda ni druge pojave u kosmosu ne bi posjedovale vremensku pri
oritetnost i posteriornost? I u osnovi, kako se moe akcident koji poiva na
vlastitom subjektu smatrati okriljem / posudom drugih stvari i pojava?
Na ovo pitanje se moe odgovoriti na sljedei nain. Vrijeme ije se pojav
ljivanje, prema filozofima, pripisuje najvioj sferi jeste kontinuirao i vjeno,
ili, drugim rijeima, jeste apsolutno vrijeme. Ovo nije nespojivo tvrdnji da sva
ka specifina pojava ima svoje vlastito ogranieno i specifino vrijeme. Ono
na to se mislilo kada je reeno da vrijeme, pridrueno nebeskoj sferi, jeste
posudom za pojavljivanje ostalih dogaaja nije nita drugo doli da vremensko
protezanje svakog dogaaja odgovara dijelu vremenskog protezanja kretanja
nebeske sfere.
Ali mi znamo da je ova kua sruena do samih temelja, jer je hipoteza o
nebeskim sferama opovrgnuta i izgubila je svoju pravovaljanost.
to se tie ovih pitanja i pokuaja da se na njih odgovori, postalo je jasno
da se problem vremena ne moe rijeiti tako lahko kao to se to na poetku
zamiljalo i da teorija poznata meu filozofima nije uvjerljiva.
Sada je dolo vrijeme da se objasni otkrie Mulla Sadre po ovom pitanju.

Teorija Mulla Sadre

Mulla Sadraa je prihvatio pozitivne take koje su o vremenu iznijeli pret
hodnici i oslanjajui se na njih poeo odstranjivati slabe take i nadomjeta
ti nedostatke i mahane koje su postojale u njihovim teorijama. U zakljuku
je predstavio novi pogled koji zajedno rjeava problem vremena i problem
supstancijalnog kretanja. I zaista se ovo moe smatrati njegovim najvrednijim
doprinosom u filozofiji.
Pozitivne take koje je prihvatio od starih filozofa su sljedee:
1. Vrijeme je protegnuta i djeljiva stvar i u jednom smislu je kvantitet.
2. Vrijeme i kretanje imaju blisku i neodvojivu vezu i nijedno se kretanje
ne dogaa bez vremena, kao to je dogaanje vremena bez postojanja
neke vrste kontinuiranog i postepenog kretanja i transformacije nemo
gue. Ovo je stoga to je protok uzastopnih dijelova vremena sam po
sebi vrstom postepene promjene (kretanja) vremenskih stvari.
30

Slabe take koje je pronaao u stavovima starih filozofa, a koje je pokuao

nadomjestiti, jesu sljedee:
1. Stari filozofi su vrijeme i kretanje smatrali objektivnim akcidentima
(awre-e ridijje) stvari, dok je stav Mulla Sadre da su oni ana
litiki akcidenti (awre-e tallijje); sluaj nije takav da se mogu
smatrati kako posjeduju egzistenciju odvojenu od egzistencije svo
jih subjekata, nego su radije, jedino u okrilju umske analize, atri
but i nositelj atributa, akcident i nositelj akcidenta, odvojivi jedan
od drugoga. Inae, u objektivnom okrilju ne postoji vie od jedne
egzistencije.
2. Filozofi su kretanje ograniili na akcidente i iz tog su razloga porekli
postojanje izravne veze vremena s tijelima, dok se najosnovnije kreta
nje mora smatrati kretanjem u supstanci, jer neto ija je bt bez prola
zne protegnutosti ne moe biti preko neeg drugog nositeljem atributa
prolaznog kvantiteta, to e biti objanjeno u raspravi o kretanju. Iz
toga slijedi da se vrijeme mora direktno pripisati samim stvarima, to
e se ubrojati kao njihova etvrta dimenzija.2
Slijedi da je, prema teoriji Mulla Sadre, vrijeme prolazna protegnutost i
dimenzija svakog tjelesnog egzistenta koja se treba dodati neprolaznim pro
stornim dimenzijama (duini, irini, i visini).
Njegov odgovor na prvo i etvrto pitanje koje je postavljeno u prethodnom
tekstu jeste da je vrijeme spregnuto sa supstancijalnim kretanjem, koje je sama
egzistencija tijela, i nije ogranieno na akcidentalna kretanja.
Njegov odgovor na drugo pitanje bio bi da vrijeme i kretanje nemaju dvo
struku egzistenciju, tako da se jedno moe smatrati uzrokom nastupanja dru
gog, e da bi se zamiljalo kako su tijela povezana s vremenom preko kretanja
koje je izvanjsko njihovim btima, kako bi se moglo dati prostora pitanju o
kvalitetu ovog posredovanja. Meutim, u njihovoj bti i supstanci tijela imaju
oboje stvarno prihvatanje atribucije kretanja i transformacije i stvarno prihva
tanje atribucije vremena i prolaznosti. Upravo kao to je i prostorno protezanje
licem njihove egzistencije, vremensko protezanje jeste, takoer, drugim licem
njihove egzistencije.
Ovdje se mora primijetiti da etvrta dimenzija u filozofskom rjeniku jeste drukijom
od znaenja koje ima u fizici Einsteinove teorije.

31

Njegov odgovor na pitanje o kategoriji kojoj pripada kretanje jeste da kreta

nje nije tastveni pojam i kategorija, nego je razumski pojam koji se apstrahira
iz naina egzistencije materijalnih stvari, kao to se i pojam nepromjenjivost
apstrahira iz naina egzistencije nematerijalnih stvari. Isto kao to ni nepro
mjenjivost nije stvar koja postaje akcidentom u vanjskom svijetu za nemateri
jalnog i nepromjenjivog egzistenta, ni kretanje nije objektivni akcident materi
jalnog egzistenta. Ljudski um je taj koji ralanjuje egzistenciju na bt i atribut
i na akcident i njegovog nositelja.
Isto tako njegov odgovor na pitanje o kvalitetu vremena kao okrilja do
gaaja jeste jasan jer vrijeme nije neovisno okrilje za stvari i pojave kako bi
imalo odvojenu egzistenciju u kojoj su sadrane vremenske stvari. Ono je, ra
dije, poput zapremine tijela, btska i unutarnja karakteristika tijela i, prirodno,
svaka pojava e za sebe posjedovati specifino vrijeme koje se smatra aspek
tom njene egzistencije. Najzad, da bi se odredila prioritetnost i posteriornost
stvari u meusobnom odnosu, mora se razmatrati dulje vremensko protezanje
a vremenski poloaj svake od njih treba se odrediti pomou uporedbe s drugim
vremenima. Ako postoji nebeska sfera, ije je vremensko protezanje vee od
bilo kojeg drugog egzistenta, ona bi mogla imati ovu ulogu. Ako ona ne postoji
(a injenica je da nije), upravo e prolazno protezanje cijelog tjelesnog svije
ta biti normom za odreivanje vremenskih poloaja pojedinanih pojava, kao
to je zapremina cijeloga svijeta normom za odreivanje prostornog poloaja
pojedinanih pojava.
Ovim objanjenjem slinost i harmonija vremena i prostora postaje jasnija,
a i dubina tumaenja koje smo dali o prostoru postaje oitijom.

Objanjenje nekih taaka

1. Izraz trenutak, koji se primjenjuje u svakodnevnom jeziku za kratak
dio vremena, u filozofskom rjeniku znai ekstremni odlomak vremena i
poput take je u odnosu na liniju. Kao to se taka nikad ne dosee po
djelom linije, to jest, linija je beskonano djeljiva i svaki njen dio takoer
ima protezanje, ak i ako nai umovi ne mogu zamisliti ekstremno kratka
protezanja, isto tako svaki dio vremena, bez obzira koliko se kratkim pret
postavi, ima protegnutost i trenutak se nikada nee dosegnuti dijeljenjem
32

vremena. Zato kompozicija vremena od uzastopnih trenutaka nije nita do

uobrazilje.
2. Izraz vjenost (dahr)3, koji u uobiajenom jeziku ima znaenje dugog
vremena, u filozofiji znai neto poput posude za nematerijalne stvari, su
protno vremenu (zemn) s obzirom na materijalne stvari za koje se dri da je
posuda materijalnih stvari. Ustvari, vjenost upuuje na nedostatak vremen
skog protezanja nematerijalnih stvari. Isto tako izraz predvjenost (sarmad)
svojstven je Boijoj postaji, a upuuje na transcendentnost najsvetije Boanske
egzistencije nad atributima svih stvorenja.
Isto tako ova dva izraza dahr i sarmad ponekad se koriste u suprotno
sti s relativnom kategorijom kada (met) i iz tog razloga se kae da je od
nos nematerijalnih s materijalnim stvarima vjenost, a odnos Boije postaje
sa stvorenim stvarima predvjenost. Takoer se kae da Bog Uzvieni ima
predvjeni prioritet (taqaddom-e sarmad) nad svim stvorenjima, a da nema
terijalne stvari imaju vjeni prioritet (taqaddom-e dahr) nad materijalnim
dogaajima.
3. Stari filozofi, koji su vrijeme smatrali implikacijom kretanja u akci
dentima, uzimali su da su supstance tijela, ili, radije, da je supstanca ne
beske sfere, iznad opsega vremena, iako su vjerovali u njenu vjenu ko
egzistentnosti (maijjat-e dahr) s vremenom. Meutim, uzevi u obzir
supstancijalno kretanje i prodiranje vremena i njegovog protjecanja u bt
materijalnih egzistenata, oni tj. materijalni egzistenti se moraju smatrati
bez izuzetka vremenskim.
4. Vremenska prioritetnost i posteriornost svojstvena je dogaajima
koji egzistiraju u vremenu. Oni sami e, takoer, imati vremensko prote
zanje. Meutim, egzistent koji je ponad opsega vremena i koji posjeduje
ontoloku nepromjenjivost netransformabilan je i neprolazan te nee imati
vremensku prioritetnost ili posteriornost u odnosu na vremenske stvari.
Ustvari, njihova egzistencija obujmljuje vremenske stvari; i prolost, i sa
danjost, i budunost u jednakom su odnosu spram njih. Iz istog razloga
se kae da su dogaaji koji su rasuti po povrini vremena zdrueni / saku
pljeni u posudi vjenosti: Zasebne stvari u posudi vremena sakupljene su
u posudi vjenosti.4
Vjeno trajanje u kojem je vjenost u prolost (azal = pravjenost) u konstantnoj sje
dinjenosti s vjenosti u budunost (abad = postvjenost). (op. prev. bos.)

4

3

33

Saetak
1. Poznata definicija vremena jeste da je vrijeme neprekidni kvantitet karakteriziran ne
stabilnou koji posredstvom kretanja postaje akcidentom tijela.
2. Neki raniji filozofi smatrali su kretanje neovisnom kategorijom, neki su ga smatrali
onim to djeluje ili onim na to se djeluje, dok ostali nisu imali jasno objanjenje u
vezi s njim.
3. Takoer, oni su kretanje svodili na etiri akcidentalne kategorije, a rotirajue kretanje
najvieg nebeskog svoda predstavljali su ishoditem vremena.
4. Razlog zato su vrijeme smatrali koliinom kretanja jeste taj to je vrijeme prolazna
i nestabilna stvar te neposredni nositelj takvog akcidenta mora biti neto to je po
svojoj bti takoer nestabilno.
5. Ako se kretanje smatra posrednikom u akcidentiranju vremena u odnosu na tijela,
onda je nuno da tijela, ustvari, nisu nositelji atributa vremena, a ukoliko ga smatra
mo posrednikom u uspostavljanju, bit e nuno da tijela u svojoj bti budu transfor
mabilna kako bi imala sposobnost prihvatiti atribut nestabilnog kvantiteta.
6. Mogue je kako je ono to su podrazumijevali pod vremenom koje se deava kreta
njem nebeskih sfera apsolutno vrijeme i da nisu poricali postojanje specifinih vre
mena proisteklih iz kretanja svakog tijela. Takoer, mogue je da su pod apsolutnim
vremenom kao posudom partikularnih pojava podrazumijevali podudarnost njegovih
partikularnih vremena s dijelovima apsolutnog vremena.
7. Mulla Sadra je prihvatio rezime dvije osobine vremena koje su navodili njegovi pret
hodnici, a to su:
a) vrijeme je djeljiva stvar i svrstava se u kvantitete;
b) vrijeme je u tijesnoj vezi s kretanjem.
8. On se po pitanju vremena s prethodnicima razilazio u pogledu dvije temeljne stvari:
a) Oni su vrijeme i kretanje smatrali objektivnim akcidentima, dok ih je on smatrao
analitikim akcidentima materijalne egzistencije koji su odvojivi jedino u okrilju
umske analize.
b) Kretanje koje je blizanac vremenu a koje su oni smatrali kretanjem u akci
dentalnim kategorijama, posebno kruno kretanje nebeskih sfera smatrao je
kretanjem u supstanci tijela i time vrijeme predstavio kao jedan od aspekata
njihove bti.
9. Prema njegovom miljenju zbilja vremena jeste prolazno protezanje i dimenzija koja
je u samoj bti svakog tijela, koja se treba dodati njegovim neprolaznim protezanjima
(duini, irini i visini).
10. On egzistenciju vremena i kretanja ne smatra dvostrukom, tako da jedno bude uzrok
drugom i da kretanje bude posrednik uspostave odnosa izmeu tijela i vremena, pri
emu se onda javlja pitanje o kvalitetu tog posrednitva, odnosno je li ono posrednitvo
u akcidentiranju ili u uspostavljanju.

34

11. Mulla Sadra ne smatra kretanje tastvom i kategorijom, pa da bi se postavilo pitanje

o kojoj kategoriji se radi, nego ga smatra razumskim pojmom koji se apstrahira iz na
ina egzistencije materijalnih stvari, kao to je i pojam nepromjenjivosti apstrahiran
iz naina egzistencije nematerijalnih stvari.
12. On dri da svaka pojava ima sebi specifino vrijeme koje je etvrta dimenzija
njene egzistencije. Pod time da je apsolutno vrijeme posuda on podrazumijeva
podudarnost pojedinanih vremenskih protezanja s vremenskom protegnutou
cijelog kosmosa, odnosno najvie sfere (pod pretpostavkom da je takvo to us
postavljeno), koja se sva apstrahiraju iz njihovih supstancijalnih kretanja i btske
transformabilnosti i prolaznosti.
13. Izraz trenutak u filozofskoj terminologiji jeste ekstremni odlomak vremena i poput
take je u odnosu na liniju te nema nikakvog protezanja, pa je stoga sastavljanje
vremena od trenutaka nemogue. Naime, nikad se sastavljanjem stvari koje nemaju
protezanje ne moe dobiti protegnuta stvar.
14. Izraz vjenost u filozofskoj terminologiji podrazumijeva neku vrstu posude za ne
materijalne stvari, nasuprot vremenu koje je posuda za materijalne stvari, a za Boga
Svevinjeg se koristi izraz vjenost. Ova dva izraza katkad se koriste opreno ka
tegoriji kada i imaju smisao odnosa, te se stoga kae da je odnos nepromjenjivih i
promjenjivih stvari vjenosti.
15. Shodno uspostavi supstancijalnog kretanja, egzistencija svih tijela jeste prolazna i
vremenita te nijedno tjelesno bie nee biti vjeno.
16. Vremenska prioritetnost ili posteriornost svojstvena je vremenitim stvarima, pa bie
koje je ponad opsega vremena nee imati vremenskog odnosa prema bilo kojoj pojavi
te su prolost, sadanjost i budunost za njega jednaki, a egzistenti koji su rasuti u
posudi vremena za njega e biti zdrueni. Stoga je kazano: Zasebne stvari u posudi
vremena sakupljene su u posudi vjenosti.
Pitanja
1. Kako je prije Mulla Sadre rjeavano pitanje vremena?
2. Zato su filozofi vrijeme predstavljali kao koliinu kretanja?
3. Kojom kategorijom su smatrali samo kretanje?
4. Kakav je pojam kretanje s gledita Mulla Sadre?
5. Koje kretanje su filozofi smatrali posrednikom da tijela prihvate atribuciju vremena?
6. Jesu li pritom mislili na posrednitvo u uspostavljanju ili posrednitvo u akcidentiranju?
7. Prema miljenju Mulla Sadre je li akcidentiranje vremena u odnosu tijela neposredno
ili posredno?
8. U kojem smislu se kretanje moe smatrati uzrokom pojave vremena?
9. Kakva veza izmeu vremena i kretanja postoji prema vienju Mulla Sadre?

35

10. ta je apsolutno vrijeme? Kako se ono smatra nekom vrstom posude za pojedinane
pojave?
11. ta je zajedniki sadrilac teorije Mulla Sadre i teorije njegovih prethodnika?
12. Koje su osnovne take razilaenja meu njima?
13. ta bi bila ispravna definicija vremena?
14. ta je trenutak i u kakvom je odnosu spram vremena?
15. Objasnite filozofski termin vjenost.
16. ta podrazumijeva filozofski termin predvenost?
17. Moe li se meu materijalnim stvarima nai egzistent kojem je vjenost posuda
egzistencije?
18. ta znai sakupljenost vremenitih stvari u posudi vjenosti?

36

44. LEKCIJA

VRSTE SUPSTANCI
Obuhvata:
Teorije o vrstama supstanci
Tjelesnu supstancu
Psihiku supstancu
Dva dokaza nematerijalnosti due

Teorije o vrstama supstanci

Meu filozofima postoje razlike u miljenjima o vrstama materijalnih i ne
materijalnih supstanci. Peripatetici supstance dijele u etiri vrste:
1. Intelektualna supstanca (douhar-e aqln) potpuno je nematerijalna,
a pored toga to po sebi nema prostorne i vremenske dimenzije, ona ne
pripada nijednom materijalnom i tjelesnom egzistentu. Mora se primi
jetiti da pripisivanje intelekta ovom egzistentu nema veze s intelektom /
razumom u smislu moi koja percipira univerzalne pojmove, a primje
na izraza intelekt na njih jeste vrstom vieznanosti, kao to i uitelji
etike ovaj izraz koriste opet u treem znaenju.
2. Psihika supstanca (douhar-e nafsn) po sebi je nematerijalna, ali pri
pada tijelu (tjelesnom egzistentu) i bez tijela ona ne moe nastati, iako
je mogue da nakon nastanka njena pripadnost tijelu moe biti prekinuta
i nakon smrti tijela ona moe opstati.
3. Tjelesna supstanca (douhar-e desmn) ima prostornu i vremensku
dimenziju i njenu pojavnost osjeamo u formi akcidenata poput boja i
oblik, dok njeno postojanje dokazujemo razumom. Peripatetici su sva
ku tjelesnu supstancu smatrali sastavljenom od dvije druge supstance
po imenu materija i forma.
4. Materija ili tvar (mdde ili hajl), prema vjerovanju peripatetika, tako
er je nejasna supstanca bez aktuelnosti. Ona egzistira u svim tijelima,
ukljuujui nebeske sfere i elemente. Meutim, materija svake nebeske
sfere uzima vlastitu specifinu formu i zato, prema njihovom razmilja
nju, nastajanje i propadanje (kawn i fesd), kao i cijepanje i srastanje
(arq i eltijm), za njih nisu mogui. Meutim, elementarna materija
uzima razne vrste formi (osim one nebeske sfere) i zato je svijet eleme
nata svijet preobrazbi i pretvorbi, nastajanja i propadanja.
5. Forma je aspekt aktuelnosti svakog tjelesnog egzistenta i izvorom je poje
dinanih uinaka svake materijalne vrste. Postoje razne vrste formi, a meu
njima je i tjelesna forma, koja egzistira u svim tjelesnim supstancama i
neodvojiva je od tvari. Postoje druge forme koje se, takoer, sukcesivno
39

skupa dogaaju s tjelesnom formom u razliitim vrstama tjelesnih stvari i

podlone su promjeni, pretvorbi, nastajanju i propadanju, poput elementar
nih formi, mineralnih formi, biljnih i ivotinjskih formi.
S druge strane, ejh Irak porekao je postojanje tvari kao supstance bez aktuel
nosti kao dijela tjelesne supstance. On dri da je tjelesna forma sama tjelesna sup
stanca, a prihvata ostale elementarnu, mineralnu i biljnu formu kao akcidente
tjelesne supstance. Od pet vrsta supstanci, uspostavljenih od strane peripatetika,
prihvatio je samo tri (intelektualnu, psihiku i tjelesnu supstancu), ali je, takoer,
uspostavio jo jednu vrstu egzistenata, posrednika izmeu potpuno nematerijalnih
i isto materijalnih egzistenata po imenu nematerijalni obrisi (ab-e modarrad)
ili lebdee forme (r-e muallaqe), koji su kasnije, u terminologiji skoranjih fi
lozofa, postale poznate kao imaginalne i berzahske (mel i barza) supstance.
Ranije je spomenuto da je Berkeley poricao postojanje tjelesnih supstanci,
pa, prema tome, i materiju i materijalne forme. On je vjerovao da ono to perci
piramo kao materijalne stvari jesu, ustvari, forme koje je Uzvieni Bog doveo
u postojanje u naem psihikom svijetu i da su njihove zbilje upravo psihike
zbilje te da izvan due ne postoji svijet zvani materijalni svijet.
Takoer je spomenuto da je Hume sumnjivom smatrao psihiku supstancu,
te je obznanio da se definitivno mogu dokazati jedino psihike pojave (akci
denti), jer su one jedine stvari koje se mogu direktno iskusiti.

Tjelesna supstanca
U 23. lekciji dokazano je postojanje materijalne zbilje i objanjeno je da nije
ispravno zamiljati postojanje materijalnog svijeta jedino u psihikom svijetu u
okrilju ovjekove percepcije, jer pomou prisustvenog znanja ovjek pronalazi
da on sam u postojanje ne dovodi osjetilne forme. Iz ovoga slijedi da je neizbjeno
prihvatiti da su one nastale uzrokom izvan njega (to jest, izvan ovjeka), koji na
neki nain ima svoj utjecaj na pojavu njegovih osjetilnih percepcija.
Hipoteza da je Bog Uzvieni uinio pojavljivanje ovih perceptivnih formi
u naoj dui bez posrednika kao to je drao Berkeley nije ispravna, jer su
odnosi izmeu nematerijalnog initelja i svih dua i svih vremena i prostora jednaki.
Prema tome, zbivanje specifinih pojava u odreenom vremenu bez posredstva
pripremnih initelja i stjecanja specifinih vremenskih i prostornih uvjeta ne
40

moe se ni dogoditi, iako je cijeli svijet postojanja kreacija Boga Uzvienog, i

iako je On Jedini Koji daje bivanje egzistentima, to e biti objanjeno na pri
kladnom mjestu. Osim toga, poricanjem postojanja materije ne ostaje prostora ni
dui kao supstanci koja pripada materiji i tada bi se ona trebala smatrati intelek
tualnom supstancom i potpuno nematerijalnom stvari, dok potpuno nematerijalne
stvari ne mogu biti nositeljima akcidenata ili trpjeti transformacije.
Moe se zakljuiti da je vjerovanje u materijalni svijet, pored toga to je
spontano i u jednom smislu priroeno, takoer zahtjev racionalnog dokaza.
O ovome su neki zapadni mislioci izjavili da ono to je od materijalnog
svijeta dokazivo jesu jedino oni akcidenti koji mogu biti objektima osjetilnog
iskustva, a da tjelesna supstanca nije dokaziva. Naprimjer, kada je jabuka
objektom osjetilne percepcije, pomou oiju mi vidimo njenu boju i oblik,
nosom miriemo njen miris, dodirom percipiramo njenu glatkou i vakanjem
kuamo njen okus, ali ne postoji osjetilo pomou kojeg percipiramo postojanje
neega nazvanog supstancom jabuke, to je uporitem njenih akcidenata i to
je dodatak boji, obliku, mirisu, okusu i drugim stvarima poput njih.
U odgovoru na ovo mora se rei da, iako nemamo osjetila za percepciju sup
stance, samim razumom shvatamo da su objektivni egzistenti ili stanja i atributi
za neto drugo i trebaju subjekt koji e biti nositeljem atributa pa se onda zovu
akcidentima, ili oni ne trebaju objektivnog subjekta i nositelja atributa i u tom
sluaju se zovu supstancom. Otuda, ako je ono na to se osjetilna percepcija
odnosi akcident, onda e on neizbjeno trebati supstancijalni subjekt, a ako ne
treba subjekt, onda e biti supstanca. U svakom sluaju, ne postoji racionalna
alternativa prihvatanju tjelesne supstance. Meutim, druga stvar je odreivanje
objektivne supstance i akcidenata, to ovdje nemamo namjeru istraivati.

Psihika supstanca
U 13. lekciji naveli smo da prisustveno znanje o dui jeste identino egzistenci
ji same due i da svaki ovjek posjeduje ovakvo znanje u veoj ili manjoj mjeri. Ali
ovo znanje ima razine i u samom poetku dogaa se njegova slabija razina, koja je
srazmjerna slabosti egzistencije due, te zato nije sluajem svjesnosti. Postepeno
se o njoj pojavljuje slabija svjesnost, ali ne do mjere da on o njoj moe imati jasnu
umsku interpretaciju. Iz tog razloga on je brka sa svojim tijelom. to je egzistencija
41

due savrenija i to je razina njene nematerijalnosti via, razina njegove svijesti

o njemu samom raste, dok ne pronae s potpunom jasnoom da je ona supstanca
koja je nematerijalna i neovisna o tijelu. Meutim, ovakvo znanje nee priskrbiti
niko osim onih koji napreduju kroz etape duhovnog usavravanja. Zato veina
ljudi treba dokaz kako bi stekla svjesno znanje o nematerijalnosti due.
Postoje razni naini za dokazivanje nematerijalnosti due, za ije bi ispi
tivanje trebala zasebna knjiga. Meu njima postoje razlozi dobijeni iz snova,
prizivanja duhova, hipnoze, kao i iz radova jogija, kerameta Boijih prijatelja i
slinih stvari. Neke od njihovih premisa ustanovljene su predajama za one koji
nemaju direktnih informacija o ovim stvarima. Ustvari, ovakve vrste izvjea
ponad su granice vjerodostojnosti.
Druga skupina razloga koristi premise koje se moraju dokazati u empirij
skim naukama, naroito u empirijskoj psihologiji i biologiji, kao to su premi
se da se svi organi i elije tijela postepeno zamjenjuju, pa ak se i elije mozga
mijenjaju pod utjecajem postepenog iezavanja i prehrane novim materijali
ma, dok dua ima nepromjenjivu individualnu egzistenciju koja opstaje kroz
niz godina, a svaki ovjek je svjestan svog individualnog jedinstva.
isto filozofski dokazi o nematerijalnosti due takoer se dijele u dvije
skupine: prva skupina dokaza jesu oni koji se dobijaju analizom obinog prisu
stvenog znanja; druga skupina dokaza prvo uspostavlja nematerijalnost psihikih
pojava poput percepcija, volje i ljubavi, a onda dokazuje nematerijalnost njihovog
subjekta, to jest, due. Poto emo kasnije govoriti o nematerijalnosti duevnih
kvaliteta, posebno o nematerijalnosti znanja i percepcija, ovdje emo se zado
voljiti nekim dokazima, koji direktno uspostavljaju nematerijalnost due, to
jest, dokazima iz prve skupine filozofskih dokaza.

Dva dokaza nematerijalnosti due

1. Ibn Sina u svojoj knjizi Irt donosi dokaz za nematerijalnost due koji
se moe ukratko predstaviti na sljedei nain. Ako se neko nalazi u okruenju
u kojem njegova panja nije usmjerena na vanjske stvari, a poloaj njegovog
tijela je takav da ga on ne primjeuje, to jest, da ne osjea glad, e, hladnou,
vruinu, bol niti bilo kakve druge nelagodnosti, pa ak je i vrijeme potpuno
mirno tako da puhanje vjetra ne privlai njegovu panju, u ovakvim okolnosti
ma ako pojedinac usmjeri svoju panju na sebe, to jest, na ono percipirajue
42

ja, tako da nema panju prema bilo emu tjelesnom, on e nai svoju duu, a
nee nai nijedan svoj tjelesni organ. Ono to pronae razlikuje se od onoga to
nije naao, pa odatle slijedi da je dua razliita od materijalnog tijela.
Ovaj dokaz, na nain na koji je razmatran, omoguava umu da na ispravan
nain protumai prisustveno znanje o dui. Uvjeti koje je Ibn Sina naveo ustva
ri su uputa obinom ovjeku kako bi mogao usredsrijediti svoju panju tako
da mu materijalni faktori ne odvlae panju na tijelo i stvari koje su povezane
s njim. Ranije je nagovijeteno da su oni na naprednim postajama duhovnog
usavravanja potpuno u stanju usmjeriti svoju panju prema dui i motriti nje
nu zbilju, dok se obian ovjek mora pridravati ovakvih uvjeta kako bi svoju
panju do neke mjere odvratio od materijalnih stvari.
2. Drugi dokaz za nematerijalnost due je da kada usmjerimo naroitu panju
na vlastitu egzistenciju, to jest upravo na percipirajue ja, vidimo da egzistencija
ovog ja jeste prosta i nedjeljiva stvar. Naprimjer, ne moe se podijeliti na dvije
polovice ja, dok je najosnovnija osobina tijela djeljivost, to je objanjeno u 41.
lekciji. Meutim, ovakva karakteristika ne moe se nai u dui, iako podreeno
tijelu (to jest, podreeno podjeli tijela) ne moe biti podijeljena. Prema tome,
njena nematerijalnost je neizbjena. Najvie to se moe kazati jeste da dua
pripada tijelu i da prema njemu ima posebnu ontoloku vezu, tako da utjee na
tijelo, poto se tijelo pokree prema elji due, i da tijelo utjee na duu, poto
ona osjea glad i e, te da je dua pod utjecajem tijela i utjee na tijelo na mnoge
druge naine o kojima se mora raspravljati u problemu odnosa dua-tijelo.
Saetak
1. Peripatetici supstance dijele u pet vrsta: intelektualna supstanca, psihika supstanca,
tjelesna supstanca, materija i forma.
2. Od nabrojanih vrsta iluminacionisti su prihvatili samo tri, ali su dokazali i drugu vrstu
supstance koja je, i pored toga to ne pripada materiji, posrednik izmeu potpuno
nematerijalnih i isto materijalnih supstanci, a koja je u rjeniku kasnijih filozofa
poznata kao imaginalna supstanca.
3. Berkeley je poricao tjelesnu supstancu, a Hume je bio skeptian prema psihikoj supstanci.
4. Uvjerenje u postojanje materijalne supstance jeste spontano i, u izvjesnom smislu,
priroeno, ali se njen dokaz moe uspostaviti na sljedei nain: u ljudskoj dui do
gaaju se pojave koje se spoznaju nepogreivim prisustvenim znanjem te, shodno
zakonu uzronosti, moraju imati uzrok. Meutim, sama dua nije njihov uzrok budui
da katkad nastaju suprotno njenoj tenji i volji. Potpuno nematerijalni egzistent tako
er ne moe biti njihov neposredni uzrok jer je odnos takvog egzistenta prema svim

43

duama, svim vremenima i prostorima jednak, a neto takvo ne moe biti neposred
nim uzrokom pojave koja je nastajua i transformabilna. Dakle, za ove pojave postoji
uzrok izvan due sposoban da ih mijenja. Ako je taj uzrok tjelesna supstanca, onda je
tvrdnja dokazana, a ukoliko se radi o akcidentu, onda e trebati supstancijalni subjekt,
pa ni na taj nain nee biti umaknua od postojanja tjelesne supstance.
5. Ukoliko materijalna supstanca (ljudsko tijelo, naprimjer) nema objektivno postojanje, ne
bi postojala ni dua kao supstanca koja pripada materiji, te bi je trebalo smatrati intelektu
alnom supstancom, iako potpuno nematerijalne stvari ne mogu trpjeti transformacije.
6. Postojanje psihike supstance (to jest, percipirajueg ja) poima se prisustvenim zna
njem, ali budui da to prisustveno znanje kod veine ljudi nije takvo da bi ga mogli
dovoljno jasno tumaiti, za njih se nematerijalnost due mora uspostaviti dokazom.
7. Argumenata o nematerijalnosti due ima vie vrsta:
a) Argumenti zasnovani na snovima, prizivanju duhova, hipnozi, kao i na udima
Boijih prijatelja i slinim stvarima. Ovakvu vrstu premisa veini ljudi trebalo bi
dokazivati posredstvom predaja.
b) Argumenti zasnovani na dostignuima empirijskih nauka.
c) Filozofski argumenti koji direktno uspostavljaju nematerijalnost due.
d) Filozofski argumenti kod kojih se preko nematerijalnosti duevnih kvaliteta do
kazuje nematerijalnost due.
8. Meu argumentima zasnovanim na naunim premisama je i sljedei: sve elije tijela
se u toku nekoliko godina promijene, pa ak i elije mozga mijenjaju se pod utjeca
jem nestajanja i privlaenja hranjivih materija, no dua uvijek ima nepromjenjivo
individualno jedinstvo i nije sklona preinakama, umanjenju ili uveanju.
9. Ukoliko se ovjek, pod prikladnim uvjetima, usredsrijedi na svoju duu, nai e svoju
duu, dok nee nai svoje tijelo. Dakle, izvjesno je da je dua razliita od tijela.
10. Osnovna osobenost materijalnog egzistenta jeste njegova djeljivost, a nepostojanje
takve osobenosti kod due dokaz je njene nematerijalnosti.
Pitanja
1. Koje vrste supstance su zagovarali peripatetici?
2. Definirajte svaku od vrsta supstance shodno njihovom miljenju.
3. Kakav je u ovom pogledu stav filozofa iluminacije?
4. ta su to nematerijalni obrisi ili lebdee forme?
5. Objasnite i kritizirajte Berkeleyev stav.
6. Objasnite i kritizirajte Humeov stav.
7. Dokaite materijalnu supstancu.
8. Zbog ega, i pored postojanja prisustvenog znanja o dui, njena nematerijalnost nije
svima jasna?
9. U koliko skupina dijelimo argumente o nematerijalnosti due?
10. Navedite tri argumenta za nematerijalnost due.

44

45. LEKCIJA

NASTAVAK RASPRAVE
O VRSTAMA SUPSTANCE
Obuhvata:
Intelektualnu supstancu
Pravilo plemenitije kontingentnosti
Imaginalnu supstancu

Intelektualna supstanca
Prethodni filozofi prilino vijugavim putevima uspostavljali su egzistenciju
intelektualne supstance. Naprimjer, pribjegli su pravilu jednog (qade al-wid),
to jest, jedinstvu posljedice, ako je dato jedinstvo njenog direktnog uzroka, da
bi dokazali egzistenciju prvog intelekta, koji je najjednostavniji i najsavreniji
kontingentni egzistent. S druge strane, aktivni intelekt predstavili su bliskim i
niteljem elementarnog svijeta, to jest, ovog svijeta, a takoer su ga predstavili
kao izvor koji ovjeku emanira razumske pojmove i kao njegovu riznicu inteli
gibilija, a naveli su mnogo razliitih naina za dokazivanje njegove egzistencije.
Takoer, da bi dokazali desetoslojne vertikalne intelekte (uql-e lijje), oni su
pribjegli hipotezi devet nebeskih sfera. Zamiljali su da se devet intelekta treba
dobiti kao bliski initelji za devet nebeskih sfera, a takoer su zamiljali da su
ovi intelekti krajevi voljnih kretanja dua sfera. Ovih devet intelekta, zajedno s
aktivnim intelektom, uzeto je da ini deset intelekta. Isto tako, filozofi za uspo
stavljanje egzistencije svijeta intelekta (lam-e aql), a posebno iluminacionisti
za uspostavljanje horizontalnih intelekta (uql-e arijje = platonovskih prau
zora, muul-e aflnjje), oslanjali su se na pravilo plemenitije kontingentnosti
(emkn-e araf), a formulirali su razne razloge za njegovu valjanost. Ali ovo nije
prilika za pregled i kritiku njihovih objanjenja i argumentacija.
No, usredsreujui se na fundamentalnost egzistencije, stupnjevite razine
egzistencije i zbilju uzrone veze, to je uspostavio Mulla Sadra, pojavljuje
se jednostavniji i istovremeno pouzdaniji nain dokazivanja postojanja svijeta
intelekta, to se moe smatrati novim objanjenjem pravila plemenitije kon
tingentnosti. Zato e, u prvom redu, biti objanjeno ovo pravilo, a onda e biti
objanjeni zakljuci koji se mogu izvesti iz trenutne rasprave.

Pravilo plemenitije kontingentnosti

Sadraj ovog pravila je da ako razmatramo dva kontingentna egzistenta, od
kojih je jedan plemenitiji od drugog, plemenitiji se mora dogoditi na prethode
oj razini od onog manje plemenitog i plemenitiji mora imati oblik uzronosti
47

u odnosu na manje plemenitog. Stoga, dok se egzistencija plemenitijeg ne do

kae, mi njegovu egzistenciju moemo otkriti pomou egzistencije manje ple
menitog. Nain na koji se ovo pravilo koristi u trenutnoj raspravi je sljedei:
intelektualna supstanca plemenitija je od ostalih supstanci, pa se prema ovom
pravilu ona mora dogoditi na ranijoj razini spram ostalih, tako da e ona biti
posrednik za njihove egzistencije. Prema tome, egzistencija drugih supstanci
otkriva egzistenciju onoga to je na ranijoj razini spram njih.
Ovo pravilo posebno je omiljeno od vremena ejh Iraka, a koriten je
sljedei dokaz kako bi se uspostavilo.
Ako plemenitiji egzistent ne egzistira na ranijoj razini od manje plemenitog,
onda mora biti na istoj razini, kasnijoj razini ili da nikako ne egzistira. No, ako
egzistira na istoj razini ako je, naprimjer, intelektualna supstanca zajedno s
tjelesnom supstancom proizvedena od strane prvog uzroka onda e se prekriti
pravilo jednog. Ako je plemenitiji egzistent na kasnijoj razini ako, naprimjer,
intelektualna supstanca dolazi u postojanje nakon tjelesne supstance, i tjelesna
supstanca je posrednik za proizvodnju intelektualne supstance ovo nuno za
htijeva da je egzistencija uzroka nia od egzistencije njegove posljedice. Ako
nikad nije doao u postojanje, ovo bi znailo kako neto to je u stanju biti nje
govom uzronou (to jest, uzrokovati plemenitiji egzistent) nema egzistenciju,
to jest, da prvi uzrok takoer nije u stanju dodijeliti mu egzistenciju! Tako da je
jedina ispravna pretpostavka postojanje plemenitijeg egzistenta na ranijoj razini
od manje plemenitog i da je on posrednik za njegovu proizvodnju.
Kasnije su neki ovaj argument, zasnovan na pravilu jednog, osporavali i
kritizirali, dok su ga drugi branili, poput Mir Damada koji ga je branio i koji je
takoer ponudio druge argumente za njegovo dokazivanje, ali ovo nije mjesto
njihovog navoenja.
Meutim, nagovijeteno je da se ovo pravilo moe vre objasniti na osnovi
naela filozofije Mulla Sadre i to na sljedei nain.
Uzrona veza izmeu uzroka i njegove posljedice jeste btskom i nepro
mjenjivom vezom; to jest, egzistencija posljedice je btski ovisna o egzistenciji
djelotvornog uzroka i nije mogue da uzrok i posljedica zamjene pozicije kako
bi egzistencija uzroka bila ovisna o egzistenciji posljedice. Takoer je nemo
gue da posljedica bude proizvedena od neega spram ega ona nema nikakvu
ontoloku ovisnost. Uzrona veza je takoer nuna veza i nije mogue da onto
loka ovisnost posljedice o uzroku nestane kako bi se posljedica mogla dogo
diti bez uzroka. Prema tome, mogunost, kod bivanja posljedicom, jednaka je
48

njenoj nunosti. Drugim rijeima, uzrona veza izmeu dva egzistenta nikada
ne moe biti u formi specifine kontingentnosti / mogunosti1, kako bi oboje,
bivanje i nebivanje posljedicom jednog egzistenta u odnosu na drugi, bilo mo
gue a da nijedno od toga ne bude nuno. Zato, ako nije nemogue da jedna
stvar bude posljedicom druge, onda e za nju biti nuno da bude posljedicom
druge i bez druge nee doi u postojanje.
S druge strane, u raspravi o uzroku i posljedici uspostavljeno je da kriterij biva
nja posljedicom jeste ontoloka slabost. Zato e ova pretpostavka biti nunom kad
god se savreniji i snaniji egzistent moe pretpostaviti, tako da se slabiji egzistent
moe smatrati ozrajem njegove egzistencije koji nije neovisan o njemu.
Uz prisustvo ovih dviju premisa ranije navedeno pravilo moe se dobiti na
sljedei nain: ako pretpostavimo da postoji vie egzistenata od kojih je svaki
snaniji od drugog, tako da se prethodni moe smatrati uzrokom egzistencije
Specifina kontingentnost (emkn-e ) stoji naspram odnosa nunosti i nemogunosti
(arrat wa emten). Mogunost znai da izmeu dvije strane (subjekta i predikata)
vlada odnos koji nije ni nuno afirmirajui ni nuno negirajui (to jest, ni nuno nuan ni
nuno nemogu). U sluaju kada se obje nunosti nijeu, izmeu dvije strane moe vlada
ti bilo koji drugi odnos. Strunim jezikom preciznije reeno, specifina mogunost pred
stavlja negiranje obiju nunosti. Iz ovoga postaje jasno da mogunost nema egzistirajue
znaenje, ve neegzistirajue koje stoji naspram dvije nunosti. Specifina mogunost
naziva se, takoer, i stvarna mogunost (emkn-e aqq), a u odnosu na opu mogunost
ima manji opseg. Opa mogunost (emkn-e mm) uvijek stoji naspram jedne od dviju
nunosti, ili naspram nunog afirmiranja, ili naspram nunog negiranja. Prema tome, opa
i specifina mogunost jednake su iz jednog aspekta, a iz drugog se razlikuju. Jednake
su po tome to obje negiraju nunost, a razlikuju se u tome to, za razliku od specifine
mogunosti koja negira obje nunosti, opa negira nunost samo jedne strane suda, dok
za drugu stranu ostavlja mogunost nunosti, naprimjer: Bog je mogueg postojanja,
ili: ovjek je mogueg postojanja. U drugom primjeru sud je taan za bilo koju opu ili
specifinu mogunosti. Ako se uzme u znaenju specifine mogunosti, onda ni afirmira
nje ni negiranje ovjekova postojanja nisu nuni, to jest ovjek nije ni nunog ni nemo
gueg postojanja. Meutim, u prvom primjeru moe se negirati samo to da je Bog nuno
nemogueg postojanja, dok se istovremeno ne izjanjavamo o drugoj, to jest afirmirajuoj
nunosti, odnosno da je Bog nuno afirmirajueg postojanja, to jest nunog postojanja.
Dakle, u ovom sluaju mogunost se ne moe uzeti u njenom specifinom znaenju (ne
giranje obiju nunosti), ve u opem znaenju (negiranja jedne od dviju nunosti). Prema
tome, opa mogunost nije oprena ni jednom od triju oblika odnosa subjekta i predikata;
nunosti, nemogunosti i mogunosti. Drugim rijeima, ona moe biti bilo koji od ovih
triju odnosa i ne moe se smatrati zasebnim odnosom. (op. prev. bos.)

49

potonjeg, drugim rijeima, ako se meu njima ustanovi posebna stupnjevitost,

onda e svaki snaniji egzistent biti na ranijoj razini od slabijih egzistenata i
nuno e biti uzrokom u odnosu na njih, dok se ne doe do egzistenta za koji
je nemogue pretpostaviti savreniji i za koji nije mogue da bude posljedicom
niti jednog egzistenta.
Prema ovom pravilu egzistencija intelektualne supstance, koja je savre
nija od ostalih supstanci i koja moe biti uzrokom njihove egzistencije, jeste
uspostavljena. Ona e biti posrednikom izmeu razine beskonanog intenziteta
egzistencije (Boga Uzvienog) i niih razina egzistencije.
Na ovoj osnovi takoer se moe uspostaviti egzistencija horizontalnih in
telekta, to jest, moe se pretpostaviti vie intelektualnih supstanci od kojih
nijedna nije uzrokom druge, ali je svaka uzrokom neke vrste niih egzistenata i
posjeduje savrenstva ba te vrste u savrenijoj i jednostavnijoj formi.
Nekoliko taaka se da zamijetiti: prva je da e horizontalni intelekti biti
posljedicama jednog ili vie intelekta koji su savreniji od njih, jer se moe
pretpostaviti intelekt koji posjeduje savrenstvo svih njih i koji boravi u lancu
njihovih uzroka. Ranije je napomenuto da je mogunost bivanja uzrokom jed
naka njegovoj nunosti.
Druga taka jeste da nijedan horizontalni intelekt nee imati jedno, to jest,
zajedniko tastvo s vrstom egzistenata iz kojih je proizveden, jer apstrahiranje
jednog vrsnog tastva iz razliitih razina egzistencije nije mogue. ak ni dvije
intelektualne supstance, za koje se uzima da su vertikalno povezane tako da je
jedna uzrokom druge, nee imati jedno tastvo.
Trea taka jeste da ovo pravilo ne moe uspostaviti broj intelekta i ne
postoji nain za dokazivanje koliko intelekta egzistira izmeu prvog intelekta i
horizontalnih intelekta. Poto je hipoteza o postojanju deset intelekta zasnovana
na hipotezi postojanja devet nebeskih sfera, neispravnou potonje prethodna,
takoer, biva opovrgnuta.

Imaginalna supstanca
Kao to je u prethodnoj lekciji spomenuto, iluminacionisti su dokazali po
stojanje drugog svijeta, svijeta nematerijalnih obrisa ili lebdeih formi, koji
je posrednik izmeu svijeta intelekta i tjelesnog svijeta, a skoranji filozofi ga
nazivaju meusvijetom ili imaginalnim svijetom.
50

Vjerovatno su iluminacioniste na koritenje ovog izraza nadahnuli gnostici,

ili su ovaj svijet oni sami pronali vlastitim gnostikim otkrovenjima. U vjerskim
tekstovima mogu se pronai neka pitanja, posebno o svijetu Berzaha i ispitivanju
Munkira i Nekira2 i slinoga, to se moe objasniti pomou imaginalnog svijeta.
Neophodno je primijetiti da ejh Irak za imaginalni svijet formi ne koristi
rije berzah, nego ovaj izraz koristi za materijalni svijet. Takoer, treba spome
nuti da se za ovaj svijet koristi izraz mel (likovi, forme) u drukijem smislu
od platonovskih prauzora, jer su potonje potpuno nematerijalne i vrstom su in
telektualne supstance, dok su imaginalne supstance (douhar-e mel) druga
vrsta egzistenta, ne poput intelektualnih supstanci, kojima u potpunosti nedo
staju tjelesni atributi i granice, i ne poput tjelesnih supstanci, koje su djeljive i
posjeduju prostor. One su radije vrsta imaginalnih formi (uwar-e ijl) koje
se iscrtavaju u umovima ljudi. Naprimjer, da bi ih se pri zamiljanju prepolo
vilo, u postojanje se u umu moraju dovesti dvije manje forme, a ne da se vea
forma podjeli na dvije polovine.
Mora se, isto tako, imati na umu da se izrazi poput obrisi za taj svijet ne
koriste u smislu da su entiteti tog svijeta slabane forme tjelesnih egzistenata,
niti da su oni u razini egzistencije slabiji od tijela. Radije, ovi izrazi pokazuju
postojanje postojanih i nepromjenjivih formi u tom svijetu, koje ne samo da
nisu slabije od materijalnih entiteta nego se smatraju snanijim od njih.
ejh Irak je forme koje se vide u ogledalu smatrao vrstom nematerijalnih
obrisa, a takoer je povezao dinne i forme koje se vide u snovima s ovim svi
jetom. Nadalje je drao da je osjetilna percepcija takoer promatranje imagi
nalnih formi koje egzistiraju u ovom svijetu. Meutim, Mulla Sadra je smatrao
da je osjetilna percepcija povezana s imaginalnom razinom due, to e biti
objanjeno na prikladnom mjestu. to se tie formi koje se vide u ogledalu, one
su dovedene u postojanje odbijanjem svjetlosti i nemaju veze s imaginalnim
svijetom. Isto tako, prema egzoterinom znaenju Kurana i tradiciji, dinn je
suptilni tjelesni egzistent, koji je, prema rijeima Kurana asnog, stvoren od
vatre i ima tjelesne karakteristike i ak poput ovjeka ima dunosti, nagrade i
kazne, iako ga, radi njegove suptilnosti, obini ljudi ne mogu osjetiti.
U svakom sluaju, egzistencija nematerijalnih obrisa je neporeciva, a u
svetim predajama mogu se susresti izrazi poput obrisi i sjene (abh wa ell)
Munkir i Nekir su imena dva meleka koji osobu neposredno nakon smrti i ukopa ispituju
o njenim vjerskim uvjerenjima. (op. prev. engl.)

51

koji odgovaraju nematerijalnim obrisima. Malo ko od onih koji su krenuli sta

zom duhovnog proputovanja nije promatrao ovu vrstu egzistenata. Meutim,
nimalo nije lahko potvrditi njihovo postojanje racionalnim dokazom.
Neki su filozofi pokuali dokazati egzistenciju ovoga svijeta koritenjem
pravila plemenitije kontingentnosti, dok se Mulla Sadra koristio prednou
drugog pravila, koje je sam utemeljio, a koje se naziva pravilo nie kontingentnosti (emkn-e aass). Meutim, potekoa je ta da se ovdje ne moe defini
tivno dokazati postojanje posebne stupnjevitosti, od intelektualne supstance
preko imaginalne supstance do tjelesne supstance, kako bi se uspostavilo da
tjelesni svijet isijava iz imaginalnog svijeta i da je potonji posrednik za stvara
nje tjelesnog svijeta. Najvie se moe rei da se nematerijalna supstanca moe
smatrati izvorom osjetilnih i imaginalnih formi koje se dogaaju u ovjeko
voj dui, to jest, nematerijalna supstanca moe emanirati ovim formama, dok
istovremeno ona nema intelektualnu razinu. Na ovaj nain, na temelju pravila
plemenitije kontingentnosti, njihova je egzistencija uspostavljena.
Moe se zakljuiti da najvjerodostojniji nain uspostave egzistencije ima
ginalne supstance jeste putem gnostikih otkrovenja i preko rijei Imama Ehli-bejta, mir Boiji s njima.
Na kraju ovih rasprava treba napomenuti da je dioba egzistencije na materi
jalnu i nematerijalnu racionalna dioba, koja je smjetena iskljuivo izmeu nije
kanja i potvrivanja, to jest, sveobuhvatna je i iskljuujua; meutim, ogranie
nje nematerijalnih svjetova na intelektualni, psihiki i imaginalni nije racionalna
dioba i nije dioba koja je iskljuivo smjetena izmeu nijekanja i potvrivanja, to
jest, nije sveobuhvatna i iskljuujua. Dodavanjem imaginalnog svijeta ilumina
cionista drugim svjetovima vjerovatnoa postojanja jednog ili vie svjetova ijih
karakteristika nismo svjesni nije iracionalna vjerovatnoa.
Saetak
1. Raniji filozofi su za dokazivanje vrsta intelektualne supstance pribjegavali pravilima
poput pravila jednog i pravila plemenitije kontingentnosti, te su deset intelekta doka
zivali na osnovi hipoteze o devet nebeskih sfera.
2. Sadraj pravila plemenitije kontingentnosti jeste da se plemenitiji egzistent mora
ozbiljiti prije nieg egzistenta. Dakle, nia egzistencija razotkrivatelj je dogaanja
plemenitije na prethodnoj razini.
3. Poznati argument ovog pravila kae da zajednika proizvodnja plemenitog i manje
plemenitog egzistenta kri pravilo jednog. Implikacija posteriornosti plemenitijeg

52

bila bi da je uzrok nii od posljedice, a neproizvodnja plemenitijeg znaila bi da

ga Bog nije u stanju stvoriti! Dakle, plemenitiji egzistent mora biti proizveden prije
nieg i biti posrednik pri njegovoj proizvodnji.
4. Na temelju pravila Mulla Sadrine filozofije navedeno pravilo moe se iznijeti u slje
deem obliku: meu egzistentima izmeu kojih postoji odnos posebne stupnjevitosti
mora postojati snaniji egzistent koji je uzrok slabom i koji mu prethodi.
5. Dokaz ovog pravila na osnovi spomenutog naela jeste da, ukoliko na ranijoj razini
ne bi postojao snaniji egzistent, ovo bi impliciralo da posljedica u postojanje doe
bez bliskog uzroka i da ono to ima mogunost uzronosti u odnosu na nju praktino
nije imalo utjecaja na njen nastanak, premda je uzrona veza btska i nuna stvar.
6. Iz ovog pravila moe se zakljuiti da, budui da intelektualna supstanca ima mogunost
uzronosti u odnosu na materijalni svijet, ona mora nastati na prijanjoj razini u od
nosu na njega.
7. Takoer, moe se zakljuiti da, budui da se naspram svake vrste materijalnog egzi
stenta u obzir moe uzeti intelektualna supstanca koja posjeduje jedino savrenstva
ba te vrste i ima ulogu posrednika u dodjeli njegove egzistencije, onda, takoer,
moraju postojati i horizontalni intelekti (platonovskih prauzora).
8. Na razini koja prethodi razini egzistencije horizontalnih intelekta, shodno pravilu
plemenitije kontingentnosti mora postojati jedan ili vie savrenijih intelekta.
9. Nijedan od horizontalnih intelekta nee imati zajedniko tastvo sa svojim posljedicama.
10. Broj intelekta koji su posrednik izmeu prvog intelekta i horizontalnih intelekta nije
odrediv i pretpostavka o deset intelekta oborena je opovrgavanjem teorije o devet
sfera.
11. Imaginalna supstanca se s gledita razine egzistencije nalazi iza intelektualne sup
stance i prije materijalne supstance, pa je stoga nazvana meusvijet, no, ejh Irak taj
termin koristi za materijalni egzistent.
12. Imaginalna supstanca ili lebdei lik nije isto to i platonovski prauzori.
13. ejh Irak je forme u ogledalu i forme koje se viaju u snu, kao i dinne, smatrao
nematerijalnim obrisima u vezi s imaginalnim svijetom, pa ak i osjetilno vienje
tumai kao dokaz njihova promatranja.
14. Meutim, forme u ogledalu nastaju kao uinak refleksije svjetlosti i njihova percepci
ja, kao i kod drugih osjetilnih i imaginalnih formi koje se viaju na javi ili u snu, ima
veze s imaginalnom razinom due. Dinn je, meutim, suptilni tjelesni egzistent koji
nije dostupan osjetilima obinih ljudi.
15. U vjerskim tekstovima nalazimo izraze poput obrisi, sjene i likovi koji mogu odgova
rati imaginalnoj supstanci.
16. Najbolji dokaz postojanja imaginalnog svijeta jesu gnostika otkrovenja potvrena
asnim predajama.
17. Neki filozofi pokuali su dokazati imaginalni svijet primjenjujui pravilo plemenitije
kontingentnosti.

53

18. Primjena ovog pravila podrazumijevala bi da se materijalni svijet smatra onim to

isijava iz imaginalnog svijeta, a takvo to nije lahko dokazati.
19. Moda bi se spomenuto pravilo moglo iskoristiti na nain da se naspram svake od
vrsta perceptivnih formi, koje u postojanje dolaze u ljudskoj dui, moe pretpostaviti
imaginalna supstanca koja je posrednik u dodjeli njene egzistencije.
20. Ograniiti nematerijalne svjetove na intelektualni i imaginalni svijet nije dokazivo te
se stoga ne moe nijekati postojanje drugih vrsta nematerijalnih svjetova.
Pitanja
1. Kako filozofija dokazuje intelektualnu supstancu?
2. Objasnite sadraj pravila plemenitije kontingentnosti i njegov poznati argument.
3. Izloite i dokaite ovo pravilo na temelju Mulla Sadrinih naela.
4. Kakav zakljuak proizlazi iz ovog pravila?
5. Moe li se utvrditi brojnost horizontalnih i vertikalnih intelekta? Zato?
6. ta je imaginalna supstanca? Kakva razlika postoji izmeu lebdeih likova i plato
novskih prauzora?
7. Moe li se tastvo horizontalnih intelekta smatrati istim kao i tastvo egzistenata pro
izvedenih iz njih? Zato?
8. ta je argument postojanju imaginalnih supstanci?
9. Moe li se za uspostavu imaginalnog svijeta koristiti pravilo plemenitije kontin
gentnosti? Zato?
10. Moe li se nematerijalne faktore svesti na intelektualni i imaginalni svijet? Zato?

54

46. LEKCIJA

MATERIJA I FORMA
Obuhvata:
Gledita filozofa o materiji i formi
Argument aristotelovske teorije
Kritiku

Gledita filozofa o materiji i formi

Do sada smo vodili raspravu o tri vrste nematerijalne supstance i o jednoj
vrsti materijalne supstance te je dokazano njihovo postojanje. Meutim, ranije
smo prenijeli da su sljedbenici peripatetika tjelesnu supstancu drali sastavlje
nom od dvije druge supstance, materije i forme, gdje prethodna biva aspektom
potencijalnosti tijela, a potonja aspektom aktuelnosti tijela. U nastavku e ova
teorija biti razmotrena.
Prije svega, treba napomenuti da je materija, u smislu podloge za pojavu
novog egzistenta i onog to poprima aktuelnost, prihvaena od priblino svih
filozofa, kao, naprimjer, kada se za vodu kae da je materijom pare, za zemlju da
je materijom biljaka i ivotinja, a za zrnevlje i kotice da su materijom svojih bi
ljaka. Egzistent koji je materijom za druge egzistente, ali koji se sam ne javlja iz
neke prijanje materije, za koji se u strunom smislu kae da ima originalnu egzistenciju (wodd-e ebd) i koji nema potrebu za materijalnim uzrokom, zove
se materijom materije (mddat ul-mawdd) ili prvotnom tvari (hajl-je l).
Razlika u stavovima aristotelovaca i drugih jeste u tome je li prvotna tvar sup
stanca koja posjeduje aktuelnost i koja se moe smatrati vrstom tjelesne supstan
ce, ili je ista potencijalnost bez ikakve vrste aktuelnosti ija je jedina osobina
sposobnost poprimanja tjelesnih formi. Stav aristotelovaca je potonji i on je pri
hvaen od strane veine islamskih filozofa, ukljuujui Farabija, Ibn Sinaa i Mir
Damada. U mnogim sluajevima Mulla Sadra slijedio je istu liniju, ali izgleda
da je u nekim sluajevima hajl nazivao nepostojeom stvari (amr-e adam), a
u nekim sluajevima se na nju pozivao kao na sjenu koju intelekt uzima u obzir
za tjelesne egzistente, ali koja nema stvarnu egzistenciju, jer se pojam sjena ap
strahira iz slabije osvijetljenosti i nema egzistenciju izvan egzistencije svjetla.1
Neki uenjaci ne smatraju ispravnim pripisivanje navedenog stava Aristotelu.2
Pod pretpostavkom postojanja prvotne tvari kao supstance kojoj nedostaje
aktuelnost, ini se neprikladno smatrati sve, materiju i formu, uz tijelo, vrsta
ma supstanci. Vjerovatno bi bilo bolje ako se materija i forma smatraju dvjema
Vidi: Asfr, sv. 5, str. 146, i Mabda wa Mad, str. 265.
Vidi: Ab al-Barakt, Mutabar, sv. 3, str. 200.

57

vrstama materijalne supstance, uz objanjenje da je prvotna materija neod

vojiva od tjelesne forme, i da se njihova zdruena sloenost naziva tijelom.
Glavni problem je da supstancijalna egzistencija, koja je po sebi bez bilo koje
vrste aktuelnosti, ne moe biti uspostavljena, a izgleda da je o ovom problemu
ispravan stav ejh ul-Iraka, Allame Tusija i drugih islamskih filozofa koji su
porekli postojanje ovakve vrste supstance.
Uz odbacivanje prvotne tvari kao supstance bez ikakvog aktueliteta, ne
ostavlja se nimalo prostora za uspostavu egzistencije druge vrste supstance koja
je prvom formom prvotne tvari i ono to joj daruje aktuelnost jer, prema ovom
stavu koji se pripisuje platonistima, prva materija je supstanca koja posjeduje ak
tuelnost, ali koja nije sastavljena od materije i forme. Meutim, najvie se moe
rei da se nove forme u njoj dogaaju sukcesivno ili zajedno (motanwabban
j modtamaan), tako da se u njoj javlja specifina elementarna forma, s ijim
uklanjanjem se ona zamjenjuje drugom elementarnom formom. No, elementarna
forma dolazi u postojanje zajedno s mineralnom formom ili biljnom formom, a
sve se zajedno utjelovljuju u supstancu tijela, to jest, njihovi dijelovi precizno
odgovaraju jedan drugome, ali kroz sve ove preobrazbe tijelo uvijek ostaje sup
stanca koja posjeduje aktuelnost, iako su nekih filozofi poricali da su nove forme
supstance. Ovi filozofi ih jedino prihvataju kao akcidente tijela.3
Uz poricanje tvari (hajl) bez aktueliteta i prihvatanje vrsnih formi kao
tipova supstance, tjelesna supstanca moe se podijeliti na dvije openite vrste:
prva je supstanca koja ne treba mjesto utjelovljenja (maall) u koje bi se utje
lovila (ull) i ovo je isto to i tijelo; druga je supstanca koja treba drugu sup
stancu kako bi se u njoj utjelovila ili, strunim jezikom reeno, kako bi se u nju
utisnula, a ove supstance su vrsne forme, kao to su elementarne, mineralne i
biljne forme. Meutim, poricanjem da su ove vrste formi supstance, tjelesna i
materijalna supstanca bit e iskljuivo svedena na tijela.

Argument aristotelovske teorije

Aristotelovci, koji su vjerovali u prvotnu tvar kao supstancu bez aktueliteta,
za svoj stav ponudili su dva argumenata koji su izvorno vrlo bliski jedan dru
gome. Jedan od njih naziva se dokaz iz potencijalnosti i aktuelnosti (borhn-e
Vidi: Muart, str. 88, i ikmet ul-Irq, str. 284.

58

qowwe wa fel), a drugi dokaz iz spajanja i razdvajanja (borhn-e wal wa

fal). Oni se saeto mogu predstaviti na sljedei nain.
U tijelima postoje promjene, koje su vrsta spajanja i razdvajanja, supstan
cijalne i akcidentalne pretvorbe. Naprimjer, kontinuirano i monolitno tijelo
moe se pretvoriti u dva razdvojena tijela, voda se pretvara u paru, sjeme u
stablo. Bez sumnje, ove razliite preobrazbe ne dogaaju se na nain da prvi
egzistent potpuno iezne i da jedan ili vie egzistenata dolazi u postojanje iz
istog nitavila. Sigurno je da neto od prijanjeg egzistenta ostaje u kasnijem
egzistentu. Meutim, ono to ostaje nije forma i aktuelnost prethodnog egzi
stenta; zato je neizbjeno postojanje druge supstance meu njima koja uva
ontoloku vezu izmeu njih. Ona po sebi ne zahtijeva nikakvu aktuelnost i, iz
ovog razloga, poprima razliite vrste aktuelnosti. Na taj nain uspostavljeno
je postojanje supstance koja nema aktuelnosti i koju karakterizira prihvatanje
formi, a filozofskim rjenikom naziva se ista potencijalnost.
Drugim rijeima, svaki tjelesni egzistent posjeduje dva razliita aspekta:
jedan je aspekt aktuelnosti i posjedovanja (felijjat wa wdedijjat), a drugi je
aspekt potencijalnosti i lienosti (qowwe wa fkedijjat) u odnosu na budue
aktuelnosti. Ova dva aspekta razlikuju se jedan od drugog pa je tako svaki tje
lesni egzistent sastavljen od dvije razliite objektivne stvari. A poto je nemo
gue da je egzistencija supstance sastavljena od dva akcidenta, ili od supstance
i akcidenta, ona je neizbjeno sastavljena od dva supstancijalna dijela, od kojih
je jedan aspekt aktuelnosti, a drugi aspekt potencijalnosti.
Ovaj argument takoer se moe iznijeti u sljedeoj formi, ili se moe sma
trati drugim argumentom. Za svako tijelo mogua je pretvorba u drugu vrstu
tijela, poput pretvorbe jednog elementa u drugi, ili pretvorbe jednog ili vie
elemenata u minerale, biljke ili ivotinje (potencijalnost i aktuelnost). Isto
tako, sva tijela imaju mogunost pretvorbe u dva ili vie drugih tijela iste vrste
(spajanja i razdvajanja). Ova mogunost preinake i promjene jeste vrstom kva
liteta koji se naziva pripravnosni kvalitet (kejfijjat-e estedd) ili pripravnosna
mogunost (emkn-e estedd). Ovo prihvata jakost i slabost, savrenstvo i
nedostatnost, kao to je pripravnost embrija za pretvorbu u egzistent koji po
sjeduje duh vea od pripravnosti spermatozoida.
Ovaj akcident (to jest, pripravnosni kvalitet) potrebuje supstancijalni su
bjekt, ali se njegov subjekt ne moe smatrati supstancom koja posjeduje aktu
elnost, jer bi onda ova supstanca trebala imati mogunost za pojavu takvog
kvaliteta, a pretpostavljena mogunost bit e drugi kvalitet kojem prethodi
59

trea mogunost, i tako u beskonanost. Navedeno iziskuje da se za pretvorbu

bilo kojeg egzistenta u drugi i pojavu svake nove supstance ili akcidenta mora
dogoditi beskonano mnogo akcidenata od kojih svaki ima vremenski prioritet
u odnosu na drugi! Zato je neizbjeno da nositelje ovih akcidenata moramo
smatrati supstancom koja je u sebi sama potencijalnost, mogunost i priprav
nost i koja uope nema nikakvu vrstu aktuelnosti.

Kritika
Navedeni argumenti nisu dovoljno vrsti i svi su manje ili vie diskutabilni.
Meutim, poto svi oni krue oko pojma pretvorba najbolje ga je na poetku
ukratko objasniti, iako e se o ovome detaljnije raspravljati u problemu pro
mjene i kretanja.4
Pretvorba i pretvaranje moe se zamisliti u mnogim oblicima. Od onih koji
su relevantni za ovu raspravu najvaniji su sljedei:
1. Akcidentalna pretvorba, poput promjene boje jabuke od zelene do ute
i od ute do crvene.
Treba primijetiti da je, prema filozofima poput ejh ul-Iraka, pre
tvorba vrsta upravo ovog oblika, jer oni smatraju da su vrsne forme
akcidenti. Osim toga, prema modernim fiziarima, pretvorba vode u
paru i obrnuto jeste vrstom pribliavanja i udaljavanja molekula, a ne
vrstom supstancijalne promjene.
2. Pojava neke nove supstancijalne forme u materiji, poput pojave biljne
forme u zemlji, prema stavu aristotelovaca koji vrsne forme smatraju
supstancama.
3. Nestanak neke nastajue supstancijalne forme iz materije, poput pre
tvorbe biljke u zemlju, prema aristotelovcima.
4. Nestanak prethodne supstancijalne forme i pojava druge supstancijalne
forme, poput pretvorbe elementa u drugi element, prema aristotelovcima.
5. Poetak pripadanja i vezivanja nematerijalne supstance materiji, bez bi
vanja utjelovljenom u njoj (jer je utjelovljenje karakteristika materije),
kao kad dua pripadne i vee se s tijelom.
6. Prestanak spomenutog pripadanja, poput smrti ivotinje ili ovjeka.
Vidi 51. lekciju.

60

Obraajui panju na ovu diobu, slabost prvog argumenta postaje jasna, jer
ako se pretvorba vee za akcidente tijela, tjelesna supstanca bit e ouvana u
svom aktuelitetu i nee biti potrebno pretpostaviti supstancu bez aktueliteta.
Isto tako, ako je pretvorba od vrste poetka ili prekida pripadanja due tijelu
(peti i esti oblik), supstanca tijela ostaje u svom vlastitom aktuelitetu. Takoer,
u drugom i treem sluaju u kojima se nove supstancijalne forme utjelovljuju
u tijelo, ili iz njega nestaju, prethodna supstanca je ouvana. Jedino u etvrtom
sluaju nema mjesta takvom zamiljanju, jer s nestankom prijanje forme ne
ostaje supstanca koja posjeduje aktuelnost, pa je zajednika stvar meu njima
supstanca koja je liena aktuelnosti.
Prisjetimo li se da, prema filozofima, tjelesna forma nipoto ne propada i
ne nestaje, te ako je egzistencija prvotne tvari takoer uspostavljena, ona e
onda opstati zajedno s opstankom tjelesne forme (bez obzira na supstancijalno
kretanje, o emu e se raspravljati na prikladnom mjestu). Imajui na umu ovu
taku, moe se postaviti pitanje: koji bi racionalan prigovor bio ako se tijela
smatraju prostim supstancama (to jest, da nisu sastavljena od materije i forme)
u koje se druge forme utjelovljuju ili iz kojih one nestaju?
Mogue je drugo objanjenje smatrati odgovorom na ovo pitanje, to jest,
tijelo sa svojim vlastitim aktuelitetom ne moe prihvatiti novu formu, nego
mora posjedovati drugi dio ija je btska osobina prihvatanje i koji po sebi ne
zahtijeva aktuelnost.
Drugo objanjenje zasniva se na pogledu da aspekti potencijalnosti i aktuel
nosti jesu dva opredmeena aspekta, od kojih svaki ima specifine objektivne
uzore. Poto se za egzistenciju tijela ne moe smatrati da je sastavljena od dva
akcidenta, ili od jedne supstance i jednoga akcidenta, neizbjeno se mora sma
trati sastavljenom od dvije supstance s obzirom na ova dva aspekta.
Kao prvo, ovaj pogled je diskutabilan, jer pojmovi aktuelnost i potencijal
nost, poput drugih osnovnih filozofskih pojmova, jesu sekundarne filozofske
inteligibilije, koje um apstrahira uz posebnu pozornost.5 Drugim rijeima, kada
razmatramo dvije tjelesne stvari, od kojih jedna ne posjeduje drugu (kao to sje
me stabla ne posjeduje plodove stabla), ali je moe posjedovati, onda se pojam
potencijalnosti i prihvatanja pripisuje prvom egzistentu, a kada doe u posjed
druge, pojam aktuelnosti apstrahira se iz nje. Tako da su ovi pojmovi apstra
hirani pojmovi koji se dobiju uporedbom dvije stvari i nemaju opredmeene
Vidi 52. lekciju.

61

uzore. Ne postoji razlog da se aspekti potencijalnosti i prihvatanja smatraju

opredmeenim stvarima na osnovi kojih se moe uspostaviti egzistencija sup
stance, ili ak akcidenta, ije je tastvo potencijalnost i prihvatanje. Isto kao
to ni uspostava uzrone veze meu egzistentima ne zahtijeva postojanje eg
zistenta ije je tastvo uzrok neke posljedice. Ovo je drugi primjer mijeanja
primarnih i sekundarnih inteligibilija.
Moe se zakljuiti da, kada se tjelesna supstanca uporedi s drugom sup
stancom ili akcidentom koji je sposoban utjeloviti se u nju, naziva se potencijalnom u odnosu na to utjelovljenje, ali ovo ne znai da posjeduje objektivni
dio nazvan potencijalnost.
Kao drugo, druga premisa je diskutabilna, jer je objektivnu egzistenciju ti
jela (ne njegovo tastvo) mogue smatrati sastavljenom od supstance i brojnih
akcidenata. Naroito prema stavovima onih koji akcidente smatraju aspektima
i razinama egzistencije supstance. Pa se, uz pretpostavku da svaki od ova dva
aspekta, potencijalnost i aktuelnost, posjeduje objektivni uzor, uzorom aspekta
aktuelnosti moe smatrati tjelesna supstanca, a uzorom aspekta potencijalnosti
jedan od njenih akcidenata.
Tree objanjenje, takoer, ima dvije osnovne premise. Prva je da priprav
nosna mogunost jeste vrstom objektivnog akcidenta i tastveni je pojam.
Druga je da akcidentiranje ovog akcidenta treba potencijalnost i prethodnu
mogunost i stoga, da bi se izbjegao beskonani niz, treba postaviti supstancu
koja je upravo ta potencijalnost, mogunost i pripravnost.
Ovo objanjenje, takoer, nije ispravno jer, kao prvo, pripravnosna mogu
nost apstrahirani je pojam, koji ne moe imati opredmeene uzore. Naprimjer,
rei da sjeme stabla ima pripravnosnu mogunost pretvorbe u stablo znai da
sjeme stabla posjeduje pripravnosnu mogunost promjene u stablo i ako su voda
i toplota i ostali neophodni uvjeti osigurani, ono e se postepeno razviti i pojavit
e se korijen, listovi i grane. Dakle, ono to je opredmeeno jeste sjeme, voda,
toplota i sl., ali ne postoji dodatna opredmeena stvar po imenu pripravnosna
mogunost i zbog toga se ona ne moe smatrati vrstom objektivnog akcidenta.
Drugo, uz pretpostavku da je pripravnosna mogunost opredmeeni kva
litet, prva pripravnosna mogunost mogla bi se smatrati posljedicom tjelesne
supstance. Na ovaj se nain beskonani niz moe zaobii bez potrebe za po
stavljanjem supstancijalne potencijalnosti (tvari bez aktuelnosti).
Ovaj stav ima druge probleme koji nee biti spominjani kako bi se izbjeglo
otezanje rasprave. Jedino emo napomenuti da bivanje egzistentom odgovara
62

bivanju aktuelnim, ak je ovo dvoje uistinu jednako. Zato izgleda da je pretpo

stavka egzistenta kojem nedostaje aktuelnost u osnovi neispravna pretpostavka.
Pretpostavka da tvar poprima aktuelnost jedino u sjeni forme nije dosljedna nje
noj btskoj osobini koja je neimanje aktuelnosti i bivanje istom potencijalnou.
Moe se rei da je ista potencijalnost tvari nalik btskoj mogunosti svakog
tastva, koja je od njega neodvojiva, ali koja, istodobno, u sjeni svog uzroka
postaje nuno po drugome.
No, mora se primijetiti da btska kontingentnost tastva jeste isto razum
ski atribut, koji nema objektivnih uzora, jer je samo tastvo obzirnosna stvar.
Ali, u sluaju tvari, pretpostavljeno je da je ona objektivna supstanca ija je
egzistencija ista potencijalnost. Vjerovatno je iz ovog razloga Mulla Sadra
prvotnu tvar nazvao razumskom i nepostojeom stvari. (Obrati panju!)
Saetak
1. Osnovna razlika izmeu teorije aristotelovaca i ostalih jeste ta to su oni prvotnu
tvar smatrali lienom svake vrste aktuelnosti, za razliku od drugih koji su i materiji
materije pripisivali aktuelnost aktuelnost koja opstaje kroz proces preobrazbi.
2. Nijekanjem aristotelovske tvari nijee se i tjelesna forma kao specifina vrsta supstance.
3. Meu filozofima poznato je da vrsne forme (one koje nisu due) jesu materijalne
supstance koje se utjelovljuju u drugim supstancama. Dakle, njihovi dijelovi precizno
odgovaraju jedni drugima. Meutim, ejh ul-Irak, slijedei stare filozofe, smatrao ih
je akcidentima.
4. Shodno poricanju aristotelovske tvari, ako se vrsne forme ubroje meu akcidente,
tjelesna i materijalna supstanca bit e svedene na tijelo, a ukoliko bi vrsne forme bile
supstance koje se utjelovljuju u tijelo, tjelesna supstanca bi se dijelila na dvije vrste:
jedna je supstanca koja se ne utjelovljuje u drugoj supstanci a to je tijelo, dok je
druga supstanca koja ima supstancijalno mjesto utjelovljenja a to je forma.
5. Prvo obrazloenje za uspostavu tvari bez aktueliteta jeste da u procesu preobrazbi,
koje se dogaaju u tijelima i tokom kojih nestaje prethodni aktuelitet, meu njima
mora postojati zajednika supstanca koja sama nema aktueliteta. Jer, pretpostavka
je kako je prethodnog aktueliteta nestalo i ukoliko ne bi bilo takve supstance, to bi
impliciralo da prethodni egzistent sasvim nestane i da iz istog nitavila nastane novi
egzistent koji nema nikakve stvarne veze s prethodnim!
6. Ako bi preobrazba tjelesa bila, ustvari, preobrazba njihovog akcidenta, ili od poetka i
prekida pripadanja due tijelu, ili nastanka ili nestanka nove forme, u svim ovim pret
postavljenim sluajevima prethodna supstanca opstaje sa svojim aktuelitetom.
Meutim, ukoliko to bude od pretvorbi jednog elementa u drugi element, ostaje mjesta
zamiljanju da je prethodni aktuelitet nestao. Ali, i u ovom sluaju, shodno vjerovanju

63

filozofa, aktuelitet tijelo opstaje, pa nee, dakle, biti potrebe za pretpostavljanjem

supstance bez aktueliteta.
7. Drugo obrazloenje jeste da tijelo sa svojim aktuelitetom ne moe prihvatiti novi
aktuelitet, jer aspekt aktuelnosti jeste aspekt prisustva i imanja, a aspekt prihvatanja
i primanja jeste aspekt potencijalnosti i lienosti. Ova dva aspekta su razliita, pa
naspram svakog mora postojati specifina supstanca.
8. Ni ovo objanjenje nije potpuno, jer aspekt potencijalnosti, prihvatanja i lienosti jeste ra
zumska a ne izvanjska stvar. Takav umski atribut nuno ne implicira neku opredmeenu i
izvanjsku stvar. Uz odreenu dozu degradacije aspekt aktuelnosti moe se smatrati upravo
tjelesnom supstancom, a aspekt potencijalnosti i prihvatanja jednim od njenih akcidencija.
9. Tree objanjenje jeste da svakom novom aktuelitetu prethodi pripravnosna mogunost,
koja se ubraja u neku od vrsta kategorije kvaliteta, a aktueliziranje tog akcidenta opet
iziskuje prethodnu potencijalnost i mogunost. Zato, da bismo izbjegli beskonani niz,
moramo uspostaviti supstancu iji bi btski aspekt bio puka potencijalnost i pripravnost.
10. Odgovor glasi da je pripravnosna mogunost apstarahirani pojam, a ne vanjski akci
dent, a pod pretpostavkom da jest neka opredmeena stvar, mogli bismo je smatrati
posljedicom tjelesne supstance, na nain da njeno pojavljivanje nema potrebe za dru
gim opredmeenim akcidentom pod imenom prethodna pripravnosna mogunost.
11. U osnovi, pretpostavka postojanja bia bez aktueliteta je kao pretpostavka postojanja
bia bez btka, to se ne ini razumnim. Pa ako neko kae da tvar zbilja poprima
aktuelitet u sjeni forme, te openito nee biti bez aktueliteta ili, drugim rijeima,
formu smatra posrednikom u uspostavljanju a ne posrednikom u akcidentiranju, taj je
zanemario onaj btski aspekt tvari (da je ona ista potencijalnost).
12. Ako se potencijalnost za tvar uzme kao mogunost za tastvo koje se od njega nikada
ne odvaja, ali koje isto tako u sjeni svog uzroka postaje nositeljem atributa nuno
po drugom, to bi neizostavno impliciralo da tvar jest obzirnosna stvar ili, kako ree
Mulla Sadra, nepostojea stvar a ne opredmeeno stvarno bie.
Pitanja
1. U emu se ogleda osnovno razilaenje po pitanju prvotne tvari?
2. U kojem sluaju se tjelesna forma moe smatrati nekim oblikom materijalne supstance?
3. U koju kategoriju spada vrsna forma? Moe li se ona smatrati jednom od supstanci?
4. Koliko vrsta ima materijalna supstanca?
5. Izloite argumente o tvari bez aktuelnosti.
6. Koji su nedostaci tih argumenata?
7. Prema miljenju Aristotelovaca, je li forma posrednik u uspostavljanju njene aktuelnosti
ili je posrednik u akcidentiranju? I koja je razlika izmeu ove dvije pretpostavke?
8. Koji se problem javlja ako se ista potencijalnost prvotne tvari promatra nalik btskoj
mogunosti tastva?

64

47. LEKCIJA

AKCIDENTI
Obuhvata:
Stavove filozofa o akcidentima
Kvantitet
Relativne kategorije

Stavovi filozofa o akcidentima

Kao to je ranije nagovijeteno, meu filozofima je dobro poznato da je sup
stanca najvii rod i da je posebna kategorija koja ima razne vrste. Meutim,
akcident nije specifina kategorija nego je openiti pojam apstrahiran iz devet
kategorija, a njegovo prediciranje svakoj od njih jeste akcidentalno, a ne btsko.
Tri stava suprotna su ovome. Jedan je stav Mir Damada koji je smatrao da
je akcident, poput supstance, kategorija i najvii rod a ono to su drugi uzimali
akcidentalnim kategorijama, on je smatrao vrstama akcidenta. Drugi stav je da
su kategorije supstanca, kvantitet, kvalitet i odnos, dok se druge akcidentalne ka
tegorije, prema ovom stavu, smatraju vrstama odnosa. Konano, stav ejh Iraka
(Suhravardija) jeste da se kategorije sastoje od etiri navedene plus kretanje.1
No, izgleda da su, prije svega, supstanca i akcident vrste sekundarnih filo
zofskih inteligibilija, od kojih se nijedna ne moe smatrati najviim rodom ta
stvene kategorije. Drugo, a to je obznanio Mulla Sadra, kretanje je ontoloki
pojam i sam nije kategorija, niti je ukljuen u bilo koju tastvenu kategoriju.
Tree, mnogo onoga to se naziva objektivnim akcidentom i za to se dri da je
kategorijom ili da je od njenih vrsta (ukljuujui svih sedam relativnih katego
rija) jeste od apstrahiranih pojmova, a nijedan od njih ne pripada objektivneim
akcidentima kako bi se smatrao neovisnom tastvenom kategorijom ili vrstom
unutar kategorija.
Jasno je da predstava, kriticizam i pregled svih ovih stavova zahtijeva detalj
niju raspravu, koja nije od neke koristi. Zato e za ovo biti dovoljan krai osvrt.

Kvantitet
Kategorija kvantiteta definira se na sljedei nain: to je akcident koji je po
sebi sposoban biti podijeljenim, a ogranienje po sebi koristi se kako bi se iz
definicije iskljuile diobe ostalih kategorija, jer su njihove diobe podreene
diobi kvantiteta.
Vidi: Suhravard, Talwt, str. 11.

67

Kvantitet se, u openitom smislu, moe podijeliti na: neprekidni (mottael),

to jest, geometrijski kvantitet i prekidni (monfael), to jest, broj, od kojih sva
ki ima razliite vrste o kojima se raspravlja u dvjema naukama, geometriji i
aritmetici.
Treba primijetiti da filozofi prvim brojem smatraju broj dva, koji je djeljiv
na dvije jedinice. Jedan se smatra izvorom brojeva, iako se ne dri vrstom bro
ja. Izgleda da se s lahkoom moe prihvatiti da broj nije tastveni pojam i da u
vanjskom svijetu ne postoji nita to bi se nazvalo brojem nego da postoje jedino
stvari koje su nositelji atributa bivanja jedinstvenim i mnotvenim (pobrojanim).
Naprimjer, kada se negdje locira individualna osoba, nita pored njegove vlastite
egzistencije, a to se zove jedinstvo, ne dovodi se u postojanje. Meutim, obraa
jui panju na injenicu da pored nje nema niko drugi, iz nje se apstrahira pojam
jedan. Isto tako, kada se druga osoba smjesti pored nje, druga individua takoer
je jedinicom, ali kada ih razmatramo skupa pojam dva pripisujemo njima, iako
meu njima ne postoji objektivan akcident po imenu broj dva. Napokon, kako
jedan akcident (broj dva) moe poivati na dva subjekta?! (Obrati panju!) I,
takoer, kada trea osoba sjedne pored ove dvije, broj tri se apstrahira iz njih.
Meutim, sluaj nije takav da se opredmeeni akcident nazvan dva uniti i da je
drugi nazvan tri doveden u postojanje. Na isti nain, kada razmatramo prve dvije
osobe, njima pripisujemo broj dva, a kada jednu od njih razmatramo s novopri
stiglom osobom, nazivamo ih dvjema osobama.
Sljedei dokaz da je pojam broja obzirnost (konvencionalne prirode) jeste
da je on akcident samih brojeva, njihovih razlomaka i skupova i ako bi broj bio
neto opredmeeno, beskonaan broj bi se dogodio u ogranienim subjektima!
Isto tako, brojevi se podjednako pripisuju nematerijalnim i materijalnim stvari
ma, zbiljskim i obzirnosnim. Treba li broj smatrati nematerijalnim akcidentom
kada se pripisuje nematerijalnim stvarima, a materijalnim akcidentom kada se
pripisuje materijalnim stvarima? Treba li broj smatrati zbiljskom stvari kada
se pripisuje zbiljskim stvarima, a obzirnosnom stvari kada se isti broj pripisuje
obzirnosnim stvarima? Ili, mogu li se za obzirnosne stvari uspostaviti zbiljski
opredmeeni atributi i akcidenti?
Meutim, to se tie neprekidnih kvantiteta, kao to je navedeno u raspravi
o prostoru, oni su lica egzistencije tijela i nemaju postojanje pored postoja
nja tijela. Strunim rjenikom sloeno nainjavanje (dal-e talf) i neovi
sno stvaranje (dd-e mustaqell) njima ne pripada, ak i ako je um sposoban
smatrati ih neovisnim tastvima. Uzimajui u obzir ovu taku, postoji smisao
68

u kojem se oni mogu smatrati akcidentima tijela, ali akcidentima ija je egzi
stencija upravo egzistencija tijela, a sva njihova tastva postoje po jednoj eg
zistenciji. Drugim rijeima, egzistencija ovih vrsta akcidenata jeste aspektom
egzistencije supstanci.

Relativne kategorije
Za sedam od deset kategorija smatra se da posjeduju neku vrstu odnosa, pa
se iz tog razloga nazivaju relativnim kategorijama (maqlt-e nesb), a upra
vo su ih zato neki filozofi smatrali vrstama u kategoriji relacije ili suodnosa
(nesbat j efe). Relativne kategorije su sljedee:
1. Kategorija relacije / suodnosa, koja se dobija iz dogaanja meusobne
veze izmeu dva egzistenta, podijeljena je u dvije vrste, one koje imaju
saglasne strane i one koje imaju nesaglasne strane. Prva vrsta je poput
suodnosa bivanja bratom od koja stoji izmeu dva brata, ili suodnosa
istodobnosti izmeu dvije stvari koje postoje u isto vrijeme. Druga vr
sta je poput suodnosa oca spram njegovog sina, ili suodnosa prioriteta i
posteriornosti izmeu dva dijela vremena, ili dvije pojave koje dolaze u
postojanje u dva vremena.
2. Kategorija gdje (ajn = na kojem mjestu), koja se dobija iz odnosa izme
u materijalne stvari i njenog prostora.
3. Kategorija kada (mat = u koje vrijeme), koja se dobija iz odnosa izme
u materijalnog egzistenta i njegovog vremena.
4. Kategorija poloaja (wa), koja se dobija iz meusobnog odnosa meu
dijelovima stvari, razmatrajui njihove smjerove, poput stanja stajanja,
poloaja u kojem su dijelovi tijela smjeteni jedan iznad drugoga tako da
je glava na vrhu, ili stanja leanja, koje se apstrahira iz poloaja dijelova
tijela u kojem su oni smjeteni jedan do drugoga u vodoravnoj formi.
5. Kategorija posjedovanja (didah j melk), koja se dobija iz odnosa jed
ne stvari prema drugoj, koja je manje-vie obuhvata, poput stanja tijela
prekrivenog odjeom ili glave prekrivene kapom.
6. Kategorija djelovanja (an-jafal), koja govori o postepenom utjecaju
materijalnog initelja na materiju na koju djeluje, poput sunca koje po
stepeno zagrijava vodu.
69

7. Kategorija trpljenja (an-janfel), koja govori o materiji na koju se dje

luje a koja je pod postepenim utjecajem materijalnog initelja, poput
vode koja je postepeno zagrijavana od strane sunca.
Treba primijetiti da su sve ove kategorije, izuzev kategorije relacije, spe
cifine za materijalne stvari, poto je vremenitost i prostornost, to jest, posje
dovanje vremena i prostora, specifino za materijalne stvari, a odnos izmeu
dijelova i razmatranje smjera zamislivi su jedino za tijela. Isto tako, obuhvata
nje odjeom i slinim svojstveno je materijalnim egzistentima. Takoer, poste
peno utjecanje i bivanje pod utjecajem dogaa se izmeu materijalnih stvari.
No, kategorija relacije jeste zajednikom izmeu materijalnih i nematerijalnih
stvari. Njeni primjeri mogu se nai meu materijalnim stvarima, poput su
odnosa iznad i ispod izmeu dva sprata zgrade, a primjer suodnosa moe se
nai i izmeu nematerijalnih stvari, poput predvjenog boanskog prioriteta
(taqaddom-e sarmad) naspram svih nematerijalnih stvari i vjene koegzisten
tnosti (maijjat-e dahr) meu intelektima. Isto tako, moe se razmotriti suod
nos u kojem je jedna strana nematerijalni egzistent a druga strana materijalni
egzistent, poput ontolokog prioriteta nematerijalnog uzroka naspram materi
jalne posljedice.
Kako izgleda, nijedan od prethodno navedenih primjera nije primarni in
teligibilni tastveni pojam. Najbolji razlog za ovo jeste da povezivanje jednog
egzistenta s drugim ovisi o onome ko ih povezuje, ko ih meusobno poredi, a
pojam ovisan o uporeivanju i povezivanju ne moe govoriti o stvari koja je
opredmeena i neovisna o umskim obzirima i stajalitima.
Naprimjer, odnos izmeu dva brata, ili odnos izmeu oca i njegove djece,
nije opredmeena stvar koja postoji izmeu njih. Radije, razmatranjem dvije
individue, koje su dole u postojanje pomou jednog oca i majke i koje dijele
ovaj obzir, um apstrahira suodnos saglasnih strana nazvan bratstvo. Gledajui
na oca kao na pripremni uzrok za pojavu njegovog djeteta a ne obrnuto, um
apstrahira suodnos nesaglasnih strana nazvan oinstvo. Sluaj nije takav da se
roenjem djeteta javlja druga stvarna stvar nazvana suodnosom oinstva, a da
se nakon roenja drugog djeteta meu djecom pojavljuje jo jedna opredmee
na stvar nazvana bratstvo. Isti takvi su svi pojmovi poput pojmova vei i manji,
blizu i daleko, blii i dalji, jednakost, istodobnost i sl., pojmovi koji se dobijaju
uporeivanjem, i nijedan od njih nema opredmeeni uzor, iako svaki od njih
ima specifian izvor apstrahiranja, poto se relativni i suodnosni pojmovi ne
mogu pripisivati na proizvoljan nain.
70

Meu dokazima obzirnosti suodnosa jeste da se, s jedne strane, on primje

njuje na relaciju izmeu Boga Uzvienog i Njegovih stvorenja, dok, s druge
strane, on stoji izmeu dvije obzirnosne stvari, izmeu egzistenta i neegzisten
ta, i izmeu dvije stvari nemogue egzistencije. Jasno je da Bog Uzvieni ne
moe biti nositeljem nikakvog akcidenta, kao to ni obzirnosne, to jest, neo
predmeene, a ni neegzistirajue stvari ne mogu biti nositelji opredmeenih i
objektivnih atributa.
Ispitujui ostale relativne kategorije postaje jasno da pored dvije strane od
nosa, koje su izvorima apstrahiranja ovih pojmova, ne postoji nijedna opred
meena stvar po imenu objektivni odnos, a kamoli da se u subjektu javlja sta
novita konstelacija usljed utjecaja odnosa. To to objektivne stvari prihvataju
atribuciju ove vrste pojmova nije razlog njihove egzistencije kao opredmee
nih uzora, a takav je sluaj sa svim sekundarnim filozofskim inteligibilijama.
Saetak
1. U pogledu akcidenata postoje etiri stava:
a) Mir Damadov stav da je akcident, poput supstance, najvii rod i da ima ukupno
devet vrsta akcidenata;
b) poznati stav da je svaka od devet akcidentalnih kategorija najvii rod i predicira
nje akcidenta njima nije btsko;
c) stav autora djela Baair Amra bin Sahlna Svadija da su akcidentalne katego
rije kvantitet, kvalitet i odnos, dok su druge relativne kategorije vrsta odnosa;
d) stav eja Irka da se akcidentalne kategorije sastoje od tri navedene uz dodatak
kretanja.
2. Pojmovi supstance i akcidenta svrstavaju se meu sekundarne filozofske inteligibilije
i nisu rod nikakvom tastvu.
3. Pojam kretanja jeste pojam koji se apstrahira iz tekue egzistencije i ne svrstava se
meu tastvene pojmove.
4. Kvantitet je akcident koji je po sebi djeljiv.
5. Kvantitet se dijeli na dva opa dijela: neprekidni (to jest, geometrijski kvantitet) i
prekidni (to jest, broj).
6. S gledita filozofije, jedinica se smatra ishoditem brojeva a ne vrstom broja.
7. Broj se ne moe smatrati objektivnim akcidentom niti da ima opredmeeni uzor, jer
se dodavanjem jedinice drugoj jedinici meu njima ne dogaa nikakva druga opred
meena stvar. Takoer, broj stvari se mijenja s razliitim pogledima i obzirima.
8. Drugo svjedoanstvo da je broj obzirnost jeste to ga se jednako pripisuje nemateri
jalnim i materijalnim stvarima, kao i objektivnim, umskim i obzirnosnim stvarima.

71

9. Neprekidni kvantitet ustvari je lice egzistencije materijalne supstance i aspektom od

njenih aspekata.
10. Relativne kategorije su relacija, gdje, kada, poloaj, posjedovanje, djelovanje i trpljenje.
11. Kategorija relacije zajednika je nematerijalnim i materijalnim stvarima, ali ostale
relativne kategorije specifine su materijalnim stvarima.
12. Relacija / suodnos dijeli se na dvije openite vrste: suodnos saglasnih strana poput
bratstva i suodnos nesaglasnih strana poput oinstva i majinstva.
13. Nijedan od pojmova koje nazivamo relativnim kategorijama nije od tastvenih poj
mova ili primarnih inteligibilija budui da svi ukljuuju pojam odnosa i nemaju od
nos s opredmeenim uzorima.
14. Meu onim to se navodi u prilog obzirnosti suodnosa spada i to da se, s jedne strane,
on primjenjuje na Boga Svevinjeg, a, s druge strane, na obzirnosne stvari pa ak i na
nepostojee i nemogue entitete.
15. Obzirnost ovih pojmova nije u znaenju da se oni besmisleno i proizvoljno mogu
pripisivati razliitim stvarima, nego u smislu da oni imaju izvore apstrahiranja, ali da
sami nemaju opredmeene uzore.
16. To to objektivne stvari prihvataju atribuciju ove vrste pojmova nije dokaz njihove
tastvenosti, ba kao to ni prihvatanje atribucije ostalih sekundarnih filozofskih inte
ligibilija nije dokaz postojanja njihovih opredmeenih uzora.
Pitanja
1. Objasnite filozofske stavove o akcidentima.
2. Objasnite ukratko njihove slabe strane.
3. ta je kvantitet i koliko vrsta kvantiteta postoji?
4. Objasnite razloge obzirnosti broja.
5. U kojem smislu se geometrijski kvantitet moe smatrati akcidentom tijela?
6. Definirajte jednu po jednu relativnu kategoriju.
7. Koja od njih je primjenjiva i na nematerijalne stvari?
8. Zbog ega se relacija ne moe smatrati opredmeenom stvari?
9. Objasnite razloge obzirnosti relativnih kategorija.
10. Objasnite posebni argument za obzirnost suodnosa.

72

48. LEKCIJA

KVALITET
Obuhvata:
Kategoriju kvaliteta
Osjetilne kvalitete
Kvalitete specifine za kvantitete
Pripravnosne kvalitete
Zakljuke

Kategorija kvaliteta
Svako ljudsko bie unutar sebe prisustvenim znanjem pronalazi niz razli
itih mentalnih stanja, poput stanja radosti i tuge, straha i nade, uitka i boli,
udnje i odbojnosti, ljubavi i neprijateljstva itd.
Takoer, ono percipira neke atribute tijela preko svojih vanjskih osjetila,
koji su esto promjenjivi, poput boja, ukusa, mirisa, zvukova itd.
Filozofi sva ova psihika i tjelesna stanja i atribute ukljuuju u jedan uni
verzalni pojam i nazivaju ga kvalitetom, koji uzimaju rodom za sve njih, a
definiraju ga na sljedei nain: kvalitet je akcident, koji po sebi ne moe biti
podijeljen i koji ne ukljuuje znaenje odnosa. Ustvari, predstavljaju ga kao
negaciju osobina kvantiteta i relativnih kategorija.
Meutim, izgleda da se, uprkos nesuglasicama koje se openito javljaju o
aristotelovskom sistemu roda i vrsne razlike, kvalitet mora uzeti dijelom ta
stava razliitih materijalnih i nematerijalnih akcidenata, ili, radije, on se mora
smatrati openitim apstrahiranim pojmom, poput stanja, konfiguracije i akci
denta, koji se primjenjuju u formi akcidentalne predikacije na mnoge stvari
koje se u stvarnosti razlikuju. U svakom sluaju, meu akcidentalnim katego
rijama ona koja se definitivno i sigurno moe smatrati objektivnim akcidentom
i koja ima opredmeene uzore jeste kategorija kvaliteta, a neki od njenih pri
mjera percipiraju se putem nepogreivog prisustvenog znanja.
Filozofi su na osnovi indukcije podijelili kvalitete na etiri univerzalne vrste:
psihike kvalitete, osjetilne kvalitete, kvalitete specifine za kvantitet i pri
pravnosne kvalitete.

Psihiki kvaliteti
Psihiki kvalitet (kajf-e nafsn) nematerijalni je akcident koji se primje
njuje na psihike supstance. Do sada nije dobijena precizna i potpuna tabela
njegovih vrsta. Filozofi smatraju da su znanje, mo, volja i odvratnost, uitak
i bol, pasivna stanja, mentalne navike i karakterne osobine meu psihikim
75

kvalitetima. O njima se raspravljalo ponajvie u filozofskoj psihologiji, to jest,

nauci o dui.
Ve je nagovijeteno da su najsigurniji od svih vrsta kvaliteta psihiki kva
liteti s kojima se upoznajemo putem prisustvenog znanja i unutarnjeg iskustva.
ak su i oni poput Humea, koji su sumnjali u mnoge priznate stvari, postojanje
ove skupine kvaliteta smatrali sigurnim i neporecivim.
Meu vrstama psihikih kvaliteta znanje ima najvei znaaj u filozofskim
raspravama i zato e se o njemu neovisno raspravljati. Nakon znanja razmatra
se volja, mo i sloboda, o kojima se ve raspravljalo u 38. lekciji, a dodatna
objanjenja dat e se u raspravi o atributima Boga Svevinjega.

Osjetilni kvaliteti
Pod osjetilnim kvalitetom (kajf-e mass) misli se na skupinu materijalnih
kvaliteta, koji se percipiraju putem vanjskih osjetila i osjetilnih organa.
Na osnovi stava koji je prihvaen u antikoj prirodnoj nauci, to jest, fizici
u antikom smislu, prema kojem se smatra da vanjskih osjetila ima pet vrsta,
filozofi su podijelili osjetilne kvalitete u pet skupina: boja i svjetlost kao vidni
kvaliteti, zvuk kao ujni kvalitet, okus kao okusni kvalitet, njuh kao mirisni
kvalitet i hladnoa, toplota, hrapavost i mekanost kao opipni kvaliteti. Meu
tim, u modernoj psihologiji dokazano je postojanje dodatnih osjetila, pored
ovih pet dobro poznatih, koja se moraju uzeti u obzir prilikom klasifikacije
osjetilnih kvaliteta.
Dokaz postojanja osjetilnih kvaliteta izvan okrilja percepcije nije lahak
kao u sluaju dokazivanja psihikih kvaliteta, jer prisustveno znanje njima ne
pripada. Kako bi se osigurao ispravan odgovor na pitanje postoji li ono to
percipiramo stanjem materijalnih stvari na isti nain u kontekstu vanjskog svi
jeta, ili je dua sposobna u sebi percipirati ove stvari kao uinak niza fizikih,
hemijskih i fiziolokih akcija i reakcija, dok se njihovo vlastito postojanje u
materijalnom svijetu ne moe dokazati, moraju se koristiti dokazi ije se pre
mise crpe iz empirijskih nauka. Definitivna uspostava ovih vrsta premisa ovisi
o napretku odgovarajuih nauka. Naprimjer, tastvo energije i veza izmeu
materije i energije nisu potpuno poznati i zato se za njih ne moe dati defini
tivna filozofska analiza.
76

Stari filozofi nisu smatrali da svjetlost i toplota imaju ikakvu zbilju pored
stanja i akcidenata koji se percipiraju osjetilnim organima i zbog toga su ih
smatrali po sebi prostim i neralanjivim. Ali, na osnovi nekih stavova moder
ne fizike, one se moraju smatrati materijalnim supstancama, ma koliko ih se
nazivalo energijom koja je, rjenikom fizike, suprotnost materiji. No, poto se
vjeruje da materija u postojanje dolazi kroz koncentraciju energije i da se pre
tvara u energiju kroz raspadanje i radijaciju, iz filozofske perspektive energija
se mora smatrati vrstom tijela. Jer, nemogue je da tijelo bude sastavljeno od
neega to nije tijelo ili da se raspadanjem pretvori u neto to nema protezljivu
supstancu (to jest, nema tijelo).
No, ovim se problem ne rjeava, a uz daljnju panju postaje jasno da ono
to se direktno percipira nije supstanca svjetlosti i toplote, nego atributi osvi
jetljenosti i zagrijanosti. Ovdje se ponovno moe postaviti prethodno pitanje
postoje li osjetilni kvaliteti u vanjskom svijetu na isti nain na koji se reflek
tiraju u okrilju percepcija.

Kvaliteti specifini za kvantitete

Filozofi jo jednu skupinu kvaliteta imenuju kao kvalitete specifine za
kvantitete. Jedna njihova skupina, poput parnosti i neparnosti, jeste atributom
broja. Druga skupina, poput pravosti i zakrivljenosti, jeste atributom geome
trijskih subjekata.
Razlog da se oni smatraju neovisnom skupinom a ne osjetilnim kvalitetima
oigledno je taj to se ne mogu percipirati direktno putem osjetila.
Meutim, atributi brojeva ne mogu se smatrati zbiljskim stvarima i objek
tivnim akcidentima, poto je sami broj obzirnosna stvar i nema uzora u vanj
skom svijetu. Ali, atributi geometrijskih subjekata, poput pravosti i zakrivlje
nosti linije, ili ravnosti, konkavnosti i konveksnosti povrina, jesu apstrahirani
pojmovi, apstrahirani preko nekoliko posrednika iz naina egzistencije tijela.
Ovo je naroito tako jer su, ustvari, linija i povrina nepostojee granice tijela,
bez ikakvog vlastitog zbiljskog postojanja, a ljudski um ih, povrno gledajui,
smatra tastvima koja postoje u vanjskom svijetu.
Zato je ovu skupinu kvaliteta teko svrstati u objektivne akcidente koji po
sjeduju opredmeene uzore. Oni se najvie mogu drati analitikim akcidentima.
77

Pripravnosni kvaliteti
etvrta vrsta kvaliteta koju filozofi smjetaju u kategoriju kvaliteta jeste pri
pravnosni kvalitet (kajfijjat-e estedd, a estedd doslovno znai pripravnost),
a definira se na sljedei nain: to je kvalitet putem kojega pojavljivanje specifine
pojave dobija prednost u njenom subjektu. Nekada se on naziva pripravnosna
kontingentnost (emkn-e estedd), koja je oprena drugim vrstama kontingent
nosti, poput btske kontingentnosti i ozbiljene kontingentnosti (emkn-e t wa
emkn-e woq)1, jer su ostala znaenja kontingentnosti od sekundarnih filozof
skih inteligibilija i netastvenih pojmova, suprotno pripravnosnoj kontingentno
sti, za koju se dri da je tastvo koje pripada kategoriji kvaliteta.
Razlog za opredmeenost pripravnosnog kvaliteta jeste da je on nositeljem
egzistencijalnih atributa, poput bliskosti i udaljenosti i jakosti i slabosti; na
primjer, pripravnost spermatozoida za stjecanje duha udaljenija je i slabija od
pripravnosti cjelokupnog embrija. Pripravnost sjemena stabla za pretvorbu u
stablo blia je i jaa od pripravnosti tla. Ako su pripravnosne kontingentnosti
takoer umski pojmovi, poput ostalih izraza koji ukljuuju kontingentnost, oni
ne bi prihvatali atribuciju ove vrste atributa.
Kako bi se ovaj argument procijenio neophodno je obratiti panju na nain
na koji se um upoznaje s pojmom pripravnost i na nain na koji ga pripisuje
nekim objektivnim egzistentima kao njihovim posebnim atributom. Primjeu
jui preobrazbe u objektivnim stvarima ovjek stjee znanje da pojava svake
opredmeene pojave ovisi o dogaanju specifinih uvjeta i nestanku nekih pre
preka, to se esto odvija postepeno. Naprimjer, pretvorba vode u paru uvjeto
vana je odreenom temperaturom koja se u vodi postepeno ostvaruje. Rast bilj
ke na slanom polju uvjetovan je uklanjanjem tetnih i osiguravanjem korisnih
minerala, neophodne vode i toplote, to se ne dogaa odjednom.
Obraanjem panje na uzrono-posljedinu vezu i nunost dogaanja
uvjeta prisustva i odsustva (araja-e wodd wa adam), kada se materija
(to jest, materijalni uzroci pojave) razmatra u odnosu s danom joj aktuelnou,
Btska kontingentnost (emkn-e t) razumski je atribut tastva s obzirom da ono
btski nema prednost ni nad postojanjem ni nad nepostojanjem i nijedno od ovog
dvoga za njega nije nuno. Ozbiljena mogunost (emkn-e wuq) drugi je razumski
atribut tastva s obzirom da njegovo postojanje, uprkos nebivanju btski nemoguim,
takoer ne implicira nikakvu drugu nemogunost.

78

i ako su svi neophodni uvjeti osigurani i sve prepreke otklonjene, onda e ona
biti potpuno pripravna i spremna za primanje novog aktueliteta. Ako samo ne
koliko uvjeta prisustva nedostaje, ili ako neke prepreke nisu uklonjene, onda
e pripravnost biti udaljena i slaba. Ako postoje samo neki uvjeti ili ako postoji
veina prepreka, onda e pripravnost materije biti vrlo udaljena i slaba.
U zakljuku, u materijalnoj stvari koja posjeduje pripravnost za poprimanje
novog aktueliteta, pored dogaanja uvjeta i uklanjanja prepreka, nema druge
opredmeene stvari nazvane pripravnost. Radije je pripravnost ili sposobnost
umski pojam koji se apstrahira iz dogaanja uvjeta i uklanjanja prepreka.
Dokaz navedenog je da ovaj pojam nee biti apstrahiran dok se ne uporedi
prethodna i naredna situacija. U sluaju pripravnosti, primjena izraza poput
blizak i udaljen, jak i slab, savren i nedostatan i slino jeste metafora i nago
vjetava mnotvenost i oskudnost uvjeta i prepreka.
Interesantno je da Mulla Sadra, iako slijedi druge filozofe po pitanju sup
stance, akcidenata i nekih drugih tema, a razmatrajui pripravnosnu mogunost
kao vrstu koja pripada kategoriji kvaliteta, nekoliko puta priznaje injenicu da
je pojam pripravnosti apstrahiran iz otklanjanja prepreka i kontrarnosti. Izme
u ostalog, u svom Asfru on kae: Pripravnosna kontingentnost vraa se na
nestanak prepreka i kontrarnosti, tako da ako su u openitom smislu, to jest,
sve nestale, onda e se nazvati bliskom potencijalnou (qowwe-je qarb), a
ako su u nepotpunom smislu, to jest, djelimino uklonjene, nazvat e se udaljenom potencijalnou (qowwe-je bad).2
Takoer je u Mabda wa Mad3 izrian da je pripravnost apstrahiran pojam
i sekundarna inteligibilija, a kada se kae da ona ima objektivnu egzistenciju,
misli se da su objektivne stvari nositelji njenog atributa.

Zakljuci
Iz rasprave o supstanci i akcidentu dolo se do sljedeih zakljuaka:
1. Pojmovi supstance i akcidenta sekundarne su filozofske inteligibilije, a
ne primarne inteligibilije i tastveni pojmovi. Zato se ne trebaju smatrati
rodom i da su od bt tastava.
Vidi: Asfr, sv. 2, str. 376.
Vidi: Mull adra, Mabda wa Mad, str. 318-319.

2
3

79

2. Nematerijalne supstance ukljuuju: potpuno nematerijalne stvari (to

jest, vertikalne i horizontalne intelekte), psihiku supstancu i imagi
nalnu supstancu. Meutim, materijalna supstanca je isto to i tjelesna
supstanca, a ako se vrsne forme smatraju supstancama, materijalne sup
stance podijelit e se u dva ogranka, tijelo i vrsne forme.
3. Meu pojmovima koji se nazivaju akcidentalnim kategorijama su
psihiki kvalitet i osjetilni kvalitet, koji se mogu smatrati tastvenim
pojmovima koji posjeduju opredmeene uzore. Neprekidni kvantiteti,
koji ukljuuju geometrijske kvantitete i vrijeme, moraju se smatrati
analitikim akcidentima koji govore o dimenzijama egzistencije tijela.
Takoer, kvaliteti specifini za kvantitete mogu se drati analitikim
akcidentima. No, ostale vrste akcidenata umski su i apstrahirani pojmo
vi i jedino izvor njihovog apstrahiranja ima objektivno postojanje, a ne
oni sami kao neovisna vrsta akcidenata.
4. Od devet akcidentalnih kategorija, est je specifino za materijalne
stvari: gdje, kada, poloaj, posjedovanje, djelovanje i trpljenje, kao
i neprekidni kvantiteti i kvaliteti specifini za njih te osjetilni kvaliteti.
Prekidni kvantiteti (brojevi) i relacija zajedniki su materijalnim i ne
materijalnim stvarima. Psihiki kvaliteti specifini su nematerijalnim
psihikim supstancama.
No, pojmovi zajedniki materijalnim i nematerijalnim stvarima (pre
kidni kvantitet i relacija) obzirnosne su i apstrahirane stvari, a upravo ovo
zajednitvo izmeu nematerijalnih i materijalnih stvari jeste znakom da
nisu opredmeeni, jer jedno tastvo ne moe nekad biti materijalno a ne
kad nematerijalno. Kvalitet nije zasebno tastvo, prije je openiti pojam
koji se primjenjuje na nekoliko tastava s razliitim zbiljama, od kojih su
neka specifina materijalnim, a neka nematerijalnim stvarima.
5. Analitiki akcidenti, poput neprekidnih kvantiteta i njihovih kvaliteta,
nemaju postojanje osim u vlastitim subjektima. Samo ove vrste akcide
nata moraju se smatrati pukim aspektima egzistencije supstance, koji
vlastitim subjektima pripadaju jednim te istim prostim nainjavanjem
(dal-e bas). Meutim, objektivni akcidenti, poput psihikih kvali
teta, imaju specifinu akcidentalnu egzistenciju i njihovo nainjavanje
je sloeno (dal-e talf). Brojevi, relativne kategorije i pripravnosni
kvaliteti umski su pojmovi i stvarno nainjavanje (dal-e aqq) njima
ne pripada.
80

6. U meuvremenu smo saznali da, ako pojam ima jedan od narednih zna
kova, nee biti tastveni:
a. ako se podjednako predicira nematerijalnim i materijalnim stvarima,
poput brojeva;
b. ako se predicira samom tom ba istom pojmu, poput broja dva, koji
se moe predicirati na dva broja dva;
c. ako je zajedniki Nunom Egzistentu i kontingentnim stvarima, po
put relacija;
d. ako ukljuuje znaenje odnosa, poput relativnih kategorija;
e. ako se mijenja shodno razliitom gleditu, a bez vanjske promjene,
poput iznad i ispod.
Saetak
1. Kvalitet se definira ovako: to je akcident koji po sebi ne moe biti podijeljen i koji ne
ukljuuje znaenje odnosa.
2. Kvalitet se dijeli na etiri vrste: psihike kvalitete, osjetilne kvalitete, kvalitete speci
fine za kvantitet i pripravnosne kvalitete.
3. Psihiki kvalitet je nematerijalni akcident koji se primjenjuje na psihike supstance.
Budui da ga se percipira prisustvenim znanjem, njegovo postojanje jeste jedna od
najizvjesnijih egzistencija.
4. Osjetilni kvalitet jeste materijalni kvalitet koji se percipira izvanjskim osjetilima, a
dokazivanje njegove egzistencije, budui da se reflektira u okviru osjetila, potrebuje
empirijske argumente.
5. Kvalitet specifian za kvantitete podrazumijeva atribute koji se pripisuju brojevima
i geometrijskim kvantitetima. No, atributi brojeva su, u skladu sa svojom prirodom,
obzirnosne stvari, dok se atribute neprekidnih kvantiteta i geometrijskih oblika moe
ubrojati meu analitike akcidente.
6. Pripravnosni kvalitet jeste kvalitet posredstvom kojega pojavljivanje specifine pojave
stjee prednost.
7. Razlogom njegove opredmeenosti smatrano je prihvatanje atribucije bliskosti i uda
ljenosti, kao to je pripravnost spermatozoida za stjecanje duha udaljenija i slabija od
pripravnosti cjelokupnog embrija.
8. Pojam pripravnosti proizlazi iz poredbe materije s aktuelnou koja se u njoj ozbi
ljuje, tako da u vanjskom svijetu, izuzev pripravljanja uvjeta prisustva i odsustva, ne
postoji neka druga opredmeena stvar koju bismo nazvali pripravnosti.
9. To to pripravnost prihvata atribuciju bliskosti i udaljenosti jeste po poreenju i me
tafori i nije razlogom njene opredmeene egzistencije.
10. Mulla Sadra u nekim sluajevima pojanjava da se pripravnost vraa na nestanak
prepreke i kontrarnosti, pa ako prepreke nastanku neke pojave u potpunosti nestanu,

81

pripravnost materije za dotinu pojavu bit e bliska, a ukoliko neke prepreke preo
stanu, njena pripravnost smatrat e se udaljenom. A znaenje vanjske egzistencije
pripravnosti jeste da vanjska stvar prihvata njenu atribuciju.
11. Pojam supstance i pojam akcidenta nisu tastveni pojmovi i ne moe ih se smatrati
najviim rodom i da su od bt tastava.
12 Nematerijalne supstance ukljuuju: intelekte, due i imaginalne supstance. Materi
jalna supstanca jeste upravo tjelesna supstanca koju se moe podijeliti u dvije vrste:
tijelo i vrsne forme.
13. Psihiki i osjetilni kvalitet jesu vanjski akcidenti, a neprekidni kvantiteti i kvaliteti
specifini za kvantitete spadaju u analitike akcidente. Ostale vrste akcidentalnih ka
tegorija su obzirnosni i apstrahirani pojmovi.
14. est vrsta relativnih kategorija (gdje, kada, poloaj, posjedovanje, djelovanje i trplje
nje), neprekidni kvantiteti, osjetilni kvaliteti i kvaliteti specifini za kvantitete jesu
atributi materijalnih stvari. Psihiki kvaliteti specifini su nematerijalnim psihikim
supstancama, a broj i relacija zajedniki su materijalnim i nematerijalnim stvarima.
15. Analitiki akcidenti jedan su od aspekata egzistencije supstance, a njima i njihovim
subjektima pripada jedno te isto prosto nainjavanje. Objektivni akcidenti imaju spe
cifinu akcidentalnu egzistenciju kojoj pripada sloeno nainjavanje. No, brojevima i
relativnim kategorijama ne pripada stvarno nainjavanje, bilo da se pretpostavi da je
ono prosto ili sloeno.
16. Meu obiljeja netastvenih pojmova spada njihovo prediciranje Bogu Svevinjem,
podjednako prediciranje nematerijalnim i materijalnim stvarima, prediciranje sami
ma sebi, mijenjanje shodno gleditu i da ukljuuju znaenje odnosa.
Pitanja
1. ta je kvalitet? Predicira li se on btski ili akcidentalno svojim vrstama?
2. ta je to psihiki kvalitet? Kako se uspostavlja njegovo postojanje?
3. ta je osjetilni kvalitet? Kako se uspostavlja?
4. Jesu li svjetlo i toplota supstanca ili akcident?
5. ta je kvalitet specifian za kvantitete i koje su njegove vrste?
6. Spada li ijedna njegova vrsta meu opredmeene stvari?
7. Definirajte pripravnosni kvalitet.
8. Izloite i kritizirajte razloge njegovog postojanja.
9. Za koju se od akcidentalnih kategorija moe smatrati da ima stvarno tastvo?
10. Koja je od akcidentalnih kategorija specifina materijalnim, a koja nematerijalnim
stvarima? Koja je zajednika materijalnim i nematerijalnim stvarima?
11. Koji akcidenti se smatraju aspektom egzistencije supstance?
12. Je li nainjavanje akcidenata prosto ili sloeno? Objasnite.
13. Objasnite obiljeja netastvenih pojmova.

82

49. LEKCIJA

ZBILJA ZNANJA
Obuhvata:
Uvod
Ukazivanje na vrste znanja
Zbilju prisustvenog znanja
tastvo steenog znanja
Nematerijalnost percepcija

Uvod
O znanju se mogu voditi razne rasprave od kojih je veina povezana s epi
stemologijom te su, shodno tome, i u ovoj knjizi najvanije od njih spomenute
u poglavlju o epistemologiji. Meutim, o znanju je mogue voditi i druge ra
sprave, ali iz ontoloke perspektive, a filozofi su ih navodili na raznim mjesti
ma svojih filozofskih djela, dok je Mulla Sadra posvetio neovisnu diskusiju
problemima znanja. Meu njima je rasprava o nematerijalnosti znanja i znalca,
koju je prikladnije smjestiti u raspravu o materijalnom i nematerijalnom i zato
e biti navedena u ovom dijelu knjige, a potom e biti govora o problemu uje
dinjenja znalca i znanog (etted-e lem wa malm).
O ontologiji znanja mogue je postaviti nekoliko pitanja, kao naprimjer: ta
je zbilja znanja i imaju li sve vrste znanja jedno tastvo, ili, u najmanju ruku,
pripadaju li sva ona ili ne jednoj specifinoj kategoriji te jesu li sve vrste znanja
nematerijalne ili su sve one materijalne, ili su neke od njih nematerijalne, a
druge materijalne?
Da bi se na ova pitanja odgovorilo, neophodno je prvo baciti pogled na
vrste znanja o kojima je donekle raspravljano u epistemologiji.

Ukazivanje na vrste znanja

Egzistent ostvaruje svjesnost bez posredstva forme ili pojma, u sluaju
ega se ona naziva prisustvenim znanjem, ili se dogaa posredstvom osjetilne
i imaginalne forme, ili putem razumskih i osjeajnih pojmova, u sluaju ega
se naziva steenim znanjem, koje je specifino materiji pripadajuim duama.
Razina egzistencije due nazvana um smatra se neim poput posude za steeno
znanje, a za um se kae da ima razne razine i aspekte. Neke od njegovih razina
nadziru druge, tako da nia razina dobija presudbe o vanjskoj zbilji koja je u
odnosu s umom, a potom se dobija drugo znanje koje je povezano s ovim, kako
je objanjeno u 19. lekciji.
85

Ljudska svjesnost o jednoj noumenalnoj zbilji reflektira se u umu u formi

sudova, od kojih najjednostavniji oblik ima kategoriki sud, koji se potom di
jeli na jednostavno pitanje, sloeno pitanje i druge vrste sudova.
U kategorikom sudu postoje najmanje dva umska pojma, od kojih je jedan
subjekt a drugi predikat, a ovjek uzima u obzir odnos izmeu njih i pravi presudbu
uspostave za afirmativne sudove ili odsustva uspostave za negativne sudove, iako
u ovoj oblasti postoje razlike u miljenjima na koje je ukazano u 14. lekciji.
Presudba ili potvrda (u specifinom strunom smislu) dobija se kada po
jedinac vjeruje u sadraj suda, ak i ako je ovo uvjerenje tek hipotetiko. Ali,
uvjerenje osobe ne podudara se uvijek sa zbiljom i ponekad pojedinac moe
imati uvjerenja o kojima ima definitivan stav, ali koja su suprotna zbilji, u slu
aju ega se nazivaju sloenim neznanjem.
Imajui na umu ove take, steeno znanje moe se istraivati iz raznih aspe
kata, a o svakom sluaju moe se odvojeno raspravljati, ali ono o emu se obino
raspravlja jeste nematerijalnost percepcija, posebno racionalne percepcije.

Zbilja prisustvenog znanja

Kod prisustvenog znanja bt znanog jeste prisutna kod bti znalca i znalac
percipira njenu opredmeenu egzistenciju, a ovo motrenje i pronalazak nije neto
izvan bti znalca, nego je radije jedan od aspekata njegove egzistencije i slino
je analitikim akcidentima tijela koji se smatraju aspektima njihovih postojanja.
Drugim rijeima, kao to protezanje nije neto odvojeno od egzistencije tijela,
ve je pojam koji um dobija vlastitom analitikom aktivnou, ni prisustveno
znanje nema postojanje odvojeno od postojanja znalca. Pojmovi znanje i znalac
dobijaju se preko umske analize egzistencije znalca. Primjer navedenog u sluaju
Boga Svevinjeg jeste Njegova Sveta Bt, koja nije ni supstanca ni akcident, a u
sluaju stvorenja jeste sama njihova intelektualna ili psihika supstanca. Prirodno
je da ovakvo znanje nee biti ni akcident ni kvalitet.
Prisustveno znanje moe se podijeliti u vrste, a o nekim od njih postignuta
je saglasnost svih islamskih filozofa, dok o drugim postoje nesuglasice.
U objanjenju se kae da je znano u prisustvenom znanju nekada bt samog
znalca, poput znanja o sebi u sluaju dua i potpuno nematerijalnih egzistenata. U
ovom sluaju znalac i znano nemaju brojne egzistencije i razlika izmeu bivanja
86

znalcem i bivanja znanim jeste obzirnosna i podreena je umskom obziru. Ovo je

vrsta prisustvenog znanja o kojem postoji opa saglasnost meu filozofima, uklju
ujui peripatetike i iluminacioniste. Ponekad znalac i znano imaju brojano za
sebne egzistencije, ali ne u smislu da je jedan od njih potpuno odvojen i neovisan o
drugome, nego je sama ovisnost i relacija prema drugome, poput znanja uzroka da
rovatelja bivanja o svojoj posljedici, i obrnuto. Na taj nain dobijaju se druge dvije
vrste prisustvenog znanja, jedno je znanje emanirajueg uzroka (ellat-e mufajee)
o svojoj posljedici, a drugo je znanje posljedice o uzroku.
Ove dvije vrste prihvatili su iluminacionisti i Mulla Sadra sa svojim sljed
benicima. Svi oni se slau da je prisustveno znanje koje ima posljedica o svom
uzroku specifino nematerijalnim posljedicama, jer je materijalna egzistencija
sama rasprenost u okrilju prostora i vremena i nema prisustva kojim bi per
cipirala bt svog uzroka. Meutim, to se tie prisustvenog znanja koje ima
uzrok o svojoj posljedici, Mulla Sadra i neki od njegovih sljedbenika vjeruju
da u ovom sluaju, takoer, posljedica mora biti nematerijalna i da se u os
novi znanje ne odnosi na materijalni egzistent kao takav, jer njegovi dijelovi
rasuti u prostranstvu vremena i prostora nemaju prisustva koje bt znalca
moe percipirati. Meutim, drugi, poput Muhakkik Sabzevarija, ne prihvataju
ovaj uvjet za tu vrstu znanja. Oni dre da meusobna odsutnost materijalnih
dijelova nije nespojiva s tim da oni imaju prisustvo u odnosu na egzistent koji
ih ontoloki obuhvata, kao to rasprenost vremenskih egzistenata u okrilju
vremena nije nespojiva s njihovom zdruenou spram okrilja vjenosti i egzi
stenata koji obuhvataju vrijeme, a ovo je ispravan stav.
Moe se, takoer, zamisliti i etvrta vrsta prisustvenog znanja, a to je meusob
no znanje dvije nematerijalne posljedice na istoj razini, ali je vrlo teko dokazom
uspostaviti ovu vrstu znanja. Treba zakljuiti da u svim vrstama prisustvenog zna
nja znanje jeste bt samog znalca i nematerijalno je te je prirodno da nije vrstom
akcidenta i psihikog kvaliteta, iako je za znano mogue da bude supstancom ili
akcidentom, a, prema prihvaenom stavu, da bude ili nematerijalno ili materijalno.

tastvo steenog znanja

Bez sumnje je znanje, u smislu definitivnog uvjerenja suprotnog pretpo
stavci i dvoumljenju, slino njima u tome to je od psihikih stanja i kvaliteta,
a poput ostalih vrsta psihikih kvaliteta ogoljeno je od materije jer nema smisla
87

pretpostaviti da se materijalni akcident dogaa u nematerijalnom subjektu.

Meutim, suenje o znanju u smislu logikih sudova i njihovih dijelova zahti
jeva daljnju pozornost jer, kao to je nagovijeteno, sud se sastoji od razliitih
dijelova koji se svi zajedno ne mogu smatrati psihikim kvalitetima. Vjerovat
no je razlog razliitih stavova meu filozofima taj da u nekim sluajevima oni
razmatraju neke dijelove suda, a u drugim sluajevima druge dijelove.
U svakom sluaju stupovi kategorikog suda, njegov subjekt i predikat,
jesu dva neovisna pojma, od kojih se svaki zasebno percipira i bez potrebe za
zamiljanjem neeg drugog. No, sluaj je drukiji po pitanju odnosa i presud
be, jer se oni ne mogu dogoditi bez zamiljanja subjekta i predikata, a njihovi
pojmovi imaju estino i relaciono znaenje. S druge strane, pojmovi subjekta
i predikata govore o supstanci i akcidentu, bti i objektivnim i noumenalnim
atributima. Meutim, odnos je neto to je povezano s onim koji povezuje i
ne govori o objektivnom primjeru. Isto tako, presudba jeste aktivnou onoga
koji presuuje i jedino govori o vrsti jedinstva ili ujedinjenja izmeu primjera
subjekta i primjera predikata, ali ona sama nema primjer u vanjskom svijetu.
(Obrati panju!)
Iz tog razloga moe se rei da povezivanje neeg s nekom drugom stvari,
to jest, pripisivanje neeg nekoj drugoj stvari jeste duevnom aktivnou i da
je dua initeljem koji dodjeljuje egzistenciju odnosu. Isto tako, presudba na
kojoj poiva sud i kojom potvrda suda postaje razgovijetnom u odnosu na puki
zbir predodbi jeste radnjom due. Meutim, predodba subjekta ili predikata
ne ovisi o aktivnosti due i mogue je da se u umu ne javi slobodnom voljom,
iako zahtijeva vrstu panje i pozornosti due.
Moe se zakljuiti da javljanje odnosa / relacije i presudbe u dui jeste
produktivno javljanje (qejm-e udr); meutim, javljanje predodbe o su
bjektu i predikatu moe se smatrati utiskujuim javljanjem (qejm-e ull),
a njihova egzistencija moe se tumaiti vrstom projekcije u umu. Meutim,
mora se primijetiti da ova projekcija i urezivanje nije poput crtanja slike na
papiru ili nekom drugom materijalnom subjektu, nego je to radije duevnim
kvalitetom i ogoljeno je od materije. Jer materijalni akcidenti imaju poloajnu
relaciju (nesbat-e wa) spram svojih subjekata, mogu se pokazati osjetilima
i djeljivi su podreeno svojim subjektima, dok ove stvari nisu mogue za duu
i duevne stvari.
Iako produktivno javljanje odnosa i presudbe u dui samo po sebi nije
razlogom njihove nematerijalnosti, ipak je nematerijalnost uspostavljena
88

obraajui panju na njihovu egzistenciju parazitnu egzistenciji subjekta i

predikata. Pored navedenog, njihova nedjeljivost jeste najboljim razlogom
njihova bivanja nematerijalnim.

Nematerijalnost percepcija
Na osnovi razmatranja vrsta znanja, primjeujui jedinstvo prisustvenog
znanja s bti nematerijalnog znalca, te da znanje, u smislu uvjerenja i umskih
formi i pojmova, jeste psihiki kvalitet i primjeujui da odnosa / relacija i pre
sudba meu njima igra ulogu kopule, nematerijalnost svih vrsta znanja postaje
jasnom. Ustvari, njihova nematerijalnost dokazana je pomou nematerijalnosti
znalca. Meutim, postoje i drugi naini dokazivanja nematerijalnosti znanja i
percepcija, od kojih emo neke navesti. No, prethodno treba napomenuti da
se izrazi znanje i percepcija u ovoj raspravi koriste kao sinonimi i ukljuuju
osjeaj, imaginaciju1 i umovanje2.
1. Prvi argument o nematerijalnosti percepcija poznat je kao argument
nemogunosti utisnua veeg u manje, a njegovo objanjenje slijedi.
Osjetilno vienje jeste najniom vrstom percepcije za koju se zamilja da je
materijalna, a materijalisti je tumae kao fiziko-hemijsku i fizioloku akciju i
reakciju. Meutim, usmjeravajui naroitu panju upravo na ovu vrstu percep
cije postaje jasnim da se sama percepcija ne moe smatrati materijalnom stva
ri, a materijalne akcije i reakcije mogu se smatrati jedino pripremnim uvjetima,
jer vidimo vee forme, koje prekrivaju jako mnogo kvadratnih kilometara, a
koje su nekoliko puta vee od povrine naeg cjelokupnog tijela, a da ne govo
rimo o vizualnim organima ili mozgu! Ako su ove percepcijske forme materi
jalne i ako su projicirane u vizualnim organima ili organima tijela, one nikada
ne bi mogle biti veim od veliine mjesta njihova utiskivanja, jer materijalna
projekcija i utisnue bez odgovaranja mjestu utiskivanja nisu nemogui. Pri
mjeujui da ove perceptivne forme vidimo unutar sebe, neizbjeno se mora
prihvatiti da se one odnose na imaginalnu razinu due (martabe-je mel-je
nafs), ime je dokazana njihova nematerijalnost i nematerijalnost due.
Ess wa taajjol = zamiljanje.
Taaqqul = poimanje razumom.

1
2

89

Pojedini materijalisti odgovorili su da ono to vidimo jesu male slike poput

mikrofilmova, koje dolaze u postojanje u nervnom sistemu, a pomou razmje
ra i pravljenja relativnih uporedbi pronalazimo njihovu stvarnu veliinu. Ali
ponueni odgovor nee rijeiti potekou jer, kao prvo, poznavanje veliine
vlasnika forme, to jest, onog to je formom predstavljeno, jeste razliitim od
gledanja vee forme, a, kao drugo, pretpostavljeno je da je vidljiva forma vrlo
mala i da je uveavamo putem vjetina dobijenih iskustvom i preko koritenja
razmjera i relativnih uporedbi, kao da su stavljane pod lupu uma, dok u umu
najzad pronalazimo uveanu formu, pa se navedeni argument moe tano po
noviti po pitanju ove umske i imaginalne forme.
2. Drugi argument je da, ako je osjetilna percepcija vrstom umske akcije i
reakcije, onda e se ona dogoditi uvijek kada se osiguraju materijalni uvjeti,
dok se u veini sluajeva, uprkos osiguravanju materijalnih uvjeta, percepcija
ne dogaa, jer je panja due usmjerena ka drugoj stvari. Odavde se moe za
kljuiti da stjecanje percepcija ovisi o panji due i ne moe se smatrati vrstom
materijalne akcije i reakcije, iako ove akcije i reakcije igraju uvodnu ulogu u
dogaanju percepcija, a kao uinak pripadanja due tijelu, dua treba materi
jalne osnove i pripremne uvjete.
3. Trei argument je da skupa moemo percipirati dvije vidljive forme i me
usobno ih uporediti kako bismo mogli, naprimjer, kazati da su razliite, da su
sline, ili da su jednake ili da je jedna vea od druge. Pretpostavka da je svaka
od njih urezana u dio tijela i da je njihovo percipiranje upravo ovo projiciranje ili
utjelovljenje nuno implicira da svaki dio perceptivnog organa percipira upravo
onu formu koja je u njega urezana i da nije svjestan drugih formi. Pa koja ih
onda perceptivna mo percipira skupa i meusobno ih uporeuje? Ako se pret
postavi da postoji dodatni materijalni organ koji ih percipira skupa, ponavlja se
isti problem jer svaki materijalni organ posjeduje dijelove i ako percepcija znai
urezivanje formi u materijalno uporite, svaki dio percipirat e formu projiciranu
u njega, te se moe zakljuiti da se uporedba nee ni dogoditi. Zato se neizbjeno
mora prihvatiti da ih obje percipira jedna prosta perceptivna mo i da ih obje
pronalazi vlastitim jedinstvom i vlastitom jednostavnou. Ova mo nije ni ma
terijalna supstanca niti materijalni akcident. Zato percepcija nee biti utisnue
forme u materijalno mjesto utiskivanja. Ovim argumentom takoer se dokazuje
da su oboje, i percepcija i onaj koji percipira, nematerijalni.
4. etvrti argument je da nekada neto percipiramo i onda se toga sjeti
mo nakon mnogo godina. Ako se pretpostavi da je prola percepcija posebni
90

materijalni uinak u jednom od organa tijela, onda e prolaskom godina ona

biti izbrisana ili transformirana, imajui na umu injenicu da se elije tijela
mijenjaju svakih nekoliko godina. ak i ako neke elije ostaju ive, usljed
metabolizma i apsorpcije nove hrane one e se izmijeniti, pa kako se onda mo
emo prisjetiti upravo one forme, ili s njom uporediti novu formu i percipirati
njihove slinosti?
Mogue je rei da svaka elija, ili svaki novi materijalni dio, nasljeuje
uinke prethodnih dijelova i zadrava ih unutar sebe. Ali i uz ovu pretpostavku
ostat e pitanje koja mo percipira jedinstvo i slinost prethodnih i narednih
formi. Jasno je da se bez ovih uporedbi i percepcija prisjeanje i prepoznavanje
ne mogu dogoditi.
Ovaj argument postaje jasniji pomou supstancijalnog kretanja i kontinui
ranog nestajanja materijalnih stvari i u jednom smislu slian je argumentu da
nom u 44. lekciji, gdje su koritene naune i empirijske premise kako bi se
uspostavila nematerijalnost due.
Saetak
1. Prisustveno znanje znai pronalaenje egzistencije znanog i ovo pronalaenje nije
neto dodano bti znalca. Njegov primjer je ili Sveta Bt Boga Svevinjeg, ili je bti
vertikalnih i horizontalnih intelekta, ili je supstanca due. Nijedan od njegovih pri
mjera ne svrstava se meu psihike kvalitete.
2. Prisustveno znanje moe se podijeliti u etiri vrste: znanje nematerijalnog egzistenta
o vlastitoj bti, u pogledu ega postoji opa saglasnost, znanje emanirajueg uzroka o
svojoj posljedici, znanje posljedice o njenom emanirajuem uzroku i meusobno zna
nje dvije nematerijalne posljedice. Meutim, problematino je uspostaviti posljednju
vrstu racionalnim dokazom.
3. Mulla Sadra u pogledu znanja uzroka o svojoj posljedici nematerijalnost posljedice
takoer smatra uvjetom. Istina, meutim, ne podlijee ovom uvjetu budui da uzrok
darovatelj bivanja ontoloki obuhvata svoju materijalnu posljedicu i meusobna ra
sutost njenih dijelova nije nespojiva s njihovim prisustvom kod njega.
4. Steeno znanje ostvaruje se posredstvom umskih formi ili pojmova i specifino je
materiji pripadajuim duama.
5. Steeno znanje u smislu definitivnog uvjerenja suprotnog pretpostavci i dvoumljenju
spada meu psihike kvalitete.
6. Takoer, predodbe koje su stupovi sudova mogu se smatrati psihikim kvalitetom.
7. Meutim, odnos / relacija i prosudba jesu radnjama due i njihovo javljanje u dui
jeste produktivno javljanje. No, budui da je njihova egzistencija podreena egzisten
ciji subjekta i predikata, time je uspostavljena i njihova nematerijalnost.

91

8. Najbolji dokaz nematerijalnosti svih vrsta znanja jeste njihova nedjeljivost.

9. Jedan od dokaza nematerijalnosti percepcija jeste to to su vidljive forme vee od
organa vida i od cijelog tijela uope.
10. Drugi dokaz jeste taj to percepcije poivaju na panji due, a ukoliko bi bile mate
rijalna stvar, ostvarivale bi se uvijek osiguranjem materijalnih uvjeta (bez potreba za
panjom due).
11. Trei dokaz jeste mogunost percepcije dvaju ili vie formi i njihove meusobne po
redbe. Ukoliko bi se percepcije svodile na stjecanje materijalnih formi u materijalnim
organima, poredbe ne bi bile izvodive.
12. etvrti dokaz jeste mogunost sjeanja i ponovnog prepoznavanja formi koje su
percipirane desetljeima ranije. Ukoliko bi percipirana forma bila materijalna stvar,
promjenom mjesta utiskivanja (posebno s obzirom na supstancijalno kretanje) bila bi
transformirana i izbrisana, te ne bi bilo mjesta za sjeanje i prepoznavanje.
Pitanja
1. Definirajte prisustveno i steeno znanje te objasnite razlike izmeu njih.
2. Objasnite vrste prisustvenog znanja.
3. Kojoj kategoriji pripada prisustveno znanje?
4. Izloite i kritizirajte argument Mulla Sadre za uvjet nematerijalnosti znanog u znanju
uzroka o posljedici.
5. U kojem smislu je steeno znanje psihiki kvalitet?
6. ta je zbilja odnosa / relacije i prosudbe? U koju kategoriju se oni ubrajaju?
7. ta je openiti argument nematerijalnosti svih vrsta znanja?
8. Obrazloite specifini argument nematerijalnosti odnosa i prosudbe.
9. Objasnite etiri argumenta nematerijalnosti percepcija.
10. U koju vrstu kategorija spada pojam znanja? Koji argument za to moemo navesti?

92

50. LEKCIJA

UJEDINJENJE ZNALCA I ZNANOG

Obuhvata:
Uvod
Odreivanje mjesta sporenja
Objanjenje problema
Naine ujedinjenja egzistencije
Pregled teorije Mulla Sadre
Istraivanje problema

Uvod
U svojim knjigama ef1 i Ert2 Ibn Sina navodi nekoliko grkih filozofa
koji tvrde da, kada racionalni egzistent neto pojmi razumom, on postaje uje
dinjen s time. On, takoer, prenosi da je Porfirije napisao esej o ovom pitanju.
Meutim, sam Ibn Sina kritizira ovu teoriju i smatra je neutemeljenom.
S druge strane, u svom Asfru i u drugim djelima Mulla Sadra ovu teoriju
potvruje i insistira na njenoj ispravnosti te je proiruje kako bi ukljuivala sve
vrste znanja pa ak i osjetilnu percepciju.
udno neslaganje izmeu dva velika filozofa o navedenom problemu pri
rodno podie stupanj znatielje i interesiranja za rjeavanje problema i presude
izmeu strana u konfliktu. Stoga emo, na kraju ovog dijela knjige, tom pred
metu posvetiti posebnu lekciju.

Odreivanje mjesta sporenja

U prethodnoj lekciji nauili smo da u prisustvenom znanju sopstva nema
brojnosti i drugosti izmeu znalca i znanog, to treba nazvati jedinstvo znanja,
znalca i znanog3. Ukazano je da su prisustveno znanje prihvatili i peripate
tici, ukljuujui Ibn Sinaa. Stoga u ovom sluaju ne moe biti neslaganja o
ujedinjenju znalca i znanog4, naroito kada se izraz ujedinjenje (etted), kao
izraz suprotan izrazu jedinstvo (wadat), koristi na mjestima gdje postoji vrsta
brojnosti i dvojnosti, premda u znanju sopstva nema nikakve brojnosti, izuzev
brojnosti u umskim obzirima.
Ibn Sina, sudei po vanjtini njegovih iskaza, dri da oni koji prihvataju
ujedinjenje znalca i znanog podruje svoje rasprave ograniavaju na umovanje
Vidi: abijjt u-ef, fann 6, maqle 5, fal 6.
Vidi: Ert, nama 7.
3
Perz. wadat-e elm wa lem wa malm.
4
Perz. etted-e lem wa malm.
1
2

95

(taaqqol, to jest, poimanje razumom), to je suprotno imaginaciji i osjetilnom.

Ovo ujedinjenje se u najboljem sluaju moe proiriti na prisustveno znanje,
jer se u jeziku filozofa izraz razum (aql) i njegove izvedenice neprestano ko
riste kada se govori o prisustvenom znanju. Meutim, Mulla Sadra proirio
je podruje rasprave kako bi obuhvatio znanje i percepcije apsolutno, to jest,
sva znanja i percepcije bez kvalifikacije i ogranienja, ukljuujui i steeno i
prisustveno znanje i ukljuujui poimanje razumom, imaginaciju i osjetilo, a
sve te sluajeve on ukljuuje u ujedinjenje znalca i znanog.

Objanjenje problema
Prije tretiranja sri problema mora se objasniti pojam ujedinjenje. Mora se
tano vidjeti ta namjeravaju oni koji prihvataju ujedinjenje umujueg i umo
vanog5 ili ujedinjenje znalca i znanog6. Vjerovatno e ispravna percepcija ovog
znaenja osigurati znatnu pomo u rjeavanju problema.
Ujedinjenje dva egzistenta bit e ili ujedinjenje s obzirom na njihova ta
stva, ili s obzirom na njihove egzistencije, ili s obzirom na egzistenciju jednog
i tastvo drugog. Meutim, ujedinjenje dva potpuna tastva implicira trans
formaciju u tastvu, to je proturjenost jer pretpostavka potpunog tastva
pretpostavka je odreenog pojmovnog kalupa koji ne odgovara niti jednom
drugom pojmovnom kalupu, pa bi ujedinjenje dva potpuna tastva impliciralo
odgovaranje dva razliita kalupa. Kao to je poreenje umovanog s osjetilnim
poput ujedinjenja kruga i trougla, a ovdje koristimo primjer onog to se poima
osjetilima kako bi ilustrirali sluaj o inteligibilijama.
Meutim, ujedinjenje potpunog vrsnog tastva s nepotpunim tastvom
(rod i vrsna razlika), prema Aristotelovom aparatu roda i vrsne razlike, nema
zamjerku i prisutno je, ali ovo nema vezu s problemom poimanja razumom
i problemom percepcije i ovakvo ujedinjenje ne dogaa se pri poimanju ra
zumom. Pored toga, ovjek ponekad razumom pojmi neko tastvo potpuno
razliito od tastva ovjeka, to jest, takvo da meu njima ne postoji zajednika
tastvena osobina.
Perz. etted qel wa maql = ujedinjenje onog koji poima razumom i onog to se
razumom poima.
6
Perz. etted lem wa malm.
5

96

Zato, ako bi neko vjerovao da pri percepciji tastvo egzistenta koji perci
pira postaje ujedinjeno sa tastvom egzistenta koji se percipira i da, naprimjer,
tastvo ovjeka postaje jedno sa tastvom drveta ili ivotinje, onda on vjeruje
u neto to je proturjeno i nemogue.
Isto tako je nemogue ujedinjenje egzistencije onog koji percipira sa ta
stvom onog to se percipira, i obrnuto, pa ak i ako je ujedinjenje izmeu
egzistencije i tastva u nekom smislu ispravno, to je ujedinjenje egzistencije
jednog egzistenta sa vlastitim tastvom, a ne sa tastvima drugih egzistenata.
Zato jedina pretpostavka koja se o ujedinjenju umujueg i umovanog moe
odrati jeste ona o ujedinjenju njihovih egzistencija. Sada se mora vidjeti je
li ujedinjenje izmeu dvije egzistencije mogue ili nije. Ako je mogue, na
koliko se naina moe dogoditi?

Naini ujedinjenja egzistencije

Ujedinjenje dvaju ili vie opredmeenih egzistencija, u smislu vrste ovisnosti
ili meuovisnosti meu njima, mogue je i moe se zamisliti u nekoliko formi.
a. Ujedinjenje supstance i akcidenta, imajui na umu injenicu da je ak
cident ovisan o supstanci i da ne moe biti neovisan o svom subjektu.
Ovo ujedinjenje moe se vre uspostaviti na osnovi stava onih koji
dre da je akcident aspektom i razinom egzistencije supstance.
b. Ujedinjenje materije i forme, jer forma je ta koja ne moe biti odvojena
od svoga uporita i ustrajati neovisno o vlastitoj egzistenciji. Ova vrsta
ujedinjenja ponekad se poopuje na tijelo i duu, s obzirom da dua ne
moe doi u postojanje bez tijela, iako moe opstati neovisno o njemu.
c. Ujedinjenje nekoliko materija u sjeni jedinstvene forme koja im pripad
ne, poput ujedinjenja elemenata koji sainjavaju biljke ili ivotinje. Ovaj
nain ujedinjenja ustvari je akcidentalno ujedinjenje, a stvarno ujedinje
nje jedino bi se moglo dobiti ujedinjenjem svakog elementa s formom.
d. Ujedinjenje prvotne tvari, pretpostavljajui da joj nedostaje bilo kakva
aktuelnost, s formom koja joj daje aktuelnost. Ponekad se ova vrsta
ujedinjenja smatra jedinim stvarnim ujedinjenjem. Meutim, odbaciva
njem prvotne tvari kao opredmeene supstance koja nema aktuelnosti,
ovoj vrsti ujedinjenja ne ostavlja se prostora.
97

e. Moe se razmatrati i druga vrsta ujedinjenja izmeu dvije posljedice

jednog emanirajueg uzroka, s obzirom da je svaka od njih ujedinjena s
uzrokom i da je razdvajanje meu njima nemogue, iako nazivati ovakve
veze ujedinjenjem nije bez povrnosti.
f. Ujedinjenje izmeu uzroka dodjelitelja postojanja i njegove posljedice koja
je sama relacija i ovisnost o njemu, a izmeu ovakvog uzroka i njegove po
sljedice postoji posebna stupnjevitost (takk-e ). Ovaj nain ujedinje
nja moe se predoiti jedino putem poelnosti egzistencije i njenih razina i
naziva se ujedinjenjem zbiljskog i slabog (etted aqqe wa raqqe).
Treba primijetiti da se ovdje raspravlja o ujedinjenju koje je uinak per
cepcija, a to je ujedinjenje znalca s egzistencijom znanog po bti (malm-e
bi-t), to jest, upravo s perceptivnom formom koja se dogaa u umu, a ne s
njegovom objektivnom egzistencijom, to jest, ne s objektivnom egzistencijom
znanog. Zato za ovaj problem ujedinjenje materije i forme, ili objektivne sup
stance i akcidenta, nije relevantno.
S obzirom na ove naine ujedinjenja i s obzirom na injenicu da filozofi ste
eno znanje dre psihikim kvalitetom, lahko je prihvatiti prvu vrstu ujedinjenja
meu njima, a onda je prirodno da oni poput Ibn Sinaa nee odbaciti ovakvo
ujedinjenje. Meutim Mulla Sadru se ovakvo ujedinjenje nije dopalo i pokuao
je dokazati drugu vrstu slinu ujedinjenju materije i forme, to jest, smatrao je da
je veza izmeu due i perceptivnih formi poput veze prvotne tvari i forme. Isto
kao to se aktuelnost prvotne tvari dobija u sjeni ujedinjenja s formom, aktuelno
bivanje umujuom za duu se dogaa u sjeni ujedinjenja s razumskim formama.

Pregled teorije Mulla Sadre

Da bi se pojasnila teorija Mulla Sadre, ovdje e biti navedene njegove rijei:
Egzistencija forme koja se aktuelno pojmi razumom jeste ista egzistenciji
bivanja umujuom za duu (i u strunom smislu, njena egzistencija u sebi je
ista kao i njena egzistencija za drugo), a ako se pretpostavi da perceptivna
forma ima drugu egzistenciju i da je njena veza s egzistentom koji percipira je
dino veza utisnutog s mjestom utiskivanja (ll wa maall), onda bi se moralo
tvrditi da svaka od njih ima neovisnu egzistenciju naspram druge, dok forma
pojmljena razumom [to jest, umovana forma] nema egzistenciju pored samog
98

aspekta bivanja umovanom, aspekta koji je upravo sama njena bt, bez obzira
je li ili nije onaj koji je razumom poima [to jest, umujui] izvan ove bti. Prije
je reeno da su suodnosnosti (motajefn)9 (a meu njima i umujui i umova
no) partneri u pitanju stupnja njihove egzistencije. Ova presudba takoer stoji
i za osjetilne forme.
(...) drugi kau: Supstanca due ima pasivno stanje u odnosu na razumsku for
mu i poimanje razumom nije nita drugo do ova pasivnost. Meutim, kako neto
po sebi lieno razumskog svjetla moe percipirati razumsku formu koja po sebi
posjeduje atribut bivanja umovanom? Je li mogue da slijepo oko neto ugleda?!
(...) ustvari, aktuelno bivanje umujuom za duu je poput aktuelizacije
prvotne tvari pomou tjelesne forme i isto kako ni materija sama po sebi nije
odreena, tako ni dua sama po sebi ne umuje, nego postaje aktuelni umujui
u sjeni ujedinjenja s razumskom formom.7
No, u ovom objanjenju postoji nekoliko prijepornih taaka.
1. Povodom izjave ako je veza izmeu perceptivne forme i onog koji je
percipira veza utisnutog i mjesta utiskivanja, onda mora biti mogue da se za
svaki od njih razmotri zasebna egzistencija, moe se postaviti pitanje ta se
misli pod zasebnom egzistencijom. Ako se misli da perceptivna forma moe
postojati bez uporita, onda e ovo iziskivanje biti neispravno, jer nijedan
akcident ili forma koja je potrebita za uporitem bez njega se ne moe dogoditi.
Ako se misli da ih razum moe odvojeno razmatrati, ovo je, u sluaju per
ceptivnih formi, takoer mogue. Pored ovoga, sam Mulla Sadra egzistenciju
akcidenata smatra aspektima egzistencije supstance i ne prihvata njihovu ne
ovisnu egzistenciju. Pa ta je onda prepreka tome da se znanje smatra vrstom
akcidenta i aspektom egzistencije znalca?
2. Povodom njegove tvrdnje: Aktuelno bivanje umovanim jeste btska
stvar za razumske forme, bez obzira postoji li ili ne postoji umujui izvan
njihovih bti, mora se rei da su izrazi bivanje znanim i bivanje umovanim
(malmijjat wa maqlijjat) suodnosni (ef)9, a nemogue je pretpostaviti
jedan bez pretpostavke egzistenta koji biva znalcem i biva umujuim (lemijjat
wa qelijjat). Najvie to se moe rei je da ova dva termina mogu ponekad
odgovarati jednom egzistentu, poput znanja o sopstvu, a ponekad izrazi znalac
i umujui odgovaraju egzistentu izvan bti znanog. Puko pripisivanje termi
na umovano (maql) neemu nije razlog pretpostavci da je termin umujui
Vidi: Asfr, sv. 3, str. 313-320; sv. 6, str. 165-168.

99

(qel) takoer istinit za tastvo ili egzistenciju same te stvari. Drugim rije
ima, suodnosni pojam umovano ne moe se smatrati btskim za neto (bilo
da je izraz btski shvaen u skladu s Isagoge, ili u skladu s Ketb al-borhn
[Aristotelovom logikom]), tako da se uz pomo pravila jednakosti suodnosnosti (takfu-e motajefajn) atribut umujui moe uspostaviti za njegovu
bt. Povrh toga, zahtjev navedenog pravila, kako ga Ibn Sina iznosi u svom
Talqtu, jeste jednakost u implikacijama, a ne u razini egzistencije8.
Moe se zakljuiti da aktuelnost atributa umovano za perceptivnu formu
ne zahtijeva nita osim da ona posjeduje aktuelnog umujueg, bez obzira je li
u svojoj bti ili izvan nje.
3. to se tie poredbe izmeu pasivnosti due spram perceptivnih formi i
slijepa oka, mora se kazati da je za ovjeka, kao prvo, mogue da duu smatra
initeljem perceptivnih formi, poput sluaja presudbe i apstrahiranih pojmova
i svih logikih i filozofskih sekundarnih inteligibilija; i drugo, zato ne upo
rediti duu s okom koje vidi i koje dobija aktuelno vienje kada se suoi s
vidljivom stvari?
to se tie analogije izmeu due i prvotne tvari, prema prihvaenoj teoriji
koja porie prvotnu tvar kojoj manjka aktuelnost, ne postoji potreba za njenim
daljnjim objanjavanjem.

Istraivanje problema
Obraajui naroitu panju na navedena pitanja postaje jasno da se veza iz
meu znalca i znanog ne moe objasniti na jedan nain za sve sluajeve, nego
radije prikladnim razmatranjem vrsta znanja svaki sluaj mora biti razmotren
odvojeno kako bi se odredila ova veza. Sada emo iznijeti zakljuke do kojih
se dolo ovom raspravom.
1. U sluaju prisustvenog znanja o bti, znanje, znalac i znano imaju jed
nu egzistenciju i ne postoji nikakva vrsta brojnosti izmeu njih, izuzev
brojnosti u razumskim obzirima. Ako se izraz ujedinjenje primjeni na
ove sluajeve, onda je to zbog njihove obzirnosne brojnosti, to jest,
iz aspekta na brojnost nagovijetenih obzira, inae treba koristiti izraz
Vidi: Talqt, str. 76, 91, 95.

100

2.
3.
4.
5.

6.

7.

8.

jedinstvo umjesto ujedinjenje. O ovom sluaju jedinstva znalca i zna

nog postoji openita saglasnost.
Ono to namjeravaju oni koji vjeruju u ujedinjenje znalca i znanog nije
ujedinjenje znalca i znanog po akcidentu (malm-e bil-ara), nego ujedi
njenje znalca i znanog po bti (malm-e bi-t, to jest, perceptivne forme).
Isto tako, ono to namjeravaju nije ujedinjenje tastva znalca i tastva
znanog jer bi to zahtijevalo izmjenu tastva i proturjenost.
Ujedinjenje egzistencije jedne od njih sa tastvom druge oito nije tano.
U prisustvenom znanju koje emanirajui uzrok ima o posljedici, i obr
nuto, dobija se ujedinjenje zbiljskog sa slabim ili, drugim rijeima,
stupnjevito ujedinjenje razina egzistencije, jer egzistencija jednog od
njih jeste sama relacija i ovisnost o drugome te nije po sebi neovisna.
Prisustveno znanje koje dvije nematerijalne posljedice imaju jedna o
drugoj, pod pretpostavkom da ovakvo znanje postoji, moe se smatrati
akcidentalnim ujedinjenjem izmeu znalca i znanog jer svaki od njih
ima btsko ujedinjenje sa svojim emanirajuim uzrokom.
U steenom znanju one skupine koja se smatra radnjom due, u kojoj
se dua smatra epifanijskim initeljem (fel-e bil-tadall), initeljem
po saglasnosti (fel-e bil-ri) ili initeljem po provienju (fel-e bil-enje), ujedinjenje se, takoer, moe smatrati vrstom stupnjevitog
ujedinjenja razina egzistencije.
U skupini steenog znanja koja se smatra duevnim kvalitetom znano po
bti, koje je upravo specifini duevni kvalitet, ujedinjeno je sa supstancom
due ujedinjenjem koje je jednako ujedinjenju akcidenta sa supstancom.

Saetak
1. Sporno mjestu u pitanju ujedinjenosti znalca i znanog jeste je li ili nije egzistenci
ja znalca ujedinjena s egzistencijom perceptivne forme. Meutim, ujedinjenje dva
tastva ili ujedinjenje jednog od njih s egzistencijom drugog te, takoer, ujedinjenje
znalca sa znanim po akcidentu izvan je predmeta sporenja. Koliko god da je u teolo
giji Ibn Sinaa ovo pitanje tretirano kao problem umovanja, Mulla Sadra ga je proirio
na podruje imaginacije i osjeaja.
2. Ujedinjenje dvije opredmeene egzistencije, u smislu njihove ovisnosti ili meuovi
snosti, pretpostavljeno je u est oblika: ujedinjenje akcidenta i supstance, ujedinjenje
sekundarne materije i forme, ujedinjenje nekoliko materija u sjeni jedinstvene for
me, ujedinjenje prvotne tvari s formom, ujedinjenje emanirajueg uzroka sa svojom

101

posljedicom i ujedinjenje dvije posljedice iste razine posredstvom ujedinjenja svake

od njih s emanirajuim uzrokom.
3. Mulla Sadra pokuao je prikazati ujedinjenje due s perceptivnom formom kao ujedi
njenje prvotne tvari i forme.
4. U tu svrhu posluio se ovakvom argumentacijom: bivanje znanom jeste btski atribut per
ceptivne forme i ozbiljenje tog atributa bez egzistencije znalca nema smisla. Takoer, sam
taj atribut uspostavljen je za bt perceptivne formi, pa e i bivanje znalcem za njenu bt
tako biti uspostavljeno. Naime, dvije suodnosne stvari u pogledu egzistencije su partneri,
tako da bivanje znalcem due nije mogue izuzev posredstvom ujedinjenja s njom.
5. Odgovor na to jeste da je bivanje znanim suodnosni pojam i ni u kojem sluaju ne moe
biti btskim za neki egzistent. Iako aktuelno bivanje znanim potrebuje aktuelnog znalca,
ono ne implicira egzistenciju znalca u bti znanog. Nego, ukoliko se bivanje znanim eg
zistenta uspostavi za njega samog (poput znanja nematerijalne supstance o svojoj bti),
primjer izraza znalac i znano bit e jedna te ista stvar. Meutim, ako neki egzistent nije
znalcem (poput psihikog kvaliteta), onda e znalac biti supstanca izvan njegove bti i
naposljetku e imati meusobno ujedinjenje poput ujedinjenja supstance i akcidenta.
6. injenica je da se kvalitet odnosa izmeu znalca i znanog ne moe u svim sluajevima
objasniti na isti nain, nego u razliitim sluajevima postoje razlike. Tako u sluaju
prisustvenog znanja o bti znalca i znano treba smatrati jednim, a ne ujedinjenim.
7. U prisustvenom znanju, koje emanirajui uzrok ima u posljedici i obratno, ujedinjenje
znalca i znanog jeste stupnjevito ujedinjenje razina egzistencije, pri emu jedno od
njih jeste sama relacija i ovisnost o drugom.
8. Prisustveno meusobno znanje dvije nematerijalne posljedice, pod pretpostavkom da
se ono moe uspostaviti, moe se smatrati akcidentalnim ujedinjenjem izmeu znalca
i znanog.
9. Kod steenog znanja, ukoliko spada u psihike kvalitete, ujedinjenje znalca i znanog
bit e od ujedinjenja supstance i akcidenta.
10. Ukoliko se steeno znanje smatra radnjom due, njihova ujedinjenja smatraju se stup
njevitim ujedinjenjem razina egzistencije.
Pitanja
1. Precizno obrazloite sporno mjesto u pogledu pitanja ujedinjenja znalca i znanog.
2. U koliko oblika se moe pretpostaviti ujedinjenje dva egzistenta? Koji od njih je
ispravan?
3. U koliko oblika se moe zamisliti ujedinjenje opredmeenih egzistencija? Koji od
njih je ispravan?
4. Kakav je stav Mulla Sadre u pogledu ujedinjenja znalca i znanog?
5. Obrazloite i kritizirajte njegov argument.
6. Koliko vrsta veze izmeu znalca i znanog postoji u razliitim sluajevima znanja i
percepcije? Kakvo znaenje ima njihovo ujedinjenje u svakom od tih sluajeva?

102

Sadraj

5. DIO
MATERIJALNO I NEMATERIJALNO
41. LEKCIJA: MATERIJALNO I NEMATERIJALNO ......................................................................... 7

Uvod....................................................................................................................................... 9
Znaenje izraza nematerijalno i materijalno..........................................................................11
Karakteristike tjelesnih i nematerijalnih stvari..................................................................... 12
Saetak . ............................................................................................................................... 14
Pitanja................................................................................................................................... 15
42. LEKCIJA: TA JE PROSTOR? . ................................................................................................. 17
Uvod .................................................................................................................................... 19
Problem prostora i vremena.................................................................................................. 19
Razlika izmeu prostora i gdje i izmeu vremena i kada....................................... 21
Zbilja prostora....................................................................................................................... 21
Saetak . ............................................................................................................................... 23
Pitanja................................................................................................................................... 24
43. LEKCIJA: TA JE VRIJEME? . .................................................................................................. 25
Rasprava o zbilji vremena.................................................................................................... 27
Teorija Mulla Sadre.............................................................................................................. 30
Objanjenje nekih taaka...................................................................................................... 32
Saetak.................................................................................................................................. 34
Pitanja................................................................................................................................... 35
44. LEKCIJA: VRSTE SUPSTANCI . ............................................................................................... 37
Teorije o vrstama supstanci.................................................................................................. 39
Tjelesna supstanca................................................................................................................ 40
Psihika supstanca................................................................................................................ 41
Dva dokaza nematerijalnosti due........................................................................................ 42
Saetak . ............................................................................................................................... 43
Pitanja................................................................................................................................... 44
45. LEKCIJA: NASTAVAK RASPRAVE O VRSTAMA SUPSTANCE . .............................................. 45
Intelektualna supstanca . ...................................................................................................... 47
Pravilo plemenitije kontingentnosti...................................................................................... 47
Imaginalna supstanca . ......................................................................................................... 50
Saetak . ............................................................................................................................... 52
Pitanja................................................................................................................................... 54

353

46. LEKCIJA: MATERIJA I FORMA ............................................................................................... 55

Gledita filozofa o materiji i formi....................................................................................... 57

Argument aristotelovske teorije............................................................................................ 58
Kritika................................................................................................................................... 60
Saetak.................................................................................................................................. 63
Pitanja................................................................................................................................... 64
47. LEKCIJA: AKCIDENTI ............................................................................................................. 65
Stavovi filozofa o akcidentima............................................................................................. 67
Kvantitet............................................................................................................................... 67
Relativne kategorije.............................................................................................................. 69
Saetak . ............................................................................................................................... 71
Pitanja................................................................................................................................... 72
48. LEKCIJA: KVALITET ............................................................................................................... 73
Kategorija kvaliteta............................................................................................................... 75
Psihiki kvaliteti................................................................................................................... 75
Osjetilni kvaliteti.................................................................................................................. 76
Kvaliteti specifini za kvantitete........................................................................................... 77
Pripravnosni kvaliteti . ......................................................................................................... 78
Zakljuci............................................................................................................................... 79
Saetak.................................................................................................................................. 81
Pitanja................................................................................................................................... 82
49. LEKCIJA: ZBILJA ZNANJA . .................................................................................................... 83
Uvod..................................................................................................................................... 85
Ukazivanje na vrste znanja................................................................................................... 85
Zbilja prisustvenog znanja.................................................................................................... 86
tastvo steenog znanja........................................................................................................ 87
Nematerijalnost percepcija................................................................................................... 89
Saetak.................................................................................................................................. 91
Pitanja................................................................................................................................... 92
50. LEKCIJA: UJEDINJENJE ZNALCA I ZNANOG ........................................................................ 93
Uvod..................................................................................................................................... 95
Odreivanje mjesta sporenja................................................................................................. 95
Objanjenje problema .......................................................................................................... 96
Naini ujedinjenja egzistencije............................................................................................. 97
Pregled teorije Mulla Sadre.................................................................................................. 98
Istraivanje problema.......................................................................................................... 100
Saetak................................................................................................................................ 101
Pitanja................................................................................................................................. 102
6. DIO
NEPROMJENJIVO I PROMJENJIVO
51. LEKCIJA: NEPROMJENJIVO I PROMJENJIVO ...................................................................... 103

Uvod................................................................................................................................... 107
Objanjenja o promjenjivosti i nepromjenjivosti................................................................ 107

354

Oblici promjene.................................................................................................................. 108

Stavovi filozofa o oblicima promjene..................................................................................110
Saetak . ..............................................................................................................................111
Pitanja..................................................................................................................................112
52. LEKCIJA: POTENCIJALNO I AKTUELNO ..............................................................................113
Uvod....................................................................................................................................115
Objanjenje pojmova potencijalnost i aktuelnost................................................................116
Dioba egzistenata na aktuelne i potencijalne.......................................................................117
Veza izmeu potencijalnog i aktuelnog...............................................................................118
Saetak................................................................................................................................ 120
Pitanja................................................................................................................................. 121
53. LEKCIJA: NASTAVAK RASPRAVE O POTENCIJALNOM I AKTUELNOM . ........................... 123
Podudaranje potencijalnosti i aktuelnosti u sluajevima promjene.................................... 125
Beskonani niz materijalnih dogaaja................................................................................ 126
Pravilo nunosti prioritetnosti materije materijalnim dogaajima..................................... 127
Vremenski nastanak materijalnog svijeta........................................................................... 128
Saetak................................................................................................................................ 130
Pitanja................................................................................................................................. 131
54. LEKCIJA: NASTAJANJE I PROPADANJE . ............................................................................. 133
Uvod................................................................................................................................... 135
Pojmovi nastajanje i propadanje......................................................................................... 135
Zdruenost dvije forme u jednoj materiji........................................................................... 136
Veza nastajanja i propadanja s kretanjem........................................................................... 139
Saetak................................................................................................................................ 140
Pitanja................................................................................................................................. 141
55. LEKCIJA: KRETANJE ............................................................................................................ 143
Pojam kretanje.................................................................................................................... 145
Egzistencija kretanja........................................................................................................... 146
Nedoumice poricatelja postojanja kretanja i njihovo rjeenje............................................ 147
Saetak . ............................................................................................................................. 149
Pitanja................................................................................................................................. 150
56. LEKCIJA: OSOBINE KRETANJA . .......................................................................................... 151
initelji kretanja................................................................................................................. 153
Osobenosti kretanja............................................................................................................ 153
Zahtjevi kretanja ................................................................................................................ 155
Saetak . ............................................................................................................................. 158
Pitanja................................................................................................................................. 160
57. LEKCIJA: DIOBE KRETANJA ................................................................................................ 161
Uvod................................................................................................................................... 163
Dioba kretanja na osnovi ubrzanja..................................................................................... 164
Usavravanje kreueg usljed kretanja............................................................................... 165
Saetak . ............................................................................................................................. 168
Pitanja................................................................................................................................. 169
58. LEKCIJA: KRETANJE U AKCIDENTIMA ............................................................................... 171
Uvod................................................................................................................................... 173

355

Prostorno kretanje............................................................................................................... 173

Poloajno kretanje.............................................................................................................. 174
Kvalitativno kretanje.......................................................................................................... 175
Kretanje u kvantitetu........................................................................................................... 176
Saetak . ............................................................................................................................. 177
Pitanja................................................................................................................................. 178
59. LEKCIJA: KRETANJE U SUPSTANCI . ................................................................................... 179
Uvod................................................................................................................................... 181
Nedoumica poricatelja kretanja u supstanci ...................................................................... 181
Rjeenje nedoumice............................................................................................................ 182
Argumenti za postojanje kretanja u supstanci.................................................................... 183
Saetak................................................................................................................................ 187
Pitanja................................................................................................................................. 188
60. LEKCIJA: NASTAVAK RASPRAVE O SUPSTANCIJALNOM KRETANJU ............................... 189
Neke napomene.................................................................................................................. 191
Vrste supstancijalnog kretanja............................................................................................ 192
Veza izmeu supstancijalnog kretanja i aktuelnosti i potencijalnosti................................. 193
Kontinuitet supstancijalnog kretanja.................................................................................. 195
Vertikalni kontinuitet.......................................................................................................... 195
Horizontalni kontinuitet...................................................................................................... 196
Saetak................................................................................................................................ 197
Pitanja................................................................................................................................. 198
7. DIO
TEOLOGIJA
61. LEKCIJA: NAIN SPOZNAJE BOGA ..................................................................................... 201

Uvod................................................................................................................................... 203
Nauka teologija i njen predmet . ........................................................................................ 204
Priroenost znanja o Bogu.................................................................................................. 204
Mogunost dokaznog argumentiranja o postojanju Boga.................................................. 206
Dokaz od uzroka ka posljedici i od posljedice ka uzroku.................................................. 207
Saetak................................................................................................................................ 208
Pitanja................................................................................................................................. 209
62. LEKCIJA: DOKAZIVANJE NUNOG BIA .............................................................................211
Uvod................................................................................................................................... 213
Prvi dokaz........................................................................................................................... 214
Drugi dokaz........................................................................................................................ 216
Trei dokaz......................................................................................................................... 217
Saetak . ............................................................................................................................. 218
Pitanja................................................................................................................................. 220
63. LEKCIJA: TEVHID ................................................................................................................. 221
Znaenje tevhida................................................................................................................. 223
Tevhid u nunosti egzistencije............................................................................................ 223
Nijekanje aktuelnih dijelova............................................................................................... 225

356

Nijekanje potencijalnih dijelova, vremena i prostora......................................................... 225

Odbacivanje analitikih dijelova........................................................................................ 226
Saetak................................................................................................................................ 227
Pitanja................................................................................................................................. 228
64. LEKCIJA: JEDINSTVO U RADNJAMA . ................................................................................. 229
Uvod................................................................................................................................... 231
Jedinstvo u stvaranju i gospodarenju.................................................................................. 231
Jedinstvo u emanaciji egzistencije...................................................................................... 233
Nijekanje prisile i preputanja............................................................................................ 234
Saetak................................................................................................................................ 236
Pitanja................................................................................................................................. 237
65. LEKCIJA: BOIJI ATRIBUTI .................................................................................................. 239
Uvod................................................................................................................................... 241
Granice spoznaje Boga....................................................................................................... 242
Uloga razuma u spoznaji Boga........................................................................................... 242
Pozitivni i negativni atributi............................................................................................... 243
Btski i djelatni atributi....................................................................................................... 244
Saetak................................................................................................................................ 246
Pitanja................................................................................................................................. 248
66. LEKCIJA: BTSKI ATRIBUTI . ................................................................................................ 249
Uvod................................................................................................................................... 251
ivot.................................................................................................................................... 251
Znanje................................................................................................................................. 253
Znanje o bti........................................................................................................................ 253
Znanje o stvorenjima.......................................................................................................... 254
Mo..................................................................................................................................... 255
Saetak................................................................................................................................ 257
Pitanja................................................................................................................................. 258
67. LEKCIJA: DJELATNI ATRIBUTI . ........................................................................................... 259
Uvod................................................................................................................................... 261
Koji uje i vidi.................................................................................................................... 261
Koji govori.......................................................................................................................... 262
Volja.................................................................................................................................... 262
Pojam volje......................................................................................................................... 263
Zbilja volje.......................................................................................................................... 263
Mudrost i najbolji poredak.................................................................................................. 265
Saetak................................................................................................................................ 266
Pitanja................................................................................................................................. 267
68. LEKCIJA: SVRHA STVARANJA ............................................................................................. 269
Uvod................................................................................................................................... 271
Svrha i krajnji uzrok........................................................................................................... 271
Neke napomene.................................................................................................................. 272
Svrhovitost Boga Uzvienog.............................................................................................. 274
Saetak................................................................................................................................ 276
Pitanja................................................................................................................................. 277

357

69. LEKCIJA: BOIJA ODLUKA I ODREDBA .............................................................................. 279

Uvod................................................................................................................................... 281
Pojmovi odluke i odredbe................................................................................................... 281
Filozofsko objanjenje odluke i odredbe............................................................................ 282
Razine radnje...................................................................................................................... 282
Veza odluke i odredbe sa slobodom ovjeka...................................................................... 285
Koristi rasprave................................................................................................................... 287
Saetak................................................................................................................................ 288
Pitanja................................................................................................................................. 289
70. LEKCIJA: DOBRO I ZLO U KOSMOSU . ................................................................................ 291
Uvod................................................................................................................................... 293
Pojmovi dobro i zlo............................................................................................................ 293
Filozofska analiza dobra i zla............................................................................................. 294
Tajna zala u kosmosu.......................................................................................................... 297
Saetak . ............................................................................................................................. 299
Pitanja................................................................................................................................. 300
Perzijsko-bosanski rjenik strunih pojmova iz filozofije . ............................................... 301
O autoru ............................................................................................................................. 347

358