UNIVERZITET U SARAJEVU

FILOZOFSKI FAKULTET
ODSJEK ZA HISTORIJU

Balkanski ratovi i demografske promjene

(Dodiplomski rad)

Mentor:

Kandidat:

Prof. dr. Edin Radui

Aldin Frato

Sarajevo, septembar 2014

Sadraj

Uvod
1. Stanje na Balkanu i uzroci balkanskih ratova
2. Balkanski savez
3. Prvi Balkanski rat
3.1. Ratni ciljevi
3.2. Vojne pripreme za rat
3.3. Vojne operacije
3.4. Mir u Londonu i posljedice Prvog balkanskog rata

4. Drugi Balkanski rat

4.1. Uzroci rata i novi vojni savez
4.2. Vojne operacije
4.3. Mir u Bukuretu i posljedice Drugog Balkanskog rata

5. Demografske promjene izazvane Balkanskim ratovima

5.1. Migracije i ubistva muslimanskog stanovnitva
5.2. Odnos prema muslimanima u Makedoniji
5.3. Odnos prema muslimanima na Sandaku
5.4. Odnos prema muslimanima na Kosovu
5.5. Prva humana razmjena stanovnika

6. Odnos velikih sila prema Balkanskim ratovima

7. Bosna i Hercegovina i Balkanski ratovi
Zakljuak
Literatura

Uvod
1

Nakon brojnih kriza koje su pogodile Osmansko carstvo tokom XIX i XX stoljea,
konani udarac u Evropi zadali su mu Balkanski ratovi. Balkanski ratovi oznaavaju dva sukoba
koja su se desila na Balkanu tokom 1912. i 1913. godine. Prvi balkanski rat poeo je 8. oktobra
1912. godine, a zavren je potpisivanje mira na konferenciji u Londonu 30. maja 1913. godine. U
ovom ratu sukobile su se Balkanske saveznice ( Srbija, Bugarska, Grka i Crna Gora) sa jedne
strane, protiv Osmanskog carstva, koje se nalo na drugoj strani. Osmanlije su u ovom ratu
pretrpjele poraz, te su izgubile gotovo cijeli teritorij u Evropskom dijelu carstva. Drugi balkanski
rat poeo krajem juna, tanije sa 29. na 30. juni kada je Bugarska objavila rat Srbiji i Grkoj.
Pored ove tri zemlje u ratu su uestvovale: Crna Gora, Rumunija i Osmansko carstvo. Bugarska
je poraena u Drugom balkanskom ratu koji je zavren potpisivanjem mira u Bukuretu 10.
augusta 1913. godine.
Cilj ovog rada je na to bolji nain predstaviti dogaaje koji su se desili u dva Balkanska
rata, te njegove posljedice, a prije svega demografske promjene na Balkanu koje su uzrokovane
ratovima. Tokom izrade dodiplomskog rada nije bilo veih potekoa u pronalasku literature, jer
je tema dobro obraena u historiografiji. Osnovna literatura koritena tokom pisanja ovog rada
je: ,, Vojna Enciklopedija, drugo izdanje'', ,, Istorija makedonskog naroda, drugo izdanje'', ,,
Istorija srpskog naroda, knjiga 6, tom 1'', djelo Safeta Bandovia : ,, Iseljavanje Bonjaka u
Tursku'', kao i pojedine lanke objavljene u knjizi M. Hakana Javuza i Ise Blumija ,, War and
Nationalism, The Balkan Wars, 1912-1913, and Their Socialpolitical Implication''. Osim ovih
dijelom je koriten i veliki broj drugih dijela, kao i lanaka. Prilikom pisanja ovog rada koritene
su hronoloka i tematska, a rad je radi lakeg praenja podijeljen u nekoliko veih cjelina koje
govore o ratovima i demografskim promjena, koje su posljedice dva Balkanska rata.
U prvom dijelu rada predstavljeno je stanje na Balkanu prije Prvog balkanskog rata, kao i
sami uzroci rata. Drugi dio rada posveen je Balkanskom savezu, a idua dva poglavlja govore o
Prvom i Drugom Balkanskom ratu. Peto poglavlje posveeno je demografskim promjenama koje
su se desile tokom i poslije dva rata. U poglavlju smo opisali promjene u Makedoniji koja je
najvie bila zahvaena ratom, kao i na Kosovu i Sandaku. Posljednja dva poglavlja posveena
su odnosima velikih sila prema Balkanskom ratu, te utjecaju rata na Bosnu i Hercegovinu.

1. Stanje na Balkanu i uzroci balkanskih ratova

2

Da bismo poeli govoriti o ratovima koji su se desili na Balkanu 1912-1913. godine, prije
svega moramo spomenuti uzroke zbog kojih je dolo do ratova, tanije prije svega moramo
govoriti o stanju na Balkanu prije samih ratova. Osnovni dogaaji koji se uzimaju kao glavni
povodi poetku balkanskih ratova su : 1. Naslijee Berlinskog kongresa, 2. Izloenost Osmanske
slabosti u ratu sa Italijom, 3. Neuspjeh Osmanske reforme u Makedoniji, 4. Jaanje nacionalizma
na Balkanu, 5. Ustanak u Albaniji.1
Sami uzroci rata korijene vuku jo od Rusko-Turskog rata 1877-1878. i dva mira koja su
se desila nakon tog rata. Naravno, rije je o miru u San Stefanu, te kongresu u Berlinu. Mirom u
San Stefanu potpisanim 3.marta 1878. godine Srbija, Rumunija i Crna Gora su trebale dobiti
nezavisnost, Rusija i Rumunija su trebali dobiti odreene teritorije koje su se do tada nalazile u
rukama Osmanlija. Ipak, najvanija taka mira u San Stefanu vezano za ovu temu je situacija sa
Bugarskom. Naime, mirom u San Stefanu je stvorena Velika Bugarska u iji sastav je ula
Tesalija, Dobruda i skoro cijela Makedonija. 2 Ipak, odluke San Stefanskog mira ponitene su
Berlinskim kongresom. Berlinskim kongresom Crna Gora, Srbija i Rumunija su dobile
nezavisnost, te su se kao i Grka uspjele izboriti za veu teritoriju. to se tie Velike Bugarske
njena teritorija je sada smjanjena, tanije osnovana je kneevina Bugarska, koja je i dalje ostala
vazalna drava u sastavu Osmanskog carstva, kao i Istona Rumelija, dok je teritorija
Makedonije ponovo ula u sastav Osmanskog carstva. Bosna i Hercegovina je okupirana od
strane Austro-Ugarske monarhije, a Visoka Porta je imala zadatak da provede reforme u Albaniji,
Makedoniji i Epiru, a ak je postojala mogunost da Makedonija dobije autonomiju.
Ipak, Kongres nije rijeio sve probleme na Balkan. Naime, nijedna zemlja na Balkanu
nije postigla nacionalno ujedinjenje u granicama za koje je smatrala da joj pripadaju, tanije
ideja o ivotu u homogenoj jednonacionalnoj dravi, koja je morala obuhvatati sve teritorije za
koje se iz historijskih ili geografskih razloga smatralo da pripadaju jednom narodu. Prije svega je
rije o prostoru Makedonije, pa su se sve zemlje na Balkanu borile da teritorija Makedonije
1 M. Hakan Yavuz, Warfare and Nationalism: The Balkan Wars as a Catalyst for Homogenization,
Warfare and Nationalism The Balkans Wars 1912-1913, and Their Sociopolitical Implications, Utah,
2013. 51
2 Richard C. Hall, Bulgaria and the Origins of the Balkan Wars, War and Nationalism, 1912-1913, Utah,
2013. 85
3

pripadne njima. Pored toga, Bugari su bili zainteresovani za Istonu Rumeliju, Grci za Kretu, a
Srbija za Sandak i Kosovo. Tokom narednih godina, pa sve do poetka Prvog balkanskog rata
1912. godine novoosnovane drave na Balkanu, kao i Bugarska borile su se svim sredstvima za
proirenje teritorija, prije svega na raun Osmanskog carstva. Prva zemlja koja je uspjela u tome
bila je Bugarska koja je 1885. godine sebi pripojila Istonu Rumeliju, ali su obje i dalje ostale
pod upravom Osmanskog carstva, sve do 1908. godine kada su proglasile svoju nezavisnost.
Grka je u svojoj namjeri da sebi prikljui Kretu uspjela to nakon rata sa Osmanlijama iz 1897.
godine kada je priznato ujedinjene te dvije teritorije. Bitan dogaaj koji je utjecao na Srbiju, bio
je dogaaj iz 1908. godine kada je Austro-Ugarska aneksirala Bosnu i Hercegovinu, to je
izazvalo strah u Srbiji, koja se prepala da bi Austrougarska monarhija to mogla isto kasnije
uiniti i sa Makedonijom. Drugi bitan dogaaj iz 1908. godine je proglaenje nezavisnosti
Bugarske 5. oktobra 1908. godine. 3
to se tie Osmanskog carstva i teritorije koja je pripadala toj dravi, prije samog rata
pogodila ju je mladoturska revolucija4 1908. godine, sa ciljem da natjeraju sultana Abdul Hamida
II da ponovo uvede ustav. Sultan Abdul Hamid im je popustio, te je doneen novi ustav kojim su
zajamena demokratska

prava muslimanima, ali i nemuslimanima. Drugi dogaaj koji je

Osmansko carstvo do 1912. godine dovelo do same propasti bio je rat sa Italijom u Libiji. Italija
je, da bi dokazala da je velika sila, odluila 29.9.1911. godine napasti Osmanlije u Tripoliju. Rat
je trajao godinu dana, a Osmanlije su pristale potpisati mir u Ouchyju radi objave rata od strane
lanica Balkanskog saveza, koje je upravo ovaj rat natjerao na zdruivanje protiv Osmanlija.
Italija je ovim mirom dobila Tripolitaniju i Orenalku, Rodos, Dodekanke otoke, te Egejska
otoja iz kojih se obeala povui nakon to Osmanlije povuku svoje trupe iz oblasti koje su
pripale Italiji.5 Pored gubitka teritorije carstvo je izgubilo i veliki broj vojnika, prije svega u
3 Historijska itanka 3, Balkanski ratovi, Sarajevo, 2007., 13
4 Voe revolucije su bili Mladi Turci, koji su svoje ime dobili po novinama koje su izdavali ,, Mlada
Turska''. Organizacija je nastala 1902. godine u Parizu, a u njen sastav su uli : Turci, Albanci, Kurdi,
Grci, Jevreji, Jermeni i drugi. Njihova prvobitna ideja je sauvati dravu i njen teritorijalni integritet
putem reformi.
5 Pierre Renouvin, Evropske krize i Prvi svjetski rat, Zagreb, 1965., 145.

Evropskom dijelu, jer su premjeteni na bojite u Libiju. Pored toga u Albaniji je 1910. godine
izbio ustanak, a Albanci su veliki broj gradova drali tada u svojim rukama i vladali njima, a
Osmanlije da bi smirile situaciju popustile su Albancima, te je ustanak umiren prije poetka rata
1912. godine.
Kao to se moe vidjeti mnogi dogaaji obiljeili su kraj XIX i poetak XX stoljea na
Balkanu, a neki od njih su direktno ili indirektno utjecali i na sam poetak Balkanskih ratova.
Ipak uz Berlinski kongres, ono to je najvie utjecalo na izbijanje dva Balkanska rata je
zasigurno jaka nacionalna politika u balkanskim zemljama, tanije tenja Srbije, Bugarske,
Grke i Crne Gore za irenje granica svoje drave, to se prije svega odnosi na borbu za teritorij
Makedonije, za koji su se te drave poele boriti odmah nakon Berlinskog kongresa, pa sve do
Balkanskih ratova i odluke da spase svoje sunarodnjake koji su i dalje ostali pod vlau tiranina,
kako su nazivali Osmanlije. Pored toga i ratovi, te ustanci koji su pogodili Osmansko carstvo su
tu dravu oslabile i vojno, ali i ekonomski, pa se 1912. godine inilo da je drava na ivici
propasti.

Slika 1. Karta Balkana prije Prvog balkanskog rata ( preuzeto sa : http://pulse.rs/albanija-i-srbija-iv/ 5.9.2014. 17:45 )

2. Balkanski savez
Nakon Berlinskog kongresa Srbija, Grka i Bugarska, prije svega, imale su u planu da proire
svoje granice na raun Makedonije. Vlade tih zemalja smatrale su da Makedonija pripada njima,
a ne drugim balkanskim dravama ili Osmanlijama. One su za Makedoniju bile zainteresovane
radi njenog izuzetno povoljnog geo-stratekog poloaja, a osvajanjem Makedonije dobili bi
ogromne povrine obradivog zemljita.6 Odmah nakon Berlinskog kongresa javile su se
nesuglasice izmeu balkanskih drava, a svaka od ovih drava je na tlo Makedonije slala svoje
organizacije koje su irile nacionalnu propagandu te drave meu Makedoncima, a svoju zemlju
predstavljali kao jedine oslobodioce od Osmanske tiranije i ugnjetavanja. Najpoznatija takva
6 Mark Biondich,The Balkans, Revolution, War, and Political Violence since 1878, Oxford 2011, 63.
6

organizacija je VMRO( Vntranja Makedonska Revolucionarna Organizacija) koja je titila

interese Bugarske. Propaganda je vrena i putem kola, kao i kod stranih konzula.
Prvi pokuaj rjeavanja nesuglasica izmeu balkanskih drava doao je od strane
tadanjeg premijera Grke Kharilaosa Trikoupisa, koji je 1891. godine ponudio Bugarskoj i
Srbiji saveznitvo, ali nijedna drava nije bila zainteresovana za isto. 7 Problem je leao u
injenici da Srbija i Bugarska nikako nisu mogle podijeliti svoje interese u Makedoniji. Njihovi
odnosi su se poetkom XX stoljea poboljali, a prvi direktniji koraci ka ostvarivanju saveza
vidljivi su u mjesecu oktobru 1911. godine. Bugarska vlada se tada obratila vladi u Srbiji sa
ciljem to breg potpisivanja saveza izmeu dvije drave. Bugari su u Beograd poslali Dimitra
Rizova da pregovara sa vladom Milana Milovanovia, a pripremili su i promemoriju, kao osnovu
pregovora za sklapanje saveza. Bugari u promemoriji trae da se u Makedoniji ne vre reforme,
nego da ona postane autonomna oblast ili ako ne moe dobiti autonomiju da se podijeli na
interesne zone. Bugari su predlagali da Srbija dobije teritoriju zapadno od rijeke Pinje do
njenog ua u Vardar, kao i teritoriju u granicama prizrenskog i skopskog sandaka zapadno od
Vardara. Vlada u Beogradu je to odbila, na zahtjev radikala na elu sa Nikolom Paiem. Srbi su
se prvenstveno zalagali za podjelu Makedonije na interesne zone. Dogovor je ipak postignut 13.
marta 1912. godine, tj. potpisan je ,, Ugovor o prijateljstvu i savezu'', emu je dodat i tzv. ,, Tajni
aneks''. Po ugovoru Srbija treba da prizna Bugarskoj prava na teritorij istono od Rodopa i rijeke
Strume, a Bugarska Srbiji pravo na teritorij zapadno od ar-planine. Ugovor je proiren i
odbrambenim savezom izmeu Srbije i Bugarska, gdje su obje zemlje obeale jedna drugoj da e
si meusobno pruati podrku u sluaju napada na jednu zemlju. 8 Pored toga odlueno je i da se
zemlje nee sukobiti radi tzv. ,, Sporne zone'' ve e to podruju dati na arbitrau ruskom caru. I
Makedonija se trebala prikljuiti zajednikog carinskoj uniji, a Kosovo nije ulazilo u sastav
ugovora, jer je ono historijski bilo Srpska teritorija.
Pored ovoga potpisan je i ugovor izmeu Srbije i Grke u septembru. Ugovor izmeu
Bugarske i Grke je potpisan 5.10.1912. godine, a njime nije bila predviena podjela osvojenog
7 Richard C. Hall, The Balkan Wars 1912-1913 Prelude to the First World War, London,2000, 9.

8 Istorija makedonskog naroda,knjiga 2, od poetka XIX veka do kraja Prvog svetskog rata, Beograd,
1970., 324.
7

teritorija. Savez izmeu Crne Gore i Srbije je potpisan 27.9.1912. godine, a predviao je
pravcedejstva srpske i crnogorske vojske, nain saradnje u sluaju zajednikih borbi, dok e
osvojene teritorije zadrati ona drava koja ih je osvojila.

Crna Gora je usmeno dogovorila

saradnju sa Grkom i Bugarskom. Od svih ugovora samo se u ugovoru izmeu Srbije i Bugarske
spominje podjela teritorije
to se tie stranih sila jedino je Rusija uestvovala u njegovom stvaranju i to u trenutku
kada su Osmanlije zatvorile moreuze tokom rata sa Italijom. Francuska je kao saveznik Rusije
podrala ovaj savez, a savez i deavanja na Balkanu dobro su dola i Italiji, jer je nakon nemira
na Balkanu Osmansko carstvo moralo pristati na mir sa Italijom. Jedino su se Njemaka i
posebno Austro-Ugarska bunile protiv saveza, Njemaka jer je bila bliska sa Osmanlijama, a
Austro-Ugarska radi svojih interesa na Balkanu. 10
Radi lakeg ostvarivanja svojih nacionalnih ciljeva Srbija, Crna Gora, Bugarska i Grka
napravile su dobar politiki potez stvaranjem meusobnog vojnog saveza za borbu protiv
Osmanskog carstva. Zasigurno nijedna od gore navedenih drava sama se ne bi mogla
suprostaviti Osmanskom carstvu, ma u kakvoj se carstvo krizi nalazilo. Moda bi neka drava i
uspjela dobiti bitku, ali rat teko. Upravo zbog svega toga drave su prelazile i preko nesuglasica
oko kojih su se sukobile prethodnih 50 godina, te tokom ljeta i proljea 1912. sklopile savez.

3. Prvi balkanski rat

Nakon formiranja Balkanskog saveza, sve je bilo spremno za napad na Osmansko carstvo
i oslobaanje sunarodnjaka koji su i dalje bili podanici sultana. Ipak lanice Balkanskog saveza
se nisu odmah odluile za napad na Osmanlije, nego su carstvu poslali ultimatum o reformama u
Makedoniji, kako bi se poboljao status nemuslimanskog stanovnitva, traila se i autonomija za
Makedoniju, uvoenje lokalnih skuptina i uspostava milicije. Visoka Porta ne samo da je odbila
zahtjeve nego je odgovorila i djelominom mobilizacijom u evropskim provincijama, a ak je i
9 Vojna enciklopedija drugo izdanje, 1 Abadan-Brko, Beograd, 1970., 449.
10 Allan John Percivale Taylor, Borba za prevlast u Evropi 1848-1918., Sarajevo,1968. 442
8

zaplijenila Grke brodove u carigradskoj luci i ratni materijal koji je pristizao u Srbiju iz
inostranstva preko Soluna. 11 Prvi balkanski rat poeo je 8. oktobra 1912. godine kada je Crna
Gora zapoela sa vojnim napadima na prostoru Sandaka. Ostale lanice balkanskog saveza su
rat Osmanskom carstvu objavile sredinom mjeseca oktobra. Rat je trajao do 30. maja 1913.
godine kada je potpisan mir u Londonu.

3.1.

Ratni ciljevi

Prije nego se pone pisati o deavanjima na samom terenu, spomenut e se ratni ciljevi
zbog kojih su se lanice Balkanskog saveza borile u Prvom balkanskom ratu. Jedan od ciljeva
voenja Prvog balkanskog rata je oslobaanje potlaenih naroda od osmanskog ropstva, te je on
kod balkanskih drava imao oslobodilaki karakter. I kod stranih drava Prvi balkanski rat je
imao oslobodilaki karakter. Naime, kako stoji u izvjetaju Karnegijeve zadubine za mir meu
narodima, koja je dobila zadatak da ispite uzroke balkanskih ratova, Prvi balkanski rat je
predstavljen kao odbrambeni rat i rat za nezavisnost protiv dotadanje tiranije.12
Pored borbe za oslobaanje potlaenog naroda, svaka drava, lanica Balkanskog saveza
je imala svoj vlastiti cilj. Cilj Crne Gore bio je da okupira to vei teritorij, prije svega Skadar, te
to vei dio Sandaka. Glavni cilj Grke u ovom ratu bio je da osvoji Junu Makedoniju sa
Solunom, te da sa tog podruja iseli to vie muslimana, a naseli Grka. Srbija je eljela osvojiti
sjevernu Makedoniju, kao i to vei dio Sandaka. Posljednja lanica saveza, Bugarska, imala je
u cilju osvajanje cijele Makedonije, kao i osvajanje Jedrena, pa i Carigrada.13

3.2.

Vojne pripreme za rat

Nakon to su Osmanlije izvrile djelominu mobilizaciju na evropskom dijelu carstva,

balkanske saveznice su 30. septembra 1912. godine odgovorile optom mobilizacijom. Samo dan
poslije su i Osmanlije izvrile optu mobilizaciju. Prije same mobilizacije kraljevi balkanskih
11 Vojna enciklopedija, Beograd, 1970., 449
12 Marija Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 2006. 47
13 M. Hakan Yavuz, Warfare and Nationalism: The Balkan Wars as a Catalyst for Homogenization, War
and Nationalism Utah, 2013., 53.
9

saveznica su putem proklamacija pozvali svoje podanike da se odazovu mobilizaciji i da krenu u

borbu za osloboenje svoje brae. U Srbiji je mobilizovano 356,000 ljudi, od ega ih je 286,000
pripadalo operativnoj vojsci. Vrhovni komandant je bio Petar I Karaorevi, na elu konjice je
bio knez Arsen Karaorevi, dok su se na mjestu pukovnika nalazili Ilija Gojkovi, Pavle
Jurii, Milo Boanovi, Dragutin Milutinovi i drugi. Ba kao i u Srbiji, mobilizacija je brzo
izvrena i u Crnoj Gori, gdje je mobilizovano 33,000 ljudi. Od toga je 23,000 vojnika trebalo
krenuti u zauzimanje Skadra, a ostatak od 10,000 u ofanzivu na Sandak. Vojska Crne Gore bila
je organizovana na teritorijalno-plemenskoj osnovi, milicijskog tipa, slabo naoruana i
opremljena.14 Vrhovni komadant bio je Nikola I Petrovi Njego, a na elu zetskog odreda bio je
prestolonasljednik Danilo.15
Na elu Bugarske vojske bio je kralj Ferdinand I Koburki, a ukupno je mobilizovano
294,000 vojnika. Samo 100,000 vojnika je bilo u sastavu prve armije. Na elu Grke vojske bio
je prestolonasljednik Konstantin, a mobilizovano je 108,000 vojnika. Pored toga u sastav
saveznike vojske ulazili su i Makedonci, koji su izrazili spremnost da uestvuju u borbama
protiv Osmanlija. Oni su smatrali da je to ispravno, te da oni ulaze u sastav bratskih vojski koje
se bore za njihovu slobodu, dakle nisu im bili poznati pravi ciljevi saveznikih vojski.
Makedonci su bili ukljueni u specijalno formirane dobrovoljake ete. Oni su unitavali
komunikacijske veze, puteve, mostove i time ometali kretanja turskih jedinica. Povremeno su ili
kao i prethodnica pojedinih vojski, a zauzimali su i gradove i sela u Makedoniji, te tu spreavali
mobilizaciju naroda u Osmansku vojsku. Pored toga, u Makedoniji je postojala i revolucionarna
organizacija na elu sa Janetom Sandanskim koja se borila protiv Osmanlija, ali nije bila u
sastavu Bugarske vojske, nego je djelovala samostalno, a cilj joj je bio osnivanje nezavisne
drave Makedonije.16
U Osmanskom carstvu stanje nije bilo idealno kao kod balkanskih saveznica. Osmanska
vojska je bila krajnje nespremna za rat, a najbolji pokazatelj toga je injenica da je prije samog
14 Preuzeto sa : http://www.rastko.rs/rastko-cg/povijest/Cg-XIV-XX.html
15 Vojna enciklopedija, Beograd, 1970., 450.
16 Istorija makedonskog naroda, beograd, 1970., 330.

10

rata, tanije za vrijeme rata sa Italijom veliki broj vojnika u Rumeliji bio otputen, jer se morala
financirati vojska u drugim krajevima bliim Libiji. Nova mobilizacija je tamo trajala skoro
mjesec dana, na to su najvie utjecali Albanci koji nisu htjeli da se udalje od svojih kua, ba
kao i hriani koji su se nerado odazivali mobilizaciji. Osmanlije su za ovaj rat planirale
mobilizirati 600,000 vojnika, ali im to nije polo za rukom pa su na kraju uspjeli mobilizirati
samo polovinu od tog broja, tanije 307,000 vojnika. Na elu vojske je bio vojni ministar Nazimpaa. Transportni uvjeti kod Osmanlija su bili uasni, dok su velike koliine savremenog oruja
ostale u skladitima jer niko nije znao rukovati sa njime.
Pored vojne mobilizacije saveznice su vrile i druge vidove propagande u isto vrijeme
kako na onim podrujima koje su eljeli osvojiti, tako i kod politikih predstavnika stranih sila.
Naime, brojne organizacije vrile su propagandu na tlu Makedonije, pozivajui makedonski
narod na borbu protiv njihovog dotadanjeg vladara. Pozivali su ih da se pridrue svojoj brai na
bojnom polju, a takoer su im donosili oruje koje e koristiti u borbama. Veliki broj etnikih
organizacija iz Srbije se bavio propagandom na tlu Makedonije, a isto su inili i Bugari. Tajne
organizacije, a od kojih je prednjaila grupa Bugara na elu sa Todorom Aleksandrvom, vrile su
atentate na eljeznice i brojne druge objekte i naselja, sa ciljem da stvore nerede u evropskom
dijelu Osmanskog carstva. Osmanska vlast je na to odgovarala krvavim osvetama nad mirnim
makedonskim i drugim stanovnitvom. Desetine ljudi je ubijeno, a na stotine ranjeno u
osmanskim osvetama. Odgovor stranih sila saveznicama na sve to bio je da e one uiniti sve
kako bi natjerali Osmanlije da izvre reforme u njenim hrianskim oblastima na Balkanu. 17

3.3.

Vojne operacije

Tokom ljeta 1912. godine na tlu Osmanskog carstva dolazi do pojedinih dogaaja koji su
imali veliki utjecaj na saveznice da ubrzaju mobilizaciju i vojne akcije. Rije je o Albanskom
ustanku, zatim pobuni garnizona u Jedrenima, te padu Mladoturske vlade. Balkanske drave
nakon to su potpisale saveznitvo i izvrile mobilizaciju bile su spremne da objave rat
17 Isto, 327.
11

Osmanlijama. Prva drava koja je to uinila prema dogovoru saveznika bila je Crna Gora. Ona je
po dogovoru rat objavila 8. oktobra 1912. godine . Saveznice su taj dogovor postigle da bi
vidjele kakva e biti reakcija velikih sila, odnosno kako e se oni ponijeti prema Crnoj Gori.
Velike sile su uputile ultimatum saveznicama da ne vre dalje napade, te su poslali ultimatum i
Osmanlijama da izvre reforme koje su bile zagarantovane Berlinskim kongresom, ali su
Osmanlije to ponovo 13. oktobra odbile. Nakon toga su Srbija i Bugarska takoer objavile rat
Osmanskom carstvu i to 17. oktobra, a isto je uinila i Grka dva dana poslije, tj. 19. oktobra.
Ratne operacije u Prvom balkanskom ratu dijele se u dva perioda : prvi koji je traja od
poetka rata do primirja ( 4.XII 1912) i drugi od primirja do kraja rata. Operacije su voene na tri
bojita i to na Sjeverno-Albanskom, Trakijskom i Makedonskom bojitu. Saveznice nisu imale
zajedniki plan za rat protiv Osmanlija, nego su napade vrili po svojim planovima na posebnim
bojitima. Glavna ideja Srbije bila je da svojim glavnim snagama napadne protivnike na Ovem
polju, a da pomone snage tite glavne snage da ih protivnik ne bi napao sa krila. Glavni cilj
Crne Gore bio je Skadar pa su glavne snage i dejstvovale upravo prema Skadru, dok su pomone
trupe napadale Sandak i Metohiju. Osnovni cilj Bugarske je bilo zauzimanje Jedrena sa glavnim
trupama, dok su se pomone kretale prema Makedoniji i prema Solunu. Osnovni cilj Grke bio je
napasti Osmanlije na granici, te se zatim glavnim trupama kretati prema Solunu. Osmanlije su na
samom poetku rata usvojile plan po kojem je predviena ofanziva na Vardarskom ratitu protiv
Srbije i na Trakijskom protiv Bugarske. 18
Odprilike oko 720,000 balkanskih vojnika suprostavilo se 307,000 osmanskih vojnika.
Bitke koje su obiljeile Prvi balkanski rat odigrale su se uglavnom u prvom periodu rata, kada su
Osmanlije pretrpjele i glavne poraze, ime su izgubile velike povrine u Evropskom dijelu
carstva. Kao to je ve reeno, vojne operacije zapoela je Crna Gora sa ulaskom manjeg broja
vojnih snaga na podruje Novo-pazarskog sandaka, te na podruje dananje sjeverne Albanije,
gdje su zapoeli sa opsjedanjem Skadra, njihovog glavnog cilja u ovom ratu. Crnogorci su ve
15. oktobra osvojili Tuzim, ime joj je bio otvoren put ka Skadru, gdje se povukla i Osmanska
vojska. Ipak zbog umora vojnika komanda crnogorske vojske je vojsci dozvolila par dana
odmora, a sa opsadom Skadra se zapoelo 28. oktobra 1912. godine. Crnogorska vojska je do
kraja oktobra i sa ostalim odredima osvojila Mojkovac, Bijelo Polje, te Berane 16. oktobra, a
18 Vojna enciklopedija, Boegrad, 1970., 453.
12

zatim krenuli ka Mokroj planini i akoru, koje su takoer zauzeli. Krajem mjeseca zauzeta je
akovica i Pe, a zatim su svi odredi poslani na Skadar.
Kada je rije o operacijama srpske vojske u prvom periodu rata njih moemo podijeliti u
tri manja perioda, tj. bitke do Kumanovske bitke, zatim bitka na Kumanovu i operacije poslije
bitke na Kumanovu. Njihov glavni plan je dakle bio napasti Osmanlije na Ovem polju, a prema
tom odreditu su prvo poslali III armiju jer je ona bila najudaljenija, ali zbog prepada Osmanlija
kod Merdara, polazak vojske je odgoen do 21. oktobra. Samo dan poslije III armija je osvojila
Pritinu. Nakon toga su I i II srpska vojska krenule prema Ovem polju, ali ih je osmanska
Vardarska armija zatekla kod Kumanova. II armija je u meuvremenu na putu ka Kumanovu
osvojila Stracin i Kratovo. U isto vrijeme prema Kumanovu se kretala i turska Vardarska armija
sa ciljem da zadri vojsku Srbije to dalje od Oveg polja. Dvije vojske su se susrele dok su jo
bile u pokretu. Oko 132,000 srpskih vojnika nalo se nasuprot 65,000 osmanskih vojnika. Iako su
se turski komadanti na elu sa Zeki-paom odlino pripremili za ovaj sukob, vojska Srbije je ipak
na kraju bitke koja je trajala tokom 23. i 24. oktobra uspjela da odnese pobjedu. Zatim su doli
do Skoplja, koje im je predato od strane konzula stranih sila koje su uspjele nagovoriti Osmanlije
da predaju njima grad, te da se povuku iz njega. 19 Pored ove pobjede pomoe trupe, Ibarska i
Javorska brigada su osvojile Novi Pazar, Kosovsku Mitrovicu, Prijepolje, Pljevlje, Novu Varo i
Priboj. Kada je rije o glavnim trupama, I armija je krenula za Vardarskom armijom koja se
nalazila u Bitolju, a III armija je upuena prema akovici i Prizrenu, sa ciljem da se ovlada
Metohijom, odakle bi se dalje krenulo na Jadransko more. Trea armija je uspjela u tome, a uz
velike gubitke uspjela je da osvoji Lje, Kruju, Tiranu i Dra. Prva armija je 17. novembra
pobjedila Vardarsku armiju kod Bitolja, te dalje zauzeli Ohrid i Debar. Ratne operacije su
zaustavljene 4. decembra radi primirja. 20
Bugarska vojska je svoje operacije zapoela 18. oktobra kada su njene snage prele
osmansku granicu i krenuli na Jedrene. Osmanlije su ih doekale izmeu Tunde i Marice, gdje
su bili potueni od strane Bugara, ali ih Bugari nisu do kraja iskoristili svoju pobjedu to je
omoguilo Osmanlijama da se povuku i reorganiziraju vojsku za dalju odbranu. Bugari su
19 Istorija makeodnskog naroda, Beograd, 1970., 329.
20 Vojna enciklopedija, Beograd, 1970., 452
13

pobijedili i kod Pinarhisara krajem oktobra, te se inilo da e doi do Istanbula i osvojiti ga, to
je izazvalo opasnost ak i u Rusiji, koja je do tada bila bliska sa Bugarskom. Ipak ne samo da
nisu osvojile Istanbul u prvom napadu, nego nisu uspjeli osvojiti ni Jedrene, jer su 6. novembra
pobijeeni kod atalde, a primirje je zakljueno 4. decembra 1912. godine.21
Grka vojska je granicu prela 19. oktobra preko Melunskog prevoja, a dan poslije su
zauzeli Elason. Glavni cilj Grka bio je grad Solun. Ipak, Osmanlije na elu sa Hasan Taksimpaom su uspjevale da 8. novembra kada je grka vojska ipak stigla do Soluna. U grad su uli
dan poslije. Grci su nastavili sa osvajanjem teritorije u Makedoniji, a posljednji grad koji je pao u
njihove ruke bio je Koru, a zatim su krenuli na Janjinu koju nisu uspjeli osvojiti do 4. decembra
kada je potpisano primirje.
Ovim osvajanjima zavrena je prva faza operacija u Prvom balkanskom ratu. U Londonu
je 4. decembra odrana mirovna konferencija na kojoj su uestvovale sukobljene strane u Prvom
balkanskom ratu. Delegati saveznika su traili od Osmanlija da im se ustupe sve zemlje zapadno
od linije Rodosto-Midija i sva ostrva u Egejskom moru sa Kritom. Osmanlijama na to nisu htjele
pristati, oni su imali namjeru ustupiti saveznicama Makedoniju i Albanske pokrajine, ali nisu
imali namjeru napustiti Drinopolje, pa zbog toga rat nije zaustavljen nego se ponovo u februaru
1913. godine poelo sa ratnim operacijama. U meuvremenu je na konferencija ambasadora
velikih sila, pod pritiskom Austro-Ugarske, odlueno da se prizna autonomna Albanija, pod
garancijom i kontrolom velikih sila. Treba dodati i to da su u Albaniji, voe Albanskog pokreta
jo 28. novembra 1912. godine objavili da osnivaju novu dravu, te novu vladu na elu sa Ismail
Kemal bejom. 22
Da bi se mogli ponovo suprostaviti balkanskim saveznicama, poto su u ranijim
sukobima, ali i zbog epidemije kolere koja je tada harala izgubili veliki broj ljudi, Osmanlije su
odluili mobilizovati nove trupe vojske iz Male Azije. Sa novim trupama Osmanlije su uspjele da
9. februara 1913. godine povrate ataldu, ali i dalje nisu uspjeli odblokirati Jedrene. Grci su
poetkom marta, tanije 6. marta uspjeli osvojiti Janjinu, a Bugari su 25. marta zapoeli sa
21 Isto
22 Istorija srpskog naroda, knjiga 6, prvi tom, od Berlinskog kongresa do ujedinjenja 1878-1918.,
Beograd, 1983., 190
14

napadima na Jedrene, a ve 26. marta ukri-paa je bio prinuen da ga preda Bugarima, koji su
time ponovo u svoje ruke vratili i ataldu. Nakon poraza kod Jedrena, Osmanlije su traili
primirje koje je zakljueno 16. aprila.
Osim gubitka Jedrena i Janjine, Osmanlije su nakon prvog primirja izgubile i Skadar,
kojeg vojnici Crne Gore nisu nikako ni prestajali opsjedati. Neuspjean napad su oni izvrili
tokom februara, pa su se nakon toga obratili za pomo Srbiji. Srbija je radi toga formirala
Pomorski odred, a napad na Skadar je trebao poeti 13. aprila 1913. godine. Ipak ba kao to je
bila natjerana od strane velikih sila da se povue sa Jadrana, Srbi su se morali povui i iz Skadra.
Ipak Crna Gora nije odustajala u osvajanju Skadra, pa ga je 23. aprila uspjela osvojiti, ali se zbog
prijetnji velikih sila, koje su izvrili pomorsku blokadu Crne Gore, morali povui iz Skadra koji
je pripao Albaniji.23

3.4.

Mir u Londonu i posljedice Prvog balkanskog rata

Nakon to su tokom marta izgubili Janjinu i Jedrene, Osmanlije su zatraile primirje od

balkanskih saveznica, to su one i prihvatile 16. aprila 1913. godine. Mir kojim je zavren Prvi
balkanski rat tek je potpisan 30. maja 1913. godine na novoj konferenciji koja se ponovo odrala
u Londonu. Na ovoj konferenciji uestovale su i predstavnie velikih sila. Ugovorom koji su
potpisali u Londonu Osmanlije su se odrekle teritorije u liniji Enos-Midija. 24 Na taj nain u ovom
ratu Osmansko carstvo je izgubilo gotovo sve posjede koje je do tada dralo u svojim rukama na
Balkanu. Izgubili su Novo-pazarski sandak. Kosovu, Metohiju, Albaniju i dijelove Trakije, te
Drinopolje, zbog kojeg nije htjelo potpisati mir u decembru 1912. godine. 25
Albanija je nakon konferencija postala nezavisna zemlja, a njene granice je trebalo
odrediti naknadno. to se tie ljudskih gubitaka, smatra se da je Turska izgubi oko 153,000 ljudi,
Bugarka 73,000, Srbija 30,000, Grka 28,000, te Crna Gora oko 10,000. Srbija je osvojila
ogromnu teritoriju u Makedoniji, Grka Solun, junu Makedoniju, te joj je priznato ujedinjenje
23 Vojna enciklopedija, Boegrad, 1970., 454.
24 Enos grad i pristanite na uu rijeke Marice u Egejsko more; Midija grad na Crnom moru.
25 Mustafa Spahi, Povijet Islama, Travnik, 1997.,445.
15

sa Kretom. Bugarska je osvojila cijelu Rumeliju ukljuujui Kavalu i Jedrene. Potpisivanje

sporazuma u Londonu se raspao balkanski savez. Veliki broj civila je ubijen u Prvom
balkanskom ratu, prije svega muslimana, o emu e biti vie govora u narednim poglavljima.
Nakon to su sklopile savez i izvrile mobilizaciju Srbija, Crna Gora, Bugarska i Grka
su 8. oktobra 1912. godine objavile rat Osmanskom carstvu sa ciljem osloboenja svojih
sunarodnjaka koji su se nalazile pod Osmanskom upravom. Da se rat nee dobro zavriti za
Osmanlije bilo je jasno odmah nakon mobilizacije, jer su od planiranih 600,000 vojnika uspjele
mobilizirati samo 307,000. Balkanska vojska je bila mnogo spremnija i motiviranija
nacionalnizmom nego Osmanska. Osmanlije su pretrpjele poraze u veini sukoba u Prvom
balkanskom ratu,

a posljedica toga je i gubitak ogromnog teritorija na Balkanu. Razloge

moemo traiti u nepripremljenosti njene vojske, ali i injenici da su mnogi, kako muslimani
tako i nemuslimani odbijali ratovati. Nemuslimani jer nisu mogli ratovati protiv brae iste vjere,
a muslimani jer nisu znali za ta se bore, kako su sa njima u odredima bili i nemuslimani. Pored
toga, poraz Osmanlija je dobro doao i velikim silama. Naime, nakon poraza u Prvom
balkanskom ratu moemo rei da je konano rijeeno ,,Istono pitanje'', te da je iz Evrope
konano protjeran ,, Bolesnik sa Bosfora''.

16

Slika 2. Karta Balkana nakon mirovne konferencije u Londonu odrane 30. maja 1913.godine. ( preuzeto sa
http://pulse.rs/albanija-i-srbija-iv/ 5.9.2014. 20:45

17

4. Drugi balkanski rat

Drugi balkanski rat se odigrao odmah nakon konferencije u Londonu kojom je okonan prvi
rat. Poeo je u ljetnim mjesecima 1913. godine, a okonan je mirom u Bukuretu 10. augusta
1913. godine. U ovom ratu su se sukobile Bugarska sa jedne strane, te Srbija, Grka i Crna
Gora, kojima su se kasnije pridruile Rumunija i Osmansko carstvo sa druge strane. Radi
injenice da su u ratu uetvovale dojueranje saveznice rat je nazvan i Meusavezniki rat. 26 Rat
je voen na teritoriji Makedonije.

4.1.

Uzroci rata i novi vojni savez

Nakon kraja Prvog balkanskog rata i mira u Londonu, te nakon to su uspjele protjerati
Osmansko carstvo sa Balkana i njegovu teritoriju pripojiti svojim dravama, dolo je do
problema izmeu dotadanjih saveznica. Naime, potpisivanjem mirovnog ugovora u Londonu,
balkanski savez je prestao da postoji. Nakon potpisivanja ugovora kod bivih saveznica se
ponovo javilo pitanje podjele teritorija Makedonije, zbog ega su i mnogo ranije prije Prvog
balkanskog rata esto znale dolaziti u sukobe, smatrajui da Makedonija pripada samo njima.
Nezadovoljstvo je posebno bilo vidljivo kod Bugarske, ali i Srbije. Bugarska iako je osvojila
teritoriju u Trakiji, Jedrene, kao i dio Makedonije, bila je nezadovoljna osvojenim podruima u
junoj Makedoniji, ali i injenicom da se Solun naao u rukama Grke. Smatrali su Bugari da
cijela Makedonija treba da pripadne njima.
Srbija je bila nezadovoljna upravo odlukama mirovne konferencije u Londonu, te je smatrala da
je ona donesena na njenu tetu. U Srbiji je vladalo miljenje da se Bugarska nije ponaala u
skladu sa odredbama ugovora ,, o prijateljstvu i saveznitvu '' koji su dvije zemlje potpisale.
Srbija je bila nezadovoljna odlukom velikih sila o zabrani njenog izlaska na more, to su oni
uspjeli za sebe osvojiti vojnim putem. U Srbiji su smatrali da su oteeni od strane Bugara
prilikom podjele teritorije, tj. smatrali su da tzv. ,, Sporna zona'' treba pripasti njima, bez daljnih
rasprava, jer su oni gubitkom dijelova koji su uli u sastav novoformirane drave Albanije, ostali
bez dobrog dijela teritorija koji je ugovorom trebao pripasti njima, dok su Bugari u Tesaliji dobili
vie nego to je bilo predvieno. Pored toga, bunili su se i radi injenice da im Bugari nisu
26 Istorija makedonskog naroda, Beograd, 1970., 342.
18

poslali vojnu pomo na vardarsko ratite, a oni su njima poslali vei vojni odred prilikom opsada
Jedrena, to ugovorom nije bilo predvieno.27
U ovakvim okolnostima Srbija i Grka su se pribliile jedna drugoj i 1. juna 1913. godine
ugovor o prijateljstvu, a zatim i Vojnu konveniju u sluaju napada Bugarske, na jednu od tih
drava. Jedna drugoj su garantovale uzajamnu pomo u sluaju Bugarsko napada, garant na
zauzete teritorije osvojene u Prvom balkanskom ratu, a Grka je Srbiji dozvolila slobodnu
trgovinu preko Soluna, narednih 50 godina. Savezu se kasnije prikljuila i Crna Gora, a
Rumunija je ostala neutralna sve dok Bugarska nije napala Grku i Srbiju. Sukob izmeu
dojueranjih saveznika iskoristilo je i Osmansko carstvo, u cilju da povrati to vie ranije
izgubljenih teritorija.

4.2.

Vojne operacije

Ratne operacije u Drugom balkanskom ratu zapoele su krajem juna, tanije sa 29. na 30.
juni, kada je bugarski general Kovaev naredio vojsci da se pripremi za rat. U meuvremenu
Rusija je na sve naine pokuavala sprijeiti novi sukob na Balkanu, ali ni Srbija ni Bugarska
nisu poputale pri svojim zahtjevima. U noi sa 29. na 30. juni Bugari su napali Srbe na
Bregalnici, a komadant II armije je dobio zadatak od vrhovne komande da napadne Grke trupe
na podruju Soluna. 28
Bugari su u ovom ratu mobilizirali 440,000 ljudi, te su imali 12 divizija. Sa druge strane
Srbija i Crna Gora su imale 11 divizija sa 384,000 ljudi. Grka je u rat ula sa 8 divizija i
101,000 vojnika. Bugari su tri armije poslali protiv Srba, a jednu protiv Grka. Srbi su poslali
svoje tri armije nasuprot bugarskih armija, a Grci su svoju armiju koncentrisali sjeverno od
Soluna. Plan Bugara je bio da istovremeno napadnu i Srbiju i Grku, te im zadaju poraze to je
bre mogue i odbace ih od Skoplja i Soluna, s tim da se raunalo na neutralan poloaj
Rumunije. Srbi su zauzeli odbrambeni stav, a glavni cilj im je bio odbiti Bugare na bregalnikom
frontu, a zatim sa ih sa Grcima opkoliti u dolini Strumice. Grci su imali isti vojni plan.

27 Pierre Renouvin , Evropske krize i Prvi Svjetski rat,Zagreb, 1965., 148 .

28 Vojna enciklopedija, Beograd, 1970., 455.
19

Bugari su prvo napali Srbe, na podruju Bregalnice, tanije na Osogvoskoj planini, gdje
su pretpjeli poraz, te su se morali povui preko Strumice i Koana. Kada su Srbi krenuli u
kontranapad naili su na prazne bugarske poloaje. Na grkom frontu u Makedoniji, II bugarska
armiija je napala grku vojsku, gdje su uspjeli zauzeti eveliju, ali ipak nisu uspjeli pobijediti
glavne grke snage, koje su 2. jula krenuli u kontranapad i porazili Bugare kod Kilkisa. Konaan
udarac su im zadali 9. jula, to je natjeralo Bugare na povlaenje prema Strumici. Poslije
bugarskih neuspjeha u sukobima sa Srbijom i Grkom u rat se ukljuila i Rumunija, ija je
konjica 13. jula prela granicu prema Dobrudi. Oni su prodirali prema Sofiji i doli na 25
kilometara do samog grada. Ipak njihov daljni prodor je zaustavljen intervencijom cara
Njemake. Sukob su takoer iskoristile i Osmanlije koje su se 15. jula ukljuile u rat, te na elu
sa Enver-paom preli liniju Enez-Midija, a 22. jula zauzeli Jedrene, te i neka druga mjesta u
Trakiji koja su po ugovoru u Londonu dola u ruke Bugara.

29

Do kraja rata Bugari su i dalje bili

u sukobu sa Srbima i Grcima, ali je i jedna i druga strana imala podjednake uspjehe. Ipak zbog
napada Rumunije i Osmanlija iz pozadine, Bugarska je bila primorana da radi velikih gubitaka
trai primirje, a ratne operacije su prekinute 31. jula 1913. godine.

4.3.

Mir u Bukuretu i posljedice Drugog balkanskog rata

Nakon to su sukobljene strane 31. jula 1913. godine potpisale primirje, konani mir je
postignut 10. augusta 1913. godine. Mir je potpisan u Bukuretu, a ovim mirom je Bugarska
pretpjela velike teritorijalne gubitke. Ona se odrekla svih spornih teritorija u korist Srbije i
Grke. Pored toga Dobruda je pripala Rumuniji, a Osmanlije su pod svoju upravu vratile
Jedrene i dio Trakije, koji se naao u rukama Bugara. Bugarka je od teritorije osvojene u Prvom
balkanskom ratu zadrala amo dolinu trumice i primorje u Trakiji. Grka je zauzela Dramu,
Seres i Kavalu. to se tie gubitaka Bugari su izgubili 83,000 ljudi, Srbi 41 000, Crna Gora 1200,
a Grka 21,000. 30 Nakon dva Balkanska rata, poveao se i broj stanovnika kod pobjednica. Tako

29 Vojna Enciklopedija, Beograd, 1970., 456.

30 Isto, 458.
20

je Bugarska dobila novih 400,000 stanovnika, Grka 1,600,000, a Srbija 1,200,000.

31

Broj

stanovnika u Crnoj Gori se poveao na 500,000.

Nakon suradnje u Prvom balkanskom ratu, dolo je do nesuglasica izmeu saveznica,
prije svega izmeu Srbije i Bugarske, te Bugarske i Grke. Saveznice se nisu mogle dogovoriti
oko podjele teritorije u Makedoniji, te se kod njih ponovo vratio stari problem, tzv.
,,Makedonsko pitanje''. Bugarska je radi toga napala sada nove saveznice Grku i Srbiju, ali je na
kraju pretrpjela poraz, te izgubila veliki dio Makedonije koji je dobila Prvim balkanskim ratom.
Sa druge strane Meusavezniki rat najbolje je iskoristio poraenik Prvog balkanskog rata,
Osmansko carstvo, te uspjelo u svoje ruke povratiti Jedrene i dobar dio Trakije.

Slika 3. Karta Balkana 1914. godine ( preuzeto iz War and Nationalism, The Balkan Wars 1912-1913, and their
Sociopolitical Implications, M.Hakan Yavuz and Isa Blumi,Utah 2013.)

31 Pierre Renouvin, Evropska kriza i Prvi svjetski rat, Zagreb, 1965., 149.
21

5. Demografske promjene izazvane Balkanskim ratovima

Jedna od najveih posljedica dva Balkanska rata zasigurno su demografske promjene, koje
su zadesile drave na Balkanu. Kada govorimo o demografskim promjenama tanije o
promjenama broja stanovnika na odreenom teritoriju moramo u obzir uzeti razne uzroke tih
promjena. Uzroci demografskih promjena 1912-1913. godine su balkanski ratovi. Veliki broj
ljudi je tokom dva Balkanka rata izgubio ivot na bojnom polju, veliki broj civila je stradao
prilikom okupacije gradova, mnogi su umrli od gladi, kao i od epidemije kolere32 koja je harala u
to vrijeme. Nakon balkanskih ratova Bugarska dobila oko 400,000 novih stanovnika, Grka
1,600,000, a Srbija 1,200,000, te Crna Gora 250,000 stanovnika. Osmansko carstvo, kao
poraeni u ovom ratu izgubili su ogroman teritorij u Evropi, a samim time i broj stanovnika, tj.
nakon balkanskih ratova oni su imali za oko 5,000,000 stanovnika manje. Tanije carstvo je
izgubilo 83% teritorije u Evropi, te 69% populacije.

33

to se tie gubitaka na bojnom polju

smatra se da je oko 200,000 osmanskih vojnika izgubilo svoj ivot, sa druge strane podaci vezani
za balkanske saveznice za oba rata nisu pronaeni, ve samo podaci vezani za Prvi balkanski rat.
U tom ratu saveznice su zajedno izgubile oko 150,000 ljudi , a pojedinano: Bugarka 73,000,
Srbija 30,000, Grka 28,000, te Crna Gora oko 10,000 .

Tabela 1. Prije i poslije balkanskih ratova: Teritorijalne i populacijske promjene 34

32 injenica da su ak i Plava damija, Aja Sofija i ahzade damija, bile pretvorene u bolnice, govori o
broju oboljelih od kolere. Preuzeto iz: Epidemic Diseases on the Thracian Fron of the Ottoman Empire
durign the Balkan Wars, Oya Dalar Macar
33 Mark Biondich, The Balkans, Revolution, War, and Political Violence since 1878, Oxford, 2011., 78.
22

Teritorija
Populacija

_
PRIJE

POSLIJE

PRIJE

33,647

43,310

4,337,516

25,014

41,933

2,666,000

18,650

33,891

2,911,701

POSLIJE
Bugarska
4,476,006
Grka
4,363,000
Srbija
4,527,992
Crna Gora
500,000
Turska
1,891,000

3,474

5,603

250,000

65,350

10,882

6,130,200

U nastavku poglavlja predstavit e se jo jedan uzrok demografskih promjena na

Balkanu, a to su promjene koje su nastale usred nasilnog ponaanja balkanskih drava prema
muslimanima na novoosvojenim teritorijama, prije svega u Makedoniji.

5.1.

Migracije i ubistva muslimanskog stanovnitva

Postotak muslimanskog stanovnitva pred poetak balkanskih ratova na teritoriju Balkana

za koji su saveznice ratovale, od ukupnih 4,158,182 stanovnika iznosio je oko 51%. Iako mnogi
autori u svojim djelima spominju kako su muslimani napustili svoje domove radi elje za
boravkom u islamskoj dravi, razlozi su mnogo drugaiji. Naime, sve drave Balkanskog saveza
imale su za cilj stvoriti homogene nacionalne drave, zasnovane na jednom etnosu. Upravo zbog
toga vreni su razni zloini nad muslimanima u Makedoniji, na Kosovu, Sandaku, kao i u
dijelovima koje je osvojila Bugarska. Zloini su vreni u vidu ubijanja, protjerivanja, silovanja,
masovnog pokrtavanja ljudi, paljenja pojedinih sela i muslimanskih vjerskih objekata. Koliko su
se brutalno ponaali balkanski saveznici govori i injenica da je oko 2 miliona muslimana,
poslije ratova na Balkanu ostalo da ivi 38%, dok je 69% muslimana ubijeno, protjerano ili

34 M. Hakan Yavuz, The Balkan Wars as a Catalyst for Homogenization, Warfare and Nationalim, Utah,
2013., 58.
23

pokrteno35. Po Justinu McCharty oko 812,000 muslimana je emigriralo poslije balkanskih

ratova, a oko 632,000 je ubijeno. Ugovorima koje je Osmansko carstvo, potpisalo sa Srbijom,
Crnom Gorom, Bugarskom i Grkom, muslimani su dobili rok od 4 godine da se odlue da li e
ostati ili napustiti svoje domove. Oni koji su ostali po ugovorima su trebali imati ista prava kao i
hriani, a oni koji su emigrirali imali su pravo prodati svoju imovinu i ponijeti novac sa sobom,
ali su prije toga morali isplatiti poreske obaveze prema dravi. Prostor Balkana naputali su i
siromani i bogati, kao i stanovnici i iz grada i sa sela. Za emigrante se brinula drava, putem
raznih fondova, zatim vakufskih sredstava, te iz dravnog budeta, a emigranti su bili osloboeni
plaanja poreza na odreene periode.36
U nastavku e se pokuati prikazati situacija u Makedoniji, na Kosovu i Sandaku, te
pokrtavanje muslimana u Bugarskoj tokom 1912-1913. godine.

5.2.

Odnos prema muslimanima u Makedoniji

Na tlu Makedonije pred sam rat u tri vilajeta Solun, Kosovo i Manastir, ivjelo je 2,9
miliona stanovnika, a preko 51% bili su muslimani.

37

Teritorija Makedonije je bila najvie

zahvaena ratom, a sve saveznice su smatrale da Makedonija pripada upravo njima. Srbi su to
pravdali istim obiajima, Bugari slavenskim jezikom, a Grci injenicom da Makedonci pripadaju
njihovoj pravoslavnoj crkvi. Saveznice su podjelili na kraju dva rata Makedoniju, tako da je
Bgarska dobila istonu Makedoniju, Grka junu Makedoniju, a Srbija ostatak. Prilikom
osvajanja Makedonije, kao i poslije njenog zauzimanja ipak najvie zloina izvreno je prema
muslimanima, koji su do samog rata bili veinsko stanovnitvo. Nakon dva rata smatra se da je
na tlu Makedonije ostalo da ivi samo oko 100,000 muslimana, ostatak ili je ubijen ili protjeran.

35 Mark Biondic, The Balkans, Revolution, War, and Political Violence since 1878, Oxford, 2011, 82.
36 Nedim Ipek, The Balkans, War and Migration, War and Nationalism, Utah, 2013., 651
37 Nedim Ipek, The Balkans, War and Migration, Utah, 2013., 638.
24

Nijedna balkanska vojska nije zaostajala u vrenju zloina nad muslimanima u

Makedoniji. Javno se znalo da Srbi i njihovi saveznici ubijaju albanske muslimane po selima, a
na desetine hiljada ih tjeraju u migraciju. Prema navodima beke tampe, do marta 1914. godine
iz oblasti koje su pripale Srbiji iseljeno je oko 60,000 muslimana, iz oblasti koje su pripale
Bugarskoj oko 45,000 muslimana, a iz oblasti koje su pripale Grkoj oko 122,000 muslimana. 38
U blizini Skoplja Srbi su ubili oko 2000 muslimana Albanaca, a ukupan broj stradalih u Skoplju
bio je 25,000. 39 Pored toga Srbi su na tlu Skoplja pljakali kue, palili sela, te silovali ene i
djevojke. U ratu su posebno stradali muslimani u Egejskoj Makedoniji, koja je bila u rukama
Grka. Na teritoriju koji su osvojili Grci bilo je spaljeno 16,000 kua, a pojedini gradovi kao to
su Negu, Voden, Ber i Enide Vardar su pretvoreni u ruevine. Veliki broj izbjeglica bio je
smjeten u Solun, a preko 122, 000 ih je iseljeno u Ismir i Mersin, a u njihove domove su
doseljeni Grci iz Trakije i Kavkaza, oko 130,00 Grka. Bugari su vrili pokrtavanja muslimana u
Istonoj i Pirinskoj Makedoniji, a u tim akcijama su uestvovali svetenici Bugarske pravoslavne
crkve.40 Upravo zbog toga je oko 20,000 muslimana emigriralo u Bursu. Bugari su spalili i
dinamitom sruili veliki broj damija na tlu Makedonije.

5.3.

Odnos prema muslimanima na Sandaka

Ba kao i u Makedoniji, situacija za muslimane nije bila idealna ni na Sandaku. Ipak

postojalo je nekoliko razlika izmeu ta dva podruja. Za Sandak su se borile samo dvije zemlje
i to Srbija i Crna Gora, a prema muslimanima na Sandaku se ipak bolje postupalo, jer su
muslimanci u Makedoniji i na Kosovu bili Albanci, dok su muslimani na Sandaku Srbi i
Crnogorci druge vjere. Upravo su ove dvije zemlje podijelile Sandak nakon ratova i to tako to
je Crna Gora dobila Pljevski, Bjelopoljski i Roajski srez, te Plav i Gusinje, a ostatak je pripao
Srbiji.

38 Safet Bandovi, Balkanski ratovi i muhadriski pokreti 1912-1913., Pregled, broj 1, Sarajevo, 2012
39 Nedim Ipek, The Balkans, War and Migration, Utah, 2013., 643.
40 Bugari su pokrtavanja vrili na taj nain to su grupisali ljude, a zatim ih prskali svetom vodom, te
im dali da jedu po komad svinjskog mesa. Nakon toga su muslimani dobijali nova imena, te su morali da
skinu svoje fesove, a ene su skidale marame.
25

Muslimani su na Sandaku u prvoj deceniji XX stoljea inili dominantno stanovnitvo,

procentualno je to bilo izmeu 80 i 90%, dok je na hriane otpadalo tek 10% populacije.
Posebno okrutni prema muslimanima u Sandaku bili su Crnogorci koji su popalili veliki broj
sela, ubijali ljude, djevojke silovali, a djecu nabijali na bajonete i bacali na kue u plamenu.
Zatvarali su damije i mektebe, sa ciljem da djecu usmjere ka dravnim kolama. Veliki broj
muslimana na prostoru Sandaka je i pokrten, prvenstveno u Gusinju, gdje je pokrteno 12,000
muslimana. Najvie je muslimana iseljeno iz Pljevlja njih oko 10,000, a u Plavu je strijeljano oko
1000 lica. 41 Sa teritorije kojom je zavladala Crna Gora u Sandaku smatra se da je iseljeno oko
120,000 muslimana, dok je sa teritorije koja je pripala Srbiji iseljeno oko 40,000 muslimana . 42

5.4.

Odnos prema muslimanima na Kosovu

Ba kao i u Makedoniji, muslimani su osjetili razne zloine na Kosovu od strane Srpske

vojske. I ovdje su muslimani bili albanskog porijekla. Srpska vojska je unitila svako selo u
kojem je ispaljen metak iz albanske puke na Srbe. Po izvjetaju koje je slao u Rim, skopski
nadbiskup Lazar Mjeda,na Kosovu je ubijeno 25,000 Albanaca, 2000 muslimanskih porodica, tj
10 000 ljudi je pokrteno u Pei od strane Crnogoraca, a isto je uinjeno i sa 1200 katolika. Pored
toga oko 120 000 muslimana je napustilo Kosovo, od ega ih je 50,000 emigriralo u Bosnu i
Hercegovinu, a ostatak u Albaniju i u Osmansko carstvo. 43 Oko Prizrena je ubijeno vie od 5,000
ljudi, a izmeu 12 do 15 hiljada ljudi je nestalo. Od 32 damije, samo su dvije su koritene za
molitvu, dok su ostale pretvorene u skladita za oruja, sijeno i slino. Veliki broj Srba je naselio
Kosovo, te tamo zauzeli muslimanska imanja.

5.5.

Prva humana razmjena stanovnika

Nakon dva Balkanska rata, ono to je po prvi put u historiji zabiljeeno je i humana
razmjena stanovnika izmeu dvije drave koje su prije toga ratovale. Naime, 19. septembra
1913. godine po prvi put u historiji, Bugarska i Osmansko carstvo, potpisale su ugovor kojim je
41 Safet Bandovi, Iseljavanje Bonjaa u Tursku, Sarajevo, 2006., 275.
42 Safet Bandovi, Ratovi i demografska deosmanizacija Balkana ( 1912-1945). Prilozi 32, Sarajevo,
2003. 157.
43 Noel Malcom, Kosovo-kratka povijest, Sarajevo 2010 302.
26

formulirano preseljavanje stanovnitva iz jednog kraja u drugi u cilju postizanja etnikih sigurnih
granica i zemljita. Po ovom ugovoru drave su se sporazumjele da razmijene stanovnitvo na
granici u dubini od 15 kilometara. U ovoj razmjeni je uestvovalo 9,741 muslimanska porodica
ili 48,570 ljudi, a zamjenjeni su za 9,472 bugarskih porodica ili 46,764 osobe. 44
Slinu razmjenu Osmanlije su dogovorile i sa Grcima, ak je i potpisan ugovor u
decembru 1913. godine. Po ovom ugovoru Grci iz vilajeta Izmir i iz Tesalije su trebali migrirati u
Grku, a muslimani iz grke Makedonije, Tesalije iseliti u Osmansko carstvo, ali ova razmjena
nije nikada izvrena radi Prvog svjetskog rata. Humana razmjena izmeu ove dvije zemlje desila
se tek 1923. godine kada je potpisan ugovor u Lozani.
Na kraju ovog poglavlja moemo vidjeti kako su drave pobjednice u balkanskim ratovima
ostvarile svoj cilj, tj. proirile svoj teritorij, te poveale broj stanovnika u svojim dravama. Ipak
veliki procenat tog stanovnitva je bio muslimanske vjeroispovijesti, pa su zbog toga za vrijeme
rata i poslije njeg saveznice inile razne zloine nad muslimanima. Veliki broj ljudi je ubijen,
spaljen, djevojke su silovane, a veliki dio muslimana protjeran sa njihovih zemljita, pa je
naziv ,, najbarbarskiji rat'' kako stoji u literaturi opravdan za ovaj rat. Muslimani su tako postali
najvei gubitnici ovog rata, ili su napustili svoja zemljita ili su u novim dravama postali
manjinsko stanovnitvo.

6. Odnos velikih sila prema Balkanskim ratovima

Kada je rije o odnosu velikih sila, Rusije, Austro-Ugarske, Velike Britanije, Francuske,
Njemake i Italije, prema dva Balkanska rata, treba odmah na poetku istai da su vlade velikih
sila na ta dva sukoba gledale razliito. Naime, Prvi balkanski rat za njih je bio odbrambeni,
oslobodilaki rat koje su saveznice vodile protiv Osmanskog carstva, za osloboenje potlaenog
naroda od muslimanskog naroda. Pobjeda saveznica, to se kako smo vidjeli i desilo, znailo je
da e sa teritorija Balkana napokon biti istjeran ,, Bolesnik sa Bosfora'', te da e tzv. ,, Istono
44 Kemal H. Karpat, Studies on Ottoman Social and Political History, Boston, 2002., 768.

27

pitanje'' biti konano rijeeno. Na drugi rat velike sile su gledale kao na osvajaki rat. Ipak ni u
jednom od dva rata velike sile nisu uestvovale aktivno.
Kada je rije o pojedinanom odnosu sila prema dva Balkanska rata, treba istai da su za
ratove posebno bile zainteresovane Rusija i Austro-Ugarska. Rusija je putem malih balkanskih
dravica jaala svoj utjecaj na Balkanu, a strah od zatvaranja moreuza od strane Osmanlija ih je
natjerao da pomognu pri sklapanju Balkanskog saveza, dok su u Drugom ratu bile protiv rata
dotadanjih saveznica. U savezu sa njima bila je i Francuska, koja je takoer bila zainteresovana
za moreuze i slobodnu trgovinu. Sa druge strane Austro-Ugarska je bila protiv jaanja balkanskih
dravica, jer bi tako oslabio njihov utjecaj na Balkanu. Posebno su se zalagali reforme koje bi
trebalo provesti Osmansko carstvo, a sve u cilju njegovog opstanka. U Drugom balkanskom ratu,
oni su ak bili spremni da objave rat Srbiji, ali ih je u tome sprijeila Njemaka. Italiji su nemiri
na Balkanu odgovarali, jer su zbog toga Osmanlije bile primorane da napuste Libiju i sklope mir
sa Italijom. Njemaka je titila Osmanlije, a posebno Austro-Ugarsku. Velike sile su na kraju
Prvog rata dodijelile Albaniji nezavisnost, a zbog Skadra izvrili pomorsku blokadu Crne Gore.
Velika Britanija je ostala neutralna, zalagala se jedino da u sluaju pada Carigrada, on ostane
slobodan grad.45
Velike sile su se prema ovim ratovima odnosile onako kako je njima odgovaralo. Iako su
htjele pokazati svoju neutralnost, ipak su u Prvom balkanskom ratu oekivale poraz Osmanlija i
njihovo protjerivanje sa Balkana, to je bio njihov dugogodinji stav. U ,,Meusaveznikom
ratu najvie su se istakle Austro-Ugarska i Rusija, ali opet radi svojih interesa i irenja svog
utjecaja na Balkanu.

7. Bosna i Hercegovina i Balkanski ratovi

Iako je jedna od drava koja je smjetena na Balkanu, Bosna i Hercegovina nije direktno
uestvovala u dva Balkanska rata. Meutim, posljedice ratova vidljive su i u Bosni i
Hercegovini, a aneksija Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske monarhije iz 1908.
godine jedan je od glavnih razloga zbog kojeg je Srbija potpisala savez sa Bugarskom. Naime,
zbog straha da nakon to su izgubili Bosnu i Hercegovinu, Austro-Ugarska ne osvoji neke druge
dijelove Balkana, prije svega Makedoniju za koju je Srbija bila zainteresovana, ali i iz straha da
45Allan John Percivale Taylor, Borba za prevlast u Evropi 1848-1918., Sarajev, 1968.. 442
28

oni ne budu napadnuti od strane Austro-Ugarske, Srbija je htjela to prije da potpie odbrambeni
savez sa Bugarskom.
Poseban utjecaj Balkanski ratovi u BiH su imali na njeno stanovnitvo, prije svega
muslimane i pravoslavce, dok su katolici uglavnom bili neutralni. Upravo su se tokom ova dva
rata odnosi izmeu muslimana i pravoslavaca dodatno pogorali. Muslimani u Bosni i
Hercegovini tokom rata bili su na strani Osmanlija, a po nekim izvorima oko 20,000 doseljenika
iz Bosne i Hercegovine je bilo regrutirano u Osmanskoj vojsci. 46 Muslimani su veoma teko
podnijeli osmanski poraz u ovom ratu. Muslimanski politiki vrh je traio kod Austrougarske
vlasti da se zaloi na konferencijama za Osmanlije, prije svega da im se povrate Jedreni. Sa
druge strane pravoslavci u BiH su podravali svoju brau Srbe i njihove saveznike, te se radovali
svakoj njihovoj pobjedi,a bili su ukljueni i u vojsku Srbije i Crne Gore. Srpski politiari u
saboru su traili od Austorugarske vlade da estita vladi u Srbiji na pobjedi. 47 iri katoliki
slojevi, kao i politiki vrh su po ovom pitanju bili neutralni. Jedino se Hrvatska inteligencija, ba
kao i muslimanska zalagala za ujedinjenje svih jugoslavena, pa su podravali Srbiju i saveznike
u ratu.48
Kao to vidimo posljedice balkanskih ratova mogle su se primjetiti i u Bosni i Hercegovini,
iako ona nije bila direktni uesnik. Ipak, veliki broj pravoslavaca iz BiH je uestvovao u ovom
ratu, a rat je dodatno pogorao odnose izmeu muslimana i pravoslavaca. Muslimani su nakon
ratova bili u alosti, a pravoslavci u radosti.

Zakljuak
Poetkom XX stoljea stanje na Balkanu se nije puno popravilo u odnosu na prethodno
stoljee. Balkanske drave su koje su stekle nezavisnost na Berlinskom kongresu i dalje su
46 Milorad Ekmei: Internacionalni i interkonntinentalni migracioni pokreti iz jugoslovenskih zemalja
od kraja XVIII vijeka do 1941, Godinjak drutva istoriara Bosne i Hercegovine,XX, Sarajevo,1974.
47 Amir Duranovi, The Aggressiveness of Bosnian and Herzegovinian Serbs in the Public Discourse
during the Balkan Wars, War and Nationalism, Utah, 2013. 379
48 461 Devad Juzbai, Politika i privreda u Bosni i hercegovini pod austrougarskom upravom,sarajevo
2002.461.
29

planirale kako da proire svoj teritorij, te da oslobode brau koja su i dalje ostala pod
Osmanskom upravom. Sa druge strane velike Evropske sile i dalje su matale kako da istjeraju
Osmanlije iz Evrope, te se tako rijee ,, Bolesnika sa Bosfora'' i napokon razrijee ,, Istono
pitanje''. Samo Osmansko carstvo je poetkom XX stoljea zapalo u jo veu krizu nego je to
bilo u prethodnom periodu. Ekonomska situacija nije bila idealna, ustanci u carstvu su bili esti,
Mladi Turci su doli na vlast, Bosna i Hercegovina je i zvanino izgubljena 1908. godine kada je
aneksiju nad njom izvrila Austro-Ugarska, a 1911. godine Italijani su objavili Osmanlijama rat u
Tripoliju. Svi ovi dogaaji doprinjeli su da Bugarska, Srbija, Grka i Crna Gora uu u savez
objave rat Osmanskom carstvu.
Radi elje za proirenjem teritorije, te izbacivanje Osmanlija sa Balkana, zapoeo je Prvi
balkanski rat, koji je trajao od 10. oktobra 1912. godine do potpisivanja mira u Londonu 30. maja
1913. godine. U ovom ratu Osmanlije su pretrpjele poraz, te izgubile gotovo cijeli teritorij u
Evropi, ostao im je tek uski teritorij oko Istanbula. Ipak raspaljene nacionalizmom,
velikoimperijalnim snovima, kao i vojskom opijenom ratnim uspjesima, saveznice su radi
proirenja teritorija poele da ratuju izmeu sebe. Na jednoj strani bila je Bugarska, a sa druge
Srbija, Grka i Crna Gora, a u sukob su se jo ukljuile Turska i Rumunija. Rat je zapoeo
krajem juna 1913. godine, a zavren je mirom u Bukuretu potpisanim 10. augusta 1913. godine.
Bugarska je u ovom ratu pretrpjela poraz, te izgubila skoro sve to je osvojila u Prvom
balkanskom ratu.
Osim teritorijalnih promjena, nakon dva Balkanska rata bile su primjetne i demografske
promjene na Balkanu. Saveznice su poveale broj stanovnika na teritoriji kojom su vladale, a
Osmanlije izgubile preko 69% populacije. Pored injenice da su istjerale Osmanlije sa Balkana,
balkanskim saveznicama to nije bilo dovoljno, pa su se u ratu i poslije njega ponaali brutalno
prema muslimanima na teritoriji kojom su vladale. Upravo zbog toga veliki broj muslimana je
iselio sa Balkana na prostor Osmanskog carstva i to preteno u Anadoliju. Veliki broj muslimana
je u ratnim akcijama ubijen i pokrten, a strani zloini su injeni nad muslimanima za vrijeme
rata, tipa spaljivanja ljudi, muenja, silovanja djevojaka, ubijanja djece i slino.
Iako su Balkanski ratovi trajali neto manje od godinu dana, oni su nam znaajni radi
lakeg shvatanja nacionalistike politike drava na Balkanu osnovanih na Berlinskom kongresu.
U ovim ratovima jasno je vidljiva njihova elja za proirenjem svoga teritorija, kao i za
30

stvaranjem nacionalne drave u kojem e preovladavati jedan narod, hrianski. Zbog toga
saveznici vre razna nedjela nad muslimanima u vidu ubijanja, spaljivanja, nasilnog pokrtavanja
ili protjerivanja sa njihovih zemljita. Upravo radi shvatanja odnosa novih vladara prema
muslimanskim podanicima ova tema dobija na jo veem znaenju. Kako u jednom djelu stoji: ,,
Muslimani za 100 godina u Makedoniji nisu uradili zla, koliko su hriani njima za godinu
dana''. Vanost ove teme ogleda se i u odnosu velikih sila prema ratu, naime iako su se trudile da
pokau svoju neutralnost u ratovima, velike sile su ipak naginjali ideji da bi Balkanski rat mogao
biti konani okraj sa Osmanskim carstvom, te predstavljati protjerivanje carstva iz Evrope.

Literatura

31

1. Allan John Percivale Taylor, Borba za prevlast u Evropi 1848-1918,

Sarajevo, 1968.
2. Devad Juzbai, Politika i privreda u Bosni i Hercegovini pod Austrougarskom
3.
4.
5.
6.

upravom, Sarajevo, 2002.

Ekmeleddin Ihsanglu, Historija Osmanske drave i civilizacije, Sarajevo, 2004.
Historijska itanka 3, Balkanski ratovi, Sarajevo, 2007.
Istorija Jugoslavije, drugo izdanje, Beograd, 1973.
Istorija srpskog naroda, knjiga 6, prvi tom, od Berlinskog kongresa do ujedinjenja 1878-

1918, Beograd 1983.

7. Istorija makedonskog naroda, knjiga 2, Od poetka XIX veka do kraja Prvog svetskog
rata, Beograd 1970.
8. Kemal H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914., Demographic and Social
Characteristics, London, 1985.
9. Kemal H. Karpat, Studies on Ottoman Social and Political History, Boston, 2002.
10. Marija Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd, 2006.
11. Mark Biondich, The Balkans, Revolution, War, and Political Violence since 1878,
Oxford, 2011
12. M. Hakan Yavuz and Isa Blumi, War and Nationalism, The Balkan Wars, 1912-1913, and
Their Sociopolitical Implications, Utah, 2013.
13. Mustafa Spahi, Povijest Islama, Travnik, 1997
14. Noel Malcom, Kosovo-kratka povijest, Sarajevo, 2010.
15. Pierre Renouvin, Evropska kriza i Prvi svjetki rat, Zagreb, 1965.
16. Richard C. Hall, The Balkan Wars 1912-1913, Prelude to the First World War, London,
2000.
17. Safet Bandovi, Iseljavanje Bonjaka u Tursku, Sarajevo, 2006.
18. Stevan K. Pavlovi, Istorija Balkana 1804-1945., Beograd, 2004.
19. Vojna Enciklopedija, drugo izdanje, 1 Abadan-Brko, Beograd 1970.

lanci
1. Amir Duranovi, The Aggressiveness of Bosnian and Herzegovinian Serbs in the
Public Discourse during the Balkan Wars, War and Nationalism, Utah, 2013.
2. Fatme Myuhtar-May, Pomak Christianization ( Pokrastvane= in Bulgari during the
Balkan Wars of 1912-1913), War and Nationalism, Utah, 2013.
3. Gl Tokay, The Origines of the Balkan Wars: A Reinterpretation, War and
Nationalism, Utah, 2013.
4. M. Hakan Yavuz, Warfare and Nationalism, The Balkan Wars as a Catalyst for
Homogenization, War and Nationalism, Utah, 2013.
5. Milorad Ekmei, Internacionalni i interkontinentalni migracioni pokreti iz
jugoslovenskih zemalja od kraja XVIII vijeka do 1941., Godinjak Drutva Istoriara
Bosne i Hercegovine XX-1972-1973, Sarajevo, 1974.
6. Nedim Ipek, The Balkans, War and Migration, War and Nationalism, Utah 2013.
32

7. Oya Dalar Macar, Epidemic Diseases on the Thracian Front of the Ottoman Empire
during the Balkan Wars, War and Nationalism, Utah, 2013.
8. Richard C. Hall, Bulgaria and Origins of the Balkan Wars, 1912-1913, War and
Nationalism, Utah 2013.
9. Safet Bandovi, Balkanski ratovi i muhadriski pokreti 1912-1913., Pregled, broj 1,
Sarajevo, 2012
10. Safet Bandovi, Ratovi i demografska deosmanizacija Balkana ( 1912.-1941.),
Prilozi, 32, Sarajevo, 2003.

Internet

1. http://www.rastko.rs/rastko-cg/povijest/Cg-XIV-XX.html , preuzeto
8.9.2014., 18:34.

33