Sie sind auf Seite 1von 177

WALTERCHATTON

Lectura super Sententias


Liber I, distinctiones 1-2

This volume constitutes the second part of a project to publish critical editions of
all the commentaries of Waiter Chatton on the Sentences of Peter Lombard. The
Reportatio slljJer Sententias, the written account of the Chatton's lectures delivered
during the years 1321-1324, was published by the Institute in five volumes: Pro/ogrn
(1989), Ubri I-IV (2002-2005), edited by tJoseph C. Wey, CSB and Girard J.
Etzkom. The project was begun by Father Wey with his edition of the Prologm, after
which he entrusted typescripts of the Reportatio and the l6ttmJ together with documentation of sources to Professor Etzkom so that the project could be continued.
The Ledllra slljJer Sententias, presented here, is Chatton's second commentary.
Chatton commented only on distinctions 1 through 17 of Book I of the Sentences.
This volume contains distinctions 1-2. The purpose of the edition is to provide
scholars and historians of medieval thought with a reliable text with accompanying
documentation that should allow for an accurate evaluation of Chatton's oeuvre in
its historical context and provide the basis for translations and detailed studies.
As in the Reportatio, Chatton's main opponents in the Ledllra are Peter Aureoli
and William of Ockham whose opinions and arguments are cited in almost every
question of every distinction. With regard to Ockham, it has been shown that he
and Chatton were in the same Franciscan friary, either in London or in Oxford,
and that Adam Wodeham, while being a faithful disciple of Ockham, was likewise
the reportator of Chatton's Reportatio. Throughout the Ledllra, Chatton defends the
opinion of Duns Scotus, in particular on matters relating to the divine nature, essence,
and person and to the 'principle of individuation.'
The critical edition adopts the 'rational method' established by the eminent
medievalist, Victorin Doucet, OFM, which is designed to retrieve the author's meaning from the surviving manuscripts. The Lectura survives in only two manuscripts.
The readings of Florence, Bib!. Nat. Conv. Soppr. C.5.357 [ = F] have been generally favored over those of Paris, Bib!. Nat. lat. 15, 886 [= A] because the Paris
manuscript is more prone to omissions and faulty readings. Misreadings, marginal
notes and omissions are relegated to the apparatus criticus. References to authors
(some unnamed) are thoroughly documented in the apparatus fontium.

STUDIES AND TEXTS 156

WALTER CHATTON

Lectura super S ententias


Liber I, distinctiones 1-2

Edited, with an introduction and notes, by


tJOSEPH C. WEY, CSB and GIRARD J. ETZKORN

PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES

ACKNOWLEDGEMENTS

This book has been published with the help of a grant from
the Canadian Federation for the Humanities and Social Sciences,
through the Aid to Scholarly Publications Programme, using funds
provided by the Social Sciences and Humanities Research Council of Canada.

LIBRARY AND ARCHIVES CANADA CATALOGUING IN PuBLICATION

Waiter, of Chatton, ea. 1285-1343


Lectura super Sententias / Waiter Chatton ; edited, with an
introduction and notes, by Joseph C. Wey and Girard J. Etzk.om.
(Studies and texts, ISSN 0082-5328 ; 156)
To be complete in 3 vols.
Text in Latin.
Includes bibliographical references and indexes.
Contents: v. 1. Liber 1, distinctiones 1-2.
ISBN 978-0-88844-156-0 (v. 1)
1. Peter Lombard, Bishop of Paris, ea. 1100-1160. Sentent:iarum libri IV.
2. Catholic Church- Doctrines- Early works to 1800. 3. TheologyEarly works to 1800.
I. Wey,Joseph C.
IT. Etzkom, GirardJ.
Ill. Pontifical Institute of Mediaeval Studies. IV. Title. V. Series:
Studies and texts (Pontifical Institute of Mediaeval Studies) ; 156.
B765.P33S46 2007a

230'.2

C2007-901385-6

@2007

Pontifical In.rtittd1 ofMediaeval S flltiies


59 Q11een's Par/e. Crescent East
Toronto, Ontario, Canada MJS 2C4
www.pima.ca

PRINTED IN CANADA

Contents
Introduction

VII

GUALTERI DE CHATI'ON, OFM


Ucfllra slljJer Sententias: Liber I, distinctiones 1-2

Distinctio 1
Q. 1: Utrum requiratur quod Deus sit finis actus amoris viatoris
erga Deum et pro:ximum 1

Q. 2: Utrum in viatore sit aliqua dilectio Dei virtuosa distincta


ab amore concupiscentiae 30
Q. 3: Utrum anima cognoscens Deum cognitione sibi propria
possit non frui Deo 92

Q. 4: Utrum includat contradictionem quod aliquis fruatur


essentia et non persona 128

Distinctio 2
Q. 1: Utrum Deus sit 185
Q. 2: Utrum sint plures dii 222
Q. 3: Utrum sit verum dicere Deum esse ita per se iustum,
sapientem, intelligentem et volentem sicut esse Deum 279

Q. 4: Utrum deitas distinguatur ratione a sapientia, iustitia et


aliis attributis divinis 324
Q. 5: Utrum solus Deus sit tale individuum de quo sit verum
dicere quod natura sua specifica sit de se hoc individuum 354
Q. 6: Utrum tres personae sint unus Deus numero sine omni
compositione 424

Appendix A
AppendixB

509
522

Bibliography
Indexes
A11dom et Stripta
Dodrina

525
529
531

Introduction
Walter Chatton was born around 1285 in the town of Chatton in Northumbria. He entered the Order of Friars Minor at an early age. He was ordained a subdeacon by John of Halton, Bishop of Carlisle in 1307.1 During
his first set of lectures (1321-1323), called the Reportatio, on the Sentences of
Peter Lombard, it is probable that together with William of Ockham and
his most noteworthy disciple, Adam Wodeharn, Waiter was in the Franciscan Studi11m in London. 2 Presumably, at this time, both Ockham and Chatton were waiting their "turns" to be regent masters at the University of
Oxford. For Ockharn, this never materialized, since he was summoned to
Avignon in 1324 under suspicion of holding erroneous and possibly heretical doctrines. There is another item which can be added to Chatton's biography. It seems that he and another unidentified friar were accused of
withholding a pair of books from their rightful owner, a clerk named de
Penreth. Chatton and the warden of the Oxford friary represented their
community regarding this charge at the Mayor's court on 28 March 1330.3
It had been commonly believed that the Lectura stemmed from the
years 1328--1329, however Stephen Brown has convincingly shown that the
lectures were held during 13~1324 because the opinions of Ockharn in
his Q11aestiones sll}er libros PltJsicomm were cited and attacked by Chatton, that
is, before Ockham was summoned to Avignon in the summer of 1324.4
Walter Chatton became the fifty-third Franciscan regent master at Oxford
in 1330.5 The rest of his career (1333-1343) was spent in Avignon where he

1. Cf. Tht &gister of John de Ha/ton, Birhop of Carlirle, A.D. 1292-1124, transaibed by
W.N. Thompson, introduction by T.F. Tout. 2 vols. (London: The Canterbury and York
Society, 1913), 1: 279.

2. See Gedeon G.iJ. and Stephen Btown. "lnttoductio," in Ockham, S11mma logict~~, OPh
I, pp. 53*-55*. William Courtenay has suggested that Oxford might be the friary where

Ockham, Wodeham, and Chatton were residing: see WJ. Courtenay, "Ockham, Chatton and
the London S111m11m," in Dit Gtgenwmt Oclehamr, ed. Wilhelm Vossenkuhl and Rolf Schonberger (Weinheim: VCH Acta Humaniora, 1990), pp. 329-330.
3. A.B. Emden, A Biographical Rlgister of the UniiH!rrity of Oxford to AD. 1500 (London:
Oxford University Press, 1957-1959), 1: 395. I wish to express my thanks to Dr Rondo
Keele for calling my attention to this biographical item.
4. S.F. Brown, "Waiter Chatton's Ledllra and Wt!liam of Ockham's Q11atrlionu in Iibror
Phyriromm Aristoteler,'' in Errtgr Honoring Alltm B. Woltn; ed. William A. Frank and Girard ].
Etzkom (St. Bonaventurc; NY: Franciscan Institute, 1985), pp. 81-115, especially p. 92.
CAr"' T.: ....1- T'L.r ___

r ..:_ ...

~.l"'\

~ ...

l,r'\. ..

1 ,...,_

.. 1

.n

VIII

INTRODUCTION

served as an examiner of the writings of Thomas Waleys, OP6 and Durand


of St. Pour~ain, OP7 under Popes Benedict XII and Clement VI. The latter
appointed Walter as one of his penitentiaries. 8 The same Clement VI appointed him to the Welsh See of St. Asaph, thinking that the incumbent
David of Bleythn had died. 9 Walter Chatton, however, died late in 1343
before the See of St. Asaph had become vacant. ID
As noted above, Walter Chatton lectured twice on the Sentences of Peter
Lombard. The first lectures called the Reportatio super Sententias were held
during the years 1321-1323, the critical edition of which by Father Joseph
C. Wey(t) CSB and myself has appeared as part of the Studies and Text
series published by the Pontifical Institute of Mediaeval Studies.ll The Lectura,
as explained above, dates from 1323-1324, prior to Ockham's departure to
Avignon. The prologue to his commentaries on the Sentences, edited by
Father Wey, also constitutes the prologue for the Lectura.l 2 Adam Wodeham
had been Waiter's 'reportator' for his earlier commentary on the Sentences,
but not for the Lectura. It is unclear as to why Chatton's Lectura is incomplete, ending as it does with book I, distinction 17, question 7. Two further
volumes are planned to complete the edition of the Lectura and will be
divided between distinctions 3-7 and distinctions S-17. There is one other
work of our English friar which has survived and that is a single set of
quodlibetal questions (also incomplete) found in a Paris manuscript.t3

6. Hi.rtoirr littirairr tk la Fran. o11vrage mmmen&i par tks rrlitfellx binididins tk /a Congrigalion
de Saint Ma11r, et &onlinllipar des membrrs tk I'Inslihlt (Academie des inscriptions et belles--lettres),
42 vols. (Paris: Imprimerie nationale, 1733-[2002]), '34: 587 n3. Waleys claimed that Chatton's nitpicking was delaying the proceedings (ibid. 615 n3).
7. Charflllari11m Uni~~ersitalis Parisiensis, ed. Heinrich Denifle and Emile Chatelain, 4 vols.
(Paris: Delalain, 1889-1897), 2: 419.
8. In March of 1343, Chatton and other Franciscans are described as 'Domini Papae
poenitentiarorum'; cf. BH/Iari11m Frantis&anllm VI n. 185, ed. Caesar Cenci, 2 vols. (Grottaferrata, 1989-1990), 1: 111.
9. The date of the appointment was 22 April 1344; BHI/ari11m Frantis&anHm, VI, append.
3, 1: 657; cf. Cbarflllari11m Uni~~ersitali.r Parisiensi.r 2: 424 n7.
10. C I.C. Brady, "Walter of Chatton," in Ne~~~ Catbolir En~&lopedia, 15 vols. (New
York: McGraw-Hill, 1967), 14: 788.
11. Walter Chatton, Rlportalio slljler Senflnlias: Ubtr I, distindionu 1-9 and 10-48, ed.
Joseph C. Wey and Girard ]. Etzkom, 2 vols. (Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval
Studies, 2002); Rlportalio slljJer Senflnlias: Libtr Il, ed. J.C. Wey and GJ. Etzkom (Toronto:
Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 2004); Rlportalio mper Smtrntias: Libri 111-W (Toronto:
Pontifical Institute of Medieval Studies, 2005).
12. Cf. S. F. Brown, ''Walter Chatton's Ledllra," p. 83.
13. Girard ]. Etzkom, ''The Codex Paris Nat. Lat. 15,805," ArrhiVHm Frantistanllm Historimm, 80 (1987): 321-333 at 323-326 and 332-333; a critical edition of this Q11odlibtt is being
prepared by Rondo Keele and myself.

INTRODUCTION

IX

The Present Edition


For the description of the manuscripts used in the present edition of Chatton's Lectura, seejoseph Wey's introduction to the prolegomenous volume. 14
The readings of Florence, Bibl. Naz. Conv. Soppr. C.5.357 [ = F] have
been generally favored over the readings of Paris, Bibl. Nat. lat. 15, 886 [=
A] because the Paris manuscript is more prone to omissions and faulty
readings.
It is important to note that Adam Wodeham in his Oxford lectures,15
book I distinctions 33-34 (Vat. Lat. 955, f. 183rv), cites Chatton verbatim
by alleging four arguments found in Waiter's Lectura, distinction 2, question
6, paragraphs 191-194. This should serve to remove any doubts as to the
authenticity of Chatton's Lectura.
As in the &portatio, Chatton's main opponents are Peter Aureoli and
Wtlliam of Ockham whose opinions and arguments are cited in almost
every question of every distinction. With regard to Ockham, as mentioned
above, it has been shown16 that he and Chatton were in the same Franciscan friary, either in London or in Oxford, and Adam Wodeham, while
being a faithful disciple of Ockham, was likewise the 'reportator' of Chatton's &portatio.

Chatton: Defender and Interpreter of Scotus


Those who are interested in intellectual history, will find in this volume of
Chatton's Lectura, three opinions of Scotus which his followers and opponents found problematic. The first stems from the Subtle Doctor's view,
which probably came to be oversimplified, that the blessed in heaven retained their freedom, such that it might be possible for a person to enjoy
the vision of the divine essence without enjoying the vision of a divine person or to enjoy the vision of one divine person but not of another. For the
pilgrim on earth, there seems to be no problem because a contemplative
person could enjoy a vision of God without even knowing that there are
three persons in the Deity. In defending Scotus, Chatton cites two eminent
theologians, namely Richard Campsall and Peter Aureoli.
14. Waiter Chatton, Reportatio et Ltdtlra slljJtr Sententias: Collalio aJ Ubrum primum et ProloedJoseph C. Wey (I'oronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1989), pp. 4-8.
15. Cf. Rega Wood and Gedeon Gal's introduction to Adam Wodeham, Ltdura semnJa
in librum primum sententiarum, 3 vols. (St. Bonaventure, NY: St Bonaventure University 1990),
1:35*.
16. Gedeon Gal and Stephen F. Brown, "Introductio," in Ockham, S&riplllm in /ibrum
primllm Sententiarum (Orrlinatio), OTh I, pp. 29*-30*; Philotheus Boehner et al. ''lntroductio,"
in Ockham, Summa logirae, OPh I, pp. 54*-56*.

gtU,

INTRODUCTION

Campsall had argued that Anselm's rule that in the divinity everything is
one where an opposition of relatives does not intervene. Thus, one could
argue by using the following expository syllogism: 'This divine essence is
understood by you, this divine essence is the Son, therefore this Son is
understood by you.' Or negatively, one could argue as follows: 'Every
divine essence is understood by you, no divine Father is understood by you,
therefore no divine Father is the divine essence.' And so, claims Campsall,
regarding what can be conceded or denied regarding God can be governed
by the logic of the philosophers combined with the rules of theology.
Chatton counters that, where three things are one thing, as faith in the
Trinity requires, then Aristotelean logic simply will not work. The usual
'paralogism' which exemplifies the problem is the following: 'The divine
essence is the Son; the divine essence is the Father; therefore the Father is
the Son.' This can be tolerated only if one adds in the conclusion 'essentially
the same as' - that is 'the Father is essentially the same as the Son.' According to Chatton, Campsall 'elsewhere' concedes that 'ordinary' logic1 7 is
incapable of dealing with such syllogisms.
Waiter's second opponent is this matter is Peter Aureoli who maintained that because of the 'indivisibility' in the divinity between the essence
and the relations, it is impossible to enjoy 'the vision' of one divine person
and not the other or to enjoy 'the vision' of the divine essence and not a
divine person.
After a lengthy exposition of Aureoli's opinion, Chatton counters that
if this view were true, then one could not maintain the two propositions,
viz. 'this Father generates' and 'this essence does not generate', the latter
proposition being commonly held by medieval theologians. Chatton's final
opinion seems to be that the descriptions or representations of the divine
persons and the divine essence are formally distinct. In arguing against
Peter Aureoli and in defense of Scotus, Walter concludes that if Aureoli
attributes to the opinion of Scotus any realities or formalities to a divine
person in any way by the smallest distinction 'extra animam,' then such an
attribution is false. And yet, there is no inherent contradiction involved in
the fruition of one divine person and not another, or in the fruition of the
divine essence and not a divine person. All this is treated at great length in
distinction 1 question 4.
While treating of the divine attributes and their relation to the divine
essence, Chatton again maintains that the Scotistic view of the formal distinction is tenable if properly interpreted. Chatton's basic solution consists
17. This may be an early appeal for a non-Aristotelian 'Trinitarian Logic'; cf. H.G.
Gclber, Loc and thl Trini!J: A Cltisb of V a/Nu in Scbola.rli& Tbo11gbl, 1.300-1 .3.35, PhD dissertation Tlniv,.f"C:ihr nfWtcrrnn'"

1 O..,A

INTRODUCTION

XI

in maintaining that the formal definition of wisdom or justice is not the


same as the formal description or 'definition' of the divinity, or of any of
the divine persons. If the authorities, that is, the Church Fathers, spoke in
such a way that they seemed to have posited some sort of extra-mental distinction, they should be interpreted 'benignly', namely speaking 'as if' there
were some such distinction, such as would be viable when speaking of
creatures. Whereas one cannot maintain that the proposition 'the divinity is
the divine wisdom' involves predication in the first mode of per se predication, it does not follow that our ways of predication compromise God's
simplicity and 'infinite identity.' In paragraph 112 of distinction 2, question
3, Chatton gives five reasons why Scotus should not be interpreted as
positing a plurality of formalities in the divinity, the fifth being that because
be had been so interpreted, he composed a special question in this regard
denying such a plurality. Waiter returns to the same issue in distinction 2,
question 6, paragraph 113, wherein he notes that Aureoli's solution aimed
at maintaining the simplicity of the Godhead by using the notion of 'indivision' is equivalent to Scotus's formal non-identity.
By Chatton's time, Scotus's opinion regarding individuality or the 'principle of individuation' had apparently become proverbial. Only God, according to Scotus, is 'de se' this individual and as such non 'plurifiable.'
With regard to creatures, however, according to Scotus a positive principle
of individuality was required. Both in his Ordinatio and in his Q11aestiones on
the Metapi?Jsics of Aristotle,1 8 Scotus had rejected the prevailing notions concerning the principle of individuality. It was not an amalgam of accidents
(Porphyry), nor matter of designated quantity (Aquinas), nor was it a twofold negation (Henry of Ghent), nor a combination of matter and form 'restricted' to it by an agent (Marston), nor is individuality simply a relationship to a producing agent. Scotus likewise rejects the view that nature is of
itself (de se) individual, an opinion which would become proverbial with
Ockham. Hence, nature must be 'contracted' to an individual by something
positive, viz. an individual difference or an individual property. Chatton, in
defence of Scotus's principle of individuation, spills a lot of ink combatting
the arguments of Ockham. Waiter's preferred phraseology for the principle is
'individual diffetence' or 'individual property'; there being no mention of
'haeceitas.' Chatton treats this 'thorny' question of individuation at great
length in distinction 2, question 5 of the present edition.

In 1990 I first learned that Joseph Wey had decided not to continue the
critical edition of Chatton's &portatio and Lectura. Having learned of this, I
18. Duns Scotus, .()IIQU/iones sllber libros Meta/Jhvrimmm ArirttJt.Gr VTT

1"' (,.ri ,r-;.., .1 1

XII

INTRODUCTION

asked if I might continue the enterprise lest all of his work not see completion. Father Wey graciously handed over to me two large boxes containing
the typewritten transcription of both the Reportatio and the uctura. The text
was typed double-spaced on legal size paper with careful and thorough
annotations in Father Wey's tiny handwriting meant to help with the editing
process. The work of completing the editions was left to me. Oearly, the
task of completing the critical editions of Chatton's Reportatio and uctura
would have taken a great deal more time and effort had it not been for
Father Wey's pioneering efforts.
It remains for me to thank thc;>se who have helped me bring this edition
to fruition: Dr Gordon Wilson and his family, who hosted me while he and
I checked the text against the manuscripts; Dr Jack Zupko of Emory
University and his family were wonderful hosts on several occasions when I
searched for sources cited by Chatton; likewise, Professor Therese Druart
who was of inestimable help to us while we were in Washington, DC finalizing the last 'unfound' sources in Chatton's Reportatio. Without the wotk of
Joseph Wey none of this would have been possible. He was a knowledgeable and meticulous scholar and a kindly man. Revisions to the present
edition were completed in January 2006.

GUALTERUS CHATTON, OFM

Lectura super S ententias


Uber I, distinctiones 1-2

Sigla
F
p

Florence, Biblioteca naz10nale centrale, Conv. soppr. C.5.357


Pans, Bihliotheque nationale de France,lat. 15,887

AL
AviL
BFS
CCL
CSEL
FIP
OPh
OTh
PhB
PL

Aristoteles Latinus
Avicenna Latinus
Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi
Corpus Christianorum Latinorum
Corpus Scriptorum Ecclestasticorum Latinorum
Franciscan Instttute Publications
Scotus or Ockham, Opera Philosophi,'tl
Ockham, Opera Theologica
Pbilosophes Beiges
Patrologia Latina

For a list ofauthors and editions ated, see the Bibliography.

a.
add.
adnot.
al. m.
ant.
cf.
com.
d.
ead.m.
ed.
f.
lin.
mg.
n.
not.
om.

articulus
addidit
adnotatio
alia manu
ante
conferatur
commentum
distinctio
eadem manu
editio/ edidit
folio
in, sub, vel supra
linea
inmargine
umerus paragrapbi
nota
omisit
pagina/ pars

pos.
praem.
prol.
q.
Quaest.
Quodl.

rep.
resp.
res tit.
sect.
Sent.
spat. vac.
t.
un.

R... H
[...]

post
praemisit
prologus
quaestio
Quaestio(nes)
Quodlibet
repetit
responsio/ respicit
restituit
sectio
Sententiarum
spatium vacuum
textus
unicus -a, -um
includunt verba
reportatoris
supplevit editor

Lectura
Distinctio 1
Quaestio 1
Utrum requiratur quod Deus sit finis actus amoris viatoris
erga Deum et proximum]
Circa distinctionem primam quaero utrum ad hoc quod
viator diligat virtuose Deum propter se vel proximum propter
Deum requiratur quod Deus sit finis utriusque actus.
Quod non, quia esse finem actus virtuosi aut est amari eodem
actu vd alio. Si alio, quaero de illo sicut prius, et ibitur in infinitum.
Si eodem, ergo quando Deus diligitur propter se, Deus non est nisi
obiectum actus et non finis, et habetur propositum.
Item, quod convenit actui ex natura sua, quocumque circumscripto posito, adhuc actu conveniet sibi. Sed dilectioni proximi
convenit ex se quod sit actus bonus, quia ex se convenit sibi
repugnare actui malo odiendi proximum. Ergo quocumque circumcripto, posito illo actu, adhuc erit bonus, et per consequens sive
causetur a fine sive non, adhuc potest viator per ilium actum esse
virtuosus.
Ad oppositum. Finis est principium concludendi actiones
esse laudabiles, quia a fine arguitur quale debet esse obiectum
conveniens, et quo tempore et quo loco et sic de aliis, quia tale est
obiectum quale finis requirit, ergo etc.

[Status quaestionis]
In ista quaestione sunt quattuor facienda. Primo, videndum
est in generali utrum ad hoc quod viator agat virtuose, requirantur
aliquae circumstantiae praeter obiecta actuum. Secundo, in speciali,
qualis est dilectio proximi propter Deum. Tertio, in speciali, qualis
est dilectio Dei propter se. Quarto, ad formam quaestionis.
[Art. 1 - Quomodo circumstantiae morales requiruntur ad
actiones virtuosas]

Primus ergo articulus est, supposito quod circumstantiae requiruntur, videndum est quomodo circumstantiae morales requiruntur ad actiones virtuosas horninis in generali.
7 diligat om. A 13 sua 0111. A 14 dilectioru] dilectio A 17 illo] isto F 22 tale 0111. A 3233 ~tur] mJJ. primo A

LmERI

[Opinio Ockham]
5

Opinio quaedam est, 1 quod ad hoc quod dilectio creaturae


propter Deum vd quiscumque alius actus sit virtuosus, oportet
quod circumstantiae morales sint obiecta illius actus, ita quod ad
hoc quod dilectio creaturae propter Deum sit actus virtuosus
formaliter et intrinsece, oportet quod Deus sit obiectum illius
actus.
Haec conclusio probatur, prima quia aliquis actus est intrinsece et essentialiter virtuosus: aut ergo circumstantiae sunt eius
obiecta, et habetur propositum; aut non, ergo actus iste posset esse
sine illis circumstantiis, et per consequens non est essentialiter
virtuosus. Assumptum primum probatur, quia aliquis actus est
virtuosus: aut ergo intrinsece et essentialiter, et habetur propositum; aut solum contingenter, et per consequens solum est virtuesus quia coniungitur alteri. Quaero de illo: aut est virtuosus essentialiter, et habetur propositum; aut solum quia coniungitur alteri, et
quaerendum de illo sicut prius, in infinitum.
Secunda probatur idem, quia nisi aliquis actus esset essentialiter virtuosus, tunc quilibet actus posset esse prima nonvirtuosus et postea virtuosus per aliquid mere naturale quod non
est in potentia nostra.
Tertio, quia non contingit transire a conttadictorio in contradictorium sine omni mutatione in 'quocumque' maxime ubi non est
sola denominatio extrinseca. Cum ergo non quilibet actus sit virtuosus sola denoniinatione extrinseca, ergo non potest quilibet fieri
de non-virtuoso virtuosus sine omni mutatione intrinseca, et ilia
non potest esse nisi per novum actum.
Quarto, actus voluntatis est essentialius virtus quam exsecutio exterior, quia exsecutio exterior non est mihi imputabilis nisi
mediante actu voluntatis, et "omne propter quod aliud, et illud
maius."2 Licet ergo actus exterior sit virtuosus per denomi11 est] ant aliquis A 14-16 aut- i1lo 0111. A
!Cf. Ockham.QRae.rt. in Ill Sent, q. 11 (OTh VI 381-390); Q11aest. in W Sent., q. 34, q. 10-11 (OTh Vll 49-50, 235-236); D1 conn1Xion1 uirhtlllm, a. 2-3 (OTh VIll
335-340, 348-352); QRodJ. Ill, q. 16 (OTh IX 262-267).
2Aristot., Anal. Po1t., I c. 2 (AL IV-1 9; A c. 2, 72a 29-30); A11ttoritatu AriJton/U,
ed. J. Hamesse, p. 313.

10

15

20

25

30

DIST. 1 QUAEST. 1

nationem extrinsecam, tamen actus voluntatis est essentialiter


virtus.
Quinto, si non, hoc esset quia idem actus voluntatis posset
modo esse cum una cognitione, modo cum alia; sed hoc falsum,
quia actus voluntatis essentialiter dependet a cognitione eo quod
causatur ab ea, et per consequens non est naturaliter sine ea.

10

[Contra opinionem Ockham:


Conclusio 1]

10

15

20

25

30

Aliter videtur esse dicendum. Prima, quia nullus actus est


essentialiter virtuosus sic quod omni alia circumscripto, ipso solo
posito, homo est virtuosus et dignus praemio sicut pro suo opere
virtuoso.
Prima, quia si idem actus respectu eorundem obiectorum
fieret a Deo, tunc anima per istum actum non mereretur, quia non
esset in sua potestate, et per consequens non esset sibi imputabilis;
ergo non est essentialiter virtuosus. Nee ex hoc quod habet illas
circumstantias pro obiecto potest concludi quod anima sit laudanda
et virtuosa.
Confirmo istud. Per te,3 praeter operationes absolutas animae
non est ibi aliqua actio relativa distincta a rebus absolutis. Ergo
omne illud quo anima est virtuosa ex naturalibus potest immediate
fieri a Deo, et tunc per ilia non esset anima virtuosa. Ergo nullum
tale est essentialiter virtuosus, ponendo sicut ponis quod actio non
est rdativa res.
Forte DICETIJR quod operatic est sic essentialiter virtus quod
per causas naturales non potest fieri quin per earn anima sit
laudabilis et mereatur; tamen cum hoc stat quod de potestate Dei
potest actus fieri, licet anima per ilium non sit virtuosa.
CONTRA: Adhuc non solvitur. Prima, [quia] qualemcumque
actum potest aliquis causare in uno tempore vd in uno loco, talem
potest ipse ex naturalibus causare in alia loco vd in alia tempore,
3-5 tJOSset- voluntatis 0111. A 9 nullus] unus A 13 Ptimo] Probo A 23 We: 0111. A

3Cf. Ockbam, Smpltlm in I Sent., d. 30 q. 2 (OTh IV 322); Q11aest. in ll Sent., q. 7


(OTh V 148);Q11oa'L Vll, q. 3 (OTh IX 709-713); Bnvis S11111ma Pl!Jsitomm, V c. 2
(OPh VI 90); S11mm11/a philosophiat naltlralis, TII c. 28 (OPh VI 333-334).

11

12

13

14

15

16

17

18

19

LIBERI

ceteris paribus. Ergo quantwncumque aliqui actus habeant omnes


circumstantias pro obiecto, adhuc talis actus non est essentialiter
virtuosus, quia talis actus posset ex naturalibus fieri in loco ubi non
oporteret vel tempore quando non oportet, et per consequens non
est essentialiter virtus.
Secundo, ad idem, quia ex ilia responstone sequitur propositwn. Quia si actus potest a Deo fieri, et tunc non erit virtuosus, ergo non ideo est essentialiter virtuosus quia habet circumstantias pro obiecto, quia Deus non potest facere i11am dilectionem
quin ilia dilectio sit creaturae propter Deum.
Tertio, sequitur ex eadem responsione propositum, quia de
potentia Dei potest actus ille esse, licet non sit virtuosus. Requiritur
quod causetur ab anima, et si causaretur ab anima, tunc esset
virtuosus. Ergo ad hoc quod sit virtuosus, requiritur quod causetur
ab anima, et per consequens causari ab anima est circumstantia
requisita, quae tamen non est obiectwn actus. lmmo, esse obiectwn non est esse circumstantiam actus, quia praeter hoc quod
esset obiectwn, requiritur quod causetur ab anima.
Quarto etiam, ista responsio non sufficit, quia actus virtuosi
eiusdem rationis, quorum unus causatur ante habitwn et alius post
habitwn, non sunt aeque virtuos~ et tamen eadem habent pro
obiectis. Ergo quod unus est virtuosior alio est propter aliquam
circumstantiam quae non est obiectwn. Vel saltem ad hoc quod
actus sit virtuosus, non sufficit quod ilia condicio sit obiectum, sed
requiritur aliqua condicio realis distincta ab actu, quae condicio
contingenter convenit sibi.
Secundo in principali,4 arguo ad conclusionem principalem
sic. Ad hoc quod aliquis agat virtuose, aut requiritur quod agat
scienter et ex habitu in tall loco, in ta1i tempore, et libere; vel non.
Si sic, habetur propositum, quod quantumcumque causetur actus
habens omnes circumstantias pro obiectis, tamen praeter hoc quod
actus habet illas circumstantias requiritur quod scientia sit in anima
1 aliquij aliquis F 8 esscntialiter] unifomUter A 12-13 Requiritur - anima 0111. F 1617 obiectum] bonum A 19 Quarto] Tertio FA 22 ahquam] aliam A 30 Si 0111. A
quod] et. A
"Cf. supra n. 11.

10

15

20

25

30

DIST.

1 QUAEST. 1

et quod agens sit in tali loco et tali tempore et sic de aliis. Et per
consequens cum talia contingenter concurrant, sequitur quod ille
actus secundum suam speciem contingenter est virtuosus. Si non
requirantur ista, ergo ad virtuose agendum non requiritur quod
scienter vel prudenter agat.
Tertio in principali ad idem sic. Stante dictamine intellectus et
electione voluntatis vel exsecutione virtuosi actus, ponatur quod
res extra mutetur. Ut si quis sit pauper et iudicet se ipsum debere
dare parva et non magna; interim fiat dives stante eadem dictamine. Tunc iste idem actus qui prius fuit virtuosus, modo non
est virtuosus, sicut nee dictamen praecedens est rectum, et tamen
manet essentia actus et respectu eorundem obiectorum. Ergo ad
hoc quod sit virtuosus requiritur aliquid aliud ab actu respectu
illorum obiectorum, etiam per causas naturales.
Quarto in principali ad idem, quia actus voluntatis essentialiter est virtuosus: aut est ipsa electio conformis rationi rectae, aut
exsecutio dictata. Sed neutrum illorum, quia utraque potest naturaliter causari respectu eorundem obiectorum, et ubi non oportet
et quando non oportet, quia virtute amoris alicuius inordinate
praeamari etc.
Quinto, quia accipio quemcumque actum peccati mortalis. In
primo instanti non est peccatum mortale, sed in tempore sequenti
quo durat est mortale, et tamen semper est respectu eiusdem
obiecti.
[Conclusio 2]
Secunda conclusio: quod non oportet circumstantias morales
esse obiecta actus ad hoc quod actus virtuose agatur. Primo, quia
recta electio est actus voluntatis primo virtuose causatus, et tamen
eius circumstantiae non sunt obiecta nee obiectum illius actus
electivi. Primum assumptum patet, quia omnis actus exsecutivus,
ad hoc quod sit virtuosus, praesupponit rationem esse rectam et
electionem similiter esse rectam conformem rationi respectu
eiusdem obiecti. Secundum assumptum probo: quia illud idem et
non aliud est obiectum rectae electionis et rationis practicae
1 in 0111. A 4 requirantur] requimt F 8 sit 0111. A et 0111. A 9 dare o111. A 11 wnen]
tuncA 19 quia]etF 33 probo]primoA 34 pmcticae0111.A

20

21

22

23

24

25

26

LIBERI

praecedentis. Quia illud idem quod iudico exsequendwn, illud idem


eligo et volo exsequi. Sed recta ratio dictat actwn exsecutivwn
exsequendwn, et non oportet quod semper dictet sic eligendum.
Ergo recta electio habet pro obiecto actwn exsecutivum et eius
circumstantias, et non circwnstantias proprias sui ipsius electionis;
ergo etc.
Arguo ergo sic. Omni alio circwnscripto, hoc solo dictamine
posito quo intellectus iudicat Deum esse diligendum propter se,
voluntas sine omni dictamine vult diligere Deum propter se. Illud
velle est actus virtuosus conformis rationi, quia habet idem
obiectum quod ratio habet, et tamen non habet circwnstantias sui
ipsius pro obiecto, quia recta ratio praecedens non habeat pro
obiecto istam electionem nee per consequens circumstantias illius
electionis. Ergo nee illa electio habet circumstantias proprias pro
obiecto, sed :;olum habet dilectionem Dei vel eius circumstantias
pro obiecto; sed istae non sunt circumstantiae illius electionis.
Secundo principaliter arguo sic - etiam de ipso actu de quo
ratio dictat ipsum exsequendum - primo sic. Quodcumque fuerit
obiectum actus diligendi proximum, ad hoc tamen quod causetur
virtuose, aut requiritur quod in intellectu sit dictamen et recta
electio voluntatis, et quod actus ille causetur in tali situ et tali
tempore, vel non. Si non, ergo non causatur scienter et elective ubi
oportet et quando oportet. Si sic, hoc est propositum, quod
causalitas circumstantiarum non est quod circumstantiae sint obiecta, sed quod sint in re, licet sint contingenter coniuncta in
essendo.
Secundo sic ad idem. Si actus diligendi proximum, ad hoc
quod causetur virtuose, requirat quod omnes eius circumstantiae
sint eius partialia obiecta: aut hoc est quia oportet quod conformetur rationi et electioni quae dictat istam dilectionem proximi
exsequendum secundum illas circumstantias; aut quia oportet quod
ilia dilectio sit essentialiter virtuosa. Non secundum, ut supra est
probatwn.s Nee primum, quia recta ratio et ipsa electio non
4 electio) ratio F 5 et non c:in:umst:antias om. A 9 lliud] !stud F 13 istam] illam F
17 actu 0111. A 22 ego non 0111. A 30 dilectionc:m proximi] electionem F

scr. supra: conclusio 1 n. 11-22.

10

15

20

25

30

DIST. 1 QUAEST. 1

10

15

minus habent pro obiecto ipsam dilectionem proximi exsequendum quam eius circumstantias; sed ista dilectio non conformatur
sic electioni et rationi quod habeat pro obiecto semetipsam; ergo
nee ideo oportet quod habeat pro obiectis ipsas circumstantias sui
ipsius.
Tertio, quia circumstantiae multae sunt ipsius actionis et non
ipsius operationis causatae. Tenetur enim aliquis causare dilectionem in tall loco et tempore, libere et scienter. Ergo esse circumtantiam virtutis non est esse obiectum operationis, quia oportet
quod sit circumstantia causationis.
Quarto. Non plus requiritur quod circumstantiae sint ibi
obiecta quam in motione locali; sed ibi exsecutio virtuosa non
requirit nisi ire tall tempore vel loco; ergo etc.
Tertio principaliter hoc patet de ipsamet prudentia, quia actus
prudentiae est actus virtuosus in suo genere virtutis, et tamen non
habet pro obiectis partialibus proprias circumstantias. - Confirmo. Habere caritatem infusam est circumstantia dilectionis, et
tamen non est eius obiectum.

27

28

29

[Responsio Chatton ad articulum primum]


20

25

30

35

Quantum ergo ad istum articulum, dico quod ad hoc quod


aliquis causet virtuose dilectionem Dei vel proximi, vel quemcumque actum virtuose, non oportet quod ille actus habeat circumtantias suas proprias pro obiectis partialibus. Licet enim recta ratio
dictet dilectionem proximi exsequendum pro tall fine, tall tempore,
tall loco etc. Licet etiam ipsa electio conformis rationi sit quaedam
volitio qua conformiter velit se diligere proximum propter illum
finem tall tempore et loco, tamen non oportet quod ipsa dilectio
dictata proximi habeat pro obiecto vel finem vel locum vel tempus,
quae sunt circumstantiae propriae.
Confirmo adhuc illud, quia stante isto dictamine quod
proximus sit diligendus tall tempore vel loco propter Deum, et
stante conformi electione, si tunc ponatur dilectio proximi in
eodem tempore et eodem loco, licet illa dilectio non habeat pro
obiecto locum vel tempus, adhuc illa dilectio non habens illa
obiecta est virtuose causata. Et sic diligens est laudandus, quia agit
7 ipsius] illius A 9 oportet 0111. A 34 adhuc 0111. F 35 sic] similiter A

30

31

32

33

34

LIBERI

scienter [et) libere, ubi oportet, quando oportet, et sic de omnibus.


Sed ilium actum esse virtutem non est nisi ilium actum causari
scienter, libere quando tenetur et ubi tenetur etc.
Confirmo adhuc secunda. Unus actus non habet nisi unum
obiectum. Quantumcumque enim plura, sicut partes unius propositionis vel partes unius domus, cognoscantur uno actu cognoscendi, tamen nullum iliorum est obiectum cognitum, sed tantum
pars obiecti, ita quod omnia simul sunt unum cognitum, sicut tota
domus vel totus populus. Ergo si proximus et tempus et omnes
circumstantiae sint partes obiecti, ergo nullum iliorum est obiectum
amatum, sed omnia simul sunt unum amatum, et per consequens
non aliter amas per ilium actum ipsum proximum quam tempus vel
locum.

Ex isto sequitur quod circumstantiae contingenter concurrunt cum actione laudabili et e contra, ita quod omnibus requisitis
positis, tunc ipsum agens laudabiliter agit, et ipsis vel quocumque
requisito non posito, tunc non agit ad plenum laudabiliter. Tamen
aliae et aliae requiruntur circumstantiae respectu diversorum, quia
ad hoc quod virtuose dictet prima aliquid exsequendum, non oportet quod scienter dictet scientia praecedenti, saltem non semper,
quia sic istud dictamen praesupponeret aliud, et iliud aliud, et sic in
infinitum. Et sic numquam posset aliquis incipere processum
virtutis.
Eodem modo ad hoc quod aliquis virtuose amet aliquid, non
oportet quod praeeligat et quod ilia electio praesupponat aliam in
infinitum. Ideo primum dictamen non necessaria praesupponit
aliud, nee prima electio aliam ad hoc quod virtuose fiant; tarnen
requiritur quod fiant quando oportet et ubi oportet, ita in aliis etc.
- Dico ergo quod non est aliqua actio essentialiter virtuosa, quin
ipsa vel sibi consimilis poterit esse non-virtuosa.
[Ad argumenta Ockham]

35

Ad primam rationem opinionis6 dico quod nullus actus est


essentialiter virtuosus. Immo si ponerem quod aliquis esset
3 quando -

teneturZJ vertetur(?) A

6Cf. supra n. 6.

9 et?- 0111. A 10 sint] swtt A 18

et

a1iae om. A

10

15

20

25

30

DIST. 1 QUAEST. 1

10

15

20

25

30

essentialiter virtuosus, dicerem quod non esset aliqua cognitio vel


volitio, sed actio qua agitur et causatur ipsa volitio. Et quia non
reputo illam actionem esse essentialiter virtuosam eo quod circumstantiae concurrant ad earn, ideo nee pono hoc de actione
absoluta.
Ad primam probationem,7 concedo quod ista actio est virtuosa quia concurrit cum multis aliis; immo potius est concedeodum quod ipsum agens virtuose agit per hoc quod ista simul
concurrant, quia virtuose agere non est nisi agere istis concurrentibus. Cum ergo quaeris de illo alia concurrente, ut de ipsa ratione
vel electione, dico quod iste agit virtuose quia omnia concurrunt
quae ibi requiruntur.
Et ponatur quod recta ratio non praesupponat nisi anima et
locum ubi oportet et tempus quando oportet dictare, tunc diceodum est quod ibi esset status et ilia actio esset virtuosa quia res
naturales concurrunt. Concedo conclusionem. Tamen concedo
commuoiter quod illorum concursus est in nostra potestate, quia
libere aliquando sumus ubi oportet, et sic de aliis. Posito tamen
quod mille naturaliter concurrant, nihilominus ista actio elicita
libere est virtuosa. Unde sicut descriptio composita ex conceptibus
commuoibus est [m] aeque, et tamen quaelibet pars eius est in plus,
1ta quod intellectus est unus in aeque de aliqua re per totalem
descriptionem, non tamen per aliquam unam eius pattern. Ita
voluotas est bona bonitate certae virtutis non per unam rem
tantum, quia quaelibet est aliquo modo indifferens si per se
pooeretur, sed per omnes res illas simul, eo quod anima tenetur ad
talem actum cum concursu talium rerum.
Ad secundum,8 per idem concedo quod eadem actio vel
coosimilis potest esse vitiosa per aliqua mere oaturaliter coocurrentia.
Ad tertiurn,9 quod actio non est virtuosa ex sola denominatione extrinseca, eo modo quo domus denominatur hurnana
11 isre agit] ista agitur A 15 est om. F 27 cum om. A 32 exttinseca 0111. A
7Cf.

supra n. 6.
BC. supran. 7.
9Cf. supra n. 8.

36

37

38

39

10

40

41

42

LIBERI

in qua non est aliquid humanitatis. Sed denominatur virtuosa simul


ab omnibus concurrentibus, de quorum numero ipsa [actio] est
aliquid. Vel potius homo denominatur virtuose agere in quo sunt
formaliter aliquae formae de numero illarum per quarum concursum denominatur virtuose agere. Sicut homo dicitur aedificare
scienter, hie enim non est denominatio a sola aedificatione nee a
sola scientia. Isto modo dicitur agere agibile conveniens scienter
ubi oportet, quando oportet, et hoc est virtuose agere. Licet enim
unum sit nomen, tamen sub nomine concurrunt ibi multae
denominationes, et una est ab una forma, et alia ab alia, ut agere ab
actione, scienter a scientia, ubi oportet a loco, quando oportet a
tempore. Et quia ilia concurrunt contingenter, et quocumque ablato
non manet denominatio cuiuslibet partis, ideo tunc non manet
totalis denominatio importata per hoc unum vocabulum 'virtuose
agere'.
Ad argumentum1D ergo illud 'iste scienter aedificat' certum est
ablata scientia non manet ista denominatio, quia est denominatio a
duabus foanis. Quia ergo transitur a contradictorio in conttadictorium in mutatione alterius, ideo non aedificat modo scienter.
Ita hie: 'iste agit virtuose' est denominatio ab omnibus illis simul,
quia idem est 'agit virtuose' et 'agit quando oportet, ubi oportet,
propter quod oportet'. Ideo quocumque illorum ablato mutatur
denominatio propter mutationem rei denominantis. Et si res denominans sit intrinseca, est mutatio inttinseca; si est extrinseca, est
mutatio extrinseca.
!stud confinno, quia licet modus loquendi hominum causa
brevitatis denominet ipsam actionem virtuosam, tamen de virtute
sermonis magis debet dici quod iste homo agit virtuose quia ipse
infonnatur illis quae concw:runt principaliter ad istam denominationem.
Ad quartum argumentum,n alias patebit12 utrum exsecutio
1 virtuosa om. A 9 tamen] aJd. quod A 21 est 0111. A 25 exttinseca 0111. F
tOCf. supra n. 8, quamvis iste passus 'iste scienter aedificat' non apparet ibi.
!I Cf. supra n. 9.
t2Forte Chatton proposuit hoc tractare in suo Ill libro Ledllrae sicut fecit in sua
'&portatione d. 33 q. 3 a. 7 n. 33-45, ed. J. Wey et G. E12kom (p. 228-230).

10

15

20

25

30

DIST. 1 QUAEST. 1

10

15

11

exterior sit laudabilis inttinsece, vel sola actio voluntatis; ideo hie
ttanseo.
Ad quintum,13 sive actus voluntatis maneat idem numero, illo
dictamine non manente, sive non, si ideo actus esset virtuosos quia
eius circumstantiae sunt sua obiecta, ergo si alius actus consimilis
causaretur respectu consimilis obiecti vel obiectorum, adhuc ille
essetvirtuosus, quod falsum est, sicut est probatum.t4
Item, multae sunt aliae circumstantiae a quibus actus non
dependet essentialiter, ut ubi oportet, quando oportet. Patet ergo
quod diligere proximum virtuose non est sola denominatio extrinseca, sed est denominatio facta a multis rebus. Quia idem est
Sortem diligere proximum virtuose et Sortem diligere proximum
scienter, libere, ubi oportet, quando oportet, propter quod oportet.
Sed ista non est denominatio exttinseca tantum, sed est denominatio partim inttinseca facta a multis formis simul, ut Sortes
aedicat scienter hodie.

43

44

[Art. 2 -Utrum dllectio creaturae habeat Deum pro obiecto]

Secundus articulus est videre utrum dilectio creaturae propter


Deum habeat Deum pro obiecto.

(Opinio Ockham]

20

25

Opinio,15 quod tres sunt actus diligendi proximum: unus quo


diligit proximum non referenda ulterius, tamen non idep est frui
quia non [constituit] ipsum pro ultimo fine;16 alius est actus diligendi ipswn causatus virtute fruitionis divinae; tertius est actus quo
diligo proximwn referenda ipsum, id est propter Deum, ita quod
simul diligatur hoc totum 'proximus propter Deum', et iste actus
est uti stricte loquendo.
Quod ita sit probatur,17 quia sicut intellectus se habet
respectu principii et conclusionis, ita voluntas respectu finis et
3 sive] dum A
FA
1lC

voluntatis] ponentis A 23 consti.tui.~ coosisti.t FA 24 rertius] rertio

supra n. 10.

14(: supra conclusio 1 n. 12-22.


1S0ckbam, Seriplllm in I Smt., d.
1'C

11).

1 q. 1 (OTh I 376-379).
Chatton, Rlportatio in I Sent., d. 1 q. 1 a. 2 n. 37, ed. J. Wey et G. Etzkom (p.

170ckbam.

Srribtum in T r;,,t rl

1 f()'T'h T "'11"' "'1111\

45

46

12

47

48
49
50
51

LIBERI

illorum quae [sunt) ad finem, eo quod non minus potest voluntas


super omnia obiecta quam intellectus. Sed intellectus non solum
potest habere unum actum qui est respectu conclusioois tantum
sine principio, nee solum alium actum causatum virtute principii,
sed tertium actum respectu conclusionis referenda ipsam ad principium, ita quod uttumque sit obiectum, quia non minus potest
uno actu intelligere totum discursum quam unam propositionem.
Ergo similiter ita est in proposito de ipsa voluntate.
Ex istists concedit prima quod iste actus tertius est et actus
utendi et actus fruendi connotando diversa. Syllogismus ex alia
parte idem actus est respectu principii et conclusioois.
Secunda, quod ille actus utendi est nobilior aliquo simplici
actu fruendi.
Tertio, quod uno eadem tall actu potest odire creaturam et
frui Deo, quia odiendo peccatum propter Deum.
Quarto, quia idem est actus intensior respectu Dei et remissior respectu creaturae.
Quinto, quia voluntas simul vult plura propriis rationibus.

to

15

[Contra opinionem Ockham]


52

Contra istam opinionem. Prima, exemplum de intellectu non


cogit, quia cum ponis quod anima eadem actu intelligit conclusionem propter principium: aut intelligitur quod iste actus causetur
per ipsum syllogismum, ita quod intellectus per hoc quod syllogizat causat ilium actum sicut causat actum sciendi; aut solum quod
intellectus talem actum potest habere sive ille syllogismus sit sive
non sit. Primum non est verum, quia in syllogizando solum cognoscitur res significata per syllogismum et per partes syllogismi, ergo
assensus causatus per syllogismum habet pro obiecto rem significatam per syllogismum vel per partes syllogismi. Sed nee syllogismus nee pars quaecumque illius significat principium vel conclusionem eiusdem syllogismi, eo quod principium vel conclusio
non est cognitio sui ipsius.
6 obiectwn] bonum A 10 connotando] amovendo A Syllogismus] sicut F 20 istam]
illam A 31 syllogisan] principii A
lBHaec argumenta (n. 47-51) sumuntur carptim ex Ockham, Smphlm in I Sent., d.
1 q. 1 (OTh I 379-381) ubi tamen deest exemplum de syllogismo.

20

25

30

DIST. 1 QUAE!iT. 1

10

15

20

25

30

13

Si intelligatur secunda modo, 19 tunc non est ad propositum,


quia ille actus est quaedam simplex cognitio de ipso syllogismo et
partibus eius, sicut cognitio domus habet pro obiecto domum et
partes eius, et per consequens non causatur per principium nee per
conclusionem exsistentem in anima. Ergo non plus est conclusionis quia est principii quam e contra, quia non plus causat earn
ipsum principium quam conclusio, et per consequens non est
scientia vel actus sciendi, quia principium non est causa quare
assentit. Ergo similiter in proposito: licet voluntas possit habere
unum actum diligendi hoc totum 'proximum propter Deum', non
minus quam possit diligere chimaeram propter Deum, tamen ille
idem actus non plus erit dilectio creaturae, quia anima diligit Deum
quam e contra.
Secunda, quia per te alibi,2 causare per modum finis est
finem amari amore virtute cuius causatur effectus, ergo numquam
habet dilectio creaturae Deum pro fine nisi Deus ametur amore
virtute cuius causetur dilectio creaturae, et per consequens nomquam [aliquis] diligit aliquod obiectum propter Deum nisi amore
Dei fit alius actus concausans.
Tertio,21 quia aut intendis quod solus ille actus diligendi hoc
totum 'proximum propter Deum' sit dilectio virtuosa proximi; aut
etiam quod quilibet illorum trium actuum quos ponis sit perfecte
virtuosos. Non secundum, quia sicut patet articulo praecedenti,22
non ponis actum virtuosum nisi habeat suum finem pro obiecto.
Ergo oportet quod intelligas prima modo. Sed illud non est verum,
prima quia aliquis potest esse actus diligendi hoc totum 'proximum
propter Deum' ex concupiscentia beatitudinis. Quia enim principaliter appetit sibi sanitatem vel beatitudinem, et novit quod Deus
non claret sibi eam nisi diligat hoc totum 'proximum propter
Deum', ideo causatur dilectio proximi propter Deum. Certum est
11 ille om. F 12 crit) esset A 15 effectus] dilectio A 17 causetur] causatur F 18
aliquis] aliquid FA 21 proximum] proximUS F 29 diligat] indigeat A
19!d est, 'aut solum quod intellectus talem actum potest habere' etc., ut in paragrapho praecedenti.
31Qckham,QHae.rf. Disp. DecQHSa/itatefinis, (OTh VIII 114-143).
21 C supra n. 45.
22C supra n. 5.

53

54

55

14

56

57

58

59

60

LIBERI

tunc quod ille actus diligendi proximum propter Deum non est sic
ex se virtuosus nisi praecedat amor aliquis Dei causans aliquo modo istam dilectionem proximi.
Secunda, quia omni alio circumscripto, posito quod aliquis
primo diligat Deum super omnia, et secunda quod virtute illius
amoris dictet et eligat diligere proximum, et tunc diligat proximum
tempore et loco sicut oportet, omni alio circumscripto, ista dilectio
est virtuosa, quia est habitus electus determinata recta ratione.
Eligitur enim quando oportet et ubi oportet et propter quod
oportet et respectu cuius oportet.
Tertio, quia non solum ratio dictat proximum diligendum
propter Deum, sed etiam in tall loco et tall tempore, et tamen ad
hoc quod virtuose diligat ipsum, non oportet quod locus et tempus
sint partialia obiecta eius.
Quarto in principali contra opinionem,23 quando dicitur quod
proximus est diligendus propter Deum: aut ly propter dicit causalitatem qua finis causat dilectionem proximi; vel non. Si sic, habetur propositum, quod ad hoc quod aliquis diligat proximum propter Deum, oportet dilectionem Dei praecedere actu vel habitu,
virtute cuius causetur dilectio proximi. Si non, tunc nihil ad propositum, quia hie quaeritur de dilectione proximi propter Deum,
ita quod Deus sit finis illius dilectionis, etiam finis moralis. Unde
sumendo li propter pro causalitate finis - et causalitas finis, per te,
est praeamari2 - oportet quod sit alius amor Dei concausans isturn actum.
Confirmo. Quid est constituere Deum pro fine ultimo? Aut
quod praehabeatur unus actus amandi eum super omnia, virtute
cuius causetur dilectio proximi, et habetur propositum. Aut solum
quod Deus sit pars obiecti. Hoc falsum, sicut probatum est,25 quia
respectu cuiuscumque obiecti totalis potest causari actus virtute
amoris debiti praehabiti vel amoris indebiti.
Item, cuius actus primum obiectum est totus syllogismus,
18 quod] quia A 22 illius- finis om. A 32 est tntus] ,.,_ A
23Cf. supra n. 45.
24Cf. supra n. 54.
:ZSCf. supra n. 21.

10

15

20

25

30

DIST. 1 QUAEST. 1

10

15

20

25

30

15

illius neutra pars est obiectum propter alteram.


Quinto sic.26 Aliud est quod hoc totum sit obiectum cognitionis 'conclusio propter principium', et aliud quod principium eauset assensum conclusionis. Ad hoc enim quod causetur actus sciendi, non sufficit quod eius obiectum sit hoc totum 'conclusio
propter principium', vel hoc totum 'ignis calefacit', sed requiritur ad
hoc quod causetur actus sciendi rem significatam per istam 'ignis
calefacit' quod ille actus causetur per hoc principium 'omne
calidum calefacit' vel aliud simile. Ergo similiter in proposito, si
similitude tua valeat ad hoc quod causetur virtuosa dilectio
creaturae, non sufficit quod hoc totum sit obiectum dilectionis
'creatura propter Deum' sed requiritur quod amor Dei praecedat
movens ad dilectionem proximi, eo quod aliud est diligere hoc
totum, scilicet 'proximum propter Deum', et aliud est diligere
proximum quia d.iligo Deum.
Sexto, adbuc hoc posito non concederem conclusiones illas
quas concedis,27 quia eadem actu odiam peccatum et diligam
Deum, quia eadem actu diligam proximum remisse et Deum intense, vel e contra quod eadem actu diligarn Deum super omnia et
tamen proximum propter ipsum, quia non minus repugnat quod
idem actus sit amor unius et tamen odium alterius propter ipsum,
quam quod idem actus sit respectu unius dubitatio vel dissensus, et
tamen respectu alterius sit assensus, sed ibi est inconveniens.
Similiter non plus ibi quod idem actus sit gaudere respectu unius et
tristari respectu alterius quam scire respectu unius et dissentire
respectu alterius quae non apparent vera.
Item, non plus ibi28 quam idem complexum potest esse
prlncipium et conclusio respectu sui ipsius pro alia et alia re
significata.
Item, cum ponis ibi29 plura simul esse volita uno actu: aut
1 iDius] cuius F 7 causetur 0111. A istam] i1lam A 16 hoc om. A concederem] conccderet A 18 quia] quod F 24 ibiJ aJJ. quam A 25-26 quam- altetius 0111. A 26
vaR0111.A

2.6Cf. supra n. 46.


Z1Cf, supra n. 47-51.
21C supra n. 47.
2!1Cf. supra n. 51.

61

62

63

64

16

LIBF..Rl

intelligitur quod quodlibet sit obiectum totale actus; aut quod


quodlibet sit pars obiecti. Non primum, quia oppositum in adiecto.
Si secundum, ergo eiusdem actus non sunt plura obiecta, licet sint
plura quorum quodlibet est pars obiecti. Ut si videam domum,
nulla pars est totum obiectum sed tantum pars obiecti. Et per
consequens si hoc totum sit volitum 'proximum propter Deum', ibi
'proximus' non est obiectum sed pars obiecti, et 'Deus' pars obiecti
tantum.

[Responsio Chatton ad secundum articulum]

65

66

67

68

Aliter videtur dicendum esse, quod ad hoc quod dilectio creaturae sit virtuosa, non requiritur quod Deus sit obiectum amatum
per ilium actum diligendi creaturam. Et si esset, non ideo esset ilia
dilectio sufficienter virtuosa.
Dice enim quod ad hoc quod ilia dilectio sit virtuosa, sufficit
quod ipsa creatura, ut proximus, sit obiectum totale ipsius dilectionis, quia ad concludendum quis actus est virtuosus, potissima via
est videre si sit confonnis recto dictamini et confonni electioni. Sed
dilectio proximi potest conformari recto dictamini licet solum
habeat proximum pro obiecto, quia ipsius actus dictati pro exsequendo confonnitas ad rationem non est quod habeat idem obiectum quod est obiectum rationis rectae, ilia enim est conformitas
electionis ad rationem et non ipsius exsecutionis dictatae. Sua ergo
conformitas est quod causetur ilie actus exsequendus, scilicet quod
causetur in loco pro quo ratio dictat et in tempore pro quo dictat
ilium causandum. Et mediante amore talis finis quem ratio dictat
debere esse finem suum, stante ilio dictamine, confonniter eligit et
vult diligere proximum secundum easdem circumstantias.
Tertio, voluntas causat illam dilectionem proximi, omni alia
circumscripto. lsta dilectio habet solum proximum pro obiecto, et
tamen est virtuosa dilectio causata quando oportet et ubi oportet et
propter finem debitum.
Confinno. Quid intelligitur per 'propter'? Aut quod sit causa
finalis seu alia causa; aut non. Si sic, non est idem actus. Si non,
3 obiecta 0111. F 6 proximum] proximus F 7 et] sed A 13 dilecti.o] distinctio A 19
actus 0111. F 27 vult] f1IIJ. se F

10

15

20

25

30

DIST. 1 QUAEST. 1

17

nihil ad propositum, quia hie quaeritur de fine morali actuum.

10

15

20

CONTRA. Modo concedendum est quod oportet circumstantias esse obiecta virtutis. - DICO quod numquam sunt
circumstantiae obiecta illius virtutis cuius sint circumstantiae. Licet
[enim] circumstantiae virtutis unius, scilicet exsecutivae, sint obiecta rationis dictantis et etiam electionis, non tamen sunt obiecta
dilectionis proximi, quia per hoc quod sunt realiter exsistentes,
concurrentes simul cum actu virtuoso, sunt eius circumstantiae; sed
hoc non est ipsas esse obiectum dilectionis proximi. Similiter, ilia
dilectio quae haberet pro obiecto totali et proximum et locum et
tempus; licet etiam circumstantiae dilectionis proximi sint obiecta
rationis dictantis et electionis, tamen circumstantiae illius rectae
rationis quae requiruntur ad hoc quod virtuose dictet, non sunt
obiecta illius rationis, licet possint esse obiecta alterius rationis
dictantis de ista ratione, et sic in infinitum, si esset possibile ire,
licet non sit necesse ire in infinitum. - Idem dico de ilia electione
sicut de ipsa ratione.
Dico ergo quod sive ratio dictet istam conclusionem 'proximus est diligendus' sive dictet iliam conclusionem 'proximus est diligendus propter Deum, eras, in tali loco' etc., dico quod sive sic
sive sic, ipsa dilectio causata habet solum proximum pro obiecto, et
amorem Dei, locum et tempus pro circumstantiis, quia illa ratio
recta dictat quod proximus debet diligi quando tales res concur-

69

70

runt.

[Duo dubia et responsiones Chatton]

30

Contra: semper remanent duo dubia. Primo, quia non


apparet quin hoc totum complexum 'proximus propter Deum'
possit esse ita obiectum voluntatis sicut intellectus.
Secunda, si sufficiat ad dilectionem virtuosam quod
conformetur rationi, ergo non requiritur ibi amor finis concausans
earn.
Ad primum istorurn30 dico de actu voluntatis sicut de actu
assentiendi quantum ad propositum. Nam sicut assensus causatus
per propositionem non habet propositionem illam pro obiecto,
2 est 0111. F 4 illius 0111. A 15 ista] ilia A
lOCf. supra n. 71.

si 0111. F

71

72

73

18

LIBERI

sed rem significatam per propostttonem, ita dico quod actus


voluntatis sequens formationem cuiuscumque complexi non habet
iliud complexum pro obiecto, sed rem significatam per complexum.

74

75

Probo: quia certum est quod aliquis potest diligere aliquam


rem extra, sicut Deum; sed non diligit incognitum; ergo diligit eam
solum habita eius cognitione. Et tamen non diligit per ilium actum
iliam cognitionem; immo aliquando quis diligit rem aliquam quando
cogitat de ilia, et tamen displicet sibi cognitio eius, eo quod displicet sibi quod cogitat de ilia re. Ergo voluntas non diligit cognitionem illam per ilium actum diligendi qui causatur a cognitione ilIa, sed rem significatam per illam cognitionem. Ita ergo in proposito dilectio causata per fonnationem complexi non habet iliud complexum pro obiecto, sed rem significatam.

10

10

Dico tamen quod duplex est dilectio sequens formationem


complexi in intellectu. Quaedam est dilectio qua vult idem quod
dictat recta ratio, et ilia habet pro obiecto rem significatam per
complexum intellectus, quia iliud idem cui intellectus assentit.
Quaedam est dilectio dictata pro exsequendo, et ilia non semper
habet pro obiecto totum iliud quod significatur per conclusionem
dictatam, sed solum iliud quod intellectus dictat debere esse
obiectum suum. Et ideo quando intellectus dictat proximum esse
diligendum dilectione causanda virtute amoris divini praehabiti [et]
etiam quod causetur tali tempore vel loco, tunc ilia dilectio est
virtuosa et solum habet proximum pro obiecto. Si autem intellectus
dictaret quod hoc totum quod significatur per ilium terminum
complexum 'proximus propter Deum' deberet esse obiectum
dilectionis, tunc concede quod iliud totum esset obiectum talis
dilectionis. Sed ilia dilectio non esset rui Deo; immo nee esset
virtuosa dilectio proximi, circumscriptis aliis circumstantiis ipsius
finis et aliorum. Prima, quia non esset plus dilectio proximi quia
dilectio Dei est quam e contra; immo esset dilectio amborum simul.
Secunda, quia respectu amborum simul tamquam unius totalis

15

15

9 quod] quia A 11 illam o111. A 12 sed] fiiiJ. per A significat2m) cogoit2m F illam
0111. A
c:tgo) quod F 13 dilectio) distinctio A 21 debere] habere A 23 praehabittl
intenti A ZT Deum) fiiiJ. quod hoc totum A 29 Deo] Deus A

20

25

30

20

25

]0

DIST. 1 QUAEST. 1

19

obiecti, posset causa.ri actus diligendi: vel ubi non oporteret, vel
quando non oporteret, vel virtute alicuius inordinati desiderii praecedentis.
Ad argumentum11 ergo concedo quod res significata per hoc
totum 'proximus propter Deum' potest esse obiectum dilectionis.
Sed illa dilectio nee esset fruitio Dei nee dilectio magis proximi
quam Dei, nee etiam dilectio proximi quia dilectio Dei. N ec etiam
ideo haberet circumstantiam finis, quia respectu illorum simul
posset causa.ri aliquis actus ex desiderio aliquo inordinato praecedenti. Et similiter quia circumstantia finis, cum est respectu illorum quae [sunt] ad finem, est quod amor finis concurrat ad causationem effectus, vel praesupponatur certo modo.

76

Ad secundum32 dico quod ad hoc quod aliquis agat virtuose


moraliter, non sufficit quod causet propter finem naturaliter
intentum sed etiam propter finem moraliter intentum, si effectui
debeatur finis moralis. Quod dico propter dilectionem alicuius
propter se vel etiam propter ipsos actus, si eis non debeatur finis
moralis. Finem causare eo modo quo dicitur causare quod natura
agit propter finem, non est nisi quod illa actio sit ad quam natus est
talis finis haberi. Uncle de virtute sermonis est metaphorica locutio
'finis causat'. Tamen usus loquendi, cum est verus, intelligit per illa
verba solum quod illa causatio sit mediante qua natus est ille finis
haberi. Sed finem causare moraliter est amorem finis praecedere et
movere ad actum sequentem, ita quod de virtute sermonis diceretur
quod haec esset falsa 'finis causat moraliter', cum non sit; sed iste
est intellectus verus: quod causatio amoris vel ipse amor finis movet ad causationem effectus.

77

Ad argumentum33 ergo quando dicitur quod ad dilectionem


virtuosam proximi sufficit quod dictetur ratione recta, ergo non
requirit rationem finis, dico quod respectu illorum quae ad finem
aliquis amor praecedit dictamen rationis, virtute cuius voluntas

78

1 non 0111. A 2 desiderii] fidei A 10 cum] non F 25 iste] ille A


31 Cf. supra n. 71.
32Cf. supra n. 72.
33Cf.

supra n. 72.

20

LIBERI

[imperat] investigationem et deliberationem rationis. Ille tamen


amor praecedens aliquando est talis virtute cuius intellectus sumit
principium falsum pro maiori syllogismi practici; aliquando est talis
virtute cuius sumit principium contingenter verum pro maiori;
aliquando est talis virtute cuius sumit principium practicum necessarium pro maiori praemissa, semper tamen voluntas prius amat
aliquid vel actu vel habitu, ordinate vel inordinate, per prius quam
dictet de mediis virtute illius amoris, saltem generaliter ubi dictamine dictat aliquid diligendum propter amorem alterius.

[Art. 3 - Quid est obiectum dilectionis Dei propter se:


Opinio Ockham]
79

80

Opinio aliquorum est34 quod Deus ipse in se est immediatum


obiectum illius dilectionis, quia illud solum est diligendum propter
se quod nullo modo secundum rectam rationem est diligendum
propter aliud; sed solus Deus est huiusmodi. - Item, omne aliud
est secundum rectam rationem diligendum propter ipsum, sed
ipsum solum est propter se diligendum.
Secunda, videtur dicere35 quod li propter se tenetur ibi
positive. Sic enim diligere aliquid propter se est amari tamquam
finis ultimus, eo quod acceptatur tamquam magis amandum seu
magis amatum omni alio, ita quod 'propter se' positive importat vel
quod li propter se sit pars obiecti vel quod amor praecedit.

15

20

[Contra opinionem Ockham]


81

Contra istam opinionem. Primo, quia -licet prima conclusio sit


vera, tamen ipse haberet dicere oppositum, ut videtur. Quia ipse
ponit quod obiectum actus sciendi est ipsa conclusio practica, et
conclusio assentiendi practice est ipsa conclusio practica. Tunc
arguo: illud idem est volitum et dilectum quod est cognitum, et cui
intellectus practicus assentit; sed ilia est conclusio practica; ergo etc.
Ita quod eo ipso quod ponit assensum practicum habere
1 impcrat] importat AF 5 cuius] aJJ. aliquando AF 8-9 dictamine] in dictatione A
12 ipse om. A 13 dilecttonis] dicwninis F 15 propter om. A 30 practirum habere]
pec- cati(?) omnis habens A
340ckham, Smplllm in I Sent., d. 1 q. 1 (OTh I 375-376).
35Qckham. Smplllm in I Sent., d. 1 q. 1 (OTh I 374-375, 377); Q11odl. W, q. 2
(OTh IX 301-309).

25

30

DlST.

tO

15

1 QUAF.ST. 1

21

conclusionem practicam pro obiecto, eo ipso haberet ponere eandem conclusionem esse obiectum d.ilectionis, quia habent idem pro
obiecto.
Item, videntur frequenter dicere quod Deus non cognoscitur
in via ita quod ipsum secundum se sit immediate cogrutum per
quemcumque actum cognoscendi,36 sed tantum quoddam ens
fictum supponens pro Deo, quia secundum eos solum concipitur
in via per conceptus generales simplices vel ad invicem composites,
et secundum eos per cognitiones generales intelliguntur entia ficta;
ideo solum cognoscitur Deus per hoc quod cognoscitur ens fictum
supponens pro Deo. Licet enim illam conclusionem aliquando
dicat sub distinctione, tamen processus quaestionum suarum in I
suo magis videtur ad illam conclusionem declinare.J7 Tunc arguo:
solum illud diligitur quod ab intellectu cognoscitur; sed Deus non
cognoscitur ab intellectu nisi mediante ente ficto quod immediate
cognoscitur; ergo nee Deus immediate d.iligitur sed quoddam ens
fictum quod significat Dewn vel supponit pro Deo.

82

[Responsio Chatton ad tertium articulum]


20

Aliter dico ad istum articulwn. Dico quod d.ilectio De proptet se est talis dilectio qualis nata est dictari per illud dictamen
'Deus est diligendus super omnia, ille est Deus, ergo iste diligendus
est super omnia'. Dico quod dilectio quae regulatur per hoc
dictamen et electionem sibi conformem est ilia d.ilectio Dei propter
se quae est ordinata fruitio Dei.

83

lTria dubia et responsiones]


Ut tamen magis hoc appareat, salvo tria dubia. Prima est
dubium: quia diligo Deum super omnia quia praecepit mihi quod
sic diligam ipsum, ergo non diligo ipsum propter se sed propter
hoc quod hoc est mihi praeceptum.
1 pro obiccto] posito A 7 fictwn] finitum(?) A 27 praecepit] praecipit A
36Cf.

Ockham, Smphlm in I Sent., d. 3 q. 1-2 (Oth IT 385-390, 401-417).

l1Longo tempore ante Lturam Chatton, Ockham mutavit opinionem suam de


ficto postea tenens conceptum esse qualitatem mentis; cf. primo Ockham,
Smphlm in I Sent., d. 2 q. 8 (OTh ll 271-292);QHaert. in II Sent., q. 12-13 (OTh V
305); postea Q11odL IV q. 35 respondendo ad argwnenta Chatton (OTh IX 472474); cf. G. GaU, "Gualteri de Chatton et Guillelmi de Ockham Controversia de
Natura Conceptus Universalis," in Frandsfan ShiJier, 27 (1967) 191-212.

84

22

85

86

87

88

LIBERI

Secunda est dubium ad idem: quia diligo ipsum quia praecepit. Nam si diligo ipsum, non quia praecipit, hoc maxime esset
quia est summe bonus ideo sic diligendus. Sed hoc falsum, quia sic
quanto aliquid esset nobilius, tanto magis diligendum, et per consequens tenerer plus diligere angelum quam me ipsum.
Tertio, remanet dubium de secunda dicto: 38 quomodo li
propter se est pars obiecti, velut 'propter se' sumitur positive. Quia
ipsi non ponunt quod 'propter se' sumitur positive nisi dupliciter:
vel quia 'propter se' est pars obiecti; vel ut 'propter se' dicit
amorem finis praecedere. Sed non sic sumitur hie. Non ut dicit
partem obiecti, quia sic Deus his esset obiectum illius dilectionis
propter se; nee ut dicit amorem finis praecedere, quia sic nullus
diligeret Deum nisi habendo duos actus respectu eius.
Ad primum illorum39 dico quod diligendus est Deus super
omnia, et quia ipse hoc praecepit, et quia ipse est Deus; tamen 'quia
est Deus' tamquam propter medium particulare concludendi ipsum
esse diligendum super omnia, sed 'propter praeceptum' sicut
propter maiorem universalem quae est lex universalis. Unde ad
concludendum Deum super omnia diligendum, sic proceditur:
omne quod est Deus est super omnia diligendus; sed hoc ens
trinum et unum est Deus; ergo ipsum est super omnia diligendum.
Hie maior sumitur a lege universalis praecepti:40 Diliges Domin11m
De11m t1111m etc.; et minor particularis 'iste est Deus'; vel concludendo exclusive: 'solus Deus est super omnia diligendus, iste est
solus Deus' etc. Maior sumitur ex lege universali et minor est
particularis.
Quando ergo quaeritur in argumento41 utrum sit super omnia
diligendus quia praecipitur, dico quod super omnia diligendus est
quia praecipitur eo modo quo aliquid est exsequendum propter
1-2 paecep.it] praedpit A 2 Nam] Quia F 3 bonus] Deus A 7 sumitur] scitur A 8
sumitur] scitur A 18 maiorem] minorem A 19 proceditur] pmeceditur A 25 etc. om.
A

3BCf. supra n. 80.


39C supra n. 84.
40Matt. 22, 37.
41 C supra n. 84.

10

15

20

25

DIST. 1 QUAEST. 1

10

15

20

ZS

30

23

legem conditam, ita quod ista clilectio est exsequenda, non propter
praeamatum, sed solum sufficit lex positiva cum certa minori
particulari. Sed ex isto non sequitur quin Deus sit diligendus quia
est Deus, quia non solum concurrunt ad concludendum istam
clilectionern exsequendam maior universalis sed minor particularis,
in quo syllogismo ipsa divioitatis consideratio est medium concludendi illam clilectionem exsequendam.
Ad secundum argumentum,42 cum dicitur quod magis esset
diligendus quia bonus quam quia Deus, dico quod sub maiori
universali magis est sumendum sub illud quod magis per se continetur sub maiori universali; sed lex universalis data est de ipso
Deo, cum dicitur quod diliges Dominum Deum etc.
Item, si per impossibile distingueretur divinitas et sua
bonitas, adhuc divinitas esse praesupposita bonitati et finis eius.
Ideo magis per se est conceptus divinitatis medium concludendi
istam clilectionern super omnia exsequendum quam conceptus
bonitatis.
Ad tertium43, dico quod li propter se sumitur positive, nam
eo modo Deus est diligendus propter se quo modo creaturam
propter aliud. Tamen dico quod li propter se non importat ibi
pattern obiecti, quia sic esset his obiectum eiusdem actus; nee etiam
importat ipsum esse praeamatum sibi ipsi, quia sic nullus posset
dlligere Deum propter se nisi duobus actibus. Ideo dico quod
importat Deum esse praecognitum, vel potius rem diligendam
praecognitam esse Deum. Importat enim ipsum esse Deum, quia
propter hoc quod ipse est Deus, ipse est diligendus super omnia, et
per consequens Deus est causa moralis illius clilectionis, etiam
causalitate finis. Non quia sit praeamatus, cum iste sit primus amor,
saltem iste amor non requirit alium amorem priorern se, sed per
hoc quod ipse est praecognitus.
10 swneodum] sciendum A 10-11 continetur] continete A 12 Dominum IIIIL A 15
c:onceptus 0111. A 22 esse 0111. A Z7 causa 0111. A 29 se 0111. A

42Cf. supra n. 85
.UCf. supra n. 86.

89

90

91

24

92
93

LIBERI

[Argumenta contra responsionem ad tertium dubium et


responsiones]
Contra tertium. Primo, quia praesupponitur universale 'implere praecepta Dei'.
Secundo, quia voluntas imperat intellectui quod inquirat et
investiget, et hoc non facit voluntas nisi ex amore alicuius, ergo
etc.

94

Item, ilia consideratio intellectus et eius deliberatio est actus


virtuosus, ergo causatur moraliter a fine; sed non per considerationem praeviam finis; ergo per amorem.

95

Ad primum iliorum44 dico quod ubi maior praemissa practica,


quae est de ultimo fine, est tale principium quod causaret [amorem]
circumscripto amore praevio cuiuscumque finis, ibi sive de facto
praecedat aliquis amor sive non, saltem ex quo dictamen illud
practicum non requirit ad assensum causandum moraliter amorem
praevium finis, sequitur quod nee electio sequens, nee etiam ipsa
exsecutio sequens requirit talem amorem praevium finis, sive de
facto aliquis amor praecedat sive non. Quod enim patio amara
praesupponit [naturaliter] desiderium sanitatis, hoc est quia intellectus non assentit quod omne medium quo adquiritur sanitas
est exsequendum nisi dum manet desiderium sanitatis - in anima,
dico, actu vel habitu. Si enim circumscripto omni desiderio
sanitatis, adhuc intellectus necessaria assentiret efficaciter, tunc
potatio potionis amarae non praeexigeret ilium amorem, nee
poneretur ad praesentiam illius amoris. Sed ita est in proposito, sive
velle implere praecepta praecedat sive non, dummodo non sit ibi
nolle oppositum, si intellectus formet quod solus Deus est
diligendus super omnia, quilibet fidelis recipiens Scripturam sacram
statim necessaria assentit, etiam si non sit ibi actus voluntatis quo
desideret aliquem finem. Ideo ad hoc quod concludat Deum esse
diligendum super omnia, non requiritur talis amor alicuius finis, et
per consequens nee ad hoc quod vinuose exsequatur istum actum.
Forte autem ille actus diligendi Deum super omnia est virtualiter
quoddam velle implere praecepta vel explicitum vel implicitum, de
3 impetat] importat F 4 alicuius] actus A 8 per amorem] etc. A
animam AF 17 natmalirer] moralirer AF 31 ille] illius A

+!Cf. supra n. 92.

10 amorem)

10

15

20

25

30

DIST. 1 QUAEST. 1

25

quo inferius. 45 Tamen posito quod non, adhuc ista dilectio Dei non
praesupponit hoc velle stcut [nee] moralis causatio effectus
[praesupponit] arnorem sui finis propter quem flat. Ideo non concludit.
Ad secundum 46 per idem, quia posito quod [deliberatio] intellectus praesupponat voluntatem velle istam dilectionem, tarnen
ista deliberatio nee dilectio sequens praesupponit illud velle, sicut
amorem finis a quo sumit principium concludendi effectum
exsequendum. Ideo illud velle non est arnor finis illius dilectionis.
Quare autem voluntas sic imperat dilectionem? Potest contingere
quod variis de causis: vel quia desiderat scire quid bonum, quid
malum, vel quia desiderat bene vivere in universali, vel quacumque
alia de causa. Et quomodocumque sit illud desiderium, non est
amor finis illius dilectionis, a quo intellectus practicus sumit
medium concludendi istum actum exsequendum. Ad desiderium
enim bene vivendi formatur iste syllogismus: 'illud est diligendum
super omnia sine quo non convenit bene vivere; sed sine hoc quod
diligatur Deus super omnia non convenit bene vivere; ergo' etc.
Iste enim syllogismus haberet pro fine morali hoc quod est bene
vivere, a quo sumitur medium probandi illarn conclusionem. Ideo
dilectio Dei conformis illi dictamini haberet pro obiecto 'Deum'
sed pro fine 'bene vivere'. Ideo non esset dilectio Dei propter se
sed propter bene vivere. Ideo ad hoc quod [causetur] dilectio Dei
propter se, oportet quod medium sumatur ab ipsa divinitate. Ut
cum arguitur: 'solos Deus est super omnia diligendus; ens trinum et
unum est huiusmodi'; hie medium illius syllogismi non sumitur ex
bene vivere, ideo illud desiderium bene vivendi non se habet
respectu illius dictaminis vel respectu dilectionis Dei propter se,
quae causatur conformiter ad istud dictamen. Non se habet ad earn
sicut.amor finis ad effectum causatum propter se per primum.
3 suiJ seu A 5 delibemtio] dilectio AF 6 dilectionem] delibemtionem F 7
delibemtio] dilectio A 7-9 sicut- velle om. A 10 impemt] importat A 16 fonnatur]
foanaliter A isre] ille A 20 illam] istam A 21 conformis] mJd est A 23 causetur]
renetur AF 30 propter) per F primwn] ipsum F
45Cf. infra n. 99.
"'Cf. supra n. 93.

96

26

97

LlBERl

Ad tertium47 dico quod ista deliberatio intellectus vel consideratio divinitatis et huiusmodi actus intellectus, cum sit primus in
illo ordine virtuosae actionis, non requirit amorem praevium finis a
quo accipiat medium concludendi exsecutionem, sed sufficit quod
accipiat principium practicum aliunde quam a fine praeamato. Et
istud maxime est verum de principio practico significante finem
ultimum simpliciter, quia aliter iretur in infinitum. Quia primum
dictamen praesupponeret amorem sui finis, aut ergo ille amor praesupponeret alium amorem, ergo aliud dictamen, et sic in infinitum.
Aut non, ergo per ilium actum diligeretur finis propter se, et per
istud dictamen causatur amor finis propter se, ut suppono, ergo
nullus posset diligere ilium finem propter se nisi haberet duos
amores.

10

[Art. 4 - Responsio ad quaestionem]

98

Quartus articulus est respondere ad quaestionem cum quaeritur utrum ad hoc quod aliquis virtuose diligat proximum propter
Deum vel Deum propter se, requiratur quod Deus sit finis
uttiusque actus.
Suppono unam distinctionem, quia finis aliquis est naturaliter
intentus, et aliquis moraliter intentus. Finem naturaliter intendi non
est nisi actionem illam esse ad quam finis natus est esse finis. Uncle
finem causare vel finem intendi naturaliter quo modo natura
intendit finem qui non est, solum est locutio metaphorica. De
virtute sermonis tamen intellectus est, sicut dixi, finem causare per
modum finis vel etiam intendi naturaliter eo modo quo dico
naturam agere propter finem, non est nisi actionem illam esse ad
quam natum est sequi ipsum esse finem. Finem autem moraliter
causare vel intendi, qualiter agens a proposito agit propter finem,
non est solum actionem poni ad quam natus est sequi finis, sed est
eius considerationem esse in mente per quam concluditur actionem
esse exsequendam. Et hoc contingere potest dupliciter, loquendo
de fine ultimo moraliter intento: uno modo quod sola consideratio
4 exsecutionem] exsecutive A 7 iletur) il:et A 8-9 amorem- praesupponeret om. A
10 diligeretur] diligere A 16 aliquis] aJtJ. agat A 22 finem) talem F 23 qui] quae F
25 dico] dic:imus F 28 a] in A
47Cf.

supra n. 94.

15

20

25

30

DIST. 1 QUAEST. 1

27

talis praecedat sine amore praevio; alio modo quod etiam amor
alicuius finis praecedat il1am considerationem et illud dictamen.
Ad quaestionem ergo dico quod viator non potest virtuose
diligere Deum propter se nisi et Deus sit obiectum dilectum et
5 etiam finis moraliter intentus vel virtualiter, sic quod eius consideratio sit medium concludendi eius dilectionem super omnia
exsequendam. Quia dilectio Dei propter se est talis dilectio qualis
conformabilis est isti dictamini 'solus Deus est diligendus super
omnia; hoc ens trinum et unum est Deus; ergo etc.'
tO
Si enim medium concludendi sumatur aliunde quam a
[conceptu] divinitatis, tunc concluditur ipsum esse diligendum
propter rem significatam per illud medium illius syllogismi et non
propter divinitatem. Ex quo enim Deus est diligendus super omnia, quia ipse est Deus, sicut patet ex primo praecepto, ergo sola
15 divinitas est illud a quo sumendum est per se medium concludendi
ipsum diligendum super omnia. Quia si per conttadictionem esset
in Deo realis distinctio divinitatis ab aliis, adhuc stante illo
praecepto ipse esset diligendus super omnia, quia ipse esset Deus,
sicut patet ex praecepto isto, et tunc staret.
20
Si autem quaeras secunda modo48 utrum ad hoc quod
virtuose diligat Deum propter se requiratur quod primo ametur
divinitas, et postea concludatur ipsum diligendum, et tertio iterum
ametur, dico quod istud non oportet, quia in quocumque ordine
actuum virtuosorum non oportet primum actum virtuosum
25 praesupponere alium actum eiusdem potentiae, sic enim iretur in
infinitum. Sed dilectio Dei propter se est prima dilectio virtuosa
simpliciter, ergo non praesupponit aliam dilectionem ad hoc quod
virtuose fiat.
Confirmo. Non plus prima virtus voluntatis praesupponit
10 aliam virtutem voluntatis quam primum secundum perfectionem
praesupponat prius se secundum perfectionem; vel non plus quam
prima et perfectissima deliberatio intellectus praesupponit aliam
perfectionem propter quam fiat. Sed in intellectu non est sic, ergo
13 propttt] per A 18 praecepto] mJJ. adhuc AF ipse2 0111. F 32 et perfectissima 0111.
F delibc:mtio] dilecti.o F 33 etgo] mJJ. etc. A

48Cf. supra ad finem n. 98.

99

100

101

102

28

LmBRI

nee in voluntate, et per consequens dilectio Dei super omnia, qui


est perfectissimus actus voluntatis, non praesupponit alium actum
perfectiorem propter quem ille actus sit virtuosus.
103

Si quaeras de dilectione virtuosa proximi propter Deum, dico


quod ad hoc quod aliquis virtuose diligat proximum, requiritur
quod diligat Deum tall dilectione virtute cuius movetur ad diligendum proximum, et hoc est diligere proximum propter Deum
sicut propter fmem, quia finem causare moraliter est amorem finis
vel eius considerationem movere ad assentiendum proximum esse
diligendum. In proposito autem non sufficit consideratio Dei ad sic
movendum sine hoc quod Deus ametur, quia amor proximi, cum
non sit amor maxime virtuosus inter actus voluntatis, eo quod
potest bene et male fieri, etiam stante eadem dictamine, ideo ad
hoc quod virtuose fiat, requiritur quod prius ametur Deus amore
virtute cuius causetur amor proximi. Tenetur enim sic diligere quod
virtute eius d.iligat alia quam praecipit diligi, et ideo diligere virtuose
proximum propter Deum seu habere Deum pro fme morali illius
dilectionis proximi, est diligere Deum sic quod virtute illius
dilectionis moveatur ad dilectionem proximi. Causa ergo quare
respectu dilectionis Dei finem causare non est eius amorem
movere ad exsecutionem effectus, sed solum suffi.cit consideratio
finis ad sic movendum. Et quando diligitur creatura, non sufficit
consideratio finis, sed requiritur amor finis ad sic movendum ad
exsecutionem effectus, dico quod causa non est alia nisi quia actus
diligendi Deum super omnia propter se est actus talis nobilissimus
voluntatis. Ideo non requirit circumstantionari alia amore finis. Et
similiter quia stante illo dictamine cui conformatur, non potest
naturaliter male fieri, eo ipso enim quod voluntas per amorem
aliquem inordinatum moveretur ad diligendum Deum, tunc
moveretur ad concludendum hoc per aliud medium concludendi, et
per consequens non esset dilectio Dei propter se causata. Sed in
proposito quando diligitur creatura virtuose, ilia dilectio non est
nobilissima, ideo requirit circumstantionari nobiliori amore, scilicet
1 De1] atiJ. habetur A qU1] quae F 3 quem] quam A 6 movetur] moveatur A 7
proximum 0111. F 13 eodcm dictamine) eadem dictatione A 15 diligere) atiJ. sed F
15-16 quod- diligere om. A 20 causare om. F 24 qjlia) quod A 30 concludendi 0111.
F

10

15

20

25

30

DIST. 1 QUAEST. 1

29

finis, quia etiam stante dictamine de proximo diligendo, ad.huc


potest inordinate fieri, ideo indiget causari mediante amore finis.
[Ad argumenta principalia]

Ad primum principale,49 patet ex dictis. Concedo quod diultimi finis habet finem illum pro obiecto, tamen est talis
actus qualis natus est conformari dictamini cuius medium est
consideratio eiusdem obiecti, ita quod conceptus eiusdem obiecti
sit medium concludendi illud obiectum esse diligendum, sicut
respectu eorum quae sunt ad finem consideratio finis est medium
concludendi exsecutionem respectu eius quod est ad finem.
Dico ergo quod esse fin em dilectionis Dei propter se non est
nisi amari eadem actu quo amatur obiectum, quia idem sunt ibi
obiectum et finis. Ideo tamen dicitur ibi esse finem moralem illius
actus, quia eius consideratio est medium dictaminis cui illa dilectio
conformatur. Tamen esse finem moralem diligendi proximum est
praeamari alia actu, scilicet actu amandi Deum, quo actu ipse
movetur ad diligendum proximum. Et cum quaeritur de illo actu
amandi Deum, patet quod ibi est status, ita quod non praesupponit
alium amorem.
Ad secundum,50 cum dicitur quod dilectio proximi est ex se
bona, quid intelligis per actum bonum? Aut actum habentem
obiectum debitum diligi; aut actum habentem omnes circumstantias ad quas homo obligatur. Si primo modo, concedo quod
dilectio proximi est ex se actus bonus omni alia circumscripto,
stante praecepto, sicut odium sibi oppositum est malum. Tamen
non est ex se bonus secunda modo. Vel magis debet dici quod sic
diligens diligit bene prima modo, sed non secunda modo, quia non
exercet ilium actum cum omnibus condicionibus ad quas obligatur.

104

s lectio

10

IS

20

25

25 malum] manifcstwn A 26 non] rxJJ. est bonus nee dihgit bene A

supra n. 1.
SOCf. supra n. 2.

49Cf.

1OS

105

10

15

20

[Distinctio 1
Quaestio2
Utrum in viatore sit aliqua dilectio Dei virtuosa distincta ab
amore concupiscentiae]
Secunda quaero utrum in voluntate viatoris sit aliqua dilectio Dei virtuosa distincta a dilectione et amore concupiscentiae.
Quod non, quia illud idem est obiectum fruitionis et dilectionis et patriae; sed obiectum fruitionis patriae est obiectum amoris
concupiscentiae, quia tentio et fruitio ibi habent idem obiectum non
minus quam caritas et visio, aliter spes non esset virtus theologica; sed tentio est ibi actus quo concludit visionem continuati et
beatitudinem suam; ergo etc.
Secunda sic. Magis sum obligatus mihi ipsi quam Deo,
saltem non minus; tum quia aeque est actus detestabilis interficere
me ipsum et odire Deum; tum quia unitas est causa obligationis. Sed
magis sum mihi ipsi obligatus quam Deo; sed cui magis sum obligatus, ipsum est magis diligendum.
Ad oppositum. In Matthaeo 22, 38: Hoc est maxim11111 et primum

mandahml etc. diliges Domin11111 Detm~ 11111111 etc.


[Status quaestionis]

25

In ista quaestione sunt quattuor facienda. Primo, videndum


utrum fruitio sit actus voluntatis. Secunda, si distinguatur a dilectione.
Tertio, utrum naturaliter possit probari ilium esse actum virtuosum.
Quarto, si ille actus est amore concupiscentiae.

[Art. 1 -Utrum dilectio Dei propter se causetur a voluntate


ex purls naturalibus
Opinio Ockbam]
30

Primus ergo articulus est utrum dilectio Dei propter se causetur a voluntate ex purls natw:ahbus suis, loquendo de illa dilectione
Dei propter se ad quam tenetur virtute praecepti.
Opinio quaedam est,1 primo quod in via stante cognitione
viatoris obscura sive in universali sive in particulari, voluntas
10 quia] aJJ. ubi F aJJ. in A et om. A 11 non] /in. al. m. F 15 tum om. A
17 obligatus] idem FA 19 In Matthaeo om. A 24 possit om. A 31 quam] quem A
33 obscum] obstamr(?) A

DIST. 1 QUAEST. 2

5
6

31

poteSt natutaliter swnme diligere Deum super omnia et propter se,


et active causare earn ex purls natutalibus, quia voluntas porest se
conformare recto dictamini intellectus; sed intellectus potest sic recte
dictate Deum summe et super omnia diligendum.
Item,2 omnis potentia libera potest habere aliquem actum circa
obiectum sibi ostensum.
Secunda conclusio.3 Respectu Dei visi in patria potest voluntas similiter causare active unam fruitionem et dilectionem Dei
super omnia, quia non minus potest voluntas in obiectum perfecte
cognitum quam imperfecte. Sed quando cognoscitur in via tunc potest,
ergo similiter et ibi.
Item,4 voluntas ibi potest confonnare se recto dictamini, et
intellectus potest ibi hoc dictare.
Item, stante illo actu videndi Deum, adhuc voluntas esset

Jibera.S
9

10
11

10

15

conclusio,6

Tertia
quod anima respectu fruitionis beatificae
non se habet active sed pure passive, quia caritas et i1la beatitudo
essentialiter ordinantur~ et [caritas] quae est imperfectior non potest
active causari ab aliqua creatura, ergo nee actus beatificus.
ltem,7 si sic, cum respectu eius potentia esset libera, posset
hbere cessare ab actu beatifico, et sic non esset confinnata.
Confirmatur,B quia non plus est beatitudo in potestate activa
creaturae quam poena damnati; sed ibi non, quia sic posset facere
sinettistitia.

[Contra opinionem Ockbam]


12

Contra primam conclusionem.9 Aut intendunt loqui de


dilectione Dei quae cadit sub praecepto, aut non. Si non, ergo non
5 actum] ~ al. 111. F 18 essentialiter] aequaliter F
27 a:go ~ al. 111. F 0111. A

70c:kbam, Striplwn in I Smt, d 1 q. 2 (OTh I 398).


30ckbam, Striplwn in I Smt, d 1 q. 2 (OTh I 397).
40ckham, Striplwn in I Smt, d. 1 q. 2 (OTh I 398).
SOckbam, Striplwn in I Smt, d 1 q. 2 (OTh I 399).
6()ckbam, Striplwn in I Smt, d 1 q. 2 (OTh I 398-399).
70ckbam, Strip/R111 in I Smt, d. 1 q. 2 (OTh I 399).

IIOckbam, ibid.
'ICE supra n. 4-5.

caritas] causalitas(?) AF

20

32

10

15

20

25

30

LIBER I

tangunt diffirultatem quaestionis, quia de ilia dilectione est principalis difficultas quaestionis. Similiter, tunc non loquuntur de swnma
dilectione viae, quia ilia esset melior quae eliceretur mediante dono
supematurali. Si intelligant prima modo, tunc conclusio ilia non
est vera, quia si possim ex naturalibus diligere Deum sic quod
velim implere omnia praecepta eius et totam voluntatem eius,
ergo naturaliter possum vitare omnia peccata, quia non stant
simul quod aliquis velit implere totam voluntatem Dei et tamen
quod peccet, quia sciendo quod Deus vult ipsum nee omittere
illud ad quod tenetur nee committere illud quod prohibetur, tunc
occurrente materia alicuius peccati, iste potest continuare dilectionem illam Dei. Ergo non peecabit, et sic perpetuo vitaret omnia
peccata naturaliter.
Confinno, quia tantwn potest homo diligere se vel alium
quod nee committet aliquid contra voluntatem eius, nee omittet
aliquid faciendum. Ergo si potest ex naturalibus plus diligere Deum,
ergo ex naturalibus implebit praecepta et vitabit omnia peccata
commissionis et omissionis.
Confirmo secunda, quia sicut potest dictate et tunc hbere eausare illam dilectionem Dei ad quam tenetur, eadem ratione potest
ipsam continuare, et per consequens ex naturalibus potest vitare
sine omni dono quod nee peccet utendo nee fruendo creatura.
Uti enim Deo repugnat illi dilectioni, similiter frui creatura
repugnat dilectioni Dei. Et per consequens ex naturalibus, cum
continuat illam dilectionem ex naturalibus vitabit omne peccatum
commissionis.
Confinno tertio. Sancti ponunt quod naturalia nostra indigent
gratia infusa ad implendum praecepta et vitandum peccata, quia
oppositum erat opinio Pelagiana; sed non minus indigemus gratia
ad diligendum Deum propter se ut tenemur quam respectu
aliorum actuum; ergo ad implendum dilectionem Dei propter se
quae cadit sub prima praecepto, non sufficiunt . naturalia.
Confinno quarto idem, quia argumenta

tualO

aeque probant

3 dono om. A 16 aliquidJ ad A 17 naturahbus] mid. et F 23 dilectioru] dic:tlunini.


F 25 vitabit omne] vidcbit esse A 28 gmtia] substantia A

10Cf. supm n. 4-5.

13

14

15

16

DIST. 1 QUAEST. 2

33

quod

potest mereri ex naturalibus de facto, quia potest intellectus


dictate esse merendum, ergo voluntas potest mereri. Sicut tu

arguis:11 intellectus potest dictare Deum diligendum super omnia,


ergo voluntas potest diligere Deum super omnia. Et sicut non
sequitur ib~ ita nee hie, quia solum probas quod sicut intellectus

17

18

potest dictare Deum diligendum super omnia, ideo voluntas


potest velle diligere Deum super omnia. Sed ex hoc non
sequitur quod posset diligere Deum super omnia dileetione
praecepti. Licet enim sequatur 'intellectus potest dictare diligere
Deum ex caritate infusa, ergo voluntas potest velle diligere ex
caritate infusa', et tamen non ideo sequitur quod voluntas
naturdliter potest diligere Deum ex caritate infusa.
Item, nee argumentum de libertatel2 probat Quia licet
voluntas sit libera respectu illorum quae cadunt in sua potestate,
non tamen respectu illorum quae cadunt sub praecepto nisi ex
pacto Dei. Immo argumentum Pelagii fuit fortius cum arguebat
aut est in potestate tua vitandi hoc peecatum, vel non. Si non,
non est tihi imputabile; si sic, ita arguendum est de secundo et
tertio, et sic de omnibus; ergo in potestate tua naturali est vitare
omnia peccata.
Confumatur quinto idem sic. Aut natura nostra indiget ilia
ordinatione qua Deus ordinavit dare gratiam ad merendum, vel
non. Si non, hoc falsum, quia sic caritas non esset utilis ad
merendum per earn. Sed solum datur quia Deus vult dare earn,
quod falsum est, quia Sancti sicut ponunt earn, ita ponunt earn
necessariam ad meritum. Si ponatur propter meritum: aut ergo
tamquam circumstantia actus meritorii; aut tamquam causa
effectiva actus me.ritorii in substantia actus. Non primum, quia
non ponis circumstantias esse neeessarias nisi ut sint obiecta
actuum. Ergo non requiritur ad meritum ut caritas sit in mente
realiter, sufficit enim quod diligatur. Si secundum, ergo alius est
1 vellc] talem F S-10 super- Deum] " aL 111. F 9 sequatur] sequitur A 13 Quia]
Quod A 18 est2 om. F 22 ordinatione] on:line A 30 caritliS] causalitliS A
11C supm n. 4.
UC supra n. 5.

10

15

20

25

30

34

10

15

20

25

30

lJBER I

actus qui causatur cum caritate qua1is non causatur sine ea,
quia causa particularis alterius rationis potest in aliquem effectum
alterius rationis, et per consequens haberes ponere quod in talem
actum non posset naturaliter.
Secunda in principali. Licet secunda conclusio13 sit vera,
tamen aut intendit ipse probare quod anima ex naturalibus potest
causare talem fruitionem Dei in patria qua1is nata est conformari
et sequi ad visionem Dei et proportionatam sibi; aut solum talem
qualis nata est solum haberi mediante cognitione abstractiva Dei.
Si primum, ergo causaret naturaliter fruitionem beatificam, quod
negas. Consequentia patet, quia si illa fruitio se habeat in ordine
fruitionum sicut visio Dei inter cognitiones, ergo esset beatifica;
immo adhuc non causaret earn ex naturalibus, quia solum
mediante visione supematurali. Si detur secundum, hoc non
pono, quia illa cognitio esset causativa illius fruitionis et in illarn
cognitionem non posset ex naturalibus, quia non nisi mediante
visione Dei, ergo nee in illam fruitionem causatam per i11am
cognitionem non posset ex naturalibus, quia non nisi mediante
visione Dei igitur nee in illam fruitionem causatam per illarn
cognitionem posset naturaliter.
Secundo,t4 quia aeque ratione probant quod potest
naturaliter in fruitionem beatificam. Prima quia non minus potest
in obiectum perfecte cognitum quam imperfecte cognitum. Sed in
perfecte cognitum potest, sic quod causet dilectionem
proportionatam et ita perfectam in suo genere sicut erit illa
cognitio in suo genere. Secunda, quia voluntas potest se
conformare dictamioi recto;15 sed intellectus dictat Deo esse
fru.endum beatifice. - Tertio, quia stante visione, adhuc voluntas
est libera,16 ergo potest in actum fruendi beatifice.
Sicut tu respondes ad ista, ita per eandem responsionem
dicam ad rationes tuas in proposito meo. Sicut enim diceres quod
1 cwn om. A 3 rationis om. A lS-20 non- posset2 0111. A 23 Sed] Si A

lJCf. supra n. 6.
1 -~Cf. supra n. 6.
1SCf. supra n. 7.
16Cf. supra n. 8.

19

20

21

DIST. 1 QUAEST. 2

22

,,
_,

.'4

35

istae rationes non concludunt de fruitione beatifica, quia iste actus


non est in potestate sua nee cadit sub dictamine rattorus, ita
dicetur ttbi de quacumque fruitione causanda per cognitionem
quamcumque supematuralem, sive sit visio Dei sive notitia
abstractiva supematuralis infusa vel causata mediante visione Dei.
Tertio in principali.n Posito quod ista tertia conclusio
esset vera, adhuc videtur hie quod ipse haberet dicere oppositum.
Primo, quia licet ponant quod in fonnis eiusdem speciei sit ire in
infinitum, t:amen videntur ponere quod in fotmis alterius speciei
non itur in infinitum, ergo in acti.onibus animae alterius rationis
est status ad perfect:am. Dla aut est respectu actus beatifici, et
habetur propositum; aut non. Contra: si agit aliqua alia actione
qua producat alium actum a beatitudine ibi, si est status ita quod
non potest per imperfectiorem, ergo illa actio ultima est et
adaequat suam potentiam activam, et per consequens sua potentia
act:iva beatificaretur per formam quae non est sua beatitude.
Si mas: non beatificatur nisi recipiendo; - CONI'RA: ex
quo ponis quod acti.va agit tantum et non potest plus, ergo sive
effectus recipiatur in eodem sive in alio, nihilominus potentia
act:iva aequatur in agenda, et per consequens beatificatur active.
Con.fittno, quia non apparet quod citra .actum beatificum sit
dare aliquem actum in quem anima potest quin potest in
perfectiorem; ergo si est status in sua acti.one ad aliquam
perfecti.ssimam, ille erit in beatitudine.
Secunda, videretur quod haberet idem ponere, quia ponit
quod angelus et anima ex naturalibus suis sufficiunt ad videndum
res intuitive per intellectum. Secundum hoc non apparet in
mundo quin stante communi influentia Dei non minus posset
causare aliquam visionem Dei praesentis sicut aliarum rerum, et si
non illam quae creatur, saltem aliquam.
Tertio, quia rationes suae praecedentis conclusionis,ts aeque
6 Tertio] Secunda A 8 specieiJ aJti. non F
11
~] .infette A 15 adaequat] detmninat A
17C supra n.

9.

IIIC supra n. 6-8.

aut] autem A

14 per

10

15

20

25

30

36

10

15

20

25

30

LIBER I

hoc probant turn quia non minus potest m perfecte cogniturn quam in
imperfecte; turn quia voluntas est libera et potest in illud quod
intellectus potest dictare. Et sicut hie respondetur, ita ibi respondendumest.
Quarto, quia rationes illius conclusionis1 9 non concludunt,
primo quia essentialiter ordinantur caritas et ilia fruitio quam
ponis animam posse causare, quae fruitio est perfectior caritate, et
tamen potest in illam fruitionem per te, non tamen in caritatem;
ergo similiter poneretur in proposito.
Secunda, arguo contra conclusionem illam et probo quod
voluntas in patria se habeat active respectu fruitionis beatificae.
Primo sic, quia si solum reciperet eam, tunc per earn non esset
voluntas perfecte quietata. Nam non plus quietatur modo
voluntas per eam quam quietaretur per eam si per aliam realitatem
esset voluntas activa respectu meriti et per aliam realitatem
receptiva meriti. Quia quietari per illam formam solum esset
formaliter habere eam per te, sed aeque fonnaliter haberetur tunc
sicut nunc. Sed tunc voluntas non quietaretur perfecte per eam,
quia solum a~et virtutem receptivam eius, ergo nee modo.
Confinno istud per argumentum commune. Anima meruit
active secundum eos, ergo et praemiabitur active.
DICUNT quod sequitur oppositurn, nam mereri requirit
efficere, sed praemiari est recipere suum praemium. - CONTRA:
ex hoc confinno argumentum, quia aequaliter potuit voluntas
meruisse per ilium meritum si per aliam realitatem fuisset voluntas
activa et per aliam passive, quia causasset illud meriturn effective
sicut modo, et sic aequaliter fuisset imputabile bonitati sicut
modo. Ergo aequaliter fuisset per illam beatitudinem praemiata
tunc sicut modo, quia aequaliter reciperet earn pro merendo.
Confinno, et est quasi idem. Voluntas tot modis est modo
nata perfici quot modis si per aliam realitatem ipsa esset activa et
per aliam passiva, quia aeque est modo nata perfici activa et
1 in- in 0111. A 1-2 cognitum- imperfecte] ~ oJ. 111. F 6 otdinantur] ordinatur A
7 perfectior] imperfectior A 17 eam - haberetur] ~ oJ. 111. F 19 receptivam]
redemptivam A 24 aequalit.er] cssentialit.er A 25 26 si - mcritum " oJ. m. F 0111. A
19C supm n. 9-11.

Z1

28

29
30

31

DIST. 1 QUAEST. 2

37

passiva respectu menll sicut tunc. Et omnem realitatem quam


tunc haberet respectu meriti modo habet; sed tunc non satiaretur
perfecte nisi satiaretur et active et passive, ergo nee modo.
Confirmo, quod solum adaequat eius passivitatem, non
beatificat eius activitatem; sed si respectu eius solum sit passiva,
tunc solum beatificaretur passive; ergo nullo modo est beatificata
active, et per consequens, cum ipsa sit activa, ipsa non beatificatur

perfecte.
Secunda, arguo ad idem per argumentum commune.
Beatificatur secundum eius causalitatem nobilissimam; sed nobi]ius est agere quam pari; ergo beatificatur secundum causalitatem

10

activam.
Hie DICUNT quod agere in communi est nobilius quam pa~
in communi, tamen aliquod pari est nobilius aliquo agere; sic est
in proposito. CONTRA: Voluntas perfecti.us beatificaretur si
beatificaretur et active et passive quam si beatificaretur passive
tmtum; ergo cum voluntas perfectissime beatificetur, saltem
voluntas animae Christi, ergo etc.
Item, ideo videntur concedere quod voluntas in patria
eliceret ex naturalibus unam fruitionem proportionatam visioni,
puta fi:uitionem sibi infusam, quia respectu fruitionis sic infusae
nullam habet activitatem. Sed hoc ponere videtur inconveniens,
quia tunc non viderentur ibi esse duae fruitiones beatificae, quod
non concedunt. Consequentia patet, quia illa fruitio quam sic
causaret, si est proportionata visioni, tunc se habet in ordine
fruitionum sicut visio illa in ordine cognitionum, maxime cum
visio et cognitio est causa effectiva actus voluntatis secundum eos.
Item, illam fruitionem proportionatam visionem causatam ex
natw:ahbus: aut causaret contingenter, aut necessaria necessitate
immutabilitatis. Non secundum, quia per eos contingenter ibi
fruitur tali fruiti.one. Ergo primum est dandum, quod falsum,
quia visio Dei non est cogniti.o talis per quam possit iudicare
esse bonum omittere ilium actum fruendi.
Si DICATUR quod sic, quia potest per eam iudicare esse
lt-13 etgo- patio~ A 13 quod] quia A 16 beatifi.c:arerm-2 ~ F 21 sibtl sic A
sic 11111. F 22 nullam habet] h. n. A

15

20

25

30

38

10

LIBER I

bonum experiri illam libertatem propriam; - CONTRA: ergo per


illud iudicium apparebit sibi melius pro tunc experiri illam
libertatem quam exercere ilium actum, et per consequens per illam
visionem erraret. Prima consequentiarum illarum patet, quia
si posset suspendere ilium actum, tunc etraret per istam visionem.
Aut iudicaret quod esset peius, tunc si suspenderet, faceret contra
conscientiam suam; aut neutto modo. CoNTRA: ibi in
causando fruitionem correspondentem visioni maxime regulatur
recta ratione. Item, illa fruitio, si correspondeat visioni Dei est
nobilior omnibus actibus simul sumptis quos potest causare
respectu quorumcumque obiectorum; ergo est beatificus eo quod
plus faciat quam omnes illi simul.
[Responsio Chatton ad prlmwn articulwn
Conclusio 1: Voluntas est aliquo modo activa respectu
fruitionis]

20

25

30

Quantum ergo ad ilium articulum de fruitione beatifica,


pono duas conclusiones. Prima conclusio est quod respectu eius
est voluntas aliquo modo activa, quia perficitur pluribus modis
cum perficitur active et passive quam quando perficitur passive
solum. Ergo si solum perficiatur altero illorum modorum, tunc
non est perfecte beata.
Forte DICIS: antecedens esset verum si esset possibile quod
beatificaretur active, sed hoc est impossibile. - CONTRA: aliqua
actio voluntatis est sibi magis conveniens quam alia, et per
consequens in agendo per earn magis perficitur active quam per
aliam in talibus actionibus sibi convenientibus subordinatis. Aut
est status ad aliquam quae summe perficit earn active, vel non. Si
non, ergo eius activitas non potest quietari sed esset ultra omnem
actionem activam, et sic voluntas non posset quietari. Si sic, illa
actio summa: aut est respectu actus beatifici et habetur propositum; aut respectu altc;rius actus, [et] tunc beatificaretur et
quietaretur eius activitas et non per actum beatificum, quod est
inconveniens.
Confumo istud, quia ideo probatur a multis quod voluntas
4 patet] probatur A 6 si] /in. al. m. F 8-9 maxime - visioml " al. 111. F 0111. A
12 quam] quod F 25 perficitur] probatur A 26 Aut] ut F 27 aliquam] aliam A
28 eius] est A' mtjt /in. al. 111. A esset] est A

38

39

40

39

DIST. 1 QUAEST. 2

est beatificabilis quia eius perfectiones essentialiter ordinatae sunt,


et per consequens in illis est status; omnis talis probatio aeque
probat quod sit beatificabilis active.
[Conclusio 2: Fruitio beatifica a solo Deo producitur]
41

42

43

44

45

Secunda conclusio de ilia fruitione beatifica est quod ipsa a


solo Deo producitur ad esse immediate post non esse. Hoc alias
probabitur.20 Nunc autem arguo sic. Si voluntas posset producere
effective suam fruitionem beatificam, tunc stante communi influencla Dei [aliquis] habens meliora naturalia produceret maiorem
fruitionem beatificam, quod est articulus condemnatus.2t
Secunda sic. Nulla creatura potest producere visionem Dei, ergo
nee fruitionem. Antecedens patet, quia nullus spiritus suf:ficit ad
producendum ex naturalibus visionem cuiuscumque rei, sicut
probatur secunda quaestione Prologi.22 Ergo multo magis non
habet potestatem producendi visionem Dei etiam partialiter, quia
plus est producere visionem Dei etiam partialiter quam posse
producere visionem. creaturae etiam totaliter. Consequentia patet,
quia ista fruitio non est minus ultra potestatem creaturae quam ilia
visio.
Tertio sic. Solus Deus habet reddere praemium pro labore
seu deoarium diumum pro cultura vineae.D
Quarto sic. Actus beatificus non est minus ultra causalitatem
aeaturae quam habitus gloriae, quia est finis eius; sed secundum
omnes creatura nee partialiter nee totaliter efficit habitum gloriae.
Quinto, quia actus beatificus creatur, sed aeatura non
potest aeare nee totaliter nee partialiter. Assumptum patet, quia
fides infusa viatori creatur, multo fortius visio beatifica.
1 sun~ 1111t. essentialiu:r /in. al. m. F 13-15 visionem 17 etiam om. A 24 nee] non A

producendi]

al. m. F om. A

:llJC infra d. 1 q. 3 n. 34; d. 1 q. 4 n. 114.


ZICIJamtlariRm Univ. Paris., cd. H. Deoifle et A Cliatelain inter articulos pmesaiptos
die 13 januarii 1241 (I n. 128 p. 171); c Chatton, &portalio et LNhlra mptr
Smlmlias, prol q. 2 a. 1 (cd.]. C. Wey p. 84): "Ad hoc sunt aliqui articuli excommunicati Parisius. Unus est domini W.tllelmi Episcopi dicens quod habens meliom
natumlia de necessilllte habeat maiorem gloriam et gtatiam."
ZlChatton, R.epottalilJ et LNhlra mptr Smtenlias, prol q. 2 a. 4 (cd. J. C. Wey, p. 105117).
231\esp. Matt. 20, 2.

10

15

20

25

lJBER I

40

Eodem modo, sicut acguit opinio alia,24 caritas infusa


totaliter creatur, multo fottius fruitio beatifica, quia non est minus
ultra potestatem creaturae nee est minus forma supematuralis
quam fides vel caritas ista.
5

10

15

20

25

30

46

[Dubium 1: Quomodo actus beatificus sit totaliter a Deo et


eo fruitur active ab anima]
Qualiter autem possunt salvari simul quod actus beatificus
sit totaliter a Deo et tamen quod anima se habeat ad ilium active,
estdubium.
Uno modo posset dici quod visio beatifica totaliter
producitur effective a Deo, tamen voluntas cum illa visione simul
efficit fruitionem. Et quia non semper habentibus meliora
naturalia datur maior visio, ideo non semper possunt maiorem
fruitionem causare. Nee tunc est simile de fruitione et visione,
quia fruitio est motus animae ad rem, non sic visio. Nee contra
istud apparet difficultas nisi quia ponendo quod ilia fruitio sit
principalior beatitudo. Non videretur rationabile quod creatura
maiorem causalitatem habeat respectu eius quam respectu
visionis; nee apparet quare non sit fonna aeque supematuralis,
nee quin aeque detur a solo Deo sicut visio.
DICERETUR. tamen forte quod hoc ideo est quia est motus
animae ad rem; quod enim voluntas contingenter causet illam
fruitionem. - Hoc non movet, sicut dicetur quaestione sequenti. 25
Alia modo posset dici quod licet actus fruendi totaliter
producatur a Deo, tamen ipsemet est quaedam actio immanens
per quam, cum infonnat animam, anima active tendit in obiectum
sine omni alia actione respectiva. Unde quod amor sit motus
animae ad rem, hoc non est solum pro instanti in quo producitur,
immo est pro toto tempore quo amor est in anima, a quocumque
producatur. Iste modus, si ponatur, videtur swnere actionem
aequivoce, et per consequens videretur difficultas stare de activo
19" quare] qualitcr F 21 tmnen 0111. A 28 amor] maior A 29 in] pro F res/it. /in. al.
m.F

24Cf. supm n. 9.
25Cf. infra q. 3 n. 11-47.

47

48

49

41

DIST. 1 QUAEST. 2

50

s1

~2

proprie dicto.
Tertio modo potest dici quod sensatio secundum aliquos causatur de non-esse ad esse ad ttansmutationem organi. ita quod
in eius productione ad esse anima est pure passiva. Sed tamen
statim cum ilia sensatio est, anima active conservat eam et per
eam fertur in obiectum necessitate naturali, ita quod respectu
eius, cum est, non solwn se habet active qualitas in organo sed
etiam ipsa anima. lsto modo diceretur in proposito quod actus
beatificus causatur a solo Deo de non-esse ad esse, et tamen
statim, cum est, anima se habet active ad eam. Quia pro toto
tempore quo est in anima, anima necessario necessitate naturali
eam aeque conservat, continuat et per eam quasi fertur in
obiectum suo modo, ita quod pro tempore quo est in anima, non
solum Deus sed etiam ipsa anima agit eam.
Nee videretur impossibile quod aliquis esset talis effectus qui
sit natus causare a Deo solo, et tamen statim, cum esset, quod
creatura
haberet causalitatem respectu eius. Nam anima
intellectiva, fides et caritas vere producuntur a solo Deo et per
creationem, et tamen statim, cum sunt, dependent ad subiecta
sua, ita quod subiectum caritatis habet causalitatem subiecti
respectu caritatis statim cum est, et tamen non efficit eam ad esse.
Sed non apparet hoc magis inconveniens de causalitate
conservantis active quam de causalitate subiecti, sicut si crearet in
anima talem cognitionem qualem anima nata esset causare in se
ipsa.
[Argumenta contra conclusionem secundam]

54

10

15

20

25

Contra istud. quia argumenta secundae conclusionis26 sunt


contra istud., quia tunc habens meliora naturalia perfectius ageret
eam, et per consequens in sic agendo beatificaretur perfectius

actrve.
53

30

Secundo, quia conservatio activa beatitud.inis non est minus


supematuralis quam conservatio activa fidei vd caritatis.
Tertio, quia solus Deus habet praemiare active voluntatem.
2 potcst] posset A 14 solwn] solus A
Sccuodo] ~ al. 111. F oJJ. adhuc A

2IIC supm n. 41-46.

21 non] /in. ead

111.

27 quia-

42

10

LIBER I

Quarto, adhuc ilia actio crearetur.


Quinto, quia voluntas est libera, ergo potest earn non
conservare.
Sexto, quia nihil conservat effectum active quem non posset
producere, nam cessante conservatione cessat effectus, et per
consequens illud conservans habet causalitatem super esse et
non-esse realiter.
Septimo, quia ille actus adnihilatur, ergo non nisi ab illo
cuius non-servatio est adnihilatio.
Ideo diceretur secundum ista quod illorum trium modorum
dicendi primusZ7 esset probabilior, et per consequens quod secunda
conclusio supra dicta2B esset falsa.

55
56
57

58
59

[Responsio Chatton ad argumenta supra dicta]


15

20

25

Ad primum29 istorum dicendum esset secundum tertiam


viam30 quod illud argumentum secundae conclusionis3t tenet de
productione et non de conservatione. Nam actus beatificus, si
esset natus produci ad esse a creatura, tunc creatura active
respectu beatitudinis posset producere nobiliorem actum ceteris
paribus, stante communi influentia Dei. Quia non esset ibi ratio
assignanda quare non posset nobiliorem actum causare, etiam
actum nobiliorem et intensiorem fruendi, stante aequali visione.
Sed non est sic de conservatione, quia ibi est certa ratio .quare non
posset in nobiliorem actionem, nam non posset conservare actum
sibi collatum nisi sirut esset conservabilis. Et forte idem esset
argumentum de conservatione subiectiva, ubi tamen certum est
quod non concludit.
Ad secundum32 diceretur quod illa propositio est falsa de
conservatione, et tamen vera de productione. De productione
enim esset vera, quia solus Deus habet dare praemium; et falsa de
6 conservans] observans AF
actionem F

Z1C supm n. 47.


28C supra n. 41.
29Cf. supm n. 52
JOC supm n. 50.
ltC supm n. 41.
32C supm n. 53.

7 realitcr] rei A

11 probabilior om. A

17 active]

60

61

DIST. 1 QUAEST. 2

43

consecvatione, quia cum illud praemium sit operatio quaedam seu


actio immanens, ipsa non solum conservator a principaliter conservante sed etiam a subiecto cui immanet.
Ad tertium33 per idem. Solos Deus habet praemiare active
sic quod active conferat formam illam qua inexsistente anima
sati.atur active et passive. Tamen non solos Deus habet active
conservare active, sed creatura ita potest earn conservare active
sicut subiective.
Ad quartum34 dicerent multi quod claudit contradictionem
quod actio creaturae causetur, quia sicut necessaria requirit
aeat:umm esse principium eliciens, ita necessaria requirit earn pro
subiecto de cuius potentia capit esse.
Ad quintum.3S Non est in potestate voluntatis non
conservare istum actum cum inest sib~ sicut nee quod non sit sua
completa beatitude.
Ad sextum et septimum simul36 diceretur sicut de
conservatione subiectiva, quia aeque currit uttumque argumentum
ibi. Ideo diceretur quod illo posito Deus comunperet sicut de
au:itate mfusa.

10

15

[Dubium 2: De fruitione non-beatifica]


Secundo,37 de fruitione non-beatifica potest did quod utens
et fruens Deo beatifice potest frui Deo fruitione tali qualis nata est
causari mediante cognitione absttactiva Dei. Non quod anima
sufficiat ex naturalibus causare effective talem fruitionem, quia
non sufficit supplere causalitatem illius notitiae supernaturalis
causantis earn. Sed sicut praeter visionem potest beatus habere
alias not:itias evidentes de Deo absttactivas causatas mediante
visione, ita potest virtute illarum dictare et causare fruitionem Dei
proportionatam notitiae abstractivae, quia non apparet maior
ioconveniens de fruitione et dilectione Dei quam de ipsa
9 quod 0111. A 21 de fruitione] ~ al. 111. F

33C supm n. 54.


34C supm n. ss.
35C supm n. 56.

leC supmn. 57-58.


37C

supm n. 6.

25

30

44

LlBER I

cognitione Dei etc.


[Dubiwn 3: De fruitione et dllectione Dei propter se in via]

10

15

20

25

30

Tertio,38 quantum ad fruitionem et dilectionem Dei propter


se in via, dico quod intelligendo per fruitionem et dilectionem viae
illam ad quam obligamur ex praecepto De~ videtur quod
anima ex naturalibus non sufficit ad causandum illam fruitionem D~ quia virtute praecepti tenemur diligere ipsum super
omnia ex caritate infusa sicut mediante gratia aliqua infusa.
Ideo enim fuit opinio Pelagiana condemnata a Sanctis, quia posuit
quod ex naturalibus potest homo implere praecepta et vitare
peccata. Sed hoc non esset nisi praecepta nos obligarent ad
vitandum peccata mediante gratia infusa et etiam ad fruendum
Deo mediante gratia infusa.
Confinno, quia licet opttllo praecedens quae ponit
circum:stantias39 virtutum solum requiri ut sint obiecta actuum
quorum sunt circumstantiae, aliter enim secundum eos ille actus
non esset essentialiter virtuosus. Licet illa opinio haberet ponere
quod ad hoc quod fruitio Dei sit actus virtuosus, non requiratur
quod caritas realiter sit in anima, sed sufficit ad hoc quod sit
circumstantia sic quod sit obiectum partiale dilectionis Dei. Licet
ipsi istud haberent dicere, tamen ego qui pono circumstantias
virtutis esse res subiective distinctas ab actione virtuosa secum
contingenter concurrentes, ego habeo ponere quod ad hoc quod
actus diligendi Deum causetur virtuose, requiritur quod caritas vel
gratia infusa infonnet animam ut sit circumstantia actuum nosttorum mediante qua viator laudabilius agit.
Quare autem est quod virtute praecepti obligemur ad
habendum caritatem cum non sit in potestate nostta, est dubium.
Potest dici quod eo ipso quod obligamur ad resistendum peccatis
mediante caritate infusa et etiam ad diligendum Deum mediante
ea et ipsa non est in potestate nostta, eo ipso obligamur ad
aliquem actum praecedentem, qui actus praecedens commissus
4 dico] /in. fli. 111. F 8 caritate] causalitate A 17 virtuosus] virtus F 22 res]
m. F 32 commissus] comunissimus A
38Cf. supra n. 4.
39Cf. supra d. 1 q. 1 n. 5.

aL

DIST. 1 QUAEST. 2

45

vel omissus est dispositio ad illam gratiam infundandam. Et ideo


si non habeamus illam gratiam, nobis imputatu.r; si habemus eam,
nobis imputatu.r. Iste enim actus disponens ad eam potest esse:

vel noster, sicut in provectis; vel parentum nostrorum, sicut in


.....
D . alias
1:'--
etsto
.
....,,~;.,

40

I.Dubium 4: Quomodo voluntas concurrat in via respectu


actus fruendi Deo]
Quarto tamen quomodo voluntas concurrat in via respectu

-tl

actus fruendi Deo,41 scilicet respectu substantiae actus quod volun-

sit subiectwn illius dilecti.onis, non est magnum dubium, quia


non recipitu.r nisi in potentia dilectiva. Tamen aliqui faciunt difficultatem si debeat concedi quod dilectio sit in intellectu propter connotationes terminorum. Dico quod apud me est certum
quod eadem anima simplex recipit uttumque actum immediate,
tamen probabiliter poneretur quod subiectwn mediatum intentionum sit organum phantasiae et subiectum immediatum dilectionis
cor; aliter non plus experiremur nos habere istos actus in istis
parttbus quam in aliis partibus corporis.
Tamen de anima immediate recipiente, utrum debeat
concedi quod dilectio recipitur in intellectu, dico quod
quomodocumque sit de propositionibus quae ex usu hominum
possunt concedi vel negari, tamen accipiendo usum quem
concipimus hue usque, ista dilectio negatur esse in intellectu et
conceditur esse in voluntate ad istum intellectwn quod dilectio
recipitur in voluntate, sive distinguatur ab intellectu sive non; sed
non est verum dicere quod recipiatur in intellectu sive intellectus
distinguatur a voluntate sive non.42 Ideo de virtute sermonis, hoc
est magis per se 'dilectio recipitur in voluntate'. Ideo si usus
hominum istud intelligat, tunc est verum. Unde actus unus
tas

-1

11 potentia dilectiva] potmte dilectionis A


15-16 intcntionum] intellectionum A

14

simplex] m.g, al. m. F

lC Cbatton, I..emtra, I d. 17 q. 1 n. 19, 57; Reporlailo in ISmt., d. 17 q. 1 n. 65-66.


41C supra n. 4.
GQckham tcnebat quod intellectus et voluntas, ut poteotiae animae, non distinguuntur realitcr: "intellectus est substantia animae potens intelbgere"; "voluntas est subSIBntia animae potens velle"; cf. Ockham, Quaest. in Il Smt., q. 20 (OTh V 435-

443).

10

15

20

25

46

10

15

20

25

30

LIBER I

vacatur in omni usu hominum actus receptus in voluntate, et alius


actus non vacatur sic. Et forte quia haec propositio 'ille actus
recipitur in voluntate' esset indifferenter vera sive intellectus et
voluntas distinguerentur sive non. Qui autem intelligeret quod de
facto distingueretur eorum substantia, nullo modo esset [hoc]
concedendum de subiectis immediatis.
Sed utrum voluntas sit causa effectiva illius dilectionis,
videtur esse probabile quod sic. Tamen quomodo hoc debet
efficaciter probari est difficile. Videtur tamen quod non sit melior
via probandi hoc quam ex libertate. Arguo ergo sic. Aliquod est
activum in nobis quod omnibus causis praesentibus potest agere
vel non agere; sed illud non potest esse nisi anima et hoc respectu
actus volendi vel nolendi; ergo etc. Primum assumptum patet,
quia nos experimur nos posse agere et non agere. Aut ergo est in
nobis aliqua potentia quae omnibus prae;;entibus potest agere vel
non agere, et habetur propositum. Aut quaelibet potentia
praesentibus requisitis necessaria agit, tamen si aliquod deficiat,
potest non agere. Quaero de isto. Aut omrubus causis
praesentibus ipsum potest fieri vel non fieri, et habetur
propositum. Aut solum quod non fiat, est propter non positionem
alterius. Et quaere de illo in infinitum ita quod vel ibis in
infinitum, quod est inconveniens, vel stabis ad aliquid quod
indifferenter potest causari vel non causari omnibus aliis positis.
lliud autem non potest esse nisi in anima, quia quodlibet aliud est
non-vivum, ergo est mere res naturalis. Nee anima habet tale
donum per actus intellectus imperando, quia ex quo actus
intellectus et voluntatis distinguuntur,43 saltem Deus potest facere
esse simul in anima imperium intellectus quo imperat 'vade ad
ecclesiam', et actus voluntatis 'vola ire ad ecclesiam'. Istis positis
aut potentiae exsecutivae obediunt imperio rationis [et] tunc
oportet voluntatem velle ire ad ecclesiam, quod falsum, quia sic
contradictoria 'velle' et 'nolle' [sunt] simul respectu eiusdem; aut
obediunt voluntati et habetur propositum; aut utrique, quod
4 autem] aliter F 5 hoc om. AF 12 et] in A 15 potentia] l1lltJ. Dei A
25 non-vivum] non unum A 25-26 tale donum] talem rem A 31 ire adJ rrp. A
43Hoc concedit Ockham; cf. Ockbam,QIIIIUt in Il Smt., q. 20 (OTh V 435-443).

72

DIST. 1 QUAEST. 2

47

&Jsum, quia pmecipiunt contradictoria; aut neutri, ergo esset neutrom liberum, cuius oppositum est probatum.44
-_1

Secunda, quia per mtionem concludimus quod praeter


absoluta necesse est ponere ibi actionem respectivam, quia Deus
potest fiLcere quod omnia absoluta sint sine alia re, et tamen
unifonniter praesentia et sine alia re, et tamen quod illud
absolutum non producatur ab aliquo quod est in anima, ergo ad
hoc quod iste actus producatur ab homine, necesse est ponere
fui actionem respectivam. Sed eius principium non est aliqua
res distincta ab anima, quia tunc illa res semper, quando
esset praesens animae, semper ageret et semper esset causa illius
actionis, quia una actio respectiva solum habet unum principium
elicitivum, et per consequens esset actio productiva sine termino.
Ergo oportet quod anima sit principium istius actionis qua agitur
volitio, quia experimur quod omnibus praesentibus possum non

10

15

velle.
[Quattuor dubia circa praedicta]
-4

-~

Contta. Prima, quia nulla apparet via probandi aliquid esse


activum nisi quod ad positionem eius ponitur effectus. Et non est
materia, fonna vel finis, ergo efficiens. Ergo cum ad positionem cognitionis ponatur actus voluntatis; sequitur etc.

20

Secunda, si voluntas causaret suum actum, fettet:ur in

incognitum, quia praeciperet intellectui exsecutionem aliquam de

qua intellectus non cogitavit.


--~,

Tertio, tunc -stante indifferentia voluntatis, modo ad eius


positionem ponitur effectus, et prius non; quod non apparet
mtionabile cum sit aeque indifferens modo et prius.
Quarto, tunc idem esset in potentia et actu, quod apparet
impossibile; et per consequens non posset probari aliquod ens
movens immobile.

[Responsio Chatton ad dubia:


Addubium1]
Ad primum45 dico quod non est una ars
8 producatur] fit A 20 finis] ignis A 20-21 cognitionis] cogoitionum A

44Supta in hac paragmpho.


45(; supm n. 74.

probandi

25

30

48

10

15

20

LIBER

generaliter in omnibus aliquod esse pnnaplUm activwn, sed in


diversis materiebus probatur per diversa et diversa media; immo
posito quod [sit] ars probandi aliquid esse causam, adhuc oportet addere 'nisi aliunde innotescat quod non sit causa', ita ut
ista sit propositio 'quod est tale ad cuius positionem aliud ponitur,
ponendwn est esse causam illius nisi aliunde innotescat ipswn
non esse causap1 eius'. Sed in proposito innotescit aliunde quod
actio qua causatur dilectio, non habet pro principio activo
immediate elicitivo proprie aliquid distinctwn ab anima, quia in
anima est una actio respeetiva distincta a rebus absolutis, qua
scilicet agitur dilectio. Sed ilia actio non potest habere pro
principio elicitivo aliquid aliud ab anima, quia experimur quod
omnibus absolutis praesentibus est in potestate mea quod diligam
vel non diligam. Ergo principium elicitivum illius actionis est tale
quod omnibus praesentibus ipsum contingenter elicit actionem.
Sed tale non potest esse aliqua res mere non-viva et mere
naturalis. Ergo oportet quod sit anima. Etiam patet inductive: non
[est] ipse habitus, quia dileetio causatur sine habitu; nee ipsa
cognitio, quia vel potest haberi naturaliter respectu actualiter non
cogniti, vel saltem aliquando intenditur cognitio quando remittitur
dileetio et e contra; nee ab aliqua potentia realiter distincta ab
anima intellectiva, quia illud idem quod causat dilectionem
oportet quod causet scienter, aliter non causaret virtuose; ergo
efficitur ab ipsa anima.

[Instantiae contra praedicta]

30

Contra. Primo, quia idem est argumentum quod ilia actio


praesupponit aliam actionem in infinitum.
Secundo, quia aeque probas habitum vel cogmttonem agere
earn, quia ad positionem eius ponitur, et non apparet quare hoc
negaretur.

lResponsio Chatton ad primam instantiam]

35

Ad primum, nego assumptum. Nam probo ibi esse


actionem relativam per illam regulam: ubi propositio composita
solwn ex concepttbus affinnativis nata est verificari pro rebus
quae sunt formae hominis, iiiae res non sufficiunt ad
3 sit 0111. AF 20 cogniti] cognosci A aliquando 0111. A

DIST. 1 QUAEST. 2

'-~

";

"1

49

verificandum illam proposttlonem, cwn quibus unifonniter


.infoonantibus hominem sine alia re stat quod propositio sit falsa,
quia non sufficere ad verificandum illam propositionem est esse
res cum quibus sic informantibus hominem stat quod propositio
si fo.anetur sit falsa. Sed ista propositio 'haec dilectio est ab
anima' est huiusmodi. Solum enim componitur ex conceptibus
a.ffu:mativis, patet de se; et nata est verificari pro rebus quae sunt
fonnae hominis, manifestum est; et res absolutae sunt tales cwn
quibus unifonniter informantibus hominem stat quod propositio
sit falsa de potentia Dei; ergo non sufficiunt etc.
Sed ista propositio 'haec actio est ab anima', demonstrata
taJi actione si ponatur, non potest esse fulsa, illis rebus sic positis,
secundum illos qui ponunt quod est conttadictio actionem
creatutae esse unifonniter praesentem illi creaturae, et tamen quod
non sit ab illa creatura. Ergo oportet ponere illam actionem, et
uu:nen praeter istam actionem non est secunda actio ponenda
respectu illius actionis.
Nee valet dicere 'si absoluta fierent a Deo, tunc actus non
poneretur ad praesentiam animae, ideo non ageretur ab anima';
- CONTRA: Aeque arguo de illa propositione, immo de qualibet
responsione possibili dari in infinitum, resolvendo earn in
propositionem sibi aequivalentem sic: Haec propositio 'actus
ponitur ad praesentiam animae' est affirmativa et verificatur pro
rebus talibus, sed Deus potest facere quod istae res absolutae sint,
licet propositio sit falsa, ergo plus requiritur. Non alia res absoluta,
quia aeque arguo de ilia, ergo relativa. Ergo patet quod
ugumentum probat rem relativam praeter absoluta, non tamen
aHam relativam praeter istam.
Ad secundum illorum46 dico quod non probat quod habitus
causet per aliam actionem. Et forte una res simplex non causatur
a duobus per duas actiones respectivas, quia si una illarum
activarum esset praesens passo, alia non agente, adhuc poneretur
sua actio, quia respectu eius ipsum esset totale elicitivum. Et tunc
vel actio quae nata esset esse productio esset sine termino
16 &eCUilda] alia F 33-34 quia- actio] m& aL m. A

4IC supra n. 80.

10

15

20

25

30

50

10

15

20

25

30

LIBER I

naturaliter; vel idem terminus his produceretur, modo scilicet


et postea, per actionem activi alterius. Dico ergo quod nee
habitus nee cognitio agi.t in animam per actionem distinctam ab
actione animae. Sed si agat, hoc est eadem actione, quia
concurrunt ad illam actionem sicut circumstantiae principii activi
in agenda, in tantum et forte quod ad earum variationem, variatur
actio ilia. Sicut enim perfectiorem actum diligendi causat anima
cum habitu quam sine, vel cum perfectiore cognitione quam cum
imperfectiore, ita perfection actione agi.t cum eis quam sine illis.
Ad argumentum47 ergo diceretur quod est contradictio istum
habitum esse in anima et animam per illam actionem agere istum
actum diligendi Deum, et tamen quod iste actus diligendi Deum
non sit ab habitu in suo genere causae. Ideo non oportet ibi
ponere actionem aliam.
Ex isto patet quare positum est supra48 quod principium non
causat generaliter conclusionem effective, nee notitia causata per
principium notitiam causatam per totam demonstrationem. Quia
licet ad praeexsistentiam principii causetur ab anima ipsa
conclusio, quia tamen pro tempore illo quo formatur conclusio
principium forte non est, eo quod discursus ille fuit successivus in
tempore, ideo ubi una res ponitur ad positionem alterius, si
habeatur neeessitas ponendi illam rem non causare secundam
effective, rationabiliter hoc debet poni, sicut dictum est in isto
exemplo de principio et conclusione.
Quae est ergo ibi causalitas? - DICO quod non potest
melius exprimi quam dicendo quod est causalitas principii ad
conclusionem. Reduci tamen potest ad genus causae efficientis,
licet proprie non efficiat, quia experimur quod perfectius causat
anima et conclusionem et assensum post formationem principii
quam ante, ideo requiritur seu praesupponitur ad hoc quod anima
agat perfecte.
1 vclJ et A 9 ita] aut F 20 discursus] desaiptio A
27 genus] cognitionem A 29 assensum] assumptum A

.f!Cf. supra n. 80.


48C supra d. 1 q. 1 n. 45, 52

25 ergo] aJd est A

DIST. 1 QUAEST. 2

51

[Responsio Chatton ad secundum dubium]


Ad secundum dubium principale,49 arguo primo quod
voluntas possit habere pro obiecto aliquid quod non est actu
intellectum. Primo, quia perfecta electi.o requirit iudicia contraria.
Sed non requirit quod sint simul, certwn est. Ergo cum possit
e1igere illud quod dictamen pmecedens dictavit, videtur quod
possit feni in illud quod non est actu intellectum. - Secundo,
quia voluntas praecipit intellectui quod consideret er. aut est tunc
actu consideratum, ergo superflue praecipit; aut non, et
propositum. - Tertio, quia voluntas potest avertere intellectwn a
consideratione et suspendere actus suos et statim velle volitiones
suas et sensationes quas experitur, licet intellectus actu ilia non
intelligat. Quarto, quia forte cognitio sensitiva sufficit ad
habendum actum voluntatis, cum recipiatur in eodem subiecto
immediato cum volitione. Quinto, quia non minus apparet
quod requttat effectum suum praecognosci quam obiectum, quia
producit illum libere, contingenter et a proposito, sed hoc non
requirit secundum omnes, ergo etc. - Sexto, quia voluntas potest
ve11e intellectum non habere aliquam intentionem et potest
continuare illam volitionem: aut ergo intellectus obediet sibi [et]
tunc stabit volitio sine intellectione; aut non, ergo intellectus non
esset potentia liberior quam ignis. Septimo, quia si non, hoc
maxime esset quia cognitio intellectiva esset causa volitionis, sed
hoc videtur dubium vel falsum, quia causa naturalis non potest
causare in idem passum uniformiter dispositum effectus
contrarios etiam nee totaliter nee partialiter; sed stante eadem
intentione potest voluntas indifferenter velle vel nolle; ergo cum
iDa intentio sit causa naturalis, non causabit illos effectus nee
partialiter nee totaliter. Octavo, quia si non, hoc maxime
poneretur propter auctoritates dicentes quod non-visa diligere
possumus, incognita nequaquam; sed tales auctoritates solum
debent intelligi. quod res dilecta: vel est cognita CU1l1 primo
causatQ.r cogitione actua1i vel cognitione habituali, vel est ipse
actus cognoscendi seu actus appetitivus. Nono, quia stante
quacumque una cognitione voluntas potest nolle illud, et tamen
10

et 0111.

F 29 dicentes] Soaatis A diligere] deliberare A

49C supm n. 75.

10

15

20

25

30

52

10

15

20

25

30

LIBER

non est cognitum ipsum esse malum nolendum.


Ad oppositum arguo sic. Non plus potest voluntas velle
incognitum quam assentire rei non apprehensae, quia volitio non
minus essentialiter dependet ab intentione quam assensus ab
apprehensione. Sed assensus non potest naturaliter causari sine
apprehensione, quia assensus causatur per complexum aliquod,
quod est apprehensio complexa rei cui assentit. - Secundo,
quia non est minus ordo essentialis [hie] quam inter imaginationem et appetitum sensitivum, eo quod libertas non tollit
ilium ordinem essentialem; sed ibi non potest; ergo etc. Tertio, quia nihil causatur sine sua causa; sed omnis volitio habet
cognitionem aliquam pro causa, posito enim quod cognitio non
sit causa agens per actionem distinctam ab anima; de qualibet
actione naturali est verum quod non potest in idem passum
causare effectus conttarios; tamen quin sit causa volitionis reducta
ad genus efficientis non vitatur, et per consequens sine ea non
causatur volitio. Quarto, quia nullum inconveniens apparet
quod intellectus simul habeat plures cognitiones, et per
consequens [quod] post iudicia contraria velit unum et non
reliquum; nullum inconveniens, ex quo manent distinctae
cognitiones. - Quinto, quia tunc dormiens posset diligere Deum
propter se et adquirere habitus et mereri.
Si mas non sequitur, quia occurrit impedimentum ex hoc
quod sensus non sunt in actibus suis; CONTRA: ex hoc
propositum, quia voluntas non minus dependet ab intellectione
quam a cognitione sensitiva; si ergo requirat cognitionem sensitivam,
multo fortius intellectivam.
Sexto,so si sic, maxime poneretur propter hoc quod quando
duae sunt species in memoria quae essentialiter movent ibi, neutra
plus causabit cognitionem quam alia nisi propter copulationem
voluntatis. Sed istud non cogit, quia nullum est inconveniens
quod voluntas non possit copulare plus cum ista quam cum ista
ante intellectionem causatam per istam vel per illam vel per
ambas. Et illis cognitionibus positis in intellectu, de suis obiectis
5 causat1] causaie A
SOHic continuantur argumenta de quibus inn 89.

DIST. 1 QUAEST. 2

53

voluntas imperat intellectui quam cogruttonem debet continuare


et quam non; ante enim omnem cognitionem obiectorum non
plus i11a species una illarum movet quam alia, illo casu posito, nisi
aliqua occasio occurrat mediante sensu propter quam una plus
movet quam alia.
Quantum ad istum articulum, qui teneret quod voluntas
ex naturalibus potest velle aliquid quod non est actualiter intelIectum, ipse poneret hoc forte aliquo trium modorum, etiam
pmeter illum modum qui ponit quod cognitio habitualis sufficit.
Uno modo sic quod intellectio actualis requiritur ad
causationem actus voluntatis, tamen voluntas ex sua libertate,
postquam actus est causatus, potest illum continuare cessante
intellectione omni. Nam species rei sensibilis sensus exterioris non
minus dependet a re ipsa sensibili quam voluntas ab intellectione.
Sed hoc non obstante, licet res extra requiratur ad causandum
speciem illam et visionem consequentem, tamen postquam illa
species est causata, ipsa potest per aliquod tempus conservari sine
praesentia illius rei sensibilis, sicut patet quaestione secunda
Prologi;51 ergo etc.
Alio modo poneret ipse sic: quod intellectus requiritur ad
actum voluntatis, non quod actualiter sit quando actus voluntatis
actualiter est, sed quod vel tunc actualiter sit, vel quod sic
praecessit quod iste actus voluntatis iam non esset nisi illa
intellectio praecessisset. Verbi gr:atia, actus voluntatis requiritur ad
hoc quod homo libere vel meritorie vadat ad ecclesiam; non quod
ille actus voluntatis actualiter sit quando actus eundi esset, sed
quod tunc vel actu sit vel sic praecessit quod nisi praecessisset iste
non .Msset; nisi enim istud sufficeret, sequeretur quod omnis
distractio tolleret meritum exsecutionis. Argueret enim sic. Non
plus requirit actus voluntatis intentionem quam libera exsecutio
exterior actum voluntatis; sed ista exsecutio libera exterior non
requirit semper quod actus voluntatis tunc actu sit; ergo etc.
6 qui tmeret om. A 8 ipse poneret] ipsi ponerent A 27 praecessit] praecesserit A
29 ellim] ergo F
51Chatton,

98-104).

&portalio et Udrlra mper SmtmtiaJ, prol q. 3 a. 3 (ed. J.C. Wey p.

to

15

20

25

30

54

10

15

20

25

30

LIBER I

Tertio modo diceret sic, quod saltem respectu alicuius


obiecti potest voluntas habere. suum actum, licet pro tunc illud
obiectum non sit obiectum alicuius actus intellectus. Nam
quando intellectio aliqua est in intellectu, circumscripta omni alia
intellectione, voluntas potest velle illam intellectionem, et tamen
ilia intellectio non est obiectum actualiter intellectum. Quod
voluntas possit eam velle sine omni alia cognitione probo: quia
cognitio ilia potest esse conveniens, licet sit respectu alicuius
obiecti odibilis, stante ilia cognitione voluntas potest delectari,
sicut patet per experientiam. Ista delectatio non est respectu
obiecti cogniti, quia illud cognitum non est Slbi delectabile per
positum. Ergo est respectu illius cognitionis, et per consequens
voluntas potest velle illam cognitionem, quia delectatio vel est
quoddam velle, vel saltem nolle potest esse respectu eiusdem
obiecti. Eodem modo arguo de actu voluntatis, quia si actus
aliquis voluntatis sit in anima, licet intellectus actu non intelligat
illum, adhuc voluntas potest habere delectationem respectu eius;
ergo potest ipsum velle licet non sit actu cognitum.
Forte DICE'IUR. quod omnis cognitio est cognitio sui ipsius
sicut obiecti. - CONTRA: non plus sunt actus rectus et reflexus
idem in intellectu quam in voluntate. Sed in voluntate non est hoc
possibile, quia si actus odiendi habeat semetipsum pro obiecto
odiato: aut ergo illud odium est bonum simpliciter; aut malum. Si
bonum simpliciter, ergo odium eius est odium boni simpliciter;
sed odium boni simpliciter est malum; ergo illud odium est
malum. Si detur quod sit malum, ergo odium eius est odium mall;
sed odium mali est bonum; ergo eo ipso est bona, et sic semper
sequerentur contradictoria.
Item, dilectio Dei propter se, si habeat semetipsum pro
obiecto, ergo impossibile esset diligere Deum propter se quin
peccaret. Haec conclusio de distinctione inter actum rectum et
reflexum probata est quaestione prima Prologi.52
3 Nam] Non A
5 intdl.ectione] intentione (et sit tleiturpi) A
et om. A
12 cognitionis] cogoiti F 17 delectationem] dilectionem A 25-26 etgo- malum
~ al. m. F om. A 32 probata] probatum A

52J'otius quaestione secunda; cf. Chattoo, Repo1fa1io e1 I..6l1ml S1l}1lr Senlmlias, prol
q. 2 a. 5 ad2 (ed.J. C. Weyp. 125-126).

95

96

97

DIST. 1 QUAEST. 2

55

Diceret ergo iste terti.o modo dicendi quod voluntas potest


dillgere aliquid quod non est actualiter cognitum sed solum

1111

virtualiter, scilicet ipsam cognitionem et ipsam dilectionem quando


realiter informant animam. Licet enim tunc non cognoscantur
actualiter, tamen cognoscuntur virtualiter, ex hoc enim quod recipit illos
actus. Si anima componeret hoc complexum 'ego intelligo' vel
'ego diligo', statim assentiret, et ideo recipere istos actus est
aliquo modo experiri illos actus, licet non sicut obiecta
cum experientia fonnali, et hoc vocari potest 'cognoscere
virtualiter".
Secundum istam tertiam viam53 diceretur ad primum
argumentum in oppositum54 quod forte et maior est falsa et
minor. Maior est falsa, quia omnis assensus viatoris causatur per
fottnationem complexi, sic intelligendo quod nisi formet complexum non causabit assensum. Sed non omnis volitio obiecti
causatur per cognitionem eiusdem obiecti, quia non volitio ipsius
cognitionis in intellectu, quia ipsamet cognitio potest sufficere
cum voluntate ad causandum volitionem sui. Minor est falsa, si
actus assentiendi remaneat post foonam [apprehensam] sicut
experimur, ut videtur.
Ad secundum.5S Vd non est simile, quia actus sens111vus
producitur ad esse, non ab anima, sed ad transmutationem otgani;
non sic de actu primo libero. V d non est inconveniens concedere
quod ad actum imaginandi convenientem alteretur organum
appetitus, non solum respectu rei imaginatae sed etiam respectu
suimet ipsius imaginationis.
Ad tertium,56 patet quod aliqua dilectio rei potest esse quae
non causatur ab cognitione illius rei, sed sufficit praesentia propria
iDius rei secundum istam viam.
3 scilicet] si A 11 adj add ilium A
53(: supm n. 95.
54C supm n. 89.
55(;. supm n. 89 'Secundo'.
56<: supm n. 89 Tertio'.

10

15

20

25

56

LIBER I

Alia t:ria argumenta~ 7 non sunt contra istud.

102

[Responsio Chatton ad tertium dubium principale]

10

15

20

25

30

Ad tertium dubium58 aliqui dicunt quod Aristoteles et


Commentator ponerent contingentiam aequaliter solum in potentiis
passivis, ideo negarent Deum contingenter agere eo quod non
potest pari. Ideo sicut ipsi negantur in consequente, ita deberent
negari in antecedente.
Aliter potest did quod contingentiam aequaliter ad recipiendum et non recipiendum posuerunt solum in potentiis
passivis, ideo negarent Deum contingenter agere per formam
quam deberet recipere ad hoc quod ageret, et per consequens negarent eum habere novas cogniriones et voliti.ones per quas
cont:ingenter ageret. Dico quod haec conclusio sequitur ex isto
antecedente, et non plus. Utrum autem ponunt primum ens contingenter agere per volirionem quae esset substantia sua, alias
dicetur.S9
Videtur ergo dicendum sic, quod potenriam aequaliter se
haberet et contingenter per contingentiam aequaliter contingit
uno modo ad recipiendum vel non recipiendum fonnas absolutas;
alia modo ad agendum et non agendum actione respectu cuius
causaret formam activam per quam deberet agere; terti.o modo ad
agendum et non agendum actione cuius habet principium sufficiens
acti.vum.
Certum est quod contingentia aequaliter prima modo solwn
est in potentiis passivis, licet aliquae potenti.ae passivae pari
possunt a se ipsis et aliquae ab exttinsecis. Et illa contingentia
aequaliter requirit in aliquo fonnam novam determinantem illam
potentiam passivam ad recipiendum illam formam absolutam
secundum actionem agenti.s vel passionem passi qua determinatur
ad istam formam producendam. Et istud est verum in quohbet,
sive sit anima sive non anima.
11 ad hoc] m.g. al. m. F 18 contingit] convenit A
A 26 ilia] ita F
57C supra n. 89 'Quarto' et 'Quinto'; n. 91 'Sexto'.
sac supra n. 76.
59Cf. Cbatton, l..edtmt, I d. 8 q. 3 n. 34.

19 recipiendum] ni.IIIlmiJldwn

103

104

105

106

DIST. 1 QUAEST. 2

!08

57

Contingentia aequaliter secunda modo semper praesupponit


fonnam novam per quam determinatur, quia productionem
foanae per quam formam debet agere.
Sed contingentia aequaliter tertio modo non oportet, quia
sic iretur in infinitum. Nam nos experimur quod omnibus
concurrentibus anima potest causare volitionem vel nolitionem
obiecti cogniti, aliter enim stante cognitione non indigeremus
consulere de diligendo. Aut ergo est ibi aliquid quod omnibus
absolutis praesentibus potest agere vel non agere, et propositum,
quia tunc ilia actio non requirit priorem determinationem. Aut
solum determinatur ad agendum per aliud [et] quaero de illo sicut
prius. et sic in infinitum.

10

[Responsio ad quartum dubium principale]


109

:Ill

Ill

Ad quartum dubium principale,60 dantur ibi multae


responsiones. Una opinio dicit quod nihil est idem est in potentia
essentiali ad actum, et tamen quod possit se movere ad actum. CONTRA: tunc Aristoteles solum per illam propositionem 'omne
quod movetur, movetur ab alio'6t non probaret quod sit devenire
ad unum movens immobile simpliciter: tarn respectu cuius est in
potentia accidentali quam essentiali.
Aliter dicitur quod omne quod movetur, movetur ab alio, id
est quod potest moveri ab alia. - CONTRA: ergo per hoc non
probaret Aristoteles quod sit devenire ad unum movens quod nee
potest moveri a se ipso nee ab alia. Nam in principio Vll
PqysieonlfiiO. probat Aristoteles quod nihil movet se prima; et VIII
Pqysieo1'11111 probat idem, cap. 5 et aliis.63 Ergo intendit quod si moveatur
ab alia, quod non movetur per se prima a se ipso.
Item, eadem modo sumitur 'moveri' in subiecto propositionis Philosophi sicut [tn) praedicato. Ergo si per 'moveri'
intelligat posse moveri, tunc est haec propositio 'omne quod
3 fotmam om. A 22 quod om. F 23 Aristotcles] Philosophus /in. al m. F 24-27 Nam
- ipso] mg, al. m. F 24 principio om. A 26 moveatur] movetur F 27 movetur]
moveatur F a om. F 29 si om. F 30 moven] movere A
MIC supm n. 77.
6t.Adstot., P~ VII c. 1 (AL VII-1 256; H c. 1, 241b 24).
62Vlde notml praecedentem.
63Adstot., Pl!JIKa, VIll c. 5 (AL VII-1302; 9 c. 5, 256a2-3, 257b 14-15).

15

20

25

30

58

10

15

20

LmERI

potest moveri, potest moveri ab alio', sed tunc non probat


propositum. Quia sicut non obstante illa glossa, sicut tu dicis
quod aliquid movetur et non movetur ab alio, ita diceretur sibi
quod aliquid potest moveri, et tamen non potest moveri ab alio.
Ideo potest addi ad illas solutiones,M primo quod si
processus Aristotelis sit de causa 6nali et probet Philosophus ibi
quod nihil movet se per modum finis, tunc intellectus eius haberet
evidentiam. Licet enim idem possit esse causa finalis actionis seu
quare ipsummet causat effectum, tamen nihil potest esse causa
finalis quare ipsum exsistit, quia illud quod est causa 6naiis a qua
dependet in essendo, oportet quod distinguatur essentialiter ab eo,
aliter idem in essendo dependeret essentialiter a se ipso. Secundum istum nihil movet se per modum finis in essendo, sed
omne quod movetur ab aliquo sicut a fine suo in essendo,
movetur ab aliquo distincto realiter. Et ideo est devenire ad finem.
qui est finis aliorum et movens omnia alia per modum finis in
essendo, eo quod secundum eum omnia dependent essentia.liter
ab eo sicut a fine. Et ipse sic est movens immobile a quocumque,
quia nee in essendo potest ipse dependere a se ipso nee ab alio,
licet ipse sit finis propter quem ipse agit - si Aristoteles ponat
eum agere - sed hoc est ipsum esse causam finalem a quo

25

effectus dependet.
Secundum istud nihil est respectu eiusdem in potentia et in
actu: in potentia ut sit finis eius, et in actu finis illius. Ideo grave
non movet se per modum finis, sed sic centrum movet grave.
Secundo potest dici quod si processus iste65 sit de causa
efficiente, tunc potest addi ad responsiones praedictas quod aliud
est probare in generali aliquid esse sic immobile quod non sit

30

mobile ad passionem aliquam, et aliud quod sit immobile ut non


sit mobile ad actionem, scilicet nee ad actionem respectu cuius
caret principio activo, sicut non habens calorem est mobilis ad
2-4 Quia- alioZJ mg. al. 111. F 7 per] aJJ. se F 9-10 causat- ipswn 0111. A 15
aliquo] alio F 19 ipse] sic A 28 in genemh] al. 111. F sit] /in. al. 111. F 29 aliquam]
mg. a/.111. F 30 sit] /in. al. 111. F scilicet- nam (p. 60 /in. 3)] in il1la m/. al. m. F
MC supran. 109-110.
65C supra n. 109-110.

115

DIST. 1 QUAEST. 2

59

calorem per quem calefacit, nee etiam ad actionem quae


non competit sibi nisi dum actu movetur ab alio, sicut serra vel
bacUlus; nam manus movet baculum et serram motione qua dat

sibi agere.
TWlc potest dici quod primam causam esse immobilem istis
duobus modis66 probatur in divetsis locis. Quod autem ipse sit
immobilis ad omnem passionem a se ipso vel ab alio, non
probatur in illo processu Aristotelis sed alibi ubi probat quod ipse
sit actus purus.67 Sed in isto processu solum probat quod primum
sit movens immobile ad actionem et motionem activam, ita quod
non recipit actionem nee formam per quam debet agere a
quocumque. Nam omne quod sic movetur ad actionem seu ad
formam per quam debet agere, movetur ab alio, eo quod nihil
pou:st movere se primo ad talem actionem. Et isto modo nihil
potr.st esse simul in potentia et in actu respectu eiusdem, scilicet
in actu ut ex se possit agere, et in potentia quae requirit moveri
modo pmedicto ad hoc quod possit agere. Et sic arguitur
secundum Philosophum, VIll PI?Jsi&o1'11111.6a Primo, quja in motu
violmto mobile est sic in potentia ad motionem activam, ideo
movetur ab alio, aliter lapis proiceret se sursum etiam inchoando
proiectionem. - Secunda, quja ideo animata dividuntur in duo
quorum UDum movet et aliud movetur, eo quod illud quod
movetur est in tali potentia ut moveatur. - Tertio, quja illud
quod est grave, sicut lapis, quantum est de se, circumscripta
gravitate non est in potentia ut moveat se, sicut animal
progressive. Primo, qWa non habet appetitwn animalem ad
motionem nee vitalem. Secunda, quja sic posset quiescere
quando placeret sibi, quod falsum est. - Tertio, quja sic movetur
ad omnem positionem sicut animalia. - Quarto, quia non est in
eo inveaire aliquam partem essentialem vel integralem quae plus
I caldBcit] cale&ciat F etiam 0/11. A 2 actu 0111. F setta) tmll A 3 senam]
se ipaam A 8 in] pro F 13-18 eo- Physicorum] "( al. m. F 15 in2 om. F
18 IICCWldum Philosophum] a Phllosopho A
Primo 0111. A 19 sic om. A
22 iDud quod 0111. A 26 quia om. A animalem] similem A

'''>De quibus in pamgrapho pr.u:cedente.


67Adatot..MdtfJh., XII c. 7 (AL :XXV-2 214; A c. 7, 1072b 2&-30).
611Cf.supmn.110.

10

15

20

25

30

60

10

15

LIBER I

moveatur quam alia. Loquendo autem de naturali descensu


ipsius gmvis, ad hoc quod sic moveretur, non convenit gmvi
secundum substanti~ suam, quia si non haberet gmvitatem, non
moveret se, sed esset in potentia ta1i ad movendum se, ideo
indiget quod ei ttibuatur a generante dante sibi formam gmvitatis
per quam moveat se; ideo sic movetur ab alio dante sibi
gravitatem. - Quarto, patet idem, quod idem quod movetur sic
ad fonnam activam, movetur ab alia, quia aliter omnis docens
doceretur a se, quod est falsum. Quia si est docens habet
scientiam per quam docet; si indiget doceri caret ilia scientia, quia
indiget moveri ad earn. Aliter etiam omne alterans posset alterare
se, quia si est alterans habet formam per quam altemt; si tunc ad
hoc quod alteretur ad illam formam activam non oport:eret alterari
ab alio, ergo posset alterari a se. Et etiam omnis proiciens
proiceretur propter idem.

[Art. 2- Utrum sit ponere unam delectationem habentem


Deum pro obiecto distinctam ab omni dilecd.one Dei:
Opinio Ockham]
20

25

Secundus articulus est videre utrum sit ponere unam


delectati.onem habentem Deum pro obiecto distinctam ab omni
dilectione Dei.
Opinio quaedam ponit tres conclusiones, I dist 1 quaest 3. 69
Prima conclusio,7D quod nulla dilectio est delectatio, quia si
aliqua dilectio esset delectatio, maxime esset ilia quam habet
aliquis in consecutione prius desidemti. Sed ilia non est delectatio,
nam daemones desidemnt prima aliquid non-habitum, et postea
cum illud ponitur in esse non desiderant, tunc illud est volitum et
dilectum ab eis tamquam res iam obtenta, et tamen tunc non
delectantur; igitur etc.
1 moveaturj moveat A 1-5 I.oquendo- tribuatur] in f4jJ. RJI. al. 111. F 2 ad hoc
quod] adhuc A movetetur] movere A 3 secundum - suam] om. A 4 sedJ si
A 5 dante sibi om. A 8 alio om. A 9 doa:retur] 11. al. 111. F est om. F 24 csset
delectatio] 11. al. 111. F 0111. A 27 non] sicut F
690ckbam, Seripbtm in I Sent., d. 1 q. 3 (OTh I 407-428); QIIIJISI. 1Jt11ia4, a. 9 (01H

vm 251-272).
7IIOc:kbam, Seripbtm in I Sent., d. 1 q. 3 (OTh I 407-408).

DIST. 1 QUAEST. 2

61

Secundo,71 quia odium et tristitia distinguuntur; nam beatus


odit peccatum, non tamen tristatur, quia sic deminueretur eius
ddectatio.
Secunda conclusio,72 quia fruitio est nobilior delectatione.
Primo, quia suum contrarium, scilicet odium Dei, est peius.
Secundo, quia per fruitionem distinguimur a brutis, et non per
ddectationem. Tertio, quia amor amicitiae respectu Dei summe
acceptatur a Deo. Quarto, quia in via est perfectior, igitur in
pattia. Quinto, quia sic est in appetitu sensitivo.
Tertia conclusio,73 quod causentur a distinctis causis, quia
fruitio causatur a voluntate et cognitione, sed ddectatio a
voluntate et dilectione.
Quarta conclusio74 videtur concedere quod in patria, licet
tarn fruitio quam ddectatio sensus habeat Deum pro immediato
obiecto, tamen quia isti actus inter se realiter distinguuntur, ideo
potest fieri beatitude, quae est fruitio, sine ddectatione. Tamen
non ideo oportet concedere quod tristitia sibi conttaria possit
stare cum fruitione beatifica, quia non omne absolutum compossibile uni contrariorum est compossibile rdiquo, quia sic formae
substantiates omnes essent compossibiles.

10

15

20

[Contra opinionem Ockham]

Contra istam opinionem. Primo, quia si non esset aliud


argumentum possibile nisi solum quod nolo concedere illam
conclusionem, quod aliquis esset ita beatus essentiali beatitudine,
sicut Mater Dei, et tamen esset de potentia Dei sine omni
ddectatione, tenerem oppositum. Arguo sic: per actum qui est
magis conveniens potentiae respectu obiecti, plus ddectatur in
isto obiecto quam per actum minus convenientem stbi respectu
eiusdem obiecti. Sed fruitio beatifica est huiusmodi, aliter non
esset sua beatitude plus quam illa ddectatio; igitur etc. Maior est
evidens, quia obiectum non aliter ddectat potentiam nisi quod in
17 possit] ttquiritur sic F 22-23 aliud mgumentum] ad actum A
710ckbam, Saiphmz in I Sent., d.

1 q. 3 (OTh I 408-409).

770ckbam, Saipbmz in I Sent., d. 1 q. 3 (OTh I 425-426).


7JOckbam, Saiphmz in I Sent., d. 1 q. 3 (OTh I 414-420).
14C Ockbam, Saiphmz in I Sent., d. 1 q. 3 (OTh I 426).

25

30

62

10

15

20

25

30

LIBER I

potentia est perfectus actus multum conveniens potentiae respectu


illius obiecti; saltem superfluit ponere plum, quia ilia convenientia
actus sufficit ad omnia salvandum.
Secunda, quae est causa quare ilia ddectatio non causat
aliam in infinitum? Est quia actus est conveniens potentiae et
perfectus respectu obiecti. Igitur cum fruitio sit aeque conveniens
et aeque perfecta, multo fortius est standum in ptimo. Non
apparet quae alia causa potest dari.
Confinno, quia si ilia delectatio esset in anima et fruitio non,
adhuc anima esset beata, quia haberet actum perfecte satiativum
respectu obiecti beatifici. Et si fruitio esset sine ea, non ita
perfecte satiaretur, quia potentia non summe ddectaretur. Ideo
plus appeteret satiari tunc quam ante; jgitur ista ddectatio magis
esset sua beatitude.
Tertio, ilia est principalis sua beatitude per quam principaliter repugnat sibi miseria, quia hoc est constituere beatum.
Sed ilia ddectatio est huiusmodi, quia tristitia sibi repugnat contrarie et primo per te, sed alteri actui solum ex conse-

quenti.
Quarto, quia omnis actus voluntatis est vdle vd nolle, sicut
omnis actus intellectus est assentire vd dissentire. lgitur ille actus
ddectationis, si est vdle et habet Deum pro obiecto: aut jgitur est
dilectio Dei propter se [et] hoc voco fruitionem; aut propter aliud,
jgitur beatus utitur eo. Si est nolle, jgitur beatus odit Deum.
Quinto, videtur quod iste actus ddectandi est nobilior ipsa
fruitione et visione, quia uterque est actus appetitivus posterior
ordine essentiali respectu eiusdem obiecti.
Sexto, quia saltem est pars essentialis beatitudinis, quia
omne totum est maius sua parte,1S et per consequens plus satiant
fruitio et ista delectatio simul quam altera tantum, et ddectabilius.
3 omnia salvandum] s. o. F 5 Est] Et A 6 conveniens] atid 1e11 rrp.
11 Et si] 6n. al. m. F 21 vel 0111. A vel dissentire)
22 dclcctationis) dilectionis A 30 dclcctatio] dilectio A

respectu obiecti A

et

perfectus
al. m. F

"*

SC. Euclidea, Elenmdtz 'scicntia universali.ter communis' n. 8 (ed. R Busard p.

33).

122

123

124

125

126

1Z7

DIST.

1 QUAEST. 2

63

[Opinio Petri Aureoli]


128

.Aliorum opinio76 videtur esse, dist. 1 quaest. serunda, quod


omnis actus affinnativus voluntatis est desiderium vel delectatatio, et omnis eius actus negativus est fuga vel tristitia,
loquendo de actibus pertinentibus ad concupiscibilem. Haec
conclusio probatur, quia omnis actus voluntatis est velle vel nolle.
Sed omne velle vel est respectu praesentis, et sic est delectatio; vel
futuri, et tale est desiderium. Quodlibet autem nolle vel
est respectu praesentis, [et] sic est tristari; vel respectu futuri, [et]
sic est fugere.
Secundo,77 quia proportionaliter est in appetitu naturali
animali et rationali. Sed in appetitu naturali non sit nisi pondus
superveniens, ut gravitas, et duo actus positivi, scilicet motus
subsequens descensus, et quies tenninans deorsum, quae duo sunt
sicut actus positivi, et recedere a loco violento et quiescere in iJlo78
loco violento quae sunt quasi duo actus privativi Igitur
similiter erit in proposito, scilicet quod primo sit in voluntate,
quae est appetitus rationalis, quaedam complacentia seu delectatio
imperfecta praeveniens; secunda, est desiderium quod est motus
respectu boni absentis; tertio, est delectatio perfecta respectu boni
iam habiti, et fuga respectu mali absentis et tristitia perfecta
respectu mali iam praesentis.
Tertio,79 quia omnis amor sive respectu praesentis sive
respectu absentis est concupiscentia vel amicitia; sed omnis
concupiscentia respectu absentis est desiderium, et respectu
praesentis est delectatio. Et omnis amicitia respectu absentis est
desiderium quo desidero bonum, non mihi, sed amico; vel
respectu praesentis [et] sic est delectatio.

respectu

129

130

2 actus om. F 7-8 et- futuri om. F 12 e t - scilicet] m,g, aJ. m. F om. A 14 etviolmto] mg. aJ. m. F 15 duo om. F 22 respectu- sive] mg. aJ. m. F om. A

Ameoli, Smpmm mper I Sml., d. 1 sect. 7, eel E. Buytacrt (St. Bonaveoture


Univ.-The Fmnciscan Inst., Text Series n. 3, 1956, n. 50 p. 394).
77pettus Ameoli, ibid. n. 51 p. 394-395.
'll'fenus Petri, ibidem, habet: "Sed appetitus natumlis non habet nisi duos actus positives et duos privativos; positives quidem mOV!=ri in finem et quicsccre in ipsum...
prlwtivos autem fugere ab opposite et inquietari dum est sub ipso."
"Pettus Ameoli, ibid. n. 53 p. 395-396.
76pettus

10

15

20

25

LIBER I

64

10

15

Quarto,80 dilectionis condiciones sunt, quod per earn voluntas


unitur obiecto, quiescit in isto, ttansfonnat se in illud, dat se illi;
sed istae condiciones praec1pue conveniunt delectationi.
Quinto,Bl quia haec videtur esse expresse intentio Augustini,
IX De Trinitate cap. 7,Pi2 de amore inhiante, sicut patet volenti
legere processum eius.
Ad argumentum autem quo arguitur quod tunc Deus et
beati, cum volunt poenitentiam peccatorum, tristantur, concedunt,83 sumendo tristitiam, non pro attritione, sed pro displicentia.
Vel dicendum, ut dicunt, quod solum odiunt iniquitatem
negative. Eodem modo concedunt quod daemones summe
diligendo se ipsos, summe delectantur in se ipsis; cum hoc
tamen stat quod summe tristentur in poenis. Eadem modo etiam
concedunt de forti volenti mori pro Deo et etiam de Deo devoto,
cum intense diligit quod eo ipso delectetur.

131

132

133

[Contra opinionem Petri Aureoli]

20

25

Contra istam opinionem. Quid vocas tristitiam? Aut sicut


solent homines loqui: unum actum poenalem per cuius
receptionem anima anxiatur et aliquo modo affligitur. Aut
.intelligis quod tristitia sit nomen synonymum cum 'nolle rem
praesentem'. Si secundo modo, nihil ad propositum, quia omnis
communis usus hominum utitur isto vocabulo ad primum
intellectum.
Similiter, tunc nulla esset difficultas in quaestione, quia non
esset nisi quaerere utrum omnis nolitio rei praesentis esset nolitio
rei praesentis. Igitur si sit difficultas, oportet quod intelligatur
1 dilectioms] mg. al. m. F om. A 8 pocniu:ntiam peccatorum] peccata pra.esentiam F
ttisllllltur] tDstmentur F 9 attritione] attabutione A 13 modo etiam) e. m. F
17 vocas) add hominem A 19 Aut om. A 20 intelligis] intelligit A
lllPetrus Ameo1i, ibid. n. 55 p. 396-397.
BlPetrus Ameo1i, ibid. n. 56 p. 397.

112Rectius August., D1 till. Dei, XIV c. 7 JL 2 (CCL 41, 422; CSEL 40-2, 13; PL 41,
410).
113petnJS Ameo1i, ibid. JL 113 p. 417: ''Et per idem patet ad id, quod inducitur de
Deo et Beatis; quia, sicut odiunt malum, sic est eis displicibile et conttistabile,
accipiendo ttistitiam, non pro atttitione quam facit concupiscentia malum praesens,
sed pro displicentia sola. Vel dicendum quod nee Deus nee Beati dicuntur odire
iniquitatem nisi negative."

134

135

DIST. 1 QUAEST. 2

i 11>

:r

65

primo modo. Et ad illwn intellectwn dicere quod omne nolle


respectu praesentis sit ttistitia est inconveniens, quia tunc
Deus et beati sic ttistarentur de peccatis nosttis, et quod vere
realiter in se ipsis anxiarentur, quod falsum est. Ucet enirn legatur
Deum aliquando dolere pro nobis, immo poenituisse quod fecerat
hominem in terra, tamen 'dolere', 'ttistari' et 'poenitere' non
dicuntur de eo proprie, sicut 'esse sapientem', sed transswnptive,
sicut 'esse vitem'.84 Unde si omne nolle esset ttistitia, quae est
actus poenalis, igitur sicut Deo proprie contingit nolle, ita proprie
ttistaretur et anxiaretur, et sic tarn Deus quam alii beati essent
proprie miseri.
Item secunda est arguendwn eodem modo de delectatione.
Aut intelligit per nomen 'delectationis' volitionem rei praesentis;
aut quod sit synonymum cum volitione rei praesentis; aut
intelligit, sicut solet intelligi per nomen 'delectationis', talem actum
voluntatis per cuius augmentwn tollitur tristitia, non solwn
opposita respectu eiusdem, sed etiam disparata, quae est respectu
disparati obiecti. Si intelligatur primo modo, nihil ad propositum,
quia quaestio intelligitur secunda modo secundum communem
usum tractandi quaestionem.
Similiter, tunc nulla esset diffi.cultas in quaestione, nee esset
dubium, quia non esset tunc aliud quaerere utrum omnis dilectio
sit dilectio quam quaerere utrum omnis dilectio sit dilectio, et sic
non dubitaret aliquis in quaestione. lgitur oportet quod intelligatur
secunda modo, utrum scilicet omnis delectatio sit talis actus per
cuius augmentum tollitur tristitia respectu eiusdem obiecti et etiam
disparati. Et isto modo intelligendo, est conclusio falsa,85 quia non
omnis actus affinnativus voluntatis est desiderium vel talis
delectatio. Quia damnati diligunt se ipsos intense valde, et tamen
non habent talem actum per cuius augmentum tollitur tristitia
1 Et 0111. F

dicere] dicendo A 3 et2 om. A 9 Deo) Sorti A 10 lllm] /in. aL m. A

13
delectationis] delectationwn A
15
delectationis] delectationwn A
22 quaerere) quaerendwn A 22-23 dilectio sit dilectio] delectatio sit delectatio A

29 Quia damnatt] Quaedam A

114Resp. loan. 15, 1: "Ego sum vitis vera."


ISC supm n. 128.

10

15

.20

25

30

66

10

l..IBER

respectu obiecti disparati; quia sic, quanta intensius diligerent se


ipsos, tanto plus minuerent eorum poenam ttistitiae.
Tertio sic, quando aliquis proicit merces in mari,86 ipse habet
actum volendi proiectionem praesentem. llia dilectio est actus
affinnativus voluntatis, et non eius desiderium, quia est respectu
praesentis. Nee est delectatio, quia habet ttistitiam de eadem obiecto,
scilicet de ista proiectione. - Eodem modo arguendum est de
nolle. Quia ipse tunc habet nolle conservare res illas [et] illud
nolle non est fuga, quia non est respectu futuri; nee est tristitia,
illud nolle est natum esse sibi delectabile; igitur non omnis actus
negativus est fuga vel ttistitia.

138

143

I_Duae instantiae]

15

Hie posset dici quod simul stant quod sit delectatio


intellectiva et tamen ttistitia sensitiva de i11a proiectione.
Vel aliter: quod est delectatio condicionalis tantum, quia vult
proicere si non potest aliter vitam salvare, et cum ta1i delectatione
stat ttistitia condicionalis ex alia concidione, quia ttistatur proicere
si melius posset fieri.

139
140

144

[Responsio ad instantias]
20

25

30

Contta primum:87 si velle proicete esset delectatio, tunc i11e


proiciens experiretur se magis delectari i11a delectatione qua
experiretur se tt:istari ttistitia sensitiva. Consequens falsum, patet
ad sensum. Consequentiam probe, quia velle proicere est actus
quem proiciens non minus, immo magis, experitur quam
experiatur il1am ttistitiam, quia sequitur inclinationem illius
volitionis, et non illius tristi~. Et per consequens est actus
efficacius inclinans ad exsecutionem quam i11a tt:istitia ad fugam;
et per consequens magis cadit sub experientia inter actus hominis,
vel saltem non minus.
Contta secundum,88 per idem, quia sive sit volitio
condicionalis sive absoluta, saltem si omnis volitio rei praesentis
sit delectatio, igitur ista volltio, cum sit de re praesenti, est
6 obiecto] subiecto A 7 ista] ilia F proiectione] productione F

est 0111. F

86Rcsp.Adstot.,Eth.NU:.,illc.1 (ALXXVI-3,410;rc. 1, 1109b9).


87C supm n. 139.
BBC supm n. 140.

141

145

142

DIST. 1 QUAEST. 2

67

delectatio. Sed illum actum non minus experitur protaens quam


tristitiam quam habet de ilia proiectione. Ergo ille proiciens
non minus experitur se delectari quam ttistari de ilia proiectione;
quod est contra experientiam in consimilibus.
I_Responsio Chatton ad secundum articulum]
Ideo aliter dicendum ad secundum arti.culum, loquendo de
delecmtione intellectuali, et non de ilia quae causatur ad ttansmutationem organi, quam pono sensitivam. Prima enim opinio
superius recitata89 ponit quod nulla dilectio sit delectatio
intellectualis; immo [dico] quod omnis delectatio intellectualis sit
quaedam dilectio, licet non e contra. Quod enim aliqua dilectio sit
quaedam delectatio videtur, quia omni alio actu voluntatis
circumscrlpto, posita fruitione beatifica in voluntate, voluntas
delectatur. Quia repugnantia videtur quod illo actu beatificetur
voluntas, et tamen quod non delect.etur in Deo per illum actum,
sicut deductum est contra primam opinionem.90
Quod etiam omnis delectatio intellectualis sit quaedam
dilectio patet, quia non apparet aliqua necessitas ponendi aliquem
actum viae volitivum praeter velle et nolle. Igitur ponendum
videtur quod omnis delectatio intellectualis sit velle vel nolle; sed
nulla est nolle; igitur quaelibet est velle, et per consequens quaelibet delectatio intellectiva est quaedam dilectio. Utrum autem
anima viatoris habeat,- dum est in via, aliquam delectationem
intellectualem, quae scilicet non causatur ad transmutationem
organi, est dubium; si tamen aliquam habeat, ilia est quaedam

10

15

20

25

delecbJ.tio.
Confinno istud, quia quaelibet delectatio intellectiva vel est
obiecti amati quod est res extra; vel respectu actus
amandi, sive cognoscendi sive alicuius alterius actus animae. Si
respectu obiecti amati quod est res extra, sufficienter salvatur

respectu

2 trlsti.tiam quam) ttistitia quod A


proiectione] productione F 6 dicendum)
dico A 9 dilectio) distinctio A' fUfit. ~ ettd m. A 10 intellectualis om. A immo
- intdlectualis] ~ aL m. F 20-22 intellectualis - delec12tio) " al m. F 25 habeat
-.A m.g. aL m. F 28 quodj quae AF

89Csupran.116-120.
!IOC supra n. 121.

30

68

10

15

20

25

LIBER

quod respectu eius potentia delectatur per aliquam volitionem


eius. Et similiter, respectu cuiuscwnque actus animae, sufficienter
salvatur quod respectu eius potentia delectatur per aliquam volitionem qua vult ilium actum. lgitur praeter omnes tales volitiones,
et rerum extra et actuum in anima vel habituum, non oportet
aliam delectationem ponere.
Secunda autem opinio recitata superius91 videtur ponere
quod omnis dilect:io sit quaedam delectatio. Sed oppositum ist:ius
apparet mihi probabilius, scilicet quod aliqua dilect:io non sit
aliqua delectatio intellectualis, quia experimur nos posse aliquid
diligere, quando tamen non experimur nos delectari respectu eius.
Potest enim aliquis diligere poenam quam sustinet actu propter
Dewn, vel proiect:ionem praesentem mercedum in mari, ita quod
experiatur se sic diligere, et tamen non experitur se intellectualiter
delectari.
Tert:io, potest dici quod cum istis stat quod delectat:io
sensit:iva in nobis distinguatur a qualibet dilect:ione intellectuali,
quia delectat:io sensitiva in nobis causatur ad ttansmutat:ionem
organi, sicut patet quaestione secunda Prologi,92 igitur etc. Ex isto
sequitur quod si in spirit:ibus separat:is ponantur aliqui actus similes
sensat:ionibus animarum coniunctarum, tunc consequenter esset
ponenduin quod in illis delectat:io et ttist:it:ia intellectualis
distinguerentur a delectationibus et ttist:it:iis illis quasi sensitivis.
Hoc autem habent ponere illi qui ponunt quod omnis spiritus est
talis naturae quod, non solum potest velle et intelligere etiam
intuitive, sed et:iam habere alios actus similes sensationibus, vel
naturaliter vel de potentia Dei; de quo alias.93

146

147

[Chatton obicit contra se ipsum et respondet]

30

Ut tamen supradicta magis appareant, obicio contra me


ipsum. Probo contra primam conclusionem94 quod non omnis
3 teSpectu eius 0111. A 9 sit 0111. A 10 posse] "- al. 111. F 0111. A 18 quia] sed F 20 in]
/in. al. 111. F 0111. A
91C supm n. 128.
onchatton, Rlporttdio et J_edJmJ slljJer Sentrnlias, prol q. 2 a. 4 (ed. ]. C. Wey p. 109,

114-115).
93Cf. Chatton, RlportaJio in 11 Sent., d. 4 q. 5 n. 33-34.
94C supmn. 143.

1~

69

DIST. 1 QUAEST. 2

149

!50

i; 1

152

dcJ.ectatio intellectiva sit quaedam dilectio. Primo, quia tunc aliquis


actus volendi malwn esset delectatio, eo quod potest habere
delectationem respectu mali. Et per consequens i11a volitio mali
esset actus conveniens ipsi animae, quod [est] falswn. Quia tunc
nolitio eiusdem mali sibi contraria esset actus disconveniens naturae
ipsius animae, eo quod esset sibi tristitia.
Secundo, per aliquam aliam tristitiam experimur respectu
illorum quae non cadunt sub sensu, quae tamen tristitia non est in
nostra potestate. Dla tristitia non est velle vel nolle, quia omnis
talis actus via,toris est in potestate nostta. Nee est passio sensitiva,
quia est respectu illorum quae non cadunt sub sensu, ut cwn
aliquis recordatur se offendisse Dewn vel huiusmodi. Igitur est
passio intellectualis distincta ab omni velle et nolle, et eadem
mtione delectatio.
Tertio, quia eadem res est mihi delectabilior vel tristabilior
uno tempore quam alio; sed anima uniformiter se habet ad velle
vel nolle illam rem utroque tempore; lgitur hoc erit per passiones
distinctas ab omni volitione et nolitione.
Quarto, quia quando aliquis vult rem extra, habet
delectationem de proprio actu volendi. Ista delectatio distinguitur
ab ista volitione, quia illa vohtio habet rem extra pro obiecto, et
haec delectatio non, igitur distinguuntur.
Secundo, obicio contra secundam conclusionem,9s Probo
quod omnis volitio sit delectatio, quia respectu cuiuslibet volitionis
potest esse habitus; sed habitus dat delectabiliter operari; igitur non est aliqua volitio quin, si augeatur, ipsa est delectatio
intensa, et per consequens ipsa est delectatio aliqua intensa
vel remissa, eo quod habitus inclinat in
actus ex qualibus
generatur.
Tertio, obicio contra tertiwn dictum,96 quod ex illo sequitur
propositum. Nam si sensitiva distinguitur ab omni velle vel nolle,
igitur aliqua passio voluntatis distinguitur ab eis, quia per te anima

10

15

20

25

tales

: '1

4-6 quod- animaeJ mg. al. m. F 7 aliam 0111. F 15 delectabilior vel tnstabilior]
delectationem vel ttistationem(l) A 30 quod] quia A illo] isto A
95C supm n. 146.
9GC supm n. 147.

30

70

10

15

20

25

30

LIBER

sensJ.ttva et intellectiva non distinguuntur. lgitur ilia passio


sensitiva reci.pitur in eodern subiecto cum volitione, et per consequens est in ipsa potestate subiective.
Ad ista potest dici, sustinendo sicut prius,97 scilicet quod
omnis delectatio intellectualis sit quaedam dilectio, eo quod omnia
quae conveniWlt delectationi intellectuali sufficienter salvantur
hoc ponendo. Tamen non omnis dilectio est delectatio, quia
experimur nos diligere et velle aliquid, et tamen non experimur
nos delectari.98
Si DIOS, Jgltur nomen 'delectationis' significat actum et
connotat illum esse actum convenientem obiecto, - DICO: sive
nomen illud connotet sive non connotet, nihil ad propositum
meum in quaestione ista. Mihi enim sufficit quod illae res
sufficient ad verifi.candum istam propositionern affumativam
'anima delectatur respectu illius obiecti', cum quibus, si una
infonnet aliam, non stat quod illa propositio sit falsa. Sed haec
anima et haec volitio, dernonsttando illam quam habet ille si quis
delectetur intellectualiter, sunt tales res quod si haec volitio
infonnet hanc animam, non est composSlbile quod haec
propositio sit falsa 'haec anima delectatur respectu istius obiecti'.
Uncle sive nomen 'delectationis' sit nomen absolutum sive nomen
relativum, istud sufficit mihi; quare pono hanc volitionern esse
delectationern.
Ad primum argumentum in oppositum,99 concedo quod si
in via aliqua sit delectatio intellectualis, illa erit volitio, sicut
delectatio intellectualis spiritus separati est quaedam volitio. Et
ideo delectatio intellectualis respectu alicuius mali est volitio in eo
cui convenit, et actus sibi conveniens convenientia naturali, et
ideo volitio conttaria est sibi sic disposito disconveniens
disconvenientia naturali. Hoc dico, quia potest esse quod aliquis
voliti.one] volitionis A
3
est (1111. A
pot:estate] voluntare A
17-18 demonstnmdo- volitio] m,g, aL 111. F 18 intellectualiter (1111. A 19 inform~

non fo!:m.et A

97Cf. supra n. 144-145.


98Cf. supra n. 146.
99Cf. supra n. 148.

154

155

1St

DIST. 1 QUAEST. 2

!58

159

160

71

sit actus conveniens convenientia naturali. Et ilia potest esse


duplex:: quia aliqua potest esse naturalis convenientia substantiae
jstius actus ad istam potentiam, omni dispositione alia
circumScripta; aliqua potest esse naturalis convenientia istius actus
ad .istam potentiam sic dispositam. Concedo igitur quod aliquis
actus nolendi .istum malum est isti potentiae ttistitia, et actus sibi
disconveniens disconvenientia naturali uno modo vel alio, licet
non esset sibi disconveniens disconvenientia naturali.
Ad secundum argumentum,100 videtur posse sustineri quod
in via non experimur aliquam passionem delectationis vel
tristitiae, nee etiam quamcumque aliam, nisi sensitivam quae
causatur ad transmutationem organi, et consequenter quod non
quodlibet obiectum delectationis vel ttistitiae cadit sub sensu.
Diceretur quod obiectum cadere sub sensu potest intelligi
dupliciter. Uno modo, quod cadat sub sensu ante omnem
intellectionem, et sic sola sensibilia cadunt sub sensu; et isto modo
delectatio et ttistitia respectu sensibilium conveniunt appetitui
sensitive. Alio modo, quod postquam intellectus cogitaverit de
aliquo, de quo etiam eo ipso movetur ipsa imaginatio organica,
quod tunc ad praesentiam imaginationis confonnis intellectioni
ttansmutetur organum appetitus sensitivi, [et] isto modo poneretur quod omnia de quibus potest intellectus cogitate, possunt
cadere sub sensibus interionbus. Secundum istud posset dici
quod ilia tristitia quam experimur respectu cuiuscumque cognoscibilis ab intellectu, est tristitia sensitiva quae non est immediate
in potestate nostta, eo quod immediate causatur ad transmutationemorgani
Et eadem modo diceretur de delectatione, ita quod licet sit
in nostta potestate cogitare vel non cogitare de tali re, tamen si
cogitet homo, non est in sua potestate quin organum appetitus
sensitivi sic dispositi transmutetur transmutatione ad quam
sequitur in anima talis vel talis passio.
Diceretur igitur secundum hoc, quod non experimur in via
aliquam delectationem intellectualem, sed solum sensitivam
19 aliquo] alio A 25 est2J " al. m. F
IIIIC supm n. 149.

10

15

20

25

30

72

10

15

20

25

30

LIBER

causatam vel a sensibus exterioribus, vel saltem mediante intellectione. Spiritus tamen separati ponerentur habere delectationes vel
tristitias intellectuales.
Sustinendo autem viam communiorem, quod in via anima
delectetur non solum delectatione quae causatur ad ttansmutationem organi, sed etiam intellectione intellectuali, adhuc
diceretur quod ista tristitia vel delectatio quam experimur non
esse in nostra potestate, est passio sensitiva et non intellectiva. Sicut in potestate hominis non est quod manus sit iuxta
ignem et non calefiat, ita diceretur non esse in nostra potestate
quod continuetur imaginatio de tali re quin ttansmutetur cor, ad
cuius transmutationem causatur talis passio.
Vel aliter diceretur quod sicut in spiritibus separatis est
aliqua dispositio voluntatis, cum qua si simul ponatur cognitio
determinata intellectus, necessaria causatur tristitia quae est
quaedam nolitio, ita diceretur esse in via. Sicut si mercator vellet
libenter actu vel habitu salvare merces suas, statim cognoscit se
non posse illas salvare nisi perdendo vitam,101 necessaria causatur
quaedam nolitio in voluntate, quae nolitio vere est tristitia.
Secundum istudl02 est dicendum quod illa tristitia est
quaedam nolitio quae non est in potestate hominis sic dispositi
dispositione in voluntate et in cognitione. Tamen quia in sua
potestate est tollere dispositionem, ideo est mediate in nostta
potestate, ita quod solum est ibi necessitas condicionata vel
consequentiae, et non necessitas absoluta nee consequentis sicut
nee antecedentis, loquendo de necessitate quoad nos.
Ad tertium argumentum:l03 si eadem res sit mihi
delectabilior delectatione intellectuali uno tempore quam alio,
tunc dico quod dilectio quam habet anima respectu eius illo
tempore, est dissimilis dilectioni quam habet anima de illa re alio
2 delectationes] delectationem F 6 intellectione] intellective A 16 Sicut] Sed A
lotExemplum est ex Aristotde de quodam in periculo naufmgii proiciendo mea:es
in mari ad salvandam villlm; c supra n. 138.
llllC supran. 162.
103C supm n. 150.

161

1(~

lr~

11~

DIST. 1 QUAEST. 2

!65

:)6

73

u:mpore, ita quod il1a delectatio est quaedam dilectio, et ista non.
Et per consequens anima non se habet unifonniter ad diligendum illam rem tunc et nunc. Sive hoc proveniat ex aliqua dispositione appetitus sive aliunde, non curo.
Ad quarrum, 104 si anima habeat delectationem intellectualem
de proprio actu quo diligit rem extra, tunc ilia delectatio est
quacdam dilectio illius rei extra, ita [quod] ddectatio intellectualis,
si habeatur de dilectione rei extra, est quaedam dilectio illius

dilectionis rei extra.


Unde ad istud argumentum et ad omnia praecedentia, si
probent quod delectatio quae causatur ad transmutationem organi
distinguatur ab omni dilectione, sic est conclusio concedenda. Si
autcm probent quod delectatio intellectualis si ponatur distinguatur ab omni dilectione, sic non est conclusio vera, nee
argwnenta hoc probant.
Ad aliud argumentum,105 quo probatur quod omnis dilectio
sit quaedam delectatio, potest dici uno modo quod habitus dat
dclectabiliter operari delectatione causata ad transmutationem
conlis. Nam habitus dat intensum actum sibi coirespondentem ad
cuius positionem, concurrente imaginatione sic alteratur organum

10

15

20

appetitus sensitivi.
Alio modo, ponendo delectationem intellectualem, habitus
delectabiliter operari delectatione intellectuali, quae est
quaedam dilectio vel rei extra vel alicuius quod est in anima. Quia
igitur non omnis dilectio est talis qua1is causatur ab habitu, sed
aliqua et aliqua non, ideo non sequitur quod omnis dilectio rei
praesentis sit ddectatio, sed aliqua et aliqua non.
Item, aeque probat argumentum quod tarn desiderium quam
etiam. cognitio sit delectatio, quia respectu utriusque potest esse
habitus. Utrum autem actus sequens habitum et praecedens sint
eiusdem speciei est dubium, cum habitus sit causa quaedam
parti.cularis alterius rationis ab a1iis causis, et causa particulari.s

dat

1 dileaio] delectatio A 6-7 est quaedam dilectio] ~ aJ. m. F om. A 10 praecedentia]


pl'IICIIentia A 20 cuius) i11ius A
II"C suptaD. 151.
ICIC( supta D. 152.

25

30

LIBER I

74

alterius rationis nata sit habere aliquem effectus alterius [rationis].


Sed quid sit de hoc dicendum alias poterit dici.
Ad ultimum,106 si anima sensitiva et intellectiva sint idem,
tunc passiones sensitivae recipiuntur in eadem subiecto in quo
dilectiones. Tamen dilectio vacatur actus voluntat:is, et passio
sensitiva non vacatur actus voluntat:is in communi usu loquendi
hominum, et forte ideo quia haec propositio 'dilectio est actus
voluntatis' est indifferenter vera, sive sensitiva et intellectiva sint
idem sive non. Sed non sic de passione sensitiva.

[Responsio Chatton ad rationes Ockham]

15

20

25

30

Ad rationes primae opinionis. Ad primam,107 nego propositionem illam qua asswnit quod nulla dilectio est ddectatio. Nee etiam est ilia condicionalis vera cum dicit 'sed si
aliqua dilectio esset ddectatio, maxime esset ilia quam habet
aliquis in consecutione prius desiderati'. Haec condicionalis non
est vera. Prima, quia dilectio beatifica Christi et cuiuscumque
quem Deus beatificaret in prima instanti esset multo magis
ddectatio, sicut et beatitude maior, et tamen non fuit prius ab illo
beato desiderata.
Secunda, dico quod aliqua dilectio rei praesent:is prius
desideratae est ddectatio, et aliqua non. Et ideo posito quod
daemones sic diliga.nt et non ddectentur, ex hoc tamen non
sequitur quin aliqua alia dilectio sit ddectatio. Quod enim daemon
non possit causare aliquam talem dilectionem quae esset
ddectatio, hoc poneretur propter indispositionem voluntat:is, qua
indisponitur per summam tristitiam; tamen cum hoc stat quod
aliam dilectionem causet
Vd aliter potest dici: Quid intelligitur per ddectationem?
Aut quamcumque complacentiam, sicut videtur secunda opinio
sumere.108 Aut talem actum per cuius augmentum deminuitur
tristitia, tam opposita quam disparata. Prima modo, non
12-13 est delecmtio] ~- al. 111. F 16 Christi et 0111. A 18 ab] 6n. al. 111. F 0111. A
isto A 23-24 daemon non 0111. A
106Cf.

supra n. 153.
t!J7Cf. supra n. 116.
lCJICf. supra n. 129.

illo]

DIST. 1 QUAEST. 2

75

videretur inconveniens concedere quod daemones delectentur;


uunen hoc non est ad difficultatem quaestionis, quia difficultas
quaestionis est de delectatione secundo modo. Si intelligatur secWldo modo, t\Ulc diceretur quod simul stant quod daemones habeant
complacentiam in pmesentia rei desideratae, et tamen quod non
delectentur.
Ad secundum,109 per idem. Quid intelligitur per tristitiam?
Aut in generali quamcumque displicentiam; aut stticte solum
actom quemdam poenalem per cuius receptionem anima anxiatur.
Prima modo, conceditur quod beati tristantur; secunda modo
non tristantur. Sumendo jgitur tristitiam sec\Uldo modo, sicut est
ad propositum, non omne odium est tristitia, sed aliquod et
aliquod non. licet jgitur illud odi~ quo beatus edit peccatum
non sit tristitia, eo quod propter vehementem delectationem eius
non potest causare tale odium quod sit tristitia, cum hoc tamen
stat quod aliquod aliud sit tristitia; immo quod omnis tristitia
intellectualis sit odium.
Ex eodem patet quod secunda conclusiatto sit falsa. Fruitio
namque beatifica respectu Dei est ipsa delectatio de Deo, et per
consequens non est nobilior ea; immo si distingueretur, tWlc ilia
delectatio esset nobilior ilia fruitione, quia plus satiaret.
Ad primum in oppositum,lll patet quod odium conttarium
&uitioni beatificae non est peius quam tristitia opposita illi deJectationi patriae cuius obiectum est Deus, de qua isti loquWltur, quia S\Ult idem; immo si distinguerentur, ilia tristitia esset

10

15

20

25

peior.
Ad secWldum,112 per idem. Quia demonstrando istam
diJectionem quam pono delectationem, non plus ilia dilectio
distinguit a brutis quam ilia delectatio. Immo si distingueretur
respectu eius obiecti, ilia delectatio esset nobilior, sicut est
3-4 Si -modo] 0111. A 21 ilia] ipsa F Z1 istam] illam A
IOJC supra n. 117.
11DC supra n. 118.
111 C supran.118 'Primo'.
112C supra n. 118 'Sccundo'.

30

76

10

15

20

25

LIBER I

probatum, 113 et ideo plus distingueret vel principalius.


Ad tertium. 114 Ille amor amiciriae quem pono esse
delectarionem, non plus acceptatur quam ilia dilecrio, quia sunt
idem. Et si distinguerentur, tunc ilia delectatio in Deo esset
acceptabilior. Tamen non omnis dilecrio Dei propter se est
delectatio talis, sicut dictum est m
Ad quartum.116 Dilecrio Dei in via non est nobilior quam
delectatio qua ilia voluntas delectatur in Deo, ita quod sumendo
delectarionern illam quam ilia voluntas habet respectu Dei sicut
respectu primi obiecti, ilia non est imperfectior ilia dilectione, quia
sunt idem. Et si distinguerentur, tunc ilia delectario esset
perfectior. Tamen cum omnibus istis stat quod dilectio Dei sit
nobilior delectatione ilia cuius obiectum est ipsa dilectio.
Perfecrius enim est diligere Deum quam diligere dilecrionem
meam, igitur perfecrius est diligere Deum et delectari in ipso quam
delectari respectu dilectionis meae, quia utraque delectatio est
quaedam dilectio; sed ilia habet Deum pro obiecto, et ista habet
actum voluntatis. Loquendo autem sicut isri loquuntur de
delectatione quae habet Deum pro obiecto immediate, ilia est
dilecrio Dei.
Ad quintumll7 patebit aliasliB quod conformiter dicetur de
appetitu sensitive.
Ex eadem patet quod tertia illorum conclusio 119 est falsa,
quia ilia dilecrio quam pono delectationem non causatur ab aliis
causis quam ista dilectio respectu eiusdem obiecti. Dico namque
quod delectatio quae causatur a dilectione Dei, non est delectatio
habens Deum pro immediate obiecto, sed habet pro immediate
obiecto ipsam dilecrionem, quia est dilecrio quaedam seu volitio
1 principalius] principalis A 3 ilia 0111. A 4 ilia] ista. F 8 qua] quia F 14 quam
-Deumom.A
IIJCf. supra n. 175.
114Cf. supra n. 118 "''ertio'.
!15Cf. supra n. 168.
IIIICf. supra n. 118 'Quarto'.
117Cf. supra n. 118 'Quinto'.
IIIICf. infra d. 1 q. 3 n. 91.
119Cf. supran. 119.

1"":>

1"
1~.

DIST. 1 QUAEST. 2

77

respectu dilectionis Dei, et acms quiclam reflexus.


182

183

184

185

Quarta autem conclusio20 repugnat praecedentibus. Quia eo


ipso quod loquuntur de delectatione habente Dewn pro immediai:o obiecto, loquuntur de delectatione quae est ipsa dilecrio Dei.
Nam sicut delectatio refl.exa, cuius obiectwn est dilectio vel
cognitio Dei, est quaeclam volirio et dilectio refl.exa, ita delectatio
quae est actus rectus habens rem extra pro obiecto, est dilectio
illius rei extra.
lmmo si fruitio beatifica non esset quaeclam delectat:io, 121
non apparet quare Deus non posset facere quod aliquis haberet
i)]am fruitionem cum ttistitia opposita delectationi, quia non
apparet quin Deus posset facere omnem effectwn aequivocwn
unius contrariorum cum reliquo contrariorum. Si enim potest
&cere simul esse in eadem subiecto calorem remissum et frigus
remisswn, multo fort:ius potest habere effectum aequivocum
caloris cum frigore intenso. Sed in proposito delectatio per te est
effectus dilectionis beatificae, et per consequens tristitia opposita
est effectus odii oppositi. Igitur potest facere cum illa dilectione
ttistitiam quae nata est esse effecms odii contrarii, et sic potest
fiu:ere quod sit beatus et miser simul, quod ipsi negant.
Ex.emplum eorum de formis substantiahbusl22 est dubium.
Sed posito quod esset verum, non est ad propositum, quia illae
formae substant:iales non se habent sicut forma contrari.a ad
effectum aequivocum sui contrari.i. Vel si aliquae sic se haberent,
a>ncederem. quod Deus posset facere illas simul informare
eandem. materi.am, et maxime si sint tales formae cum quarum
utmque stat quod materia possit cum ea aliquam aliam formam
substantialem. habere, sicut in proposito cum uttoque accidentium
conttariorum stat quod subiectum praeter ipsum alio accidente
simul infonnetur.
Sic igi.tur quantum ad i11am primam conclusionem,t23 videtur
13 poles!) posset A 18-20 cum- filcere om. A 26 et onz. F

supm n. 120.
I2IC supmn. 120.
1 ~ supm ad finem n. 120.

1lDC

!23(: supm n.

116.

10

15

20

25

30

78

LIBER I

dicendwn quod delectatio ruius immediatum obiectum est Deus,


est dilectio quaedam Dei. Cum hoc t.amen sta.t quod delectatio
ruius obiectum est ilia dilectio, sit actus quidam reflexus volendi
illam dilectionem, ita quod ilia delectatio refl.exa distinguatur a
dilectione Dei. Et sic intelligi pot.est conclusio D.octoris Subtilis
ponentis illam distinctionem.t24 Et etiam aliquando videtur loqui
de delecta.tione sensitiva quae causatur ad ttansmuta.tionem or-

gani.
[Responsio Chatton ad rationes Petri Aureoli]
10

15

20

25

Ad tationes alterius opinionis,t25 dico quod non omnis


dilectio rei praesentis est delecta.tio, swnendo delectationem ad
propositum, non pro quacumque complacentia, sed stricte pro
actu per ruius augmentum deminuitw: tristitia, tarn opposita. quam
disparata. Eodem modo dico quod non omne nolle respectu
praesentis est tristitia, sumendo tristitiam, ut est ad propositum,
pro actu ruius receptio est poenalis et afflictio.
Ad secundam rationem,t26 non est simile ad propositum.
Primo quia tunc sicut grave non quiescit in centra propter salutem
centri sed ad salvandum se ipsum, ita tunc volunta.s respectu sui
finis non posset ipsum diligere propter se sed solum propter utile.
Ad propositum secunda, quia non sunt plura centra respectu
quorum unius grave possit esse indiffereos ut in eo quiesceret vel
non quiesceret ultimate. Sed multa. sunt bona apparentia respectu
quorum volunta.s, cum est sibi praesens, potest esse indifferens ut
in eo delectetur vel non delectetur; immo potest sibi apparere
quod non sint obiecta. delecta.bilia..
Ad tertiam rationem,IZ7 dubium est utrum omnis amor sit
concupiscentiae vel amicitiae. Tamen hoc posito, dico quod non
omnis amor amicitiae respectu praesentis est delectatio, nee
2 est] 6n. oJ. m. F 3 actus quidam] actio quaedam F 6 ponentis] probantis F
18 quia om. A 20 posset] esset A' mtit. 6n. oJ. m. A
diligele] delibemre A
se] fiiiJ. solum A
sed] 6n. oJ. m. F 21 Ad 0111. F 25 vel non delectetur " oJ.
m. F om.A
124C Duns Scotus, Orrlintzlio, I d. 1 p. 3 q. 1-5 n. 178-181 (11 116-120).
125C supran. 128.
126C supra n. 129.
121C supra n. 130.

t~

u-

l~f

DIST. 1 QUAEST. 2

!89

79

omnis amor concupiscentiae respectu praesentis est delectatio,


loquendo uniformiter de delectatione.
Ad quartam,12B solum probat quod omnis delectatio intellectualis quam experimur in via sit quaedam dilectio, et non probat
e~

!90

Ad quintam129 per idem, quia omnis talis delectatio est amor,


licet none contra.

[Art. 3 - Uttum possit probari ratione naturali


quod quihbet viator teneatur di1igere Deum super omnia]

:IJ

Tertius articulus quaestionis est utrum possit probari ratione natumli quod quilibet viator teneatur diligere Deum super omnia et
propter se.
Vtdetur probandum quod sic. Primo, quia quilibet debet
summe assentire summo vero, igitur et summe diligere summum
bonum. Quia sicut illud est principium in speculabihbus, ita istud
in operabilibus.130 Igitur cum primum ens sit summe verum, igitur

10

15

etc.

.n

i 'J4

Secunda, quia ratio natutalis dictat hominem teneri ad illud


ad quod secundum veritatem obligator ex lege naturae; sed primum praeceptum est de lege naturae, sicut patet in Demtis dist. 10
c. 1 'Cum igitur in naturali iure'.l31
Tertio, quia obiecta diligibilia et etiam delectationes inter se
onlinantur essentialiter, etiam illae ad quas tenetur homo
secundum evidentiam natumlem. Sed ratio naturalis non dictat
supremam dilectionem esse respectu alterius a Deo, quia non
dictat illud aliud, quocumque demonstrate, esse s~um diligibile, immo non esset ratio evidens, cum esset falsa. Igitur probaret
quod solum primum ens esset illud.
Quarto, quia Aristoteles probavit primum ens esse finem
10 quaestionis fJIII. A 12 et propter se fJIII. A 16 igitur fJIII. F 18 ratio natumlis] n. r.
F 22 delectationes] dilectiones A 25 dilectionem om. F
respectu om. A
26 summum om. A 28 ens 0111. A 29 finem - ultimum2 (p. 81/in. 2)] ~ al. 111. F

I21C supran. 131.


l2tC BUpm n. 132.

Nit., c. 6 (ALXXVI-1, 185; c. 6, 11i2b23-242).


131NuDum capitulum 'Cum igitur in naturali iure' invenitur in Dcaetis.

1JIC.Adstot.,Eth.

20

25

80

10

LIBER I

ultimum et movere sicut amatum et desideratum;lu sed recta ratio


dictat finem ultimum esse swrune diligendum.
Quinto patet, ill Ethicrmm1 [cap.] 2,m quod fortis politicus
debet se exponere morti pro republica, et tamen Aristoteles non
videtur posuisse aliam vitam, nee habetur expn:sse quod ponit
animam immortalem. Igitur secundum rationem nat:uralem iudicavit aliud a se magis se ipso debere diligi, quia illud simpliciter
magis amatur pro cuius salute servanda plus volo aliud non esse
quamipsum.
Sexto, quia ratio naturalis dictat quod perfectissima dilectio
solum debetur illi in quo omnis ratio diligibilitatis invenitur.

19'

t1.

[Status quaestionis]

Aliter videtur esse dicendum ad istum articulum. Primo,


15

20

25

suppono quod de facto et secundum veritatem dilectio Dei super


omnia et propter se est actus virtuosissimus, quia est actus maximi
et primi praecepti, sicut patet Matt. 22, 38: Hoc est maximum et
prim11111 etc.
Item, Augustinus, XIV De dvital8 [cap.] ultimo: 134 "Duo
amores fecerunt duas civitates, civitatem diaboli amor sui usque ad
contemptum Dei et civitatem Dei amor Dei usque ad contemptum
sui."
Secunda, quid intelligendum est per rationem nat:uralern?
Quia aut sumitur pro ratione cuius praemissae sunt evidentes, sic
quod quilibet non obligatus ad aliquam legem evidenter assentiret
rei significatae per conclusionem, ita quod per talem rationem
Secunda modo sumitur pro
posset adversarius convinci. ratione quae esset indifferenti viro quoad omnes opiniones
rationabilior persuasio quam ratio ad oppositum, licet simpliciter
non convinceret adversarium. - Tertio modo, pro ratione ilia
11 quo] atld est A
invenitur 11{ al. 111. F ()1/1, A 13 esse ()1/1. F
ad istum
articulum om. A 16 pmecepti sicut] obiecti. A 20 Dei - conremptum ()lit, A
24 quilibct] quidlibct F 27 quoad omnes opiniones ()lit, F

132.Adstot., Melif'h., Xll c. 7 (AL XXV-2 213; A c. 7, 1012b 3).


133.Adstot.,Eth.Nit..,ill c. 8 (ALXXVI-3 423;r c. 8, 1116a 17-20).
134August., De eiv. Dei, XIV c. 28 (CCL 48, 451; CSEL 40-2, 56-57; PL 41, 436):
''Fecerunt civitates duas amores duo, renenam scilicet amor sui usque ad
conremptum sui, cae1estem vera amor Dei usque ad contemptum sui."

t'r

I''

1'

DIST. 1 QUAEST. 2

81

quae significat verum et est consona et rei et modo quo philosopbantes probant suas conclusiones.
(Responsio Chatton ad quaestionem]
i)

Tertio, respondeo ad quaestionem, et dico quod haec


conclusio non probatur ratione naturali prima modo.m Probatur
prima, quia nullus probabit se teneri ad ilium actum nisi probet se
obligatum ad illum. Sed hoc non probatur, quia aut probaretur
virtute alicuius praecepti, et tunc non probatur naturaliter sed
umtum ex lege positiva; aut ex nobilitate primi entis, et hoc non,
nisi sumatur quod semper quanto ens nobilius, tanto teneor magis
ipsum diligere; hoc falsum, quia sic plus deberem diligere quamlibet intelligentiam quam me ipsum.
Secunda, quia dilectio primi entis propter se, licet probaretur naturaliter quod haberet finem debitum et omnes alias
circumstantias praeter circumstantiam facientis, adhuc non
probaretur actus virtuosus. Sed ista circumstantia facientis quod
il1e actus sit mihi debitus non probatur naturaliter, quia per nullum
medium, ut probatum est,136 eo quod non probatur me esse obligatum ad ilium; igitur etc.
Tertio, quia si totum aliquod sit superius, et similiter una
pm per se, illa pars citius movebitur directe deorsum ad
salvandum se ipsam quam a latere ad suum totum ut iliud totum
salvetur; immo aliquando pars exsistens in toto descendit,
dividendo se a toto ut salvet semetipsam potius quam remaneat in
toto ilio. Igitur si debeamus iudicare per experientias naturales,
circumscripto omni praecepto, habemus maiorem occasionem ex
1 et ICiJ sibi A 4 Tertio] Quarto F
respondeo om. F
et clico om. F
5 cxmcluaio] quaestio A Probatur 0111 F 7 quia aut probaretur om. F 8 et om. F
probatm] probat F
9 tantum om. F
et] sed F 10 nisi] in. al 111. F
5umatur) sumat F 11 ipsum] eum F
hoc] quod F
sic plus] tunc magis A
il-12 deberem- quamlibet om. A 12 intelligentiam] angelum A 15 circumstantias
0111. A
&cicotis om. A 17 debitus] conveniens A 18-19 eo- ilium om. A
2D quia] aJJ. (1ed d4l text. Jitp. 'Va-cat' F) sicut est in naturalibus, ita iudicat mtio
naamdia nos obligari ex natura quia ars imitatur natw:am sed AF 21 pars] aJJ. sua
F movcbi.tur] movetur A 23 aliquando] aliqua F 24 semctipsam] se ipsam
F

.16''Quia aut sumitur..." in initio paragraphi praecedentis.


.!6(; aupm n. 200.

10

15

20

25

82

LIBER I

natw:alibus iudicandi quod quilibet maxime haberet diligere se ipsum


potius quam suam communitatem cuius est pars, quia "ars imitatur naturam."137
5

10

15

20

25

Quarto, quia circwnsa:ipta omni lege positiva obligationis,


ratio natw:alis iudicaret quod citius deberem velle principem et
omnes de communitate vitiosos quam me ipsum; igitur magis
iudicat ratio quod deberem velle me ipswn bene vivere quam
omnes de communitate, quia illud est magis eligendwn cuius
oppositum est magis fugiendum. Primum assumptum patet, etiam
non obstante ptaecepto, quia non deberem pro tota creatura velle
facere contra voluntatem Dei. Sed circwnsa:ipto omni ptaecepto,
non concluderem me obligatum Deo nisi sicut primae causae
universali et sicut duci in ista communitate.
Quinto, quia recta ratio non dictat me debere exponere me
morti pro merito cui non respondet aliquod ptaemium; igitur ratio
natw:alis non dictat me debere exponere me m<>rrl: pro merito cui
non responderet aliquod ptaemium; igitur ratio natw:alis nee
d.ictat me debere exponere me morti nisi dictet vitam aliquam
futuram in qua praemiaretur; sed hoc non dictat, quia tunc
dictaret rationem [erroneam].
Confirmatur. Moriens pro bono communi non iudicat naturaliter, circumsa:ipta omni lege, quod ilia mors sit nobilior omnibus
actibus simul quos faceret in futurum, si viveret, quia ibi novit
quod ilia pluralitas arguit maiorem perfectionem quam unus actus,
et maior pluralitas maiorem perfectionem. Igitur cum ista mors
sit meriti finiti, naturale iudicium iudicaret quod posset excedi;
igitur non iudicat natw:ali iudicio quod debeat se exponere morti
pro toto mundo.

1J.1:.

204

2u'

[Responsio fina1is auctoris ad quaestionem articuli tertii]


30

Dico igitur quantum ad istam quaestionem, quod diligere


Deum super omnia:
aut intelligitur illud diligere sic
1 quod] quia A 2-3 potius- natumm. Ofll. A~ al.

111.

F 8 cligendum] diligendwn

A 9 patet] mg. al. m. F 10 non2 om. A velle om. A 12 nisi 0111. F 16-18 promorti om. A 19 tunc] sic F 21 Moriens] Minores A 22 quod] quia A 24 ilia om.

A
t37.Adstot., P~ II c. 2 (AI. VII-1 52; B c. 2, 194b

22).

z,'

DIST. 1 QUAEST. 2

'

83

c;ircumStantionatum sicut cadit sub primo praecepto; aut solwn sic


quod sit unus actus causatus ex purls naturalibus per quem
diligit aliquid plus quam omnia, per quam aliquis diligeret se ipswn
supm omnia, ita ponatur aliquem causare ex purls naturalibus
actllDl diligendi primwn ens ultra omnia alia, circumstantionatum
c;itcumstantiis naturalibus. Si dilectio Dei intelligatur primo modo,
certum est quod naturali ratione non probatur dilectionem Dei
super omnia esse actum virtuosum, quia dilectionem esse sic
virtuosam requirit ipsam causari mediante caritate infusa, patet
articulo primo istius quaestionis;138 sed illam caritatem requiri non
u:netur ratione naturali, sed tantum ex dictis Sanctorwn et detetminatione Ecclesiae, sicut alias dicetur.139
Si quaeratur de dilectione Dei super omnia, utrwn ratione
natumli possit probari illwn actum esse virtuoswn quoad
c:ircumstantias naturales eo modo quo probatur iustitia et
tcmperantia esse actus virtuosus, et isto modo mihi videtur magis
probabile quod non probatur ratione naturali primo modo140
istum actum esse virtuosum, sicut est probatwn,141 quia ratione
naturali non probatur aliquem teneri enti primo nisi sicut primae
causae universali. Sed ex hoc non probatur quod sibi debeatur
diligi. super omnia, quia sic quanta aliquid maiorem causalitatem
haberet, tanto sibi deberetur maior dilectio, et per consequens
maior dilectio deberetur soli et stellis quam cuicumque amico.
Item, ratione naturali sic non probatur quod debeam
exponere me morti pro communitate vel pro principe,142 1l1S1
constet mihi de alia vita in qua potest praemiwn reddi; sed
1 sic om. F 3 aliquid om. A
per quam] ut qualirer A 4 supra] ultra F
s.6 cia:umstantionatum - naturalibus om. A 7 DciJ in. al. m. F 8 super] ultra F
10 istius] illius F 11 tantum om. F 13 quaeratur] quaerat F 14 possit] posset F
15 et om. F 16 et om. F mihi om. F videtur magis] m. v. F 20 unive:rsah]
Dlllllllli F non] modo A 21 super] ultra F 24 debeam] aJJ. me F
1liC supra n.
1JtCbattoD,

15-16.
Udltm, I d. 17 q. 1 n. 30-42; &portalio in 1 Sent, d. 17 q. 1 a. 3 n.

36-62.

I<C &apm n. 199.


141C supra n. 203.
IGC supra n. 204.

10

15

20

25

84

10

15

20

25

30

LIBER I

ratione naturali non constat talis vita futura.


Confitrno istud, quia demonsttata quacumque causa, non
probatur naturaliter quin omnis audacia moriendi pro ista causa sit
mala; igitur non probatur naturaliter quod habitus inclinans ad audendum mori pro illa causa sit virtus.
Si DICA11JR [quod] timor et audacia sunt passiones
exttemae, hoc est naturaliter notum, igitur naturaliter scitur quod
medium illorum sit virtus; - hie DICERETIJR quod idem esset
argumentum de timore et audacia interficiendi se ipsum, ubi
tamen argumentum non apparet. Diceretur igitur negando
consequentiam, quia non est naturaliter notum quod aliquis timor
moriendi pro ista causa sit [sic] de se malus quin aliquando, si
haberetur, esset bonus timor.
Si autem accipiatur ratio naturalis secundo modo,t43 scilicet
pro ratione illa quae circumscripto omni praecepto esset rationabilior persuasio homini ad assentiendum quod ille actus esset
laudabilis, dico quod sic, quia sicut alias dictum est in quaestione prima Prologi,144 legens in Scriptum commendationem illius
actus factam per diversos, de quibus potest esse ev:idens ipsos
non potuisse condicere inter se de falso concorditer dicendo,
[et] postea videos aliquem esse interfectum pro assertione iDins
articuli, ad cuius mortem si percipiat miracula quae confinnant
illud idem praedictum in Scriptum, dico quod ex istis dictis
Scriptutae et miraculis visis rationabilius suadetur quod ista dilectio sit virtuosa isto modo quam oppositum; et isto modo posset
concedi quod posset probari ratione naturali.
Si autem ratio naturalis sumatur tertio modo, t4S quod scilicet
conclusio probetur per auctoritates philosophicas et dicta consona
philosophiae .Aristotelis, videtur dicendum quod sic, quia ipse
videtur ponere amicitiam ad deos, et videtur etiam ponere quod
2 Confirrno- timor (fin. n. 210) om. A 14 autem om. F
17-18 in- Prologi om. F 21 esse om. A 25 et om. F 26 ponet
proban] probaretur F 30 deos] eos A' rmit. in. al. m. A et om. F
1 constllt] patet A

scilicet om. F

143Cf. supm n. 199.


144Cf. Chatton, R1porta1io et 1....edrlm super SmtmiW, prol q. 1 a. 5 (ed. ]. C. Wey p.
66-71).
145Cf. supmn. 199.

213

214

OIST. 1 QUAEST. 2

85

mars sit ultimum terribile, t46 respectu cuius ponit fortitudinem


primo. Videtur etiam ponere quod fortis debeat se exponere
[morti] pro republica,' 47 et si sic, maxime hoc deberet pro ente
primo. Aliquando etiam videntur aliqua eius verba sonare in
mortslitatem animae, aliqua etiam verba sonare in felicitatem
quaodam, de quibus transeo causa brevitatis.
Forte tamen diceretur quod licet talia sonent verba aliqua
Pbilosophi, tamen si homo esset relictus naturali iudicio et non
esset asttictus auctoritati alicui, diceret quod ista non essent verba
pure phil.osophica dictata naturali ratione primo modo, quia
nullum tale potest probari naturali ratione primo modo dicta.
Ideo quod dicuntur ab Aristotele, vel est quia illa dixit ex aliqua
secta alicuius legis vel ex famosis opinionibus praedecessorum

'i

10

suorum.
[Ad rationes in oppositum]
Ad primam rationem in oppositum, 148 distinguo de summe
vero et bono: aut quod sit summe verum veritate reali a qua
intdlectus natus est esse verus speculative tantum; aut quod sit
summe verum veritate reali tali a qua intellectus natus est esse
verus, non solum in formando veritates speculativas sed etiam
practicas, ut quod ipse sit diligendus et huiusmodi. Eodem modo,
summe bonum potest intelligi vel [bonum] bonitate reali perfectae
entibltis, ita scilicet quod sit finis naturalis universi; vel sit bonum
bonimte morali, ita quod sit bonus finis bonitate morali omnium,
cuiusm.odi est ille finis cui debetur summa dilectio, ita ut alia
virtuose diligantur propter ipsum.
2 Vldetw:] Vldentur F 3 pro2] t1iiJ. toto A 3-4 cnte primo] p. e. F 4 eius verba]
v. e. A 5 mortlllitatcm] mortcm F 5-6 felici.tatem quandam) q. f. A 6 causa
brevilatia] propter brevitatem (ani. ttanseo) A 7 verba aliqua] a. v. A 9 esset 0111.
F auctorltati. post alicui A 11 potest) /in. al. m. F dicta 0111. A 12 aliqua] alia
A 14 suorum] t1iiJ. auctorum F 16 in oppositum) opinionis A 17 vero] verbo F
19 '9elitau:] in entitate A 23 scilicet quod 0111. F 24 bonitate morali 0111. A 25 Ita
UtF

Adslot., Eth. Nir.,

146

alllaD mots."
147C

aupran. 195.
.4llC aupra n. 191.

m c. 7 (Al. XXVI-3 421; r c. 7,

1115a 26): ''Terribilissimum

20

25

86

10

15

20

25

LlBER I

Sumendo verum et bonum primo modo149 nego antecedeoa


argumenti,lSO quia licet sit notum naturaliter quod sit SWllllluln
verum speculabile, et sic sit sibi summe assentiendwn, sicut rei
cognitae maxime necessariae, licet etiam sit summe bonuJn
bonitate naturae, non tamen ideo probatur quod ipse sit SUlillne
diligendus, quia non probatur quod ipse sit summe bonum vet
finis secundo modo.' 51 -De vero autem et bono secundo modo

esset antecedens verum, sed sic non probatur ipsum esse sunune
verum et bonum.
Ad probationem152 dico quod sicut verum est principiwn in
speculabilibus, id est verum primo modo, ita finis secundo modo
est principium in operabilibus, et non aliter. Dico jgitur quod 1icet
probetur naturaliter Deum esse finem naturalem univetsi et
summum bonum bonitate naturae, non tamen bonum motalem
vd finem moralem univetsi cui debetur summa dilectio hominis.
Ad secundum153 dico quod lex potest dici naturalis, sicut
ratio naturalis: vd quia est communi statui hominum naturaliter
evidens, circumscripta omni lege positiva, ita ut adversarlus
naturaliter convinceretur. Et dico quod isto modo non sunt
praecepta de lege naturali. Secundo modo potest accipi pro lege
consona naturae, pro qua ex naturalibus visis et expertis
contingeret &cere naturalem persuasionem efficaciorem magis
quam pro alia parte. Quod ideo dici potest de lege naturae, quia si
cognosceretur natura Dei et creaturarum rationabilium perfecte,
tunc iudicaretur evidenter quod esset de lege naturae. Sic jgitur
possunt concedi praecepta [esse] de lege naturae, non tamen
primo modo. Ideo non probantur naturaliter primo modo.
Ad tertium154 dico quod sicut natura sensitiva errat
3 sic sit 0111. F 4 maxime om. F 12 in 0111. F 16 naturalis 0111. A 19 Et 0111. F
20 modo 0111. F 21 expertis] c:xperimentis A 23 pro 011L A 23-25 quia- natume) 11
oJ. m. F 25 igitw: OIIL F 27 Ideo- modo 0111. A
149Cf. supmn. 214.
150"Quilibet debet summe assentire summo vero"; cf. supm n. 191.
151Versus finem paragraphi pmecedentis.
IS2C supm n. 191.
15lCf. supm n. 192.
154C supm n. 193.

-DIST.

.. '.!

QUAEST. 2

87

dicandO baculum esse fractum in aqua, sed ratio recta rectificat


~:orem per hoc principium innatum quod 'molle naturaliter
cedit duro', ita dico quod naturale dictamen dictaret in Eucharistia
substantiam panis esse sub accidentibus, et ideo rectificamur ibi
er fidem. Ita in proposito, ratio naturalis, qualem habemus,
~ctaret hominem debere diligere se ipsum maxime, et per
consequens ibi errat; nee ratio naturalis ilium errorem rectificat, et
1deo recrificamur per fidem, qua credimus praecepta data in
oppositum. - Ad argumentum155 tunc concedo quod est ordo et
ratio natumlis, qualem habemus, ad concludendum quod summe
deberem diligere me ipsum, et errat.
Ad quartum et quintum simul,156 patet per dicta superius,m
quod Aristoteles talia posuit, non quia ilia probavit ratione
natumli. sed quia ilia vd accepit ex famosa opinione praedecessonun, vd quia dixit se conformando se alicui sectae.
Alio modo potest dici quod ratio naturalis probat aliquod
esse ens in universe quod sit ultimus finis naturalis universi, sic
scilicet finis quod sit propter quem primum movens movet Et
tdeo est finis natut:alis cuiuslibet entis creati, scilicet propter quem
primum movens causavit et conservat illud in suo genere causae.
Ex hoc mmen non sequitur quod sit naturaliter notum quamlibet
voluntatem teneri ipsum summe diligere.
CONTRA: Naturaliter est notum quod operationes humanae
debent ordinari ad aliquem finem; sed non ad esse proprium, quia
habito fine cessat motus, et iam habetur esse proprium; nee ad
aliquam perfectionem sibi adquirendam, quia respectu eius solum
est amor concupiscentiae, et ille non est principalis amor; igitur
debent esse propter primum ens. POTEST dici quod non
probatur ratione naturali quin debeant ordinari ad esse proprium
ultimate, et quio omnis vita laudabilis hominis ad ipsum ordinari

10

15

20

25
I
I

,I
I

.I
':1

30

2 morem. om. F
principium innatum om. F
natur.tliter om. F 4 et] ideo F
ibi om. F 7 illum] ibi F
eaorern om. F
et om. F 9 tunc om. F 10 ad

cxmdudeodum] concluderet F

F0111.A

ISSC. supra n. 193.


I56C supmn. 194-195.
157C supra n. 213.

16 Alio -

consequenti (jn.n. 222)] in imo JoL aL m.

'

,,
I

LIBER I

88

10

debeat.
Ad probationem. 158 Ilia propositio erit vera de fine qui est
perfectio adquirenda; non est autem venun de fine ultimo, propn:r
quem ultimate talis perfeetio adquiritur. Vel aliter, quod operationes hominis [ordinantur] ad esse hominis eonservandum et eontinuandum; et hoc non habetur in primo eonsequenti.
Ad sextum 159 dieeretur quod non potest probari ratione
naturali aliquod esse ens in universo in quo sit omnis ratio
diligibilitatis respectu cuiuslibet voluntatis, sicut nee potest ptobari
ratione naturali aliquod esse ens 1n universo quod aequivaleat
omnibus diligibilibus respectu cuiuslibet voluntatis quantum ad
debitum seu obligationem dilectionis eonsequendae.

[Art. 4 - Utrum frui sit amor amicitiae]


Quartus articulus quaestionis est videre utrum frui sit amor

15

amicitiae.

20

25

[Opinio alionun]
Et hie sunt duae opiniones. Prima opinio dicit quod fruitio
est delectatio de ipsa visione Dei, ita quod visio Dei est eius
obiectum. Et ilia eadem visio est obiectum desiderii in via, et per
eonsequens fruitio tarn viae quam patriae habet aliquod utile pro
obiecto. Et secundum istud frui esset eoncupiscentia quaedan;t
quae concupiscit aliquid sibi ipsi
I..om 'Ad sextum... consequendae (fin. n. 223) mdim A et F habent (cum si!!IO 'va-cat' F):
"Ad sextum vocando rationem diligibilitatis perfectionem naturalem rei, quae
est finis naturalis universi et diligibilitatis universi eo modo quo natura diligit et
appetit finem, sic non probatur ilia propositio esse vera, quod

sibi debeatur summa dilectio. Vocando autem rationem diligibilitatis.


quod sit tale cui debeatur dilectio humana, dico quod nullum est
ens aliud a se ipso de quo probaturi ipswn esse sic summum diligibile."

15 videre om. F

18 Et om. F Prima opinio] Una A dicit om. F 19 VISione]


est cius] rrp. A
23 quae concupiscit) qua concludit A
26 natur.llis) naturaliter A et- univetsi. om. A

&uitione A

supra n. 194.
15'1Cf. supm n. 196; textus pamgmphi 223 est ex: codice Fin ima columna.

158(.

2.2.,

DIST. 1 QUAEST. 2

89

Sed istud non est verum, quia est oppositum in adiecto


et [est] repugnantia in terminis quod aliquis diligat Deum
roptcr se et tamen quod solum diligat vel delectetur in visione
sed actus fruendi est quo diligitur Deus propter se ex prima
praecepto; igitur etc.
[Opinio Petri Aureoli]

bc:i;

.Alia opinio160 dicit quod istud frui non est arnor


concupiscentiae sed arnicitiae, quia idem non praesupponit se sed
concupiscentia praesupponit amicitiarn unam et alia arnicitia
sequitur. Nam prima aliquis complacet in arnica per arnicitiam,
secunda concupiscit sibi bonum, tertio complacet in bono iarn

10
~ '

habito.

[Contra opinionem Petri Aureoli]


Contra. Non apparet quod amor arnicitiae et concupiscentiae sic praecise distinguuntur quod per ilium diligitur amicus et
per istum concupiscitur sibi bonum, quia aliquis potest moveri
ex desiderio utilis sibi ipsi diligenti ad diligendum arnicum. Ista
c1iJectio solum habet amicum pro obiecto, per positum, et non
aliquid aliud. Iicet enim ille actus causetur ex desiderio utilis,
wnen non habet pro obiecto ipsum utile; igitur est amor
concupiscentiae aliquando, licet sit solum respectu amici.

15

20

[Opinio Ockham]
r'28

Tertia est opinio161 quae ponit quod circumstantiae sint


partialia obiecta illius virtutis cuius sunt, quia aliter actus
secundum eos non esset essentialiter virtuosus. Secundum istud
videretur dicendum quod fruitio1 62 ideo non esset concupiscentia
quia non haberet utile pro partiali obiecto.

25

1 est verum] concludit F


3 vel visione] vmionem F 4 ex) quia ista
p:aecipitur F
5 igitur etc. 0111. F
7 dicit] est (ant opinio) F 7-8 amor
amcupiscentiae) c. a. F
8-9 sed - praesupponit 0111. A 9 amicitia 0111. F
14 amicitiae et 0111. F 21 sit post solum F 26 videretur] videtur A non] /in. al. m.
p

160fetrus Aureoli, j'niplwn SlljJir I Smt., d. 1 sect 7, eel. E. Buytaert (St. Bonaventure
Univ., Fmnc:iscan Inst. Publications-Text Series n. 3, 397-398).
161C Ockbam, QIIIJUI. in Ill Sent., q. 11 (OTh VI 381-390); QIIIJUI. in W Sent., q.
3-4, q. 10-11 (OTh Vll 49-50, 235-236); De &rJflne:xione virhlhtm, a. 2-3 (Oth VIII
335-340, 348-352); Q110JI. m, q. 16 (Oth IX 262-267).
162C Ockbam, Striplllm in I Sent., d. 1 q. 4 (OTh I 444).

I'
r,

~
I

90

LIBER I

[Contra opinionem Ockbam]

10

Contta istam opinionem sicut prius,163 quia aliquis potest


esse amor Dei habens solum Dewn pro obiecto, tamen causatur per desiderium alicuius utilis consequendi. Iste [amor] habet
solum Deum pro obiecto, tamen non est amor amicitiae, sed
magis amor concupiscentiae.
Item, si hoc totum 'Deus propter bonum meum' esset obiectum dilectionis, illa dilectio simul esset fruitio et concupiscentia
sicut tu ponis de uti et frui. Hoc falsum, quia etiam respectu
illius totius obiecti, potest quaedam alia dilectio causari virtute
desiderii alicuius utilis.

22'

2'<

[Responsio Chatton ad articulum quartum]

15

20

25

30

Ideo potest dici quod ttes possunt actus causari intc:r


ceteros. Unus quo diligam Deum super omnia tall dilectione
virtute cuius desidero sibi omnem honorem et impletionem
voluntatis suae et omne quod sibi debetur. Talis tamen actus est
qua1is natus est causari per hoc solum quod scio eum esse Deum,
ita quod sum motus praecise ad sic diligendum eum quia ipse est
Deus, et nulla alia causa movet me, stante tamen praecepto suo.
Alius potest esse actus diligendi ipsum ad quam dilectionem
movet me desiderium implendi praecepta et serviendi sibi, ita
quod sicut praecedens dilectio aliquo modo causat desiderium implendi praecepm, ita ista dilectio causatur ex tali desiderio implendi praecepta Dei.
Tertia potest esse dilectio Dei ad quam movet me desiderium alicuius mihi utilis, ut quia desidero beatificari, ideo diligo
Deum.
Dico tunc quod inter istos tres actus, primus istorum est
proprie frui. Et tunc cum quaeritur utrum sit amor
concupiscentiae, dico quod qui vocaret improprie, sicut haberent
2 istam opioionem om. F quia] quod A 8 illa] ita A 9 tu 0111. F etiam] in F
10 alia 0111. F 11 utilis] atkl etc. F 13 tres om. F 16 est] eiusmodi A 17 solum om.
F
eum] ipsum F
18 sum] sim A
20 quam dilectionem] quem A
21 implcnch] implendo F 23 ista 0111. F tall om. F 24 implendi - Dei om. A
26 ut] in. al. m. F
beatifu:ari] beatificare A 28 tunc 0111. F
istorum om. A
29 tunc 0111. F
163(: supra n. 227.

2\i

_,_
,.

DIST. 1 QUAEST. 2

91

vocare

aliquae opm1ones supradictae, omnem illum amorem


concupiscientiae virtute cuius causatur desiderium alicuius quod
sibi debetur, sic ille amor diceretur amor concupiscentiae. Sed
tBDlell vocando magis proprie ilium amorem concupiscentiae qui
causatur per desiderium quo desidero aliquid alicui, sic amor
secundo modo est amor concupiscentiae, etiam respectu Dei cui
concupisco impletionem honoris sui. Sed vocando maxime
proprie amorem concupiscentiae illum qui causatur ex desiderio
alicoius utilis ipsi diligenti, sic solus amor tertio modo esset amor
concupiscentiae, scilicet causatus ex desiderio quo concupisco mihi

10

ipsi utile.
CONTRA: Per te, ideo c1iligo Deum quia desidero implere
praecepta; et etiam per te ideo desidero implere praecepta quia
diligo Deum; igitur ideo diligo Deum quia diligo Deum. RESPONDED et dico. Primo, quod sunt distincti actus per quem
diligo Deum quia desidero implere praecepta, et alius quo diligo
Oeum dilectione causante desiderium implendi praecepta, scilicet
quo diligo Deum quia est Deus.
Secundo b dico quod istorum actuum alius est ordo originis et
alius ordo perfectionis. Nam primo forte secundum ordinem
originis a1iquis ideo diligit Deum summe, quia hoc est sibi
praeceptum, sed postea dillgit Deum quia est Deus. Et tunc
perfectius diligit, eo quod praecessit ab imperfecta ad perfectum,
tunc enim diligit Deum summe propter hoc quod ipse [est] Deus;
et haec dilectio movet ad implendum praecepta, vel ad implere
volendum. Ad argumentum igitur patet quod consequentia non
valet, sive arguatur de isto actu sive de illo.
ltfc:xtus n. 236 est ex codice F; initialiter A et F (ll:xt. S~ Va-cat F) habuerunt:
"Secundo, dico quod alius est ordo originis inter istos actus, quia forte
illo ordine actus primo modo pmecedit; et alius est ordo perfectionis et
debiti sic secundo modo."

1 supradictae] supradictarum A 2 alicuius] alicui F 6 cw] cuius A 9 alicuius]


alicui F 10 desiderio quo]concupjscentia qua F 13 etiam 0111. F 15 Respondeo
et F 16 alius om. A 17-18 scilicet- Deus] mg. al. m. F om. A 29 est om. F
30 dehitt] di1ecti A

15

20

25

30

10

15

20

25

[Distinctio 1
Quaestio3
Uttum anima cognoscens Deum cognitione sibi propria
possit non frui Deo]
Tertio quaero utrum anima cognoscens Deum cognitione sibi
propria possit non frui Deo stante ilia cognitione.
Quod non, quia cognoscens se ipsum non potest non
diligere se ipsum, igitur multo fortius cognoscens Deum non
potest non diligere ipsum stante ilia cognitione de Deo.
Consequentia patet, quia non minus libere diligit se quam Deum
nee e contra. Antecedens probo, quia si aliquis cognoscendo se
possit non diligere se, eadem ratione posset odire se, et per
consequens dictare per intellectum se debere appetere non esse
simpliciter, quod falsum est, quia illud dictamen erroneum haberet
pro notissimo aliquod falsum, et sic erraret in principiis.
Secunda sic. Quod non conti.ngenter, quia cognitio nobilioris obiecti reddit maiorem difficultatem voluntati [ad omittendum]
vel ad non diligendum obiectum illud quam aequalis cognitio
obiecti minus delectabilis. Igitur cognitio obiecti infiniti deleetabilis
reddit impossibilitatem ad non diligendum illud obiectum, quia
ubi magis arguit maius infinitum arguit infinitum.
Ad oppositum. Voluntas hbera libertate conti.ngentiae
respectu diversorum actuum potest conti.ngenter in neutrum vel in
alterum, et alterum non; sed voluntas creata est libera contingenter respectu fruitionis Dei et respectu dilectionis creaturae,
etiam posito quod anima cognosceret simul et Deum et creaturam,
quia aliter, stante ilia cognitione, non posset frui creatura nee
peccare, quod falsum est; igitur etc.
[Status quaestionis]

30

In ista quaestione suppono prima quid intelligo per


cognitionem propriam Dei, et dico quod per earn intelligo
cognitionem qua cognoscitur Deus et non alia a Deo, sive sit
cognitio simplex sive complexa descriptiva, sive sit discursus seu
dictamen quo dictatur aliquid vel syllogizatur de Deo, et hoc sive
5 Tertio quaero 0111. A
quaere] modo F rutit. /in. al. 111. F 8 cognoscens cognitione 0111. A 9 de Deo 0111. F 11 nee e contra 0111. A 14 simpliciter 0111. F
quod] hoc A est 0111. A 17 volun!lltiJ obiecti F 18 vcl 0111. F 21 obiectum om.
A maius 0111. A 31 et 0111. F 32 qua cognoscitur 0111. F alia] alius F

DIST. 1 QUAF..ST. 3

93

in via sive in patria, excepto actu videndi Dewn; et de illo


non loquor. - In ista igitur quaestione erunt ttes articuli. Primo
eoim recitabitur quaedam opinio; secunda, respondebitur ad
fo.anam quaestionis; tertio, movebit aliqua dubia et solventur.

[Art. 1- Opinio Ockham]


Primus igitur articulus est recit.are unam opinionem. Opinio
quaedam est, ista distinctione quaestione sexta, quae ponit primo,1
quod non potest probari voluntatem contingenter diligere Dewn
ex hoc quod contingenter diligit creaturam, per hoc mediwn.
Quia idem non possit habere oppositos modos principiandi vel
cliligendi, scilicet necessaria et contingenter; primo quia Deus
necessaria diligit finem, et tamen contingenter diligit ea quae sunt
ad finem. - Secunda, quia eadem anima necessaria intelligit
aliquid, et tamen contingenter diligit illud idem obiectwn. Tertio, quia etiam eadem voluntas causat contingenter dilectionem sui ipsius in se ipsa, et tamen necessaria causat per modwn
obiecti sui cognitionem et dilectionem in alio.
Igitur, secundwn ewn, patet quod ex hoc quod isti modi se
habendi ad obiectwn, necessaria et contingenter, sunt oppositi
modi, non probatur quin voluntas possit necessaria ferri in finem,
et cont:ingenter in illa quae sunt ad finem.
Confirmatur, quia ad hoc quod dilectio Dei sit in nostra
potestate, sufficit quod sic sit in potestate nostra quod altera eius
causa agat vel sit praesens ad concausandwn earn cum voluntate.
Cum ergo illa dilectio non solwn causetur a voluntate, sed a
cognitione Dei, et in nostra potestate est quod illa cognitio sit,
igitur salvatur sufficienter quod illa dilectio sit in nostra potestate,
licet voluntas necessaria causaret eam.
Secunda dicit quod ex hoc quod voluntas cum cognitione
una causat dilectionem Dei contingenter, non potest probari quin
ipsa cum quadam alia cognitione causet dilectionem Dei
1 in2 0111. F
et 0111. F 2 In - quaestionc] Ad istam ergo quacstioncm A
enmt] cmnt F
erunt - opiniOJJcm 0111. A
7 quacdam] enim aliquorwn F
iala- sexta 0111. A quae ponit om. F 10 principiandi vel 0111. F 18 secundum
eum ta F 23 sic 0111. F

0c:kbam, Seripb1111 in I Sent, d. 1 q. 6 (OTh I 491494).

10

15

20

25

30

94

10

15

20

25

30

LIBER I

necessaria. Et ideo licet causet contingenter in via, non


probatur quod in pat:ria non causet necessaria. Assumptum patet,
nam voluntas appetens sanitatem efficaciter cum cognitione
potionis [amarae], quam cognitionem habet antequam sciat quod
patio est medium necessarium adquirendi sanitatem, cum illa
cognitione potionis causat dilectionem potionis contingenter, et
tamen cum dilectione potionis quam habet, cum constat sibi quod
est medium necessarium, necessaria causat dilectionem illius
potionis, quia ubi consequentia scitur esse necessaria, si velit
antecedens efficaciter, necessaria vult consequens.
Tertio dicit2 quod voluntas creata potest non solum non
velle, immo nolle ilium actum beatificum quem describimus in
patria, et hoc sive cognoscat illam beatitudinem in particulari sive
in universali, etiam sive credat et speret talem esse possibilem sive
non. Probatur, quia potest nolle iliud quod ratio potest die12re
esse nolendum. Sed sive credat aliam vitam sive non, etiam si
haberet visionem, adhuc posset die12re nolle illam fruitionem
beatificam. Si non credat aliam vitam, tunc planum est quod
potest dictare nolendum ilium actum in quo credit se non posse
quietari. Etiam potest velle se ipsum non esse. Si etiam speret
aliam vitam, adhuc sequitur idem. Prima, quia potest credere se
numquam habere earn, igitur et die12re ipsam nolendam. Secunda,
quia aliter efficaciter quilibet vellet earn; hoc falsum, quia sic vellet
bonam vitam sine qua novit se non habere eam; igitur etc.
Quarto dicit3 quod voluntas creata potest nolle Deum mm
in via quam in patria, et per consequens non frui eo, saltem si in
patria videret Deum et per potentiam Dei non haberet fruitionem
beatificam. De via patet, quia intellectus potest die12re ipsum esse
incommodum aestimatum, ex hoc quod punivit eum; igitur potest
dictare ipsum esse nolendum. De patria patet idem, saltet:p. si
1 Et 0111. F 2 non] in. al. m. F 4 antequam] aJJ. stat A 7 cum2 om. A
10 consequens] aJJ. ett:. F 11 non~ 6n. al. m. F 12 quem] quid A quam F
15 Probatur om. F 17 adhuc 0111. A dictare om. F 18 tunc 0111. A 19 non] 11111.
credit A 21 vitzm 0111. A
Ptimo] Probo F 22 et om. F 23 hoc] quod F
25 dicit] sic F rutil. 6n. al. m. F 26 non 0111. A 29 punivit] posuit A
'Ockham, Seriphlm in I Smt., d. 1 q. 6 (OTh I 503-504).
3Qckham, Seriphlm in I Smt, d. 1 q. 6 (OTh I 505-506).

DIST. 1 QUAEST. 3

95

impediat quod non causet volitionern, tunc voluntas creata


poUSt causare odium. Dei visi, quia adhuc .tunc in~ectus potest
dic:We ipsum esse mcommodum et purutorem sw - quare
C}Jristus fuit beatus et tamen sustinuit poenas - sed omne incommodum potest dictari esse nolendum; igitur etc.

l)euS

[Contra opinionem Ockham]


Contra istam opinionem. Prima contra primum dictum
suum.4 Quia in illo prima dicta: aut intelligit quod ex hoc solo
quod contingenter causat dilectionem creaturae, non probatur
absolute quod contingenter causet dilectionem Dei. Aut intelligit
quod ex istis simul, scilicet ex hoc quod contingenter causat
dilectionem creaturae, et cum hoc quod experimur dilectionem
Dei seque esse in potestate nostra sicut dilectionem creaturae. Si
prlmum, nihil ad propositum. Si secundum, tunc falsum est, quia
haec consequentia est bona 'anima cum cognitione Dei in via
aeque contingenter causat dilectionem Dei sicut anima cum
cognitione creaturae causat dilectionem creaturae, igitur si anima
cum cognitione creaturae contingenter causat dilectionem creatu1'8e, tunc anima cum cognitione Dei causabit contingenter
dilectionem Dei'. Et per consequens isto . modo, ex hoc quod
contingenter causat dilectionem creaturae, concludendum est
virtute .illius antecedentisS quod contingenter causet dilectionem
Dei.
Probo igitur illud antecedens multipliciter. Prima sic. Non
minus uniformiter contingenter vel necessaria se habet anima ad
dilocti.onem Dei et creaturae quam ad cognitionem Dei et
creatW:ae; sed aeque contingenter vel necessaria causat
cogoitionem Dei et creaturae in via; igitur uniformiter
contingenter vel necessaria causat dilectionem Dei et creaturae.
4 SUIIiauit] sufficit F 5 dictan] dictare A igitur etc. om. F 7 Primo contta]
Quaruum ad A 8 illo primo] p. i F intlilligit] intendit F 10 causet] causat A
mtdliP.l intmdit F 12 quod] quia F 13 potestat.e nostta] n. p. F 14 quia]
quod A 15 est 0111. A 19 causabit] causat F 24 illud antcccdens] a i F
26 quam) quod A 2fr21 quam - crcaturae] m,g. al. m. F 27 vcl necessario om. F
28 et aaatw:ae 0111. F
4Cf. IIUpiB n. 5.
~Id est, 'anima cum cogoitione Dei in via aeque contingentcr' etc.

10

15

20

25

96

10

15

20

25

30

LIBER l

Et per consequens, si in via causet contingenter dilectionem


creaturae, tunc in via causat contingenter dilectionem Dei, etiam
aeque. Minorem6 probo: quia non minus est cognitio Dei finis in
suo ordine, scilicet finis cognitiVUS et inter cognitiones quam
dilectio Dei est finis affectivus et inter amores. Igitur si non
obstante quod in ordine cognitionum, cognitio Dei sit cognirio
finalis inter cogniriones, anima aeque mediate vel immediate
causat uniformiter contingenter vel necessaria cognirionem Dei et
creaturae, sequitur quod non obstante quod dilectio Dei sit
dilecrio fina1is inter dilecriones, adhuc aeque mediate vel
immediate poterit anima causare [uniformiter] contingenter vel
necessaria dilectionem Dei et creaturae.
Secunda sic ad idem. Aeque experimur dilectionem Dei esse
in nostra potestate quando intelligimus Deum in via, sicut
experimur dilectionem creaturae esse in nostra potestate quando
intelligimus earn; igi.tur non est magis negandum virtute
experientiae quin anima aeque contingenter causat dilectionem
Dei cum cognoscit Deum in via sicut causat contingenter
dilectionem creaturae cum cognoscit earn. Antecedens probo:
quia virtute experientiae nostrae, ideo concludimus dilectionem
proximi esse in nostra potestate, quia stante dictamine rationis
quo dictat proximum ita diligendum quod ei subveniatur in
necessitate, ex hoc quod stante illo dictamine experimur nos non
necessaria subvenire ei in necessitate, ideo concludimus quod
stante illo dictamine non necessaria diligamus proximum
dilectione conformi illi dictamini, et per consequens concludimus
quod stante illo dictamine, adhuc est in potestate nostra diligere
sic proximum vel non diligere. Sed ista via aeque concludit de
dilectione Dei sicut proXlml, quia stante dictamine quod sic
diligatur Deus quod propter ipsum detur eleemosyna pauperi,
1 dilcctionem] F cognitionem mg. al. m. F
2 contingenu:r dilectionem) d. c.
F 3 Minorem] Maiorem AF 4 scilicet - et om. A 5 et om. A 6 cognitionum]
cognitionis F 9 sit] sicut F 10 dilectio - dilectioncs] rcspcctu finis affcctus F
19 creaturae) esse A 23 czpcrimur - dictaminc] mg. al. m. F 27 potesmtc nostta)
n. p. F 28 via om. A
6Scilicet 'sed acquc contingenu:r vcl necessaria causat cognitionem Dei et creaturae
in via'.

14

13

15

DIST. 1 QUAEST. 3

97

cxperitur homo quod non ideo dat eleemosynam pauperi.


Igitur concludere habet quod stante illo dictamine non diligit
oeum dilectione conforrni illi dictamini, scilicet tali dilecti.one
qualis dictatur habenda. Et per consequens concludendum est
quod non plus dictamen de Deo necessitat ad amorem Dei sibi
confonnem seu ad dilecti.onem Dei super omnia quam cognitio
aeaturae respectu suae dilecti.onis.
Tertio sic. Dilecti.o Dei [aeque] est in nostra potestate sicut
dilectio aeaturae. Aut igitur sic quod stante cognitione Dei et
OJ]l!11bus aliis requisitis, anima [aeque] contingenter causat ii1am
dilectionem Dei sicut dilectionem creaturae, et habetur
propositum. Aut solum ideo est in potestate nostra per hoc solum
quod anima contingenter cognoscit Deum. Et tunc: vel anima
cognoscit Deum contingenter, sic quod omnibus aliis positis,
potest anima immediate causare cognitionem vel non causare. Vel
sic quod immediate contingenter causat unam volitionem qua vult
i1lam cognitionem esse vel non esse. Non primum, quia si
cogoitio Dei esset sic libera primo et immediate, multo fortius
cogoitio aeaturae esset sic libera, et per consequens intellectus
numquam in via necessitaretur ab aliquo plus quam voluntas
respectu aeaturarum. Si secundum,? adhuc aeque dicetur tibi de
aeatura quod dilectio creaturae non est in potestate nostra nisi
per hoc quod in potestate nostra est velle cognoscere creaturas vel
non ~gnoscere eas. Et per consequens non apparet aliqua
necessitas quare magis debet poni quod stante cognitione
aeaturae possum non diligere eam quam quod stante cogruttone
Dei possum non diligere ipsum; et per consequens aeque est
concedendum utrobique vel non concedendum.
Quarto sic. Aeque possum cognoscere Deum, et tamen non
assentire ipsum esse bonum sicut cognoscere creaturam non
assentiendo ipsam esse bonam. Igi.tur similiter aeque possum
1 expcritur- pauperi 0111. A dat) ~ al. m. F 6 quam] quod A 11 sirut) sic A
13 Et tunc 0111. F
vel] atltJ. igitur F 18 et 0111. A
fortius) atltJ. igitur A
21 aeaturarum] causarwn A 26 cam - diligere 0111. A 30 non - aeatumm 0111.

A
7Jd est, 'Vel sic quod immediate contingenter' ete.

10

15

20

25

30

98

10

15

20

25

LIBERI

cogooscere Dewn non diligendo ipsum, sicut cognoscere


creaturam non diligendo earn. Consequentia patet, quia non
apparet quare magis necessaria ad cognitionem Dei sequatur
amor Dei, qui est actus causabilis mediante tali assensu, saltem
amor qui est fruitio, quam ille assensus qui natus est immediate
causari a cognitione Dei. Antecedens probo, quia stante cogoitione Dei possum non discurrere vel formare complexa per
quae causatur assensus rei significatae per istam 'Deus est bonus';
igituretc.
Quinto arguo sic. Quia nisi stante cognitione Dei, aeque
contingenter posset Deus diligi vel non diligi, sicut creatura stante
cogoitione creaturae. Tunc anima respectu clilectionis Dei non
indigeret gratia vel aliis virtutibus respectu dilectionis Dei.
Sufficeret enim habere virtutes quae requiruntur ad cognitionem
Dei, et sequitur etror Pelagii, sicut dicit articulus excommunicatus.
Parisius, et est tertius articulus, cap. 'De voluntate'.B Et eodem
modo alii articuli, quod tunc poenae adhiberentur solum ad
correctionem ignorantiae, sicut dicit decimus articulus eiusdem
capituli.9 Eodem modo respectu Dei necessitatur voluntas a ratione, to
et hoc est frequenter condemnatum illo capitulo.
Confitmo idem sexto sic. Illa cognitio virtute cuius non
scitur evidenter quod Deus non sit malus, non necessaria causat
dilection~ eius, quia cwn ilia evidentia staret assensus quod ipse
esset malus. Sed per nullam cognitionem viae hoc scimus, non
plus de Deo quam de creatura, nisi tantum ex fide; et per
cognitionem fidei non scitur hoc evidenter sed tantum creditur.
5 immediate] immediatus A 7 discw:rcre vel 0111. A 10 arguo 0111. A 16 tertius
articulus 0111. A 17 alii] post articuli A 19 modo) f1IIIJ. tunc A
necessimtur)
incitllretur A 21 Confumo idem 0111. A 26 hoc om. F creditw:] credere A

BR. Hissette, BltiJIIIIe mr tu 219 Artides Contianmis..., n. 166 p. 257; D. Pic:JX..C.


LaFleur, La ComlamttaJNm Paririmne Je 1277, (Paris: Vrin 1999, p. 118, 303): "Quod si
mti.o rectB, et volunlllS reclll."
9R. Hisaette, Bntjlllle mr tu 219 Artides Contianmis..., n. 165 p. 257; D. Piche-C.
LaF1eur, La ContlamnaJion Paririmne Je 1277, (Paris: Vrin 1999, p. 126, 303): "Quod post
conclusionem &ctam de aliquo faciendo, volunlllS non manet libem."
tOC R. Hissette, Bntjlllle mr tu 219 Artides ContJanmis..., n. 163 p. 255; D. Pic:JX..C.
LaFleur, La Contlamnalion Ptlfisienne Je 1277, (Paris: Vrin 1999, p. 128, 303: "Quod
volunlllS necessaria prosequitur quod fu:miter creditum est a ratione''.

DIST. 1 QUAEST. 3

99

Et per consequens potius voluntas causabit assenswn quam


quod ibi aliqua cognitio evidens necessitet voluntatem.
Confirmo idem septimo sic. Quia etiam fideles, quando actu
peccant, adhuc peccant contra conscientias, et actu cognoscunt
neum, aliquando praeswnentes de eius misericordia, aliquando
petentes eius misericordiam; igi.tur non necessaria fruuntur eo
quando cognoscunt ipswn, non plus necessaria quam respectu

crea,tume.

Quantwn igi.tur ad istam primam conclusionemtt videtur

10

mibi tenendum quod eO" ipso quod aliquis experitur se ipsum,


cum cognoscit Dewn, aequaliter posse causare vel non causare
dilectionem Dei, sicut cum habet cognitionem creaturae, experitur
se posse causare vel non causare dilectionem eiusdem creaturae,
eo ipso est sibi evidens quod voluntas sua non habet oppositwn
modum causandi dilectionem Dei et creaturae in via, immo est
evidens eo ipso quod unifonniter et aeque contingenter causat
dilectionem utriusque; et per consequens, ex quo evidens est quod
stante cognitione creaturae potest illam non diligere, concludi
potest per hoc, quod stante cognitione Dei potest non diligere

15

20

Dewn.
LND 'eo ipso- Deum' (fin. n. 19) mtlex A habd: "ponens quod cognitio aeaturae

non necessitat voluntatem, immo quod anima habens cognitionem aeaturae non necessario causat dilectionem aeaturae, aeque habet consequenter ponere quod anima habens cognitionem Dei non necessario
causat dilectionem Dei, quia aequalem contingentiam experimur respecbl Dei in via qualem experimur respectu aeaturae, sicut etiam est probatum per quinque argumenta pmecedentia (n. 12-16). Et propter oppositum modum causandi aeque dilectionem, ex quo experimur dilectionem
Dei hbe.tam, concludendum est quod non necessaria."

1 quam 0111. A 2 quod 0111. F aliqua 0111. F . cognitio] asseosus F 3 Confumo


idan 11111. A 4 conscientias] scicntias F 5 aliquando] alii autem A aliquandoZ]
alii A 7 necessaria 0111. A 11 mihi 0111. F tenendum] dicendum F
11C

supm n. 5.

25

30

100

10

15

20

LIBER I

Ad rationes illius conclusionis,t2 patet,b quia solum probant


in generali quod idem spiritus potest ferri necessaria in
unum obiectum et contingenter in aliud, vel necessaria causare
unum actum et contingenter alium. Tamen non probant quin ista
propositio 'idem non causat duos actus opposito modo, quos
experitur unifonniter esse in sua potestate' sit evidens cuilibet
Quia igitur dilectio Dei in V1a et dilectio creaturae sunt huiusmodi,
ideo argumenta non sunt contra istud, posito quod in exemplis
illis concludant
Quantum ad secundam conclusionem opinionis,13 utrum, ex
hoc quod probatur quod anima cum cognitione Dei in via non
causat necessaria dilectionem Dei, probetur quod anima cum
cognitione Dei in patria non causat necessaria dilectionem Dei,
dico quod licet non probetur consequentia ilia per hoc quod
anima cum cognitione Dei in patria uniformem modum causandi
habet necessaria vel non necessaria dilectionem Dei sicut cum
cogmttone viae. lstam propositionem probo. Anima cum
concurrentibus ad cognitionem abstractivam patriae, causat ibi
cognitionem illam in patria unifonniter sicut cum concurrenttbus
in via causat cognitionem viae; igitur similiter unifonniter causat
dilectionem Dei in patria cum concw:rentibus ad earn sicut
dilectionem Dei in via cum concurrentibus ad earn. Antecedens
est verum. Probo consequentiam. [Primo] quia non plus est
Lom 'patet - concludant' (fin. n. 20) codex A habet "concede quod bene
samt simul quod eadem anima necessaria femtur in aliquod obiectum, et in
aliud obiectum contingenter, vel in unum actum necessaria causando ilium,
et in alium actum contingenter. Tamen ubi aeque contingenter causat
duos actus, non magis necessaria causat unum quam reliquum. Sed
anima quando habet cognitionem Dei, causat dilectionem Dei aeque
contingenter sicut cum cognitione creaturae dilectionem creaturae.
[Igitur] non aliter est cognitio una in potestate nostra quam alia."

25

1 rationes] rationem A illius 011/, F 7 creaturae] /in. aL m. F 12 De~] oJJ. utrum


ex hoc A 14 licetJ bene F 15 causandi habet] h. c. F 20 viae] animae A
igiturJ sicut A 21 sicut- eam] mrap. mL aL m. F 23 quia] quod A
12C

supra n. 5-7.
tlC supra n. 8.

2ll

21

DIST. 1 QUAEST. 3

101

fruitio patriae consequens cognitionem abstractivam finis volitivus


quam iJla cognitio abstractiva habita per intuitivam est finis
cognitivus. - Secunda patet consequentia, quia ad tot actus
volitivos se habet anima contingenter quot actus assentiendi
cognitivos intellectus causat naturaliter, aliter intellectus et
voluntas non aequarentur in actibus suis. - Tertio patet illa
consequentia, quia ita est potentia bbera uniformiter et tta
essentialiter libera sicut intellectus est potentia naturalis. lgitur
cum intellectus est potentia uniformiter naturalis respectu
omnium cognitionwn quas causat, igitur similiter voluntas est
pure hbera contingenter respectu omniwn volitionwn quas causat
Secunda probo idem ut prius. 14 Non minus potest videos
Deum discurrere et deducere et probare Dewn esse super omnia
diligendum quam viator, nee minus omittendo unam
conclusionem probare aliam, quia cwn non possit simul omnia
intdligere, potest successive intelligere diversa, et per consequens
non impeditur per actum beatificum quin possit per cognitionem
absttactivam intelligere nunc unwn nunc aliud. Tunc arguo: non
minus potest ibi voluntas aliquando diligere Dewn dilectione
sequcnte discurswn, et aliquando creaturam, etiam aliquando
creaturam, non Dewn, quam intellectus per notitiam discursivam
aliqoando intelligere Deum, aliquando creaturam. Igitur similiter
non minus habet dilectionem illam in sua potestate, stante ilia
cognitione Dei abstractiva, quam habeat illam cognitionem
absttactivam, stantibus illis quae concummt ad earn. Si igitur
potest non intelligere Dewn intellectione abstractiva intelligendo
creaturam, etiam stante visione Dei, multo magis, stante ista
cognitione Dei, potest ipse non diligere Dewn dilectione tali
c:ausanda per absttactivarn, stante ista cognitione abstractiva Dei.
Confirrno, quia forte licet beati non necessaria discurrant,
1 dtivus quam ilia] voluntatis quod ista A 2 est) eius A' restit. /in. al. 111. A
3 Secunda] Secunda A 4 volitivos] volitionis A 5 intellectus om. A 6 Tertio]
Tertia A 7 ita] ilia F 8 libeta om. A est 0111. F 10 est 0111. F 17 non] /in. al. 111. F
18 abst:mctivam] ablatiwm A 19 dilectione - Deum om. A 26 intellectione]
immtionc F 29 ista] ilia F
I4C supm n. 13.

10

15

20

25

30

102

10

15

20

25

LIBER I

tamen possunt discw:rere et intelligere unum post aliud et deliberare. lgitur ex quo habet aeque cognitiones abstractivas Dei
in sua potestate, ut sint vel non sint, tunc sicut ipse viator, non
apparet quin eadem ratione aequaliter poterit habere tales dilectiones Dei in sua potestate tunc quales causantur per notitiam
abstractivam sicut habet in via. Eodem modo esset arguendum
per omnia argumenta praecedentia.1s
Confirmo, quia non aliter causat dilectionem Dei quam
creaturae, ut patet conclusione praecedente,16 sed respectu creaturae non aliter causat voluntas amorem, saltem non magis necessaria quando videt rem quam alias, licet appetitus assentivus aliter
sehabeat.
Tertio arguo sic de exemplo,l7 si aliquis desideret efficaciter
sanitatem, ita quod velit in universali sanitatem et omnia media ad
eam procurandam, statim cum cognoscit quod potio amara est
medium necessarium, stante priori desiderio, necessaria vult potionem amaram. Quaero tunc: aut ideo vult necessaria potionem
illam quia prius voluit in universali omne medium ad sanitatem,
vel non. Si non, igitur posito quod non vellet omne medium
ad sanitatem, adhuc necessaria vellet illam potionem, quod non
est verum. lgitur oport.et necessaria dare secundum, quod
illo modo necessaria vult potionem amaram quia necessitatur per illud velle quo vult in universali omne medium
necessarium ad earn. Et per consequens ista necessitas non
provenit ex natura voluntatis et una cognitione solum, sed ex
priori detenninatione voluntatis. Tunc arguo: voluntas prius
appet.ens diligere omne quod ratio dictat diligendum, statim cum
ratio dictat Deum diligendum, licet illis positis ttecessario diligat
Deum., quia tamen ilia necessitas provenit ex detenninatione
1 unum] add et F 2 habet] debet A habet acquc] a. h. F 3 ipse om. F 6 via)
una F 8 Coofilma - habcat (jn. n. 24) om. A 14 sanitatcm et om. F 15 cam]
sanitatcm F 17 amamm] illam F
Quaero - illam] " al m. F tunc om. F
18 illam] add necessaria F 21 necessaria om. F 22 illo] ideo F necessaria om. A
amaram. om. F
tSC supran. 12-18.
IIJC supra n. 11.
t7C supra n. 8.

i;;
.<

I~

DIST. 1 QUAEST. 3

'I

103

1..1.

.f i

paev1a

voluntatis in Wliversali et non ex natura voluntatis et


iJla cognitione praecise, ideo non debet concludi quod voluntas
COI!-cw:reote una cognitione necessitatur simpliciter, sed solum
neeessitat se ipsam. lsto modo est respectu Dei in via. Si primo
voluntas velit efficaciter diligere quod ratio dictat diligendum, et
statim ratio dictat Deum diligendum, ideo necessario diliget
Deum necessitate proveniente ex praecedenti libera determinatione voluntatis concurrente isto dictamine, et non tanntum ex natura voluntatis ad praesentiam istius cognitionis.
Igitur ex isto non potest concludi quod voluntas cum cognitione
patriae magis necessario causet dilectionem sequentem quam in
Confinnatur, quia non est inconveniens quod voluntas
necessitet se necessitate ut nunc, ut si vellet se diligere, vel etiam
oondicionaliter volo orare pro te si moriaris, statim posita
CX)IK)icione necessario vult orare pro eo; sed hoc tantum provenit
ex detemlinatione voluntatis praecedente, ita etiam quando
drtrnninat in universali. Ita est in exemplo tuo, ideo non probatur
aliquid ad propositum.
Quarto, falsum est quod ponunt, ts quod sciens
consequeotiam necessariam, si velit efficaciter antecedens, et
consequens, quia scitur consequentia necessaria 'Sortes est in luto
cum ceotum rnarcis, igitur est in luto', et vult antecedens, non
tBmeo consequens; similiter 'es episcopus, igitur sacerdos'; vis
anti:Cedens, non consequens.
Ideo videtur mihi esse dicendum quantum ad istam
conclusionemt9 quod respectu dilectionis Dei in patria, quam
causaret [voluntas] mediante cognitione abstractiva, non apparet
quin .illam causet contingenter sicut dilectionem viae, et

'I

'
I I

;.

5
I

.,
10

t
,.
I

'

15

20

25

0111. F
2 debet] dicirur A quod] quia A 4 est 0111. A Deij
SI] Sed A 5-6 e t - diligcndum om. A 14 necessitet] fiiiJ. de A
16 lllntUm om. F 17 ex] fiiiJ. necessi!llte A praeccdente om. F 18 est- ideo
fll. 111. F 0111. A ideo] fiiiJ. quod A 20 Quarto] Item F
ponunt] ponis F
22 sdtw:] scimus A 24 similiter es] mg. fll. m. F es 0111. A vis 0111. A 25 non]
etP ~ mihi0111.F

1 in 0111. F
I& fll. 111. F

IIC IIUp!lL n. 8.
I'C llllJlm n. 8.

ex

:1

104

10

15

20

25

30

LmER I

aliquando causat earn, et aliquando non. Quia sicut intellectus non


aliter se habet in causando cognitionem absttactivam hie et ibi,
ita nee voluntas aliter se habebit in causando dilectionem sequentem cognitionem absttactivam hie et ibi.
Quantum ad tertiam conclusionem opinionis,211 si viator
potest odire beatitudinem, vel etiam videns Deum, possit odire
&uitionem beatificam, si illam non haberet, videtur dicendum
quod accipiendo voluntarium simpliciter prout distinguitur contra
voluntarium mixtum, potest dici quod non potest voluntas aeata
nolle earn, maxime si credat sibi talem possibilem, quia intellectus
non potest assentire quod simpliciter esset malum propter se
habere talem beatitudinem, igitur non potest propter se . simpliciter
nolle sibi earn, si sit possibilis. Consequentia patet, quia non
apparet quod voluntas plus possit nolle quam intellectus
formaliter assentire. Probo antecedens, quia licet intellectus possit
assentire condic:ionaliter, ut quod malum sit habere earn, si Deus
non velit illam haberi, et per consequens causaretur volitio
involuntaria mixta, ut nolle salvare merces in mari, tamen non
apparet quin circumscripta omni condicione exttinseca sibi, quod
intellectus possit assentire quod malum esset habere earn, quia
inter princ:ipia practica regulantia appetitum concupiscentiae, hoc
est unum de primis, quod habere beatttudinem est per se bonum
et propter se; sed circa princ:ipia prima practica intellectus non
plus errat quam circa prima princ:ipia speculativa.
Confirmo istud, quia quando accipitur,21 'quantum potest
intellectus dictare, tantum potest voluntas nolle', aut acc:ipitur ibi
'dictare' pro syllogizatione ex propositionibus quae non causant
assensum; aut accipitur pro assensu causato per propositiones
evidentes. Si primum, propositio est falsa, quia syllogizare
contingit ex praemissis falsis ita bene in practic:is sicut in
1 et om. A 7 bc:atificarn] beatitudinern A 9 voluntarium] voluntatcm A
13 nolle sibij s. n. A 15 fol:Dlaliter) conformiter F 17 illam] eam F 19 quin]
quod F 22 unum] dubium A
per se om. F 23 et propter se om. F
30 contingit) convenit A
3lC supra n. 9.
21Cf. supm n. 9.

OIST. 1 QUAEST. 3

105

specuJativis. Igitur oportet necessaria dare secundwn. Quia hoc


est

m voluntate

prosecutio et fuga, quod in intellectu affinnatio

vel oegatio; sed simpliciter assentire non potest propter se quod


malum esset habere eam; igitur etc. Unde intellectus non assentit

quod ipsum sit malum propter se, igitur non potest voluntas
efficaciter odire ewn propter se.
Quantum ad quartam conclusionem opinionis,22 utrum
viator possit odire Deum propter se, scilicet odio distincto contra
fruitionem quae est dilectio Dei propter se, quia aliud odium non
est ad propositurn. Et dico quod nulla creatura potest causare
odium Dei propter se, ita quod ideo odiat Deum quia ipse est
Deus. Probo per priora,23 quia intellectus dictans ipswn esse
malum per hoc quod ipse est Deus, si intelligat significatum
teanini, nullo modo assentit; igitur nee voluntas potest causare
actum odiendi ipswn propter hoc quod ipse novit ipsum esse
Deum. .Antecedens patet, quia non plus suf:ficit hoc complexum
causare assensum practicum rei significate per ipsum 'per hoc
quod Deus est ens infinitum bonum, Deus est malus' quam
oppositum primi principii speculativi, vd istud 'non omne totum
est maius sua parte', vd istud 'propter hoc quod lignum est totum
respectu partis, est minus parte'. Si enim posset causari assensus
inteD.ectus in oppositis primorum principiorum, numquam posset
intellectus regulari in certitudine per quaecumque complexa. Unde
intellectus non posset ducere aliquem ad maius inconveniens in
practicis quam ad tale, cum dicitur quod ideo aliquid est malum
quia ipsum est bonwn. Consequentia est plana, quia intdlectus et
voluotas capiunt se et aequantur in actibus. Igitur voluntas non
plus potest velle quam iotdlectus assentire. Similiter, quod est in
intellectu affinnatio et negatio, hoc est in voluntate fuga et
1 oecessario Ofll. F
dare] habere A
hoc Ofll. A 2 intellectu] voluntate F
4 quod] quia A 5-7 propter- quarlllm] " aL 111. F 6 eum Of//, A 9 fruitionem] frui
F 9-10 quia- Et 0111. F 12 per priora] sicut prius F
quia Ofll. F 17 pet2J
propter F 18 Deus] ipse A Deus2j ipse A est2 0111. A 20-21 vel - patte] ~
tJ/. lllf. F 24 aliquem 0111. F 25 cum dicitur Ofll. A 27 aequantur] essentialiter A

vohmlas20111. F
DC supm n. 10.
2lC supmn. 29-30.

10

15

20

25

106

10

15

20

25

30

LIBER I

prosecutio. Similiter, non minus est intellectus liber patticipative, scilicet mediante imperio voluntatis, quam voluntas
immediate. Similiter, non plus est iste actus possibilis voluntati
sine possibilitate assensus proportionati quam in aliis actibus
voluntatis.
Secunda sic, quia si sic, hoc maxime odirem eum: vel quia
vola experiri hbertatem meam respectu actus odiendi; vel secunda
quia assentio quod non clans mihi beatitudinem tantam est malus;
vel tertio quia puniens me petpetuo propter peccatum unius
instantis est malus et iniustus; vel quarto quia sentit esse bonum
Deum non esse; et ita arguendum de causis consimilibus. Sed
nullum tale probat intentum, quia nullum istorum probat quod
propter se sit odiendus sed solum propter aliquam condicionem
exttinsecam. Et ideo non probatur quod possit odiri odio
distincto contra fruitionem, scilicet quod creatura possit causare
odium Dei propter se.
Tertio, quia aliud est habere tale velle vel nolle quale potest
habere respectu impossibilium, et aliud quod habeat talem actum
qualis natus est haberi mediante firmo assensu vel dissensu
intellectus. Cum igitur odium Dei oppositum fruitioni, si esset
possibile per naturam, esset tale quale natum esset haberi
mediante firmo assensu intellectus, et intellectus non potest
naturaliter causare assensum quo assentiat quod propter hoc ipse
sit malus quia est Deus. Igitur posito quod voluntas posset causare
simplex nolle Deum quale velle causat respectu imposstbilium,
qualiter etiam intellectus fonnat proposition~ impossibiles, et
imaginatur homo assensum cotrespondentem illis hoc posito,
tamen ex hoc non concluditur quod possint causare odium Dei
oppositum fruitioni quo firmiter et efficaciter odiat Deum propter
se.
4 actlbus] accidc:ntibus A 6 sic om. F
hoc om. F
odircm eum] esset A 7 meam] animae meae A
respcctu actus odic:ndi om.
A 9 me] add vel alios F 11 et- consimilibus om. A 14 Et om. F non] pmt
quod A 15 fruitionem] frui F 19 haber.t] habere A 20 si] Slbi A 21 possibile]
posse A habm] causari F 28 possint] possit A
1 prosccutio] persecutio F

3~

3'

DIST. 1 QUAEST. 3

~-

35

J'

107

2 - Responsio auctorls ad quaestionem]

Ad quaestionem igitur respondeo. Teneo pro conclusione


prlncipali quod duplex potest esse fruitio seu dilectio Dei in
patria. sicut duplex cognitio. Quaedam enim est cognitio quae
est visio Dei beatifica, et haec solum infunditur a Deo, quia
ipse solus habet reddere mercedem. Et quaedam est cognitio per
quam videos Deum potest deliberare, discunere, iudicare, et per
consequens est cognitio abstractiva distincta contra visionem Dei.
Ita videtur mihi dicendum quod potest intelligi. duplex fruitio Dei
jn pattia. Quaedam [est] talis quae proportionatur ipsi visioni, et
est beatifica; quaedam talis qua1is nata est causari mediante
deliberatione abstractiva, iudicando quod ipse diligendus est.
Dico igitur quod fruitio patriae talis quae se habet inter
dilectiones Dei sicut visio inter cognitiones Dei, dico quod
respectu talis fruitionis, cum sit beatifica, nulla penitus creatura
habet potestatem activam nee libertatem nee contingentiam in
producendo earn, sed tantum ipse Deus, quia sicut supra argutum
est. si causaret effective illam beatitudinem, tunc supposita
genemli influentia Dei eo modo quo concurrit in a1iis actiorubus
aeaturarum, ille qui haberet meliora naturalia, plus causaret de
beatitudine, quod est articulus damnatus Parisius.24
Item, si sic, igitur ex natw:alibus posset aliquis beatificare se,
dando sibi ipsi quantitatem suae beatitudinis, supposita generali
infl.uentia Dei. Quia quaero: Quid requiritur ad hoc quod efficiat
iDam fruitionem et visionem? Aut sufficit natura sua, et
propositum quod supposita generali influentia, tunc potest
oatw:aliter causare eam et beatificare se. Aut requiritur habitus vel
species vel quaecumque dona Dei ad hoc quod agatur. CONiRA:
secundum illos communiter qualem actum perfectum potest
intdlectus vel voluntas habere cum habitu, talem potest, licet
1-2 Ad - principal!] Secundus articulus quaestionis est responderi ad formam
qwationis et videtur dicendwn F 2 seu clilectio om. F 3 enim om. F 5 solus]
IIOlum A
mercedem] f1lltJ. si vult videtui: etc. A 8 mihi om. F 9 ipsi om. A
11 est] sit F 12 igitur] f1lltJ. ad quaestionem F habet] habeat F 13 Dei2 om. F
14 nuDa] nuUam F creatura om. F 15-16 in producendo eam om. A 16 supra]
aupetius F 22 dando - beatitudinis om. A 23 effidat] producat F 24 et
vi&innem om. A et2J igitur F 25-26 quod- se om. A

ate supm q. 2 n. 41.

10

15

20

25

108

10

LIBER I

minus perfectwn, habere sine habitu. Igi.tur habitus non vitat; nee
etiarn species, quia actio qua ageretur immediate tantwn esset una
et non plures, quia una forma simplex non causatur immediate
nisi tantwn unica actione, sicut alias probabitur.25 Sed ilia
actio non habet pro principio immediato aliud ab anima, quia
illud idem ibi secundum eos beatificatur agendo quod meruit
agendo, et per consequens aeque. Sicut angelus habens speciem
concreatam, per illam naturaliter causat natw:ales cognitiones et
intuitivas a1iarum rerum, ita quod per species vel habitus
concreatos posset naturaliter causare visionem Dei.

[Conclusio 1]

15

20

25

In quaestione igitur ista, supposita conclusione pmedicta


principali, possunt teneri tres aliae conclusiones. Prima conclusio
est quod anima, habita cognitione Dei in via secundum statum
communem viae potest, manente ilia cognitione, contingenter ftui
Deo vel non frui Deo, quia aeque contingenter causat dilectionem
Dei, manente sua cognitione, sicut dilectionem creaturae manente
sua cognitione, sicut probatur supra.26 Nam contra conscientiam
dictantem de Deo diligendo aeque potest peccare sicut potest
contra conscientiam suam dictantem creatw:am cliligendam. Aliter
etiarn non aeque mereretur respectu Dei diligendo ipsum cum
ratio dictat ipsum diligendum sicut meretur diligendo creatw:am
stante recto dictamine de diligendo earn.
Item, ideo condemnatum est Parisius per multos articulos,Z'I
quod stante dictamine intellectus voluntas necessario prosequitur, quia
illa opinio tolleret meritum et demeritwn, et etiarn poneret quod homo
non in.digeret gratia, quia sola cognitio sufficeret, nee quod poenae
4 probabitur) probatum est F 6 ibi 0111. A 7 habens) habet A 8 causat] tttltJ.
species A 9 quod 0111. F 12-13 supposita- principali 0111. F 13 possunt tcneriJ
videntur posse sustinere F aliae 0111. F 14 est 0111. F 14-15 Dei - cognitione] in imD
fol al. m. A 17 manente] medianlt A 18 probatur) est probatum F 19-20 deconscientiam] " al. m. F potest2j tttltJ. facere F 20 suam 0111. F 22 meretur]
mereretur A 23 earn] ipsam F Zl sola 0111. F
25(; forte Chatton, I....emtra, I d 8 q. 1 n. 84-94.
26C supra n. 11, 13.

Z7Ex. gr. cf. R. Hissette, Enqtdle 1llf' lu 219 Arli&lu Collllamnis...", n. 163 p. 255:
"Quod voluntas necessario prosequitur quod fin:niter creditum est a ratione; et non
quod
potest
abstinere
ab
eo
quod
ratio
dictat."

.31-

31'

DIST. 1 QUAEST. 3

109

adh1berentur nisi propter ignorantiam.28 Igitur cum ista


inconvenientia aeque sequuntur in proposito; si enim ad
cognitionem Dei in via necessaria sequeretur dilectio, tunc actus
diligendi non esset virtuosus, nee homo indigeret gratia ad
diligendum Deum, nee puniretur in inferno nisi propter
ignorantiam eius. Ideo videtur mihi quod articuli illi generaliter
loquentes aeque intelligunt in proposito sicut in quocumque casu

alio.
Item, dicere quod non indigemus praecepto Dei de
diligendo Deum, non est consonum veritati; sed si dilectio Dei
necessaria sequeretur ad cognitionem Dei, sufficeret praeceptum
de cognoscendo Deum vel de credendo in Deum, et per
consequens praeter ilia quibus obligamur credere in Deo, non
incligeremus praecepto Dei, immo superflueret

10

[Conclusio 2]
~1

Secunda conclusio est quod licet in patria necessaria fruatur


fruitiooe beatifica, tamen non necessaria fruitur fruitione tall
qualem potest ibi causare mediante dictamine intellectus practici
libere dictantis et iudicantis de prius visis, quia non tollit a beato
quin hbere possit intelligere vd diligere nunc istam creaturam
nunc illam, et aliquando earn intelligere et diligere,, et aliquando
eandem nee intelligere nee diligere, ista scilicet cognitione et
dilectione discursiva, et etiam aliquando intelligere et non diligere.
Et forte etiam videtur quod illud non tollat ab eo quin possit per
notitiam absttactivam et discursivam aliquando dictare Deum
diligendum et diligere eum, aliquando nee hoc dictare nee diligere
ista dilectione, et aliquando etiam dictare licet non diligere,
maxime si possit formare dictamen imperfectum, quia ex quo
unifonniter se habere poterit respectu illius dictaminis ibi et hie,
non apparet quin unifonniter possit se habere ad illam

"*

6 mihi 0111. F illi om. F 9 praecepto]


aL m. F 10 dilectio] cognitio A Dei
a F 11 sequeretur] sequetur F 16 Secunda] Secundo F est om. F 19 quia)
lllltJ. quod F 21 et om. F
eam om. F
diligere] lllltJ. candem creaturam F
22 candcm.] eam F scilicet om. F 23 et om. F 24 Et - etiam om. F forte]
fmmali.ter A non] 11111. videtur F 27 et 0111. F licet non diligere] mg. aL 111. F
31(; supm n. 16.

20

25

30

110

10

15

20

25

LIBER I

dilecti.onem sicut istam in via; sed ad istam potest; igitur etc.


Confirmo, quia nos effundimus orationes ad Sanctos ut
intercedant pro nobis, et ipsi noviter et libere ad deprecationem
nosttam orant Deum et deprecantur.
Item, tarn Christus quam angeli, praeter visiones rerum in
Verbo, habent cognitiones rerum in genere proprio, et talis actus
considerandi est liber, ita etiam voluntas sequens.
Confirmo, quia in via, cum visio intuitiva alicuius pulchri est
in anima, sive necessaria causetur aliqua passio appetitiva sensitiva
sive non- non cum modo- tamen si intellectus deliberet de re
visa, aeque contingenter potest anima non diligere i11am rem sicut
si non vi.deretur, aliter aliquando necessaria peccaret. Igitur cum,
quantum nobis apparet, voluntas proportionaliter se habeat quoad
contingentiam respectu dilectionum quas causat respectu Dei et
creaturae, non aliter causabit fruitionern, quam causare potest
mediante notitia abstractiva patriae, quam fruitionem viae.
Confirmo secundo: causa naturalis unum modum agendi
habet cum appro:ximatur maius vd minus. Cum igitur similiter
habitus vd species in memoria sint talia, qw.bus positis potest
memoria causare notitiam, et si sint perfectiores, perfectiorem
notitiam, et per consequens per eas habet quodammodo rationem
activi approximati passo in ratione passi, loquendo secundum
similitudinem. Et eodem modo dictamen respectu amoris, cum ita
sit, vi.detur quod sicut appro:ximatio maior vd minor non lllgllit
activum agere magis necessaria vd minus; ita nee in proposito.

[Conclusio 3]

30

Tertia conclusio est quod anima nee in via nee in pattia


potest ex naturalibus suis causare efficax odium Dei oppositum
fruitioni, scilicet odium Dei propter se. Quia non plus potest
voluntas efficaciter odire Deum propter se quam intellectus
assentire quod Deus sit malus propter se, secundum quod ipse est
Deus, quia tale odium potissime causaretur mediante ta1i assensu
1 etc.] ibi F 3 ipSI] add. pro nobis F 4 orant] adorant A 6 in] et F proprio]
puro F 7 ita etiam) et F 11 contingenter JXn1 anima A 12 aliter om. A
17 secundo) secunda A 18 Cum] jXJd similiter A 21 eas] add. ipsum AF 22 passo
om. A 23 ita] ist:a F 27 est] principalis F 30 quam] quod A 31 secundum
quod] vel quod ipse sit malus propter hoc quod F

DIST. 1 QUAEST. 3

111

inttillectUS; sed intellectus non potest sic assentire, quia oppositum


est principium practicum apud illum qui recipit significatum
tellJ)ini.
Secunda sic. Non plus potest intellectus assenti.re quod
Deus, ex hoc quod ipse est Deus, est malus, quam possit assentire
quod nullum bonum est appetendum, vel quod omne malum est
appetendum, vel quam possit assentire quod vivere virtuose non
est bonum, vel quod velle illud quod dictat recta ratio non est
boJ1um.. Cum igitur intellectus non possit assentire talibus oppositis
prlncipiorum practicorum, non apparet quomodo voluntas possit
causare universale odium boni vel universalem dilectionem mall,
et per consequens nee odire Deum propter se.

10

[Corollariwn aliquod]

Ex isto sequitur corollarium, quod Doctores29 qui posuerunt

quod aoima habita cognitione Dei necessaria fruitur Deo, si


inrelligant sic quod anima cognoscens Deum per cognitionem sibi
propriam, si debet aliquem actum voluntatis causare propter se,
necessaria causabit dilectionem, eo quod nullo modo potest
causare odium Dei, potest concedi Et hoc bene probant, quia
anima nullam cognitionem Dei habet virtute cuius poterit
assentire quod ipse sit malus ex hoc quod ipse est Deus. Ideo ex
hoc quod ipse est Deus, non arguitur nee potest argui quod in eo
sit aliqua condicio displicentiae scilicet vel mall, sed omnis
condicio boni Et per consequens propter se non potest causare
odium Dei oppositum fruitioni, sed si causet, hoc erit propter
aliquem effectum nobis displicentem; et isto modo non habet
voluntas cur odiat eum propter se.
Isto etiam modo intelligo quod voluntas non potest odire
6nem. in universali, ut si finis in universali sit, hoc est quod est
vive:re virtuose, seu vivere secundum dictamen rationis, vel vivere
2 Dlum] istum A ~7 vel - appetendum] " al. m. F quoc12 0111. A 7 quam aumtire 0111. A 8 vel] seu F
non] /in. al. 111. F 16 intdligant] intelligatur F
Dcum] lllid et F 18 19 potest causare] c. p. A 19 De~]lllid et sic A 23 scilicet 0111. F
29 ut si finis] " al. m. F lllid moveat F
in univmali of/1. F
univmaJi2) aJJ.
IDOIIIlis A est 0111. F

19&. gr. c Thomas Aquinas. S11111111t1 theoJ., I q. 94 a. 1 Resp.: ''Unde nullus


videos Deum per essentiam potest voluntate averti. a Deo.''

15

20

25

30

112

10

15

20

LIBER I

secundum legem Dei. Dico quod intellectus ex natura vitae


virtuosae non potest concludere evidenter sic quod assentiat
vitam virtuosam esse malam; sic enim assentiret oppositis
primorum principiorum suorum. Sed si assentiat, hoc est propter
aliquam condicionem extrinsecam, vel quia est difficile, vel
aliquid tale. Igitur similiter nee voluntas potest efficaciter odite
talem finem generalem propter se ita quod propter se causet tale
odium; non video quod possit
Si autem Doctores intelligant quod necessaria fruitur sic
quod non possit cessare ab actu diligendi stante cognitione, non
reputo illud verum, sicut dictum est,.lO maxime si non praecedat
aliquis actus voluntatis quo velit in generali vel speciali, absolute
vel condicionaliter, se diligere Deum.
Tertio modo potest intelligi dictum eorum, quod voluntas
prima velit in generali omne illud exsequi quod pertinet ad
virtuosum, et secunda intellectus dictat quod dilectio Dei est talis,
istis stantibus, necessaria diligit. Non quia natura animae cum
cognitione causent necessaria, sed quia ilia necessitas provenit ex
praecedenti determinatione voluntatis.31 Talis tamen necessitas est
ita in his quae sunt ad finem sicut respectu ultimi finis, sicut patet
de proiciente merces in mari.
Quarto modo potest intelligi dictum eorum, sic scilicet quod
stante cognitione Dei voluntas non potest non frui secundum
rectam rationem; et hoc est verum.

[Art. 3 - Dubia et solutiones]


Tertius articulus huius quaestionis est movere dubia contra
ttes conclusiones praedictas iuxta ttes opiniones.
5 aliquam] quam A 14 Tertio] Alia F 15 illud 0111. F 16 llllis] oJJ. in A 17 quia]
quod F
22 Quarto] Adhuc alia F
potest - eorum] intelligcndo A
scilicet 0111. A 23 stante - Dei om. A non ftw] hoc A 24 et - vcrum om. F
contra] oJJ. tamen ista A 27 praedictas] potest obici
26 Tertius- dubia om. A
A iuxta] secundum A opiniones] oJJ. oppositas A

JOCf. supm n. 38.


l!Cf. supm n. 25.

s' .

Si

5~

DIST. 1 QUAEST. 3

113

[Contra conclusionem 1:
Opinio Guillebni de Alnwick]
Primo, contra primam conclusionem12 est una opinio33 quae
probat quod anima cognoscens Dewn cognitione viae vel etiam
finem universalem, quod ipsa necessaria fruatur. Primo, quia
nolle Deum non repugnat voluntati necessaria nisi propter aliquid
quod necessaria est in ea; sed illud non est aliqua dilectio
babitualis Dei; igitur quia actualiter diligit Deum, et per
consequens ilia dilectio necessaria sibi convenit statim quando
Deus cognoscitur, quia aliter tunc posset nolle ewn.
Secundo,34 quia si non necessaria diligit tunc Deum, Jgltur
potest tunc nolle se diligere Deum, et per consequens potest nolle
Deum. Quia sicut non potest velle se diligere malum nisi velit
malum, ita nee velle se diligere bonum nisi velit bonum illud.
3 finem] speciem F 6 habitualis 12 bonum illud] i. b. F

dilectio] " aL m. F

I.

'

10

9 Seamdo] add sic F

c supm n. 38.
11Guillc:lmua de Alnwick, Qlllllll. m I Sent., d. 1 (cod. Assisi, Saa. Conv. 172, f.
46~: ''Dico igitur ad quaestionem quod quocumque trium moclorum primorum
ostmdatur obiectum ftuibile, vel scilicet in generali et obscure, vel in particulari et
obscure vel in particulari et clan; vollmtBS necessaria fruitur, et hoc quantum ad
ttes articulos. Quantum ad quartum dico quod si potest &ui, quod videtur saris
pmbabile quod possit, quod necessaria fruitur. Et ad istorum intelligentiam est
vidmdum quomodo hbertas stat cum necesSitate. UbJ notandum quod seomdum
Philosophum, V Met~, duplex est necessitas: una coactionis et alia
incviiBbilitatis. Prima repugnat libertati. Unde Philosophus ibidem dicit quod
motci secundum voluntatem repugnat Vlolentum, secunda non. Unde Anselmus,
D1 /ibmJ arbitrio, cap. 1, dicit quod liberior est voluntllS quae non potest deserere
Deum quam quae potest. Sed si non potest deserere Deum, necessaria adhaetet
Deo, necessitate scilicet immutabilitatis, et tali necessitate voluntllS necessaria
fruitur fine ultimo Slbi ostcnso, non autem necessitate coactionis."
34Gu1Jlclmua de Alnwick, Qlllllll. in I Sent., d. 1 (cod. Assisi, Saa. Conv. 172,
461): "Contra, ostenso ultimo fine voluntas potest ve1le ipsum; tunc quaere: aut
istc actus necessaria inest postquam positus est in esse, et habetur propositum; aut
potest suspendi pet actum nolendi et tunc sequitur quod potest nolle se velle
Ileum, et pet consequens potest nolle Dewn, quod ipsi negant. Probatio
c:onsequentiae ultimae: sicut voluntBS non potest nolle malum nisi sub mtione
mali, ita nee coniunctionern cum malo. Unde si necessaria non vult
amiunctionern cum malo, igitur et e converso. Igitur sic in proposito, sicut
valuntas non potest nolle bonum, ita nee coniunctionem cum bono, quia ita est
de bono, sed coniunctio est per actus voluntatis, ergo sicut non potest nolle illucl,
ila non potest nolle se velle illud."

'

'
.I

i!

-1.

I.

114

10

LIBER I

Tertio,Js quia voluntas necessaria est natura et non solum


appetitus, et per consequens necessaria sibi competit passio convertibilis cum natura; sed appetere finem suum est passio convertibilis cum natura; igitur etc.
Quano,36 voluntas necessaria respuit malum, igitur necessario vult bonum. Antecedens apparet, quia necessaria termini
fiunt noti ad apprehensionem vocum.
Quinto, cui ostenditur obiectum sub ratione omnis boni,
non potest suspendere actum, quia ex opposite, si potest
suspendere actum, igitur potest plus allici ad agendum; sed cum
cognoscitur Deus, sic est; igitur etc.
Confinnatur,37 quia quod est allectum ad fruendum
quantum potest allici, necesse est ipsum frui, si potest; sed cum
Deus cognoscitur, tunc voluntas est sic allecta; igitur etc.

5,

5r.

5'

5~

[Contra condusionem 2:
Opinio Petri Aureoli]
Contm secundam conclusionem38 est alia opinio39 quae
probat quod licet in via possit frui vd non frui stante cognitione
Dei, non tamen in patria. Et hoc probatur primo, quia si potest
1 ncccssario 0111. A 34 sed - natur.l 0111. A 6 apparet] patet F 7 noti 0111. F
8 boni] aJJ. finis ultimi F 11 igitur etc. 0111. F 12 Coofumatur] Confu:mo F
14 igitur etc. 0111. F 17 Contra]pmtll Secuodo F 19 hoc 0111. A

35Guil1elmus de Alnwick, QfiiiiSI. in I Smt., d. 1 (axl. Assisi, Saa. Conv. 172, f.


46* ''Hoc potest suaderi tali ratione: sicut illud dicitur naturale alicui quod
convcmt sibi secundum suam natumm et suam indinationem, ita illud dicitor
voluollllium quod CllllVmit voluotati secundum suae naturae indinationcm. Unde
Anselmus, ubi supra dicit quod libertas est potestas servancli rectitudinem."
36Guillelmus de Alnwick, QfiiiiSI. in I Smt., d. 1 (axl. Assisi, Saa. Conv. 172, f.
46* ''P.raeterea, Anselmus, De (QJ1I diabo/i, innuit talem rationem quare sancti non
possuot peccare: sicut voluotas non potest vclle nisi sub ratione boni. ita nee
a:spuere nisi sub ratione mall; sed videns divinam essentiam nihil mali videt ibi,

ergo."
37GuiJlelmus de Alnwick, QfiiiiSI. in I Smt., d. 1 (axl. Assisi, Saa. Conv. 172, f.
461}: ''P.raeterea, voluotas allecta ad &uendum, quantum allici nata est, necessarlo
fruitur; sed videndum Deum est voluntas sic allecl1l, quia osteosum est sibi
quidquid natum est allicere voluotatan, cum sit ibi omnis ratio boni."
3SC supran. 41.
39Quoad paragmphos 59-62, cf. Petrus Aureoli, Striphlm mper I Smt., sect. 8, cd. E.
Buytaert (St. Bonaventure Univ.-Franciscan Institute Publications-Ten Series n.
3, 1956, pp. 452-457) carptim et quandoque online mutato.

s.

DIST. 1 QUAEST. 3

115

non fi:ui in pattia, igitur non est confinnatus in gloria. Quia non

61.1

confinnatur ex habitu, quia ta1is habitus potuit fuisse in via, sicut


forte beata V.trgo habuit maiorem habitum multis beatis. Nee quia
J)eus manutenet, quia aut voluntas posset conari in oppositum
et tunc violentaretur; aut non, et tunc ille conatus non perficitur
ibi, quod falsum est Ideo oportet necessaria dare tertium, quod
occessario fruatur ex naturali condicione animae.
Secunda sic. Ratio bonitatis finita inducit difficultatem non
diligendi, igitur maior bonitas inducit maiorem [difficultatem],
igitur infinita inducit impossibilitatem non diligendi. Maior patet,
quia ideo est difficile resistere tentationibus vel recedere ab amore

10

amici.
61

Tertio, quia aliquando non est in potestate hominis non


uistari vel non gaudere, sicut patet per experientiam, igitur multo

magisibL
62

15

Quarto, quia suspendere fruitionem patriae habet rationem


summe tristabilis, quia opponitur beatitudini quae est summe
de1ectabilis; in hoc enim consistit miseria damnatorum; igitur volun-

,.,j:t

UIS non potest hoc.

'J .

.!J

[Contra conclusionem 3:
Opinio quaedam]
6.'

i'' l'i

Tertio, principaliter contra tertiam conclusionem,40 probatur

quod voluntas potest odire Deum.41 Primo sic. Non minus potest

64

voluntas odire non-odlbile quam intellectus intelligere non-intelligibile;


sed intellectus intelligit chimaeras.
Secunda, quia voluntas potest velle se ipsam non esse, igitur
et nolle Deum esse, et per consequens odire ipsum. Consequentia
patet, quia sicut velle respectu ultimi tristabilis, ita nolle respectu
4 aut) /in. lt1IJ. m. A 5 et om. F et tunc] igitur adhuc F 6 est] /in. (t111t &lsum) al.
F
necessaria om. F 8-9 difficultatem - inducit om. A 16 quia] quod F
17-18 quae- delectabilis om. F 18 delectabilis] aJd et quia F
enim om. F
18-19 voluntaspo.ahoc F 22 probatur) prima F 23 sic om. F 25 intellectus] add etc.
eicut A 26 quia] quod A

4DCf. supm n. 46.


41Haec opinia plus minusve appropinquat opinioni Ockham; cf. Ockbam, Snipt in I Sent., d. 1 q. 6 (OTh I 501-.507); Qlllltrl. in W Smt., q. 16 (OTh Vll 350354).

25

li

I.

'
,,

'I

116

LIBER I

ultimi delectabilis.
Terti.o, quia amicitia est vinus, igitur mediat inter duo vitia;
sed non mediat nisi inter velle et nolle.
Quarto, quia damnatus odit Deum; nam 'amor sui usque ad
contemptum Dei fecit civitatem diaboli' secundum Augustinum.42

65
66

[Contra argumenta GuiDelmi de Alnwick)

10

15

20

25

Ad primum istorum.43 Illud argumentum aeque probat quod


anima semper fruitur Deo, quia sibi semper repugnat odire Deum
propter se, odio scilicet quod causetur de facto ab ipsa voluntate.
Ideo dico quod odire Deum propter se non potest competere
voluntati naturaliter, quia nulla est causa naturalis quae potest
illum actum causare, sicut assentire quod quidlibet simul est et
non est. Ideo non potest competere intellectui, quia nullae causae
naturales possunt causare illum assensum. Forte tamen, si Deus
potest illum odium causare, tunc voluntas potest illud odium
recipere.
Confirmo, quia sicut dictum est,44 aeque arguo quod semper.
quando intellectus intelligit hominem, necessaria assentit quod
homo non potest simul esse et non esse, nam quia dissensus
oppositus repugnat intellectui, aut igitur propter assensum
actualem necessario inhaerentem, et habetur propositum; aut
solum propter habitualem assensum, quod falsum est. Nee etiam
propter naturam voluntatis, quia posset recipere a Deo. Et sicut tu
respondes hie, ita respondeo tibi.
Si DICAS: non est simile, quia cognoscendo hominem, ideo
non necessaria assentio quia non causatur assensus nisi mediante
complexo, et complexum fonnatur contingenter. Sed si debet
poni pro simili, accipiatur ipsum complexum iam fonnatum. Et
3 mediat om. A
5 contemptum] contemptus F
secundum] per F
Augustinum] add. XIV civitate F S-9 quia - voluntate om. A 12 quidlibet) quihbet
A 14 Forte- assenswn (tJmUijin. n. 68) om. A 22 quod] hoc A est om. A
etiam om. F 23 tu om. A 24 ita- tibt] mg; aJ. m. F 25 quia] quod A 28 Et om. A
<12August., De Qv. Dez, XIV c. 28 (CCL 48, 451; CSEL 4()..2, 56-57; PL 41, 436); cf.
supm q. 2 n. 198.
43C supm n. 53.
44C supm n. 67.

i,'

r,~

DIST. 1 QUAEST. 3

117

non est possibile quod aliquis fonnet hoc complexum 'homo


est vel non est' nisi assentiat rei significatae. Igitur si sit simile in
proposito, non erit possibile cognoscere Deum nisi statim diligam

ipsum.

...
'

CONTRA: Primo, quia possibile est habere cognitiones


jncomplexas, licet non componatur illud complexum tale, quia
compositio complexi est mere contingenter in potestate animae.
Sed ita DICAM tibi hie, quod stante dictamine de Deo diligendo, ita
remanet contingenter in potestate voluntatis non diligere, quia si
actio componendi propositionem est in potestate voluntatis,
multo magis volitio vel actio qua volitio causatur.
Item, sive sit simile quantum ad hoc sive non, saltem simile
est ad propositum, quia sicut stante cognitione hominis non
potest anima dissentire nee causare dissensum huius, et tarnen
non est ibi actualis assensus oppositus, ideo enim non potest
causare dissensum, quia non est aliqua causa quae potest ilium
causare. Ita in proposito, stante cognitione Dei, non potest
voluritas causare actum nolendi. Sed hoc non est quia ibi est velle
oppositum, sed est quia non est ibi causa quae potest. causare
illum. actum, scilicet nolendi.
Tertio, quia forte assumptum est dubium, scilicet quod illud
complexum vel quaecumque propositio per se nota non possit
fotmari quin anima necessaria assentiat rei significatae. Forte istud
non est verum, quia licet ad formationem complexi intellectus
possi.t evidenter assentire rei sine hoc quod probetur per aliud
complexum, tamen non videtur mihi quod necessaria semper
assentiat actualiter.
Primo, quia tunc, si formaretur una descriptio complexa ex
multis, ut 'homo qui est vel non est, est animatus anima quae
habet scientiam vel non habet', quot sunt partes complexi
evidentes, tot assensus necessaria causarentur ordine quodam. Et
1 homo] hoc A 6 illud 0111. F
complexum tale) t c. F 8 quod] quia F
11 volitio vel om. F volitio causatur] c. v. F 14-16 huius- dissensum 0111. A
18 voluntliS 0111. F
causare) causari F
nolend!] volendi A 20 scilicet 0111. F
21 Tertio] ltml F
quia 0111. F
assumptwn est] est a. F 24 non 0111. F
verum] dubium F 26 mihi om. F 30 habet2J mid scientiam F

10

15

20

25

30

118

10

15

20

LlBER I

cum ex illis assensibus causetur et fonnetur aliud complexum,


illud necessaria causaret alios assensus, et sic in infinitum, etiatn
in parvo tempore.
Secunda, quia non apparet quin omnis actio intellectus
delibetativi sit in potestate voluntatis, et per consequens causatio
illius assensus, etiarn fonnata propositione per se nota.
Tertio, quia non magis necessaria apparet quod propositio
quaecumque causet assensum quam praemissae conclusionem, sed
praemissae possunt formari, conclusione non fonnata.
Quarto, quia voluntas, ut videtur, posset velle fonnare i11am
propositionem, et nolle intellectwn assentire assensu consequenti.
Aut igitur fonnata propositione necessaria assentit, et tunc violentatur voluntas; aut non, et tunc habetur propositum. Si istud esset
verum, tunc exemplum45 [non] esset multum ad propositum. Quia
si fermata propositione per se nota, non necessaria assentit anima
rei significatae, multo fortius fonnata illa propositione ptaetica, non
necessaria causatur dilectio; et omne argumentum contra unum est
contra reliquum.
Ad secundum46 dico prima quod consequentia non valet,
quia potest non frui, licet non causaret actum volendi se habere
fruitionem.
nolle dilectionem Dei' (!f.p.119 /in. t.)mqtt~ mJ 'est bona' (,fin. n. 80) toJex A
habet: concedendo quod pou:st nolle se frui. Tamen multiplex est nolle.
Unum est nolle stbi fruitionem, et hoc non est odire fruitionem.
Aliud tale nolle, quia nolo fruitionem propter hoc quod assentio
quod ideo ilia fruitio est mala quia est fruitio Dei, et isto modo
non possum nolle fruitionem. Concedo igitur quod potest homo nolle se
diligere Deum, quia poti:St nolle sibi dilectionem Dei, [sed non] tali
nolitione qua1is nata esset causari per assensum ilium quo aliquis assentiret
quod ideo ilia dilectio est mala quia est dilectio Dei. (Conlimlatio in imap. 119).
c l.JHD 'quod

25

30

1 causetur et 0111. F
aliud complexum) alia propositio F 2 illudJ ilia F
in
0111. F 3 etiam 0111. A 11 mtellectum] /in. al. m. F 12 et tunc) igitur F 13 habetur
0111. A
14 esset multum] m. e. F 15 nom] notissima F 16 propositione 0111. F
19 conscquentia] conclusio A

45C supm n. 69.


46C supm n. 54.

DIST. 1 QUAEST. 3

119

Secunda dico quod nollec dilectionem Dei potest


intelligi dupliciter. Quia quaedam potest intelligi nolitio, quae nata
esset confonnari huic iudicio intellectus 'dilectio Dei propter se
est mala propter hoc quod est dilectio Dei propter se', et tali
nolitione non potest voluntas nolle dilectionem Dei propter se
nolitione efficaci, sicut nee intellectus potest assentire. Et sic forte
teneret consequentia 'si voluntas potest nolle diligere Deum
propter se, .tgttur potest nolle Deum propter se', quia tunc
intellectus posset assentire quod Deus, ex hoc quod est Deus,
esset malus.
Alia potest esse nolitio illius dilectionis, quae conformaretur
huic dictamini 'dilectio Dei est mala mihi pro isto tempore, quia
deberem occupari circa alia, vel quia volo experiri libertatem
carendo omni dilectione, vel aliqua alia de causa consimili, quae
non implicat Deum esse malum propter hoc quod est Deus'. Et
tBli nolitione potest voluntas nolle se diligere Deum; immo tali
nolitione potest nolle Deum, tamen non ideo sequitur quod possit
efficaciter nolle Deum propter se.
Tertio, potest did ad ultimam probationem,47 quod
demonsttando aliquid malum, ut fomicationem, volendo se velle
fomicari, vult fomicari per velle illud quod est obiectum alterius
volitionis, ita quod fomicatio est ibi obiectum volitum, non per
i11am volitionem qua vult se velle, sed per volitionem volitam.
Tunc ad atgumentum (n. 54) cum as:guitur, 'si potest nolle sibi
fruitionem, igitur potest nolle Deum', dico quod accipiendo 'nolle Deum'
pro 'nolle Deum mihi' forte concederetur. Sed hoc non est odire Deum
propter se vel quia ipse est Deus, sicut ipse potest per tunen non potest
assentire intellectum assentire quod nonnisi esset quod ego essem beatus,
et tunen non potest assentire per intellectum quod Deus est malus, vel
quod beatitudo ideo est mala quia est respectu Dei Accipiendo autem
'nolle Deum propter se' vel 'nolle fruitionem Dei quia est simpliciter mala',
dico quod sic non potest efficaciter nolle ipsum.
1 Secundo] Ad secundwn F 13-14 vel- dilcctione] m.g. aL m. F 14 aliqua- de] 6n.
fll.m. F 30 quod] quia A
47C

supra n. 54.

10

...,

l,.,it

!
.1!

15

20

l,1.

H
...,.
~

.i

25

l.
. 1:

30

ti
jl

1:

.~ I
I

120

10

15

20

25

LffiER I

Sed cum volWltas habet nolle se velle Dt."UIIl, sequitur quod Deus
erit obiectwn immediatwn illius volitionis, quae est obiectwn imrnediatwn ipsius nolle, et non obiectum illius nolle.
Si autem arguatur de bono et malo in universali, potest
concedi uniformiter quod, sicut in volendo se diligere malum vult
malum, quia vult dilectionem mall, et ilia est mala, ita nolendo se
diligere bonum, habet actwn nolendi bonum, quia habet actwn
nolendi dilectionem boni, et dilectio boni est bona.
Ad tertium argumentwn: 48 aut accipitur 'appetere finem'
pro actu diligendi finem seu desiderandi, qui est actus animae,
et sic appetere finem non est passio communis omni naturae;
aut accipitur pro esse apto nato ordinari in finem, et sic nihil
ad propositum, quia hie quaeritur de actu elicito.
Ad quartum,49 dico quod volWltas stante dictamine de malo
respuendo potest cessare ab omni actu, et non oportet necessarlo
quod odiat malum; nee ideo sequitur quod diligat malum, quia
potest esse sine omni actu. Tamen si quaeras utrum anima possit
diligere malum, dico sicut prius de bono,so quod non potest
diligere malum dilectione tall quae causatur per assensum
intellectus quo assentiat ipsum esse diligendum quia est malum.
Hoc enim non potest nisi posset assentire quod omne malum est
diligendum et nullum malum odiendum, et hoc non potest
intellectus et per consequens nee volWltas potest sic diligere
malum. Tamen potest diligere malum Sibi propter aliquam
condicionern extrinsecam, sicut intellectus assentire ipsum esse
diligendum et aliter non. Unde sicut dixi unifonniter de bono,st ita
proportionaliter de malo odiendo. De tristitia vero, dico quod
tristitia, quae necessario et non libere causatur, est passio sensitiva.
0111. A
11 et 0111. F 12 pro 0111. F
apto] apte A
et 0111. F
potest cessate 0111. A 18 bono] aJd. dico F 24 siln] mihi F propter] vel A
sicut] potest A
esse 0111. A
26 et 0111. F
unifomliter] ant. sicut F
odiendo] diligendo A
vero 0111. F
quod] quantum A 28 et non libere
om.F

9
15
25
'1:1

argumentum

<II!Cf. supta n. 55.


49Cf. supta n. 56.
SOC supra n. 47.
SIC supta n. 47.

&

81

8~

DIST.

83

84

85

1 QUAEST. 3

121

Ad quintum,52 cum acctpltur quod ostenditur sibi sub


ratione omnis boni, aut intelligitur quod cognitio viae sit talis de
J)eo virtute cuius cognoscitur evidenter ipsum esse summum
bonUDl, aut quod creditur in via esse summum bonum. Isto
secundo modo concedo quod sic creditur in via esse summum
bonum. et dico quod hoc non obstante voluntas potest non
causare.actum suum.
Et cum dicis 53 quod tunc posset magis allici quam voluntas
aDicitur, aut quod posset haberi de eo clarior notitia, concedo; aut
quod aliquid aliud posset poni in anima naturaliter quod magis
occessitaret voluntatem ad causandum istum actum, nego. Dico
quod quocumque actu abstractivo cogruttoms posito, non
necessitaretur nisi tantum si voluntas necessitaret se ipsam,
volendo se diligere Deum modo supra dicto.54
Unde cum accipitur,55 finis movet ultimate, allicit ultimate,
et multa talia, si intelligatur quod finis vel cognitio finis primo
alliciat voluntatem, et per hoc voluntas aliquo modo trahitur, et
secundo plus, et sic procedendo usque ad finem tractatus, nego
mum processum de voluntate. Concedo tamen quod ad
perl'ectiorem cognitionem delectabilis sensibilis vel imaginabilis
causatur delectatio sensitiva maior et minor, sed nihil ad
propositum de ilia.

10

15
,I

20

[Ad rationes Petri Aureoli]


86

Ad primum secundae opinionis56 quantum ad secundam


conclusionem meam.57 lliud primum argumentum procedit ex
fillso, scilicet quod ista contingentia libertatis in patria sit respectu
3 evidcntcr 0111. F ipsum 0111. A 4 bonum2 0111. A 5 aeditur] cognoscitur A
8 dic:is] dicitur F 8-9 magis - posset] al. m. F 9 allicitur] allici F posset]
possit A habeti post eo F
eo] ea A
notitia] atiJ. et A
concedo] atiJ. sic
A 11 actum] atiJ. et A nego] atiJ. et A 14 supra] superius F 15 ultimau:Z 0111. F
16 multa] omnia F 18 usque - ttactatus 0111. F 24 primum] tationem A
quantum ad] contta A 25 meam 0111. F IDud 0111. A 26 sc:ilic:et 0111. F

52C supra n. 57:


5!C supm n. 57.
54C supm n. 22, 52.
5!C supmn. 57-58.
sec supm n. 59.
57C supra n. 41.

25

122

to

15

20

25

UBER 1

actus beatifici. Hoc falsum est, sicut supra est probatum. 58


Ad secundum,59 cum arguit, si aliqua bonitas inducit diffi.cultatem ad actum oppositum etc., primo dico quod argumentum
est aeque contta te, quia aeque probat quod non possit contingenter frui in v.ia stante cognitione Dei, quod negas. Probatio istius: quia ubi bonitas finita inducit difficultatem ad non
volendum, maior bonitas inducit maiorem et infinita inducit
impossibilitatem. Sed per te cognitio alicuius delectabilis finiti
inducit diffi.cultatem voluntati in v.ia ad non volendum illud. Igitur
cognitio maioris delectabiblis maiorem, et sic cognitio viae infiniti
delectabilis inducet impossibilitatem; sed cognitio Dei est huiusmodi; igitur etc.
Item, secundum istud aeque probares quod diffi.cilius cessat ab actu diligendi angelum quam respectu sui ipsius, quia
cognitio maioris boni per te reddet maiorem difficultatem non
diligendi
Confirmatur, quia sic, multo magis probatur quod cognitio
Dei in v.ia sit infinitae perfectionis, quia excedere cognitionem.
lapidis et ligni arguit cognitionem excedentem maioris perfectionis
quam si excederet tantum cognitionem lapidis. Igitur si excedat
cognitiones [istarum] trium, adhuc est maioris perfectionis; et per
consequens si excedat infinitas, esset infinitae perfectionis. Sed
cognitio Dei excedit infinitas, quia si essent infinita cognosabilia
et infinitae cognitiones illorum, adhuc cognitio Dei esset nobilior
qualibet illarum, et maxime visio Dei, aliter non beatificaret. Ex
quo argumentum illudM aeque probat falsum. sicut verum; propter
illud non est ponenda ilia conclusio.
Item, secundum istu.d v.iator potest naturaliter confirmare se
in bono et facere se de spiritu. libertatis, ita ut hbitum sit stbi
5-6 Probatio istius] Probo assumptum F 8 Sed] Se(!) A
15 reddet] reddit A
17 Con.fumatur] Confirmo F
18 infinitae] imperfix:tae F 21 cognitiones] cognitionem F 22 Sed] Igitur cum
(/in. al. m.) F
26 quo] aJJ. arguo F
illud 0111. F
probat] probatur A
29 hbitum] lic:itum A

1 supm] superius F

9 voluntatij volmdi A

sac supm n. 36.


59C supm n. 60.
60Cf. supm n. 60.

lfiC 'I"j;
I'

DIST.

1 QUAEST. 3

'

123

i,

&cere quidquid placet sibi Nam habitus naturaliter adquisitus in


uno gradu reddit difficultatem ad actwn malum per te, et in
maiori gradu maiorem difficultatem; igitur in aliquo gradu impossfuilitatem ad actum malum, quia conatus voluntatis per te
est finitus; igitur habitus per finitwn augmentum potest ad illam
proportionem pervenire. Item, actus rectus est nobilior
quohbet reflexorum suorum, et in taltbus est ire in infinitum.61
Ideo dicendum ad argumentum.62 Uno modo dicitur quod
apprehensio delectabilis non reddit difficultatem aliquam ad
quemcumque actum voluntatis et oppositum, sed tantum de
appetitu sensitivo, quia apprehensio sensitiva delectabilis nata est
causare passionem sensitivam, et ideo reddit difficultatem ad
oppositum actum sensitivum appetitivum. Ideo illae tristitiae et
iJ)ae delectationes quas experimur reddere difficultatem talem,
sunt sensationes appetitivae, et difficultas est in illis actibus et non
in actibus voluntatis.
Tamen sive istud sit verum sive non, semper argumentum
aequivocat de habitu, et etiam est Achilles in multis motionibus.
Ideo alias replicabo super istud argumentum, scilicet dist. 2
quaest 1.63 Tamen potest forte dici ad argumentum, ut pertinet ad
propositum, quia ut sic maior est falsa. Suppono enim quod
bonitas obiecti non dicitur reddere difficultatem voluntati nisi
tantum per denominationem exttinsecam, ex hoc scilicet quod sua
cognitio illius obiecti reddit difficultatem voluntati Hoc
supposito, tunc ista est propositio 'ubi cognitio delectabilioris
obiecti reddit maiorem difficultatem quam cognitio obiecti minus
delectabilis, ibi cognitio obiecti infiniti delectabilis reddit

i:i

',, I

:1 I

t ',

ir

''I.

10

15

20

25

1 placet sib!] s. p. F 34 maiorem- conatus] 111& al. m. F 6 rectus] reflexus F


llllibus] illis F
10 et oppositum] etiam ad propositum A
11 quia
appn:beosio] a. enim F 13 oppositum] propositum A 18 aequivocat] aeque
amsat A
est Achilles 0111. F
in] de F 19-20 replicabo - Tamen] de illo
modo arguendi dicetur F 20 potest] port did F argumentum] add quod maior
est &!sa F
pertinet] est F 21 quia - &lsa 0111. F 23 tantum 0111. F scilicet
0111. F sua 0111. A
7

6tC Cbatton, &portalio et Ud1nrJ mprr Setdlfdiar, prol q. 2 a. 5 (ed.


127-128).
BIC supra n. 60.
63{: infra d. 2 q. 2 n. 46.

J.

C. Wey p.
, I

124

10

15

20

25

LIBER I

impossibilitatem'. Dico quod ista propositio est falsa, ubi potentia


est libera respectu actuwn quos causat respectu omnium obiectorum delectabiliwn, si essent infinita, aliter enim aeque probaret
de fruitione viae. Ex quo enim est [aeque] contingenter libera
respectu actuwn suorum quos causat respectu infiniti sicut
respectu finiti, ideo ex hoc quod est cognitio infiniti, non
contingit concludere potentiam non liberam, quia oppositum
teneo in principali.64
Ad probationem, cum arguitur quia voluntas est finita,65
quid intelligis tu per voluntatem finitam? Aut quod solwn possit
in actus finitos, et sic est falsum, quia potest in actus infinitos. Aut
quod solum potest in actus respectu obiecti finiti, et sic etiam
falsum est, quia potest diligere Deum. Aut intelligitur quod sit
finite libera, respectu scilicet actuum finitorum vel respectu
obiectorum finitorum, et sic adhuc falsum est, quia est libera
respectu actuum quos causat respectu quorumcumque obiectorum. Aut intelligitur quod voluntas sit ens finitum, ita quod
non sit Deus, sed sit essentia quaedam tinita [et] dico quod sic.
Unde ista stant simul, quod sit essentia quaedam finita in essendo,
et tamen quod possit libere in actus infinitos et in actus respectu
obiecti infiniti, et ideo nullus illorum actuum tollit eius libertatem.
Aliter potest dici ad argumentum,66 quod cognitionem,
saltem repraesentativam, evidentem esse obiectwn delectabile,
reddere ipsi voluntati difficultatem ad non diligendum, potest
intelligi uno modo, quod faciat sibi esse poenale quod velit
omittere actwn ilium; alio modo, quod tardet eam in causando
ilium actwn. Primo modo, cognitio maioris boni non reddit
maiorem difficultatem, quia quemlibet actwn suum causat subito.
1 ubi potentia] ut posita A 7 contingit] convenit A 10 intclligis tu) intelligitur
F 11 et 0111. F 12 actus) actu A et sic etiam 0111. F 15 et sic adhucj dico quod
F 17 intelligitur 0111. A 18-19 dico- finita om. A 21 et (llfl, F eius] illius (JxnJ
libcrtatcm) A 22 Aliter- as:gumentum (fin. n. 94) 0111. A 28 quemlibet] qualibet F
64C supra o. 3.
65Haec sententia Petri Aureoli non cxprimitur supra in n. 60; colligi lllmen potest
ex dictis in suo Saipto mper Senllnlim, I d. 1 sect 8, cd. E. Buytaert (FIP text series
o. 3, p. 453).
66C supra o. 60.

93

94

D!ST. 1 QUAEST. 3

95

125

Secun.do modo, potest concedi quod reddit maiorem difficultatem; sed tunc non sequitur quod cognitio infiniti inducat impossibilitatem, sed solum quod velle illud omittere sit sibi magis
poenale quolibet aliquorum infinitorum divisim, quod non videtur
ioconveniens, sicut patebit distinctione secunda,67 ubi plenius
solvetur istud argumentum.
Ad tertium argumentum illius opinionis,6" dico quod illa
tristitia quam experimur in via non esse in nostra potestate,
est quaeclam passio sensitiva causata a causis naturalibus mediante
tnUlSmutatione organi, ideo non est immediate et subito in nostra
potestate. Sed istud nihil ad propositum, quia hie quaeritur de actu
voluntatis.
Ad quartum,69 nihil est ad propositum, quia non ponitur
actus beatificus in nostta potestate,7D ideo anima non potest
suspen.dere illum actum.
[Contra argumenta tertiae opinionis]
Ad primum tertiae opinionis71 contra tertiam conclusionem
meam..72 Ad primum, patet supra,73 quod sicut intellectus potest
habere quendam actum quasi imaginativum impossibilium, ita
potest voluntas habere quoddam velle vel nolle simplex correspondens; sed ex isro non sequitur quod voluntas possit causare
efficax odium Dei quo odiat Deum propter hoc quod ipse est
Deus, sicut nee assentit ipsum esse malum quia est Deus.
Ad secundum,74 concedo quod voluntas potest velle se
ipsam non esse, licet hoc non possit velle secundum rectam
rationem, maximed cum non constat sibi Deum velle ipsam non
esse. Tamen si velit se ipsam non esse, hoc vult propter aliquam
d,Lom 'maxime cum non constat' mque mJ 'aliam condicionem' (fin.

10

15

20

n.

98) trJtlex A habet: Tamen dico quod tunc hoc vult propter aliquam
mtionem extrinsecam, ut quia libentius vult non esse quam esse m

poena; ibi enim est involuntarium mixtum, et per consequens non odit
ae propter se, licet possit nolle ipsum [Deum], immo velle ipsum non esse

25

propter poenam quam infert, sed hoc non est odire ipsum odio opposite
fruitioni
8 nostta potestate] p. n. A 11 istud om. F quia hie] ~ al. m. F
18 meam Ad primum om. F
supra] superius F 22 quo] qua F
possitF
57C infra d. 2 q.
71C

1 n. 89.

13 est om. F
25 hoc] post

68Cf. supra n. 61.

supra n. 63. 72Cf. supra n. 46.

69Cf. supra n. 62 711(; supra n. 36.


73C supra n. 33. 74C supra n. 64.
(I

126

LIBER I

rationem extrinsecam, ut quia libent:ius wlt non esse quam esse in


poena, ita quod non odit se propter se, sed propter poenam
fugiendam; et sic est involuntarium aliquo modo mixtum. Ita
nolendo Deum seu odiendo, non causat odium respectu eius
propter se, sed propter aliquam aliam condicionem.
Ad tert:ium75 potest dici quod sumendo amicit:iam respec-

9'1

tu Dei pro dilect:ione Dei propter se est virtus quaedam, et


10

15

sive habeat nolle contrati.um possibile causari sive non, saltem


voluntas creata non potest tale nolle efficax causare, sicut nee
intellectus assentire ipsum esse malum propter hoc quod est Deus.
Utrum autem omnis virtus requirat passiones contrarias, alias
patebit76
Ad quartum77 dico quod odium damnat:i vel non est odium
Dei propter se, sed magis propter hoc quod damnavit eum; seu
propter invidiam qua sibi invidet ut ei aequiparetur, vel quia ab eo
punitur, vel aliqua alia de causa; vel si est odium Dei propter se,
illud non causatur naturaliter ab illo damnato, sicut probatum est, 78
quia intellectus non potest evidenter assentire quod ipse sit malus propter se, propter errorem in principiis pract:icis.
7 potest diciJ dico A sumendo - Det] anima si suman.xr A 8 quaedam 0111. A
possibile cal:lSari 0111. A
non] atitJ. dico quod A
9 nolle] atitJ. sibi A
saltern 0111. A 10 aealll om. A nolle efficax 0111. A 11 ipsum - Deus] quod
Deus propter se est malus A 13 patebit] potest patc:re F 14 dico quod om. F
15 sed - propter se] ll{g. al. m. F
magis] vel A
hoc - cum] carentiam
bcatitudinis quam damnatus habet A
seu] vel A 16 qua - pwntur om. F
17 odium] Dcum(l) A
18 illud om. A
natutaliter 0111. F
illo] ipso F
probatum est] est p. F 20 non] mtione A

7SC supm n. 65.


76f'orte

intendebat Cbatton hac de re tiactllre in tertio libro I...edNmt; c &portalig in

msent, d. 33 q. 2n. 33-35.

77
78

C supm n. 66.
C supra n. 4647.

t 1r:

DIST. 1 QUAEST. 3

(Ill

!02

127

[Ad argumenta principalia]


Ad primum principale,79 patet quod potest viator non
diligere se, immo odire se, non odio distincto contra frui, ita quod
odiat se propter se, sicut nee intellectus assentit se ipsum esse a se
ipso odiendum propter hoc quod ipse est idem sibi ips~ vel
propter hoc quod ipse est subiectum, sic enim erraret in principiis.
Ita, quantum ad hoc, dicendum est de Deo.
Ad secundum principale,so patet per dicta et patebit
distinctione secunda, quia cognitio maioris boni non plus impedit
voluntatem omittere actum diligendi illud quam cognitio minoris
boni, quia voluntas subito elicit actum quemlibet quem elicit, vel
omittit quem omittit, sic intelligendo quod causatio actus non est
successiva, ideo non est tardatio dum causatur. Tamen cognitio
obiecti magis delectabilis est, qua posita magis est poenale ipsi
voluntati velle omittere delectationem respectu eius quam cognitio
minus delectabilis. Et ex hoc non sequitur quod cognitio infiniti
delectabilis reddat impossibilitatem omittendi actum, sed solum
poena qua est sibi magis. poenale velle illam omittere quam velle
omittere aliquam aliam de numero illarum infintarum, de quibus
argumentum procedit, et quas infinitas argumentum supponit.
1 quia- practicis om. F 4 Ad- supponit (fin. n. 102) om. A

10

15

20

.,

~:
1!

?IC supmn. 1.
IIIC supm n. 2

. I
I
11

10

15

20

25

[Distinctio 1
Quaestio4
Utrum includat contradictionem quod aliquis fruatut
essentia et non persona]
Quarto,1 quaero circa .istam d.istinctionem, utrum includat
contradictionem quod aliqu.is videat vel fruatur essentia et non
persona, seu una persona licet non alia.
Quod sic. Primo, quia omnia sunt unum in divin.is, ubi non
obviat relatlonis oppositio.2 Nisi enim haec propositio esset veta,
non haberemus certitudinem quid [esset] concedendum in divinis
vel quid negandum, sicut nee Sancti habuerunt. Cum igitur nulla
oppositio relativa impediat quin cuiuscumque fruitionis obiectum
est una persona, quin alia persona sit obiectum eiusdem, nee quin
cuiuscumque fruitionis obiectum est essentia, quin persona sit
obiectum eiusdem; sequitur etc.
Secundo sic. Dilectio Dei est in hbera potestate nostra
tarn in via quam in patria, per te,1 igitur si essentia sit diligibilis a
voluntate nostta, non dilecta persona, vel una persona, non
dilecta alia, sequitur quod voluntas creata haberet in sua potestate
causare dilectionem quae haberet essentiam pro obiecto et non
personam, vel unam personam et non aliam. Quod falsum, quia
in diligendo essentiam super omnia, impleret legem Dei non
colendo aliquam personam.
Ad oppositum. Sunt distincti articuli fidei de tmitate
essentiae, et de ipsis personis divinis. Igitur aliqua potest esse
cognitio tmius quae non alterius, et eadem ratione potest esse
aliqua fruitio respectu unius quae non sit respectu alterius, quia
non apparet maior contradictio de fruitione quam de cognitione.
[Status quaestionis]

30

In ista quaestione erunt quinque articuli. Primo enim


videndum est utrum concedens affirmationem et negationem
16 in] /l{g eod. m. F 28 quam de cognitione)ll.( eod. m. F
vtrsio huius quaestionis invenitur in codicc A; c .\ppendix :\; in ista quaestione patet quod Chatton sccutus est vestigia Ioannis Duns Scoti; cf. Duns Scotus,
Lmtra, I d. 1 p. 1 q. 2 (XVI 71-84); OrrJitllllio, I d. 1 p 1 q. 2 (I120-39).
JC Ansehnus, Dt proerssiom Spitihts Stmdi, cap. 1 (eel. Sclunitt, II p. 181; PL 158,
288).
JCf. Ockbam, Scriphtm in I Sent., d. 1 q. 6 (mb I 506).
I Alia

DIST. 1 QU \EST. 4

129

verificarl de diversis concepttbus personanun, vel essentiae et


personae, habeat ponere quod sit contra.dicno videre seu frui una
persona non fruendo alia. vel essentia non fruendo plrsona.
Secundo, videndum est utrum ex hoc quod in divinis omnia sunt
unum ubi non obviat relationis oppositio, condudi possit quod sit
conttadictio frui una persona non fruendo alia, vel essentia non
fruendo persona. Tertio, videndum est utrum ex indivisione inter
essentiam et proprietatem personalem poss1t probari hoc
includere contradictioncm. Quarto, videndum est utrum magis sit
conttadictio videre esscntiam non videndo personam, quam frui
essentia non fruendo persona, vel e contra. Quinto, rcspondebitur
ad quaestionem et ad argumenta.

10

[Art. 1 - Utrum sit contradictio videre seu &ui una persona


non videndo seu &uendo alia]
.~

Primus igitur articulus est, utrum concedens affu:mationem


et negationem verificari de conceptibus personarum divinarum,
vel essentiae et personae, habet ponere quod sit contradictio
videre seu frui una persona non videndo seu fruendo alia, vel
essentia et non persona.

15

[Opinio Ockham]
Opinio aliquorum concedentium affirmationem et negationem verifican de conceptu essentiae et divmanun personarum, est quod sit contradictio. Et ponunt octo quaestione
ista.
Primo erum distinguunt,4 quod per diligere essentiam non
diligendo personam, aut intelligitur idem quod posse scire se
diligere essentiam, non sciendo se diligere personam; et isto modo
intelligendo, tunc ponentes quod sit possibile frui essentia non
fruendo persona, ponunt verum,s et hoc probant argumenta
eorum. Aut intelligitur quod aliquis potest ordinate diligere
essentiam, ita quod simpliciter non diligat personam, [et] sic non
videtur verum.
Secunda dicunt6 ad quaestionem. quod "nee licite nee illicite
contingit frui essentia non fruendo persona, nee in via nee 111
40ckbam, Scriphmt in I Sent., d. 1 q. 5 (Ufh I 452453).
5Resp. Duns Scotus, Otdinolio, I d. 1 p 1 q 2 n. 42 (II, 26- 2"T).
60ckham, Sfripbttn in I Sent., d. 1 q. 5 (01b I 455).

25

30

130

10

15

20

25

30

LIBER I

pattia." Hoc probatur fprimo] sic. ''Numquam de eadem re debent


concedi contradictoria, nisi habeantur in Scriptura sacm vd ex
detenninatione Ecdesiae, vel evidenter et consequentia foanali
ex talibus inferantur." Quia "difficillimum est aliqua cont:ra.dictoria verificari de eadem re, nee est hoc ponendum nisi
propter firmam fidem; et per consequens hoc non est ponendum nisi ubi fides compellit" Igitur ista non sunt concedenda, scilicet quod aliquis fruatur essentia et non fruatur
persona, quia nee habentur in Scriptura sacm nee ex
detemlinatione Ecclesiae, nee sequuntur evidenter et formaliter ex
talibus. Et fides non compellit ad aliquid ponendum nisi quod
habeatur aliquo istorum modorum.
Secunda arguitur sic.7 "Quilibet obligatur ad diligendwn
illud quod est swnme diligendum; sed persona divina est summe
diligenda, et ita perfecte sicut ipsa essentia divina; igitur saltem
non potest esse licitum &ui essentia non fruendo persona'',
eodem modo quo nullus potest - saltem ordinate - &ui una
persona non fruendo alia, quia "quilibet aequaliter obligatur ad
fruendum una persona sicut alia."
Tertio [sic].B Si esset possibile, maxime hoc videretur, quia
aliquis posset per eundem actum numero modo &ui essentia et
persona, et postea per eundem actum frui essentia, licet non
persona. Sed hoc falsum, quia non est possibile transire a
contradictorio in contradictorium sine omni mutatione, ubi
transitus ille non est propter successionem temporis vd motus
localis. Sed neutrum est hie, igitur etc.
Item, quarto sic.9 Augustinus, I De Trinitate [cap.] 10 dicitlo
"Sive audiamus 'Domine, ostende nobis Filium', sive audiamus
'Domine, ostende nobis Pattern', tantumdem valet, quia neuter
sine altero ostendi potest"
2 concedi] ~ al. m. F

70c:kham. Smpmm in I Sent., d. 1 q. 5 (01b I 453).


BOckbam, ibid.
90c:kham.Smptwninl Smt.,d 1 q. 5 (O'Th I 461-462).
tOAugust., De Tlin., 1 c. 8 n. 17 (CCL50,52; PL42, 832); et loan. 14, 8.

DIST. 1 QUAEST. 4

11

12

1-l

131

Item quinto,11 qwa ex essentiali identitate pen;onarum


concluditur quod una pen;ona non potest creare, alia non creante;
igitur eadem ratione propter earum identitatem essentialem una
non potest ostendi alia non ostensa.
Tertio dicunt isti in solutionibus obiectorum,12 quod "omnis
conceptus pen;onae est conceptus essentiae et e conven;o"; et "quamcumque cognitionem habuerunt philosophi de divina essentia,
habuerunt de pen;ona." Hoc probant in solutione una, "quia
non est concedendum aliquid vere affirmari de alia re, et vere
negari de alia, quae sunt una res simplicissima" nisi fides
compellit Et patet ratione, secundum eos, "quia si intelligatur
Pater, intelligitur essentia, quia sunt una res, et si intelligatur
essentia, intelligitur Filius, quia sunt una res; igitur si intelligatur
Pater, intelligitur Filius."
Similiter, per Augustinum,t3 neuter sine altero ostendi
potest, ut dictum est14 Similiter, aliter non posset ex illorum
identitate essentiali ostendi quod una creante alia creat Similiter,
si. non, hoc esset quia unum non est de intellectu alterius, ideo
unum posset intelligi alia non intellecto; sed hoc non sequitur,
quia oportet addere quod nee unum sit de intellectu alterius, nee
idem realiter.
Quarto dicunt ibi in solutione una,ts quod "aliquis
conceptus prima dicitur de essentia, et non prima de pen;ona",
sicut 'esse sapientem', 'esse creativum'; nam prima competere
alicui est competere illi et nulli nisi de quo illud verificatur; sed
'esse sapientem' et '[esse] creativum' sic conveniunt essentiae et
non pen;onae.
Si DICIS: istud repugnat praedictis, tunc aliquid negatur de
pen;ona quod vere affinnatur de essentia, - DIClJNT1 6 quod hoc est
concedendum ubi fides compellit Sic est in isto exemplo, quia eo
110ckbam, Striptllm in I Sent., d. 1 q. 5 (OTh I 458).
UOckbam, Saiphlm in I Sent., d. 1 q. 5 (OTh I 457, 458459, 461).

UCf. supra n. 9.

40ckham, Saiphlm in I Sent., d. 1 q. 5 (OTh I 462).

1SOckbam, Striptllm in I Sent., d


1150ckbam,Striptllmin I Sent.,d

1 q. 5 (OTh I 457458).
1 q. 5 (OTh I 458).

10

15

20

25

',,

i
'1
30

, J

LIBER I

132

10

15

20

25

30

ipso quod fides tenet quod 'esse creativwn' convenit essentiae et nulli nisi de quo essentia verificatur, ideo tenet quod
primo convenit essentiae; ex hoc etiam quod fides tenet quod
convenit Filio, et quia Pater non est Filius, sequitur quod convenit
alicui de quo non verificatur Pater, et per consequens non
convenit Pat:ri primo.
Quinto videntur dicere versus finem quaestiorus et in
solutionibus diversorum argumentorumP quod aliquis potest
haberi conceptus proprius divinae essentiae, qui ita competat
essentiae quod non personae, ut iste conceptus compositus 'ens
nee producens nee productum' seu 'nee generans nee genitum';
licet enim per istum conceptum aliquo modo intelligatur persona,
tamen sic est conceptus proprius essentiae quod verificatur de
essentia et non de persona. !stud enim tenendum est ex creditis,
quia fides tenet quod quaelibet persona est producens vel
producta, et tamen quod essentia nee est producens nee producta.
Concedi igitur potest quod essentia intelligitur illa intellectione et
persona non, prout essentiam intelligi illa intellectione et
personam non intelligi illa intellectione est convertibile cum hoc
quod est illum conceptum praedicari de essentia et non de
persona.
Sexto videntur ibi dicere18 quod non debet sic concedi quod
aliquis possit frui essentia non fruendo persona, quia ad hoc non
compellit fides; hoc enim non sequitur ex traditis in Scri.ptura vel
[ex] detertninatione Ecclesiae; et ideo concedendum est quod
voluntas non est tantae abstractionis quantae intellectus.
Si DICIS: 19 "ille qui credit tres personas non esse et vult eas
non esse, non fruitur illis, immo odit eas; et tamen talis infidelis
fruitur divina essentia" et se exponeret morti pro Deo, - DICUNT
quod "talis fruitur et essentia et personis, licet ignoranter, eo quod
nescit se frui illis personis;" tamen forte illa fruitio est inordinata.
1-3 quod- tenet) in ima mL aL
11Qckham, Sctijmtm in I Sent., d.

IlL

1 q. 5 (OTh I 482).
IIIOck:bam, Sctiphtm in I Sent., d. 1 q. 5 (OTh I 483).
l'l()ckbam, Sctiphtm in I Snll., d 1 q. 5 (01h 1467).

15

16

17

DIST. 1 QUAI:S'T. 4

\9

133

Septirno dicunt in solutionibus argumentorum ut supra/"


quod "de virtute sermonis haec debet concedi quod 'ex purls
naturalibus ita bene cognosci possit trinitas personanun sicut
divina essentia'," tarnen philosophus potest scire se cognoscere essentiam, licet non sciat se cognoscere Trintatem. Istae
eoim duae propositiones distinguuntur 'Deus est', 'Trinitas personarum est', licet tennini istarum propositionum significent eandem rem. Tamen quia termini sunt signa alterius rationis, una
propositio potest sci.ri, licet alia non sciatur. Ideo concedunt in
alia solutione21 quod licet una persona non possit intelligi. sine alia,
mmen sunt distincti articuli de distinctis personis, quia aliquis
potest credere se concipere unam personam, non credendo se
concipere aliam.
Octavo dicunt in solutione ilhus argumenti,22 quod una
persona non potest intelligi sine alia, quamvis possit significari
sine alia, sicut unum correlativorum non potest intelligi. sine alio,
et tamen potest significari sine eo. Et concedunt quod prima
persona significatur hoc nomine 'Pater' et secunda persona non.
Licet non possit intelligi secunda persona, non intellecta prima,
quia illae propositiones sequuntur ex dictis in Scriptura et
determinatione Ecclesiae, et aliae non. Significari enim aliquo
nomine vel conceptu est esse illud de quo verificatur et pro quo
supponit illud nomen vel conceptus. Sed hoc nomen 'Pater' ita se
habet ad personam primam, et non ad secundam personam.

10

15

20

[Prima via arguendi contra opinionem Ockham]


20

Contra istam opinionem atguo quadruplici via. Primo enim


probo quod non salvet propositiones ad quas compellit fides de
personis divinis. Primo sic. Ista propositio tenetur fide 'Pater in
divinis non est Spiritus Sanctus', sed istam propositionem non
possunt salvare, tenendo quod prima persona non possit intelligi
aliqua intellectione qua non intelligatur tertia persona, igitur etc.
4-5 se cognoscerej ~ oL 111. F 15 possit)
31 tertia] secunda F

oL 111. F 16-19 sine- prima2j tr1J. F

2110ckbam, Smptum in I Sent., d. 1 q. 5 (01h 1465-466).


2t0ckham, Sttiphllll in I Sent., d. 1 q. 5 (OTh I 469).
220ckbam, Sttiphllll in I Sent., d. t q. 5 (OTh 1470).

30

134

tO

15

20

25

30

LIBER l

Assumptum probo, nam propoSltlo quam intellectus format


dicendo quod Pater non est Spiritus Sanctus, componitur ex
intellectionibus. Aut igitur intellectio illa, quae est subiectwn
propositionis, repraesentat primam personam et non tertiam, et
habetur propositum, quia tunc per illam intellectionem intelligitur
prima persona et non tertia. Aut aequaliter repraesentat personam
tertiam sicut primam, [et] tunc propositio illa est aeque falsa sicut
vera, quia aeque significat quod tertia persona non sit tertia
persona, sicut significat quod prima persona non sit tertia
peisona. Similiter, tunc eadem ratione praedicatum aequaliter
repraesentat primam personam sicut tertiam, et per consequens
aeque significabit quod prima persona non sit illa persona sicut
quod prima persona non sit tertia. Aut illud subiectum
propositionis repraesentat primam personam prima et connotat
secundario tertiam personam, [et] hoc non potest dari, quia
conceptus ille qui subicitur in illa propositione refert ad primam
personam et non ad tertiam personam, sicut conceptus spiratoris
refert ad tertiam personam et non ad secundam personam.
Si DICTI1.1R. ad istud, iuxta ultimum dictum opinionis,23 quod
per subiectum illius propositionis in mente non solum intelligitur
prima persona, sed etiam tertia, tamen sola prima significatur per
illud subiectum, et ~ persona non, quia illud subiectum non
verificatur nee supponit pro tertia persona, sed solum pro prima
persona;- CONIR\: istud non valet, quia ubi significari non est nisi
intelligi, omne quod significatur intelligitur; sed significari per
illam intellectionem quae est subiectum illius propositionis, non
est nisi intelligi. Ubi enim signum est intellectio, significari est
intelligi, et non nisi intelligi.; et ex opposite, ubi signum significans
est intellectio, quod non significatur, non intelligitur, quia
significari ibi est intelligi. Si igitur per illam intellectionem tertia
persona intelligitur, igitur et significatur, et si non significatur, non
intelligitur.
Confirmo, quia prima persona ideo significatur per illam
intellectionem. per te, quia prima persona est illud de quo
16 primam] secundam F

23C supra n. 19.

21

22

DIST. 1 QUAEST. 4

23

24

25

135

conceptus natus est verificari et pro quo ill.e conceptus natus est
supponere. Sed per me, ideo ilia intellectio seu conceptus natus
est verificari de prima persona, vel potius de conceptu primae
per.;onae, quia est conceptus seu intellectio eius qua prima
per.;ona intelligitur. Igitur prima pmona ideo significatur per
iotellectionem il1am, quia intelligitur per earn. Igitur si Spiritus
Sanctus aeque intelligatur per eam, aeque significabitur per earn.
Confinno totale argumentum. Quaere: quid est subiectwn
in ilia propositione mentis? Aut res extra, aut intentio, aut
quoddam ens fictum24 deminutum distinctum ab intentione et
etiam a re extra. Si intentio, habetur propositum, quia tunc
significari. per illud subiectum est intelligi. Non potest dici quod
res extra sit subiectum propositionis, quam causat anima, certum
est Si autem detur tertiwn, quod sit quoddam ens fictum, CONI'RA. Prima, quia hoc est falsum, quia tunc semper formaretur
ibi duae propositiones, quarum una componeretur ex intentionibus, et alia ex entibus fictis. Et per consequens propositio composita ex intellectionibus, cwn dicitur quod 'Pater
est deitas', esset propositio falsa, quia denotaretur quod ens
fi.ctum tettninans intentionem quae subicitur, esset deitas, vel
saltem illud esset aliud ens quod immediate temlinaret
intentionem quae esset pmedicatum in propositione composita ex
intentionibus.
Secunda, quia difficultas aeque stat de propOSlttone
composita ex intentiorubus, etiam posito quod essent ibi ta1ia
entia fi.cta. Certum est quod intellectus potest quodam ordine
causare intentiones, sicut vocaliter profert istas voces 'Pater
divinus non est Spiritus [Sanctus]'. lllud totale complexum, cuius
partes sunt illae tres intentiones, est quoddam signum rei extra;
sive . immediatum sive mediantibus entibus fictis, non curo.
Quaere igitur quae res intelligitur per intentionem prima causatam
sive immediate sive mediante ente ficto? Aut Spiritus Sanctus, vel
non. Si Spiritus Sanctus, igitur propositio ilia [aeque] est falsa sicut
vera. Si non, habetur propositum.
Tertio, quia posito quod propositio aliqua componatur ex
31De opinione Ockham respectu

ficti, cf. supm d 1 q. 1 n 82

10

15

20

25

30

35

136

to

15

20

25

30

35

LiBER I

entibus illis fktis, quaero de subiecto, ex quo est quidam


conceptus per te. Aut igitur per illwn conceptum obiectivum
concipitur Spiritus Sanctus, vel non. Si sic, igitur ilia propositio
nata est aeque esse falsa sicut vera, quia aeque denotat tertiam
personam non esse Spiritwn Sanctum sicut denotat primam
personam non esse Spi.ritwn Sanctum. Si per illwn non concipitur
Spiritus Sanctus, tunc habetur propositum, quia hie verificatur
affinnatio et negatio: 'prima persona concipitur illo conceptu
ficto, et tertia persona non concipitur illo conceptu ficto'. Tamen
nee Scriptura nee Ecclesia compellit ad hoc, quia nee
Scriptura nee Ecclesia compellit ad ponendwn talia entia ficta.
Secundo ad eandem conclusionem atgui potest sic, et est
quasi idem. Non est maior conttadictio quod una persona
cognoscatur cognit:ione incomplexa, alia non cognita, quam quod
una cognoscatur cognitione complexa, alia non cognita, quia
aeque sequetur eundem Deum esse cognitum et non esse
cognitum per illam cognitionem de cognitione complexa sicut
incomplexa, nee fides plus compellit ad ponendwn maiorem
contradictionem quam luc. Sed nulla est conttadictio quod una
persona cognoscatur cognitione complexa, alia non cognita per
illam cognitionem, sicut per istam propositionem in mente 'aliqua
persona est ingenita' intelligitur prima persona, ita quod totalis
propositio est cognitio complexa primae personae, et totalis
propositio non est cognitio complexa secundae personae nee
tertiae. Aliter non plus verificaretur pro prima persona quam pro
alia, quia non verificatur nisi pro re quae intelligitur per earn. Idem
est de ista propositione 'aliqua persona divlna est genita', et de ista
'aliqua persona divina est spirata', et de ista 'respectu duarum
personarum tantum aliquae personae divinae sunt a quibus est
Spiritus Sanctus', et ita de aliis propositionibus quae sequuntur ex
Symbolo respectu unius personae vel pluriwn personarum; igitur
etc.
Tertio sic. Non maior est contradictio quod una persona
intelligatur alia non intellecta, quam quod una persona incarnetur
alia non incarnata; sed ibi nulla est conttadictio; igitur etc.
10 nee- quia] "{g. oL m. F

26

1"

DIST. 1 QUAEb'T. 4

30

137

Hie mcrn.m. quod non sequitur, quia non sequitur: \ma


persona potest incamari sine alia, igitur una potest creare sine
alia', eo quod illud tenetur per Scripturam, et istud non; ita non
sequitur in proposito, quia unum tenetur ex Scriptura, et aliud
non. OJNTRA: ubi duo aequaliter apparent includere
repugnantiam, si fides teneat quod ex una parte non sit
:repugnantia, non est nobis certum quod ex alia parte sit
:repugnantia; sed aequalis apparet repugnantia viro indifferenti
unam personam incamari alia non incamata, sicut unam
personam intelligi alia non intellecta per eos; sed fide tenemus
quod ibi non sit repugnantia; igitur etc.
Confirmo, quia causa quare concederetur repugnantiam esse
unam personam creare alia non creante, et mmen non
concederetur repugnantiam unam personam incamari alia non
incamata, est quia viro sustinenti ttes personas esse unum Deum,
qui tamen esset indifferens ad uttamque illarum conclusionum,
apparet quod sit maior repugnantia ibi quam hie. Sed si non
appareret viro indifferenti maior repugnantia ibi quam hie, et fides
determinat hie non esse repugnantiam, non videretur unde
concludere fposset] ibi esse repugnantiam. Assumptum patet, quia
tali viro indifferenti appareret quod creare sit velle rem esse non
de aliquo, et iudicaret quod illud velle esset essentiale, et per
consequens necessaria conveniens tribus personis, sicut sapere vel
esse. Sed incamari non apparet sibi ita evidenter esse essentiale
tnbus personis, quia non appareret sibi quare una persona non
possit terminare dependentiam extrinsecam, alia persona realiter
distincta non terminante, maxime dependentiam illam de qua non
esset evidens quod ipsum terminare esset essentiale. Ex hoc patet
quod exemplum illorum non atguit
Quarto sic. Theologus nihil debet negare a potentia Dej, de
quo nullam probat conttadictionem posse argui; sed ponendo
talem cognitionem causari qua cognoscatur una persona et non
alia, theologus nullam poterit probare conttadictionem, quia tenet
quod non obstante quod personae divinae sint idem Deus
essentialiter, mmen sic distinguuntur realiter quod vere una
24 tsscntiale] acquale F 31 ponendoJ m& al. 111. F

to

15

20

25

30

35

LIBER I

138

10

generat aliqua generatione, alia non generante ilia generatione; et


ipse non poterit probare per aliquam viam quod plus includit
contradictionem unam personam cognosci alia non cognita, quam
unam genemre alia non generante, maxime cum ibi sit
denominatio intrinseca et hie extrinseca. Sicut enim tu arguis:
'persona cognoscitur, igitur essentia cognoscitur' et 'essentia
cognoscitur, igitur aliqua persona cognoscitur', ita arguo tibi
'persona generat, igitur essentia generat', quia sunt eadem res; et
sequitur 'essentia generat, igitur aliqua persona generat'. Ex quo
enim ex fide tu negas istas consequentias, non apparet unde probabis illas consequentias, et per consequens non apparet unde
probare [poteris] ibi contradictionem. Patet igitur quod modus i11e
dicendi non salvat propositiones ad quas fides compellit de ipsis
personis divinis inter se.

[Secunda via arguendi contra opinionem Ockham]

20

25

30

Secunda via arguendi contra op1n1onem potest esse


probanda quod non possit sic salvare propositiones ad quas fides
compellit de persona et essentia, licet hie sit magis dubium quam
in praecedenti [via]. Primo arguo sic. In dicto iliorum, per istam
cognitionem complexam 'entitas nee producens nee producta',
intelligitur esse essentia divina, et non intelligitur persona; igitur
non est repugnantia essentiam intelligi aliqua intentione qua non
intelligatur persona.
Hie potest quadrupliciter responderi. Uno modo, ut supra,
quod per ilium conceptum complexum essentia significatur et
persona non significatur, sed ex hoc non sequitur 'igitur essentia
per ilium intelligitur persona non intellecta'. - CONTRA istam
responsionem est argumentum supra,25 quia ubi gjgnum est
intentio, significari est intelligi; et per consequens si significari
potest essentia non significata persona, sequitur quod potest
intelligi [essentia], non intellecta persona.
Alia responsio potest esse, quod iste conceptus sic est
proprius essentiae et non personae, quod verificatur de essentia .et
non de persona; et similiter, supponere potest pro essentia et non
10-11 non- consequentias] ng. aL m. F 17-18 probanda- essentia] rrp. F srd dll aL

m. F
25Cf. supra n. 21.

31

3:

3;

DIST. 1 QUAEST. 4

139

pro

35

persona. - CoNTR.\ istud a.rgutum est supra,26 [quod] ideo


verificatur de essentia seu de conceptu essentiae, quia est cognitio
essentiae, quia signum illud verificatur pro isto significato, aliter
non staret significative. Igitur cum illud signum sit cognitio
complexa, et per consequens significare aliquid est esse
cognitionem eius, igitur verificatur pro illo cuius est cognitio. Si
igitur sit nata verificari pro essentia et non pro persona, igitur est
cognitio essentiae et non personae. Et eadem modo a.rguendum
est de suppositione.
Tertia responsio potest esse quod ipsa est cogniti.o et
essentiae et personae, tamen aliter et aliter, quia ipsius essentiae
sicut prima cogniti., et ipsius personae sicut connotati.. CON1RA istud: aeque stat argumentum de prima cognosci. Tunc
istae propositi.ones sunt concedendae 'essentia divina intelligitur
prima per illam intenti.onem', 'persona divina non intelligitur
prima per illam intenti.onem'. Sed istae non minus a.rguunt
repugnantiam quam istae duae propositi.ones 'essentia intelligitur
per istam intenti.onem', 'persona non intelligitur per istam
intenti.onem', nee fides plus compellit ad concedendum illas quam
istas, quia non videtur compellere nisi quia compellit ad
concedendum quod deitas nee producit nee producitur, et
compellit quod hoc negetur de persona. Sed hoc non plus a.rguit
illas propositi.ones [esse] concedendas quam istas; immo vel nihil
a.rguit, vel a.rguit quod illius sit cogniti.o essentiae et non personae.
Similiter, si esset secundario ipsius personae sicut obiecti.
cogniti., igitur saltem secundario posset verificari et supponere pro
persona illa, licet non primario.
Quarta responsio potest esse quod demonstrata ilia
cogniti.one complexa, concedendum est quod essentia intelligitur
per eam et non persona, quia fides hoc requirit; sed de alia
intentione non debet hoc cc;mcedi, quia fides hoc non requirit CONTRA: Non apparet maior repugnantia concedere [hoc] de alia
cogniti.one quam de ista; immo nee de fruiti.one. Si igitur [de] ista
non sit repugnanti.a, ita nee de alia. Vel a.rguo sic. Si fides
10 Tertia] Secunda F 34 non] add stat F nd 1XjJ. F

26C. supm n. 26.

10

15

20

25

30

140

10

15

20

25

30

35

LIHER I

compellat ad concedendum illa duo, igitur compellit ad concedendum aliquid de conceptu essentiae quod est negandum de
conceptu personae, et per consequens tollitur via probandi repugnantiam de una alia .intentione, vel etiam de ipsa fruitione,
de qua concedcretur quod esset fruitio essentiae vel cognitio, et
non personae.
Secunda argue sic ad istam conclusionem. Fides concedit
istas propositiones 'essentia divina est Filius', 'Pater non est Filius',
'essentia est Trinitas', 'Pater non est Trinitas', et sic de consimilibus. In istis propoS1tionibus in mente, quae componuntur ex cognitionibus, aut subiectum istius propositionis 'Pater
non est Filius nee Trinitas', aut est cognitio aequaliter
ipsius essentiae sicut personae, vel non. Si non, habetur propositum. Si sic, tunc idem significatur per istam propositionem
'Pater non est Filius' et per istam 'essentia non est Filius', quia
omnes termini significant idem, sicut cognitiones significant sua
obiecta. Et per consequens sicut ista est vera 'Pater non est Filius',
ita et ista 'essentia non est Filius', quia aequaliter idem cognoscitur
per terminos.
Si DICA'nTR aliter ad istud et ad praecedens, quod non
sequitur, quia cognitio una terminatur ad unum ens .intentionale
fictum, et alia ad aliud, - ISTUD NU m. est, quia haec est vera
'essentia divina cognoscitur per istam cognitionem mediante illo
ente fi.cto, et persona non cognoscitur per illam cogruuonem
mediante illo ficto, vel e contra', et stat argumentum. Similiter, [siJ
demonstratur illud ens fictum .intentionale vel obiectivum,
quocumque nomine nominetur, illud est signum rei, [et] tunc stat
argumentum, [quia] essentia divina significatur per illud ens
deminutum, et persona non significatur per illud, hie veri.ficatur
affirmatio et negatio; et ad haec concedenda non compellit fides,
quia sic fides compelleret ponere illa entia ficta.
Tertio argue sic. Ista duo sunt concedenda 'esse sapientem'
seu 'esse creativum' prima dicitur de essentia, et non dicitur prima
de persona; sed ad [concedendum] ista duo fides non plus
compellit quam ad concedendum quod essentia potest intelligi
9 essentia]ll al. m. F 22 ad) /in. ead m. F

36

3-

3~

Dnn. 1 QUAEST. 4

19

141

aliqua intentione qua non intelligi.tur persona; igitur istud debet


concedi. Primwn asswnptum ipsi concedunt in quarto dicto
eorumP Probe seamdum asswnptum, licet illud negent. Nam si
'esse creativum' prime dicitur de essentia, non potest intelligi quod
prime dici.tur de ilia re extra, quia res extra non est pars
propositionis in mente; igitur dicitur prime de conceptu essentiae.
[Sed] ille conceptus essentiae, aut est aequaliter conceptus
personae sicut essentiae, vel non. Si sic, igitur esse creativum non
plus dicitur de essentia quam de persona, quod negas. Si non,
tunc habetur propositum, quia tunc eo ipso quod fides compellit
ad concedendwn quod esse creativum prime dicitur de essentia et
non prime de persona, eo ipso compellit concedere quod aliquis
est conceptus et cognitio essentiae quae non est cognitio
personae.
Quarto argue sic. lsta proposttto 'haec prima persona est
beata' esset nata esse indifferenter vera quantum est de se, sive
Pater praecederet Filium duratione sive non; Jgttur suae
beatitudini non repugnaret per se et prime ex hoc quod est
beatitude eius, quod non haberet Filiwn pro obiecto; sibi autem,
ex hoc quod est beatitude eius, repugnat non habere deitatem pro obiecto. Igitur veritas istius propositionis 'prima persona
est beata' requirit per se aliqua perseitate quod venun sit dicere
quod essentia divina sit obiectum illius beatitudinis, qua perseitate non requirit esse venun dicere quod Filius sit obiectum
beatitudinis illius primae personae. Primwn assumptwn patet, quia
haec non est consequentia fottnalis: 'prima persona est beata,
igitur prima persona non praecedit secundam duratione'; et per
consequens oppositwn consequentis stat cum antecedente,
quantum est de forma, licet aliunde repugnaret Nee etiam [haec]
est consequentia fottnalis: 'prima persona est beata, igitur secunda
persona est obiectum suae beatitudinis,' et per consequens,
quantum est de forma, oppositum consequentis stat cum
antecedente, licet aliunde repugnet
19-20 quod - eiusJ 11 11L 111. F 23-25 qua- beatitudinis] " I1L 111. F
27Cf.

supm n. 13.

10

15

20

25

30

142

10

LmER I

Quinto arguo ut supra.28 Nihil negandwn est a potentia Dei


de qua non probatur contradictio; sed nulla contradictio probatur
sequi ex hoc quod ponitur aliquem frui vel intelligere essentiam
non intelligendo personam. Primo, quia non plus istae propositiones probantur repugnare 'essentia intelligitur', 'persona non
intelligitur' quam istae duae 'essentia est tres', 'Pater non est
tres'; et non est ponendwn aliqua repugnare nisi aliquo modo sit
probabile ipsa repugnare. Secundo, quia eo ipso quod fides tenet
istas duas 'essentia est tres', 'Pater non est tres', oportet tenere
quod illa res sit talis de cuius uno conceptu verificatur affinnatio,
et de cuius alio conceptu verificatur negatio; et per hoc non
est via probandi quod ista repugnent 'essentia videtur', 'Pater non
videtur'.

41

rrertia via arguendi contra opinionem Ockham]


15

20

25

30

Tertia via arguendi contra opinionem est probare. quod eius


dicta repugnent Hoc autem argui potest primo sic. Per eos
philosophi talem cognitionem habere poterant de Deo per quam
scire poterant se cognoscere Deum, licet non sciendo se
cognoscere personam vel Trinitatem. Ex isto sequitur quod
aliquam cognitionem habere poterant cuius obiectum esset divinitas, sive deitas distingueretur a persona sive non. Cum
igitur illa cognitio non requirat quod persona sit eius obiectum,
sive distinguatur ab essentia sive non, sequitur quod aliquo modo
per se sit deitas obiectum illius actus, quo modo non persona;
et sic affirmatio et negatio est hie concedenda de essentia et
persona, quantum ad cognitionem philosophicam., de qua non
loquitur fides. Prima consequentia patet., quia illa cognitio per
quam scitur illa res esse Deus, repraesentat illam rem esse Deum.
et non repraesentat illam rem esse Pattern, igitur sive illa tes esset .
Pater sive non, nihilominus repraesentaret illam deitatem.
Secundo, quia per eos 'esse creativum' primo dicitur de
conceptu essentiae, et non de conceptu personae, igitur aliquis est
conceptus essentiae qui non est conceptus personae, et sic
11 cuius] eius F 12 essential m,g. al. m. F
deitas obiectwn illius actus (Slfi dt/:) F

28C supra n 30.

24 actus] add quo modo per se sit

4!

4~

DIST. 1 QUAEST. 4

-14

143

oppositum consequentis repugnat antecedenti.


Tertio, ut etiam patet supra,29 prima persona significatur
conceptu Patris et secunda non; sed conceptus Patris est intentio;
. jgitur prima persona mtelligitur illo conceptu et secunda non, et
per consequens [oppositum] consequentis repugnat antecedenti.
Quarto, quia concedunt istam propositionem in mente
'Pater non est Filius', igitur habent concedere quod conceptus qui
est subiectum, sit conceptus alicuius a quo removetur praedicatum,
et per consequens dicere oppositum consequentis cum antecedente
est dicere repugnantia.
Quinto, quia dicit quod iste conceptus 'ens nee producens
nee productum' est proprius essentiae et non convenit personae;
sed ille conceptus est cognitio, [et] hoc est propositum.
Sexto, quia alibi concedunt quod in ista propositione 'Deus
est Pater, Filius et Spiritus Sanctus' subiectum supponit pro
essentia et non pro aliqua persona, sicut patet distinctione 3 q.
secunda;30 sed conceptus mentis, qui est intentio, non supponit
nisi pro illo quod significat, et cum sit mtentio, non significat nisi
illud quod mtelligitur per earn. Igitur essentia intelligitur per ilium
conceptum, et non sic persona. Igi.tur dicere oppositum huius
cum illo antecedente est dicere repugnantia.
Septimo, quia alibi31 videntur concedere quod essentia non
sit suppositum incommunicabile. Subiectum istius propositionis in
mente est conceptus essentiae et non personae, quia aliter aeque
significaret personam non esse suppositum sicut essentiam.
Octavo, quia ahbi32 etiam videntur concedere quod
conceptus significans totam quiditatem rei est quiditativus, sicut
dictum est quaestione tertia Prologi..3.1 Si igitur conceptus quilibet
5 consequentis]m,g. alm. F 9-20 consequentis- oppositwn (ver.riiS )111111 n. 46)) in
illla mL alm. F
2!lC supra n. 22.
30Rectius, ut videtur, Ockbam, Smpmm in I Sent, d. 4 q. 2 (OTh ill 23-24).
liOckbam, Striphtm in I Sent., d 5 q. 2 (OTh Ill 48).
31C Ocldwn. Scripbtm in I Sent., d 3 q. 3 (OTh ll428429).
33Chattoo, Rlportalis 11 LtchmJ super Sen/mliar, prol. q. 3 a. 1 (ed. J. Wey, p. 148-173).

10

15

20

25

144

LIBER I

relativus Dei sit intentio essentiae divinae, tunc habent concedere


quod conceptus patemitatis sit conceptus quiditativus deitatis,
quod videnter negare, sicut infra patebit34 Necessaria tunc
sequeretur quod conceptus paternitatis conveniret cuilibet qui est
Deus, [et] sic Filius esset Pater.
[Quarta via contra opinionem Ockham]

10

15

20

25

30

Quarta via arguendi contra opinionem est arguere contta


sumptum eorum de contradictoriis. Prima potest argui sic. Cum
dicunt quod contradictoria non sunt concedenda de eadem re,
nisi habeantur ex Scriptura vel determinattone Ecclesiae, quaere:
Quid intelligurtt per contradictona? Aut propositiones habentes
talem legem, quod si una sit vera, reliqua erit falsa. Aut intelligunt large loquendo quascumquc propositiones in qwbus
affirmatio et negatio praedicantur. Non potest intelligi prima
modo, quia talia conttadictoria numquam sunt concedenda, immo
si Scriptura vel fides ad talia obligaret, tunc fidei christianae et
Scripturae subesset falso, nee obligatio debita. Igitur oportet quod
intelligant secunda modo. Sed non est ponendum tales propositiones repugnare, nisi aliqua probatione appareat ipsas repugnare. Nam non est ponendum quod Deus non possit illas
simul verificare, nisi appareat quod probetur quare non possit
Sed si poneretur (illas] repugnare sine omni probatione, tunc
poneretur sine omni probatione quod Deus non possit illas simul
verificare. Modo arguo. Propositiones illas, in quibus affirmatio et
negatio praedicantur de diversis concepttbus, non est ponendum
repugnare, nisi aliqua probatione probetur i1larum repugnantia.
Igitur ad hoc quod concedantur esse compossibiles de potentia
Dei, non requiritur quod habeantur ex Scriptura vel determinatione Ecclesiae mediate vel immediate; sufficit enim quod non
appareat quare debeant poni repugnare.
Secunda, contra eandem propositionem, quia ad hoc quod
aliquae propositiones concedantur rationabiliter esse compossibiles
de potentia Dei, sufficit quod determinentur esse compossibiles
10 Scriptum] " aL m. F 22-23 tunc 31 contra] " aL m F

34Cf. infm n. 86.

probatlone] mg. aL m. F

23 illas] alias F

4<.1

DIST. 1 Qt:.\EST. 4

51

,_
"')

145

ex .fide in suo simili. Igitur ad hoc quod rationabiliter concedantur esse compossibiles, non requiritur quod illae propositiones .in se ipsis determtnentur in .fide, sacra Scriptura vel Ecclesia.
.Antecedens patet, quia si istae duae propositiones omnino uniforroiter se habeant inter se in affin:nando et negando sicut illae
duae propositiones, et illae duae determinentur esse compossibiles,
sequitur rationabiliter quod istae duae sunt compossibiles. Aliter
eoim daretur occasio nimia subvertendi fidem, quia nee fidelis nee
infidelis inveniret minorem repugnantiam hie quam ibi per positwn,
et sic infidelis maximam excusationem haberet de non assentiendo
credendis.
Tertio. Cum dicunt non esse determinatum in Scciptura vel
Ecclesia quod una persona possit intelligi aliqua intentione qua
alia non .intelligatur, videtur quod haberent dicere oppositum,
sicut probatum est.3S Haec propositio quam fonnat intellectus ex
intentionibus 'Pater non est Filius' est determinata in Scriptura et
ab Ecclesia; jgitur determinatum est quod subiectum illius
propositionis aliquid significat quod non praedicatum, et non
significat nisi ill.ud cuius est cognitio, igitur etc.
Confinno, quia determinatum est in fide quod Deus sit talis
res, de cuius divetsis conceptibus verificantur affirmatio et negatio,
ut 'Pater generat', 'essentia non generat'. Igi.tur determinatum
est .in .fide quod Deus est talis res, de cuius diversis concepttbus non apparet quin haec affinnatio et negatio 'esse cognitum',
'non esse cognitum' verificari possint.
Confinno secundo, quia determinatum est in fide quod sunt
tres personae realiter distinctae, igitur determinatum est quod sunt
tria cognoscibilia, et hoc est propositum.

'

'
10

15

-!
I

20

.:I
i

I
'

25

[Responsio Chatton ad primum articulum]

Quantum jgitur ad istum articulum,"l6 videtur dicendum


concedens affirmationem et negationem verificari de
diversis conceptibus Dei, sive illi conceptus sint personales sive illi
sint conceptus quorum unus sit personalis et alius essentialis,

'

30

quod

4 quia] quod F 28 hoc] In. ead m. I

35Cf. supm n. 44.


36Cf. supm n. 4.

..
',I
ii

LIBER I

146

habeat concedere istas duas proposltlones esse compossibiles de


potentia Dei 'Pater cognoscitur hac cognitione', 'Filius non
cognoscitur hac cognitione', vel istas 'essentia cognoscitur hac
cognitione', 'Pater non cognoscitur hac cognitione', vel istas 'iste
fruitur essentia, et non fruitur persona, vel una persona et non
alia'. Ista conclusio sequitur ex dictis. Ad quem tamen intellectwn
concedi debeant, patebit in solutione quaestionis.
[Responsio auctoris ad rationes Ockham]

10

15

20

25

30

Ad primam rationem opinionis,37 patet per argumenta


ultimo facta.38 Nam propositio i11a quam assumunt quod contradictoria non sunt concedenda etc., aut intelligitur de contradictoriis proprie et stricte loquendo, [et] sic numquam sunt concedenda; et ideo non plus contradicunt istae duae fpropositiones] 'prima persona cognoscitur hac cognitione', 'secunda persona non cognoscitur hac cognitione', quam istae duae
'prima persona est Pater', 'secunda persona non est Pater'.
Aut vacant contradictoria quamcumque affirmationem et negationem quae praedicantur de diversis conceptibus eiusdem rei,
[et] sic propositio est falsa, quia ad hoc quod tales concedantur
posse verificari de potentia I.DeiJ, sufficit quod non appareat
quare debeant poni repugnare; vel sufficit quod aliquae aliae
propositiones sint simul verae, quae ita se habent inter se sicut
istae duae. Sed ita est in proposito, quia istae duae sunt simul
verae 'prima persona est Pater', 'secunda persona non est
Pater', quae tamen ~ta] se habent inter se sicut istae duae 'prima
persona cognoscitur', 'secunda persona non cognoscitur'; nee
apparet quare debeant poni repugnare, quia omnis probatio ad
hoc aeque probaret de i11is quae conceduntur fide. Nisi dicatur
esse dissimile, quia istae tenentur fide et illae non. Sed hoc non
sufficit ad probandum i11as non repugnare. Ideo dicendum quod
propositio est falsa ad ilium intellectum. Aliter etiam dicendum,
quod cum assumitur quod istae duae non determinantur ab
24-25 secunda- Pater] mg. oL m. F 28 dicatur] dicitur F 30 non repugnare] m,g. al 111.
F
37Cf. supm n. 6.
311Cf. supm n. 54.

s;

DIST. 1 QU \EST. 4

147

Ecclesia vd Scriptw:a 'prima persona cognoscitur', 'secunda


persona non cognoscitur', potest dici quod aliquae SWlt
determinatae, sicut probat ultimum argumentum contra opinionem.39
Ad secundam rationem.~1 Dla est aeque contra se ipsos, quia
aeque probat quod nullus potest ordinate scire se diligere unam
petSonam, non sciendo se diligere aliam, quia quilibet obligatur ad
summe diligendwn illud quod est swnme diligibile; huiusmodi est
quaelibet persona; igitur etc. Sed summe diligere non potest nisi
sciat se diligere, vd saltem possit scire se diligere per illam
dilectionem; igitur etc.
Item, aeque probat quod nullus potest scire se credere in
unam personam, nisi sciat se credere in aliam, et sic superfluWlt
distincti articuli fidei; immo nee fpotest] scire se credere Dewn
esse nisi sciat se credere Trinitatem esse, quod negant, quia
tenetur credere summe in summum credibile, sed huiusmodi est
Trinitas et quadibet personarum, igitur etc.
Item, aeque probat ratio quod [aliquis] non possit ordinate
significate unam personam nisi gjgnificando a1iam, quod negate
videntur. Asswnptum patet, quia tenetur gjgnificare summum
significabile, aliter non teneretur summe credere in ipsum; sed
.quaehbet personarum est huiusmodi; igitur non potest ordinate
significate Wlam personam quin significet aliam. Ideo
DICERETUR ad istud quod praedicata affirmativa non obligant pro
semper, licet ad semper. Non enim tenetur homo semper habere
actum diligendi Dewn; sufficit enim quod diligat quando oportet
et ubi oportet Et sic concederetur quod pro loco et tempore
teneatur viator ad illam dilectionem Dei super omnia qua simul
diligatur tota Trinitas, tamen non oportet quod iste actus semper
sit in anima actualiter, immo aliquando licite potest carei:e isto
actu. Diceretur igitur quod tunc posset voluntas causare unum
actum diligendi primam personam propter se, quo actu non
diligitur secunda persona, [et] illa dilectio esset ordinata, quia pro
tunc non tenetur iste actualiter diligere secundam personam.
39C supra n. 51-53.
40C supra n. 7.

10

15

20

25

30

148

to

15

20

25

30

LJBER I

Exemplum patet de credere. llcet igitur teneatur homo diligere


quamlibet personam super omnia, tamen diceretur quod non per
quemlibet actum diligendi Deum propter se. Eadem modo dicendum [est] de essentia.
Ad tertium,41 non est concedendum de virtute sennonis
quod aliqua fruitio sit nata haberi quae modo de facto habeat
prima pro obiecto et essentiam et personam, et postea essentiam
et non personam. Illi autem quibus imponitur oppositum, forte
intelligunt sic, quod illi fruitioni qua aliquis fruitur essentia et
personis, ex hoc quod est fruitio Dei, non repugnat per se et
prima quod sit verum dicere ipsam esse respectu essentiae et non
respectu personae, licet realiter hoc sibi repugnet aliunde. Quia si
esset respectu essentiae et non personae, nihilominus esset dilectio
Dei propter se, sicut cognitio repraesentans ipsum esse Deum et
tres personas est talis, cui non repugnaret repugnantia modi primi
dicendi per se., ex hoc quod repraesentat illam rem esse Deum,
non repraesentare personas, licet aliunde sibi repugnet, quia si non
repraesentaret personas et essentiarn, nihilominus repraesentaret
ipsum esse Deum. Vel aliter: haec non est consequentia fonnalis
'iste actus est respectu Dei, igitur est respectu personarum', licet sit
consequentia necessaria. Igitur licet oppositum consequentis necessaria repugnet antecedenti quoad istum actum numero, tamen
non ponerent quod repugnet sibi repugnantia tali qua oppositum
consequentis in consequentia formali repugnat antecedenti. Et
per consequens est ibi compossibilitas opposita illi repugnantiae,
et per consequens, loquendo de illa compossibilitate, si iste
iste actus non esset respectu personarum, nihilominus esset
respectu Dei. Et hoc intelligunt, cum dicunt peronam esse obiectum secundarium.
Ad quartum,42 illa auctoritas intelligit quod non potest
ostendi una persona quin ostendatur illa res quae est idem
essentialiter cum illa persona per identitatem essentialem qua sunt
unusDeus.
9 qua] quasF

supm n. 8.
2Cf supm n. 9.

41 C
4

5'J

l1'

Db'1'.1 QU:\EST. 4

bl

149

Ad quintum,4:\ patet supra44 quod non est simile, quia ideo


concluditur quod una persona non potest creare alia non creante,
quia omnes personae sunt una creatio, quia sunt illa volitio qua
Deus vult rem capere esse de nihilo, ita quod quia sunt sic unum
quod non sunt plures creationes nee plura creantia sed una
creatio, ideo illa propositio tenet Sed non sunt sic unum
cognoscibile quin et sint plura cognoscibilia sicut plures personae.
- Aliter sic: quod non est simile, quia esse creativum solum est
essentiale, etiam [esse] creativwn quacumque creatione, et
numquam est aliqua creatio possibilis quin esse creativwn illa
creatione sit essentiale. Sed aliqua est fruitio vel cognitio possibilis,
de qua verwn est dicere quod esse cognoscibile illa cognitione
non sit essentiale sed personale. - Aliter adhuc sic: quod non est
simile, quia primam personam intelligi non intellecta secunda, est
intentionem esse in mente quae repraesentat illam rem esse talem
personam, et non repraesentat illam. rem esse aliam personam, ita
quod ista affinnatio et negatio sunt condiciones notitiae repraesentantis, sed posse creare et non creare si convenirent
personis, tunc aliqua volitio, quae est Deus, conveniret uni
personae et non alteri personae. Vel sic: primam personam intelligi non intellecta secunda non est nisi intentionem esse, cuius veritas requirit per se quod suum obiectwn
sit illa prima persona, et eius veritas non requirit quod eius
obiectwn sit illa secunda persona; immo eius veritati non
repugnaret per se quod obiectum non esset Filius, quia actus ille
repraesentans illud obiectum esse Pattern esset indifferenter verus,
sive suum obiectwn esset Filius sive non. Et tunc non est simile
quod una persona poterit creare alia non creante, quia personam
intelligi alia non intellecta, non est nisi unam intentionem esse
quae repraesentat illam rem esse talem personam, non exsistente
alia intentione quae repraesentat rem esse aliam personam, ita
quod hie conceditur aliquid pro uno actu intelligendi quod
negatur pro alio actu intelligendi; sed in proposito [est] affu:matio

10

..

15

''

lt
!:

, I

I,

.I

;,
'i

t
20

;I

'
25

I,

!;
!

!I
30

'
:'

I.
I
I

!j

li

:I I

18 aearc] '11& oJ. m. F


4:!C supra n. 10.
44C supm n. 29.

150

10

15

20

25

LIBER I

et negatio pro eadem creatione, quae est ipsaemet personae.


Propter alias etiam causas non est simile, quae ponentur .in
solutione quaestionis. Eadem modo est dicendum de fruitione.
Ad primum at:gumentwn tertii dicti,45 patet per dicta, cutn.
assumitur quod non est concedendum aliquid vere affinnari de
alia re et vere negari de alia etc., et dico quod rationabiliter est
ponendum quod de potentia Dei possunt verificari. simul, ubi non
apparet alia repugnantia inter illa maior quam inter propositiones
ad quas compellit fides. Ita est in proposito, ut dictum est46
Similiter, ad illas simul concedendas de potentia Dei compellit
fides, ut dictum est47
Et cum arguitur,48 si intelligitur Pater, intelligitur essentia, et
si intelligitur essentia, intelligitur Filius, idem argue: Pater generat,
essentia generat, et si essentia generat, Filius generat Quomodocumque dicat quod fides compellit hie et non ib~ saltem non
tenes fide quod ibi sit maior repugnantia quam hie. Et ideo
ex quo viro indifferenti non apparet maior repugnantia hie quam
i~ non debet negari a potentia Dei quin possit verificare oppositum consequentis cum antecedente ita ibi sicut hie. Similiter,
probatum est supra49 quod non sequitur 'essentia intelligitut,
igitur Filius', nee quin una persona posset intelligi alia non intellecta; immo quod fides compellit ad oppositum ad duo sequentia,
[ut] dictum est.
Ad quartum,so probatwn est quod ad hoc quod haeC
concedatur 'hoc intelligitur illo non intellecto', non oportet quod
ilia sint idem essentialiter, m.axime secundum modum loquendi
ipsius fidei.
24 haecj in. ltld. 111. F

4SCf. supra n. 11.


46Cf. supra n. 55.
47Cf. supm n. 20, 35-36.
411Cf. supm n. 11.
49Cf. supm n. 61.
SOC:f. supm n. 13.

6~

6.\

6-l

DIST. 1 QU.'\EST. 4

65

66

67

151

[Art. 2 - Utrum concludi possit quod sit contradictio


frui una persona non &uendo alia
Opinio Campsallj
Secundus articulus quaestionis est, utrum ex hoc quod in
divinis omnia sunt unum ubi non obviat relationis oppositio,st
concludi possit quod sit contradictio frui una persona non
fruendo alia, vel essentia non fruendo persona.
Opinio aliquorum52 videtur esse quod sic. Nam nullam
artem habemus regu1andi nos quid est concedendum et quid
negandum nisi per istam regulam 'omnia sunt unum' etc., et per
consequens si tollatur ilia regula, tollitur omnis ars directiva
hominis in concedendis et negandis. Si igitur ru:guatur per
syllogismum expositorium sic 'haec essentia intelligitur a te; haec
essentia est Filius; igitur iste Filius intelligitur a te', cum hie non
obviet relationis oppositio, oportet quod sicut praemissae sunt
concedendae, et conclusio sit concedenda. - Et eodem modo,
arguendo per dici de omni et de nullo: 'omnis essentia divina
intelligitur a te; millus Pater divinus intelligitur a te; igitur nullus
Pater divinus est essentia divina'.
Confirmatur istud. Ad regulandum hominem in concedendis et negandis de Deo, sufficit logica philosophorum cum
regu1is theologiae; sed logica philosophorum non impedit tales
modos arguendi, immo secundum logicam, uterque modus necessario concludit, scilicet tarn ille syllogismus expositorius quam
etiam alius syllogismus ex universalibus, quia aequaliter quoad
omnes condiciones syllogismorum talium fiunt _isti syllogismi
sicut fiunt in teaninis philosophicis. Nulla etiam regula theologiae
impedit istum syllogismum vel illum, quia potissima regula in
theologia est illa quae dicta est,53 et illa non impedit hie sed
confu:mat; igitur etc.
Secunda arguitur sic. Demonstto intentionem qua intelligitur essentia non intellecta prima persona. Tunc arguo, aliquid intelligi.tur per istam intentionem: aut igitur Pater, aut aliud
a Patte Si Pater, habetur propositum. Si solum aliud est a Patre et
essentia intelligitur per eam ex posito, igitur essentia est aliud a
51C supra n 1.
52Jn IDIIIgine codicis F attribuitur haec opinio Campsall, cuius tamen opera theologica petdita sunt
53Sci1icet, dictum Anse1mi: 'in divinis omnia sunt unum, ubi non obviat relationis

ODDoRirin'

to

15

20

25

30

152

LlBER I

Patre, et per consequens distinguttur realiter a Patre, quod falswn.


Tertio sic. Si prima pet"Sona potest intelligi non intellecta
secunda persona: aut hoc poneretur quia Pater est prius beatus
quam Filius; aut quia essentia et relatio fonnaliter distinguuntur.
Non prirnum, quia non sunt ibi talia signa prioritatis et posterioritatis distincta a pet"Sonis. Nee secundum, quia frustra ponitur talis distinctio foc:nalis, nam onmia salvari possunt sine ilia
distinctione, et per consequens, cum illa distinctio sit difficilis ad
intelligendum, non debet poni

6[i

[Contra opinionem Campsallj

15

20

25

30

35

Contra istam opinionem, praemitto duos syllogismos contra


eos. Sit prirnus expositorius sic arguendo: 'iste Pater generat, iste
Pater est haec essentia; igitur haec essentia generat'. Sit alius
syllogismus ex universalibus sic arguendo: 'omnis Pater divinus
generat; nulla essentia divina generat; igitur nulla essentia divina
est Pater divinus'.
Tunc arguo. Quaero: per quid regulatur homo in istis
syllogismis? Aut per logicam philosophicam: aut per illam regulam
theologiae 'onmia sunt unum' etc.; aut aliqua tertia arte. Non
primum probo sicut isti arguunt. Nam omnes condiciones quas
Aristoteles tribuit bono syllogismo, aeque apparent esse hie sicut
in quibuscumque terminis philosophicis. Vel si dicant quod non,
aeque respondebitur eis in suo argumento et per eandem viam.
Nee secundum est dandum, quia haec essentia et haec generatio
non opponuntur, tum quia non sunt cottelativa, tum quia sunt
idem realiter. Vel si dicant quod opponuntur, et ideo illa conclusio
non est inferenda, ita dicetur illis in argumento suo. Si detur
tertium, quod scilicet sit alia v1a solvendi paralogismos istos,
habetur propositum, quia per illam eandem viam solventur alii.
Confirmo hoc sic. Licet enim haec conclusio 'Pater est
Filius' componatur ex terminis oppositis relative, tamen ista
conclusio 'Pater est Spiritus Sanctus' non componitur ex tenDinis
oppositis relative. Licet etiam opponantur 'spirans' et 'spiratum',
non tam.en 'generans' et 'spiratum', saltem isti conceptus
componentes istam conclusionem 'Pater est Spiritus Sanctus' non
sunt correlativi Tunc facio utnunque syllogismum sicut prius:
'haec essentia est Spiritus Sanctus; haec essentia est iste Pater;

69

7lJ

71

DIST. 1 QU\EST. 4

~2

73

74

153

igitur iste Pater est Spiritus Sanctus'. Et ex universalibus sic:


'omnis essentia divina est Spiritus Sanctus; nullus Pater divinus est
Spiritus Sanctus; igitur nullus Pater divinus est essentia divina'. Et
ex affinnativis: 'omn.is essentia divina est Spiritus Sanctus; omn.is
Pater divinus est essentia dn':ina; igitur omn.is Pater divinus est
Spiritus Sanctus'; [et] non probatur quod hie obviet relationis
oppositio. Vel si dicatur quod sic, aeque dicetur ex alia parte.
Igitur si sola ilia sit ars vitandi tales paralogismos de Deo, tunc
omnis ars vitandi illos perit.
Secunda sic ad idem. Si relativa oppositio obviet quare ista
non est vera 'Pater est Filius': aut igitur relativa oppositio inter
ipsas personas realiter extra; aut sola oppositio relativa inter istos
conceptus in anima. Secundum non est dandum, quia sola
oppositio inter conceptus nostros non distinguit, distinctione quae
sit extra animam, inter personas divinas. Igitur ilia oppositio non
est propter quam positam una persona non est alia. Igitur oportet
dare primum, quod ilia oppositio sit realis extra animam. Tunc
arguo: ex quo Pater est deitas, demonstro personam Patris;
tunc istae duae propositiones significant idem 'haec deitas
est Filius', 'iste Pater est Filius'; saltem res significatae per unam
propositionem non plus opponuntur oppositione reali extra
animam quam res significatae per aliam, quia per eos nulla est
non-identitas inter Pattern et suam deitatem. Igitur si oppositio
realis extra animam impediat quare non est sic in re sicut ista
propositio significat 'Pater est Filius', aeque ipsa impediet quare
non est sic in re sicut ista significat 'haec deitas est Filius'.
Tertio sic. Oppositio relativa arguit Patrem non esse Spiritum
Sanctum, igitur arguit Patrem posse intelligi de potentia Dei non
intellecto Spiritu Sancta. Prima, quia nihil negandum est a potentia Dei de quo non patet contradictio; sed hie non apparet contradictio, quia per eandem viam vitabitur contradictio hie sicut ibi.
Secunda, quia si sint res realiter distinctae, igitur sunt obiecta distincta intelligibilia.
Quarto, cum ponitur quod oppositio relativa est causa quare
propositio est neganda, aut intelligitur quod termini componentes
18 personam) mg. al. m. F 27-28 non- Patrem) mg. al. m. F

10

15

20

25

30

35

LIBER I

154

10

15

20

propos111onem opponuntur inter se relative, aut quod relativa


distinctio personarum impedit. Primwn non est dandwn, quia sic
ista propositio 'essenti.a genetat' non esset negata, igitur oportet
dicere quod disti.nctio relativa personarwn est qua posita haec est
negata 'essentia genetat', quia scilicet ad illam distinctionetn
sequitur essentiam non generare; tunc eadem ratione dicetur .in
proposito, quod oppositio relativa personarum [est] qua posita
antecedenter, consequenter est concedendum quod essentia
potest intelligi non intellecta persona etc.
Quinto arguo per secundwn argumentum illorum.S4 Aliquid
generat, aut igitur essentia, aut aliud ab essenti.a. Si essentia, hoc
negant. Si aliud ab essentia, igitur Pater est aliud ab essenti.a.
Sexto. Alibi videntur respondere ad tales paralogismos
dicendo quod ubi una res est res quarwn nulla est alia, non tenet
ars communis tradita in logica ad syllogizandwn; igitur habetur
propositum quod non sequitur: 'haec essentia intelligitur, ~
essentia est iste Pater' etc.
Septimo sic. Haec conclusio probata est articulo praecedenti
multipliciter. Arguo enim sic. Oppositio relativa arguit quod haec
sit vera 'Pater non est Spiritus Sanctus' per eos, igitur argui.t
Pattern intelligi aliqua intentione qua non intelligitur Spiritus
Sanctus. Consequenti.a probata est articulo praecedente contra aliam
opinionem.ss

~~

~~.

[Responsio Cbatton ad secundum articulum]


25

30

Posset igitur dici quantum ad istwn articulwn, quod per


istud 'omne sunt unwn ubi non obviat relationis oppositio', non
plus probatur contradictio aliquem frui una persona non fruendo
alia quam quod sit contradictio unam personam generare alia non
generante, quia intellectus verus illius propositionis non minus impedit syllogismos probantes repugnantiam hie quam ibi.
Item, aeque probat de cognitione viae, et per consequens
habent sic opinantes concedere, primo quod nullus conceptus
potest haberi in via de una persona qui non sit de alia persona;
11 Si essential mg. 01. 111. F

So!Cf. supra n. 67.


SSC:f. supra n. 36-37.

7~

7'1

DIST. 1 QUAEST. 4

155

secundo quod impossibile sit infidelem cognoscere Deum quin


cognoscat Trinitatem personarum, quae superius sunt improbata. 56

[Responsio auctoris ad argumenta CampsaUJ


!()

at

Ad primum in oppositum.57 Quare impediuntur tales paralogismi, est difficultas magna, et possunt poni diversi modi ponendi. Tamen quomodocumque dicatur, sufficit ad propositum
quod illa solutione, qua solvuntur paralogismi probantes quod una
persona non potest genemre non generante alia persona vel
essentia, solvi possint syllogismi probantes conclusionem propositam istius quaestionis. Quae autem sit illa solutio patebit
infra.58 Sufficit enim ad propositum, quod si solvantur illi
syllogismi per istam propositionem 'omnia sunt unum ubi non
obviat relationis oppositio', ita et isti. Et rum atguitur: 'iste Pater
generat; iste Pater est haec essentia; igitur haec essentia generat',
si dicatur ad istud quod conclusio non sequitur ex i11is praemissis,
quia obviat relationis oppositio, ita dicam in proposito cum arguitur. 'haec essentia cognoscitur; haec essentia est haec persona;
igitur haec persona cognoscitur', quod conclusio non sequitur
ex praemissis, quia oppositio relativa inter personas requirit
denotare essentiam, non denotando personam.
Eodem modo, si dicatut ad ilium syllogismum, quod
conclusio non sequitur ex praemissis, ubi una res est tres res
quarum nulla est alia, ita dicam ad syllogismum factum in
proposito. Quando igitur dicitur quod nulla remanet ars regulativa
hominis in concedendis et negandis, dico quod hoc non sequitur
ex isto, quia eadem ars quae regulat in illo ultimo syllogismo si sit
sufficiens, eadem regulat in proposito, sive sit ista sive alia. Eodem modo est dicendum de syllogismo facto ex propositionibus
universalibus affinnativis vel negativis, seu affirmativa et negativa. Eodem etiam modo, si dicitur ad syllogismum de
15 igitur haec essentia] m.g. al.
25 remanet] mg. al. m. F

56C supra n 41, 57.


37C supra n 65-66.
58C infra n 147-154.

111.

18 cognoscitur haec essential m.g. al.

111.

10

15

20

25

30

156

10

15

20

25

30

LIBER I

generare quod conclusio non sequitur ex praemissis, quia


compellor ex fide negare ilium discursum, ita dicam in proposito, sicut est probatum articulo primo contra primam opinionem.S9 Paralogismi autem tales solventur prolixius quaestione ulti.ma, distinctione secunda/"'
Ad secundum argumentutn61, ann arguitur 'aliquid intelligitur per istam intentionem' etc., arguendwn est consimiliter
'aliquid generat, aut igitur essentia, aut aliud ab essentia'; et
sicut respondetur ibi, ita diceretur in proposito. Sicut enitn
dicerent tenentes oppositum quod concedendwn est quod .ilia
res quae est essentia generat, et tamen essentia non generat, eo
quod non sequitur 'illa res generat; ilia res est essentia; igitur
essentia generat' propter causam quam asgjgnant, ita diceretur in
proposito. Et sicut videntur dicere quod aliquid generat et tamen
quod nee essentia generat nee aliud ab essentia generat, sed Pater
qui est essentia generat, ita diceretur illis in proposito. Saltem hoc
sufficit ad propositum, quod non plus probant hie quam ibi,
quaecumque fuerit solutio talium argumentorwn.
Ad tertium argumentum.62 Aeque arguendum est contra
ipsos, quia aut ponitur unam personam generare alia non
generante vel essentia non generante, propter hoc quod una
persona est prius patens quam alia, aut propter hoc quod essentia
et persona distinguuntur formaliter. Et sicut diceretur hie, ita
posset eis dici, et per consequens habent solvere argumen-

8:

BJ

turn.

Item, posset dici quod propter neutrwn iliorwn, sed quia


fides compellit ad concedendum tales propositiones in se vel in suo
simili de Deo, sicut ipsi habent dicere de istis propositionibus
'haec persona generat', 'illa persona non generat seu essentia
non generat'.
Aliter etiam diceretur ad argumentum, quod scilicet illa
24 eis] .fn. aL Ill. f

S!JCf. supra n. 30.


flllCf. infra d 2 q. 6 a. 4 n. 182-199.
61Cf. supra n. 67.
112Cf. supra n. 68.

8-l

85

.,.I'.i'} 1'.
i,.,i!'.li
,

DIST. 1 QUAE!.T. 4

157

conclusio esset ponenda propter utrumque illorum membrorum;


dicunt enim ahqui"' quod ilia conclusio esset pnmo concludenda
ex pnontate Pat:ris ad Filium. Hoc forte intelligunt sic.
Demonstrando personam quae est non producta, licet haec consequentia sit bona materialiter propter tdentttatem rei significatae 'haec persona est ingenita, igitur generat', tamen consequentia non est formalis; ideo oppositum consequentis, licet de
facto repugnet antecedenti aliqua repugnantia saltem materiali,
tamen oppositum consequentis non repugnat antecedentt repugnantia formali. quali oppositum consequentis in consequentia formali repugnat suo antecedenti Et isto modo intelligunt, ut
videtur, quod non sequitur tali consequentia 'haec persona
est ingenita, igitur genuit', quia oppositum consequentis non
repugnat antecedenti tali repugnantia formali; si enim non
genuisset, nihilominus fuisset ingenita; et ideo conceditur quod
haec persona est prius ingenita quam generet, ad istum
intellectum, quod sibi, ex hoc quod est ingenita, non repugnat tali
repugnantia formali quod non generet; nee per consequens ex hoc
quod est ingenita repugnat sibi tali repugnantia quod praecedat
Filium duratione, licet hoc sibi necessaria multipliciter repugnet
alia repugnantia reali Isto modo intelligunt forte in proposito:
licet sit consequentia necessaria et teneat gratia materiae, ex hoc
quod beatitudo Pat:ris est ipse Filius, tamen non est consequentia
formalis 'persona ingenita est beata, igitur Filius est', et per
~sequens licet oppositum consequentis realissime repugnet
antecedenti multipliciter et aliqua repugnantia necessaria, tamen
non repugnat sibi repugnantia formali tali scilicet quali oppositum
consequentis in consequentia fonnali repugnat suo antecedenti.
Et per consequens licet de compossibilitate opposita concedatur
quod si Filius non esset, nihilominus persona ingenita esset beata,
per istam scilicet propositionem 'persona ingenita est prius beata
quam Filius'. Sic forte intelligunt quod illi personae, ex hoc quod
5 identitatem) "- al. 111. F 8-9 saltem 31 scilicet] igitur F

repugnantiaj "- al. 111. F 15 quodj quia F

63Duns Scotus, ut videtur, qui ponebat diversa signa prioritatis et pnsterioritatis in


divinis.

ili

~.I! ~: :

,r,,:
t: .

..1':
lj''i
~ :li !
1 i~l !.'

~~. : tI.:

. ; t
I!
i

' il
I,
~ '

10

15

20

25

30

.:. : i

158

10

15

20

25

30

LIBER I

est beata, non repugnat repugnantia formali tali Filium non esse
seu _[se] praecedere Filium duratione, tamen hoc sibi repugnat
aliqua repugnantia realissima, necessaria etiam repugnantia multiplici.
Secunda dicerent" quod illa conclusio concludenda esset ex
non-identitate fonnali inter essentiam et rdationem. Hoc forte
intelligunt sic, quod illa res est talis naturae quod ita vere est
explicabilis diversis desaiptionibus paternitatis et deitatis sicut
si esset distinctio in re, et per consequens aliqua descriptio
repraesentat illam rem esse deitatem, quae non repraesentat
earn esse paternitatem, et hoc sufficit ad propositum.
In isto autem articulo posset aliter dici quod contradictio sit
frui una persona non fruendo alia. Et hoc concludi debet ex hoc
quod omnia sunt unum in divinis, ubi fides non compellit ad
oppositum; quia enim fides compellit [concedere] quod deitu
sit tres res quarum nulla est alia, ideo compellit negare talem
discursum: 'haec essentia est Pater; haec essentia est Trinitu;
igitur iste Pater est Trinitas'.
Sed [CONTRA]: fides non compellit ad aliquid quare debeat
concedi quod aliqua fruitio possit esse respectu unius personae
quae non sit. respectu alterius, igitur nullo modo debet poni hoc
possibile. - Ex supra dictis APPARET quod nee isto modo potest
probari hoc esse impossibile, tum quia fides ad hoc aliquo modo
compellit in se et in suo simili, sicut supra est probatum,65 tum
quia nihil negandum est a potentia Dei de quo non probatur
contradictio, sed contradictio non probatur plus hie quam ibi,
nam omnino per eandem solutionem solverentur paralogismi hie
sicut ibi. Dicetur enim quod fide teneo quod deitas sit tres res
quarum nulla est alia, ideo de potentia Dei concedi pro una
persona quod negabitur pro alia.
64C supra n. 68.
6SC supm n. 50, 84.

&;

8""

88

DlST.

1 QUAEST. 4

159

[Art. 3 -Utrum ex indivisione in divinis possit concludi quod sit

89

90

91

92

impossibile frui una persona non fruendo alia


Opinio Petri Aureolij
Tertius artirulus est videre utrum ex indivisione inter
essentiam et relationem in divinis possit concludi quod sit
impossibile frui una persona non fruendo alia, vel essentia non
ftuendo persona.
Hie est opinio unius Docto.ris, distinctione prima, quaestione ista,66 quae dicit prima quod "impossibile est divinam
essentiam seorsum conap1 a personis, sive intuitive sive
imaginative et abstractive," ita quod propria ratio deitatis dare
concipiatur. ''Et haec impossibilitas ortum habet quia essentia non
habet unitatem propriam realiter nee intellectualiter; sed essentia
et pater:nitas fondant penitus eandem unitatem secundum rem et
intellectum, sic quod nullus intellectus potest praecise concipere
essentiam et praecise patemitatem." Et licet prolixe arguat ad hoc,
tam.en eius rationes principales sunt quattuor.
Prima arguit sic.67 "Cuius constituentia sunt seorsum
conceptibilia et habentia proprias unitates, necesse est
constitutum esse compositum, saltem secundum rationem." Sed
persona divina non est composita etiam secundum rationem, quia
est simplex omnino, ut dicit capitulum De summa Trinitate et Fide
catholica 'Finniter credimus';68 igitur etc.
Confinnatur,69 quia secundum tenentes oppositum, quaiis
est ordo realis inter distincta realiter, ta1is est secundum rationem
inter distincta ratione; sed distincta realiter componunt realiter; igitur distincta secundum rationem componunt secundum
rationem.
Confinnatur etiam,70 quia identitas solum tollit compositionem sibi oppositam, igitur identitas realis tollit solum compositionem realem, et non tollit compositionem secundum rationem.
23 inter- rationem] m.g. aL ~ F
66})etrus Aureoli,

Striphlm mpr I Sent., d. 1 sect. 6, ed. E. Buytaert (FIP text series

n. l, p.l46).
6/Petrus Aureoli, ibid.
fBDemtaluGtrg~rii IX,

69letrus Aureoli,

I tit 1 c. 1 (ed Friedberg D, 5).


S&riphlm mper I Sent., d 1 sect 6, ed. E. Buytaert (FIP text series

n. l, p. l47).

70petrus Aureoli, ibid.

10

15

20

25

160

10

15

20

25

LJRER 1

Secunda arguit sic.71 Essentia et proprietates non ponWlt in


nwnerum, quia sic esset ibi quatemitas rerum, cuius contrariutn
est Extra, De stm~ma Trinitate et rides tutholica 'Damnamus'. 72 Igitur
nee sunt seorswn conceptibiles nee habentes proprias unital:e$,
quia nwnerus est multitude aggregata ex unitaribus.
Terti.o arguit sic." Concipiendo [conceptu] primo essentia.m
et postea paternitatem, in secunda conceptu nihil penitus addit ad
illud quod pnus fuit conceptum, igitur per conceptwn essentiae
fuit paternitas concepta. Antecedens patet, quia non addit rem
distinctam, quia sic esset ibi quatemitas rerum; nee formalitatein
distinctam, sic enim prima persona non esset res sed formalitas
quaedam seu constituta per fonnalitatem; nee solam rarionem,
quia sic esset persona rarionis.
Quarto sic.74 Per conceptwn essentiae conapttur quodlibet
quod per se facit ad beatitudinem obiective, quia aliter sequeretur
vel quod essent plura obiecta beatifica, vel quod visio essentiae
non esset beatifica; sed proprietates personales SWlt huiusmodi,
aliter non plus esset beatificum videre personas divinas quam
videre creaturas; igitur etc. Immo tres personae non essent tres res
quibus fruendwn est75
Quinto.76 TWlc sequeretur quod volWltas creata posset ex
naturalibus frui essentia non fruendo persona; quia si non, aut hoc
esset propter swnmam idenritatem inter illa, [et] tunc Deus posset
talem fruitionem causare; aut propter commi:xrionem, [et] hoc
non impedit, quia voluntas potest velle causam non volendo
effectum, et passionem Chrisri non volendo actionem Iudaeorum.
Sexto,77 quia si sic, hoc esset [aut] quia Pater prius o.rigine
AuteoJi, Striphlm .rttptr I Smt., c.l. 1 sect 6, ed. E.
n, 3, p. 351).
12Dmrfllles GfrlPrii IX, I tit 1 c 2 (cd. Friedbetg, lJ 6).
73Petrus Aureoli, Striphlm III}Jer I Smt, d 1 sect 6, ed E.
n. 3, p. 355).
7~Petrus Aureoli, Striphlm .mper I Smt., d. 1 sect 6, ed. E.
n. 3, p. 356).
75Resp. August., Dt dodrina rbrUt., c. 5 n. 5 (CO.. 32, 9; CSEL
76Jietrus Aureoli, Striphlm .mper I Smt., d 1 sect 6, ed. E.
n. 3, p. 359-360).
77petnJs Aureoli, Strip111m .rttptr I Smt., d 1 sect 6, ed E.
n. 3, p. 376).
71 Petrus

Buytaert (FJP text series

Buytaert (FIP

text

series

Buytaert (FIP text series


80, 10; PL 34, 21).
Buytaert (HP text series
Buytaert (FIP text series

9.\

9~

9~

9f,

g-

DIST. 1 QUAES1'. 4

iJ8

IilO

161

est beatus quam videat Filium; aut quia Filius est obiectum
secundarium. Non primum, qwa si Pater non videret Filium in
prima signa origmis, tunc ex productione Filii adquireret Pater
visionem Filii Nee secundum, quia tunc persona non esset
obieetum beatifiaun, cuius contrariurn I De dtMrina christianrr. 711
"Res quibus fruendurn est," quae nos beatos efficiunt, "sunt Pater,
Filius et Spiritus Sanctus."
Secunda dicunt ad undecimam obiectionem propriam,79
quod deitas potest confuse concipi ab infideli philosopho et
Iudaeo absque personis, non tamen distincte. Et 1deo in
cognitione confusa viae ponerent quod de diversis personis sunt
distincti articuli
Tertio dicunt ad nonum argumentum m principali
positorum,80 quod cum dicitur 'essentia est communicabilis,
paternitas non est communicabilis' quod ibi per conceptum
essentiae conap1tur essentia directe, sed patemitas coninclusive;
sed per conceptum fpaternitatis] paternitas e contra concipitur
directe quia paternitas, sed coninclusive essentia.
Quarto dicunt81 quod cum dicitur 'essentia est paternitas',
non est repetitio eiusdem rei sub eodem conceptu et sub eadem
voce, sicut hie 'Sortes Sortes'; nee est replicatio eiusdem rei sub
eodem conceptu et diversa voce, ut 'Marcus Tullius', nee
replicatio eiusdem rei sub alia voce et alia conceptu, ut 'Sortes
homo animal', quia generaliter in talibus alterum est ens rationis.
Et ideo utrumque illorurn vere est res, et sunt res penitus
indistinctae secundum formalitatem et secundum quamcumque
conceptibilitatem, quia realitas paternitatris et sua conceptibilitas
sunt idem, et sua realitas est indistincta ab essentia, igitur et sua
conceptibilitas.

10

15

20

25

78AugusL, Dedodrinathrist, I c. 41L 4 (C0..32, 9; CSEL 80, 10; PL34, 21).


19lietrus Aureoli, StriptRm mper I Smt., d. 1 sect. 6, L'li. E. Buytaert (Fll> text series
n. 3, p. 373).
IIIIPetrus Aun:oli, StriptRm mper I Sent, d 1 sect. 6, ed. E. Huytacrt (FIP text series
n. 3, p. 378).
81 Petrua Aureoli, Scripflll mper I Smt., d. 1 sect 6, L'li. E. Buytacrt (FIP text series
n. 3, p. 364).

j;
11

'

162

LIBF..R I

[Contra opinionem Petri Aureoli]

10

15

20

25

30

Contra istam opinionem arguendum est sicut contta


praecedentes. Probo quod ista indivisio non impediat quin possit
concedi quod aliquis frui possit et intelligere essentiam non
intelligendo personam, vel unam personam non intelligendo
aliam. Prima sic. IDud quod non tollit quin sit verum dicere
quod iste Pater generat et haec essentia non generat, illud non
probat quin Deus possit facere quod haec essentia videatur et
tamen quod haec persona non videatur; sed i1la indivisio qwun
ponis non tollit hoc per te; igi.tur etc. Maior patet, quia si non
tollat quin verum sit dicere quod iste Pater generat et haec
essentia non generat, igi.tur non tollit quin essentia et patemitas
sunt ta1is res pro qua verificantur affirmatio et negatio, et per
consequens non probat quin Deus possit pro i1la re verificare istas
'haec essentia videtur', 'haec paternitas non videtur', quia non est
negandum a potentia Dei nisi appareret contradictio. Sed omnis
contradictio vitari potest hie sicut ibi vitaretur contradictio; et per
consequens si non tollat ibi composSlbilitatem, non probat hie
imposSlbilitatem.
Secunda ad idem sic. Nam si sic arguatur: 'haec essentia est
communicabilis; haec essentia est haec paternitas; igitur haec
paternitas est communicabilis'; istwn discursum ipsi negarent non
obstante i1la indivisione, quamcumque causam asgjgnant, igi.tur
similiter non obstante i1la indivisione, ipsi habent negare istum
discursum: 'haec essentia videtur; haec essentia est haec
paternitas; igitur haec paternitas videtur'; quia per eandem viam
per quam vitant ilium discursum, potest iste discursus vitari; et per
consequens per talem viam non potest probari imposSlbilitas, quia
eadem modo arguendum est de quolibet argumento.
Tertio, quia ipsi habent concedere istam negativam. 'iste
Pater non est iste Spiritus Sanctus', et loquor de propositione
quam fonnare potest beatus, [et] in i1la propositione, quae
componitur ex cognitionibus, subiectum non est praedicatum.
.Aut igitur cognitio i1la quae est subiectum significat Spiritum
Sanctum aequaliter sicut Pattern, igi.tur propositio est aeque falsa
5-6 Primo- generat2J ll{g, al. m. F 6 non2J 6n. ead. 111. F 14 paremillls] essentia F
17 ibi] ilia F 23 negare] 6n. lt1l1. m. F 24 haec - videtur] m,g. aL 111. F

1111

tn~

111'

DIST. 1 QUAESf. 4

1,)-l

1115

: l6

163

sicut vera, quia aeque denotat Spiritum Sanctum non esse


Spiritwn Sanctum sicut Patrem non esse Spiritum Sanctum. Aut
nullo modo significat Spiritum Sanctum, et habetur propositum.
Aut significat Patrem directe et Spiritum Sanctum coinclusive,
jgitur sequitur quod propositio ilia, licet sit vera directe, tamen est
fulsa cooinclusive, quia inclusive denotat Spiritum Sanctum non
esse Spiritum Sanctum. Eodem modo contra istam opinionem
adducenda sunt omnia ru:gumeota quae superius inducta sunt
contra opiniones alias.
Quarto, arguo ex dictis. Non plus repugnat essentiam videri
petsona non visa quam essentiam intelligi in via persona non
intellecta; sed a ludaeis et philosophis potest essentia intelligi in
via, . persona non intellecta secundum eos; igitur etc. Quia sicut
essentiam intelligi persona non intellecta non est nisi intentionem
esse in mente quae repraesentat illam rem esse deitatem non
repraeseotando illam rem esse Pattern, ita essentiam videri non
visa persona non est rus1 V151onem in mente, quae visio repraeeotat iliam rem esse deitatem et non repraesentat illam rem
esse Pattern.
Quinto, quia non est repugoantia per eos quod conceptus
cadat directe super esseotiam, licet non cadat directe super
patemitatem, ideo enim salvant quod esseotia est communicabilis
et patemitas non, igitur nee est repugnaotia quod essentia
videatur, persona vel patemitate non visa, quia aeque videntur
oppooi sicut affirmatio et negatio istae duae 'essentia primo
tecninat actum', 'patemitas non tenninat primo actum', sicut aliae
duae cum dicitur 'essentia videtur', 'paternitas non videtur', igitur
si essentia non arguat ibi repugnantiam, nee hie.
Sexto, quia rationes suae aeque probant contra ipsos quod
essentia non possit cognosci confuse non cognita persona; et
similiter quod intellectus non possit ferri directo aspectu super
esseotiam et non super personam vel proprietatem. !stud patet
discurrendo per rationes.
14 nisi] m.g. aL m. F 28-30 non- essential m.g. aL m. F

10

15

20

25

30

Das könnte Ihnen auch gefallen