Tanpinar - 19. Asir Turk Edebiyati Tarihi

AHMET HAMDI TANPINAR
19. ASIR TURK EDEBIYATI TARIHI

indekiler
nsz.............................................................................................................................................
v
XIX. Yzyl Trk Edebiyatna Genel Bir Bak......................................
2
GR ...................................................................................................................................... 3
MODERNLEME YOLUNDA
3
Edeb Yenilenme..............................................................................................................
4
Klasikten Baroka ..........................................................................................................
5
Batllamann D Etkenleri
6
Tanzimat Ferman ..........................................................................................................
9
YENLEEN EDEBYATIN ZELLKLER .................................................................
11
Form Deiimleri.............................................................................................................
11
Muhteva Deiimleri ......................................................................................................
12
iir Dilinin Deimesi......................................................................................................
13
SONU............................................................................................................................
13
zet....................................................................................................................................... 14
Kendimizi Snayalm.......................................................................................................
15
Okuma Paralar.............................................................................................................
16
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
17
Sra Sizde Yant Anahtar
17
Yararlanlan Kaynaklar
18
Bavurulabilecek Kaynaklar
18
Enderunlu airler.................................................................................... 20
ENDERUN MEKTEB ......................................................................................................... 21
ENDERUNLU ARLER ..................................................................................................... 22
Hane-i Hassa airleri ......................................................................................................
23
Hazine-i Hmayun airleri
23
Kilar- Hassa airleri ......................................................................................................
24
Hane-i Seferli airleri.......................................................................................................
24
ENDERUNLU VASIF.....................................................................................................
25
zet....................................................................................................................................... 34
35
Okuma Paras................................................................................................................
36
36
37
Yararlanlan Kaynaklar ..................................................................................................

37
37
XIX. Yzylda Encmen-i uara.......................................................... 38
GR .................................................................................................................................... 39
ENCMEN- UARA.......................................................................................................... 40
Encmen-i uara Mensuplarn Bir Araya Getiren Sebepler
41
Encmen-i uara Toplantlar
42
Encmen-i uarann Edebiyat Gr
44
iir Dilindeki Araylar
45
iirde Form Araylar ....................................................................................................
46
Estetik Tercihlerdeki Deimeler
47
ENCMEN- UARANIN ARDINDAN........................................................................... 49
zet...................................................................................................................................... 51
Kendimizi Snayalm....................................................................................................... 53
Okuma Paralar.................................................................................................................. 54
55
Sra Sizde Yant Anahtar..................................................................................................... 55
Yararlanlan Kaynaklar........................................................................................................ 57
Bavurulabilecek Kaynaklar................................................................................................ 57
XIX. Yzylda Kadn airler.................................................................... 58
GR ..................................................................................................................................... 59
LEYLA HANIM .............................................................................................................
62
EREF HANIM ..............................................................................................................
66
ADLE SULTAN ............................................................................................................
71
zet....................................................................................................................................... 76
77
Okuma Paras...............................................................................................................
78
79
Sra Sizde Yant Anahtar...............................................................................................
79
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar
79
XIX. Yzyl Mesnevileri.......................................................................... 80
GR .................................................................................................................................... 81
KEECZADE ZZET MOLLA VE MESNEVLER .......................................................... 82
YENEHRL AVN VE ATEGEDE................................................................................. 99
zet.................................................................................................................................... 105
Kendimizi Snayalm.......................................................................................................... 107

108
Sra Sizde Yant Anahtar................................................................................................... 108
Yararlanlan Kaynaklar...................................................................................................... 108
XIX. Yzylda Nesir.............................................................................. 110
XIX. YZYIL NESRNE GENEL BR BAKI..................................................................... 111
XIX. YZYILDA MENSUR TRLER................................................................................. 113
Biyografiler...................................................................................................................... 113
Tarihler ........................................................................................................................... 117
Gazavatnameler.............................................................................................................. 120
Sefaretnameler ve Seyahatnameler
120
Srnameler...................................................................................................................... 122
Mneatlar...................................................................................................................... 122
Belagat ve Gramer Kitaplar........................................................................................... 123
zet .................................................................................................................................... 125
Kendimizi Snayalm ...................................................................................................... 128
Okuma Paras............................................................................................................... 129
129
Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................... 130
Bavurulabilecek Kaynaklar .......................................................................................... 131
Yararlanlan Kaynaklar .................................................................................................. 131
Szlk.............................................................................................................................. 133
nsz
Sevgili renciler,
1. yzylda Trk kltr ve sanat hayatnda beliren kprdanmalarn, XIX. yzylda etki alann
genileterek izlenebilen hareketlere dntn greceksiniz. Bir yandan gelenek iinde
oluan biimler korunurken te yandan deien zihniyet yapsna uygun tercihlerin edebiyata
yansdna dair rnekler okuyacaksnz. nk XIX. yzylda eski ile yeni i iedir.
Gelenein diri, biimlendirici ve dntrc ilevini XIX. yzylda grmek mmkn
deildir.
2. yzyl Trk edebiyatnn yeni sfatyla nitelenen temsilcilerini ve onlarn eserlerini
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat adl dersinizde tandnz. imdi ise yeninin eski kkenlerini, XIX. yzyl Trk edebiyat iinde eskiyi temsil eden Enderunlu airleri, Encmen-i
uaraya katlan isimleri, giderek says artan kadn airleri, mesnevi tarznn son rneklerini
ve eski ile yeni arasnda biimlenen nesir dilinin temsilcilerini tanyacaksnz.
Osmanl kltr ve sanat hayatnda kkl deiimlerin yaand XIX. yzyln edeb manazarasn Yrd.Do.Dr. M. Kayahan zgl betimledi. Ayrca Encmen-i uara konusundaki
akademik birikimini paylat. Yrd.Do.Dr. smail Arkolu, Vasf merkeze alarak Enderun- lu
airleri; Yrd.Do.Dr. Recep Demir kadn airleri; Yrd.Do.Dr. Ozan Ylmaz ise mesnevi
geleneinin son temsilcilerini tantt. Prof.Dr. M. Fatih Kksal da XIX. yzyl nesrini yazd.
Bata yazarlarmz olmak zere, bu kitaba emei geen herkese teekkr ederim.
Editr Prof.Dr. Muhsin Macit
XIX. YZYIL TRK EDEBYATI
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
XIX. asrda edebiyatta grlen yenilemenin gelenekli ve Batl kaynaklarn ayrt edebilecek,
Edeb gelenek iindeki yenilik abalarn izleyebilecek,
<!^ Klasik edebiyatn gelenekli zelliklerindeki gevemeyi aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Batllama
Gelenekilik
Yenilik
Modern poetika
Deiim
iir
indekiler
GR
MODERNLEME YOLUNDA
YENLEEN EDEBYATIN ZELLKLER
SONU
XIX. Yzyl Trk Edebiyatna Genel Bir Bak
GR
1. yzylda Trk kltr ve sanat hayatnda beliren kprdanmalar, XIX. yzylda etki alann
genileterek, izlenebilen hareketlere dnr. Bir yandan gelenek iinde oluan biimler
korunurken te yandan deien zihniyet yapsna uygun tercihler edebiyata yansr. XIX.
yzylda eski ile yeni i iedir. Bu bakmdan XVI ve XVII. yzyl Trk edebiyatn
biimlendiren gelenein diri, biimlendirici ve dntrc ilevini XIX. yzylda grmek
mmkn deildir.
2. yzyl Trk edebiyatnn yeni sfatyla nitelenen temsilcilerini ve onlarn eserlerini
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat adl dersinizde tandnz. imdi ise yeninin eski
kkenlerini, XIX. yzyl Trk edebiyat iinde eskiyi temsil eden Enderunlu airleri,
Encmen-i uaraya katlan isimleri, giderek says artan kadn airleri, mesnevi tarznn son
rneklerini ve eski ile yeni arasnda biimlenen nesir dilinin temsilcilerini tanyacaksnz.
MODERNLEME YOLUNDA
Modern kelimesi ilk defa VII. asrda, Charlemagnen a iin kullanlm; bylece -yine ilk
defa olarak- kadim olan, kartn yaratmtr. Bugn, durduumuz yerden bakldnda,
Charlemagnen zaman hi de modern grnmeyebilir; nk her a, kendi karakteristikleriyle, kendi i dinamikleriyle ve kendi imknlar dahilinde modernleir. Baka devirlerden bakldnda modernliin izine bile tesadf edilemeyen bir deiim, zaman iin
fevkalade radikal sonular dourmu olabilir. Osmanl iin de durum byledir. Osmanl
edebiyatnda modern unsurlarn beliriinden bahsetmek, Avrupai bir modern kavramnn
ltleriyle deerlendirilemeyecek, lakin Avrupa modernizminin etkileri paralelinde
incelenebilecek bir deiime iaret etmek demektir.
Batnn teknolojik rnlerinden (otomobil, telefon, televizyon, bilgisayar...) herhangi birini
alrken ona ait manevi kltr de alp almadnz kendi tecrbelerinizden karmaya aln.
Ik Doudan gelir cmlesi hem corafi anlamyla hem de metaforik olarak dorudur; fakat
sadece gnein douu iin... Ne zaman ki gurup vakti yanar, artk Dou da n Batdan
alr. Osmanl da zeval vakti geldiinde, yzn Batya dnme ihtiyacn duyar. Bu takip,
balangta masum bir teknolojik stnlk hevesinden ibaretken, zamanla plansz bir kltr
erozyonunu da beraberinde getirmeye balar. Gelenekli Douda her deiim, her yaplanma
planszdr. Bu planszlk sebebiyledir ki, Batllama hevesleri hedeflenmemi alanlara, kltr
hayatna ve nihayet poetik tercihlere yansmakta gecikmez.
Osmanlnn klasik edebiyatnn sonunu hazrlamak yolundaki ilk teebbsler iin mutlaka bir
balang tarihi aranacaksa, 1699un anlaml bir yl olaca dnlebilir. 1699, Osmanlnn
Bat karsndaki kesin malubiyetini kabullenip Karlofa Anlamasn imzalaynn tarihidir.

Bu tarihten sonra, Devlet-i Aliyye Bat ile asrlardr srdrd mcadeleyi artk gelenekli
yollarla devam ettiremeyeceini anlam ve dmanna onun bilimi ve teknolojisiyle
saldrmann gereine ikna olmutur. Dolaysyla, Batnn ilmini ve fennini almaya almann
ilk amac, dmanyla asker seviyede eitlenmektir; fakat bu gayrette ihmal edilen husus, insan
faktr olur. Bilim ve teknolojiyi ithal eden devlet olsa da onu renecek ve uygulayacak olan
yine insandr. Bir baka syleyile, Batnn ilmini ve fennini uygulamaya koyabilmek iin,
nce Batnn bilim ve teknoloji kltrn benimsemi fertler yetitirmeye ihtiya vardr. Oysa
bilim ve teknoloji kltr, genel kltrden bamsz olarak ithal edilemez; ilkini isteyen, onu
ikincisinin paketinde bulur. te bu sebepledir ki, tamamen asker seviyede kalmas dnlen
yenileme hareketleri, onu gerekletirebilecek Batl aydnn da yetitirmeye balam ve
bylece, harbiye, mhendishane, tbbiye, kla gibi yerlerde eitilenlerden sradan meraklsna
doru gelien bir istikamette Batllama yaygnlamtr. Batllama nce maddi kltr
unsurlarn (ara-gere, mimari, giyim, mefruat...) deitirir; sonra sra manevi kltr
unsurlarnn deiimine geldiinde, edebiyat da bu yenilenmeden nasibini almaya balar.
Edeb Yenilenme
Osmanl edebiyatnda deiim kprtlarnn XVIII. asrdan itibaren yaanmaya baland
sylenebilir; fakat bu gayretler, gelenei reddetmeden ve onun yerleik dnyasnda yapld
iin yavatr, zor farkedilir. Asrlar boyunca pekimi ve kemiklemi bir edeb gelenein
Batllamaya balandktan sonra abucak teslim olmas beklenemez. Tam tersine, gelenein
direnci edeb Batllamann istikametini ve hzn belirleyecek kadar gldr.
Mehur tarihi A. J. Toynbee, bir medeniyetin baka bir medeniyetin tehdidi karsndaki
tutumunu adlandrmak iin zelotizm ve herodianizm terimlerini kullanr. Zelo- tizm,
tehdide urayan medeniyetin, kabuuna ekilerek iyice geleneki olmasdr; herodianizm ise
rakip medeniyetin maddi ve manevi silahlarn kullanmay renmektir. Osmanl, Bat
karsnda bu iki kavramn btn ieriini olanca geniliiyle dener; hem de ayn anda... Bir
yandan Batllama abas srerken, dier yandan da gelenee daha bir sk yapanlar kar. Bu
sebepledir ki, Batllama srecine giri, gelenekli deerlerin bir rpda edebiyattan silinmesine
ve modern bir edebiyatn balamasna msaade etmez. Oswald Spengler, d glerin bir
kltrn geliimini engelleyebileceini, saptrabileceini, ama dntremeyeceini syler.
Harici etkenlerin bir kuu ldrebilecei, sakatlayabilecei fakat bir inee eviremeyecei
gibi... Deiimin bir cazibesi vardr; fakat bilhassa kuvvetli bir edebiyat gelenei ve yerinden
oynamas zor normlar bulunan milletler, bu ekicilikten etkilenseler bile yine de bnyelerine
uymayan kabullenmek istemezler. Osmanlda da devlet Batl bir deiime karar vermi olsa
da bunun toplumca uygulan kltrel deerleri reddederek yaplamazd. te, Batnn
teknolojisini taklit ederken sanatn da ayn hzla benimsemeyilerinin, benimsediklerinde de
mill bnyeye uygunluk artn araylarnn nemli sebeplerinden biri budur.
Osmanlnn klasik edebiyat arlkl olarak manzumdur. Nazm -adnn da ifade ettii gibikendi nizam ve intizam iinde mevcuttur. Bu nizam, uzun asrlar iinde yava yava oluup
kesinletii iin, yenilik isteiyle talarn yerinden oynatmak isteyenlere direnir. Nesir ise hep
biraz kenarda kalm, bilhassa edeb nesrin geliimi ihmale uramtr. Bundan dolaydr ki
Batl nesrin klasik Trk edebiyatna girmesi iirden ok daha kolay olmutur. Roman, hikye,
tiyatro gibi Trk edeb geleneinde birebir karl bulunmayan trler, Osmanl topraklarna
kendi kltrleriyle ve kurallaryla girebilmitir. Oysa Ba
tl iir, Trk topraklarndaki byk gelenekle boumak ve oklukla malup olmak veya
yerlileip baka bir hle dnmek suretiyle yaayabilecektir.
Osmanl iirinin gelenekli poetikas Batnnkine benzemez; yeni olandan ok, mevcudun
iinde farkl olan aramay hedefler. Bir baka deyile, Osmanlnn klasik iiri mstesna olan
gelitirir. lk yenilikler ise, o zamana kadar kaideyi bozmayan istisnalarn genelletirilerek
kaideyi bozacak ekilde kullanlmalarndan doar. air, dnme cesaret edemedii yerde,
iirini yenilemek iin gemi rneklerden cevaz bekler; eski airlerden birinin, belki de
yalnzca bir kere denedii ve muhtemelen ald tepki zerine benzerini ne kendisinin ne de
adalarnn tekrarlayabildii bir farkll bulup gelitirerek yaygnlatrmay yenilik sayar.
XVIII. yzyl dahil olmak zere, klasik iirde tamamen avangard bir yenilie tesadf edilme
ihtimali hemen hemen hi yoktur; nk iirde daima eski ve yeni unsurlar birlikte bulunur
(trans-avant-garde). Bergsonun ileri srd gibi, gemiin hafzada yaamay srdrd,
hibir eyin hakikaten unutulmad fikri, btn milletler ve kltrler iin geerlidir. Gemiin
tecrbelerinden izler tamayan bir yenilik yoktur. Bize yeni olarak takdim edilen her iirde,
gemiin binlerce yllk poetik birikiminden gelen kadim ve kkl bir taraf hep vardr. Yeni,
ad eski olan bir devin omuzlarna oturmu ccedir; ccedir ama devin srtnda iken drt bir
yan, zellikle de ardndaki gemii ve nndeki gelecei ondan daha iyi grr. Eski ile yeni
arasnda -uzaktan uzaa da olsa- bir akrabaln bulunduunun fark edilmedii yerde, poetik bir
gelenek kopukluu, bir kkszlk var demektir. Kkszlk, bazen yeniliin bir art gibi
gsteriliyor olsa da doru deildir. Gelenekle ban tamamen koparmay reddeden bir
poetikay izlemeleri, XVIII ve XIX. asr ediplerinin geleneki olduklarn gstermez; nk
gelenek, yenilii de kapsamaktadr. Yeniliin baskn karak gelenei kapsamas ve klasik
deerlerin nostaljik-tarihsel bir anlam kazanmaya balamas iin XX. asr beklemek
gerekecektir.
XVIII ve XIX. asrda Osmanl edebiyatnn gelenekli izgisini deitirme gayretleri iin bk. M.
Kayahan zgl, Dvan Yolundan Peraya Selmetle- Modern Trk iirine Doru, Hece
Yaynlar, Ankara 2006.
Klasik'ten Barok'a
Sorokinin Dynamicsindeki nemli tespitlerden biri udur: Her sanat tipi; belli bir kltr,
toplum ve kiilik tipinin ortaya kmas, bymesi, deimesi ve kmesiyle birlikte ortaya
kar, byr, deiir ve ker. Bu forml Osmanl sanatna uyarlarsak, devletin alt asrlk
mr boyunca urad farkllklarn toplum ve kiilik tiplerini deitirdii; dolaysyla
edebiyatn da hep ayn klasik izgisini korumad gerei ortaya kar. Devlet deiirken,
toplum deiirken, fertler deiirken, bir fert olarak airin deimeden kalmas ve hep ayn iiri
yazmay srdrmesi mmkn olabilir mi? Yenilemenin tek mit hlini ald bir lkede airin
ve iirin deimeden kaldn, klasik iirin belki bozulduunu ama asla yenilenmediini
sylemek doru olur mu? Modern air, asrnda yaar ama asryla yaamaz; poetikasn gemi
yahut imdi deil, gelecek endiesi belirler. Oysa dinamiklerini deiimin belirledii bir devrin
Osmanl airini sosyal artlar oluturur, etkiler; bu sebeple de dekadan bir devrin airini
dekadan olduu iin eletirmek mmkn deildir. stelik hibir d etken olmasa da sanat
kendini yenileyecektir. J. L. Lowes, 1926da Bostonda nerettii Convension and Revolt in
Poetry adl almasnda, poetik deiimin ritmik yapsn aklarken, her iir anlaynn
zamanla katlaarak bir konvansiyon hline geldiini ve yeni bir iir anlaynn isyan ederek
onun yerini aldn syler. Yeni anlayn zamanla kemiklemesi ve konvansiyon oluturmas
da daha yeni bir iir anlaynn isyann hazrlayacaktr. Bu sre, her eyin alabildiine yava
deitii Osmanlda, ge ve etkileri zor hissedilir bir hafiflikte de olsa, XVIII. yzyldan
itibaren balamtr.
Neye eski, neye yeni dediinizi tartn. Yeninin ne zaman eskidiini, eskinin ne zaman
kymet kazandn anlamaya aln.
Wlfflinin Renaissance und Barocktaki fikirleri ve onun fikirlerine son eklini veren Focillon
ayn noktada birleirler: Klasisizmin kunt, kuralc, ahsi yaratmalardan ziyade mterek bir
malzemenin gelitirilmesini yeleyen, bu yzden de hatlar yumuamayan yaps cereyann son
demlerine doru gevemeye yz tuttuunda artk, barok dnem balyor demektir. Var
oluun kanunu gerei, klasik olan da doar, geliir ve dnr; dnt biimiyle artk
klasiin barok hlidir. Kurallar yumuar; tipik olann yerini ahsilik ve orijinalite, gelenein
yerini yaratma alr; orijinal ve cretkr bulular, artc syleyiler, allmadk imajlar, yeni
kelimelerle beslenirken arlaan, tumturakl, kaprisli bir dil, hayal gcnn de yardmyla hzl
bir ekilde soyutlaan tema, ilham perisini akln esaretinden kurtar, antikite yerine yaanan
gn tercih nem kazanr. Sanatkrn keyf seimleri, mizacnn ynlendirmeleri, heyecanlar
ne kar. Klasisizmin nceden hesaplanm heyecanlar reddedilip bir vecd annn her eye
hkmeden tabii heyecanlar yceltilir ve formlatrlr. Ayn heyecann zamanla geliip sosyal,
siyasi yahut din bir kisveye brnd de olur.
1. asr da Osmanl klasik sanatnn son grl ve barok dnemidir. Nasl ki, mimaride
Nurosmaniye Camii, resimde Levn nin son dnem naklarna eklemlenen Abdullah-
Buhar tasvirleri yahut musikide Emin Aann perev ve saz semaileri iin baroktan, hatta
Trk baroundan bahsediliyorsa, ayn dnemin klasik iiri iin de bu sfat kullanlmaldr.
Klasik Trk iirinin barok eilimler gstermesi iki sebeple kanlmazdr; ilki, yukarda da
ifade edildii gibi her klasik edebiyatn son devresinde mukadder olarak baroklamas
yznden; ikincisi de XVIII. asrda balayan Batllama gayretlerinin sanattaki yansmas
barok olduu iin... Bu asrda, klasik iirin form, tr, muhteva, dil, dnyay kavray ve ifade
edi gibi temel prensiplerinde grlen zlme ve deiim bir kten ok, dnmn
ifadesidir. Bu dnm, yenilenmeye msaade eden bir kap aralayacak ve XIX. asrn yenilik
peindeki edipleri bu kapdan geeceklerdir.
Felsefi bir gerek var ki edebiyat da dahil, deimemek mmkn deil. Dolaysyla, Osmanl
edebiyatnn asrlar boyunca asli prensiplerini deitirmeyiini bir deimezlik gibi grmemek
gerek. Osmanlnn konserve edilmi bir hayat olsayd -ki byle bir hayat koca bir cihan
devleti deil, ancak Pigmeler yahut Koikoiler srdrebilirdi- veya bir cins mill otizm de
yaasayd -ki bu Osmanlnn genel niteliklerine aykr olurdu- yine deiecekti. Ska
zannedildii gibi Osmanl, ie dnk bir sistem kurmad iin Bat kltr ile tankl da
hayli eski ve derindir. Devletin, sarayn, ynetici kadronun Batl kltr unsurlaryla tanmas
ve onu kavramaya almas, sradan ferdin tanklndan ok daha nce olsa bile, XVIII. ve
bilhassa XIX. asrda gndelik hayatn iinde hayli Batl kltr unsurunun yaamas artk
yadrgatc olmaktan kmtr. Osmanlnn Batnn kltrel deerleriyle tanmasnn birka
yolu vardr:
1. Avrupal sefirler ve sefarethaneleri, stanbul alndndan beri Osmanl topraklarnda
mevcuttur. Osmanl ricali, sefarethanelerde verilen balolara davet edilmi; tiyatro gsterile-
rini seyretmiler; orada baslan kitap ve gazetelerle tanmlardr. Yeni tayin olunan her sefirin saraya ve devlet erknna sunduu armaanlar da Batl kltrle tankl artrmtr.
2. Levantenler, Osmanl topraklarnda ticaret yapmak isteyen Batl irket acentalar- nn Trk
topraklarnda yerlemi alanlardr. Bu topraklarda nesiller boyu oturur, evlenir, Trklerle
dostane mnasebetler kurar, Trke renir; fakat Batl kltrlerini yaat
may srdrrler. Evlerindeki Batl hayata Osmanllar dahil etmekte bir saknca grmezler.
Mslman bir Osmanlnn Avrupa tarz noel ve yortu kutlamas, bale gsterisi ve salon
hayat ile ilk tanmas onlar sayesinde olur.
3. Gayrimslim aznlklar, bir yandan Trk kltrne yakndrlar, te yandan Avrupa
kltrne... Bilhassa Ermeni ve Rumlar, ocuklarn milliyeti-romantik akmlarn tartld
Avrupa niversitelerinde okutur, Franszca renir, mefruattan elence tarzna kadar pek
ok bakmdan avrupai bir hayat srmeye alrlar. Ayn Ermeni ve Rumlar mimar, bestekr,
ressam, divan airi ve aug olarak Osmanl sanatnn Batl bir izgiye doru ilerlemesinde
nemli rol oynarlar.
. Misyonerler, bilhassa cizvit rahipleri, gittikleri yrenin dilini, kltrn hzla kavrayp halkla
abucak kaynaarak yerlileirler. Capucin rahipleri dil olanlar yetitirerek Osmanlnn sz
varln aznlklardan dini btn hristiyan genlerine retirken Devlet-i Aliyyenin drt bir
yanndaki misyoner mektepleri ve gezgin misyonerler de Batnn din kltrn ve din
edebiyatn halka sevimli gstermeye alrlar.
1. Mlteciler iin byk ve merhametli devlet Osmanldr; ona snan, canndan emin olur.
Mlteciler ise kurtarabildikleri maddi kltr unsurlarn yanlarna alarak, manevi kltr
birikimlerini zihinlerinde tayarak iltica ederler. Bylece, Avrupa kltrnn bir parasn
Trk topraklarnda yeniden ihya etme imkn bulurlar. Mesela spanya ve Portekizden gelen
Yahudiler bizi matbaayla tantrrlar. sve Kral Demirba arl, says bini bulan
maiyetiyle Osmanlya snp be yldan ziyade misafir edildiinde devlet ricaliyle tanp
grr; fikir alveriinde bulunarak Avrupann siyasi kltrn tantr. Er- del Beyi
Rakczinin lene kadar Tekirdada misafir edilmesinin etkileri, tercman brahim
Mteferrika zerinden anlalabilir. Rus zulmnden kaan Lehlerin Polonezkyn
kurmalar, Fransz htilalinden kaan aristokratlarn klasik kltr stanbula tamalar,
Bonapartn imparatorluunu ilan etmesinden sonra cumhuriyetilerin de ayn ekilde
Osmanl topraklarna kamalar nemli etkilenmelere sebep olur.
2. Osmanl sefirleri ve sefaretnameleri, Trkn Bat ile bizzat Batl topraklarda iletiim
kurmasnn ve gzlem yapp tecrbe edinmesinin tek yoludur. Yirmisekiz Mehmet
elebinin Paris Sefaret namesinden (1720-1721); Fransadaki ordu tekilat, sanayi tesisleri,
ilim ocaklar kadar, saray ve baheleri, tiyatro ve operalar, balo ve ziyafetleri, insan
manzaralar da renilir. Sonralar Moral Ali Efendinin Fransa, Hatti Mustafa ve Ebu- bekir
Ratib Efendilerin Viyana, Ahmet Resmi ve Ahmet Azmi Efendilerin Berlin, Dervi Mehmet
Efendiden balayarak Petersburg sefaretlerinden gelen raporlar ise, gnderildikleri lkenin
kltrne ait ayrntlarla doludur. Bilhassa 1793te ikamet eliliklerinin kurulmasndan sonra
artk, bir Batl lkede yaayan ve oradan gnderdii raporlarla Avrupay devletine daha
yakndan tantan yeni bir sefir tipi, bir kltr elisi belirecektir.
3. Avrupal sanatkrlar, asrlar boyu arka ilgi duymular ve arktan da ilgi grmlerdir.
Avrupal gezgin kumpanyalar, bilhassa talyan truplar sk sk stanbula gelip mzik, bale,
pandomima gibi, dil zerinden anlamay gerektirmeyen sanatlar sergilerler. Saray, baleyi
1582de Sultan III.
Muratn ehzadelerinin snnet dnnden beri bilir. Torrininin tiyatro temsillerini nce
sadrazam, sonra da Sultan III. Selim
izler. Bir bestekr olan Sultan Selim opera da seyreder, org da dinler, evkyye Kknde
Fransz danslar da izler. Fatihten beri zaman zaman stanbula gelen ressamlarn says
1. asrdan itibaren hzla artar. Oryantalist ressamlar, barok eilimli mimar, i mimar ve peyzaj
mimarlar, mzisyenler, sahne sanatkrlar, seyyah edipler Osmanl topraklarna kltrlerini
katarlar.
2. Mhtediler yani sonradan mslmanl seenler, ruhen slama balanm olsalar da
maddeten hl Batldrlar ve Osmanlnn iindeki kk Avrupay temsile devam ederler.
brahim Mteferrikadan Humbarac Ahmet Paaya, Mustafa Celalettin Paadan Osman
Nihali Paaya varncaya kadar pek ok mhtedi Batllamann kltrel cephesine nemli
hizmetlerde bulunmulardr.
. Sultanlar ve aydn memurlar, sradan bir meraklya nazaran yurt dyla daha kolay iliki
kurabildikleri iin nemlidirler; fakat daha nemlisi, onlarn devletin banda olmak veya
arkn evirmek gibi ayrcalkl konumlar sebebiyle, dardan rendiklerini yurda tatbik
etme imknn da tamalardr. III. Ahmetin Batllamaya olan inancn Damat brahim Paa
ile hayata geirme gayretleri, I. Mahmutun Nurosmaniye Camiini Avrupann mehur
kiliselerinin planlarn esas alarak ina ettirme niyeti, I. Abdlhamitin Mhendishane-i Berri-i
Hmayunu kurduruu, III. Selimin daha ehzadeliinde XVI. Louis ile mektuplamas ve
Fransz htilalini yakndan takibi, Ebubekir Ratib Efendiyi Viyanaya sadece bir sefir olarak
deil, bir medeniyet ve teknoloji kifi olarak gnderii, Vaubann harp sanatna dair
kitabn tercme ettirii hep bu yoldaki admlardr.
1. Ordu, asker mektepler ve hocalar, Batllamann nemli unsurlardr. Nizam- Ce- did
tabiri sadece askerlie has yeniliklerin ifadesi olarak anlalmamal; tam da szlk anlamndaki geniliiyle, Osmanlnn slahat teebbslerinin genel ad diye bilinmelidir. Batllama gayretlerinin asker kanatta balamas sebebiyle, kltrel deiimin yn ve dozu da
yine ilk olarak orada tartlm olsa gerektir. Tophanede Comte de Bonneval ve Baron de
Tottun faaliyetleri, Humbarac Oca, Fransz uzmanlar, asker mhendishanelerdeki yabanc hocalarn Trke bilmeyii sebebiyle Franszca srdrlen eitim yeni bir insan tipinin
filizlenmesindeki nemli etkenler olmutur.
. Yurt dna gnderilen talebeler, yurda yeni kltrel donanmlaryla dnerler. Sultan III.
Ahmet zamannda yurt dna musiki eitimi iin gnderilen renciler ve II. Mahmutun
saltanat yllarnda asker eitim almalar iin Avrupaya yollananlar,
1. asrda furyaya dnecek burslu renci gnn ilk rnekleridir.
Kolayca fark edilebilecei gibi, yenilemenin Batl kaynaklar bunlardan ibaret deildir;
kapitlasyonlar, harpler, anlamalar gibi pek ok etken eklenebilir; fakat bizim iin nemli olan
insan unsuru, bilhassa Avrupal ve Avrupai insan unsurudur. Bunun sebebi Osmanlya hastr:
Batda byk deiimleri byk hadiseler dourmuken, Osmanlda byk deiimleri fertler
oluturur. Osmanl iin istenen olumlu deiimin, biri kolay dieri zor olmak zere iki yolu
vardr. Birinde ferdi gayretler yukardan aaya doru bir etki yaratrsa, toplum
yavaa, istekle deiir. kincisinde ise, ferd gayretler bir direktife dnr ve toplumda hzl,
ama isteksiz bir deiim yaanr. Birincisini entellektel zeka, ikincisini otorite tercih ve tatbik
eder. Dnemin artlar dnlrse, otorite aydndr, aydn da edip... O hlde, istenen deiim
tercih edilen yollardan hangisi ile gelirse gelsin, edii hem aktif hem de pasif olarak birinci
dereceden ilgilendirir. Aydn lzumunu hissettirir, esaslarn gsterir; otorite yapar, kabuln
salar; edip uygular, anlatr. Bu misyon ayn kiide toplanmsa, edip deiimin gereini
erken farkedip farkettirecek dikkatlere ve bu bu dikkatleri gerekletirebilecek gce sahip,
eserleriyle bu deiimin asl unsurlarn tantacak ve benimsenmesine katkda bulunacak
bilinte biri oluverir. Sultanlardan balayarak ynetici ve aydnlarn ayn zamanda air olular,
edebiyatn deiim iinde nemli, hatta nder bir rol oynayarak yenilemesini salar. Osmanl
ve edebiyat yeni gelen XIX. asra ite bu yenileme- ci birikimle girer.
Tanzimat Ferman
Devletin Batllamaya karar verii 1699da iken, edebiyatn yenilenmeye balamasn 1839da
Tanzimat Fermannn ilanna balamak, zerinde ok dnlmeden verilmi bir karardr.
Tanzimat Ferman, devlet ve toplum hayatn deitirecek yenilikler getirmeyip, o gne kadar
geen yaklak iki asr iinde, devlet anlayndaki ve uygulamalardaki deiimle tebaya
tannan haklarn bir yeknn karr. Asl maksat, ieriye bir yenileme projesi gstermek
deil, darya bir itimatname gndermek olduu iin, bu fermann bir eyleri deitirmesi
mmkn deildir. Nitekim, bizzat tarihilerin dorulad, Tanzimatn ilanndan sonra, vergi
ve asker toplama gibi birka alandaki yenilikler dnda, kkl deiimlere de rastlanmaddr.
Kald ki Tanzimat, devlet ynetimine ait pek ok eyi deitirse dahi, bunlarn edebiyatta
yenilemeye sebep saylmas mmkn olabilir miydi? Yakn gemite, sadece Vaka-i Hayriyye
iin bile yzlerce iir yazlmken, Tanzimat-1 Hay- riyye gibi kkl ve airi de derinden etkiledii dnlen bir hadise niin bu kadar ilgisizlikle karlanmtr? Sultan Abdlmecite ve
Mustafa Reit Paaya hitap eden kasidelerde olsun, makamlarnn tebrii dnda farkl mit ve
heyecanlar aktarlmal deil miydi?
Devletin ald resm kararlar insann ve sanatn karakteristiklerini deitirmeye yeter mi?
Tartn.
smail Habip (Sevk)in Trk Teceddd Edebiyat Tarihi (1925)ne kadar Tanzimat
edebiyat adlandrmasna rastlanmaz. Ne sonradan Tanzimat edebiyats saydklarmz
kendilerini byle anar ne de Ebuzziya Tevfikten Abdlhalim Memduha, ehabettin
Sleymandan Kprlye varana kadar edebiyat tarihine yaklaan metinler oluturmu
yazarlar Tanzimat Edebiyat diye bir balk tanrlar. Adlandrmann mucidi ve takipileri,
altna nceki dnemlerde olmayan bir yenilik, bir form, bir tema koyamadklar hlde, neye
dayanarak byle bir balk tespit ettiklerini aklayamazlar. stelik 1839da balad iddia
olunan bir dneme ait ilk edeb mahsullerin, handiyse yirmi yl sonra, 1850li yllarn
nihayetindeki bir iki yla skmasn da hi garipsemezler. lk Tanzimat edibi i- nasi ise,
onun da ilk eserleri 1859 ve sonrasnda ortaya kyor. O hlde 1839dan sonraki yirmi ylda
baka edip yetiip baka eser vermedi mi? Cevabn hayr olmas maddeten de mmkn
olamayacana gre Evet, baka edipler ve eserler var. denecektir. Buna bal olarak bir
baka soru kendiliinden doar: 1839-1859 arasnda eser veren ve bir ksm tezkirelerde,
biyografi kitaplarnda kolayca bulunabilecek yzlerce isim nerededir? Niin Tanzimat edibi
saylmaz; niin grmezden gelinirler? Determinizm, bize her kn, kendisinden evvelki
gelimelerin sonucu ve kendisinden sonraki gelimelerin sebebi olduunu gsterdiine gre,
inasinin hazrlanna ve yetimesine sebep olan nesil nerededir? Sorular oaltlabilir.
Edebiyat, Tanzimat ilan olunduu iin yenilemeye balamaz; adna Tanzimat Edebiyat
dedikleri ve sonu belli ise de ban tayin etmenin bu kadar kolay olmamas gereken sre,
zannedilenden bir asr evvel balar ve metamorfozunu ancak XIX. asrn son yarsnda
tamamlar. Danilevskinin rneini tekrarlayarak sylemek gerekirse, yazn gne nlarnn en
dik geldii, gnlerin en uzun olduu ay hazirandr; lakin bunun sonularn almak ancak
temmuz ve austos aylarnda mmkn olur. Austosun sca, hazirann etkisidir. Bir
gelimenin balangc, onun sonularn farketmeye balaymzdan ok daha ncesine
tarihlenir. Bir baka deyile, yenilemenin ak iaretlerini farkettiimizde, onu tetikleyen
sebeplerin oluup amillerin ilemeye balamasnn zerinden epeyce zaman gemitir bile...
Demek ki, Tanzimat sonrasnda dikkatimizi ekmeye balayan yenileme, ondan ok daha nce
-belki de 1699dan itibaren- filizlenmi ve zamanla tomurcuk vermi edebiyat aacnn nihayet
meyveye durmasnn sonucudur.
Edebiyatn yenilik araylaryla geen bu uzun yolun stne mutlaka bir iaret ta dikilmek
isteniyorsa bunun iin, 1839 deil, belki de 1856 yl daha yerinde bir seim olacaktr. 1856,
Krm Harbinin ikinci ve son yldr; Krm Harbi ise ngiliz ve Franszlarla ayn saflarda
savaarak, stanbulun sosyal, siyasi, fikr, madd ehresini onlara gre ekillendirerek
Batllamaya yeni bir adm atan Osmanlnn ilk yldr. Islahat Ferman bu yl ilan edilerek
kltrel Batllama resmletirilmitir. Paris Antlamasnn ikinci maddesiyle artk, Osmanl
bir Avrupa devleti saylmtr. Tanzimat Edebiyat ad altna alnan ilk isimlerin ilk
rnlerinin hepsi de bu tarihten sonra geecek bir eser hazr- lamalk srenin sonunda, 18581860 yllar arasnda yaymlanr. Muhaverat- Hi- kemiyye (Mnif Paa), Tercman- Ahval,
air Evlenmesi (inasi), Tercme-i Telem ak (Yusuf Kmil Paa), Tercme-i Manzume
(inasi) hep bu yllarn rndr. Encmen-i uara ve Gen Osmanllar Cemiyeti (Meslek) de
1860n hemen eteine iliiverir. Bir iki yla sm bunca nemli gelimeden ve eserden sonra,
verilecek hkm netleiyor: Mademki Tanzimat- Hayriyyenin bir edeb yenilemeye yol
aacak dinamikleri yoktur; mademki Tanzimat Edebiyat tabiri XVIII.
asrda balayan bir yenileme cereyannn son halkas olmaktan teye mana tamyor;
mademki yirmi yl boyunca bu adn tad vasflara uygun eser verilmedii grlmektedir;
mademki edip ve eserde yenilik saylan her ey 1856 sonrasnda ortaya kmtr; o hlde bu
edeb devreye -mutlaka tarih gelimelere yaslanan bir isim aranyorsa- yaktr- labilecek en
uygun sfat Islahat Devri Edebiyat olacaktr. Bylece, yirmi yl boyunca eseri olmayan
Tanzimat Edebiyat da ismini unutup asl hviyetini kazanarak kaynana, o gne kadarki
yenileme macerasna eklemlenebilir.
Dnem adlandrmalar hakknda hl bir fikir birliine varlamam olmas yadrganmamaDKKAT
ldr. XIII. asr Italyasnda parlayveren oluuma, stnde herkesin birletii bir isim taklabilmesinin yzlerce yla mal olduunu ve ancak XIX. asrn ortalarnda Micheletnin kulland
rnesans kelimesinin bu ihtiyac karlayabildiini hatrladktan sonra, bizdeki adlandrmalarn niin henz yerini bulamadna o kadar da endielenmemek gerektii anlalr.
YENLEEN EDEBYATIN ZELLKLER

1. asrdan bu yana, edebiyattaki her yenileme teebbs iki gr arasndaki ekimeye sahne
olur: Klasik edebiyat son demlerini srerken mi yenilemeye balamtr yoksa yenileme
gayretleri yznden mi son demlerini yaamaktadr? Dorusu istenirse, klasik edebiyatn
sonbaharnda, yalln btn hastalk, inatlk, unutkanlk ve sakatlklarn grmek
mmkndr. Oysa Plutarkhos Gzellerin, sonbahar da gzeldir. diyordu. Klasik edebiyat
yalandran ve lme gtren, deiime ayak direyenlerin sayca stnldr. Hep bahar
ve yaz yaamasn bekledikleri bir edebiyat anlaynn sonbaharn grmek istemeyenler ya
budamaya, alamaya, toprak deiimine izin vermeli ya da sonbahar sevmeyi
renmelidirler. Buna izin veren ve edebiyat anlayn da bu yolda deitiren daha kk bir
grup, yenileme hareketlerini srdrmeyi ve XIX. asra balamay baaracaktr. te gitgide
genileyen bu yol, bir taraftan klasik edebiyata ikinci baharn ve son grln yaatrken,
dier taraftan da modern edebiyatn yeermesini salamtr. Dolaysyla klasik edebiyatn
son nesli ile yeni edebiyatn ilk nesilleri arasnda eserlerinin i ve d zellikleri bakmndan
ciddi bir fark grlmez; tek fark, yeniliin dozunun
2. asr boyunca yava yava artndadr. Hl byle olunca, asrn 1880li yllara kadarki
manzum edebiyatnn zelliklerini gstermek demek, genellikle XVIII. asrda denenmeye
balam yeniliklerin ald son durumu tespitten ibaret olacaktr. Daha nce iaret edildii
gibi, bu gelimelerin nesir edebiyatn da kapsamas mmkn deildir; nk nesir, Batdan
kendi gelenei ve kurallaryla gelmitir. nce gazeteci nesri sonra da genellikle gazeteciler
tarafndan yazlan roman, hikye ve dramalarn edeb nesri belirmitir.
3. asr iirinin byk bir ksmn XVIII. asrn nazm dnyas iinde denedii yenilikleri
gelitirerek kazand zellikler ve kazandklarn modern iire aktararak onun varln
zenginletirmesi zerine sylenebilecekleri dtan ie doru maddeleyelim:
Form Deiimleri
1. asrdaki ilk ciddi teebbslerden XIX. asrn son eyreine kadar geen uzun zaman dilimi
iinde, iirin deimesinin gereine inanan airler hep temel nitelik saydklar ekli bozmaya
alrlar. Belki bilinli olarak, belki de sezgileriyle, deformasyonu reformas- yonun
izleyeceini dndkleri hissedilir. Oysa form-ierik ilikisi adna, gelenekli iirle modern
iir arasnda nemli bir fark vardr: Yeni iir cevize benzer, kabuunu krmadan zne
ulalamaz; gelenekli iir ise, ekirdekli meyveler gibidir, etli ksmn paralamadan
ekirdeine dokunulamaz. Dolaysyla, gelenekli iirde ilk deimesi gerekenin ekirdek
olduu fark edilse de bunu gerekletirmenin yolu tematik bir paralanmadan geecektir.
Deiim taraftar airlerin, klasik formlara oka mdahale edemeden muhtevay yenilemeye almalar da bundandr. Form deiiklikleri yapmak isteyen fakat ne gelenekle
ne gelenekli airle ne de gelenekli poetika ile savamak taraftar olan bir air, genellikle ya
oka gze ilimeyen biimsel elikileri, form zaaflarn ve istisnalarn gelitirmeye alr ya
da daha evvel snanm ve beklenen semereyi vermemi fakat eletirildii iin vazgeilmi,
arkas gelmemi olan kk, masum denemeleri gelitirir. Gemite bir mesnedi bulunmayan
sivri klar yapabilecek ve yaptn gelenek karsnda savunabilecek cesareti pek az air
kendinde bulur.
Gerekletirilebilen nemli formal yenilikler:
1. Divan tertibini bozarak medhiye tarz kasideleri almamak veya yerini deitirmek; gazellerin
alfabetik srasna kafiyetul-p, kafiyetul-im gibi gelenekte olmayan blmler ilave
etmek; gazelleri formlar yerine temalarna gre, sufiyane ve hakimane sylenilen
gazeliyyattr, rindane ve akane inad olunan gazeliyyattr gibi balklarla tasnif etmek...
2. Trk aruzunda nadiren kullanlan veya hi kullanlmayan vezinlere ilerlik kazandrmak;
Arapa ve Farsa asll kelimeleri Trk telaffuzuna gre aruza ekmeyi hata ve zaaf eseri
olmaktan kar (hsn yerine hsn gibi); hece veznini kullanmakta ve bu yoldaki
iirlerini divanna almakta mahzur grmemek...
3. Kafiye ve redifi iirin konu btnln salamada kullanmak; allmadk redifler bulmay
yenilik aray saymak; redifsiz iir kadar, btn msray kaplayan redifleri de denemek;
kafiye olarak Trke asll kelimeleri srarla kullanmak ve onlar Arapa, Farsa kelimelerle
kafiyelendirmekte bir mahzur grmemek; iirin vezinsiz ve kafiyesiz de olabileceini
sylemek...
. Nazm ekilleri gevemeye balar. Kasidenin bir form mu yoksa tema m olduunu
tartmak; drtlkler, belikler hlinde veya mesnevi formunda kaside ve gazel yazmak; kta
gibi, ilk beyti musarra olmayan kaside sylemek ve ilk beyti musarra kta dzmek; kasidede ve
gazelde tarih drmek; kasidenin blmlerini deitirmek, mesela tegaz- zl blm yerine
rubai koymak; kaside ve gazellere balk bulmak; gazellere zeyl yazmak; mahlasn hi
koymamak veya iirin son beyitlerinden birinde sylemektense banda bir yerlerde anmak;
n-tamam gazel terimini altst edecek ekilde, matla beyti olmayan veya beten daha az beyti
olan gazelleri eksiksiz saymak; mterek gazel sylemeye hz vermek; mselles denen ve
msralk bentlerden oluan bir nazm ekli yaratmak; bahr-i tavili mensur iirin atas olacak
ekilde kullanmak...
Muhteva Deiimleri
1. Gelenekli mazmunlarn bir ksmn khne, b-mana veya kerih bularak iirin lgatinden karmak ve bikr-i mazmuna nem vermek; aa uygun yeni mazmunlar icat
etmek (tiyatrohaneyi ibret sahnesi olarak dnyaya, vapur ocan n yanan gnlne,
telgraf tellerini sevgilinin salarna benzetmek gibi).
2. XVIII. asrn mahallleme cereyan bir sonraki asra, yerellemeden ziyade yerlileme olarak
tanr. Bir yandan iirde ran etkisi hafifletilerek dier yandan avami eilimler trplenerek
bir orta yol bulunmaya allr. Artk, Osmanl iir arsasna kurulmu eski Acem kk
yklmadan, yerine yeni ve yerli iirin ina edilemeyecei fark edilmitir.
3. Tasavvufi iir ile geni kitlelerin ihtiyac olan hikemi iir arasndaki fark almaya balar.
Sade mslmann gndelik ihtiyalarn karlayacak, mkillerine zm yollar tavsiye
edecek didaktik bir iir anlay ne geer. Bu anlay, XIX. asrn ikinci yarsnda siyas bir
ierik edinmeye balayacaktr.
. Klasik iirde k azndan maukaya hitap etmek geleneklemi bir ifade tarzdr. O kadar ki
kadn airler bile gazellerinde erkek azyla hitap ederler. Oysa XVIII. asrdan itibaren gittike
yaygnlaan bir tarz belirir ve erkek airler, sevilen kadnn azndan gazeller yazmaya
balarlar. Bylece o zamana kadar iirin pasif bir nesnesi olan kadn aktif bir varlk kazanrken
erkek air de empati kurmay renir.
1. iirin en yaygn konusu olan akta byk deiim grlr. air, sevday ve sevgiliyi
ycelterek ilah bir noktaya tamaktan vazgeerek daha beer, daha gereki bir zemine
indirir.
2. iirin gelenekli temalar arasna vatan, millet, hrriyet, adalet, eitlik, medeniyet, terakki,
alafrangalk gibi kavramlarn ilavesi; airin, aznlklar ve kendisini poetik figrlere
dntrmesi, ocuklar farkedi, ya ocuk azndan ya da ocuklar iin iir yazma, mahall
renkleri ileme, Osmanlnn hayatna yeni katlan nesneleri iire malzeme yapma (emsiye,
yelpaze, resm nian, tablo)...
iir Dilinin Deimesi
1. Klasik iir, edeb dilin resm kanallarla ynlendirilmesine Sultan II. Murat zamanndan beri
alkndr. XVIII. asrdaki mahallleme cereyan ve ynetici kadronun kaba Trklerden
olumas, iir dilinin sadelemesinde nemli bir etken olmutur. Bilhassa Sultan III. Selim ve
II. Mahmutun gayretleriyle dilde genel bir sadeleme yaanr. Nasl ki, Tercman- Ahvalin
mukaddimesi gazeteci lisan kadar edeb syleyii de etkilemise ondan otuz yl evvel, Sultan
Mahmutun Takvim-i Vekayiin dilinin anlalr olmas yolundaki tavsiyesi de btn bir
edebiyat ilgilendirmiti.
2. XVIII. asrda sade Trkenin yaygnlamas, tasavvufi edebiyatn dilinin de deitirilmesini
gerektirmez. te yandan dildeki sadeleme hemen kar kutbunu yaratr ve sebk-i Hindnin
girift dilini, zel kelime kadrosunu, ilgin terkiplerini canlandrr.
3. Osmanl iir dilinin Arapa ve Farsa asll kelimelerden beslenen ana arterine baka dillerin
eklendii, XVIII. asrda fark edilirse de bu durumun iir iin sknt yaratmaya balamas bir
sonraki asrn son eyreindedir. Rumca ve Ermenice bata olmak zere, aznlklarn
dillerinden kelime ve tabirlerin iire girii sevimli bir eitlilik olarak alglanr; fakat
eskilerde talyancadan, XIX. asrda bilhassa Franszcadan alnma kelimelerin iirde
kullanmnn gitgide yaygnlamas, Edebiyyat- Cedidenin alafrangalkla sulanmasna
kadar uzanan bir srecin balangc olur.
SONU
1. asrn balarndan itibaren klasik edebiyatn yava yava zld grlyor. Bu zlme,
bir yenileme gayretini de beraberinde getirdii iin edebiyatn gelenekli unsurlarnn
deiimi yolundaki teebbsler zaman zaman inhitat, inkraz gibi sfatlarla adlandrlmtr. Oysa gelenein bozulmaya ve dnmeye balad yerde yeni bir edebiyat
anlay yeermeye almaktadr. XIX. asra bu dikkatle bakldnda onda, gelenein devam
etme abas yannda, filizlenmeye alan modern edebiyatn ilk iaretleri de fark edilecektir.
Klasik edebiyatn ne zaman sona erdiini ve modern edebiyatn ne zaman baladn
sylemek ok da kolay deildir. Yanl olan, birinin sona erdii gn dierinin baladn
dnmektir. Yenilik gelenei dntrrken gelenek de yeniliin boyutunu ve karakterini
belirler. Hibir gelenek, an inkr ederek deimeden kalmay baaramazken hibir
yenilik de kklerini gelenee uzatmadan tutunamaz. Her gelenek bir zamanlar yeniydi ve her
yeni, bir gn gelenein paras olmaya adaydr.
zet
XIX. asrda edebiyatta grlen yenilemenin gelenekli 1 ve Batl kaynaklarn ayrt edebilmek,
Kadim inin titiz vakanvisleri, bir hadisenin tarihini yazarken onun sebeplerini aratrmak
iin elli yl ncesine mracaat etmeyi detten bilirlermi; nk bugn yaanan bir olayn
kaynann en az elli yllk bir gemii olduunu dnrlermi. Ayn gerekelerle klasik
edebiyatn sona eriinin de modern edebiyatn balangcnn da sanlandan ok daha uzun sren
bir hazrlk mddeti olduu bilinmelidir. Klasik edebiyat geleneinin tabii dnm ve
yenilenmesi, Batllama heveslerinin deiimi ve yenilemesi tarafndan gelitirilmitir.
Dolaysyla klasik ile modern arasndaki gei devresinde, gelenein iinden kan ve Batdan
tanan yeni unsurlarn harmanland fark edilir. Batnn kltrel etkisi hi yaanmasayd bile
klasik edebiyatn -tabii seyri iinde- zaten barok bir deiim geirerek gelenein kaln
kabuunu krmaya almas kanlmazd. Batllama kararnn alnmas, bu karara uygun bir
zihniyet ve zevk deiikliinin yaanmas, edebiyatn da kanlmaz olarak deiirken, rotasn
Bat istikametinde belirlemesine sebeptir.
Edeb gelenek iindeki yenilik kprtlarn izleyebilmek, Osmanl edeb geleneinde
deiimden ok, dnmden sz edilebilir. Mevcudun varyasyonlar evrilip evrilerek yeni bir
grnm kazandrlr. Edebiyatn ilkeleri o kadar eski tarihlerde konmutur ki, artk onlar
zerinde herhangi bir deiiklik yapma imkn kalmam gibidir. Bu gelenekli yapyla oynamay deneyenler daha ilk teebbslerinde ya cehaletle ya beceriksizlikle ya da ilkeleri hie
saymakla sulandklar iin, klarnn arkasn getirememilerdir. XVIII. asrda balayp
XIX. asrda da devam eden bir eilimle, yenilenmenin gereine inanan nesiller, bir yenilik
yapmaya kalktklarnda nceki nesillerin ite bu sulanan denemelerini gelitirmeyi yelerler.
Bylece, gelecek itirazlarn nn, gemiten emsal gsterilen bir divanla kesmek mmkn
olabilmitir. Form ve tema deiikliklerinin byk ksm, bu cins sakat rneklerin gelenee mal
edilii sayesinde gereklemitir. Yine de XIX. asrda -ufak deiikliklerle de olsa- hl
gelenekli formlarn kullanlmas, buna mukabil muhtevaya yeni konu ve kavramlarn ilave
edilebilmesi gerek yeniliin ierikte baladn gsteriyor.
^
Klasik edebiyatn gelenekli zelliklerindeki gevemeyi aklayabilmek,
Klasik ve modern a aydnn birbirinden ayran temel zelliklerden birinin de edebiyata olan
mesafesinde yatt sylenebilir. Klasik aydn, edebiyatla ve edebiyat zerinden dnmeyi
tercih ederek mtefekkir edip olurken, modern aydn edebiyata nispi bir mesafede durur.
Klasik edip toplumunun aydndr; modern edip ise, ilk aydnlananlardandr. Klasik edip,
tad aydn sorumluluu ile toplumunun deiim ihtiyacn nceden fark eden ve ynn,
yolunu, niteliini ortaya koyandr. Osmanl airi gibi kuldan ferde gemekte olan bir aydn tipi
iin bu misyon ok belirgin olarak grnmese de vardr ve nemlidir. Dolaysyla mtefekkir
edip, cemiyeti iin gerekli grd deiimin kk bir rneini iirinde gsterecektir.
Deiimlerin edebiyattan balayna dikkat eken mer Seyfettin, 1919da diyor ki,
Ictima inklaplar bir hareket ise o hareketin uuru da edebiyattr. Edebiyat bir cemiyetin deta
mfekkiresidir. Bir eyi yapmadan, evvela nasl dnr, nasl niyet edersek, cemiyet de bir
inklaba hazrlanrken urayaca tahavvlleri evvela edebiyatnda izhar eder. te bizim

cemiyetimiz de asrlemek ihtiyacn ilk defa bu sahada gsterdi.
te bu sebepledir ki, Osmanlnn yenileme ihtiyacn kalabalklara duyurma ve onlar tevik
etme grevi edibe der. Edip, klasik edebiyatn birbirine smsk tutturulmu temel talarn
yerinden oynatarak ve geveyen talarn yerine yenilerini koyarak ok daha byk bir
deiimin hazrln yapmaktadr. Bu, onun aydn sorumluluudur. Geni kitleler ise edebiyattaki deiimi takip ederken, devleti ve kendilerini yeni batan ekillendirebilecek bir
hareketin gereine ikna olur; onda byk toplumsal yeniliklerin de gerekleebileceinin
iaretlerini, mit ve heyecanlarn bulurlar.
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, klasik edebiyatn kendini yeni- lemeyiinin sebeplerinden biridir?
2. Gelenein gl ve deimez yaps yenilie izin vermez.
1. airler yenilikten holanmazlar.
2. Batnn edebiyatna dmanlk duyulur.
3. Yaanan an getirdikleri edebiyata dahil olamaz.
4. Yeniliin ne olduu bilinmez.
5. Edeb yenileme ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
1. Yeni formlarn denenmesidir.
2. Yeni konularn ilenmesidir.
3. Yeni bir dil anlaynn ve ifade eklinin gelitirilmesidir.
4. Gelenekli edeb unsurlarn eletirilmesidir.
5. Kksz ve soysuz bir edebiyat anlaynn yeertil- mesidir.
6. Osmanlnn klasik edebiyat asrlar boyunca hep yerinde saym ve ayn eyleri tekrarlam
olamayacana gre, beliren yeni unsurlar nasl adlandrmaldr?
1. Aray/ aratrma
2. Yenilenme/ dnm
3. Yenilik/ modernlik
4. Deiim/ bakalam
5. Taklit/ intihal
7. Klasik akmlarn, mrn tamamlamas yaknken beliren son hline ne ad verilir?
1. Gotik
2. Romantik
3. Barok
4. Klasik sonu
5. Rnesans
8. Aadakilerden hangisi, Bat ile tanklmzda etkili olmamtr?
1. Sefirler
2. Aznlklar
3. Levantenler
4. Misyonerler
5. Hal seferleri
9. Aadakilerden hangisi Tanzimat Edebiyat tabirinin yanllna sebep olarak
gsterilemez?
1. Tanzimat Fermannn mesaj yurt iinden ok, yurt dna olduu iin
2. Tebann hayatnda kltrel bir deiim ngrmedii iin
3. Klasik edebiyat btn kudretiyle hkm srd iin

4. 1839-1859 arasnda varlk gsteremedii iin
5. Edebiyat dorudan etkileyecek hkmler tamad iin
10. Klasik edebiyatta, ncelikle aadakilerden hangisi kendini yenilemeyi baarr?
1. Form
2. Muhteva
3. Nazm ekli
4. Dil
5. Okur
11. Aadakilerden hangisi, klasik iirin formlarnda belirmi yeniliklerden biri deildir?
1. Kasidesiz divan oluturmak
2. Drtlkler hlinde kaside yazmak
3. Gazelde tarih drmek
4. Sone ve terza-rima yazmak
5. Hece veznini kullanmak
12. Aadakilerden hangisi, klasik iirin ieriinde belirmi yeniliklerden biri deildir?
1. Tablolar iin iirler yazmak
2. Yeni mazmunlar bulmak
3. Mahall renklere yer vermek
4. Beer ak idealize etmekten vazgemek
5. Sosyal ve siyasi kavramlar iire sokmak
13. Aadakilerden hangisi, klasik iirin dil anlaynda belirmi yeniliklerden biri deildir?
1. Mahall syleyilere izin vermek
2. Aznlklarn dilinden alnm kelimeler kullanmak
1. ocuk dilini taklit etmek
2. Franszca iir yazmak
3. Sade bir Trkeye ynelmek
Okuma Paralar
GAZEL
Kande ehbz- hner olsa gelir pervza te meydn- shan gitmeyelim rza
Rumda erdi szm mertebe-i icza te meydn- shan gitmeyelim rza
Mlik oldum burada ben hner-i mmtza te meydn- shan gitmeyelim rza
Haleb onda ise bunda bulunur endze te meydn- shan gitmeyelim rza
Var m Anka-y hner olsa gelir pervza te meydn- shan gitmeyelim rza
Oldu galib hner-i Rmda fahr-i rza te meydn- shan gitmeyelim rza
mtihn ise garaz Rmda vardr std te meydn- shan gitmeyelim rza
Pehlivn- hnere sha-i mahss olmaz te meydn- shan gitmeyelim rza Sleyman
Fehim
GAZEL
Vdi-i sohbete dmlere sestir elfz Msi-i Tr- menye kyestir elfz
B-muhb reh-i tahkk gzer klsa nola Semt-i mnya aceb kafile-restir elfz
Bak temya bahrn- riyz- shan Zde-i tabma bd-i hevestir elfz
iyan-sz- hayl olal murg- tahkk Tti-i maniye zbende kafestir elfz
Nutk- akm vereli ehl-i hev cismine cn Kalib-i mani-i era nefestir elfz
ok gelir mlk-i dile denle katar- ilhm Krbn- shana bang-i cerestir elfz
Vasf- Sdni-i zlfe vereli reng-i kalem Ehl-i sevd sznn bana festir elfz
Sz bulunmaz edeb et midhat-i pre Zver Greli deng-i eker zre megestir elfz
Ahmet Sadk Ziver Paa
MFTH-I LSANdan
Allah diy, gkler siy, yer ter, komanse ibtid Dieu cieux terre commencer Dim tujur, bk
eternel, enfini b-intih toujours ternel infini Peygamberin ad profet, sdk fidel, gid reh-nm
prophte fidle guide Htif orakl, mcize mirakl, irsl anvua oracle miracle anvui Kuran
Koran, ncil evancil, pentatk Tevrattr Coran vangile pnetateuque Lepsom Zebur, Ms
Moiz, s Jezu, man fua psaumes
Mose Jsus foi
Cibrl yni Kabriel, Decclin antekrist ad Gabriel antchrist
Hem anj olmutur melek, umak vole, yol rut vua ange
voler route voie
Maher l jjman derniyer hem hirettir lotrmon Le jugement dernier Lautre monde
Tartmak peze, mzan balns, ar pezandr hem pua peser balance pesant poids
Tahir merzade Yusuf Halis Efendi
MENFDA KEN SZ-I DERN LE VD- DGERDE SYLENMTR
Pek arzlar gnl efendim seni Yakt kl eyledi firkn beni D ber-d edip bu cn teni
Yakt kl eyledi firkn beni
Hl-i pernm edesin sul Geer herbir gnm hicrinle bir sl Kalmad cismimde tkat
mecl Yakt kl eyledi firkn beni
Haylin durmakta gzmde dim Zebnm olmakta zikrimle kaim h feryd ile geer her nm
Yakt kl eyledi firkn beni
Akl fikri btn trmr ettim arp vdi-i hayrete gittim Nr- hicrinle eridim bittim Yakt
kl eyledi firkn beni
Dmeninden tutup szi-i firkat kt girbna le-i hasret Cierden yarlp nr- muhabbet
Yakt kl eyledi firkn beni Mehmet Akif Paa

1. a Yantnz yanl ise Edeb
Yenilenme konusunu yeniden
gzden geirin.
2. e Yantnz yanl ise, Edeb
gzden geirin.
3. b Yantnz yanl ise Edeb

gzden geirin.
4. c Yantnz yanl ise Klasikten
Baroka konusunu yeniden
gzden geirin.
5. e Yantnz yanl ise
konusunu yeniden gzden
geirin.
6. c Yantnz yanl ise Tanzimat
Ferman konusunu yeniden
gzden geirin.
7. b Yantnz yanl ise Yenileen
Edebiyatn zellikleri
geirin.
8. d Yantnz yanl ise Form
Deiimleri konusunu yeniden
gzden geirin.
9. a Yantnz yanl ise, Muhteva
Deiimleri konusunu yeniden
gzden geirin.
10. Yantnz yanl ise iir Dilinin
d Deimesi konusunu yeniden
gzden geirin.
Sra Sizde 1
En basitinden en karmana kadar, teknolojinin her rn ayn zamanda icat edildii kltrn
rndr. Otomobili icat eden kltr, onu pazarlad lkelere sadece teknik kullanm
bilgilerini deil, bu arala yaama kltrn de ihra eder. Bylece, bir otomobil satn alarak
src-yolcu-yaya olmann gereklerini yerine getirmek, trafik kurallarna uymak, trafik
iaretlerinin sembolik karlklarn bilmek gibi pek ok kltr unsurunu da peinen alm
oluruz. Bir ngilizin otomobilini yolun sol yannda kullanmaktaki srar, onun kltrel bir
deerini koruma gayretidir. Osmanlnn Batdan ithal ettii ilk teknoloji rn sava topudur
ve topu almak demek, yannda
o kltr retecek Fransz topu retmenleri ve yeni Hum- barac Ocan da almak
demektir. Dolaysyla, yenileme gayretlerinin sadece teknolojik erevede kalmas mmkn
deildi ve onunla birlikte gelen yaama kltr, Osmanl edebiyatna kadar uzanan bir deiim
srecinin balamasna yol at.
sak, aslnda onun yeni olmadn, bizim iin yenilik tadn anlarz. Her yeni, ainalmz
arttka ve onu kanksamaya baladka eskir. Osmanl edebiyatna girmeye alan yenilik,
aslnda Batnn yzlerce ylda yava yava oluturduu ve bu sre esnasnda eskittiidir. Her
yeninin kymetli olduu ve her eskinin deerini kaybettii fikri doru deildir. Eskinin bir
ksm yeniliklere ayak uydurabildii iin kymetini korurken bir ksm da orijinal hliyle
nemli bulunduundan mzelik bir deer kazanr. XIX. asrn edebiyatnda bu iki kymet normu
yan yana bulunur; eski deerlidir ve deimeyi baarabildii yerlerde yeniliiyle de bir baka
deerlidir.
Sra Sizde 3
Edebiyat mill bir deerdir ve asrlar boyunca devlet eliyle ynlendirilmitir. u kasideye deil
de buna caize veren devlet by -belki, oka farknda olmadan- airin, rabet bulmu
zellikleri dikkate alan iirler yazmasna sebep olmutur. Baz padiahlarn ran iirinden
holanmalar veya baz padiahlarn sade Trkeyle yazlmas ynndeki istekleri pek ok
edebiyaty ynlendirmitir. Devletin resmen Batllamaya karar vermesinin edebiyatta bir
yansmasnn grlmesi de kanlmazdr; fakat, sarayn glhanesinde Mustafa Reit Paann
ulem, mer ve sfernn (din bilginleri, komutanlar ve sefirler) huzurunda okuduu bir fermann hemen ertesinde yeni bir edebiyatn baladn sylemek mmkn deildir. Ferman
ferdin hayatn, kaderini, davranlarn, ruh dnyasn deitirmeye ynelik dikkatler
tamazken, 1839 ylnn Kasm aynda klasik edebiyatn bitip modern edebiyatn balamasna
yol aacak bir edeb etki oluturmas mmkn deildir. 12 Eyll sonrasndaki deiim, insan
etkileyecek bir ap ve derinlik tad iin, 1980 sonrasnda edebiyatn kendine has zellikler
kazand bilgisiyle bakldnda 1839un bu tarz bir etki yaratmad kolayca fark edilir.
Sra Sizde 2
Eski ve yeni kavramlar zerinde dndke fark ederiz ki, yeniyi genellikle daha evvel
mevcut deilken, yoktan ortaya kveren iin kullanyoruz. Oysa yeni tantmz birinin belki
de yirmi be yldr dnyada var olduunu hatrlarYararlanlan Kaynaklar
Holbrook, Victoria R. (1998). Akn Okunmaz Kylar, Trk Modernitesi Ve Mistik Romans.
stanbul: letiim Yaynlar.
repolu, Gl (1986). Topkap Saray Mzesi Hazine Ktphanesindeki Batl Kaynaklar
zerine Dnceler. Topkap Saray Mzesi- Yllk, stanbul.
Karal, E. Ziya (1940). Tanzimattan Evvel Garpllama Hareketleri (1718-1839) Tanzimat-I.
stanbul: Maarif Matbaas.
Kuran, Ercmend (1968). Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin
Siyas Faaliyetleri 1793-1831. Ankara: Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar.
Lewis, Bernard (1984). Modern Trkiyenin Douu. Tercme: M. Kratl, Ankara: Trk Tarih
KurumuYaynlar.
Mutakova, Elena (1980). Trk Aydnlanmasnn n-Tarihi (XVIII. Yzyl Edebiyat
zerine). Sovyet Yazarlarnn Trk Edebiyat ncelemeleri. stanbul: Cem Yaynlar.
Ortayl, lber (2001). Osmanlda 18. Yzyl Dnce Dnyasna Dair Notlar. Cumhuriyete
Devreden Dnce Miras-I: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi. stanbul: letiim Yaynlar.
Tanpnar, A. Hamdi (2006). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
zgl, M. Kayahan (2006). Dvan Yolundan Peraya Selmetle- Modern Trk iirine Doru.
Ankara: Hece Yaynlar.
nver, smail (1988). XIX. Yzyl Divan Edebiyat. Byk Trk Klasikleri, 8. stanbul:
tken Neriyat.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan
sonra;
<j^ Enderun Mektebinin Trk eitim tarihi ve edebiyat
iindeki ilevini aklaya
bilecek,
<j^ Enderunda yetien XIX. yzyl airlerini tanyabilecek,
<j^ Enderunlu Vasfn
Trk edebiyatndaki yerine dair
airliine ve
deerlendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Enderun Mektebi
brahim Ferit Bey
Hasan Yaver
Hamit
Nait
Enderunlu Vasf
r
Mahallleme
i
i
ak

indekiler
ENDERUN MEKTEB
1. Yzyl Trk Edebiyat Enderunlu airler ENDERUNLU ARLER
ENDERUNLU VASIF
ENDERUN MEKTEB
Enderun Mektebi, Osmanl Devletinde medreseler dnda en nemli resm eitim kurumudur. Mlki ve asker idarecilerin yetitii bu mektep, temelde kap kulu snfn yetitirmek
iin kurulmutur. Enderun, Sultan II. Murat zamannda Edirne Saraynda biimlenmi, Fatih
Sultan Mehmet zamannda da kurumsallamtr.
Enderuna, devirme ocuklar alnmtr. Genellikle Hristiyan ailelerden devirilen ocuklar
nce Mslman ailelerin yannda slam adab ve Trke renir daha sonra Edirne, Galata,
brahim Paa saraylarnda eitim grrlerdi. Bunlara acemi olanlar denilmekteydi. Acemi
olanlar saraylarda eitim aldktan sonra, ilerinden ok baarl olanlar Enderuna alnr,
dierleri ise kma adyla eitli asker birliklere datlrd.
Topkap Saray iinde yer alan Enderundaki eitim Byk ve Kk Odalar, Doanc Kouu,
Seferli Kouu, Kiler Odas, Hazine Odas ve Has Oda olmak zere alt kademeden oluur.
Enderunun ilk kademesi olan Byk ve Kk Odalar, Topkap Saraynn giriinde yer alrd.
Burada ilkin Trke, Arapa, Farsa ve Kuran retilirdi. Byk ve Kk Odadakiler sadece
okur ve yazarlard. Bunlar Enderun Mektebinin hazrlk snflardr. Derslere daha sonra gre,
atlama, kou, ok atma gibi spor faaliyetleri eklenirdi. Bu odalarda bulunanlar dolama biiminde
bir cbbe giydiklerinden bunlara ayn zamanda dolamal denilmekteydi. Odalardaki genler
yaklak on be yalarnda olurdu.
Doanc Kouu, krk kiiden oluan kaftanl denilen Enderunlularn beinci ksmdr. leri
padiaha ait ahin, doan gibi hayvanlar besleyip umay retmektir. Bu kou, ava kt
zamanlarda padiaha hizmet etmektedir. Seferli Kouu, IV. Murat zamannda kurulmutur.
Hkmdarn amarlarnn ykanmas ve katlanmas grevi iin kurulan kou, daha sonra
sanat faaliyetlerine balamtr. Koutan birok air, kemanke, hanende kmtr. Padiahn
ok yaknnda grev yapan saray dilsiz ve cceleri bu kouta eitilmekteydi.
Kiler Odas, Fatih Sultan Mehmet zamannda kurulmutur. Hazine ile Hazine Odas arasnda
yer almaktadr. Bu odada bulunan olanlar padiaha ait yemekleri piirmek, sofra kurmak,
kahve, eitli reeller yapmakla ve muhafaza etmekle grevliydi. Saray odalar ve mescitlerin
mumlarn da bu kou salamaktadr. Kilerci Kouunun says otuz ile yetmi arasnda
deimitir. Bir dier kou olan Hazine de Fatih Sultan Mehmet tarafndan kurulmutur.
Hazine Odas, Yavuz Sultan Selim zamannda daha gelimi ve tekilatlanmtr. Oda, mertebe
bakmndan Kiler Kouu ile Has Oda arasnda yer alr. Hazine Odasndaki olan says
kaynaklara gre elli ile yz elli arasnda deikenlik gstermektedir. Sava ve bar
zamanlarnda her zaman padiahn yannda bulunan hazinedar-
ba ve hazine kethdas tarafndan ynetilirdi. Hazinedarba birka bin saray grevlisinin

aylk cretini derdi. Cuma gnleri camiye giderken padiaha elik eden hazinedarba ayn
zamanda Enderun hazinesi ve saraya ait mcevherlerle deerli eyalar korumakla grevliydi.
Has Oda, Enderun kademelerinin sonuncusudur. Has Odadakiler, Enderun Mektebinin en
sekinleridir. darecilik yapmak zere eitilmilerdir. Defalarca seimden geerek sistem iinde
nemli bir yere sahip olmulard. Has Odann drt mehur zabiti; has odaba, silahtar,
uhadar, rikaptar idi. Bunlardan sadece has odabana padiahn huzuruna kma yetkisi
verilmiti. Has odaba padiah neredeyse orada bulunurdu. Bu kouta bulunan olanlar
Hrka-i Saadet Dairesini temizlemek, eyasnn bakmn yapmak, kandil gecelerinde gl suyu
dkmek, mukaddes emanetleri korumakla grevliydiler. Ayrca padiahn mezzini, srktibi,
sarkba, kahveciba gibi yakn hizmetini grenler de Has Odadan seilirdi. Kanuni Sultan
Sleymann has odabas brahim, veziriazam olmutur. Has Oda krk civarnda olan
arlard.
Enderun kendi iinde bir sistemler btndr. Buraya alnacak kiiler zenle seilir ve srekli
bir eitimden geirilirdi. Disiplinin temel prensip olduu kurumda terfiler liyakat esasna gre
verilirdi. Enderun Mektebinde baar gstermeyenler buradan alnp ordunun eitli
kademelerinde grevlendirilirdi. XVII. yzyldan itibaren birtakm kayrma ve himayelerle
renci alnmas, deien eitim sistemlerine ayak uyduramamas gibi nedenlerle zayflamaya
balayan dier devlet kurumlar gibi nemini yitirmeye balam ancak, XIX. yzyln balarna
kadar varln srdrmtr.
ENDERUNLU ARLER
Enderun, asker, idari ve siyasi ihtisas akademisi olmann yannda birok air, musikiinas, hattat va Osmanl sanatnn eitli kollarnda eserler veren sanatkrlar yetitirmi bir kurumdur.
1. yzyl airlerinden Fazl, XIX. yzyl airlerinden Vasf bu kurumdan yetimi nl airlerdendir. Fazl, nceki yar ylda tandnz. Enderunda yetien dier airleri imdi daha
yakndan tanyacaksnz.
Enderunda yetien airlerden eitli kaynaklarda bahsedilmektedir. Enderun Tarihi yazar
Tayyarzade Ata, be ciltlik eserinin drdnc cildini airlere ayrmtr. lkin padiah ve ehzadelerin iirlerinden, daha sonra yaklak iki yz Enderunlu airden rnekler veren eser, iir sekisi nitelii tamaktadr. airlerin yaam yks veya iirleri hakknda herhangi bir
deerlendirme yaplmamtr. Ahmet Refi ise yazd tezkiresinde Enderunda yetien airler,
hattatlar ve musikiinaslardan bahsetmektedir. Bu eserde Ende- runlu on airden bahsedilse bile
bunlardan sadece Seyyit Vesim Ahmet Aann divan olduu bilinmektedir. Dierleri daha
ok, bestelenmek iin gfte yazan kiilerdir. Akif tarafndan Enderunlu airler iin yazlan
Mirat- iir adl eser yirmi Enderunlu airi anlatmas ynyle dier tezkire
lerden ayrlr. Eserde bahsi geen airler, yeteneklerine veya adlarna gre deil, Enderun
Mektebinde yetitikleri odalara gre sralanmtr.
Yukarda belirtildii zere yolu Enderundan geen birok air bulunmaktadr. Bu airlerin
byk bir ksmnn divan yoktur. Bunlar, ounlukla bestelenmek iin gfte yazan airlerdir.
ou musikiinastr. XVIII. yzyln sonu ile XIX. yzylda yetimi olan Ende- runlu airler,
aada ksaca tantlacaktr.
Hane-i Hassa airleri

Tfenkiba Mehmet Arif: 1757 senesinde zmitte dnyaya geldi. Ankaral eyh Mustafa
Efendinin oludur. Babasnn lm zerine Enderun Mektebine alnmtr. III. Ahmet
zamannda tfenkiba ve anahtar aas olmutur. Selanik, Edirne ve Mekkede kadlk
yaptktan sonra 1826 senesinde stanbul kadlna atanmtr. 1831 ylnda yetmi alt yanda
lmtr.
Hasan Yaver: Enderunlu airler iinde divan olanlardandr. Asl ad Hasan olan air, 1765
ylnda domutur. Babas Silahtar Abdurrahman Aa da Enderunda yetimitir. Be yanda
yetim kalan Hasan, Enderunda Kiler Odasna alnm daha sonra Has Odaya kadar
ykselmitir. 1795 ylndan sonra lmtr. Tezkire yazar Akif, sanatkrane bir dil ve slupla
kaleme ald tezkiresinde tm Enderunlu airlerde olduu gibi Yaver hakknda da vg dolu
nitelemelerde bulunmutur. Yaver Divannda 8 kaside, 203 gazel, bir terkib-bend,
3 tahmis, bir murabba ve iki kta bulunmaktadr. air israf, kanaatsizlik, rvet ve insanlar
arasndaki gvensizliin yaylmas gibi sosyal konular iirlerinde ilemitir(stner 2010).
Nazif: smail Efendinin olu ve stanbul doumlu olan Mehmet Nazif, bir mddet Hrka-i
erif hizmetinde bulunduktan sonra 1845 tarihinde Enderunda hazine kethu- dal yapmtr.
Yine ayn yllarda Soukeme civarnda kan yangnda vefat etmitir (1848). Kaynaklarda,
iir syledii belirtilmektedir.
Rifat: Sultan Ahmet Han zamannda Tlbent aas olan Fazlzade Mehmet olarak bilinen zatn
oludur.
Nait: Enderunda yetimi airlerin gl isimlerinden biri olan Nait, devlet adam ve air olan
Ahmet Ratip Paann oludur. Morada doan air (1749), babasnn lm zerine Enderuna
alnmtr. Nait, airliinin yan sra musikiinasl ve hattatl ile tannmtr. Dervi
yaradll ve nktedan bir kiilie sahip olan air, yetenekleriyle padiahlarn nedimi ve
musahibi olmutur. Onun bu ykselii kskanlklara neden olmu ve saraydan
uzaklatrlmtr. iirlerinde bu olaydan duyduu znt, ektii skntlar dile getirilmitir.
III. Selim zamannda tekrar saraya dnen air, ok gen yata 1791-92 tarihinde krk be
yanda lmtr. Snblzade Vehbiyi stad kabul eden air daha ok hikem iirler yazmtr.
Nedimi hatrlatan gazellerine de rastlamak mmkn. Kolay, akc, przsz iirler syleyen,
nazm teknii gl bir air olan Nait, ikilemeler ve sz tekrarlaryla rl gazeller
sylemitir.
Raik: Asl ad Alidir. Bozoklu Mustafa Beyin soyundan olan air, Hazine-i Hmayda
ktiplik ve kethdalk yapmtr. Sultan Mustafa Hana mabeyinci ve nedimlik grevlerinde
bulunan air, sarayda birok grevde bulunmutur. 1208 senesinde vefat etmitir.
Hazine-i Hmayun airleri
akir: Hazine-i Hmayun airlerinden olan akirin asl ad Mehmettir. Babas sadrazam
uhadarlarndan Ahmet Aa olduu iin uhadarzade diye bilinmektedir. Divan iinde yer
alan ve ailesi ve kendisi hakknda bilgiler verdii Kilk Dil mesnevisinden, 1762 yllarnda
doduu anlalmaktadr. Bebek, Beykoz, Kthane Beikta, Gksu gibi stanbul
semtlerinden iirlerinde bahsetmesi stanbulda yaadn gsteriyor. air 1772de Enderuna
girmitir. Enderunda eitimini tamamladktan sonra padiah rikaptarl yapmtr. Uzun
mddet mderrislik de yapan air, Liva-y erif eyhlii grevindeyken 1836da stanbulda
lmtr. airin Arapa ve Farsa bildii, bu dillerle yazd iirlerden anlalmaktadr. Mrettep divan bulunan air zellikle ark ve ok msral musammatlar yazmtr.
bad: Mevlevi Ahmet Efendinin oludur. Farsa, Trke gazeller yazmtr. Farsa iirlerinde
kimi zaman Hafz mahlasn kullanmtr.
Nedim: stanbul doumlu olan Nedimin asl ad Mahmuttur. Gen Halil Aann oludur.
Sarayda raklk ve baz vezirlerin kap kethdal grevlerinde bulunmutur. Daha sonra
kasapbalk grevindeyken (1837-38) vefat etmitir. Gazel ve arklar bulunmaktadr.
brahim Ferit: stanbulludur. Divan hocalarndan smail Efendinin oludur. 1788 tarihinde
Enderunun Hazine-i Hmayun blmne dahil olmutur. Sultan Mahmut Hann ei iin
yaptrd caminin tevliyeti hizmetinde bulunduktan sonra 1842 ylnda surre emini olarak
Hicaza gitmek zere yola km ancak amda vefat etmitir. airin kendi hatty- la
oluturduu divannda iki kaside, mseddes, muhammesler, tahmisler ve gazeller vardr.
Nsfet: Asl ad Mustafadr. stanbulda domutur. Hasan Bayraktar isimli bir kiinin oludur.
Galata Saraynda rak iken Enderuna alnmtr. Nsfetin divan olduu ynnde bir kayt
yoktur.
Esat: Enderundan brahim Aann oludur. Kendisi de Enderunda yetimi ve kap- cbala
kadar ykselmitir.
Reit: Asl ad Mehmettir. Erikapl Mehmet Rasimin oludur. Sultan Mustafa zamannda
Enderuna alnm ve Abdlhamit dneminde darphane ktiplii grevinde bulunmutur.
Kilar- Hassa airleri
Hamit: stanbulda domutur. Asl ad Mehmet Tayfur olan airin babas Nuh Beydir. 1776
ylnda Enderuna gittii bilinmektedir.
Fenn: Hotin muhafz Ahmet zzet Paann oludur. Halepte dnyaya gelmitir. Babas
ldkten sonra Enderuna alnm, Sultan Mustafa zamannda sr ktipliine atanmtr. 1808
tarihinde lmtr.
Feyz: Tabip Mehmet zzettin Efendinin oludur. Enderun- Humayun ve Kilar- Has- sada
bulunmutur.
Arif-i Diger Mehmet Aa: 1769-70 ylnda stanbulda domutur. Enderunda Kiler Odasnda
bulunmutur. Babasnn ad Ahmettir. II. Mahmut zamannda kapcba olmutur. 1819-20
tarihinde stanbulda lmtr.
Raif: Gen Mehmet Paazade brahim Beyin oludur. Galata Saraynda rak iken Enderuna
alnmtr.
Hamid-i Diger: 1738 ylnda stanbulda domutur. Asl ad Mehmettir. Babas Abd- dullah
Kmil Efendidir. Babasnn lmnden sonra Sultan Mustafann isteiyle Ende- runa alnd.
Divan bulunan air ayn zamanda musiki staddr. Besteleri bulunan airin n Iraktan
Hicaza Acemden sfahana kadar ulamtr. Hamit Divan lmnden sonra Cavit Ahmet
Bey tarafndan toplanmtr. Eserde iki kaside, bir tahmis, bir tarih, on kta, yz elli alt gazel,
dokuz nazm ve sekiz beyit bulunmaktadr. Nait ile ayn dnemde yaam olan Hamit, onun
gibi yeni bir tarz yaratma peindedir. Nktedan bir kiilie sahip olan Hamit, mahallleme
cereyannn temsilcisi olmann tesine gidememitir.
Hane-i Seferli airleri
Rasih: Enderunda mehterba Osman Aann oludur. Sarayda eitli memuriyetlerde
bulunduktan sonra uhadar aas olmutur. Musikiinas bir airdir.
Kmil: air Fazl Beyin kardeidir. Seferli Ocanda rak iken 1786da vefat etmitir.
Enderun Mektebinin XIX. yzyl Trk edebiyatna katklar nelerdir?

ENDERUNLU VASIF
Enderunda yetitii iin Enderunlu Vasf diye tannan airin asl ad Osmandr. stanbulda
domutur. Doum tarihi bilinmiyor. Vasf, dedesinin kardei Halil Paann yardmyla acemi
olanlarnn Enderun iin yetitirildii saraydan biri olan Galata Sarayna yerletirilmitir.
Vasf, saraydan sonra Enderuna alnmamtr. Sleyman Paann hizmetine girmitir. I.
Abdlhamit devri sonlarnda Enderunun Kiler-i Hassa kouuna alnm, III. Selimin on sekiz
yllk saltanat zamannda hep sarayda bulunmutur. Belki bu nedenle Sultan Selime yedi
kaside sunmutur. IV. Mustafa zamannda Enderun grevlerinin en yksek derecesi olan,
padiahn yakn hizmetlerini grmek iin Has Odaya alnmtr. Sultan II. Mahmutun saltanat
zamannda hnkr ba lalas, pekir aas, anahtar aas ve 1817de kiler kethdas olmutur.
Hayatnn en rahat dnemini II. Mahmut zamannda yaayan Vasf, sultana drt kaside sunmu
ve deiik olaylar nedeniyle altm iki tarih sylemitir. Otuz yldan fazla sarayda grev
yaptktan sonra kendi isteiyle 1818 ylnda ayrlmtr. Hacegn payesiyle Bolayrda ehzade
Sleyman tevliyeti verilmitir. Son yllarn stanbulda evinde geiren Vasf 1824 ylnda
lmtr. Mezar skdarda Karaca- ahmet Trbesi yaknlarndadr. Mezar tanda yakn
dostu zzet Mollann yedi beyitlik bir iiri yazldr. Bu beyitlerden birinde zzet Molla,
Vasfn hayatnn sonlarnda iirlerinin bir ksmn yaktn sylemektedir. Vasf ve zzet
Mollann vcudunun hayli iri olduu, divandaki bir ktada gemektedir.
Ey Sleymn- zamn biz iki ehl-i shanz
Cismimiz fil kadar ksmetimiz mr kadar
Bu cesmet var iken bizde sen insf eyle
Yok cihnda yerimiz hne-i zenbr kadar
(Ey zamann Sleyman! Biz iki airiz. Cismimiz fil kadar ksmetimiz ise karnca kadardr. Bu
irilik bizde iken insaf eyle dnyada bir ar yuvas kadar yerimiz yoktur.)
Divan iirinin hemen tm nazm biimleriyle iir yazan Vasf, ayn zamanda en ok ark yazan
kiidir. Vasf Divannda 28 kaside, 140 gazel, bir mstezat, 227 musammat, 87 tarih ktas 78
muhtelif kta bir mesnevi ve beyitler bulunmaktadr. Grld gibi air en ok musammat
yazmtr. Bu musammatlardan 187 tanesi murabbadr (Grel 1999). Genelde 4-5 bendli olan
bu murabbalarn byk blm devrinde ok beenilmi ve bestelenmitir. Bata Nedim
olmak zere XVIII. yzylda mahallleme akmna bal airlerin etkisinde kalmtr. arklar
ve gazelleriyle hret bulan Vasf, daima bir ynyle Nedime baldr. Nefye nazire olarak
yazd kasidelerinde bile Nedim etkisi grlr. Gazellerinin birou ve arklar Nedimin
getirdii yeniliklerin kendi mizacna ve yetime tarzna gre yeniden yorumlanmasndan
ibarettir. Nedim ile Vasf arasndaki bu yaknlk tesadfi deildir. kisi de stanbulludur. Vasf
da Nedim gibi zeks, neesi, konutuu dile kadar ehir ocuudur. Divannda stanbul az,
giyim kuam, mesire yerleri ve Boazii nemli bir yer tutar. Nedim ile Vasf arasnda nemli
farklar da bulunmaktadr. Nedim, klasik medrese renimi grm, aruzu btn incelikleriyle
bilen, divan iirinin kaynaklarna vkf, sanatn, yaayan halktan ve dilden olduu kadar bu
kltrn kaynaklarndan da besleyen bir airdir. Vasfta bu kltr zenginlii ve iir zevki
yoktur. O Enderunda, bu kurumun da Osmanl Develetinin dier kurumlar gibi zayflad bir
dnemde yetimitir. renimi hakknda ok fazla bilgimiz olmamasna ramen, byk
kaynaklara kadar gitmedii, divanndaki iirlere bakldnda yerli kaynaklarla yetindii
anlalyor. Vasf eski
iirin sanatna ve lgatine ancak d tarafndan hkimdir. Derinlik yoktur. Onda kendinden
nceki airlerde yer alan mazmunlara ok rastlanmaz. Dier yandan Enderunda alm olduu
eitim sonucu gzel yaz ve musiki ile megul olduunu, cirit ve ok atma gibi sporlar iyi
bildiini divanndan anlamaktayz. O, eski terbiye sisteminin yetitirdii orta seviye bir
insandr (Tanpnar 2006: 85-86).
Vasfn iirleri eski iir asndan bakldnda bir zevk knn habercisidir. Realist tavr,
bayalktan dahi ekinmeyen mizac, gerek ak anlatan gazelleri ve arklar bizde gelenei
devam ettirmekten ok, ykmay dnd hissini uyandrr. Sevimlilii de buradan gelir. O
yeni bir airdir. Yenilii, dorudan doruya iire getirdii yenilik deildir. Vasfn gerek ak,
halk ifadesine ve halk hayatna merak, halk tiplerini yakalamaya almas, gndelik hayat ve
duygular zerine srarla durmas ok da geleneksel deildir. Vasf, hayatn kendisine mahsus
szcklerini iire sokmaya alan adamdr. Devrinin binicilik, cirit, ok atma gibi tabirlerini
onun kadar kullanan yoktur. Ancak asl merak halk ifadesi zerinedir. Kadn ve erkek
giyimleri de ilgisini eker. Osmanl iiri asndan bakldnda ok az iir gnlk hayata bu
kadar bakabilir. Bunun en gzel rnei bir anne-kz arasnda geen diyaloun
iirletirilmesidir. Anne-kz anlamazl etrafnda dnen iir, Vasfn keskin bir gzlemci
olduunun ispatdr. Annenin kzna tleri ve kzn anneye cevab biiminde gelien iirin bir
mahalle ve bir kesime ait btn bir terbiye ve hayat unsurlarn ierdii gzlenir. Hemen tm
arklarnda, gazellerinde halk syleyiine yaklama gayretleri grlr. Bazen bu syleyi,
msra seviyesini aar:
Dn sen bakp benden yana Syle niin gldn bana Gayet gcendim ben sana Syle niin
gldn bana
Cnn kimi isterse gr gayr karmam Kstm sana ben nfile yalvarma barmam
Kan ey mh geen eb Yenikyde beride Bir kaykda iki mah var idi bizden geride
O vesileyle sz adm sana geldi yeri de
O sz yazm idim kalm br anteride Vadiniz bse mi vuslat m unuttum ne idi
Yukarda verilen iir paralarnda Vasf, iire halkn konuma dilini ve syleyi tarzn
sokmutur. Vasf, syleyi gzellii ve iir btnl asndan baarsz bir airdir. O,
bulduklarn devam ettiremez. Bir arkda tek bir msrann veya bir gazelde tek bir beytin
gzelliinden sz etmek mmkndr. Belki bu yzden aadaki rnekte olduu gibi ksa
iirler yazmakta daha mahirdir:
O gl-endm bir al la brnsn yrsn Ucu gnlm gibi ardnca srnsn yrsn Alp
ga bu anda miyn- nz Saran ol serv-kadi Vsf gnsn yrsn
airin kimi syleyileri bir trkden alnm izlenimi uyandrr. Bu trden syleyiler iirin
tmne yaylmaz. ounlukla msralar eklindedir:
Hangi derdim syleyim dalarca derdim var benim
Felein mihneti dnyadan usandrd beni
Mecbr gnl yre ne derlerse desinler Yr ad bana yara ne derlerse desinler
Vasf kendinden nce yetien Snblzade Vehb, Enderunlu Fazl ve Srur gibi tannm
airlerin yaygnlatrd ak sak iir syleme modasna uymutur. Bu tr iirlerinde ve
sradan insann gnlk konumalarn iire sokmaya alt beyit ve msralarnda bayala
dt grlmektedir.
Neyleyim katt souk su yine pimi aa
Niye kart benim sohbetime ol zibidi

Yanmazsan ey dil ol mehe benden ziydece Bende muhabbet tei senden ziydece
Vasfn iirlerinin iki ayr kiinin elinden kmasna farkllk arz ettiini sylemek
mmkndr. Aslnda bu, sanat hayat uzun olan tm airlerde grlmektedir. Vasfn gelenee
bal kalarak syledii iirler daha ziyade, III. Selim iin syledii kaside ve manzumeleridir.
Enderunlu Vasfn iirinin en belirgin zellikleri nelerdir? iirlerinden rnekler rnek 1
(Gazel)
Mefl f'ilt mefl f'iln

1
Her bir merm yra tamm sylenilmiyor Olmazsa yr ka rm sylenilmiyor
Nesre eviri: Yr ka rm olmazsa her bir merm yra tamm sylenilmiyor.
rm ol-: itaat etmek, boyun emek, balanmak Dilii eviri: Sevgili, a boyun eip
balanmazsa her istek tam olarak sylenilmiyor.
Divan iirinde n hedefi vuslattr. Sevgili kavuma vaadinde bulunsa da hi sznde
durmaz. Sevgilinin vaad eder gibi grnmesi mitle mitsizlik arasnda bocalatr. k bu
bocalamadan keyif alr. Sevgili karsnda kendini mahkm hisseden n arzularn tam
olarak sylemesi mmkn deildir. nk sevgilinin, kendisini sevene kar sevgi ve efkat
duygular beslemesi, ksaca onun duygularna karlk vermesi grlmeyen bir durumdur.
Sevgili naz ve cilve ederken seven sadece boyun eer ve yalvarr.
2
Muhtc bs- lline yrn rec-y vasl Mest olmadka asl- merm sylenilmiyor
Nesre eviri: Rec-y vasl yrn bs- lline muhtac. Mest olmadka asl- merm sylenilmiyor.
bs- lal : duda pme, dudaktan pme rec : mit, umma; istek, dilek, arzu
rec-y vasl : kavuma midi, arzusu
Dilii eviri: Kavuma arzusu, sevgilinin dudan pmeye muhtatr. Sarho olmadka asl
istek sylenilmiyor.
Lal, krmz ve deerli bir ta. Edebiyatta ak istiareyle dudak yerine kullanlr. Vuslatn
nimetlerinden biri de busedir. Duda pmek, murada nail olmak, sevgiliye kavumaktr. Bunu
sevgiliye aka sylemek k iin muhaldir; ancak sarhoken bu istein ifadesi mmkndr.
3
Tenhda bulsam ol per-zd teldan Lknet gelip zebna kelm sylenilmiyor
Nesre eviri: Ol per-zd tenhda bulsam teldan lknet gelip zebna kelm sylenilmiyor.
per-zd : peri ocuu, peri kadar gzel, ok gzel lknet : pelteklik, dildeki tutukluk, kekeleme
Dilii eviri: O peri kzn tenhada bulsam, telatan dilim tutulur hibir sz syleyemem.
Cinlerin diisine peri denir. Periler, insandan kaar, gze grnmez; eme, hamam gibi
yerlerde bulunurlar. Perilerin ok ekici ve gzel olduu dnlerek sevgili yerine ak
istiareyle peri kullanlr. Periler by ile ortaya karlabilir. Bu sebeple onu yalnz bulmann
imknszl beyitte art kipiyle anlatlm. Vasf kendine hayran edip dilinin tutulmasna
sebep olan gzel, ancak bir peri kz olabilir.
4
Dahl etme bana derd-i dilin sylemez dey k ne yapsn h a paam sylenilmiyor
Nesre eviri: Derd-i dilin sylemez dey bana dahl etme. h a paam, k ne yapsn
sylenilmiyor.
Dilii eviri: Gnlndeki derdi sylemiyor diye beni knama. Ah, a paam! k ne yapsn bir
trl (bu dert) sylenilmiyor!
Beyte btnyle gnlk konuma dilinin havas hkimdir. Bildiiniz gibi gnl derdin, gamn
konadr. Akla ilgili hllerin oda gnldr. Gnln derdi vuslata erememektir.
Kavuamamann verdii strabn snr yoktur. Buna tahamml nispetinde n sevgili
katndaki deeri artar. nk dert, sevgiliden gelmektedir; ekmek gerekir. Gnl derdi
sylense de ilac yoktur. Doktorun verecei ila, aka kr etmez. Onun ilac sevgilidedir.
A paam sesleniinin muhatab gnl derdini syleyemeyen knayanlardr. Onu
knayanlar ise k olmayanlardr.
5
Vsf bezimde byle gazel dest-i yrdan N itmedike bir iki cm sylenilmiyor
Nesre eviri: Vsf, bezimde dest-i yrdan bir iki cm n itmedike byle gazel sylenilmiyor.
dest-i yr : sevgilinin eli
n it- : imek
cm : arap kadehi; bardak
Dilii eviri: Vasf, iki meclisinde sevgilinin elinden bir iki kadeh imedike byle gazel
sylenilmiyor.
Bezmin en mhim figrlerinden biri iki sunan sakidir. n nazarnda sevgili, saki
konumundadr. Aslnda sarho eden sevgilinin sunduu araptan ziyade onun gzelliidir.
Sevgilinin sunduu birka kadeh, airin dilinin almasn salyor. Byle bir gazelin
sylenmesine vesile oluyor.
Beyitte bezm kelimesi vezin icab bezim eklinde telaffuz ediliyor. Arapa ve Farsa kelimelerin Trk telaffuzuna uygun biimde iirlerde yer almas XVIII. yzyldan itibaren
yaygnlam, syleyiin bir paras hline gelmitir. Vasf, syledii iirin farklln sevgilinin elinden itii kadehle ilikilendirirken te yandan byle bir ortamda bulunduunu da
dolayl biimde sezdirmektedir. Bulunduu meclisle ilgili olarak kulland bezm, nu et-, cm
szckleri arasnda tenasp vardr. Cm (kadeh) sylenip iindeki arap kastedilmitir (mecaz-
mrsel).
rnek 2 (Gazel)
Aada Vasfn ...grmeyen grsn beni redifli gazelini okuyacaksnz. Bildiiniz zere
redif, gazelde anlamn odak noktasdr. Beyitler arasnda konu btnln salayan redifin
airin imge dnyasn da idare ettiini unutmaynz. Trke bir cmlecikten oluan rediften
hareketle bu gazelde Grmediyseniz veya bilmiyorsanz bana bakn grn, renin.
mesajnn verildiini syleyebiliriz. Vasf, rolne brnd n ruh hlini betimlemektedir.
k psikolojisini somut gstergelerle yanstrken airin bir karlatrma ve kendini stn
gsterme arzusu sezilmektedir.
Filtn filtn filtn filn

1
k- firkat-nin grmeyen grsn beni Klhan- te-fen grmeyen grsn beni
Nesre eviri: k- firkat-nin grmeyen beni grsn. Klhan- te-fen grmeyen beni
grsn.
firkat : dostlardan ve sevgiliden ayrlk, ayrl firkat-ni: sevgiliden ayr kalan
klhan : hamamlarda suyu stmak iin ate yaklan yer te-fen : ate saan, ate pskren
Dilii eviri: Sevgilisinden ayr kalm grmeyen beni grsn; ate saan oca grmeyen
bir bana baksn.
n en belirgin zelliklerinden biri ayrl ( firkat/frkat ) en olmaz biimde yaamasdr.
k, firkat yznden sabahlara kadar yanar yaklr. k iin ayrlk, bazen bir cehennem
bazen de bir klhan olur. Klhann kelime anlam ate evi, ate yanan evdir. Ayrlk strab
atetir, daima yakar. n gznde tutuup gnlnde alevlenen bu ate snmez. Hatta
ekilen ahlarla ate krklenir. Bu atein oda gnl adeta bir klhandr, ate evidir.
Vasf, sevgilisinden ayr kalm n hlinin ve ate saan hamam ocann nasl olduunu
bilmeyenlerin kendisine bakmalarn istiyor. Bylece kendisini grenlerin ve klhan
grmelerine gerek kalmayacaktr.
air, gnlndeki ayrlk ateiyle klhan ateini ilikilendirerek mbalaa yapyor. Beyitte ses
ve anlam itibariyle benzeyen kelimeler paralel bir biimde sralanarak ahenk salanmtr.
k- firkat nin grmeyen grsn beni Klhan- te-fen grmeyen grsn beni
2
Ol gln nr- firakyla donandm yle kim Vakt- glde glsitn grmeyen grsn
beni
Nesre eviri: Ol gln nr- firkyla yle donandm kim vakt- glde glsitn grmeyen beni
grsn.
nr- firk : ayrlk atei vakt-i gl : gl mevsimi, ilkbahar
Dilii eviri: O gl gibi sevgilinin ayrlk ateiyle ylesine donandm ki gl mevsiminde gl
bahesini grmeyen beni grsn.
Sevgili gl olunca k da ayrln strabyla yank yank dem eken bir blbl olur. Ayrln
strab batan ayaa ate klmtr. Ate krmzdr, gl de. Ateler iinde yanan k
kpkrmz bir gl bahesini andrmaktadr. O hlde gl bahesine hacet yoktur. Gl bahesini
grmek isteyenin a bakmas yeterli olacaktr.
Birinci beyitteki ayrlk ateiyle yanan k hayali bu beyitte de tekrar ediliyor. Tek fark, n
ruh hli burada klhan yerine gl bahesiyle ilikilendiriliyor (mbalaa). Sevgili gle
benzetilmi. Sadece benzetilen unsuru gl sylendiinden ak istiare yaplmtr. Divan
iirinde gl, ieklerin sultandr. Baharn dier adnn gl mevsimi oluu ( mecaz- mrsel )
gln neminden kaynaklanr.
3
ol kadar girynyam bir zlimin kim s-be-s Ci-i d- revn grmeyen grsn
beni
Nesre eviri: Bir zlimin ol kadar girynyam kim s-be-s ci-i d- revn grmeyen beni
grsn.
giryn : alayc, alayan
s-be-s : taraf taraf, her tarafa, her yana, her tarafta, her yanda ci : coma, kaynama
d- revn : adrvan, en ok cami avlularnda bulunan, etraf ok musluklu du varla evrili su
haznesi
Dilii eviri: Acmasz gzel yznden o kadar alyorum ki yer yer akan adrvann cokunluunu grmeyen bana baksn.
a strap ektirmekten holanan sevgili eziyet, cefa, naz, ilgisizlik gsteren bir zalim
hviyetiyle iirde arz- endam eder. k btn bu tavrlar kabullenen, iradesi elinden gitmi
bir tutkun edasyla gzya dker durur. n en byk korkusu sevgilinin zulm (eziyet,
cefa) den vazgemesidir. Alamak, devaml gzya dkmek, n zel- liklerindendir.
Dkt gzyalarnn okun bir adrvan gibi aktn syleyen Vasf, adrvan grmeyenlerin kendisine bakmalarn istiyor (mbalaa).
4
T o rtbe b-mecl oldum ki sarnca belin Ol nihl-i m-miyn grmeyen grsn
beni
Nesre eviri: Sarnca belin t o rtbe b-mecl oldum ki ol nihl-i m-miyn grmeyen beni
grsn.
rtbe : sra, derece, basamak
b-mecl : hlsiz, takatsiz, zayf, dermansz, bitkin
nihl : taze, dzgn fidan
m-miyn: ince belli fidan
Dilii eviri: Sevgilinin belini sarnca o kadar mecalsiz kaldm ki o kl gibi ince belli, fidan
boylu sevgiliyi grmeyen beni grsn.
Sevgilinin beli kl kadar incedir. Divan iirindeki yaygn anlaya gre k, sevgilinin belini
sarma arzusuyla kl gibi zayflar, hatta beli saran kemeri kskanarak mr tketir. Vasf ise beli
sarmann cokusuyla mecalsiz kalm, kl gibi incelmitir. Nedime kadar grlmeyen k ve
mak yaknlamas, arada stat farknn kalmamas (geda-sultan), n km almas gibi
unsurlar gelenee smsk bal divan iiri iin yenilik saylabilir. Ancak gelenein kalplar
dna kmay iirin seviyesini drmek olarak deerlendirenler iin bu hayal, pespaye
(baya) bulunabilir.
Sevgilinin beli kla benzetiliyor (beli tebih). Boy sylenmeyip onun benzetildii fidan (nihl)
sylenerek ak istiare; sevgili yerine nihl-i m miyn denilerek mecaz- mrsel yaplmtr.
5
D olup bir em-i hsnn akna pervne-ve Nr- hasretle yanan grmeyen grsn
beni
Nesre eviri: Pervne-ve bir em-i hsnn akna d olup nr- hasretle yanan grmeyen
beni grsn.
em-i hsn : gzellik mumu
pervne : geceleri n etrafnda dnen kk kelebek nr- hasret : zlem atei
Dilii eviri: Pervane gibi bir gzellik mumunun akna dp zlem ateiyle yanan birini
grmeyen beni grsn.
Pervane, n etrafnda dnen kk kelebektir. ok kere bu zarif, narin varln ksack mr
atete yanarak son bulur. Buradan esinlenen divan airleri pervaneye; sevgilinin yzn,
yanan, gzelliini muma benzetmilerdir. Hatta bu ak anlatan em Pervane adl
mesneviler kaleme alnmtr.
Beyitte, sevgilinin akna dp de zlem ateiyle yanann hlini grmeyen bilmeyen bana
baksn denilmi. k pervaneye, sevgilinin gzellii muma benzetilmitir. em, pervane, nar,
yan- kelimeleri arasnda tenasp vardr.
6
Szlerim yrn- akadr lisn- hl ile Vsf te-zebn grmeyen grsn beni
Nesre eviri: Szlerim lisn- hl ile yrn- akadr. Vsf te-zebn grmeyen beni grsn.
lisn- hl : hl dili, beden dili
te-zebn : uz dilli; uygun, yerinde, ustaca, dzgn sz syleyen Dilii eviri: Szlerim hl
diliyle k dostlara sylenmitir. Ey Vasf! Ate dilli bir air grmeyen beni grsn.
Gazelde makta beyti airin yeteneiyle vnd ksmdr. Szlerinin yakcln ima
etmektedir. Vasf, airliiyle yerinde ve hl dilini de kullanarak muhatabnn anlayaca szler
sarf etmekle vnrken byle bir air grmeyen bana baksn demektedir. Ak, szle anlatlmaya msait deildir; bireysel tecrbe baka dile tam olarak aktarlamaz. Kelimelerle
anlatlan ise hissedilenlerin tam karl deildir. Ancak, kelimelerle szsz iletiim arac olan
hl dili bir araya gelince mesaj muhataba ular. Bu dili, hl dilini de ancak ak yaam
olanlar bilir, anlar. Bu sebeple airin muhatabnn, k dostlar olduu vurgulanyor.
rnek 3 (ark)
Mefln mefln mefln mefln
I
Kimin mecbr- hsn nsn h- enin kimdir Benim sensin glm ey gonce-fem syle
senin kimdir Ne glzr- cemlin blblsn glenin kimdir Benim sensin glm ey goncefem syle senin kimdir
Sen kimin gzelliine ve albenisine tutkunsun? Senin apkn, nazl, en sevgilin kimdir? Ey
gonca azlm! Benim glm sensin, syle senin kimdir? Sen hangi gzellik bahesinin blblsn? Ey gonca azlm! Benim glm sensin, syle senin kimdir?
II
Nin kr eyledin kendine byle nle v zr Aceb sen kang serv-i kmetin oldun hevdr
nyet kl nolursun pheden kurtar bu gamhr Benim sensin glm ey gonca-fem syle senin
kimdir
Kendine byle aalayp inlemeyi niin i edindin? Acaba sen hangi servi boylunun akna
dtn? Ne olur bir iyilik et, bu dertliyi pheden kurtar: Ey gonca azlm! Benim glm
sensin, syle senin kimdir?
III
Eer kendin gibi bir dilrbya olmasan meftn Senin gnden gne olmazd byle tein efzn
Beni dilhn sen ettin ya senin kim etti barn hn Benim sensin glm ey gonce-fem syle
senin kimdir
Eer kendin gibi gnl alc bir gzele vurulmam olsan, senin gnden gne atein byle
artmazd. Benim gnlm sen zdn, ya senin barn kim kanla doldurdu? Ey gonca azlm!
Benim glm sensin, syle senin kimdir?
IV
ekip sen h- cngh eyledike arz- hhiler Senin hn benim mnend-i haner cnma iler
Nedendir sende Vasf gibi byle h u nliler Benim sensin glm ey gonce-fem syle senin
kimdir
Sen byle canevinden ahlar ekip isteklerini ortaya dkdke, senin ahlarn haner gibi benim
canma iliyor. Vasf gibi sendeki bu ahlar ve inlemeler nedendir? Ey gonca azlm! Benim
glm sensin, syle senin kimdir?
rnek 4 (ark)
Failtn failtn
I
Ey benim nevres nihlim Syleyem gel sana hlim Kalmad sabra meclim Rz u eb sensin
haylim
II
Hi gnl olur mu kil Vaslna gayr ola nil Olal ben sana mil Rz u eb sensin haylim
III
Mk erir rek-i beninle Gl solar derd-i teninle Edeli lfet seninle Rz u eb sensin haylim
IV
Ey benim cilve-nihdm Ben senin aknla dm Elde gayr yok murdm Rz u eb sensin
haylim
Okuduunuz bu arknn dilii evirisini yapnz.
rnek 5 (ark)
Mstefiltn
I
Bir ince belsin Pek b-bedelsin Bana emelsin Sen pek gzelsin
II
Ey verd-i ra n Yok mislin asl ok tze amm Sen pek gzelsin
III
Sayda seni pek Var bende istek Mmkn m gemek Sen pek gzelsin
IV
Reftrn al Tavrn dil-r Sanma mdra Sen pek gzelsin
V
Bu tavr- bendi Dn grd kendi Vsf beendi Sen pek gzelsin
zet
Enderun Mektebinin Trk eitim tarihi ve edebiyat iindeki ilevini aklayabilmek,
Enderun Mektebi, Osmanl Devletinde medreseler dnda en nemli resm eitim kurumudur.
Mlki ve asker idarecilerin yetitii bu mektep, temelde kapkulu snfn yetiirmek iin
kurulmutur. Enderunun
1. Murat dneminde ald, Fatih Sultan Mehmet dneminden itibaren kurumsallat
bilinmektedir. Enderuna devirme yoluyla salanm ocuklar alnmtr. Genellikle
Hristiyan ailelerden devirilen ocuklar nce Mslman ailelerin yannda Trke ve slam
adab renir daha sonra Edirne, Galata, brahim Paa saraylarnda eitim grrlerdi.
Topkap Saray iinde yer alan Enderundaki eitim Byk ve Kk Odalar, Doanc
Kouu, Seferli Kouu, Kiler Odas, Hazine Odas ve Has Oda olmak zere alt kademeden
oluur. Buralardaki eitimlerde baarl olamayan i olanlar kma adyla ayrlarak eitli
asker birliklere katlrd. Enderun kendi iinde bir sistemler btndr. Buraya alnacak
kiiler zenle seilmi ve srekli bir eitimden geirilmitir. Disiplinin temel prensip olduu
kurumda terfiler liyakat esasna gre yaplmtr. Devletin dier kurumlar gibi giderek
nemini yitirmesine ramen Enderun Mektebi, XIX. yzyln balarna kadar varln
srdrmtr.
Enderunda yetien XIX. yzyl airlerini tanyabilmek, Enderun; asker, idari ve siyasi ihtisas
akademisi olmann yannda birok air, musikiinas, hattat va Osmanl sanatnn eitli
kollarndan sanatkrlar yetitirmi bir kurumdur. Sz konusu sanatkrlardan eitli kaynaklarda
bahsedilmektedir. Akif tarafndan Enderunlu airler iin yazlan Mirat- ir adl eser yirmi
Enderunlu airi anlatmas ynyle dier tezkirelerden ayrlr. Eserde bahsi geen airler
kabiliyetlerine veya adlarna gre deil, Enderun Mektebinde yetitikleri odalara gre
sralanmlardr. Yukarda belirtildii zere Enderundan yolu geen birok air bulunmaktadr.
Enderunlu airlerin byk bir blmnn divan bulunmamaktadr. Sz konusu airler,
ounlukla bestelenmek iin gfte yazan kiilerdir. Enderunda yetien airlerde yetitikleri
muhitin ve eitimin etkileri grlr. Hemen hepsi yaptklar eitli grevlerin dnda
musikiinastr.
Enderunda yetien airlerden sz edildiinde ilk akla gelenler, Enderunlu Fazl ile Enderunlu
Vasftr. Fazl, zellikle mesnevileriyle tannmtr. Vasf ise XVIII. yzln sonu ile XIX.
yzyln ilk eyreini kapsayan dnem iinde nlenmi airlerdendir.
P
Enderunlu Vasfn airlii ve Trk edebiyatndaki yerine dair deerlendirmeler yapabilmek,
Divan iirinin hemen tm nazm biimleriyle iir yazan Vasf, ayn zamanda en ok ark yazan
kiidir. Vasf Divannda 28 kaside, 140 gazel, bir mstezat, 227 musammat, 87 tarih ktas, 78
muhtelif kta bir mesnevi ve beyitler bulunmaktadr. Grld gibi air en ok musammat
yazmtr. Bu musammatlardan 187 tanesi murabbadr. Genelde 4-5 bendli olan bu
murabbalarn byk blm devrinde ok beenilmi ve bestelenmitir. arklar ve
gazelleriyle hret bulan Vasf, daima bir ynyle Nedime baldr. Nefye nazre olarak
yazd kasidelerinde bile Nedim etkisi grnr. Gazellerinin birou ve arklar ise Nedimin
getirdii yeniliklerin kendi mizacna ve yetime tarzna gre yeniden yorumlanmasndan ibarettir. Vasfn iirleri eski iir asndan bakldnda bir zevk knn habercisidir. Realist
tavr, bayalktan dahi ekinmeyen syleyii, gazellerinde ve arklarnda belirginleen ak ve
insan anlayyla gelenei devam ettirmekten ok, ykmay dnd hissini uyandrr.
Sevimlilii de buradan gelir. O yeni bir airdir. Yenilii dorudan doruya iire getirdii yenilik deildir. Vasfn gerek ak, halk ifadesine ve halk hayatna merak, halk tiplerini
yakalamaya almas, gndelik hayat ve duygular zerine srarla durmas ok da geleneksel
deildir, yeniliktir. Vasf, hayatn kendisine mahsus szcklerini iire sokmaya alan
adamdr.
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Enderun Mektebinde eitim kademelerinden biri deildir?
1. Byk ve Kk Odalar
2. Seferli Kouu
3. Has Oda
4. Hazine Odas
5. Hrka-i Saadet Odas
6. Enderunda aadaki odalardan hangisinin grevi padiahn yemeklerini hazrlamak ve
sofrasn dzenlemektir?
1. Kiler Odas
2. Has Oda
3. Doanc Kouu
4. Hazine Odas
5. Byk Oda
7. Aadakilerden hangisi Hazine-i Hmayun airlerinden deildir?
1. akir
2. Nedim
3. Fzl
4. rif
5. Nasfet
8. Aadaki Enderunlu airlerden hangisinin divan bulunmamaktadr?
1. Hasan Yaver
2. Esat
3. brahim Ferit
4. Fazl
5. akir
9. sraf, kanaatsizlik, rvet ve insanlar arasndaki gvensizliin yaylmas gibi sosyal
konular iirlerinde ileyen En- derunlu air aadakilerden hangisidir?
1. Fenni
2. Nedim
3. Hasan Yaver
4. Arif
5. Esat
10. XIX. yzylda Enderunlu airler hakknda dzenlenmi air tezkiresi aadakilerden
hangisidir?
1. Tezkire-i Enderun
2. Tezkire-i uara-y Enderun
3. Fenn-i Ear
4. Mirat- ir
5. Defter-i Ak
11. Hangi derdim syleyim dalarca derdim var benim dizesi, Vasfn iirinin hangi
zelliini gstermektedir?
1. Vasfn iir btnl asndan baarl olduunu
2. Vasfn halk iirine yaklatn
3. Vasfn ar adal bir syleyii olduunu
4. Enderunda yetimi olmasnn izlerini
5. Nedimden etkilendiini
12. Aadakilerden hangisi Enderunlu Vasfn ahsiyeti ve iirleriyle ilgili bir dnceyi
yanstmaz?
1. airin iirlerinin iki ayr air elinden kmasna farkllk arz ettiini sylemek
mmkndr.
2. Divan iirinin hemen tm nazm biimleriyle iir yazan Vasf, ayn zamanda en ok ark
yazan kiidir.
3. Bata Nedim olmak zere XVIII. yzylda mahallleme akmna bal airlerin etkisinde
kalmtr.
4. Vasf, hayatn kendisine mahsus szcklerini iire sokmaya alan adamdr.
5. Vasf, geleneksel iiri ok iyi bilir ve derinlii olan iirler yazar.
T o rtbe b-mecl oldum ki sarnca belin
Ol nihl-i m-miyn grmeyen grsn beni
1. Yukardaki beytin dilii evrisi hangi seenekte doru verilmitir?
1. Sevgilinin belini sarnca o kadar mecalsiz kaldm ki o kl gibi ince belli fidan boylu
sevgiliyi grmeyen beni grsn.
2. Sevgilinin belini sarnca o kadar mecalsiz kaldm ki ince belli fidan boylu sevgiliyi
grmeyen beni grsn.
3. Sevgiliyi sarnca o kadar mecalsiz kaldm ki o kl gibi ince belli fidan boylu sevgiliyi
grmeyen beni grsn.
4. Sevgilinin yannda o kadar mecalsiz kaldm ki o kl gibi ince belli fidan boylu sevgiliyi
grmeyen beni grsn.
5. Sevgilinin belini sarnca o kadar sevindim ki o kl gibi ince belli fidan boylu sevgiliyi
grmeyen beni grsn.
Ol gln nr- firkyla donandm yle kim
Vakt- glde glsitn grmeyen grsn beni
10. Yukardaki beyitte alt izili szckte hangi edeb sanat vardr?
1.
2.
3.
4.
5.
Tevriye
Hsn-i talil
Ak istiare
Tecrid
Kapal istiare
Okuma Paras
Osman Vasf Tahms b-slht- zenn der vd-i nush u pend ez-dehn- vlidesini ve
Cevab-nme-i pesendde- eser ez-dehn- duhter-i zbende-gher ini yazar. lk muhammesinde bir annenin azndan konuan air, devrin stanbulunda kaps alnacak her
sradan evde, her sradan kadnn kulland kelime ve deyim daarcn byk bir baaryla
taklit eder. Anne fazla hoppa bulduu on yandaki kzna nasihat vermektedir:
Kz dinle nush u pendimi kavlinde sdk ol Gzle rz-y kaynatay kul halyk ol Kim der sana
ki bir amura var bulak ol Ne kesret ile zhide ne pek de ak ol Olma sokak sprgesi kadn
kadnck ol
diye balad szleri, saduyunun ve gelenein sesi olduunu gsterir. Her beliin sonunda
kzna kadn kadnck olma s isteini tekrarlar. Kz ise, geleneklere fkeli, asi ve fazla
rahattr; deli deli akan kannn ve deien ann sesini dinler:
Pend ederse bir dahi aaca saraym Yanm odunla ban gzn yaraym Bal bana ben
dahi bir i baaraym Bir inya yalvaraym sonra varaym On be yanda kendime bir oyna
araym
O da her beliin sonunda oyna arama isteini tekrarlar. Vasf, kenar mahalle dilberinin
azyla konumakta ve kadnlar arasnda yaanan deiim sanclarn aktarmakta ok
baarldr. air, Osmanl kadnnn evlilik, kz evlat fikri, inanlar, ev hayat; yeni nesil
kzlarn geleneklere isyan ve sevdiini kendi seme istei, drt duvar arasna tkl bir gelecei
reddi; annenin kza fke ile efkati kartrarak hitabndaki dramatik baars ile Hseyin
Rahminin atas saylsa yeridir. Latife olsun diye sylenen iirlerin gerek yenilii tad
hakkndaki tezimi bir kere daha tekrarlayaym. Unutmamal ki kadn azndan iirler yazmak,
biraz da anadilinde iir yazmak demektir. air bir koldan elitist tavrn srdrrken dier
koldan da anasndan rendii tabii Trkeye ynelmektedir.
Kaynak: M. Kayahan zgl, Dvan Yolundan Peraya Selmetle-Modern Trk iirine Doru,
Hece Yaynlar, Ankara, 2006, 311-312.
1. e Yantnz yanl ise Enderun Mektebi konusunu
yeniden gzden geiriniz.
1. a Yantnz yanl ise Enderun Mektebi konusunu
1.
2.
3.
4.
d Yantnz yanl ise Enderunlu airler konusunu yeniden gzden geiriniz.

b Yantnz yanl ise Enderunlu airler konusunu yeniden gzden geiriniz.
c Yantnz yanl ise Enderunlu airler konusunu yeniden gzden geiriniz.
d Yantnz yanl ise Enderunlu airler konusunu

1. b Yantnz yanl ise Enderunlu Vasf konusunu ye
niden gzden geiriniz.
S. e Yantnz yanl ise Enderunlu Vasf konusunu yeniden gzden geiriniz.
1. a Yantnz yanl ise Enderunlu Vasf- rnek 2 ko
nusunu yeniden gzden geiriniz.
1. c Yantnz yanl ise Enderunlu Vasf-rnek 2 ko
Sra Sizde 1
Enderuna daha ziyade, devirme ocuklarn alnd bilinmektedir. Enderun, asker, idari ve
siyasi ihtisas akademisi olmann yannda birok air, musikiinas, hattat va Osmanl sanatnn
eitli kollarndan sanatkrlar yetitirmi bir kurumdur. Eitim programlarnda Trkenin ve
divan iirinin retimi nemli yer tutmaktadr. Enderun Mektebinde eitim srelerini
tamamlayan devirme ocuklarn iir bata olmak zere eitli sanatlar rendikleri, dnemin
kaynaklarndan anlalmaktadr. Enderunda mstakil tezkirelere konu olacak kadar air
yetimitir. Bunlarn arasnda Fazl ve Vasf gibi nl airler de vardr. Alm olduklar eitimin sonucu olarak iirlerinde musiki terimlerini, okuluk, cirit atma gibi spor dallarna ait
kelimeleri ska kullandklar grlr.
Sra Sizde 2
Vasfn iirleri eski iir asndan bakldnda bir zevk knn habercisidir. Realist tavr,
bayalktan dahi ekinmeyen mizac, gerek ak anlatan gazelleri ve arklar bizde gelenei
devam ettirmekten ok, ykmay dnd hissini uyandrr. Sevimlilii de buradan gelir. O
yeni bir airdir. Yenilii dorudan doruya iire getirdii yenilik deildir. Vasfn beer ak,
halk ifadesine ve halk hayatna merak, halk tiplerini yakalamaya almas, gndelik hayat ve
duygular zerine srarla durmas ok da geleneksel deildir, yeniliktir. Vasf, hayatn kendisine
mahsus szcklerini iire sokmaya alan adamdr. Ancak asl merak halk ifadesi zerinedir.
Kadn ve erkek giyimleri de ilgisini eker. zellikle kadnlarn nasihat vermeleri veya kendi
aralarnda konumalar da ilgisini eker. Kadn azndan konumak ayn zamanda Trke
konumak da demektir.
Sra Sizde 3
IEy benim yeni yetien fidan boylum! Gel sana hlimi anlataym: Sabretmeye artk
mecalim kalmad. Hayalimde gece gndz sen varsn.
IIGnl
hi sana bakalarnn kavumasna raz olur mu? Ben sana meyledeli
(k olal) gece gndz hayalimdeki sensin.
IIIYzndeki benin kskanlndan misk erir. Teninin pembeliinden
dertlenip gl solar. Seninle tanp dostluk kural gece gndz hayalimde hep sen varsn.
IVEy benim cilveli sevdiim! Ben senin aknla mutluyum, sevinliyim. Elimde baka
isteim yok: Hayalimde gece gndz hep sen varsn.
Akkutay, lker (1984). Enderun Mektebi. Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar.
ifi, mer. Fatin Tezkiresi. http://ekitap.kulturturizm.gov. tr/dosya/1-219117/h/metin.pdf
Grel, Rahan (1999). Enderunlu Vasf Divan, stanbul: Ki- tabevi Yaynlar.
Horata, Osman (2006). Son Klasik Dnem (1700-1800) iir, Trk Edebiyat Tarihi, II.
stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
pekten, Haluk (1989). Enderunlu Vasf, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
pekten, Haluk vd. (1988). Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl. Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlar.
Klc, Mehmet (2001). Enderunlu Mehmet Akif, Mirat- ir. Adana: ukurova . YLT.
Levend, Agah Srr (1988). Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
zgl, M. Kayahan (2006). Dvan Yolundan Peraya Selmetle. Ankara: Hece Yaynlar.
Arslan, Mehmet (2010). Osmanl Saray Tarihi-Tarih-i Enderun, IV. stanbul: Kitabevi
Yaynlar.
obanolu, Ferda (2006). Enderunlu Ferid brahim Divannn Metni ve ncelenmesi. stanbul:
Marmara . YLT.
Dikba, Fatma (2005). uhadarzade akir Divan. Ankara: Gazi . YLT.
pekten, Haluk vd. (1988). Enderunlu Vasf. Byk Trk Klasikleri, VIII, stanbul: tkenSt Neriyat.
Karahan, Abdlkadir (1995). Enderunlu Vasf. slam An- kiklopedisi, XI. stanbul: TDV
Yaynlar.
Pakaln, Mehmet Zeki (1993). Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl. stanbul: MEB
Yaynlar.
Tuluk, brahim Halil (2010). Enderunlu Hmid Divan, Erzurum: Salkmst Yaynlar.
stner, Kaplan (2010). Enderunlu Hasan Yver Divan, Ankara: Birleik Yaynevi.
Amalarmz
Encmen-i uaralarn ilevini ve kendini yenileyiini aklayabilecek, Encmen-i uarann
zel bir topluluk olarak tarihesini zetleyebilecek, Klasik iir ile modern iir arasndaki zel
konumunu fark edebilecek, iirde korumak ve deitirmek istedii ynleri ayrt edebilecek,
(i^ iirin sosyal grevlerine neler eklediini gzleyebilecek,
Yeniliki airler zerindeki etkilerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Encmen-i
uara
Leskofal
Galip
Hersekli
rif
Hikmet
Konieli
Musa
Kzm
skdarl
Hakk
Namk
Kemal
Mehmet
Lebib
Mustafa
izzet
Osman
ems
Deiim
Eskiler ve
yeniler
indekiler
GR
ENCMEN- UARA
ENCMEN- UARA'NIN ARDINDAN
GR
Encmen-i uara bir cins isimdir. Asrlar boyu, Padiah saraynda veya vilayetlerdeki
ehzadelerin saraylarnda, etraflarnda birer muhit edinmi devlet byklerinin konaklarnda
tertib edilen ve airlerin de hazr bulunduu iki ve iir meclislerinin ismine genel olarak
encmen-i uara denmitir (pekten 1968: 235). Ekbirin konak, kk ve sahilhaneleri
haricinde, airlerin kendi evlerinde, mdavimi olduklar meyhanelerde ve dkknlarda, mevsim
msaade ederse, ba ve bahelerde toplanp encmen-i uara kurduklar da olur.
1. asrn balarndan itibaren, btn Trk dnyasnda encmen-i uaralarn ciddi bir deiim
geirdii ve ilevini yeni batan sorgulad grlr (Eckmann 1964: 128, 131; Aran 1964:
39-47). Ayn asrn Osmanl iirinde ise, byk nitelik deiimlerine ramen, gelenekli
muhitlerin tamam varln srdrmektedir. Asrn ediplerinin buluup konutuklar, yeni
eserlerini okuyup fikir alveriinde bulunduklar yerler maziden kopmam- tr. Hl nfuzlu
kiilerin veya kalemi gl edebiyatlarn meclisleri, kahvehaneler, meyhaneler edeb
mnakaalarn en hararetli zemini ve eletiriler yapmann en uygun atmosferidir. O hlde,
deien nitelikler nelerdir? Deien, airin hamisiyle kurduu gelenekli mnasebettir. Yeni
hami, airi nedimi katna tamakta iken, yeni air de ya hamisini efendi yerine dost
olarak grmeyi, nfuzlu bir dost edinmekten arpalk sahibi olmak manasn karmamay,
hatta daha da ileri giderek, hamilik kavramn iirin dnyasndan tamamen kovmay
renmektedir. Deien, encmen-i uaralarn ruhudur. Beikta Cemiyyet-i lmiyyesinden
beri, encmen-i uaralarda ekbir huzurunda ve rakip airler karsnda kendini gstermeye
alan sanatkr tipi ortadan kalkmaktadr. Artk, ev sahibi ve onun misafirleriyle ilikisini
dostane sohbetlerden ok, politik yaknlamalar zerine kuran; encmene katlan dier
airlerle mnasebetlerini ise yarmadan ok, poetik yaknlklara dayandran bir sanatkr tipi
domaktadr. Osmanl aydnlarnn rical-i devlet (=brokrat) kanad aydn airle

btnlemeye balarken air snf da kendi politik ve poetik eilimlerine gre gruplamann
gereini kavramaktadr.
2. asrn Osmanl airi, eilimlerine uygun meknlarda, ayn eilimi paylaan baka ev sahibi ve
airlerle bulumaya; mterek bir fikir, mterek bir edebiyat anlay etrafnda birletii
insanlarla kamuoyu denen byk gcn oluumu ve ilerlik kazanmas iin uramaya
balar. Asrn ortalarnda, Sultan Abdlmecitin saltanatnn sonlarna gelindiinde, sarayn
himayesindeki airlerin ve encmen-i uaralarn devri oktan tamamlanmtr. Yeni rical,
himayesine ald airi caize ve atyelerle beslemek yerine kalem ve odalara yerletirmekte;
bylece, devlet arknn dnnden haberdar, siyasi tercihleri netle
mi, kitabeti sebebiyle nesirle de kendini ifade edebilen aydn airler belirmektedir. Ayn
hamiler tarafndan, ayn odalara era edilmi airler sebebiyle, devlet dairelerinin kk
birer encmen-i uaraya dnt; tayin olunduu yerde biraz palazlanan her airin de
yranndan, ayakdalarndan birilerini yanna alarak encmenini genilettii ilgin bir dnem
balamaktadr.
Asrn ortalarna gelindiinde hanelerdeki encmen-i uaralarn, zellikle Msrlularn ve
kymet hkmleri Msrda ekillenmi olanlarn konaklarna kayd gzlenir. Mehmet Ali
Paa hanedanndan gelen prens ve prensesler, gelirlerinin bir ksmn stanbuldaki
maliknelerini kocaman birer kltr ve edebiyat mektebine evirmekte harcederler. Kahire
kltryle yetimi ve hzla ykselmi Trklerden Abdurrahman Sami Paa, Suphi Paa, Yusuf
Kmil Paa, Mnif Paa gibi epeyce isim de hidiv paann saraynda yetiirken iinde
bulunduklar kltr muhitinin bir benzerini stanbulda oluturmaya alrlar. Gelenekli
encmen-i uaralarn hami-air mnasebetlerini okayan; lakin yolu Kahireden getii iin, bir
o kadar da modern grnen bu toplantlar, pek ok yeni airin asri bir dnya gr kazand
mektepler hkmndedir.
Bu biribirinden renkli meknlarda oluturulan edebiyat mahfellerinin mterei, iir
retmeyen; ama edebiyatseverliinden phe edilemeyecek bir dost, misafir ve dinleyici
topluluuna ak olulardr. En mtevaz air dahi kalabalklarn ortasnda kaldnda, gzler
zerine dndnde birden bencilleir, kendini isbat gayretine der, eserinin hatalarn bile
savunmaya balar, dier airler arasnda sivrilmeye alr. Her airin ayn hissin esiri olduu
bir encmende, esere ynelik objektif bir eletirinin yaplmas beklenemez; lakin herkesi
artarak byle yapc bir eletiri getirmeyi beceren airin de muhatab tarafndan yanl
anlalmas, her eletirisinin bir aalama ve alay olarak alglanmas ihtimali ok yksektir.
airiyetin olgunluuna ve iirin muhkemliine de faydas olan encmen-i uaralar, airlerin
kendi aralarnda toplanarak oluturduklar ve ilerine merakl dinleyicileri almadklar iin daha
tabii davranp eksik ve hatalarn daha kolay kabullenebildikleri halvetlerdir. Gelenekte
airlerin bu cins mahfeller oluturmay pek de- nemeyileri, stad saydklar bir air varsa onun
dzeltmeleri dnda eletiriye kendilerini tamamen kapaylar ve iyi niyetle yaplan tenkidleri
bile iirdeki kudretlerine ynelik bir tecavz olarak grp cevabn hicviyeyle verileri poetik
geliimin nndeki en nemli engellerden biri olmutur. te XIX. asrn ortasnda, bu byk ve
derin boluun doldurulmas yolunda en byk admlardan birini atarak; syleyeni, dinleyeni,
eleneni, eletireni airlerden ibaret bir encmen-i uara teekkl ettirmeye karar veren kk
bir arkada grubunun teebbs bu sebeple nem kazanmaktadr.
ENCMEN- UARA
1861 yl baharnda -muhtemelen Mays, Haziran gibi- Hersekli rif Hikmet Beyin Laleli
ukuremedeki evinde bulumaya balayan ve her sal muntazaman devamla bir seneye
yakn mddet bu edebiyat toplantlarn srdren airlerin encmen-i uarasn bu defa bir has
isim sayacaz.
Encmen-i uaralar bir dernek oturumu ciddiyetinde toplanmazlar. phesiz ki, her toplantda
bulunmaya alan mdavimleri vardr; lakin belki bir o kadar da davet edildii yahut merak
ettii iin bir iki sefer katlp arkasn getirmeyen isimler kacaktr. Bu sebeple, baz
kaynaklarda, encmenin asli mdavimlerinden olmayan isimlerin de anldna ska
rastlanmas garipsenmemeli. Encmenin asli kadrosunu belirlemek iin, devam ettiinden
phe edilmeyen isimleri sralamakta yarar var:
Yaa mdavimlerin bir ksmndan daha gen olmasna ramen, iirdeki kudretiyle kendini
kabul ettirmi ve encmenin reisi mevkiine oturtulmu olan, Emtia Gmr Tahrirat Mdr
Leskofal Mustafa Galip Beydir (1829-1867). Encmenin ev sahi
bi, Sadaret Mektub Kaleminden Hersekli rif Hikmet Beydir (1839-1903). Dier mdavimler: Takvim-i Vekayi ve Matbaa-i Amire Nazr Ruznamecizade Mehmet Lebib Efendi
(1785-1867), Rumeli Kazaskeri Mustafa zzet Efendi (1801-1876), Nakibendi eyhi Bazulenver Osman Nurettin ems Efendi (1813-1893), sabk alay emini Konieli Musa Kzm Bey
(1821-1889), smail Paazade (skdarl/ Kr/ Yek-em/ Deli) brahim Hakk Bey (18221895), Manastrl Hoca Salih Naili Efendi (1823-1876), stanbul Emtia Gmr Manifatura
Memuru Manastrl Salih Faik Bey (1825-1900), Mabeyn-i Hmayun Beinci Ktibi
Abdlhamit Ziya Bey (1829-1880), Rsumat Emaneti Heyet-i Tahririye - si ktiplerinden
brahim Halet Bey (1837-1878), Hariciye Nezareti Mektub Kaleminden Recaizade Mehmet
Celal Bey (1838-1882), Mabeyn-i Hmayun Kitabetinden Mazlum Paazade Memduh Faik
Bey (1839-1925), Nideli Deli Hikmet Bey (?-1888den sonra), Emtia Gmr Tahrirat
Kalemi Baktib Muavini Namk Kemal Bey (1840-1888), Me- zahib Odas hulefasndan
Mirati Mustafa Refik Bey (1843?-1865).
Encmen mensuplar hakknda etrafl bilgi iin, M. Kayahan zgln Osmanlnn Son
Encmen-i uaras (Trk Edebiyat Tarihi, C. III, st. 2006, KTB Y., s. 75-88) veya XIX.
Asrn zel Bir Edebiyat Mahfeli Olarak Encmen-i uara (Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, C.
VII, Ank., 2006, AKM Y., s. 29-117) adl makalelerine bakabilirsiniz.
Encmenin toplantlar, meclis celseleri gibi bir ciddiyet tamad iin, ara sra baka air
dostlarn da ukuremeye geldiklerini tahmin etmek zor deil. Mdavimi saylmamasna
ramen, zaman zaman mahfele dahil olduu bilinen baka airleri de bu listeye eklemek
mmkn. Szn gelii, Hayrettin rfan Paa (1815-1888), Bursal Mustafa Eref Paa (18191894), Sadaret Mektupusu Maral Yusuf Kenan Bey (1830-1876), Hariciye Nezareti Mektub
Kaleminden Pepe Mustafa smet Efendi (1832-1892), Babali Tercme Odasndan Sadullah
Rami Paa (1838-1890)...
Encmen-i uaraya iki trl anlam verilebilir. Bu mahfele, kurulu ve dal tarihleri,
mdavimlerinin isimleri belli olan bir edeb topluluk olarak yanalabilir; bir topluluk deil,
iirdeki tavrn batllama karsndaki konumuna gre belirleyen mutavasstn in bir paras
olarak baklp Yeniehirli Avnden Muallim Naciye kadar ayn zihniyeti paylat dnlen
airlerin tamamn kucaklad dnlebilir. Bu takdirde, 1861den nce lm, sa ama

stanbul dnda yahut henz domam olan airler de encmene mensup saylabilirler.
evrenizde, edebiyat sohbetleri edilen, son okunan kitaplarn tartld, iirlerin paylald
yerler var m? Bu muhitlere katlyor musunuz veya kendinizi yakn hissediyor musunuz?
Encmen-i uara Mensuplarn Bir Araya Getiren Sebepler
1. Encmen-i uara mdavimlerinin birbirlerini tanmalarna sebep olan ilk vesile, hemen
hemen hepsinin de soy, doum yahut memuriyet gibi sebeplerle Rumeliye olan balardr.
1. airlerin ayn meslekte, ayn broda veya ayn amir idaresinde almalar sebebiyle
kurulmu dostluklar encmenden nce balayp sonra da yllarca srmtr.
2. tikadi kymetleri de encmen airlerini birbirine yaklatran nemli etkenlerdendir.
3. Encmen mensuplarnn aa yukar hepsi de ayn konaklarn mdavimidir ve ayn devlet
byklerinin himayesinde yaarlar. Geri, ne konaklar eski hiyerarinin azametini tar ne de
rical-i devlet, aire gelenein gzyle bakar; ama deiip aa ayak uydurarak da olsa, airdevlet adam mnasebetinin srd fark edilir.
4. Encmen airleri, mensubu olduklar tarikatlerin dergh ve tekkelerinde rastlam, tanm
ve ahbap olmulardr. Devrin edipleri, tekkelerdeki mistik havay teneffsle kalmaz; din,
fikr, edeb, hatta siyasi konularda tartma ve -tekkenin merebi msaitse- iki meclislerine
katlma imknn da bulurlar.
5. Encmen mdavimlerinin ska uradklar kahvehane ve meyhaneler ayndr. Yeni
tantklar airleri de beraberlerinde buralara getirdikleri iin, Encmen-i uarann para
para nce bu umumi yerlerde toplandklarn sylemek mmkn.
Encmen-i uara Toplantlar

Tanpnar, Encmen-i uara iin son pleiad tabirini kullanmakta hakldr; nk Encmen-i
uarann, tpk XVI. asrn Parisindeki La Pliade topluluunun edeb esaslarn andrr bir
temele oturmu olmas onu bu hkme vardrmtr. bnlemin ise, encmenden bahsederken,
"Bu encmen Arabn Sk- Ukazna deta nazire idi cmlesini sarf ederek (nal 1327: 14) ona
ark gelenei iinde bir yer bulmaya alr ki daha sonralar da bu benzetme sk sk
tekrarlanacaktr.
Kemal henz onsekiz yanda iken Sofyadan stanbula geldiinde, edebiyat lemi u
merkezdedir (Nazif 1922: 8):
stanbulun o zamanki bban- edebi Faik Memduh Bey, Hersekli rif Hikmet Bey gibi
zadegn idiler. Leskofal Galip Bey de bunlarn imametinde bulunuyordu.
Yllar sonra, o gnlerini yd eden Kemal, Galip ile rif Hikmeti mukteda-y irfan saydn
syleyecektir (Onan 1950: 36).
rif Hikmetin evinde toplanan encmenin reisi mevkiinde bulunan Galip, geri etkileyici
ahsiyeti ve edeb kudreti ile airleri etrafnda toplar; fakat dncelerini sohbet esnasnda
rahata ifade etmesine engel olan bir kusuru vardr; kekeleyerek konuur. Ebuzzi- ya Tevfikin
talakat-i harikuladesine hayrette kaldn sylemesine (Ebuzziya 1330: 67) mukabil,
Galipin konuma gl ektiinin pek ok ahidi vardr. Dolaysyla Galipin fikr
temellerini oluturduu poetikasn dier airlere anlatacak birisine ihtiyac vardr; bu kiinin de
gzel ve etkili konumasyla, gzel iir okumasyla herkesi kendine hayran brakan rif
Hikmet olduu dnlebilir. Bu sebeple, Galipin kendisine szc olarak Hikmeti setiini
sylemek yanl olmaz. Kemal de ok gzel iir okur (Ebuzziya 1306: 19; Reid 1326: 89-90).
Encmenin gen mdavimlerinden olmas sebebiyle, dierlerinin syledii iirleri inad ii
Kemale verilir.
kinin, sohbetin, iir ve nazirelerin devrettii bu sal toplantlar muntazaman bir sene kadar
devam eder. 1862 ylnn ortalarndan itibaren pei peine gelmeye balayan pekok ahsi
sebepten dolay encmen mdavimleri yava yava kopup dalrlar. Bilmediimiz bir sebeple
nce Manastrl Nail encmenden kovulur. O da fkelenerek Encmen-i uara mensuplarn
hicveden mstehcen bir kta syler. Gerek bu ktann ierii, gerekse bir baka hicviyesinde;
Senin azndan o n-pk o muzahref szler
Ki kar nimet olur mu a yezd ibni yezid
diye balayp gerisi iyice kfre dnen ifadeleri, bu kovuluta Kemalin itiraz ettii bir
eylerin pay bulunduu hissini uyandrmakta...
Salih Nailnin Encmen-i uaradan kovulmasn, 1861 Austosunda Galipin Trab- lusgarb
Eyaleti Gmrk Emanetine tayini takip eder ki, reissiz kalan meclisin dalaca aikrdr. 30
Ocak 1862de Ziya Bey, Mabeyn Kitabetinden karlarak geici olarak Zabti- ye
Mstearlna getirilir; on gn sonra Atina Sefiri, bu grevden istifas zerine, Kbrs
Mutasarrf yaplr. brahim Hakknn 1854ten beri ara ara nkseden sinir hastal, akl
hastalna dnr. ubat aynn balarnda Takvimhane-i mire Nezareti, Maarif
Nezaretine balannca nazr Lebib Efendi de akta kalr. nce Osman emsin babas Seyyit
Mehmet Emin Efendi; ardndan 3 Haziranda Memduh Faikin babas Mustafa Mazlum Fehmi
Paa lr. Encmenin dalmasna sebep olan, hepsi de ayn yla toplanm kader oyunlar,
airlerin tekrar, eskisi gibi hep bir arada bulunmalarna imkn tanmaz.
O gnleri yaam birka air buluunca -maziyi yd etmek iin olsa gerek- nazireler, mterek
gazeller sylemeyi srdrrlerse de eski evki ve zevki bulamazlar. Neticede, Muallim Naci
heves ve canllk getirene kadar geecek durgun ve sessiz bir sreci yaamaya balarlar.
Hepitopu bir sene kadar devam edebilmi bir airler meclisinin edebiyat zerinde etkili olup
olamayaca hakknda ne dnyorsunuz? Bildiiniz baka air toplamalar varsa, onlarn
etkileriyle kyaslaynz.
Edebiyat sadece hissin ve hayalin deil, ayn zamanda fikrin de mahsuldr. Her fikir rn
gibi, edebiyat da devrinin dnce yapsndan, fikr eilimlerinden, felsefi ve siyasi
araylarndan etkilenir. Encmen-i uara mdavimlerinin eserlerini de bu etkilenmenin dnda
brakmak mmkn deildir. Onlarn eserlerinde dikkat edilmesi gereken husus sadece, bu
airlerin belli bir edeb norm iinde yetitikleri, dolaysyla sosyal ve siyasi fikirlerini de bu
normun msaadesi dhilinde ifade edebilecekleridir. Bu sebeple, Encmen-i uara
mdavimlerinin 1861-1862 yllarnda, niin yirmi yl sonrasnn Namk Kemali gibi yazp
sylemediklerini aratrmaya almak abestir. stelik, Kemalin iirinde -bir-ikisi dndayeni formlar denenmez. Onun asl yenilik tecrbesi, khne- mi norm ve prensiplerin yklmas
yolundadr. Bu tecrbelerin kayna ise encmenin muhteva araylardr.
Edebiyatnn sosyal bir varlk olarak, iinde yaad cemiyetin meselelerine yabanc kalamayaca; fakat ilerinden bazlarnn edeb tercihleri sebebiyle bunlar sanat zerinden ifade
etmek istemeyi hakknn da bulunduu unutulmamaldr.
XVIII. asrn sonlarnda belirginleen bir sre, Kemalle iire girdii kabul edilen vatan,
millet gibi sosyal kavramlarn aniden zuhur etmeyip hatlarn yava yava nasl da
barizletirdiini gsteriyor. Estetik deerlerin mutlak hkimiyeti, bu kavramlarn barizleme
aamasn uzatm ve gzellik unsurlarndan syrlp yalnlamasn, netlemesini
gletirmitir. Encmen-i uara mdavimleri, bu uzun sren aamann son merhalesi olarak
mill duygu ve kavramlarn ifadesindeki yalnlamann, netlemenin ilk iareti saylabilecek
eserler verirler. Gemi bir asrda bir silet gibi varln hissettiren fikr-siyasi muhteva, son
yarm asrda gittike netleen grntsyle iirdeki yerini bizzat belirlemektedir. Ziyann tercibendini sosyal ve siyasi edebiyat dilini, mazmunlarn ekillendiren ilk iirlerden biri, bir alfabe
olarak kabul etmek gerekir. Kemalin yan sra, encmen airlerinden bir ksmnn da o
sralarda bu alfabeyi renmeye altklar anlalyor.
Galipin;
Hud meys klma gnlm ikbl-i milletten Haberdr eyle Rahman ismini ahvl-i milletten
Olup mecrh peykn- kazdan tir-i devlet Demdem hn akar emim gibi ehbl-i milletten
ktas da mill hislerin ifadesinde yol gsterici olur. Yine Kemalden ilgin cmleler (Kemal
1967: I/ 51):
(...) stad- celill-menakb Galip Beyefendinin yastk zerindeki divan gzme ilitiinden
derhal sarlp anca, garib hldir ki ibtida-y sahifede Olup mecrh- peykn- havdis tir-i
devlet Demdem hn akar emim gibi ehbl-i milletten beyti zuhur eyledi. Kraatinden hasl
olan teessrm nasl tarif edeceimi bilemem. Dnyada ne kadar alam efkr var ise cmlesi
bama p b-ihtiyar sokaa frladm. Tavr u hareketimi gren mutlaka divane zannederdi.
Tek ilgin olan, Galipin ktasnn Kemale Besalet-i Osmaniyye ve Hamiyyet-i nsaniyye
Kasidesini -umuma mal olan adyla Hrriyet Kasidesini- ilham etmesi deildir. Belki
bundan da ilginci, Kemalin artk inasinin cazibe alanna girdii dnlen bir dnemde, hl
Galipin divann baucunda bulunduruu ve ancak pek byk kymet atfedilen kitaplarla
yapld gibi, fal almasdr. Galip sadece poetik deil, politik olarak da Kemale stad
olmutur (Kaplan 1948: 36-38). Memduh Faik de millet gazelinde; Medr- zam her
devletin lemde millettir Deildir devlete vbeste amm satvet-i millet derken ayn ilham
kaynandan feyz alyor gibidir. Vatan, millet gibi kavramlarn iirde kendine nemli bir
yer amas; mill meselelerin, sosyal problemlerin ve siyasi davalarn da airler tarafndan
ilenmesi, tartlmas sonucunu dourur. Birbirinden farkl sebeplerle de olsa, encmendeki
airlerin hemen hepsi Batllamadan ve onun getirdiklerinden honutsuzluk duymaktadr. Bu
honutsuzluu hicviyelerden ak ak; gazellerden ise imalar yoluyla karmak mmkndr.
Aada, okuma paralar arasnda, rif Hikmetin ve Kzm Paann bu yoldaki iki iirini
bulacaksnz.
air olsanz, bir sre sonra milletinizin hafzasndan silineceini bildiiniz gncel bir olayn iirini yazarak okurunuzla kader arkada olduunuzu hissettirmeyi mi yelerdiniz, yoksa daha
evrensel bir insanlk durumu hakknda yazarak bin yl sonra da okunmay m isterdiniz?
Tartn.
Encmen-i uara'nn Edebiyat Gr
Encmenin edebiyat anlay, yenilikler tarsa da bunlar -edeb akmlar etrafndaki

gruplamalarda rastland cinsten- kendine has unsurlar olarak grmek mmkn deildir.
Encmenin asli zelliini bir mutavasst duruu oluturur. Mutavasstn duruu, konumunu
biri stanbulda, dieri Pariste seilmi iki nirengi noktasn birden kullanarak belirlemenin
ilginliklerini tar. Encmen-i uara mdavimleri de bir asrdr srp giden yenileme
gayretlerinin bir paras olarak adalamaya alan iirdeki kltrel ikilemi
hisseder ve bir kutupta khne Dounun, dier kutupta alafranga Batnn iir malzemesi
dururken birini tercih yerine, her ikisinin karmndan yeni bir terkip bulmaya alrlar. Bat
sanat karsnda mutavasst Trk sanatkrnn ben olarak kalrken o olmak ideali, XVIII. asr
sonlarndan gnmze kadar bir kltr politikas olagelmitir. Encmenin iir almalarn bu
srecin ve bu arayn bir halkas olarak dnmek doru olur.
Encmen-i uara, deime gayretiyle geen bir asrn iir zerinde uygulad btn deneylerin
sonularn grmek, salamasn yapmak ve bnyeye en uygun olanlarn uygulamaya sokmak
maksadyla yaanan ciddi bir laboratuvar srecidir. iirin dili, ekli ve ierii zerinde denenen
yeni uygulamalar bunun iyi birer rneidir.
iir Dilindeki Araylar
Encmen-i uarann iir dili konusundaki araylar, belli bir tercihe varamadan sonlanr; lakin bu arada gemiin iir dili zerindeki btn tasarruflar bir kere daha, silbatan snanm ve
XIX. asrn ikinci yarsnda, iirin ulat noktada kullanlabilecek unsurlar ayklanmaya
allmtr. Gelenekte, iirin klasik dilinden temel sapma, bir baka syleyile, dilin asli
aray grlr; saf/ srf/ kaba Trke, sade Trke, Sebk-i Hind... Encmen-i uarada
bu sapmalarn de hibir tercih iareti gsterilmeden denenir; o kadar ki Sebk-i Hindyi
yeniden ele alan bir airin bir sre sonra kaba Trke ile de iir syledii oktur. Bulmaktan
ok, aramann ve elemenin rabet grd bir poetika aray...
zellikle Galip, iir dilinin gndelik dilin stnde, zel bir dil ina etmek olduu; onu
renmek ve anlamak iin de zel bir gayret harcanmas gerektii fikrindedir. Bu fikir, klasik
iirin gelenekli alarnda zaten byk bir ekseriyetin, stnde oka dnmeden kabul
edegeldii bir poetik tercih iken, ayn fikir XIX. asrn ortalarnda tekrarlandnda, gelenee
dn olarak alglanr. Oysa Galipin niyeti, gelenein aaal gnlerine dnmek deil; iirin
asrlarca denenmi ve olgunlam ilkelerini elden karmadan, mevcut poetikay
adalatrmaktr.
Zaman geriye doru ilemezken ve sanat ancak zgn olduunda lmszleeceini bilirken,
mazinin byk isimlerinin taklitisi olmay, onlarn glgesinde yok olmay niin istesin? Btn
neo-klasik eilimler, gelenei kopyalamay deil, aa gre dntrmeyi hedefler.
Encmen-i uara mdavimleri, bir taraftan XVII. asrn dil imknlarn, tasavvuf lgatinin
remizli ve Sebk-i Hindnin orijinal mazmunlu lisann; dier taraftan, geen asrda balam
yerlileme gayretlerinin tercihi olan konuma dilini; bir baka taraftan da XIX. asrn ikinci
yarsnda Hoca Tahsin Efendi, brahim Ethem Pertev Paa, Behet Efendi gibi yenilik emaresi
tayan airlerden inasiye ulaan bir izgide sosyal hayatn ve asri fikirlerin dilini kullanrlar.
Birgn, iinde tek kelime Arapa, Farsa kkenli kelime bulunmayan iir yazan airin, ertesi
gn Sebk-i Hindnin derin sularnda dolatn grmek hi de artc deildir; nk, bunu
iir dilinin imknlarn aratrmak iin bir laboratuvar almas olarak yapmaktadr.
Ne sylediini ok da dikkate almadan, sadece dilini ve sesini beendiiniz iin nemsediiniz

iirler oldu mu? Yoksa holandnz iirleri yalnzca anlamlar m belirliyor?
iirde Form Araylar
Encmen mensuplar, iinde bulunduklar gelenein iir formlarn ve aruzu terk etmeyi asla
dnmezler; fakat onlara alternatifler aramay da airin sorumluluklarndan bilirler. Hece
vezni halk iiri diye adlandrlan zel bir alann vezni deildir; bu millete mensup
---------------------------------------------------- olan herkesin ata mirasdr. Bat toplumlarnda
olduu gibi bir kast sistemi asla bulunmayan Osmanlda zaten herkes halktandr.
Aklnza gelecek en klasik airler bile halkn iinden yetimitir ve hece vezniyle mutlaka bir
mnasebeti olmutur. Beikte ninnisi parmak hesabyla, sokakta oynarken tekerlemeleri ayn
vezinle, dnde dernekte dinledikleri heceyledir. Efkrlannca o da eli kulaa atp, ayn
vezinle trk syler. Usul, Nedim, eyh Galip, zzet Molla gibi pekok airin divanlarnda
hece vezniyle komalar, trkler yer alr. Dolaysyla Encmen-i uara mdavimlerinin de
parmak hesabna ilgi gstermeleri garipse- necek bir hl deildir. Ziya Paa ocukluun
^ da lalas Efkeli smail Aann ynlendirmesiyle k merin iirlerini okurken Namk Kemal Karsta, Sofyada klarla tanrken veya Recaizade Ekremin aabeyi Mehmet Celal k
tarz saz almaya heves ederken kendilerini halk kltrnn dnda grmezler.
Klasik edebiyatn hece veznini ktledii, taral bularak burun kvrd bilgisi doru deildir.
air, byk bir soukkanllkla faydac bir seim yapmakta, elinde aruz gibi daha etkileyici ve
gzel sesler karan bir enstruman varken, onun kadar gelikin olmayan hece veznine
ynelmeyi sanat adna akllca bulmamaktadr.
Encmenin niyeti, hece veznini folklorik kullanmyle yaatmak deil, onu klasik iirin
formlarna ilave etmektir. Bunun manas, divan iirinin gelenekli ekillerinin ad korunurken,
vezninin deitirilmesidir. Szn gelii, Manastrl Faikn Sadrazam li Paa iin kaleme
ald kaside, hece vezniyle ve drtlkler hlinde tasarlanmtr. Tamam on drtlkten oluan
iir yle balar:
Akn illerini harb eyleyen Kanl klncnn mcersdr Snk yrekleri kebb eyleyen
Kirpiin oklar, kan ysdr
Hece vezniyle yazlm bir de gazeli olan Faik, hece veznini aydn edebiyatlara tantmaya
karar verip -Ahmet Cevdet Paann tevikiyle- Trke Aruz adndaki kitabn kaleme alr.
Kemalin, Ziya Paann ve Nideli Hikmetin de heceyle yazd iirleri vardr.
Dier taraftan, gelenekli divan tertibinin bozulmaya balad ve kasidesiz olan, gazelleri
alfabetik deil de tematik ayrma gre sralanan divanlarn artt grlr. Buna mukabil,
gazellerin bir ksm hacim ve konu olarak kaside zellii gstermeye balar. lk beytinin kendi arasnda kafiyelendirilmemesi gereken ktalarn kafiyeli (musarra) yazldklar olur.
Gazellerin genellikle n azndan sevgiliye hitap etmesi gelenein icab iken, rif Hikmet,
Lebib gibi isimlerin kadn azndan erkee seslenen iirler yazmay denedikleri farkedilir.
Gelenek, beyitte balayp biten anlam ve her beyti kendi iinde bir btn tekil eden iirleri de
ho karlarken, konu btnl (yek-mn) eskisinden daha byk bir gereklilik hline gelir.
Klasik iirin neredeyse ayn manaya kullanlan nazm ve air kelimeleri arasndaki fark
belirginletirilir. rif Hikmetin deyiiyle, Vezn kafiye derecesinde kalan mbtedilere nazm
ve edebiyatta mtalaat- amika ile hsn-i selikaya malik olan mntehilere air denmelidir.
Nazm, iirin vezin ve kafiye gibi biimsel olan tarafna denir ve bir metnin iir olabilmesi iin
vezinle kafiye art deildir; muhayyel olmas elverir. Demek ki, iirin mensur (dzyaz) olmas
da mmkndr. iir makulat ve maneviyattan madud bir hayaldir.
Estetik Tercihlerdeki Deimeler
XIX. asr iirinde devrin fikr ve sosyal realitelerini ilemeye balayan air, bu tavr ile cemiyetin bir ihtiyacna cevap verdiini dnmektedir. Encmen-i uara airlerinin ounda,
aydn olmann gereklerini tayan, lakin air ruhunu tatminden uzak grnen bu cins
muhtevann ortaya kard ve eksikliini iki asrdr yava yava artan ekilde hissettiren bir
estetik alk yaanr. Encmen mdavimleri, estetik bakmdan tatminkr bulmadklar, ama
sylenmesinin gereine de inandklar gazelleri yannda; edeb alklarn bastran,
hazzalmalarn salayan iirler de yazarlar ve kendilerine model olarak, klasik airlerin
hayallerle ssl i dnyalarn aksettiren Sebk-i Hindyi seerler.
XIX. asrn ortalarnda, iir teblici bir anlaya hzla teslim olurken encmen airlerinden
birkann da bu aka kapldklar ortadadr; lakin, ezici ounluk beli iirin hasretiyle
Sebk-i Hindye komakta, arad elitist tavr orada bulmaktadr. Gelenein iirinde mevcut
^
olan kelime oyunlar, duygu girdaplar, incelmi dikkatler, hatta nkteler bile hi deilse bin
yllk bir sre iinde yava yava olgunlamtr; herey gayet hesapldr ve artk kavranmas
kollektif bir kltr birikimi ile kolayca mmkn olmaktadr.
Oysa Sebk-i Hind, airin ahsi zek, ahsi hassasiyet ve ahsi yaratclk ile eser vermesine; iir
okurunun ahsi algs, ahsi duygular ve ahsi uur d ile kavrayp anlamlandrmasna ak bir
iir estetii getirir ki, modern iirin/ airin yapmaya alt da birebir budur.
Bilhassa Leskofal Galip, gelenein iir dilini daha bir inceltmeye ve klasik iirde zaman zaman rastlanan kaba, irkin, hatta bazen iren
V___________________________________________________________________________
____
tasavvurlara dnen kelimeleri elemeye alrken eski iiri tekrarlamayacann, ama eski
poetikadan da vazgemeyeceinin, olsa olsa onu slaha alacann iaretlerini verir.
Tanpnar, Galipden bahsederken Onun iirinde eskilerin zevk dklklerine pek az rastlanr
dedikten sonra, rnek olarak da cier- kebab imgesini gsterir (Tanpnar 1976: 257, not 6).
Kemal, Harabatn mehur mukad- demesini tenkid ederken, stat bildii Galipin iirde
kullanlacak kelimelere dair koyduu bu kstas kabullenmi grnr (Kemal 1299: 650):
Hele Fuzul iin tanzim buyurulan
Yanktr o ukn kitb Nazmnda kokar cier kebb
beytini okuduka kendimi Harabatta deil, Bahekaps lokantalarnda zannediyorum. Af
buyurursunuz amma u cier kebab mazmnuna ne kokmu sz, ne iren tasavvur demekten bir trl kendimi alamayacam. Fuzul, divann kedi yavrular iin mi sylemi;
yoksa cierci Arnavutlarn Mandayuttu dedikleri mehur kitab mdr?
Kemalin bu edeb dil kriterini Galiple birlikte geen yllarda edindiini dnmek, phesiz
ki yanl olmaz. Dier encmen mdavimlerinde grlen itinal kelime seiminde de Galipin
etkisi hissedilir.
Encmende, gelenekli mazmunlarn yetersizlii ve an artlarna uygun yeni mazmunlar

kurmann gerei tartlm olmal. Eer, iirin imge dnyasn biraz da mevcut dnya
belirliyorsa, dnya deitike mazmunlarn yenilenmesinin kanlmaz olduu aktr. Nitekim
Osmanl topraklarna telgraf gelmise, yrinin san telgraf tellerine benzeten ve bu yolla
sevdiine akn iletmeye alan bir encmen airi kacaktr. Buharl gemiler sefere
balamsa, ak ateiyle kavrulan gnln vapur ocana benzeten bir baka encmen airi
olacaktr. Byle yeni mazmunlarn tutunabilmesi iin, eski mazmunlarn imge deerlerinin yeni
batan deerlendirilmesine ihtiya vardr. Eski imge daha ok, gnl gzyle zld iin
onun maddi bir gzle deerlendirilmesi ve optik karlnn ortaya konmas en ypratc eletiri
yolu olur. Szgelimi, sevgilinin kann yaya, kirpiinin oka benzetilmesi gibi imgeler bir
gzellik unsuru olarak asrlarca kullanlmken imdi bunlarn optik karl olarak alnnda
yay, gznde oklar tayan bir kz tasavvur edilmesinin nasl da komik bir karl olduu konuulmaya balanr. Encmenin gen airlerinden brahim Halet, birka yl sonra Dolab adnda
bir dergi kardnda, orada da ayn anlay srdrecek ve sevgili iin kullanlan mazmunlarn
optik karlklarndan oluan bir karikatr bastracaktr. Birka ay sonra da Namk Kemalin
ayn yoldaki eletirileri balayacak ve mr boyunca srecektir.
Mazmun, Douda ve Batda, btn gelenekli milletlerin iirinde vardr. Mazmun kullanmann
elit air olmakla ya da klasik zevkler tamakla hibir ilgisi yoktur. Bildiiniz halk iirlerinde
ve trklerde mazmunlu syleyileri tespit etmeye aln.
ahsiyeti, iinde bulunduu toplumun ahsiyeti ile belirlenmi ve snrlanm, estetik
tercihlerinde cemiyetinin kabullerini amay denemeyen ve btn maharetini mevcudun yeni
kombinasyonlarn oluturarak gsteren gelenekli air tipinin yerini, artk kendi mazmunlarn
yaratmaya alan modern airin almakta olduu kolayca fark edilir. Mazmun anonim olmaktan
ktka ve ahsi icat rn mazmunlar belirdike mazmun kavramnn yeni batan tarifi
gerekir; nk, artk mazmun modern sembol ve imgelere d
nmektedir. Mazmunlarn yeni kayna, ferdin uur d birikimleridir; iir yazlrken de
okunurken de... Adna mazmun denen anonim imge ve sembollerin anlam karlklar mill
hafzada gizli iken, sahibi belli olan imge ve semboller ahsi dikkatlerden doar; bu sebeple
karlklar da ahsi hafzalarda ve her zaman benzer anlamlara gelmemek zere yer alr.
Encmen airleri ite mazmundan imgeye ve sembole doru olan bu dnmde itici g
olarak nemli pay sahibidirler. Mesela, Mehmet Lebibin,
Tarz eden gazellerine var ise Lebb
Vakt edip de vkf- mazmnun olmam
deyii, yeni mazmunlarn gelenekli bilgi ile zlemeyiinin okuru rahatsz ettiini gsteriyor.
Bu rahatszlk, Servet-i Fnunda zirveye kacak bir iir-okur uyumsuzluunun, bir hermentik
problemin ilk iaretlerindendir.
ENCMEN- UARA'NIN ARDINDAN
Encmen-i uara, iirdeki deimenin nemli bir ara merhalesi olarak ortaya km ve
grevini tamamladktan sonra da silinip gitmitir; lakin ardnda nemli bir yol am olarak.
Encmenin dalmas, ona dhil olan airlerin de ortadan kalkmas demek deildir. airler, yeni
iirin artlarna ve imknlarna gre kendi edeb tercihlerini deitirmek ve gelitirmek
suretiyle varlklarn srdrmek zorundadrlar. Zamana direnen bir iir yazmak isteyen air,
zamana direnmekten vazgemek zorundadr. Kemiklemi tercihlerinden vazgeemeyenler
veya vazgemekten yana olmayanlar adlar anlmayarak, anldnda da olumsuz eletiriler
vesilesiyle anlarak yava yava unutulurlar. Encmenin baz airlerini de bu yanl ve bu son
beklemektedir:
Eski yolu terk ile khen-sl olan azmaz
Unvn- nev-cd kalem atlasa yazmaz
diyen Eref Paa ile pek ok noktada birleen Kzm Paa, birka kk tecrbesi hari, klasik
izgiden pek de ayrlmam; bunun iin de hep eskinin savunucusu olarak tannmtr. Ziya
Paa ise yenilemekte olan iire taraftar grnmesine ramen, Harabat nerederek eskiyle
rabtann koparlmasn istemediini ve encmenden dostlarn unutmay reddettiini
gstermitir. Buna mukabil Kemal onun, kendi davalarna ihanet ettiini dnr ve bu fikri,
devrinin gen airlerini derinden etkiler. Kemal de encmenle dorudan veya dolayl olarak
kurduklar mnasebet sayesinde tand bu airlerin Harabat yoluyla kalclatrlmasndan
honut deildir. Kemalin etkisindeki genliin haricinde kalan byk ounluk iin encmen
airleri, neminden hibir ey kaybetmemitir.
Sz gelii Muallim Naci, Kzm Paay medar- iftihar- millet olarak grr (Naci 1303:
371-373); Hakk ile yakn dostluk kurar; Ziya Paay muhtar sayar. Onun bu tavrna ve
tercihine sebep, iirin Batya aldka millliinden ok ey kaybedecei endiesi ve encmen
airlerini lml Batllama adna iyi birer model saydr (Naci 1302: 69-70).
Encmenin baz isimleriyle mcadele eden zihniyetin, ayn tavr rif Hikmet, Galip, Memduh
veya Halet iin gstermeyileri dndrcdr. Szn gelii, 1910da e- habettin
Sleymann Tarih-i Edebiyyat- Osmaniyyesi yaymlandnda Ali Canip bir tenkid makalesi
kaleme alarak -birok baka ismin yannda- rif Hikmet ile Kzmn kitaba dhil edilmeyiini
de eksiklik saymtr (Yntem 1326: 91). Anlalan o ki encmeni -bugn yaptklar gibi- bir
btn olarak deerlendirmemiler ve hi deilse, birinci dereceden nemli isimlerini bir araya
getiren sebebin yeniliklere ak, araylara taraftar bir iir anlay olduunu fark etmiler.
brahim Necmi, Mill Mcadelenin ortasnda, herkes birer millci olmuken bastrd
edebiyat tarihinde, rif Hikmeti eklen eski, fikren yeni manzumeleri ile hret-i mahsusa
kazananlardan diye anar (Dilmen 1338: II/ 112). smail Habib, cumhuriyet devrinin eskiye
bakn da temsil eden Trk Teceddd Edebiyat Tarihi nde rif Hikmet iin,
htimal ki mr msait olayd, onu Kemal gibi, hi olmazsa Ziya Paa gibi, teceddd
edebiyatmzn mhim simalarndan grecektik
diye yazar (Sevk 1925: 363). Ayn sene, Bakde edebiyat tarihini neretmeye balayan smail
Hikmet, daha da ileri giderek, rif Hikmet iin, Eer o tahsile, o ilme slk etse, o vadide
yetise idi Trkiyenin bir Baudelairei olacandan phe yoktur. der (Ertaylan 1925: I/ 155).
Encmenin asli rkn, beyin takm olan airler -genel kanaatin aksine- gelenekli poetikay
srdrecek airlerin deil de modern ve deiime ak bir poetikay savunan airlerin
yetimesine hizmet eder, onlar desteklerler. Eer Kemalin modern iir adna nemli bir isim
olduu fikri yaygnsa, byle bir ismin yetimesinde Galip ve rif Hikmetin pay da akldan
karlmamal; en azndan, gzard edilmemelidir. Galipin Tuna Vilayetinde iken Ahmet
Midhata gnll iir retmenlii yapt da burada hatrlanmal.
Abdlhak Hamit, ilk eseri olan Maceray Ak (1290) yazarken baba dostu Mem- duh Faik
Bey oyunun ilk perdesini okumu; ok beenmi olacak ki tuttuu yolda yrmesini
tlemi ve ilerde nl bir yazar olacan da mjdelemitir (Aknc 1954: 29). Hamit, bu
cesaretle yazd li Kzn (1291) msveddelerini de Memduh Faike okutur. Faik bir istidad edeb grd bu gencin oyununu beenir, destekler, hatta tashih eder (Tarhan 1937: 197).
rnekleri artrmaktansa, Recaizade Ekremden Sami Paazade Sezayiye kadar pekok ismin
yetimesinde encmen airlerinin dorudan veya dolayl pay bulunduunu sylemek kfdir
sanrm.
zet
Encmen-i uaralarn gelenekli ilevini ve kendini yeni- 1 leyiini aklayabilmek,

Edebiyat derneklerinin, lokallerinin, kulplerinin henz bulunmad alarda, iir sohbeti
yapmak ve kendi iirlerini duyurup bakalarnn okuduklarn dinlemek isteyenler iin ok
seenek yoktu. Nasl ki, taradaki edebiyat merakllar k kahvehanelerine, aa konaklarna,
ky odalarna toplanarak bu zevklerini tatmin ediyorsa, ehirdeki airler ve iir merakllar da
nfuzlu bir ismin maliknesine davet olunarak iir konuurlard. Gelenekte, oklukla gl ve
sanatsever bir koruyucunun kanatlar altnda yapldn grdmz encmen-i uaralar,
airlerin kendini ona beendirme mcadelesine dnrd. Oysa,
1. XVIII. asrdan sonra hami-air ilikisi bozulunca, airler kendi evlerinde toplanmaya ve
birbiriyle ekimek yerine, iir zerine daha etraflca dnp daha usta ii sohbetler
edebilmeye baladlar. Bylece, toplantlar bir caize yarmas olmaktan kp, airin ve iirin
niteliklerini gelitiren akademik birer fikir alveriine dnt.
P
Encmen-i uarann zel bir topluluk olarak tarihesini zetleyebilmek,
Kaynaklarda zaman zaman encmen-i edeb, meclis-i uara, encmen-i hikmet veya
encmen-i iir gibi baka isimlerle de karlandn grmek, Encmen-i uara
adlandrmasnn bir cins isim olduunu sylyorsa da -genel bir tercihle- XIX. asrn mstakil
bir topluluunun zel adym gibi kullanmaktayz. Encmen, 1861 baharndan itibaren, sadece
bir sene kadar devam edebilmi olsa da gerek mdavimleri gerekse destekileriyle edebiyat
tarihimizde kk, fakat nemli bir blm igal etmeye hak kazanmtr. Encmenin
mnakaalar ve hayatn beklenmedik cilveleriyle abucak dalmas, mensuplarnn da artk iir
yazmay ve iir hakknda dnmeyi terketmelerini gerektirmedii iin, poetik anlaylarn
teker teker yaamaya ve yaatmaya devam ettikleri sylenebilir. Hl byle olunca, etkilerinin
bir yla hap- sedilemeyecei de anlalr. 1908de II. Merutiyetin ilanndan sonra bile
yaamaya devam eden veya daha nce lm olmasna ramen, iirlerinin toplu hlde baslmas
ancak bu tarihten sonra mmkn olabildii iin gerek deeri de ok sonralar anlalan
encmen airlerinin etkileri de hesaba katldnda, topluluun ortadan kalkmasndan ok sonra
bile kendini hissettirmeye devam ettii sylenebilir.
Klasik iir ile modern iir arasndaki zel konumunu V3 fark edebilmek,
Encmen-i uara, iirin klasik deerlerinin iyice zayflad fakat modern deerlerinin de
henz kendini kabul ettiremedii bir ara devrenin en nemli toplamasdr. Onda,
Batllamann bandan beri varln hissettiren mutavasst tavrnn btn zellikleri fark
edilir. Yenilie kar kmamak fakat eskiyi de tamamen reddetmemek; eskiyi ortadan
kaldrmaya k- yamamak fakat onu dntrme azmini de hep korumak; Batllamaya hoa
bakmak fakat taklide de muhalefet etmek (rif Hikmetin deyiiyle taklid tarafna gidilecek
olursa, nee-i milliyyeye halel gelir diye korkmak)... Encmen airleri, dozu kam bir
Batllamay frenkleme sayarak uzak durmaya alrken, iyice Douya ekilmenin
yanllnn da farkndadrlar. iirlerinde, Batl tarzda bir yenilik aramak bouna olacaktr;
nk onlar XIX. asrn en yaygn hastaln tarlar; yaplmas gerekeni bilir fakat kalemleri
balanverdiinden yapamazlar. Bilmek ile yapabilmek arasnda skp kalan airin bu engeli amas iin Recaizade Ekrem ve Abdlhak Hamid nesline kadar beklemek gerekecektir.
iirde korumak ve deitirmek istedii ynleri 4 ayrt edebilmek,
iir, btn edeb formlar arasnda en kkl ve en kuralc olandr. Onun geleneini krp da
bireyleri deitirmek fevkalade zordur. Tanzimat sonrasnn roman, tiyatro gibi formlar zaten
Osmanl edebiyatnda bulunmad iin onlar kendi gelenekleriyle alnr ve ylece kabul
edilirler. Oysa Batl iirin forma ve temaya ait unsurlar, zaten asrlar boyu yava yava kemiklemi olan bir iir geleneinin iine szmaya altklar iin byk bir direnle
karlarlar. Dolaysyla Osmanl iirinde baz talarn yerinden oynamas gerekiyorsa, bunun
ilk adm Batnn damgasn tayan nazm unsurlarnn idhliyle deil, gelenekli unsurlarn
imentosunu gevetmekle, kklerini sallamakla olur. Bunun iin tutulmas gereken yol, iirin
ncelikle formal sonra da tematik malzemesini tartmaya amaktr. Divan tertibi mutlaka
byle mi olmaldr? Kta, gazele benzese ne olur? Gazel, kasidenin grevini stlenemez mi?
Kaside ve gazel gibi formlarn mutlak vezni aruz mudur? Hece vezniyle sylen- seler ne kar?
Sonra tematik denemeler... an etkilerini mazmunlatrmak, imgeyi grselletirmek, ge-
lenein baz mazmunlarn khne, hatta iren bularak terk etmek, kadn azndan gazel
sylemek, mensur iirin douunu hazrlamak gibi pek ok tecrbe gerekletirilir.
iirin sosyal grevlerine neler eklediini gzlemleyebilmek, Encmen-i uarann kurulduu
tarihler, Avrupada romantizmin vatan, millet, hrriyet, cumhuriyet gibi sosyal deerleri
ycelttii; kamuoyu kavramnn yeni yeni duyulmaya baland ve sosyolojinin doduu
tarihlerdi. Osmanl ise, bir yandan Islahat Fermanyla gelen sosyal dnmn yaarken dier yandan da Krm Harbinin etkilerini zerinden atmaya alyordu. Rejim, kendi
muhaliflerini dourmu ve Yeni Osmanllar Cemiyetini besleyecek merutiyeti fikirler
filizlenmeye balamt. Byle bir ortamda, encmen airi de sosyal bir varlk ve entelektel
olarak, iirini sosyal konulara daha bir amak ihtiyacn hisseder. Tanzimatn getirdikleri ve
gtrdkleri, ynetim zaaflar, rvet, yolsuzluk, insanln iflas, ekbirin kibri, iltimas,
maalarda dzenlemeler, sanata ve sanatkra ilgisizlik, alafrangalama, liyakatsizlik, becerikli
devlet adam yetime- yii (kaht- rical), zayflayan inanlar gibi pek ok mesele iire tanr.
XIX. asrda iir, didaktik tarafn kuvvetlendirirken, toplumu ekillendirme ve ynlendirme
vastas olma zellii kazanrken, muhalif sesin en gl enstrman hline gelirken encmen
de bu gelimelere ayak uydurur.
Yeniliki airler zerindeki etkilerini aklamaya Ve ynelik bilgi ve beceriler kazanmak,
Encmen-i uarann ksa mrn fazlasyla aan bir etki alan olduu sylenmiti. Hem
encmen daldktan sonra da ayn izgide ilerlemeyi srdren eski mdavimler hem de basm
ve basn dnyasnn bymesiyle onlarn iirlerinin daha geni bir okur evresine
ulatrlabilmesi bu etkiyi artrmtr. Encmenden Ziya Paann ve zellikle Kemalin, yeni
iire istikamet kazandrmaktaki paylar ise ok daha nemlidir. Recaizade Ekrem, Abdlhak
Hamid, Sami Paazade Sezayi gibi isimler, onlarn izlerine basarak ilerlemilerdir. Yine de
Galip ve rif Hikmet Beylerin birka nesli etkiledikleri, Memduh Faikin Hamidin tevikinde
ve ynlendirilmesinde zel bir yer kazand, brahim Haletin Osmanl Tiyatrosuna repertuvar ve oyuncu semekte nemli hizmetleri bulunduu sylenmelidir.
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bir encmen-i uarada bulunan zelliklerden biri deildir?
1. Baarl airlerin ev sahibine caize vermesi
2. iir ve edebiyat sohbeti yaplmas
3. airlerin nkteyle ve doalama iirlerle rakiplerini alt etmeye almas
4. Okunan iirlerin sca scana eletirilmesi
5. Varlkl ve nfuzlu birinin evinde toplanmas
6. Encmen-i uarann gemiteki encmenlerden farkl olmayan taraf nedir?
1. Belli periyotlarda toplanmas
2. Sadece airlerin davetli olmas
3. airlerin birbirine nazireler sylemesi
4. iir zerinde yeni denemeler yaplmas
5. Bir akademi zellii tamas
7. Modern edebiyat iinde, encmenden yetitii bilinen isimler aadakilerin hangisinde
birlikte verilmitir?
1. Osman ems- Naili
2. rif Hikmet-Galip
3. Memduh Faik-Salih Faik
4. Namk Kemal-Ziya Paa
5. Kazm ve Eref Paalar
8. Encmenin edeb deiim hakkndaki tercihleri ile ilgili aadaki tespitlerden hangisi
dorudur?
9. Klasik iir kemikletii iin deimesi mmkn deildir.
1. iir yenilenirken yine de mill kalabilmelidir.
2. iirde deiimin ilk aamas taklittir.
3. Yenilik, iir geleneini sonlandraca iin yanltr.
1. iirin yenilenmesi iin nce toplumun yenilenmesi lazmdr.
10. Encmenin iirle sosyal meseleler arasnda kurduu ilgiyi, aadakilerden hangisi en
doru ekilde ifade etmektedir?
1. Sosyal meselelerin duyrulma yeri iir olamaz.
2. iir bir sanattr, ke yazs deil.
3. iir sylemek zaten toplumsal bir sanattr.
4. iir, toplumun problemlerine uzak duramaz.
5. Aydnn sosyal skntlar yanstmasnn yegne arac iirdir.
11. Encmen, iirin ieriine aadakilerden hangisini dhil etmemitir?
1. Ak
2. Tabiat
3. Millet
4. Adalet
5. Siyaset
12. Encmen, aadakilerden hangisini iirin formunu deitirmek iin kullanmamtr?
1. Hece veznini denemitir.
2. Divan tertibini bozmutur.
3. Ktann ilk beytini kendi arasnda kafiyelendirmitir.
1. Drtlkler hlinde kaside yazmtr.
2. Nazire sylemilerdir.
13. Aadakilerden hangisi Sebk-i Hindnin bir zellii deildir?
1. Dili ssl ve arcadr.
2. Allmadk imgeler vardr.
3. Sosyal meseleleri ele alr.
4. ie gemi, soyut tamlamalar kullanlr.
5. Derin ve youndur.
14. Encmen airlerinin mazmun anlaylar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
1. Gelenekli mazmunlar iirin bir deeri olarak korunmaldr.
2. Mazmunun grsel deeri ne karlmaldr.
3. aa uygun mazmunlar bulunmaldr.
4. Eski mazmunlarn resmini yapmaya kalksanz, birer karikatre dnrler.
5. Mazmun, bir koldan imgeye dier koldan simgeye blnmektedir.
15. Encmenin sonraki yllara etkileri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
1. Dalmalarnn zerinden ok zaman gemeden unutulmulardr.
2. Eski mensuplar da edebiyatta baka baka yollar tutturmulardr.
3. iir anlaylar, sonraki nesiller tarafndan eletirilmitir.
4. Takipileri olmam ve anlaylar devam etmemitir.
1. Merutiyete kadar, birka nesli etkilemitir.
Okuma Paralar
Gazel
me-i lemde insf u mrvvet kalmam nhirf etmi tabat istikamet kalmam
Sret-i ihsn nez etmi heyldan Hud Nsha-i elfzda mn-y himmet kalmam
Akl-i evvel masdar- cehl ind olmu meer Mebde-i Feyyzda feyz-i letfet kalmam
Eylemi tessl-ekl-i net k arh Trmr olmu devir ekl sret kalmam
re-zr etmi cihn le-i nr- nifak Glen-i lfette sr- tervet kalmam
Devlet-i dnydan l eylemi Hak himmetim Hamdlillh arh- n-hemvra minnet
kalmam
Bir aceb devrindeyiz Glib ki bezm-i lemin Bdesinde rh yok cmnda safvet kalmam
Leskofal Galip
Gazel
Bel-y ak sanma bir dil-i n-kma dmtr Serp kint ol derd-i b-encma dmtr
Hals olmaz ep-endz-i endh keketen
O kim tagyr-i vaz- gerdi-i eyyma dmtr

Acebdir ve-i kannu dehr-i fitne-ahkmn Kimi dil-sr-i km olmu kimi lma dmtr
Mey-i tekvni taksm ettiinde ski-i takdir Melmet nevesi rindn- derd-ma dmtr
Eder by ged sr- istibdaddan feryad Tahakkmle ser-i efrda bir hengme dmtr
Anlmaz oldu cbt- hrriyyet mehkimde Esret hkmn icr meer hkkma dmtr
Taharr-i hakkat zil olmu tab- lemden Ukul ashb yekser varta-i evhma dmtr
Grenler vizin krsdeki destr gftrn Semdan zannederler hke bir allme dmtr
Bilenler lem-i kevn fesdn nidn Hikmet Ne fikr-i ch ikble ne kayd- nma
dmtr Hersekli rif Hikmet Bey
Kta
Politika koydular ad imdi mdrya kibar Ser-fr eylemek Efrence diryet gibidir
Tab u efkr ile merebde baklsa kber Yni Efrenc ile hem-mezheb millet gibidir
Mekteb medresede fkh u feriz yerine Okumak imdi Franszca ibdet gibidir
Hkm olunur hakl dey dvsnda (?) Pasaportlu bulunan shib-i hccet gibidir
Hele pardon gibi, boncorno gibi halt- kelm Eylemek hsl ibraz- belgat gibidir
Konieli Musa Kzm Paa
Gazel
lim kesildi ayn- adlet zamnede Ara asld tg- siyset zamnede
Nm nin kalmad eyn fezhatin zzet mesbesinde sefhet zamnede
Meyhaneye varnca yapld harbeler Tanzm olundu cmle imret zamnede
Dny-perest oldu serser cihniyn Yd olmaz oldu rz- kabhat zamnede
nsf eyle Nil hir zamandr Devretmez mi arh- felek zamnede
Manastrl Salih Nail
Srf Trkedir
Dknm bir sa kara gz kara gzele Sevgisiyle bana gndz geceden kara gelir brahim
Halet

1. a Yantnz yanl ise, Encmen-i
uaralar konusunu yeniden
gzden geirin.
2. c Yantnz yanl ise, Encmen-i
uara konusunu yeniden
gzden geirin.
3. d Yantnz yanl ise, Encmen-i
uarann Tarihesi konusunu
yeniden gzden geirin.
4. b Yantnz yanl ise, Encmen-i

uarann Edebiyat Gr
geirin.
5. d Yantnz yanl ise, Encmen-i
uara Toplantlar
geirin.
6. b Yantnz yanl ise, Encmen-i
uara Toplantlar konusunu
7. e Yantnz yanl ise, iirde
Form Araylar konusunu
8. c Yantnz yanl ise, iir
Dilindeki Araylar konusunu
9. a Yantnz yanl ise, Estetik
Tercihlerdeki Deimeler
geirin.
10. e Yantnz yanl ise, Encmen-i
uarann Ardndan konusunu yeniden
gzden geirin.

Sra Sizde 1
Yaadnz yerin byklne gre, evrenizde farkl kltr topluluklar olabilir. llerde
Kltr ve Turizm Bakanlnn l Kltr ve Turizm Mdrlne bal kurulularn edebiyata
da hizmet eden birimleri, edebiyat dernekleri, kltr kulpleri, sanat ve edebiyat vakflar,
edebiyat kahvehaneleri, baz yaynevlerinin ve kitabevlerinin toplantlar bu ihtiyaca cevap
verir. Kasabalarda okullarn edebiyat kollar, kylerde ise giderek ilevini kaybeden ky odalar
da ayn yolda hizmet verebilir. Bunlarn edebiyat sohbetlerine dinleyici veya aktif ye olarak
katlmaya, okunan iirleri dinlemeye, kendi iirlerinizi okuyup dinleyenlerin yorumlarn
almaya, edebiyat meseleleri zerine konuacak insanlar arasnda bulunmak ansn yakalamaya
almalsnz. Bu sayede, Encmen-i u- ara toplantlarnn nitelii hakknda bir tahminde
bulunmanz da kolaylaacaktr.
Sra Sizde 2
Edebiyat toplamalarnn etkisini, mrnn uzunluundan anlamaya almayn. Bazen,
yllarca toplanmaya devam etmi bir air grubunun iire hibir etkisi olmayabilir; bazen de
sadece bir yl toplandklar hlde btn bir iir tarihini etkileyenler kabilir. Garip Hareketini
hatrlayn. abucak dalmalarna ramen, iirimiz stnde ne kadar uzun bir zaman etkili
olmaya devam ettiklerini greceksiniz. Encmen-i u- ara airleri de ayn ekilde, hayatn
gailelerine dayanamayp abucak ayrlm olsalar bile, iir iin gelitirmeye altklar anlay
deiip gelierek modern iire balanmtr.
Sra Sizde 3
23 Nisan, 19 Mays, 10 Kasm gibi zel gnlerde okunan iirleri hatrlayn. Tek gn iin
hatrlanan ve ertesi gn hayatnzdan kan iirler... Bir de hi hatrlamadnz iirler var ki,
onlar imdi hayatnzdan tamamen sildiiniz duygular, hlleri, olaylar ele aldklar iin
abucak eskidiler, yok oldular. Bir sanatkr sava, deprem, bayram gibi belli bir aktel durumu
eserine tayarak gn yakalamak istiyor olabilir; fakat tarih boyunca hatrlanmak niyetini
tayanlar, her zaman iin geerli olacak insanlk durumlarn (ak, lm, ayrlk, yalnzlk...)
konu olarak semeyi yelerler. Her iki seimin de kendine gre cazip ve olumsuz taraflar var.
Birinde abuk unutulursunuz, dierinde gn karm olursunuz. Bunun o manasz
tartmayla, sanatn sanat iin mi yoksa toplum iin mi olduu ekimesiyle bir ilgisi yoktur.
Daha ok, sanatnn kendini nasl konumlandrdna ilikin bir tercihtir.
Sra Sizde 4
Hi phesiz ki iir, bir anlam sanatdr. Okurken veya dinlerken anlamndan aldmz lezzetle
gzelleir; fakat sama ve anlamsz olann tamamen iir dna itilmesi de doru olmaz. Daha
ocukluumuzdaki Evvel zaman iinde, kalbur saman iinde diye balayan masal
allarndan veya O piti piti/ Karamela sepeti/ Terazi, lastik/ Jimnastik tekerlemesinden bu
yana, sama olandan da tat almaya alknzdr. MFnn Sude arksn da ayn alkanlkla
severiz. Biraz daha dikkat ederseniz, aslnda anladnz btn iirleri sevmediiniz gibi,
anlamadan sevdiiniz iirler olduunu da greceksiniz. Belki klasik iire ve nihayet encmenin
iirine yanarken, ilk admda yapmanz gereken de bu olabilir. Sonra, sevdiinizi anlama
ihtiyac da duyabilirsiniz.
Sra Sizde 5
Vezin, iirin sadece bir enstrmandr. Nasl ki bir arky sadece sesinizle okuyabilecek
olmanza ramen sazlar eliinde okursanz daha da gzel olduunu bilirsiniz; ayn ekilde,
iirin de vezin denen saz olmadan yazlp okunabilmesi mmkndr. Bir adm daha ileri
gidelim: Ayn arknn gitar eliinde mi yoksa ud eliinde mi alnd onun sanat deerini
deitirmez. Ne sazlarn ne de vezinlerin eskisi-yenisi olur; ancak, besteye ve iire uygun olan
ve olmayan bulunur. Dolaysyla klasik airlerin veya encmen mensuplarnn aruz veznini
tercihi; onlarn mutlaka eski, skc ve anlalmaz bir eyler sylediklerini dnmenize sebep
olmamaldr. Bu problemin kayna, iire yaklama tarzmzda olabilir. Besteleri dinlemek
yerine, okumay bilmediiniz notalarna bakyorsanz size her eser anlalmaz gelecektir. Ya
nota okumay renmek ya da alnrken dinlemek bir zm olabilir. Bunu iire de
uyarlayabilirsiniz; ya aruzu renin ya da bilen birinin iir okuyuunu dinleyin.
Sra Sizde 6
Mazmun, eski bir dnya geleneidir. Her kkl milletin dilinde ve iirinde byle mazmunlara
rastlanr. rencilerimiz arasndaki yaygn bir kanaat, mazmunun klasik iire ait olduu
yolundadr. Oysa ne klasik iir ne de onun mazmunlar elit bir evrenin tekelinde olmutur.
k merden Dertliye ve Seyraniye kadar aruzla yazan, hatta divan oluturan halk
airlerinin varl bir yana, halk iirlerinde de mazmunlardan bol bol istifade edilmitir. Siz de
hafzanz yoklarsanz, halk iirinde birer mazmun olduunu oka, fark etmeden dinleyip,
manasn da rahata anladnz kirpiklerin ok ok eyle yahut hilal ebrulerin gibi pek ok
syleyi bulabilirsiniz. O hlde, mazmunlarn sizin ok uzanzda, zmlenemez bir dnyaya
ait olduu fikri doru deilmi.
Aknc, Gndz (1954). Abdlhak Hmit Tarhan, Hayat,
Eserleri ve Sanat. Ankara: DTCF Yaynlar.
Aran, Mehmet S. (1964). Azerbaycan airler Meclisi. Trk Kltr Degisi. 19: Azerbaycan
. S., Mays.
(Dilmen), . Necmi (1338). Tarih-i Edebiyyat Dersleri. stanbul: Matbaa-i mire.
Ebuzziya Tevfik) (1306). Keml. stanbul: Matbaa-i Ebuzziya.
Ebuzziya Tevfik (1330). Kahvehaneler. Mecma-i Ebuzziy. 130-131, 28 Muharrem-5 Safer.
Eckmann, Janos (1964). aatay Edebiyatnn Son Devri (1800-1920). Trk Dili
Aratrmalar Yll- Belleten-1963. Ankara: TDK Yaynlar.
(Ertaylan), . Hikmet (1925). Trk Edebiyat Tarihi. Bak: zer-ner.
nal, M. Kemal (bnlemin) (1327). Kemll-Hikme. Der- saadet: Tercman- Hakikat
Matbaas.
pekten, Halk (1968). Trk Edebiyatnda Edeb Muhitler (XV.-XVI. Asrlar). Erzurum:
Atatrk . (Doentlik Tezi); (1996). Divan Edebiyatnda Edeb Muhitler. stanbul: MEB
Yaynlar.
Kaplan, Mehmet (1948). Namk Kemal, Hayat ve Eserleri. stanbul: stanbul . Edebiyat
Fakltesi Yaynlar.
Kemal (Namk) (1299). Tahrb-i Harbat. Mecmua-i Ebuzziya. II/ 21, 15 Receb.
Kemal (Namk) (1967). Namk Kemalin Husus Mektuplar. C. I, (Hazrlayan: F. A. Tansel),
Ankara: TTK Yaynlar.
Levend, A. Srr (1934). Edebiyat Tarihi Dersleri-Tanzimat Edebiyat. stanbul: Marifet Matb.
Memduh Faik (Mazlum Paazade) (1332). Dvn- Ear. stanbul: Matbaa-i Hayriyye Ve
reks.
Naci (Muallim, Mesd- Harbt) (1302). yle Byle. stanbul: Matbaa-i A. K. Tuzlyan.
Naci (1303). Muallim. stanbul: Matbaa-i A. K. Tuzlyan.
Nazif (Sleyman) (1922). Nmk Keml. Dersadet: kdam Matb.
Onan, N. Halil (1950). Namk Kemalin Talim-i Edebiyat zerine Bir Risalesi. Ankara: Milli
Eitim Basmevi.
zgl, M. Kayahan (1988). XIX. Asrn zel Bir Edebiyat Mahfeli Olarak Encmen-i uar.
Ankara: Gazi . DT.
zn, M. Nihat (1941). Son Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: Maarif Matbaas.
Parlatr, smail (1983). Recaizade Mahmut Ekrem, Hayat- Eserleri-Sanat. Ankara: DTCF
Yaynlar.
Reid (Zeynelabidin) (1326). Edebiyat Kumkumas. Halep: Halep Vilyet Matbaas.

(Sevk), . Habib (1340). Trk Teceddd Edebiyat Tarihi. stanbul: Matbaa-i mire.
Sevk, . Habib (1932). Edeb Yeniliimiz. stanbul: Devlet Matbaas.
Tanpnar, A. Hamdi (1976). 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi. 4. bs., stanbul: alayan
Kitabevi.
(Tarhan), A. Hmid (1937). Eserlerimi Nasl Yazdm?. lk Mecmuas. 51, Mays.
(Yntem), A. Cnib (1326). Trih-i Edebiyyt- Osmniyye. Servet-i Fnun Mecmuas.
1018, 25 Tern-i sn.
zgl, M. Kayahan (1987). Hersekli rif Hikmet, Hayat ve
Eserleri. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. zgl, M. Kayahan (1987). Leskofal
Galib, Hayat ve Eserleri. Ankara, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. zgl, M. Kayahan
(2006). Osmanlnn Son Encmen-i uaras. Trk Edebiyat Tarihi, III. stanbul: Kltr ve
Turizm Bakanl Yaynlar, s. 75-88.
zgl, M. Kayahan (2006). XIX. Asrn zel Bir Edebiyat Mahfeli Olarak Encmen-i uar.
Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, VII. Ankara: AKM Yaynlar, s. 29-117.
Amalarmz
Divan edebiyatnda kadn airlerin konumunu aklayabilecek,
XIX. yzylda eser veren kadn airlerin ortak zelliklerini deerlendirebilecek, Leyla Hanm,
eref Hanm ve Adile Sultann edeb kiiliklerini karlatrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Divan iiri
Kadn airler
o Leyla Hanm
eref Hanm
Adile Sultan
indekiler
GR
LEYLA HANIM
EREF HANIM
ADLE SULTAN
GR
Osmanl iirinde kadn airlerin says, erkeklere oranla son derece azdr. Bu oranszlk sadece
edebiyat alan iin sz konusu deildir. Zira Orta ada kadn, teki sanat dallarnda, sosyal ve
kltrel hayatta da etkin bir rol stlenememitir. Ayrca kadn edebiyat retmekten dlayan,
birey olarak varlk gstermesine alan brakmayan kltrel ve toplumsal koullar, yalnzca
Osmanl ve Orta Dou corafyasnda deil, Avrupada da ayndr.
Orta a bilinci, mutlak itaat gerektiren kutsal metinlerin retileriyle biimlenmiti. nsan
hayatnda, inan ve otorite; gelenek ve grenek, belirleyici rol oynamaktayd. Bireyin toplum
iindeki konumu, bu etkenlere itaatle yakndan ilgiliydi. Edebiyat ise, erkekler tarafndan ve
erkekler iin yaratlm bir gelenek grnmndeydi ve kadn olarak iir yazma giriimi,
otoriteye isyan ya da en azndan saygda bir kusur olarak yorumlanabilirdi.
Osmanl iiri de, kadn darda brakan ran ve Arap edebiyatlarnn etkisinde gelenek hlinde
yerlemi, iir sistemi kodlanmt. Modern anlamyla kiisel yarat, gelenein nne
geemezdi. Bu durumun bir rnei, XV. yzyl airi Necatinin, kendisine nazire yazan ada
Mihr Hatuna verdii tepkide grlmektedir. Bir kadnn kendisine nazire yazm olmasndan
rahatszlk duyduu hissedilen air, edepsizlikle sulad Mihri Hatunu rakip olarak
grmediini bildirmitir:
Ey benm irme nazire diyen kma rh- edebden eyle hazer Dime ki ite vezn kfiyede
irm old Nectye hem-ser
(Ey benim iirime nazire syleyen (Mihr Hatun), edep yolundan kmaktan sakn! iirim,
vezin ve kafiye ile Necat'nin iirine edeer oldu, deme!)
Divan iiri, kendine has semboller sistemi olan ve bu erevenin dna kmann mmkn
olmad bir sanatt. zgn olmak, bireysel bak asyla yazmak ya da duygularn kiisel
biimde yanstmak gibi tutumlar modern edebiyata zgdr. Divan airlerinin byle bir amac
yoktu ve dnemin estetik anlay byle bir kiisellie zaten olanak tanmyordu. Duygular,
klasik sembolleri kullanarak ifade edilirdi. Biim ve ierik olarak sk kurallarla rl olan bu
edebiyat anlamak da belli bir birikim gerektirmekteydi. iirlerin iletisini ancak bu kurallarn
eitimini grm olanlar anlayabilirdi. airin izdii imgeyi zihninde kurabilenler, yalnzca
kullanlan sembollerin deerini bilenlerdi (S- lay 2000: 188-204).
Oysa kamusal alanda kendisine yer bulamayan Osmanl kadnnn bu birikimi kazandracak
dzenli bir eitimden gemesi dnlmezdi. Okuryazarln bile pek yaygn olmad
koullarda, ancak toplumun st dzey kesimlerine mensup pek az sayda kadn, iir veya baka
sanat dallarnda varlk gsterebilmitir. Kadn airlerin neredeyse tamam vali, kad,
eyhlislam gibi yksek makamlarda grev yapan, eitimli ve zengin babalarn kzlardr. lk
eitimlerini aile iinde genellikle babalarndan alan bu airlerin dhil olduu sivil eitim
srecinde, ncelikli olarak din bilgiler, ardndan Arapa ve Farsa ile beraber iir ve edebiyat
bilgisi de kazandrlmaktayd.
Osmanl dnemi kadn airlerinin bir baka ortak yan da tamamnn, kltr ve sanat
etkinliklerinin youn olduu kltr merkezlerinde yetimi olmalardr. Bu ehirlerin zengin
konaklarnda oluan bilim, edebiyat ve musiki meclisleri de kadn sanatlarn yetimesine
nemli katk salamaktayd.
Ayrca kadn airlerin ounun Mevlevilik ve Nakilik gibi ehir hayatnda yaygn olan
tarikatlarn mensubu olduklar da dikkat ekmektedir. phesiz bu evreler de belli bir iir ve
edebiyat ortam oluturmaktayd.
Osmanlda sanat etkinliklerinin, ynetici st tabaka tarafndan himaye edilmesi, kadn airler
iin de tevik edici rol oynamaktayd. Bylelikle eserleri sayesinde saray ve evresiyle iliki
gelitirip destek gren, balanan maa sayesinde hayatn srdren kadn airler de mevcuttu.
Divan edebiyat kaynaklarnda ad geen en eski kadn airler Fatih dneminde yaam olan
Zeynep Hatun ve Mihr Hatundur. Hubb Hatun ise Arapay ok iyi bilen, bilgi ve yetenekleri
sayesinde sarayla iliki kurabilen Kanun dnemi airi olarak anlr. Bir kazasker kz olan
Sdk Hatun ile hattatl airliinden daha gl olan Ani Fatma Hatun,
1. yzyln ikinci yarsnda yaamtr. Ftnat Hanm ise, kendisinden sonra yetien kadn
airlerce rnek alnan XVIII. yzyl airidir.
XIX. yzyla gelindiinde kadn airlerin saysnda belirgin bir artma olduu grlmektedir.
Avrupa ve Trkiyedeki siyasal ve toplumsal deiim genel olarak kadnn sosyal hayattaki
konumunu da etkilemi, baka alanlarda olduu gibi edebiyat alannda da ncelikle kltr
seviyesi yksek evrelerde yetien kadnlar edebiyat dnyasnda yer edinmeye balamtr. Bu
yzylda en fazla tannm olan Leyla Hanm, eref Hanm ve II. Mahmutun kz Adile
Sultandan baka birok kadn air yetimitir.
Srr Hanm (1814-1877), Diyarbakrl kltrl bir aileye mensup olup sonradan geldii
stanbulda Kmil Paann konandaki edebiyat sohbetlerine katlm, daha sonra Paa ile
evlenmitir. Kadiri olan air, kznn lm zerine yazd mersiye ile tannmtr.
Nakiye Hanm (1845-1879), air eref Hanmn yeenidir. Daha ok eitimcilii ile tannr.
Trke ve Farsa iirleri dergilerde yaymlanan air, eitim faaliyetlerinden dolay II.
Abdlhamit tarafndan dllendirilmitir.
Hazinedarzade Ftnat Hanm (1842-1911), Trabzon valisi Abdullah Paann kzdr. Dergilerde
ak imzas ile iirleri yaymlanmtr.
Leyla Hanm (Saz), Hekimba smail Paann kz olarak 1845te stanbulda domu,
babasnn grevi nedeniyle yedi yana kadar bulunduu sarayda iyi bir eitim alm, airliinin
yannda bestecilii ile de tannm olan bir airdir.
Mahah Hanm ise, divan tarz iirleri yannda hece lsyle ilahiler ve bir de tiyatro oyunu
yazm olan bir airdir.
Bunlardan baka airliinin yannda hattatl da olan Feride Hanm, divan ve halk tarznda
iirler yazm olan Saniye Hanm ve ayrca Mnire, Hatice ffet, Hasibe Maide, Habibe, erife
Ziba ve Fatma Kmile gibi airler de XIX. yzyl kadn airleri arasndadr (Bekirolu 1999:
802-812).
XIX. yzylda kadn airlerin saysndaki art, hangi nedenlere balanabilir?
Osmanl kadn airlerin eserlerine toplu bir bakta ilk gze arpan zellik, genellikle erkek
airlerle ayn dil ve sembollerle iir sylemi olmalar, bir kadn olarak gerek duygu ve
dncelerini ifade etmekten uzak gibi grnmeleridir. Bu, gl bir gelenek hline gelmi
olan divan iiri estetiinin, kiisel duygular ifade etmeye pek izin vermemesinden
kaynaklanmaktadr. Edebiyat, bir gelenek meselesidir ve divan airinden beklenen, daha nce
Fars edebiyatnda kalplam mazmun ve istiareleri ustalkla kullanarak hnerini ispat
etmektir. Dolaysyla kadn airlerin de zellikle kane gazellerde bu allm kalplar
kullanm olmalar, erkek airlerle ayn sevgili imgesi etrafnda iir sylemeleri gelenein bir
sonucu olarak deerlendirilmelidir.
Bununla birlikte ilk dnemlerden itibaren kadn airler kendi seslerini deiik tonlarda
hissettirmektedirler. Mesela XVI. yzyl airlerinden Mihr Hatun, erkek veya kadn olmann
bir stnlk salamadn aka syleyebilmitir:
nki nks olur dirler nis Her szin mazr tutmaktr rev Bir mennes yig durur kim ehl ola
Bin mzekkerden ki ol n-ehl ola Bir mennes yig ki zihni pk ola Bin mzekkerden ki bidrk ola
(Kadnlar eksik olur diyerek szlerini mazur kabul ederler. Bir ite ehil olan bir kadn, ehil
olmayan bin erkekten yedir. Zihni berrak olan bir kadn, anlaysz bin erkekten yedir.)
Zeynep Hatun da sanatta cinsiyetin belirleyici olmadn, yetenekli nice kadnn erkeklere
stnlk saladn dile getirmitir.
Ne zenler var ki meydn- hnerde Bir erden yeg ururlar topa evgn Mzekkerlik keml
olmaya emse Menneslikden irmez mha noksn
(yle kadnlar vardr ki, hner meydannda evgn topuna erkekten daha iyi vururlar. Erillik
(mzekker) gne iin olgunluk iareti olmad gibi, diillik (mennes) de ay iin bir eksiklik
saylmaz.)
Bu msralarda duyulan, erkek egemenliine kar ykselen bir sestir. phesiz bir gerein
ifadesi olan bu msralar, sreklilik arz eden bir slup hline gelmemi, tezkire yazarlarnn
kadn airleri daha nesnel bir yaklamla deerlendirmesini salamak iin yeterli olamamtr.
Eseri merkeze alarak, cinsiyet ayrm gzetmeksizin yaplacak edeb eletirinin gelimesi iin
daha uzun zaman gemesi gerekecektir. XIX. yzyl iirine bakldnda bu durumun pek fark
etmedii, tezkire yazarlarnn kadn airleri genellikle teki kadn airlerle karlatrdklar
grlmektedir.
Buna ramen divan iirinin bu son dneminde kadn airlerin saysnn nceki yzyllara gre
artm olduu dikkat ekmektedir. Artk kadn airler kendilerini edebiyat dnyasnda ayr bir
deer olduklarn dnmektedirler. eref Hanm bir beytinde bunu yle dile getirir:
Hh u n-hh erefin kadrini bilsin yrn leme bir dahi Leyl ile Ftnat gelmez
(Seven veya sevmeyen btn dostlar erefin deerini bilsin. nk dnyaya bir daha Leyla ve
Ftnat gelmez.)
Bu durum genel olarak Osmanl kadnnn cesaretinin ve kendine gven duygusunun arttn
da gstermektedir. Mesela Leyla Hanm, toplum tarafndan eletirilmesi muhtemel u msralar
syleyebilecek cesareti kendisinde bulabilmitir:
bdeyi glende ne derlerse desinler lemde sen elen de ne derlerse desinler
lemde nedir fark bana medh ile zemmin Sa olsun ehibb da ne derlerse desinler
(Gl bahesinde kadehi i, dnyada elenmene bak, ne derlerse desinler. Benim iin dnyada
vg ya da yerginin fark yoktur; dostlar sa olsunlar da ne derlerse desinler.)
Bu gazele eref Hanmn syledii nazire de zamanna gre serbest saylabilecek bir eda ile
sylenmitir:
G itme bu lemde emmt- ady Zevkinde ol elen de ne derlerse desinler
Dil pmese lalin tutulur m fem-i ayr Kl bse kerem de ne derlerse desinler
(Bu dnyada dmann amatasna kulak asma; elen, zevkine bak da ne derlerse desinler.
Dudan pmemi olsam da elin az tutulur mu? Bir pck bala da ne derlerse desinler.)
Yukardaki beyitler, aslnda divan iiri geleneinde k-sevgili ilikisinde toplumun yabancs
olmad bir sylemi iermektedir. Erkek airlerin gazellerindekiyle ayn tarzda sylenmi
birok iir byle bir genel kabulle karlanmtr. Ancak Leyla Hanmn serbest hayat
tarzndan dolay tezkire yazarlar tarafndan eletirildii de bilinmektedir (Tos- ka 2006: II,
670-680.)
Yukardaki beyitlerdeki rahat syleyi Cumhuriyet dnemi eletirmenlerince Trk kadnnn
hrriyet temayl olarak yorumlansa da kadn airlerin slubu, eref Hanmn aadaki
msralarnda olduu gibi, bir yanyla ekingen ve ksk seslidir:
eref sencileyin b-mye Ne cesretle alr iiri ele Senin er- pernndan Yegdir k
merin nazm bile
(Ey eref! Senin gibi bir zavall ne cesaretle iir sylemeye yeltenir. Ak merin nazm bile
senin perian iirlerinden yedir.)
eref yok sende zerre kbiliyyet gn gibi zhir Ne mmd ile bilmem arz- irfn etmek istersin
(eref, sende zerre kadar yetenek olmad gn gibi aikr; byleyken hangi mitle irfan sahibi
olduunu gstermek istiyorsun.)
Aslnda divan airleri, sanat kabiliyetleriyle srekli vnrler. O hlde eref Hanmn bu
msralarn, sadece tevazu gstergesi olarak deil, erkeklerin egemen olduu edebiyat dnyasnda yer edinmeye alan kadn airlerin ekingen tavr olarak grmek daha dorudur.
Kadn divan airlerinin erkek airlerle ayn sylemi kullanmas nasl aklanabilir?
LEYLA HANIM
stanbullu olan Leyla Hanmn doum tarihi tespit edilememitir. Babas mderrislik ve eitli
kadlklarda bulunmu olan kazasker Moralzade Hamit Efendi, annesi Hatice Hanmdr.
Dnemin airlerinden Keecizade zzet Molla, airin daysdr. Kz ocuklarnn rgn

eitiminin henz sz konusu olmad bir dnemde, kltr seviyesi ortalamann stnde bir
ailede yetien Leyla Hanmn iirle ilgilenmesinde de bu aile ortamnn etkisi olmutur. Leyla
Hanm iirlerinde, yazdklarn daysnn dzelttiini, kendisiyle sohbetler ettiini, velinimeti
olduunu daima dile getirmitir.
Hayat hakknda ayrntl bilgi bulunmasa da yazdklarndan hareketle Leyla Hanmn, saray
evresine uzak kalmad anlalmaktadr. II. Mahmutun kz kardeleri Hibetul- lah Sultana
bir kaside, Esma Sultana ise bir terci-bent sunmutur. Ayrca bata Sultan Mahmutun
kzlarnn doumu ve ehzadeleri Abdlmecit ve Abdlazizin snnetlerine olmak zere saraya
mensup pek ok kiinin doum ve evlilik gibi nemli gnleri iin tarih manzumeleri
sylemitir. Saray evresi ile kurduu ilikiye ramen hayat madd skntlarla gemi olan
air, durumunu iirlerinde aka dile getirmitir. II. Mahmut ve I. Abdlmecite, devlet
adamlarna hatta hanedana mensup kadnlara yazd methiyelerde yardm talebini birok kez
ifade etmi, lmnden yaklak sekiz yl nce kendisine maa balanmtr. 1848de len air,
Galata Mevlevihanesi haziresine defnedilmitir.
Leyla Hanm, genliinde bir evlilik yapm, fakat einin kabalklarna dayanamayp bir hafta
iinde ayrlmtr. Baka bir evlilik yapmayan air,
bdeyi glende ne derlerse desinler lemde sen elen de ne derlerse desinler
(Gl bahesinde kadehi i, dnyada elenmene bak, ne derlerse desinler.)
msralarnda kendini gsteren, o dnem kadnlar iin kabul edilemez gibi grnen serbest
tavrndan dolay eletirilmitir. Nedim gibi bir airin kaleminden ksa yadrganmadan
okunabilecek bu tarz gazeller bir kadn aire yaktrlamamtr. evresinde zeki ve hazr
cevap biri olarak tannmtr.
Divannda 6 kaside, 39 musammat, 55 kta-i kebire eklinde tarih manzumesi, 122 gazel, 5
mstezad, 21 ark, 5 lugaz, 23 rubai, 7 kta ve 4 mfrede yer vererek neredeyse btn nazm
ekillerinde iir sylemitir. iirleri arasnda nazireler nemli bir yer tutmaktadr. Hoca
Neetin bir muhammes ve bir arksn, Badatl Ruhnin mehur terkib-bendini tanzir etmi,
gazelde ise eyh Galip, zzet Molla ve ada olan baz airlere nazireler sylemitir. Kadn
airlerden Ftnat Hanmn iki, Nesibnn gazeline nazire sylemitir. Bu nazirelerden baka
beendii ve etkilendii birok airin de gazellerine tahmis, tesdis, tesbi gibi musammatlar
yazmtr.
Tahmis, tesdis, tesbi gibi musammat ekillerle ilgili Eski Trk Edebiyatna Giri adl kitabnzda ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
iirlerinde belirgin olan beer ak, hayata rindane bak, felekten ikyet gibi konular yannda
yer yer Nab ve Koca Ragp Paann temsil ettii hikmetli syleyi de hissedilen Leyla
Hanmn divannda zellikle gazel dndaki nazm ekillerinde din ve tasavvufi konular da
ilenmitir. Hz. Peygamber ve ehl-i beyt sevgisini dile getirdii, Kerbela olayn and
iirlerinde iten syleyii dikkat ekmektedir. Mevlevi tarikatine mensup olan airin tasavvufi
duygular da divannda ifadesini bulmutur. Mevlana vgsnde, mstakil iirlerinin yannda,
Mevlanann bir beytini tesdis etmi, 22 gazelin mahlas beytinden sonra Mevlanann adn
anarak balln ifade etmitir. Ayrca ems-i Tebriz, Sultan Ve- led ve birok Mevlevi
byne de vg niteliinde iirler sylemitir.
Hayat tarzndan dolay eletirilmesine ramen birok tezkirede,
ncitme sen ahbbn incinmeye senden
Bu lem-i fnde zarfet budur ite

(Sen dostlarn incitme, kimse de senden incinmesin; bu geici dnyada incelik ite budur.)
eklindeki mehur beyti rnek gsterilerek divan sahibi bir kadn air olarak kabul gren Leyla
Hanm; Ftnat Hanm, eref Hanm ve Adile Sultanla birlikte kendisinden sonra gelecek kadn
airler iin cesaret kayna olmutur.
Mehmet Arslann, Leyla Hanm Divan, (Kitabevi Yaynlar, 2003) adl kitabnda Leyla
Hanmn hayat ve sanatyla ilgili geni bilgi ve btn iirlerini bulabilirsiniz.
Mefl Mefl Mefl Feln Pr-teim adrma benim agzm zinhr Zlim beni
syletme dernumda neler var Bilmez miyim itdiklerini eyleme inkr Zlim beni syletme
dernumda neler var
pr-te : ate dolu
zinhr : sakn, asla, aman
zlim : zulmeden, hakszlk eden
dern : i, ieri, dhil; gnl, kalp, yrek
inkr : yaptn saklama, gizleme; reddetme, tanmama
Dilii eviri: Zalim, ate doluyum, sakn benim azm atrma, beni syletme! iimde neler
neler var? Ettiklerini bilmez miyim? inkr etme! Zalim, beni syletme! imde neler var!
II
Aknla yrek yarelerim iler onulmaz Meydn- mahabbetde bu hicrn unudulmaz k sana
oksa bana dilber mi bulunmaz Zlim beni syletme dernumda neler var
mahabbet : sevgi
hicrn : ayrlk; unutulmaz ac, keder dilber : gnl alp gtren, gzel
Dilii eviri: Aknla yrek yaralarm artar, ifa bulmaz; ak meydannda bu ayrlk unutulmaz.
Sana k oksa bana gzel mi bulunmaz? Zalim, beni syletme! iimde neler var!
III
Bed-ihre rakbi aceb dem mi sanursun

Bir gn olur andan dahi ey h usanursun
tdklerine ndim olursun utanursun
Zlim beni syletme dernumda neler var
bed : fena, yaramaz, irkin; ktlk
ihre : yz, surat; surat asma; ekil
rakb : rakip; divan iirinde n rakibi
h : hareketlerinde serbest; neeli, en ve oynak
ndim : piman olan
Dilii eviri: Ey iveli sevgili! Acaba irkin suratl rakibi adam m zannedersin? Bir gn gelir
ondan da usanr, yaptklarna piman olup utanrsn. Zalim, beni syletme, iimde neler var.
IV
Her derdine ben sabr ideyim h- cihnm Leylya cef detin olsun yine cnm Tesr ider
elbet sana bu h u fignm Zlim beni syletme dernumda neler var
cihn : dnya, lem cef : eziyet, incitme
tesr : alamet, nian brakma; ileme, dokunma, ie ileme fign : zdrap ile barp arma,
inleme
Dilii eviri: Ey dnya gzeli sevgilim! Leylaya eziyet etmek detin olsa da ben yine her
derdine sabrederim. Belki ah ve inleyiim seni etkiler. Zalim, beni syletme, iimde neler var!
rnek 2 (Gazel)
Mefln Mefln Mefln Mefln
1
Felek derd mihenle dne-i mrm rtdrdi Tenim mecrh idp gam siybnda
gtdrdi
2
Bu meydn- mahabbet ire bak ey salar Leyl Seninle mcermz Kays u Ferhd
unutdurd
3
Leyl-i gamda kayd- kklnle t-seher ey mh Nice demdir fesnem rh- Mecnn
uyutdurd
4
Nicold ey per evvel yanup yakldgm demler Hev-y akn amm tatl cnmdan
soutdurd
5
Bu dem ml-hayt olsa dahi n eylemem sk Bana hecr firkn ac ac zehr
yutdurd
6
itdim hem-dem-i hr olduun ol gonca-i ran Sab geldi bu szle tende hep kanm
kurutdurd
7
Ezelden rh d olsun bize stdmz Leyl Elif-bdan ok evvel nsha-i ak
okutdurd
Szlklerden yararlanarak yukardaki gazelin dilii evirisini yapnz.
EREF HANIM
XIX. yzyln kadn airlerinden biri de eref Hanmdr. 1809da stanbulda domutur.
Kahire doumlu olduuna dair rivayet gereki kabul edilmemektedir. Babas, soyu sadrazam
Abdullah Nail Paaya dayanan air Mehmet Nebil Beydir. eref Hanm iirlerinde,
eref nesl-i erfinden kemne mmetindendir
Aceb mi iftihr itse giyhm y Reslullah
(Aciz eref, Peygamberin onurlu soyundan, onun mmetindendir. Ey Resulullah, (mezarmda
biten) otlar vnse alr m?)
gibi msralaryla birok yerde Hz. Muhammet soyundan geldiini dile getirmektedir. Hakknda
fazla bilgi bulunmayan eref Hanmn hayat ile ilgili ipularn iirlerinde grmek
mmkndr. Mesela,
Ben lrsem de eref lemde
Zhiren yok ise de evldm
Her gazel bir veled-i kalbimdir
Hare dek yine gm olmaz adm
(Ey eref! Ben lrsem, grnte evladm yoksa da her gazel kalbimin ocuklardr, kyamete
kadar adm kaybolmaz.)
msralarndan evlilik yapmad, en azndan ocuk sahibi olmad anlalyor. Kendisine uzak
yakn birok kimsenin hayatyla ilgili tarih manzumeleri sylemi olan airin, evlenmi olsayd
bu konuda da tarih sylemi olmas beklenirdi.
Yaad maddi skntlardan, deerinin bilinmemesinden yaknan airin beklentileri cevapsz
kalm olacak ki bir daha kbery iir yazmayacan sylemitir. Ancak Sadrazam Ali
Paaya sunduu manzumede,
Yok ma u meskenim ekl-i melek
n beer halk olmuum herey gerek
(Melek misali, maam ve evim barkm yok; hlbuki insan yaratlmm, her ey gerek.)
msralaryla durumunu aka ifade etmi olan aire maa baland bilinmektedir.
Kendisinden ksa bir sre nce len Leyla Hanm gibi Mevlevi olan eref Hanm, 1861de
ldnde Yenikap Mevlevihanesi muhibler kabristannda defnedilmitir.
Divan iirinde kullanlan nazm ekillerinden neredeyse hepsiyle iir syleyen eref Hanmn
divannda toplam 677 manzume bulunmaktadr. Bunlar arasnda 255 gazelden sonra kta nazm
ekliyle yazd 122 tarih manzumesi dikkat ekmektedir. Daha ok vefat ve doum gnlerine
has olan bu manzumeler arasnda yeeninin sakal brakmas, hatta ney renmeye balamas
gibi konulara bile yer vermitir. eref Hanmn iirleri arasnda, divan iirinde bu kadarn
grmeye alk olmadmz son derece kiisel saylabilecek tarih manzumelerinin nemli bir
yer tutmas, gelenein snrlarn zorlama olarak grlebilirse de zellikle gazellerinde klasik
mazmunlar kullanma konusunda divan airlerini takip etmitir.
Divannn kasideler blm eref Hanmn din ve tasavvufi evrenini yanstacak niteliktedir.
Bir tevhit ve naat sylemi olmasna ramen, Mevlana ve Mevlevilikle ilgili 6 kaside ve
Kerbel mersiyesi niteliinde 8 kasideye yer vererek samimi bir Mevlevi ve Bekta olduunu
gstermitir.
Bu zelliinin yannda, dnya zevklerine eilimli olduu da hissedilmektedir. Mesela Leyla
Hanmn ne dirlerse disinler redifli gazeline nazire syledii,
G itme bu lemde emtt- ady
Zevkinde ol elen de ne derlerse desinler
(Bu dnyada dmann amatasna kulak asma; elen, zevkine bak da ne derlerse desinler.)
eklindeki bir kadn iin fazla rahat grnen tavrndan dolay Leyla Hanm kadar olmasa bile
eletirilmitir.
Belki eref Hanmn mtevaz kiiliinden belki de Osmanl toplumunda iirin daha ok,
erkeklere mahsus bir alan olarak alglanmasndan olsa gerek, yer yer iire kabiliyeti olmadn,
k merin iirlerinin bile kendi iirinden stn olduunu sylemitir. Bu ekingenlie
ramen, takdir edilme isteini saklama gerei duymam, hatta kendisinden nce yetimi olan
kadn airlerle birlikte iir dnyas iin ayr bir deer olduunu ifade etmitir:
Hh u n-hh erefin kadrini bilsin yrn
leme bir dahi Leyl ile Ftnat gelmez
(Seven veya sevmeyen btn dostlar erefin deerini bilsin. nk dnyaya bir daha Leyla ve
Ftnat gelmez.)
iirleri edeb bakmdan ok stn nitelikli olmasa da ada Leyla Hanm takip eden eref
Hanm, divan sahibi bir kadn air olarak edebiyat tarihimizde kendisine yer edinmitir.
Mehmet Arslann, eref Hanm Divan (Kitabevi Yaynlar, 2002) adl kitabnda eref
Hanmn hayat ve sanatyla ilgili geni bilgi ve btn iirlerini bulabilirsiniz. rnek 3 (Gazel)
Mefln mefln mefln mefln
1
Huzr- yrda gavg-y ayr eylemek olmaz Gle kar hezra ekve-i hr eylemek
olmaz
2
Tahamml gse de derd-i rakbe hl-i dvr Sakn s-i edebdir yre izhr eylemek
olmaz
3
Mahabbetden garaz cn feddr dergeh-i yre Cefdan k- rde-dil zr eylemek
olmaz
4
Ald gz gz old nr- aynm iledi cna
Bir iki yara var gnlmde tmr eylemek olmaz
5
Nhfte lem-i akn nice hlt var amm Degil ayra yre kef-i esrr eylemek
olmaz
6
eref sorma mellim anla hlim ek yesimden Tkenmez mcer var dilde srr
eylemek olmaz
Osmanlca-Trke szlklerden yararlanarak yukardaki gazelin dilii evirisini yapnz.
Ninni Bery- Besm Beg

Mfte iln filn Ey dr-i bahr-i merm Hakka bu hergiz ricm Sana bedr-i tamm
Herkes ide ihtirm
dr : inci bahr : deniz hergiz : asla, katiyen merm : istek, maksat, niyet bedr-i tamm : dolunay
ihtirm : sayg, hrmet
Dilii eviri: Ey istek denizinin incisi! Allahtan kesin olan dileim udur ki, herkes dolunaya
nasl ilgi gsteriyorsa sana da yle sayg duysun.
II
oJIp
Dilerim lemde ben Oyna v gl d u en Mehd-i letfetde sen Zevk ile ol mstedm
d : sevinli en : ferahl, sevinli mehd : beik
letfet : latiflik, holuk; gzellik; nezaket
mstedm: devam istenilen; devaml, srekli, srp giden
Dilii eviri: Dilerim ki, dnyada mutlu ve sevinli olarak glp oynayasn, gzellik beiinde
srekli zevk iinde olasn.
III
J^3 j ^
j
JA
Eylemesin ey gher Kimse sana bed-nazar Hsnne ems kamer Rek ide her subh u m
gher : elmas, cevher; inci; deerli ta; bir eyin asl, esas
bed-nazar : kt bak, kt bakma; kt dnce
hsn : gzel, iyi; gzellik, iyilik
ems : gne
kamer : ay
rek : kskanma, haset
subh : sabah, sabah vakti
m : akam
Dilii eviri: Ey cevher (gibi deerli ocuk)! Kimse sana kt gzle bakmasn. Gne ve ay,
gece gndz gzelliini kskansn.
IV
jj /^ ^j /i jj ^ tj /^N^> 4^^j|
^/S" j ^/^ 4.LI
Em meme feryd ko Yat uyu ey mh-r te sana ninni bu Eyle dilin d u km
mh-r : ay yzl dil : gnl, yrek, kalp d : sevinli
km : meram, arzu, emel, istek
Dilii eviri: Ey ay yzl! Meme em, alama artk, uyu. te sana sylediim ninniyle gnln
elendir.
V
ol!
^/
j^^
Aiiji
Kasdm etdim beyn Dinle Besmim amn ir-i rn-zebn Olmaga et ihtimm
kasd : niyet, bile bile yapma
beyn : anlatma, bildirme, dile getirme
rn-zebn : tatl dilli
ihtimm : dikkatle gayretle alma, zenle i grme
Dilii eviri: Dinle Besmim aman! steimi syledim. Tatl dilli air olmaya gayret et.
VI
J4jI
Jjl J^
Pendimi eyle kabl Gnlmi itme mell Ey pser ehl-i dil ol ster isen nk-nm
pend : nasihat, t
mell : usanm, bkm, bezmi; mahzun
pser : oul, erkek ocuk
nk-nm : iyi nam kazanm, iyi adl
Dilii eviri : Ey oul! tlerimi kabul et, gnlm mahzun etme. Gzel bir adla anlmak
istiyorsan gnl ehli ol.
VII
JVj o' Jl^ Jj
4J.J Jli j^j^ j JJ
Ey lebi b- zll Olma sakn bed-makl Ll cevher-misl ka dilinden kelm
leb
: dudak
b- zll : gzel, tatl su; berrak su
belh-makl : gayri szler, baka szler
ll
: inci
misl
: rnek, benzer
kelm : sz, lakrd
Dilii eviri: Ey dudaklar tatl suya benzeyen! Sakn gayri szler syleyen olma. Dilinden
dklen szler inci ve cevher gibi olsun.
VIII
J J
^ ^' ji/aS ijji 4Jji ^Ljj JU.S" jjj
Ey gl-i nahl-i murd Ola dernun gd Vire keml-i ziyd Sana Cenb- Hudm
nahl : hurma aac; ed. ince, uzun, narin vcutlu dilber
dern : i, ieri, dhil; gnl, kalp yrek

gd : ama, alma, al
keml : olgunluk, yetkinlik, eksiksizlik
ziyd : fazlalk, okluk
Hud : Allah
Dilii eviri: Ey istek fidannn gl! Gnln alsn ve Allah byk bir olgunluk versin.
IX
Kendini hicrndan Akln noksndan mrini pyndan Hfz ide Rabbl-Enm

hicrn : ayrlk; unutulmaz ac, keder, i acs noksn : eksiklik, azalma; kusurlu; yokluk pyn
: son, nihayet hfz : saklama; ezberleme Rabbl-Enm : btn yaratlmlarn Rabbi
Dilii eviri: Btn yaratlmlarn Rabbi Allah, seni ayrlktan, akln eksiklikten, mrn son
bulmaktan saklasn.
ADLE SULTAN
Otuzuncu Osmanl padiah II. Mahmutun kz olarak 29 Mays 1826da stanbulda doan
Adile Sultan, Osmanl hanedannda divan sahibi tek kadn airdir. Henz kk yatayken annesi Zernigr Kadnn lmnden sonra Adile Sultann yetimesini padiahn teki elerinden
Nevfidan Kadn stlenmitir. Yetimesine zen gsterilerek Arapa, Farsa ve edebiyat renimi salanan Adile Sultan, Sultan Abdlmecit ve Sultan Abdlazizin kz kardei, V. Murat,
II Abdlhamit, V. Mehmet Reat ve VI. Mehmet Vahdettinin halasdr. Padiah kz olduu
hlde pek mutlu bir hayat srmemitir. Kk yata annesiz kalmaktan baka, babasnn ve
birok kardeinin lm acsn yaam olan Adile Sultan kendisini tasavvufa vermitir.
Tophane Miri Mehmet Ali Paa ile 1845te evlenmitir. Mehmet Ali Paa kaptanderya ve
sadrazamlk makamlarna kadar ykselmi, bir ara srgn edilmise de einin araclyla
affedilmitir. Eini, baz apknlklarna gz yumacak kadar sevmi olan Adile Sultan, onun
lmnn ardndan yazd manzumelerde hizmetlerinden ve hayrseverliinden bahsederek
vefasn gstermitir.
Einin 1868de lmnden drt yl sonra, hayattaki tek teselli kayna olan kz Hayriye
Sultan henz drt yllk evli iken kaybeden air, mrnn kalan ksmn ibadet ve hayr
ileriyle geirmitir. 13 ubat 1899da vefat ettiinde kocas Mehmet Ali Paann trbesinde
nceden kendisinin hazrlam olduu mezara defnedilmitir.
Hayatta tanklk ettii birok yaknnn lm Adile Sultann din ve psikolojik dnyas
zerinde etkili olmutur. Nakibendi tarikatndan Bl Tekkesi eyhi Ali Efendiye balanm,
iirlerinde din ve tasavvufi duygularn gl bir ekilde ifade etmitir. Dnyada yaratcnn
emirlerine ve rzasna uygun hareket etmeyi; insanlara faydal olacak eserler brakarak hayr
ilemek gerektiini iirlerinde dile getirdii gibi hayatta da uygulamtr. Yardma muhta
insanlarn ihtiyalarnn giderilmesi iin alm, bata eme ve okul olmak zere pek ok
eser yaptrm, birok mlkn toplum hizmeti iin vakfetmitir.
Gl bir air saylamayacak olan Adile Sultan, eski divan airlerinin izinden giderek mnacat,
naat, mersiye ve gazel nazm ekillerinde aruzlu iirlerin yannda, hece vezniyle ilahiler de
sylemitir. Musiki ile de ilgili olan airin musk redifli iiri olduu gibi baz iirleri de
eitli makamlarda bestelenmitir.
Fuzul, Nab ve Muhibbye nazireleri olan airin baz iirlerinde Sleyman elebi etkisi de
hissedilmektedir. Divannda tevhit ve mnacatlardan sonra naatlara yer veren air, sadece Hz.
Muhammet hakknda deil; drt halife, on iki imam, Nakibendi tarikat bykleri, bal
bulunduu eyh Ali hakknda da manzumeler yazmtr. Adile Sultann divannda Sultan
Abdlaziz, kocas Mehmet Ali Paa, kz kardei Hayriye Sultan, Sultan Ab- dlmecit, Ethem
Paa ve ehzade Mahmut Celalettin Efendi hakknda syledii mersiyeler de nemli bir yer
tutmaktadr.
Tahassrname ve ftirakname balkl manzumelerde ise, hayatn etkileyen en nemli kii
ve olaylarla ilgili samimi duygularn dile getirmektedir. Bata annesi ve babas olmak zere
kaybettii aile mensuplarn zlemle anm, acsn samimi bir dille ifade etmitir. Divan,
genellikle din ve tasavvufi konular ieren 179 gazelden sonra, yine din ierikli birka iir ve
bal bulunduu Nakibendi tarikatnn silsilesini and mensur metinle son bulur. Adile
Sultan Divan be yazma nsha karlatrlarak Hikmet zdemir tarafndan yaymlanmtr.
KTAP Hikmet zdemirin Adile Sultan Divan (Ankara: TC Kltr Bakanl Yay., 1996)
adl kita'
bnda Adile Sultan hakknda geni bilgi ve btn iirlerini
bulabilirsiniz.
rnek 5 (Gazel)
Filtn Ftn Filtn Filn
1
km hl-i dernun leme izhr g Ketmi lzmdr velkin derdimin izhr g
Am!, iimdeki hli leme bildirmek g; saklanmas gerekir, derdimin aa vurulmas g.
2
Remz-i ak zhid-i sret-perest etmez hayl Nkte-i tevhdi zr mnkire ir g
Grne tapan sofu, akn niteliini hayal etmez; zira tevhidin esasn inkrcya bildirmek
gtr.
3
Veremez em-i cemlin verdii evki dile Geceler meclisde sensiz kn envr g
Gnl, gzel yznn mumundan (baka bir ey) aydnlatamaz; geceleri, mecliste sen olmadan
n neelenmesi gtr.
4
Gh emin ya dker gh cigerden kan akar Arz-y vuslt eyler dil hayl-i zr g
Bazen gzya dker, bazen cierden kan akar; gnl (sevgiliye) ulamak ister, nasl alayp
inlediini hayal etmek gtr.
5
D- hicrnn eri erbb- aka tcdr Hasta-i uka kat-i iltift- yr g
Ayrlk yaras, ak erbab iin tatr; sevgilinin, ak hastalarna iltifat etmeyi terk etmesi g
gelir.
6
dile inkr eder elbet azb- dzah Cennet olsa meskeni sensiz yine ikrr g
Adile elbette cehennem azabna raz olmaz ancak, meskeni cennet olsa bile sensiz kabul etmesi
de gtr.
rnek 6 (Mseddes)
4^jj^ oJjJL^
o:>l^^ Ol^
I
ol^ JjJ*J'J_P ^^' OjjJ 4AJl^L^
oL_ ^Jjl j/j l-U l^ Jl

ob> j
oJ^jL ^ ^ _ oJjj ^^Jâ^^Ls
oLj j j^ 4^_"p Jjl oj J^' ^J^J
ol ^J-Jl J^-^ Jj^^ olij ^JjM ^^'
oli^l jJ 4J^jL^ oLi-ilS" 4_jljjb
Cennet-mekn ehzade Mahmud Celaleddin Efendi Hakknda Mersiye
Mstefiln Mstefiln Mstefiln Mstefiln hen-eh-i devrn iken Abdlazz-i huld-ch
Elvermedi zlim felek yr olmad baht- siyh Kalmd bir ehzdesi mnende-i hrd mh
Etdi ecel de kbet ol goncay mahv tebh Pek gen iken etdi veft Mahmd Celleddin h
Mtem tutarsa kint yestedir b-itibh
hen- en byk padiah
eh :
devrn : dnya, felek, zaman, talih
: srp giden, sonu olmayan varlk;
huld
cennet
ch
: itibar, makam, mevki
zlim : zulmeden, hakszlk eden
felek
: gkyz, sema
baht
: talih, kader, ksmet
mnende: benzeyen
hrd : gne
:a
mh
y
kbet : nihayet, son
gonca : tomurcuk, almam iek,
almam gl
mahv : yok etme; harap etme; perian etme
tebh : bozuk, berbat, harap; yknt,
yklm
mtem : hzn, musibet zamanndaki
alay, yas; yasl, kederli
yeste : yakr, yarar, uygun
b: phesiz
itibh
Dilii eviri: Cennet-mekn (yeni cennet olan) Abdlaziz, zamann en byk padiah iken zalim felek elvermedi, kara baht yr olmad. Gne ve aya benzeyen bir ehzadesi kalmt, ecel
de sonunda o almam goncay perian etti. Mahmut Celalettin pek gen iken vefat etti, ah!
Kukusuz, kinat yas tutsa yeridir.
II
J Jjl o/* j JjjS" JjjS"

j^- ij/^^j ^-^jaJj^> ^/d^l ^S" jUS"
/*l Jl j /*l ÂiL ÂL ^j^^ /*3 j ol ^S"" JJj fjJjl Al ÂxS ol ^J-Jl J^-* .^j-^- oj ÂJl
^^l ^'S"
ll^l jJ> 4I^jL^ o/i-ilS" 4^jljjb ^/*
Hulku gzel hsn gzel bir mh idi ol nev-civn Gller gibi almadan soldurdu ruhsrn
hazn Hicrn yakd cnm yandm amn u el-amn Gitdi elimden eylerim blbl gibi h u
fign Pek gen iken etdi veft Mahmd Celleddin h Mtem tutarsa kint yestedir bitibh
hulk
: huy, tabiat
hsn
: gzel, iyi; gzellik, iyilik
nev-civn : taze, gen delikanl
ruhsr
: yanak; yz, ehre
hazn
: sonbahar, gz
hicrn
: ayrlk; unutulmaz ac, keder, i acs
fign : zdrap ile barma, arma; inleme
Dilii eviri: O gen delikanl; huyu gzel, kendi gzel bir ay idi. Sonbahar, yanan gller
gibi almadan soldurdu. Ayrl canm yakt, yandm aman, elaman! Elimden gitti, blbl
gibi ah eder, inlerim. Mahmut Celalettin pek gen iken vefat etti, ah! Kukusuz kinat yas tutsa
yeridir.
III
/^-* j^^Jjl /^^
p:>ta ^1
/g*
/j aS^J1
jj /j L-;^^ ^J-Jjl J-jl_*p <_*jJ/5 J*/p L^-S" U:j*l i ^l O-i/p ^j! Â-Jj ol âJi J^-* oj
^jjjl ^^l oL^l
o/i-ilS" ^/*
Ey dderim Abdlazz cennet sana olsun mekn Sen grmedin evldna kyd nasl zlim cihn
ciz kalb dermndan oldu hekmn n-tvn Buldu yerini kbet Allahn emri b-gmn Pek
gen iken etdi veft Mahmd Celleddin h Mtem tutarsa kint yestedir b-itibh
dder
cihn
dermn
hekmn
ntvn
bgmn
karde
dnya,
lem ila,
are
doktorlar,
tabipler
zayf,
kuvvetsiz
phesiz
Dilii eviri: Ey kardeim Abdlaziz! Cennet sana mekn olsun. Zalim dnyann evladna nasl
kydn sen grmedin. Doktorlar onu saaltmakta aciz kaldlar, ellerinden bir ey gelmedi.
phesiz Allahn emri, sonunda yerini buldu. Mahmut Celalettin pek gen iken vefat etti, ah!
Kukusuz kinat yas tutsa yeridir.
IV
jJ 4 LfciU j Uj> Jjl olSl aJjIp ^l
Ey dile gh ol dny v m-fh nedir Lzm olan ehl-i dile meyhnedir peymnedir Zr bu
dnynn sonu bir ey degil virnedir Feryd edendir andelb szn olan pervnedir Pek gen
iken etdi veft Mahmd Celleddin h Mtem tutarsa kint yestedir b-itibh
gh
: bilgili, haberli, uyank
m-fh : teki dnya, ahiret
peymne : byk kadeh, arap barda
zr : nk, undan dolay ki
andelb
: blbl
szn
: yakan, yakc; yanan, yanc
Dilii eviri: Ey Adile! Dnya ve ahretin ne olduundan haberdar ol. Gnl ehline lazm olan
meyhane ve kadehtir. Blbl feryat eder, pervane yanar. nk bu dnyann sonu, viraneden
baka bir ey deildir. Mahmut Celalettin pek gen iken vefat etti, ah! Kukusuz kinat yas
tutsa yeridir.
Okuduunuz mseddes, Sultan Abdlazizin olu Mahmut Celalettin (1862-1888)in lm
zerine, halas Adile Sultan tarafndan yazlm bir mersiyedir. Mersiyeler, len birinin
ardndan duyulan znty dile getirmek, o kiinin iyi taraflarn anlatmak zere yazlan lirik
iirlerdir. Bu tarz iirlere halk edebiyatnda at, slamiyet ncesi Trk edebiyatnda ise sagu
denildiini biliyorsunuz. Yani mersiye; sagu veya atn divan iirindeki biimidir.
Mersiyeler, felee sitem ve bu dnyann geici oluunu vurgulayan bir giri, kaybedilen
yaknn vgs ve onun kaybndan doan znt ile lenin meknnn cennet olmasn dileyen
dua blmnden oluur. Mersiyelerde genellikle terkib-bent, terci-bent ve kaside gibi uzun
nazm biimleri tercih edilmekle birlikte murabba, muhammes, mseddes; gazel, mesnevi ve
kta eklinde de mersiyeler yazlmtr.
Trk edebiyatnda padiahlara, ehzadelere, vezirlere, devlet ileri gelenlerine, din ulularna, aile
bireyleri ile arkadalara ve dostlara yazlm mersiyelerin yan sra baz evcil hayvanlara ve
ehirlere yazlan mersiyeler vardr. Mersiye yazanla yazlan arasnda hemen daima bir alaka
mevcuttur. Mersiyelerin yazln belirleyen asl etken ise gelenektir.
Talcal Yahyann ehzade Mustafa Mersiyesi, Baknin Kanuni Mersiyesi, eyh
Galipin Esrar Dede Mersiyesi trn en gzel rneklerindendir. Kerbela konusunun ilendii
eserlere ise genel olarak maktel denir. Fuzulnin Hadikats-Seda adl eseriyle Kzm
Paann Kerbela Mersiyeleri en tannm maktellerdir (sen 1994).
zet
Divan edebiyatnda kadn airlerin konumunu aklayabilmek,

Divan edebiyatnda kadn air says, erkeklere oranla olduka azdr. Kadnn bu durumu,
yalnz edebiyat ve sanatta deil toplumsal hayatn teki alanlarnda da benzerlik
gstermektedir. Eser vermi olan kadn airler, iirlerinin stn sanat zellikleriyle deil kadn
olmalar dolaysyla tezkirelerde yer alabilmilerdir. lk yzyllarda pek az olan kadn air
saysnda XIX. yzyla gelindiinde art olmas dikkat ekmektedir. Bu ise Osmanlda
modernlemeye paralel olarak, kadnlarn toplumsal hayatta daha fazla yer edinmeye
balamasyla aklanabilir.
XIX. yzylda eser veren kadn airlerin ortak zelliklerini deerlendirebilmek,
Bu dnem kadn airlerinin yetime tarzlar benzerlik gstermektedir. Tamam, toplumun st
kesim ailelerine mensuptur ve aile iinde eitim alma imkn bulabilmilerdir. Bata stanbul
olmak zere, Osmanl Devletinin eitli kltr merkezlerinde yaamlardr. Birou, iir ve
sanat etkinliklerine uygun ortamlar olan tarikat evreleriyle ilikilidir. Bu yzyln nde gelen
kadn airleri Leyla Hanm, eref Hanm ve Adile Sultandr. de divan sahibidir. iirlerinde
din ve tasavvufi konular youn olarak ilemilerdir. Leyla ve eref Hanm, gazellerinde beer
aka daha ok yer vermitir. Adile Sultan ise, ilah aka arlk vermesiyle onlardan
ayrlmaktadr. Divan iirinde bu dneme kadar pek az grlen gerek hayattan sahneler ve
kiisellik, airde de belirgindir. Divanlarnda yakn evrelerinde gerekleen olay ve kiilerle
ilgili ok sayda manzumenin yer almas bu kiiselle- menin bir gstergesidir.
ESsm Leyla Hanm, eref Hanm ve Adile Sultann edeb kiili liklerini tanyabilmek,
Brokrat bir aileye mensup olan Leyla Hanm, dnemin mehur airlerinden zzet Mollann
yeenidir. air olarak yetimesinde days (zzet Molla) nn katks olmutur. Yazd
methiyeler sayesinde sarayla iliki gelitirmi, kendisine maa balanmtr. Serbest hayat
tarzndan dolay eletirilmitir. Tam bir divan sahibi olarak neredeyse btn nazm ekillerinde
iir sylemitir. Gazellerinde rindane eda ve beeri ak belirgindir. Din ierikli iirlerinde ise
peygamber ve ehl-i beyt sevgisi, Mevlana hayranl ve Kerbela acs dikkat ekmektedir. ok
sayda nazire sylemitir. eref Hanm: air bir babann kzdr. Divannda toplam 677
manzume bulunmaktadr. Bunlar arasnda 255 gazelden sonra kta nazm ekliyle yazd 122
tarih manzumesi dikkat ekmektedir. Aile fertleriyle ilgili son derece sradan konularda bile
tarih manzumesi yazmtr. slup ve ierik olarak Leyla Hanm takip etmitir. Gazellerinde
gelenee uyarak ak ve sevgili konusunda yazm, kasidelerinde din duygularnn ifadesi
olarak Mevlana ve ehl-i beyt sevgisini youn olarak dile getirmitir.
Sultan II. Mahmutun kz olan Adile Sultan, kk yata annesiz kalmaktan baka, babasnn
ve birok kardeinin lm acsn yaam, kendisini tasavvufa vermitir. iirlerinde de arlkl
olarak din ve tasavvufi konular ilemitir. Divanndaki Tahassrname ve ftirakname
balkl manzumelerinde hayatna ve kiiliine yn veren olaylar dile getirmektedir. Aruz- lu
iirlerinin yannda, hece vezniyle ilahiler de yazmtr. Hayrsever kiiliiyle bilinen Adile
Sultann baz iirleri bestelenmitir.
Kendimizi Snayalm
1. Osmanl kadn airleriyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
1. Eski divan airlerine nazireler yazarak gelenekten yararlanmlardr.
2. Toplumun st dzey ailelerinde yetimilerdir.
3. Divanlarnda din ve tasavvufi konular da ilemilerdir.
1. Medrese eitimi grmlerdir.

2. Byk kltr merkezlerinde yaamlardr.
4. Kendisinden sonra yetien kadn airleri etkileyen XVIII. yzyl kadn divan airi
aadakilerden hangisidir?
1. Mihr Hatun
2. Hubb Hatun
3. Ftnat Hanm
4. eref Hanm
5. Adile Sultan
5. Aadakilerden hangisi Osmanl hanedanna mensup kadn airlerdendir?
1. Ftnat Hanm
2. Leyla Hanm
3. eref Hanm
4. Adile Sultan
5. Nakiye Hanm
6. Leyla Hanm ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
1. Din ve tasavvufi iirler sylemitir.
2. Gazellerinde arlkl olarak beer ak ilemitir.
3. air olarak yetimesinde Keecizade zzet Mollann etkisi vardr.
4. iirlerinde Mevlana ve ehl-i beyt sevgisine yer vermitir.
5. air olan babasnn etkisiyle iir sylemitir.
7. Yetimesinde, XIX. yzyln divan airlerinden Keecizade zzet Mollann etkili olduu
kadn air aadakilerden hangisidir?
1. Leyla Hanm
2. eref Hanm
3. Adile Sultan
4. Ftnat Hanm
5. Hazinedarzade Ftnat
Bu meydn- mahabbet ire bak ey salar Leyl Seninle mcermz Kays u Ferhd unutdurd
1. Leyla Hanmn yukardaki beytinde geen Kays, hangi seenekteki ak kahramann gerek
addr?
1. Hsrev
2. irin
3. Mecnun
4. Vamk
5. Tahir
6. air bir babann kz olup, iirlerinde Hz. Muhammet soyundan geldiini syleyen Mevlevi
kadn airimiz aadakilerden hangisidir?
1. Nesiba
2. Ftnat Hanm
3. Mahah Hanm
4. eref Hanm
5. Nakiye Hanm
Tahamml gse de derd-i rakbe hl-i dvr Sakn s-i edebdir yre izhr eylemek olmaz
1. eref Hanma ait yukardaki beyitte aadakilerden hangisi sylenmemitir?
1. Rakibin derdine katlanmak zordur.
2. Kt durumu sevgiliye sylemek uygun deildir.
1. Sevgiliye rakibi ikyet etmek doru deildir.
2. Sevgilinin verdii skntya tahamml etmek gtr.
3. Rakipten duyulan rahatszlk sevgiliye belli edilmemelidir.
1. Divanndaki Tahassrname ve ftirakname adl iirlerde hayatn etkileyen kii ve
olaylarla ilgili duygularn anlatan kadn air aadakilerden hangisidir?
1. Adile Sultan
2. Leyla Hanm
3. eref Hanm
4. Hubb Hatun
5. Ftnat Hanm
dile inkr eder elbet azb- dzah Cennet olsa meskeni sensiz yine ikrr g
1. Adile Sultana ait yukardaki beytin ierdii anlam aadakilerden hangisidir?
1. air, cehenneme gitmek istememektedir.
2. air, cennete gitmek istediini belirtmektedir.
1. air, cehennem azabndan korktuunu dile getirmektedir.
2. air ,cenneti mesken tuttuunu dile getirmektedir.
1. air, cennet bile olsa sevgili olmadan gitmek istememektedir.
Okuma Paras
Bir Avu Kadnlar (I)
Bir avu kadndlar. ki elin parmaklarndan belki biraz fazla. uara Tezkirelerine baklrsa
Divan edebiyatnn kadn kanad ancak onlardan soruldu. Garip ki adlar vard da iirleri yoktu.
Ne yapsndlar? Yaamak kolay da yazmak ylesine zordu.
Kimi Trabzonlu, kimi Amasyal, ou stanbullu. Bereketli topraklarda boy verdiler hasl.
Kimi bir ehzade sancann glgesinde, kimi payitahttaki kendisi de bir air olan koca narn
sayesinde. yle ite, ama mutlaka bir sayede.
Kimi Fatih dneminin sanata ve sanatkra bakndaki o engin iklimde boy verebildi (Zeynep,
Mihr); kimi, Divan iirinin btn tarihesi boyunca en mkemmel rneklerin verildii on
altnc asr ihtiamnda kadn airleri tek bana temsil etti (Hubb Htun). Geri ayn asrda
Baknin hatunu Tutiden de air olarak sz edildi ya, naslsa, yzlerce iirle adn sahife-i
lemde sonsuz klan Baknin ikliminde, ondan geriye bir tek msra kalabildi. Bu yzden ite
on altnc asr kadn air olarak tek bana temsil eden Hubb Hatunun ii ne kadar zordu. Bata
hkmdarn kendisi (Muhibb) olmak zere, Fuzul, Bak, Hayal, Zt, Nev gibi muhteem
gnelerle dolu bir semada Hubb, her hlde ancak kendi hacmi kadar k salabilen dk
kadirden bir yldzckt. Kimi bir sadrazamn kzyd, kimi bir eyhlislamn. Kimi bir
mderrisin, kimi bir valinin. Babas kad, kazasker olanlar da vard. Demek istediim,
hemcinslerinin biroundan daha na- sipliydiler. zel hocalar tutulabildi onlara, eitimlerine
zen gsterildi. Bazlarnn bizatihi ilk hocalar babalaryd. Kimi, babann kz ocuk
zerindeki yansmas anlamna gelen aabey tarafndan yetitirildi, eitildiler. Ama bazen bu
n boyasyla yle bir boyandlar ki, sz gelimi Hamidin kardei Mihrnnisa ne sylese
aabeyinin sylediklerinin rengindeydi.
Hemen hepsi sosyal stat ve yaam standard itibariyle yksek ailelere mensuptular. Lakin
zaman zaman aralarndan ylesine ters talihli birisi kverdi ki Yaar Nezihe gibi, frtnal bir
gecede kadem bast bu dnyaya, yoksulluun ve skntnn frtnalarndan hi kurtulamad, yle
yaad yle lp gitti. Belki en ok ondaki cevheri merak etmeli. Hibir apalama, budama,
bakm grmeden, harabeler arasnda, kayalklar zerinde boy veren bir yabani iein
usaresini. ounlukla evlilikleri, iir ve sanat faaliyetleri ile pek de i ac bir temas iinde
deildi. Bu mutsuz ounluk, bir iiri var olduklar iin mi mutsuz oldular, mutsuz olduklar
iin mi bir iirleri var oldu, her zaman iin tartlabilir (belki tartmaya gerek bile yoktur),
ama iir yle anlalyor ki onlar iin hem bir sebep hem bir neticeydi.
Hem yle bir netice ki kimi Amasyal Mihr gibi, Hammerden gelecek Osmanl Saphosu
yaftalamasndaki, ilk bakta byleyici ama bir baka bakta incitici imalar gsleyebilecek
kadar kendi bana buyruk, hi evlenmeden yaad. Biraz da bana bela gzellik hretinin
himayesi ve tehdidi altnda, masum ak dedikodularna kart ad. Kimi daha ilk geceden
kabalna dayanamayacan anlad bir adamn ikliminden munis ve mfik baba evine
gerisin geri dnverdi (Leyla) ve hakknda kan dedikodular,
Sa olsun ehibba da ne derlerse desinler, msrayla karlayacak aknla ulat kimi.
Kimi srdrd, kimi bitirdi. Kimi kendisini mutlu edemeyen bir adamdan ayrldktan yllar
sonra, lm haberi zerine, salnda kendisini ber-murad edemeyen o dem iin o kadar ok
alayp ylesine yas tuttu ki (Mihrnnisa)! Ama kimi de kendisini ber-murad edemeyen o
demi, lm deindeki btn yalvarmalarna ramen, affetmeye yanamad (Yaar Nezihe).
Kadn ftrati mi, ben de bilmem ne demeli? Ama btn sorunlaryla ve btn sorunlarna
ramen vardlar. yle olmasayd, btn kymetlerini gzden geiren II. Merutiyet dnemi
Osmanl aydnnn, Trksnden slamcsna, Osmanlcsndan Batcsna, hepsinin, zerinde
birletii en byk ortak payda kadna dair olur muydu? Hepsinin programnda, aralarnda
reete ve yntem fark bulunsa da kadn ve kadnnn durumunun iyiletirilmesine dair hem de
babayiit bir madde mutlaka bulunur muydu? Bunun anlam, zm neriliyorsa problem de
var, demek deil miydi? Ve yine bunun anlam, o kadnlarn yannda omuzdalar erkekler de
vard; babalar, kardeleri, kocalar, meslektalar; byle demek deil miydi?
Byk byk annelerimizdiler. Bir avu gzel kadndlar. ki elin parmaklarndan biraz fazla.
Ya bir ehzade sanca, ya payitahtta bir koca nar. Hep glgede kaldlar.
(Nazan Bekirolu, Mavi Lle Yitik Lle, yi Adam Yaynlar, stanbul, 2001, 40-42)
1. d Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gz
den geiriniz.
1. c Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gz
den geiriniz.
1. d Yantnz yanl ise Adile Sultan konusunu yeniden
gzden geiriniz.
1. e Yantnz yanl ise Leyla Hanm konusunu yeni
den gzden geiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
a Yantnz yanl ise Leyla Hanm konusunu yeniden gzden geiriniz.

a Yantnz yanl ise rnek 1 (Gazel) konusunu yeniden gzden geiriniz.
d Yantnz yanl ise eref Hanm konusunu yeniden gzden geiriniz.
d Yantnz yanl ise rnek 3 (Gazel) konusunu yeniden gzden geiriniz.
e Yantnz yanl ise Adile Sultan konusunu yeniden
gzden geiriniz.
1. a Yantnz yanl ise rnek 5 (Gazel) konusunu ye
niden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Kadn airlerin saysnn bu yzylda artmas toplumsal hayatn teki alanlarnda gerekleen
deiimden bamsz dnlemez. Osmanl dnyasnda asker, siyasal ve ekonomik deiim
ve dnm hareketleri Avrupa etkisiyle XIX. yzylda hz kazanmtr. Buna paralel olarak
kadn da Avrupada olduu gibi sosyal hayatta hak ettii konumu kazanmak zere birey olarak
hayatn eitli alanlarnda varln hissettirmeye balamtr. Osmanl toplumunun eitimli st
dzey kesimlerine mensup kz ocuklar, aile iinde okuma yazma, din bilgiler ve ardndan iir
ve edebiyat alannda eitim alma imknna sahip olmular, kltr ve sanat muhitlerinde kabul
grmlerdir.
Sra Sizde 2
Divan iiri, kalplam mazmun ve istiareleri kullanmay zorunlu klan bir iirdir. air olarak
kabul grmek bu kurallar erevesinde kalmakla mmkndr. Kadn airler de mevcut olan
ayn imgeleri kullandklar iin erkek airlerin sylemine yaklamlardr.
Sra Sizde 3
Felek, dert ve eziyetle mr tanemi rtt, vcudumu yaralayp gam deirmeninde tt.
Ey salar siyah olan sevgili! Bu ak meydanna bak, seninle olan maceramz Kays (Mecnun)
ve Ferhat unutturdu.
Ey ay (yzl sevgili), gam karanlnda kklnn derdiyle sabaha kadar (anlatlan) efsanem
hayli zamandr Mecnunun ruhunu uyutmaktadr.
Ey peri! Bir zamanlar yanp yakldm demler (imdi) nerede? Aknn hevesi, tatl canmdan
usandrd.
Ey saki, imdi lmszlk suyu bile olsa imem. nk ayrln, bana ac zehir yutturdu.
O gzel goncann dikenle birlikte olduunu iittim. Sabah rzgr bu szle kanm kuruttu.
stadmz Leylann ruhu ad olsun; nk bize ezelden beri alfabeden nce ak kitabn
okuttu.
Sra Sizde 4
Sevgilinin huzurunda yabanclarla (rakiplerle) kavga edilmez; gln karsnda blble
dikenden ikyet edilmez. Rakibin derdine katlanmak g olsa da, bu zor durumu sevgiliye
belli etmek edepsizliktir, sakn!
Sevmekte ama, can sevgilinin derghna feda etmektir; perian gnll an skntdan
alamas yakk almaz.
Ey gzmn (olan sevgili)! Gnlmde bir iki yara var ki ald, gz gz oldu, tedavi
etmek mmkn deil.
Ak leminin nice gizli yanlar var ama bu srlar deil yabancya, sevgiliye bile bildirmek
uygun dmez.
Ey eref! Mellimi, mitsizliimden ve gzyamdan anla, bana sorma; gnlde tkenmez
macera var, (anlatmam iin) srar etme.
Arslan, M. (2002). eref Hanm Divan. stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Arslan, M. (2003). Leyla Hanm Divan. stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Bekirolu, Nazan (1999). Osmanlda Kadn airler. Osmanl. (Editr: Gler Eren), Ankara:
Yeni Trkiye Yaynlar, C. 9, s.802-812.
sen, Mustafa (1994). Acy Bal Eylemek Trk Edebiyatnda Mersiye. Ankara: Aka
Yaynlar.
zdemir, H. (1996). Adile Sultan Divan. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Slay, K. (2000). Erkein Azyla Sylenen Gazel: Osmanl Kadn airler ve Ataerkilliin
Gc. Modernlemenin Eiinde Osmanl Kadnlar. (Editr: Madeline C. Zilfi) stanbul:
Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
Toska, Z. (2006). Divan iirinde Kadn airlerin Sesi. Trk Edebiyat Tarihi, (Editr: Talat
Halman vd.). stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, C.II, s.670-680.
spirli, Serhan Alkan (2007). Kadn Divan airleri ve Gelenein Uzants. Erzurum:
Salkmst Yaynlar.
Sezer, Sennur (1997). Trk Safosu Mihr Hatun. stanbul: AD Yaynclk.

XIX. yzyl mesnevilerini tanyabilecek,
Mesnevi geleneindeki deiimi aklayabilecek,
Keecizade izzet Molla ve Yeniehirli Avn Beyin mesnevilerini tanyabilecek, XIX. yzyl
mesnevilerinde Hsn Akn etkisini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Mesnevi
Yeniehirli Avn
XIX. yzyl
Ategede
Keecizade izzet Molla
Bayburtlu Zihn
Mihnetkean
Sergzetname Glen-i Ak
indekiler
GR
KEECZADE ZZET MOLLA VE MESNEVLER
YENEHRL AVN VE ATEGEDE
GR
Klasik iirin drt ba mamur bir edeb gelenek hline geli sreci, her ne kadar gazel merkezli
bir dikkati zorunlu klsa da asrlara yaylm bu uzun servende mesnevi nazm eklinin zel
bir yeri vardr. XIV-XV. yzyllarda bolca yazlm ve okunmu din-mistik mesneviler,
Trkenin aruza uyum abasn gl bir biimde desteklerken, sonraki dnemlerde yazlan ve
lirizm bakmndan Fars edebiyatndaki benzerlerini aratmayan rnekler, tm divanlar
kuatacak klasik estetik anlaynn inasnda pay sahibi olmulardr. Rahat, gsterisiz ve
samimi sluplar sayesinde gl sanatkrlar snfna dhil olan kimi mesnevi airleri, bir
yandan klasik kltrle halk irfann buluturmu, dier yandan da grdkleri geni kabulle halk
anlatlarn besleyen nemli metinlere imza atmlardr.
Sosyal ve kltrel hayatn ciddi deiim sanclarna sahne olan XVIII. yzyl, mesnevi gelenei
iin de farkllklarn deer bulduu bir asra ev sahiplii yapar. yle ki ift kahramanl klasik
ak yklerinin grd ilgi, zgn kurgular ve mahall-realist ayrntlaryla dikkat eken
eserlere kaym durumdadr. Mesnevi gelenei iin gecikmi bir milat kabul edilebilecek
olan Hsn Ak ise son mesnevi ann sakinlerini gl ve romantik bir gn batm
kzllyla ba baa brakr. Nitekim XIX. yzylda yazlan mesnevilerin balca temalar
alegori ve aktr. Bunun yansra din, siyasi ve tarih konularda mesneviler yazlmtr. Bu
yzylda yazlm baz mesneviler, gzleme dayal gerek sahneler iermesi sebebiyle nceki
yzyl mesnevilerinden ayrlr.
XIX. yzyldaki mesnevi says, dier yzyllara gre daha azdr. Bunun balca sebebi,
Osmanl modernlemesinin Tanzimatla birlikte ivme kazanarak kltr ve sanat hayatn da Bat
estetiine gre biimlendirmesidir. Anlatmaya dayal geleneksel trler, yerini yava yava
romana brakmtr. Mesnevi geleneini srdren airler bile yeni araylara girmilerdir. ou
XIX. yzyln ilk yarsnda yazlm olan mesneviler ieriklerine gre yle snflandrlabilir:
Temsil (alegorik) mesneviler: Ategede (Yeniehirli Avn), Glen-i Ak (Keecizade zzet
Molla).
kane mesneviler: Yusuf u Zleyha (Mehmet zzet Paa), Naz u Niyaz (Keecizade zzet
Molla).
Din mesneviler: Mevlid (rad Baba), Mevlid (Selam).
Siyasi hiciv ieren mesneviler: Mihnetkean (Keecizade zzet Molla), Sergzetname
(Bayburtlu Zihn).
Tarih mesneviler: Zafername (Hayr), Manzume-i Sivastopol (Rzay).
ret hayatyla ilgili mesneviler: Sakiname (Antepli Ayn).
Yukardaki mesnevilerden bazlar tamamlanmamtr bile. Geleneksel mesnevi konular eski
itibarn kaybetmitir. Mehmet zzet Paann Yusuf u Zleyhas, gelenein etkisiyle yazlm
ak mesnevilerinin son rnekleri arasndadr. Naz u Niyaz, Keecizade zzet Mollann
tamamlayamadan vefat ettii yarm kalm bir mesnevisidir. rad Baba ve Selamnin
Mevlidleri, Hz. Peygamberin doumunu anlatan din mesnevilerdir. Keeciza- de zzet
Mollann Mihnetkean ve Bayburtlu Zihnnin Sergzetnamesi ise bozulan siyasi otorite ve
tara yapsn mizahi bir dille eletiren siyasi hiciv niteliindeki eserlerdir.
1. yzyln sonunda eyh Galipin Hsn Ak ile mesnevi geleneine kazandrd itibar XIX.
yzyl airlerini etkilemitir. zzet Mollann Glen-i Aknda ve Yeniehirli Avnnin
Ategedesinde Hsn Ak etkisi belirgin bir biimde hissedilir. Hsn Akn yenilik
vurgusu kadar, orijinal hayalleri de takipilerine cazip gelmitir. Modern Trk airlerinin de
ilgisini eken ate imaj, Yeniehirli Avnnin Ategede mesnevisini batan sona
kaplamtr. Mesnevi gelenei iinde ilk defa Hsn Akta kullanlan tardiye nazm ekli,
Keecizade zzet Mollann Glen-i Aknda da grlr.
KEECZADE ZZET MOLLA VE MESNEVLER

Keecizade zzet Molla, 1786da stanbulda dodu. Aslen Konyal bir aileye mensuptur.
Tanzimat dneminin nl sadrazam Keecizade Fuat Paann babasdr. II. Mahmut dneminde sarayla yakn ilikiler kurmu, dnemin nemli ismi Halet Efendinin gzdeleri
arasnda yer almtr. 1822de Kean ve 1829da Sivas olmak zere iki kez srgne gnderilmitir. Sivasta srgndeyken vefat etmitir (1829).
Keecizade zzet Mollann Divan- Bahar- Efkr adl bir divan, Divan- Hazan- sar adl bir
de divanesi vardr. Divanlara zel adlar vermenin yaygnlat dnemde zzet Molla iki divan
tertip ederek genel eilime uygun davranmtr. airin Bahar- Efkr ve Hazan- sarna
bakldnda, geni hayalli, ince fikirli, kkleri gelenekte olan bir birikimin iir potasnda
eritilmi belirtileri hemen sezilir.
Bunlarn dnda Mihnetkean, Glen-i Ak ve yarm kalm Naz u Niyaz adl mesnevi
yazmtr.
Mihnetkean: Keecizade zzet Mollann, 1823te Keana srgn edilme hikyesini mizahi
bir dille anlatt, siyasi hiciv niteliindeki mesnevisidir. Mihnetkean, zzet Mollann yaklak
bir yllk Kean srgnn hikye eder. Eser, tr itibaryla bir serg- zetnamedir. Gncel
detaylar klasik kltr birikimiyle harmanlayan zzet Molla, mesnevi boyunca metni
hareketlendiren ok sayda anlatm tekniine bavurur. Dostluk kurduu bir airle yapt
Farsa manzum yazmalar, stanbuldan gelen mektuplar, yerel tipleri, kt ksa seyahatleri
ve daha pek ok reel ayrnty; gndermeler, alntlar, diyaloglar, i ses konumalar vb. anlatm
teknikleriyle iirletirir. Klasik tahkiye geleneini gerek anlamda bir dnme uratan
Mihnetkean, Anadolu Trk ediplerinin bir sre sonra tanaca Bat kaynakl anlat trlerine
yaplm ilk ciddi hazrlk kabul edilebilir.
Mihnetkeanda 109u baka airlerden alnt olmak zere 4166 beyit ve 6 tahmis bendi bulunur.
Eser aruzun, ehname vezni diye bilinen feln feln feln fel kalbyla yazlmtr.
Olay rgsne uygun olarak kaside, kta, tahmis, rubai gibi farkl nazm ekilleriyle yazlm
mersiye, itaiye ve kudumiyye gibi iir rnekleriyle konuya akclk kazandrlmtr. Bu
ynyle Mihnetkean, benzer mesnevilerde rastlanmayan lde deiik nazm ekilleri ierir.
air, stanbul hasreti ektii Keanda dertlerini biraz olsun unutabilmek iin, yaad olaylar
ana hatlaryla kaleme alr. Mihnet ekenler anlamndaki Mihnetkean kelimesinin Mihnet-i
Kean/Kean mihneti manasn da artracak ekilde kurgulan, eserin adnn bazen yanl
yazlmasna sebep olmutur.
Kean da anmsatmak amacyla eserine Mihnetkean adn verdii zzet Mollann u
ifadelerinden aka anlalmaktadr:
Diyr- Kendan verip n nin
Kean diyarn anlatt iin onun ad Mih
Ann nm konmud Mihnetken
netkean (mihnet ekenler) konmutu.
Mihnetken- zzeti cem eyledi Hsm Hsam, zzetinMihnetkeann bir araya
Tahrr kld nshasn evvel Vahd-i dehr getirdi. Vahit de ilk nshasn yazd.
Eser, allagelen mesnevi anlayna uygun biimde tasarlanmtr. Bata; gelenee uygun
olarak mnacat, naat, drt halife vgs yer alr. Bunlar dnemin padiah II. Mahmutun
vgs takip eder. Klasik mesnevi geleneindeki gibi gz- Dstn ve ikyet ez-Cihn
(Hikyenin Balangc ve Dnyadan ikyet) balyla asl hikyeye geilir. air, srgne
gnderilme gerekesini ksaca anlatr. Ahvl-i Menzil bal altnda Kean yolculuu
srasnda grd yerlerden bahseder. Topkapda balayan yolculuk K- kekmece,

Bykekmece, Bigados Ky, Silivri, Trkmenli, Tekirda, necik, Kalivra Ky zerinden
Keanda son bulur. Bandan geen bir dizi olaydan sonra zzet Molla affedildii haberini alr.
Ergenede balayan geri dn yolculuu, airin Edirne, Havsa, Babaeski, Burgaz, orlu,
Silivri, Kkekmece yolunu takip ederek Yenikapdan stanbula girmesiyle son bulur.
airin,
Fakat bana azv etdiler thmeti
Suu sadece bana yklediler. zzeti
Ken-ber-ken ekdiler zzeti
ekitire ekitire (kean kean) srdler
Beyn eyledim sadme-i devleti
Devletteki knty dile getirdim. GurGarbin bu mikdr olur hdmeti
bette kalann hizmeti ancak bu kadar olur.
diyerek dile getirdii zere Mihnetkean, dnemin siyasi ve sosyal yapsna tutulmu bir
aynadr.
rnek 1 (Mihnetkeandan)
jl j jl
jp 4ji
^
Jjjfi
Âlj 4jj ^l
jjj
l^J 4^Jj jl
ÂLl (jS"^lp ol* l
âLI pj lJp jj (3^4^
(jS" J 4* jl (JjjS" ^3 ^*iJl (Jj AjlijlS"" jJj!
jp/* 4^Jjl A^^ (j^1 l^ls j- Âjl Aj
l^j j ojjjjl^l A^S c-^j^ls /^^ AiSALj ÂlS

JjAjj jj (^j^-s aJj!
JjAjJ jJ
ÛjI jjj 4j!A^ Asl^j j j-i^^^j AjjA^ ^l AjJ
jl jJjjj ojjS a^SaiJ
(Aj jj-^ 4j 4j/^^ ^"Jj (AJj! jj^ 4j AÛjJll^
jLj/j aJj! 4jl^
jl^J (AJj! 4j^j jj Aj
4i*3J i]j_j^_l^ 4j
4i*ij jj* 4^-^j A^jl^
jj^j
pSA^ jJj
Jj^
j
^j/^^l /j t^lJ^ A^j ^jl^ 4^^lJ
(AUJl^
^rj:J ^
4^Jj j^ aJjAs
^ ^jS* 4Jj ji.^ jj^J jSl^jl) j j
l]jJj^^> ÂU^J_^l ^Jjl^ jJ/jJ ^jj Û^j^
oJÛ*
oli* jjAj oA^ 4^j^ l^S
Âj! j^^l ^LjJ 4S*
Âj! jjJj o/^ oJ p/^j
jJ 4 j
j . ^^ j|
<4 j Ap <4 j^'j^
^jAJ l l.j/xj ^ Â-^^^.JûJ jS" jl
^jAJ cL^l^s LjjS"
js
^j3 ^j3 ^jiS" 4^JJ CijjS
j^ j^ ^jJj^^ ^JjJjjS
j^pL^- t^-^-P
^jl ^j/j^p/^ ^^^p ljL^ ^ t^Sl
Jlj^ ols jjJjl Jl^ Aijt j- JJJJ
J jjjSS
jj AijAiS"
oJ jl
^jJAs Jjjj 4^l^ 4j ojls ^jSlj
ijAi^^l 4^x^j ^J
jj^^ jJj^ oA^ aJj^ ^jj jj^P oA^^ jj
^zjp ol* ^^l Jjl 4^jj
ojjjl
^^jjj ^jj
olÎ^J jj 4-^jj 4^^ ^jjjS 4J jJjl 4j ^lslj jJjAjJ

4iJA^l ojls VjJSj[}^
4jIj 4jjl ^jjjj oJ jSj
ijj vjJJ
/j Jp
j ojS ij
Oj^^p jJjAj/ Jj j
t3j
Oj^ ^/ ^.^.s/j lijjJjl /^
4/J/jjJ jÛZj iJj/
iJj j^^>
iJjSj /j/j
iJj/ /j^ ^^j lr*j/ jS
j/*^
iALjjt
jjS iJjJj/ Ij;J
^^: ^jJj/ ji^S /^
JjJks3 4j/ J3 C^Jj/ Jj/^
JUjjj ^^Pjjjj3 ^JjAjI
jL-j^ j^jj^ ^J/ j/^ J-^jjj3 ^Jj/
j/j j/j'/ iJ/^ VjJS jjj ^Js v*jj/ jSJ
oL^ j^j/ ÂJ^"'" 4j ^S/j ^S/j o/^j ^jjAj/ ^J^ j a51j ij
J/'J j vj iJJ/S oj^j oj JUJj jJjjJj/ /jjj
^jA ojL^^ dJ-j/
^jJJ j^
4^^_j/ 0j
jjS ^JjJs jj^S vjjJj jj^b oJ Oj/S j/'S ciJ-jjS
jLaj/ oj
vj-jj
j/AjI jj^- 4^-j ^Js/^j
J4jS" /jJ iJj/ J^"^ Vj^^
JJjS/j j^-^> oAjj/^P
^ j/ ^ o v^
4j Oj/S ^J^JjJ ^J^jj/^
^jj/Asj 4^Sj/ Vj^s^
ÛSJ" aUj
/g^- Jj/ o/^'j/ 4j
/^^ ^S*j j oJjj/ jjJjl j/ ,^_3 /jj/ oAJj^j/^^
jj ij^ ^J^ j/
Jj jj
jJj Jj/ vjJj/
j^j^
^/j ^j/^- ojSj^ v^jJj/ ^^/^/ jl^L'jS v*jj/^^ ^JjS
4/j /ô/ oJjJj/^ j/

^j
A/j /j/sj JjP j^'
j/A^ j ^j^^ oJjjj ^^/S 4j jj ^/Ljj oJ ^Ljj/ /^
jjJS
4j oJj/
jjJS
JSJ
Jl^^pl
jjs jJjAS"" J^JjS"
jj j/ JjJj/ jj oJ oj^-S ^3
jj ij/S jSJjj/ jjj
jjj' jjjS j^^j/ A^^ ij^ jj j>j j /Sjj
jJ jS" oJj/ (JjJ jJjJj jN
jS/ J~3L aS" ^/Sj j^^/ jl
jj/ j^jJj oJj/ Aj/4^ jJ ojj' Asjj ^J-iS"" j^ a^JlJS"
jJ oJj' jJj /^ j^j^ iAJjjJ
/Ji oA-jl^S JS jJjjS j^ j/^ jj a^-S" j^^
jj J^j/ JjUJ jjj jjJ ij3/S jJj/ J-i' jjJ jj
V JS
J^^lS"" ^ jA^jl aLJ j
j
Ajl Vj^-S" jls>JjJ jN'
A^-jj AJj j/ ^/jJjj îJ A^j^ oJ'Js Jj A^/j j/^
^^/sS
A^^^ A^j/ t^vj
-^j iAL^-'JsS oj/^ Aj
Hj jJjj oJjNJj j* Jjl ^jl J^J/ji j jJj/ Jj*
J^ jJp/ Aj jj Ass^-/^ (JjJ
J^- /ip Aj ^j^ i/^ Aj
j* jj jJj C^-i/kJ jj jJj jj jJj O-j/k^ jj jJj
j/j/j jjj oJjjj j^-/^ iJjJ
j/j/j A^-j v9jJS oj/P jj
jJsJljJ A^-j jJjJ^-jS"" VjjjS jLJ^ Aj jJ/jS
Aj
(o jJjA^j/ (jp ^JjjS
(jS" jjj j^ jj /pj JS /^ oj o/j Jj^j/ /j a!^jjp Jjj jj aJj/

(AJj/ v/^> c^j^ jj VjJ/
*- ^^J/j J' /^
iJjS JjS iJj/ jjjS" <4j^ JSJ
iJjJ J*1^ JjAlS A^j/j jSl
jjjp
/j iJjjjjl
JiN^S" jS oJjj/A^
jjSljjj Aj jjj oj^ vjjl jLi oAl (-Jjj/ j>L^

jjlj/
j*/S"oJj/ j^^
jjlj/ ^^3 ^^jj^ oJjiiiS
v/^3/ A^*/S
Vj^^j/ jjj' v/* ^J"jJj/ -Jj^jJ ^Jj^
j oJj/ Jjp jj ^/ jjS
oJS A^JjJ aJj/ jp/j/ jjij Aj AjjJjS" A^-S" Vjij
jji (Jj/^ (A^j/ j*/' VjJ/
jl^NJ oAjJj/ ^ ^J.p/^ ^j^JjS"
jiN'/ oJj/ j j/
^^>j vjJ/ o/' ^/ A^jjS jjjp /N^ (Jjjj oj^' iJjJ
J^^S"" /Î
J^^X^/ ^^0^^/ A' j j^ jJjl
j/jJ j* jS/ A^jl Ajjj (AjJ j/^^Nj/ j j^^j/ o/^^j/j /^Nj
^^p/^jNj A^jjS AsJjl
^P/j ^jp (Jj/^^
j L^b
L~lj jj j jJ 4^.jS -^3 LjAj j jjÂj j lÂj
dia l~>i aS ^^^p
^j-^jji 4^^S"A.ia^*1 ^Â^
jj^
4j^> 4^_A jjjjj
jS 4
l
^Jj ^j^lj ^J1 jj^
l^bjjl 4^_1 ^jS 4S jJljj JiU^j (j j/a^ ^P^js
4_jj3 jSl 4*.^ J^l jjiS Âj ^j^ J- l*1 oAijlj
J-^J ljjS 4jLs ^jJJj Jj^
JS jl^l Ji>Ul 4^pj gp
11
oAijl ^ g _5jS ^ jaa^^
iiÛ 4J jls j oj^ A^>
Âjl jj îK^ ^-^-*Jljj ^Jls
Âjl jj îS" oJ j j- oA^b
Jj^3 ^ Â1 JS ^ 4S jA^p Jjl^ c.Aj1 J^l^ oj^jl JjJjl
Jl^- lîjl l_Sl 4^-Aj jlj Jl*ij| jAjl I^j^Sj jJjj
j^ ÂJl^ 4^-aS" ^SAji ^jJS jjJ Â.û^^.iS'j ojl^^ jAj
AÂj Jjl ÂS" AâS g^-i^J
j^_^"iJ ^^_^.aS"" A^
Aj 4_J Jl^ 4j oJ jl Aj 4_i 41 J^^
Âls 4^-aS ^î^-jl ^liJl (3j 4j1 j AjJ jA^Jl^ 4^j j_*ji jA jjj j^^pl^ oJ^ 4i*lj ^^jjj
^
4^J t^/* jl 4^^j j
4a^ liAjjls l^
JJ Âljl ^ 4^si J.*i^ c-^jJjl a*jV aâ^âS"" 4^_Sji
Jîj ^_J Ajl
Jjjj ^îJ AiS ^ 4^si ^jJl
Jl*ij1 ^jAjl 4iAi^1 ^ jl
Jl^- j1 lîS jj
^îûiS"- Jjl 4^-jS I^kj kaJj/^
^jlj 4j Â^.S
j_Î1 J^ 4jS"" Ajl ^jS"^jj j_^-IaS"" ^ji^^ 43^^ Jj
jjS ^*1 jj lji ^/p jj ^jj1 j^ ljl J 4I_j j 4I5"" j 4I_^J ol Âjl j^
4^.aS gjl AiKjJ jAi
4^.aS^jS"A-'jjS"" J 4^.aSgjl jl
^jijjl iKj Âijl ^j3 ^jJjl 4jJ^ ^^^jj ^jjS
^_^1 ^l^^ 4jVjJ ^_^1 ^lii^l jSi Ajji^
4^-aÎS"" 4^j^ ^j^S" Îa^
4^.aS Jjl 4IU^J ^
^jj/^ âS" 4^ aJj/ âS jjljjl 4l gKjl (Jjj3jl
^^jj 4Âj Â-â^ ^1 jj ^j^ ^j j3lSÂijl
Benim ile derd ortadur kalem Nola sergzetim iderse rakam
Galata kazsnda hkim idim Ne shib-adlet ne zlim idim
dp ddmn- kaz iltihb Tutud bizim dmen-i intisb
Ne hlet ise old ol ber-taraf Yine kavl-i lem olup muhtelef
Kimi der kim urma kimi der kim ur Adlarda h yok idi dur otur
Kimi der ki yz mi dyn aceb Bolay kim o yzden ekeydi taab
Kimi der ki nefy eylemiler bu gn Kimi der gtrdi avu an dn
Kimi der ki dn azn kokladm Bakaym ne dermi diye yokladm
Kimi der ki asl deil hceti Yerinde herfin yine devleti
Meclisde nefyim havdis idi Benim kl klim mebhis idi
Be ay byle etdi zamnm mrr O pene bana haylice virdi zr
Bana h- lem kerem eyledi Cihn bu illet verem eyledi
Fakat ben mi grdm o ehden kerem Odur kinta veliyyn-niam
Szm yok hased eylese irn Neden hasmm old biraz kaltabn
Kaup gitdim stavroza bir zamn Yine kalmad bildiinden cihn
Skt eyledim kahr var dediler Biraz syledim zahr var dediler
ardm hulsa pes pimi Brakdm Hudya btn iimi

Kalem(im) benimle dert ortadr. Maceram yazyorsa bunda ne var?
Galata kazasnda hkim idim;
Ne adaletli ne de zalimdim.
Kaza oca alevlenince intisap eteimiz de tututu.
Ne hl (Hlet) ise, o da ortadan kalkt gitti. Yine halkn szleri trl trl olup,
Kimi vurma, kimi vur der. Dmanlarda hi dur, otur deme yok.
Kimi acaba borcu yz myd ki bu kadar sknt ekiyor der.
Kimi bugn srmler, kimi de avu onu dn gtrd der.
Kimi bakaym ne diyor diye yoklamak iin dn azn aradm der.
Kimi, asla sknts yok, yine hli vakti yerinde der.
Bir araya gelindiinde benim srgnm konuuluyor, dedikodum yaplyordu.
Zamanm be ay byle geti O pene (be ay) beni epeyce zorlad.
lem padiahnn bana cmert davranmas dnyay verem etti.
Padiahtan sadece ben mi cmertlik grdm ki. O, btn kinata iyilik ediyor.
airler kskansa anlarm da, birka kendini bilmez neden bana dman kesiliyor ki!?
Bazen kap skdara gitsem de dnya yine bildiinden geri kalmad.
Sustum kahrlanyor dediler. Bir eyler syledim arkas var dediler.
Ksacas nm arkam ardm.
Btn iimi Allaha braktm.
Dedim ey Hudvend-i b-kes-nvz Benim itdiime gre bunlar az
Velkin cihna ne tavr eyledim Sitnbllya ben ne cevr eyledim
Kimin hnesin eyledim trmr Neden bu belya ben oldum dr
aldm ne mnkirlerin define Savadm nie erlerin refine
Neler ekdiim Hak tel bilir Birazn dah halk- dny bilir
Yedim Hletin nn- ihsnn aldm hals itmee cnn
Kaderle meger penelemek imi Demir pehlevnla glemek imi
Ey kimsesizlerin kimsesi yce Rabbim! Benim yaptklarma gre bunlar az dedim.
Ancak dnyaya ne yaptm, stanbulluya ne zorluk kardm!?
Kimin evini yktm, bu belaya niin ben uradm!?
Ne inkrclar, ne ktlkleri ortadan kaldrmaya uratm.
Neler ektiimi yce Allah bilir.
Birazn da dnya halk bilir.
Hlet Efendinin ekmeini yediim iin cann kurtarmaya altm.
Meer bu, kaderle penelemek, demir pehlivanla gremek gibiymi.
Mbreze-i Bahr u Ber b-Yekdiger

Kara le Denizin Birbiriyle Sava
Bahr almd sahrlarn Aceb cii vard derylarn

Deniz yalsna dp h-rh Kaz mevcesinde iderdim inh
Yemnim ki dery-y ahdar idi Yesrm da bahre berber idi
Denmi o sahrya reml has Cevhir gibi b-ad b-has
O gn ilemidi be-gyet lodos Koparmd gy kymet lodos
Kuzu gibi dalga gelip fevc fevc Gezerlerdi sahrlar mevc mevc
Boyu iki sat aceb alayan Eni b-nihyet aceb alayan
Yigirmi otuz kat hezrn mevc Urur bir tarafdan bahrn mevc
Denizdir diyp geme shib-siph O da kendi kendine bir pdih
Bakp karaya sanma yok kudreti Yeter nie skendere zulmeti
Ovalarn iekleri almt. Denizlerin cokunluu grlmeye deerdi.
Yolum deniz yalsna dm, kaza (lah takdir) dalgasnda yzyordum.
Sam yemyeil bir derya, solum da deniz kysyd.
O araziye inci gibi saysz akl ta denmi.
O gn lodos yle esiyordu ki sanki kyamet kopuyordu.
Kuzu gibi dalgalar akn akn gelip dalga dalga ovalar geziyordu.
Boyu iki saat mesafede, eni sonsuz ilgin bir alayan.
Yirmi otuz kat binlerce dalga. Bir taraftan da iekler dalgalanmakta.
Denizdir diye geme, askeri var.
O da kendince bir padiah.
Karaya bakp da gc yok sanma.
Karanl nice skendere yeter.
Biri savlesinde hizebr-i cesr Birisi metnetde merd-i gayr
kp rezme ol iki h- azm Biribirisin itmek zre d nm
Kurup sha-i rezme bir destgh Dediler bakalm ne eyler lh
Cezyir gelp kara imddna Deniz de virp arkasn bdna
Mheyy iki cnibin askeri Gaz y ehdet diyp her biri
Hemn ol iki ehriyr- mehb Biri kh-temkn biri n-ikb
Bunu nush u pend itdiler askere Hemn ldrn bakman ahz- sere
Beyaz idi bayra derylarn Yeildendi yapra sahrlarn

Yaban kzi esb-i sahr idi Deniz aygr rah- dery idi
Tutud mukaddemce cenge enr Dah cnd-i dery iderdi karr
Kl bal ekdi emrini Hemn kirpi ak eyledi trini
Mbriz idi fl ile filinuz dp kuyrun birbirine topuz
Akn eyledi s-be-s cybr Sararm idi korkusndan bihr
Verdan gelip atd imdd- bd Deniz ca geldi olup kalbi d
Yaka yakaya geldi iki siph Beri yakadan halk iderdi nigh
Ara yerde kald trb u riml Bery gibi oldlar py-ml
Sebeb old bunca fesda lodos Nola olsa menfs bahr-i Rodos
Verip kiver-i dete kulzm keder Grndi kenr- karada zarar
Birisi saldrda cesur arslan, dieriyse salamlkta gayretli adam.
O iki byk ah, biribirini paralamak zere cenge kp
Sava meydanna bir tezgh kurup grelim Allah ne eyler dediler.
Adalar karann yardmna gelip, deniz de arkasn rzgra verip,
ki tarafn ya gazilik ya ehitlik diyen askerleri hazrd.
Hemen o iki grkemli padiah, biri da gibi salam dieriyse sabrsz,
Askeri, hemen ldrn, sa brakmayn diye tlediler.
Denizlerin bayra beyaz, karalarn yapra yeildendi.
Karann at yaban kz, denizin binei deniz atyd.
lk nce nar, denizin askeri daha beklemedeyken savaa balad.
Kl bal klcn ekince kirpi, oklarn atmaya balad.
Fil ve kurbaa bal, kuyruklarn birbirlerine topuz ederek savaa tutumutu.
Irmak, taraf taraf akn etti. Denizler korkusundan sarard.
Rzgr teden gelip yardma kotu. Kalbine mutluluk gelen deniz de sevincinden cotu.
ki ordunun askerleri yaka yakaya geldi. Kar kyda da halk izliyordu.
Arada kalan toprak ve kumlar, vergi veren halk gibi ezildiler.
Lodos bunca ktle sebep olduu iin Rodosa srlse almaz.
Okyanus, l lkesini skntya uratnca karann kysnda hasar olutu.
Olup kulzmn genci de trmr Brakd nie cevher-i bdr

ekip lekerin etdi dery grz ndnda sahr yine n-grz
Girip ben murahhas gibi araya avula haber yolladm karaya
Deniz sulha yatd kesildi lodos kp nine kala-i Bigados
Okyanusun hazinesi de yerle bir olup pek ok parlak inciyi orada brakt.
Deniz, askerini ekip kamaya balad. Kara srarla kamamaya direniyordu.
Ben de arac gibi araya girip karaya avula haber gnderdim.

Deniz bar ilan etti. nne Bigados ky kan lodos da kesildi.
Ne rmgh ol cahm-i cihn Olur orda belli nam-i cihn

Merhale-i Trkmenli
Trkmenli Dura
O dnya(daki) cehennem nasl bir dinlenme yeridir ki dnyadaki cennet orada anlalr.
Sitnblda edn fakrin evi O muzlim mahallin sary- nevi

Mukaddem boanm bir iki deli Harm gibi zabt idp ol beli
Uyup sonra baz- mecnn-i ns An karye sanp komular ess
Ne mmkin o hnlarda insn yata Meger gice gl-i beybn yata
Ne kalm birinde sukf u cidr Hemn ortada bir takm tahta var
Gece anda cinnye vahet gelr Deil cin eytne dehet gelr
Behim dah itibr itmemi Kpekler kediler karr itmemi
Fakat kahvede bir uyuz taz var Biraz hancnn rdei kaz var
Havsndan itmez kebter mrr Buna mnhasrdur vuh u tuyr
Nedendr didm andaki leler Behim geerken gebermi meer
O a dkn ki baksan eer Tahretden anda bulunmaz eser
Gelince su geldi diye mjdeler Dirildi susuz cn viren mrdeler
Grlm deil krlarnda fidn Meer kim gee bir tatr- civn
stanbulda en gariban yoksulun evi, o karanlk yerin yeni saray gibidir.
nceden bir iki deli zincirinden boanp oray harami gibi ele geirerek,
Sonra da bir iki kendini bilmez de onlara uyup ky sanarak (oraya) temel atmlar.
O hanlarda insan yatmas ne mmkn!? Belki geceleri glyabaniler yatabilir.
Duvar kolonu kalmam, sadece ortada birka tahta var.
Gece orada cinlere, hatta eytanlara rknt gelir.
Drt ayakl hayvanlar bile nemsememi, kpekler kediler orda durmam.
Sadece kahvede bir uyuz taz var.
Biraz da hancnn rdei kaz var.
Havasndan gvercin gemez. Vahi hayvanlar ve kular buraya zgdr.
Buradaki lelerin sebebi nedir, diye sordum. Meer ordan geerken len hayvan leleriymi.
O a dkknna baksan, temizlikten eser bulamazsn.
Su geldi diye mjde verilince susuzluktan can veren ller dirildi.
Bazen gen bir postacnn gemesi dnda, krlarnda fidan grlm deil.
Yzi nr- mndan olmu beri Bu deyr-i zemnin odur kfiri
Gelip hanc bir oda itdi kd Meer dzahler girip ola d
Ykk nerdbn o rtbe yce kar bmna yek kademde cce
Edip odasndan kenfin kys Ne re klnmd vaz- pals
Ann her deliinde vardr ylan Tebevvl eder mi zevil-akl olan
Dedim hancya bu ne al mahal Ne cy- mferrih ne ran mahal
Nedr bu letfet nedr bu hav Nedr bu etret nedr bu saf
Dedi hanc bunda vezrn yatar Bu gra gelip nie rn yatar
Konup gdiler nie devletliler Ne shib-keremler ne himmetliler
Gne gibi azm itdiler subh-dem Biri itmedi ner-i nr- kerem
kz gibi yat da hemn kl du Yahud eyle bir yz gurula bin
Alp bu cevb hicb eyledim Hemn meyl-i bln-i hb eyledim
Deil hb grmez idi gz gzi Eer yansa kandl-i mhn yzi
Uyutmad t subha dek zzeti Cidrndaki keh-gilin zneti
Olup mihre pervne pervkvr Sabh arardm elimde fenr
Meer anda gh sabh olmuyor Gelenlerde nkim felh olmuyor
Mrr itmeyp ghice fitb Tark- dierden idermi zihb
Gren an bir dah avd ide mi Aya ile dzaha gide mi
Binip gice gerdneye b-karr Alp mh itdm hemn-dem firr
Yznde iman nuru kalmam, bu yeryz kilisesinin kfiri denebilecek,
hanc gelip, ancak cehennemliklerin girince mutlu olabilecei bir oda at.
Ykk merdiveni o kadar yksek ki cce, atsna tek admda kar.
Odasna gre tuvaletini kyasla. Ne yapalm konulmutu bir kere.
Onun her deliinde ylan vardr. Akl olan hi oraya ier mi?
Hancya Bu ne ho, ne ferah, ne gzel yer. dedim.
Bu holuk, bu havadarlk, bu sevin, bu mutluluk nedir!?
Hanc, Burada vezirler yatar, bu maarada pek ok aslanlar yatar. dedi.
Pek ok devletli, ne cmertler ne yardmseverler konaklayp gittiler.
Sabah vakti gne gibi yola ktlar.
Hibiri de cmertlik belirtisi gstermedi.
kz gibi yat da dua et, ya da birka yz kurula yardmc ol.
Bu cevab alnca utanp hemen uyumaya niyetlendim.
Ay kandilinin yz yansa dahi uykuyu grmek yle dursun, gz gz grmyordu.

Duvarndaki saman karmnn ss,
zzeti sabaha kadar uyutmad.
Gece bekisi gibi gnei gzleyip elimde fener, sabah arardm.
Galiba burada bazen sabah olmuyor.
nk gelenlerde hi sevin yok.
Bazen gne ykselmeyip baka bir yoldan gidermi.
Oray gren bir daha geri dner mi, kendi ayayla cehenneme girer mi!?
Durmakszn gece arabaya binip Ay da yanma alarak oradan katm.
Gne dan ardnda bekler imi Beni arar anda emekler imi
Grnce an mh alup ruhsat Dedi mihre virdm sana zzeti
Benim neyyir-i sumn- keml der mihr meh emrime imtisl
Dedim byle ise eer her diyr Bana pdih eylemi inkisr
Uzakdan grnce Tekirdan Glistn sandm ineb bn
Gne dan ardnda bekliyormu, orada emekleyerek beni aryormu.
Ay, onu grnce izin alp gnee zzeti sana verdim dedi.
Olgunluk gnn parlak gnei benim. Gne ve Ay emrime uyar.
Eer her yer byleyse padiah bana epey krlm, dedim.
Uzaktan Tekirda grnce zm ban gl bahesi sandm.
Sfat- Psbn- Bed-Manzar u Bed-Elhn

irkin Yzl ve irkin Sesli Beki Hakknda
Fakat giceler vard bir psbn Bed-elhn u bed-sret bed-zebn

Aceb beki kim psbn- felek Sadsn iitdike rkmek gerek
Verir namesi savma belkim zarar Sez Ermeni zangoc olsa ger
Nevlar ki g eylese ez-kaz Kulan tkar bm- dehet-fez
Gelir ehl-i taba eer konsa hem Yannda eek blbl-i ho-negam
omak kollar karn gy dhl Al-zumihil-btl std- kl
kk gsi mnende-i dmbelek Sad hirre v kaz ile mterek
Kat bl-aceb heykeli var idi Banda biraz da keli var idi
Acebdr ki hem kel idi hem fodul Olur olmaza almaz idi davul
Yarm namecik eksik etmek muhl Btn dinlemezsen eder infil
Gelip ibtidki gece ald sz Nedr resi dinlemidik biraz
kinci gice geldi ol bed-sad Hud kimseyi itmesin mbtel
O eb de ne hl ise sabr eyledim Tahamml ile nefse cebr eyledim
Geceleri irkin sesli, irkin suratl ve irkin dilli bir beki vard.
yle bir beki ki felek bekisi onun sesini duyduka rkse gerek.
Namesi belki de oruca zarar verir.
Ermeni zangocu olsa yeridir.
yle nameler ki korkun bayku tesadfen duysa kulan tkar.
Zevk ehline onun yannda eyerlenmi eek sesi, ho nameli blbl gibi gelir.
Kollar omak, karn sanki davul.
Kendi zannnca da ba stat.
kk gs dmbelee benziyor.
Kaz ve kedi karm bir sesi var.
Acayip bir grnm, banda biraz da keli vard.
lgin olan hem kel hem foduldu, olur olmaza davul almazd.
Yarm namecik eksik brakmas imknsz. Tamamn dinlemeyince hemen fkeleniyor.
lk gece gelip saz alm, aresiz birazck dinlemitik.
O irkin sesli ikinci gece de geldi.
Allah kimseyi eline drmesin.
O gece de bir ekilde sabrettim, dayanp nefsime eziyet ettim.
nc gice kalmad tkatim Dedim msk ile yok lfetim
Heder olmasn name-i cn-gdz Varup baka yerde arsn biraz
Koyunca uak destine bahii Hemn karnnn tabla dnm ii
Olup mnfail akay itdi red Dimi olsa gencne-i l-yuad
Tamm olmadan besteh-y sakl Alp akay kendim itmem rezl
O eb fil-hakka idp infil Dimi bir dah gelmek emr-i muhl
Darld bana geri ol kten Kesildi ya bri tenenn ten
Bun g iden kizbe haml itmesin Tark- hilfa kup gitmesin
Bu lem ann bir ein grmemi Ann gibi bir seg dah rmemi
Muarr sesi gfte v besteden Muhazzin idi h- dil-hasteden
Mukadder imi dinledik gece O geceden grmedim g gece
Harm etdi zlim bana uykuy Gzm Ysuf- hba old kuy
Girerdim dolaba hicb itmesem Cnndan eer ictinb itmesem
Hayli girp hbma ghice Dalardm yem-i dehete ol gice
Kedi mavlasa beki geldi sanup Okurdum iki yanma uyanup

Bir ay kmad namesi gdan Ber itdi kfir beni hdan
nc gece dayanacak gcm kalmad. Musikiyi pek sevmem,
can yakc nameler boa gitmesin, gitsin biraz da baka yerde arsn. dedim.
Uak eline bahii koyunca karn o an davul gibi imi.
Gcenip paray reddetmi. Demi ki Saysz hazine olsa,
ar bestelerim tamamlanmadan para alp kendimi rezil edemem.
O gece gerekten de gcenip Bir daha buraya gelmem imknsz. demi.
lesice, geri bana darld ama hi olmazsa tenenni tenni nameleri kesildi.
Bunu duyan, yalan sanmasn, kp baka yola gitmesin.
Bu dnya onun bir eini grmemi, onun gibi bir kpek daha rmemi.
Gfte ve besteyle ilgisiz sesi, n ahndan daha hzn vericiydi.
Kaderimizmi gece dinledik.
O geceden g gece grmedim.
Zalim bana uykuyu haram etti.
Gzm, uyku Yusufuna kuyu oldu.
Delireceimden korkmasam, utanmasam dolabn iine saklanrdm.
Anszn hayali ryama girince, o gece korku denizine dalardm.
Kedi miyavlasa beki geldi sanar, uyanp iki yanma okurdum.
Namesi bir ay kulamdan gitmedi.
Kfir aklm bamdan ald.
zzet Molla, Mihnetkean adl mesnevisine neden bu ad vermitir?

Glen-i Ak: Keecizade zzet Mollann olduka gen yata kaleme ald ilk eseri Glen-i
Ak, 300 beyitten oluan kk bir mesnevidir. Eser aruzun feiltn mefiln feiln (fln)
kalbyla yazlmtr. zzet Molla bu mesnevisinde, eyh Galipin Hsn Akla zirveye
tad alegorik anlatma dayal mesnevi geleneini takip eder.
Glen-i Ak benzerlerinden ayran en nemli yn, airin bakahraman olmasdr. zzet
Molla, Mihnetkeanda daha kapsaml bir ekilde grlen gereki yaklamnn ilk rneklerini
bu eserinde ortaya koyar. Mesnevi geleneine uygun olarak Farsa ara balklar kullanr. Tpk
Hsn Aktaki gibi araya be bentlik bir tardiye yerletiren Molla, bu ynyle gelenee
baldr. Ancak gereki tutumuyla yeni araylara yneldiini de sezdirir. Gelenee damgasn
vuran klardan Ferhat ile Mecnunu kendisine nispetle ham klar olarak grr. Bu yzden
her ikisini de yardmc tip olarak kullanr. airlerin kendi akn ve kln en stn gsterme
anlay, zzet Mollann Glen-i Aknda belirgin bir biimde grlr. Eser, Mevlevilik
elerinden izler tar.
Konusu yledir:
Leyla v Mecnun, Ferhad u irin, Vamk u Azra gibi eski zaman klarnn ak yolundaki
sohbetleri srasnda mecliste bulunan Blbl, birden zzet Mollann orada olmadn farkeder. Derhal bahvan, onu davet etmesi iin huzuruna gnderir. zzeti keder arsnda (sk-
mihnet) bulamayan bahvan, onu dert pazarnda (bazar- derd) aramaya koyulur. Ancak sevgilinin bulunmad bir ortamda yaayamayacan belirten Molla tarafndan reddedilir. Ardndan Mecnunun davetleri de sonu vermez. Ferhat, sevgilisinin orada olacan syleyerek
Mollay ikna etmeyi baarr. Birlikte yola kmalarnn ardndan, su yerine zehir aktan bir emenin zerindeki yanltc bir yaz yznden kendilerini ylanlarn istila ettii korkun bir vadide bulurlar. Ferhat, ar korkudan, kazmasn bana vurarak intihar eder. Tek bana kalan
zzet, Rabbine yalvarmaya balar. Bir maaraya sndn zanneden zzet, aslnda bir ejderhann azna girdiini farkedemeyince ejderha onu yutar. eride ektii ahn verdii rahatszlk
sonucu yaratk her tarafa saldrr, dnyay yakp ykar. Bir sre sonra Allahn merhameti neticesinde ate kresinde yaklmak zere ge ekilir. Kurtulu iin yalvaran zzetin duas kabul
olur ve kendisini bir bahede bulur. Sevincinden Rabbine kr eder. Anszn yannda beliren
yal bir adama Glen-i Ak sorar. Sonradan Mevlana Celalettin olduu anlalacak bu yal
adam, Glen-i Akn hayal olup her eyin aslnda tek varlk hlinde meydana geldiini syler.
lk bata bu durumu kabullenemeyen zzet, Glen-i Aka ulamak iin ok zahmet ektiini
anlatr. Bunun zerine yal adam sevgilisinin kim olduunu sorar. O da sevgilisinin isminin
Ak olduunu syler. Yal adam kendisinin Mevlana olduunu bildirerek zzetin derdine
derman olacan syler. Ak zzete yorumlar. zzete biraz nasihat verip hakknda hayr dualar ettikten sonra ge ykselir. Mevlanann dyle kendine gelen zzet, Akn gereini
anlar. Sonunda ak nurunun varlyla btnleir, zn bu nur ierisinde yok eder, bylece
sonsuzlua ular. Eser, Mevlana ve Mesneviye olan minnettarlk dolu ifadelerle devam ederek
bir tarih manzumesiyle sona erer.
rnek 2 (Glen-i Aktan)
jJ^T
C^^j
jj/j
C^j l lj JjLj/j jK^jAjI j/^Î jK' cij JS"" jl
jA-I
/^j3 g^lS j J-3 t_^j^ji ^jS"
/x*' ^^/p i Ajo-UI ajj jl A-l j/j IAJ jl lK^ Cl-S^'
^li l ^^-IS ^jjLj lK^ JLj j^^jI ^
AjI j/j
^l AjI 0J^jJjj jj
^T lAi l
jj^ l jAS /jU* oj jjJ j jlj Ajjj A^jI l]j"
-/^^3 j/j J^JJ
l^lj J
J/^j JJ J ^S"" Aj- J/apI a^JjI AjI _s
oAJIS IaS"!^ jj oAJLS j/j oAJIS Lî oAJIS jl
jÎaS"" jj jjKj AjS
ljI Ajj l aÎaJI
aî-I tjlS" _jAjI cu^ o^j c3j- A^jI lKj Ajj^ ^.jpjt
jAVJj^ j/j Aj Jjl J^-lS jA^ j^v' jXl^^
jjjJj aJjI
a^/^
JjjJ /a^ Ajl j/j
ISI j^jJjI j^-^ aKiK^jS iKj jjA31j
A^-^lS
Ajl J^Ss Aijil j A-j
IAjI j^Ss Aj^ /Kj j Uj l ^S" jÎ jÎ
Uj-I ^S" lAiS" aL^
JjJjI
^J A^JJj jS j/j
jJJI lljj a^-J^ aL^
4^lj jK^jjjAaJ ^1 /Nj Lj ^
/*^^^S"" jjI
a^Lj a*^ ^1 Jji-sI^ a^Lj gJjls jj^ Ajl jj^
^lS î*' ^S" Ij^
^S ^XjI Jj j^^
j
j^jI ^Vp Jb
lAi j/jj^^
^l a^/^ aîS! (3jj ^T jAS a^^ JjS j/s
^j/aaS"" jj ^j^N^jS""
^jij vjAjI ANjI ^pl
^ÎAjj A^P oJ l Ah ^lA^ A^^VP' l
jijl i___ >S Ajjj^ j Jj/^^/p
jijl _S" oAjJj^ ÂjIs/^
^ AJjl j^-S
aLj^
^c aJjI oA:^jI
g'
L-J Ajj^^ ^ ^s'j-I
L^ ^-^JJ Aj^.^ j^S
A'Jj jjSjj 4_^JJj j/j A'jj^
jj a^^-I ^^pI
^^3 AaJJ jj K-^jS"" _j-jI As aJL^j j ojp A^Lj
Bir de grdm ki kapda Ferhd Davete gelmi eyleyp feryd

Dedim ey Kh-ken-i abes-ibrm demem yrsz behite hrm
Vazge Allh in bu davdan Fri ol b-netce davdan
Meded ey Kh-ken meded gidemem Bende var derd-i l-yuad gidemem
Biri ez-cmle anda yrim yok Duramam bis-i karrm yok
Seyr-i glen harmdur ansz Baklr m o rya kim nsz
Yrdur mye-i heves ey dost Yrdur bd-i nefes ey dost
Meer ihzr ederseniz yri Seyr ider emimiz o glzr
G edip kl klimi Ferhd Dedi ey k- sitem-mutd
Yri itdk o bezme mde Mterakkib sana o dil-dde
Sana yazk deil mi ey nln Yr ile cnbi eylesin yrn
Sen bu vrn-serda eyle enn Lyk- hak m ey fign-yn
Bize yn deildr ey mahzn Seni terk etme byle zr u zebn
Viricek yrdan haber Ferhd Balad cnbie dil-i n-d
Dedi kim ey refk-i bezm-i visl Kizb ile eyleme beni ifl
Yr kanda bu hk-dn kanda
O hm kanda iyn kanda
Kizbe benzer bu gft-g-y habb Beni aldatma ey berd-i edb
Yok yere bahs idp gzf itme Tory syle bana lf etme
Bir de baktm ki Ferhat, feryatlar ederek (beni) armaya gelmi.
Ey beni bo yere aran Ferhat!

Sevgili olmadan cennete giremem.
Allah akna bu davadan vazge. Sonu vermeyecek ileri brak.
Ltfen ey da kazc (Ferhat) ltfen! Bende saysz dert var, gidemem.
Her eyden nce orada sevdiim yok. Durmak iin sebebim yok, duramam.
Onsuz gl bahesini izlemek haramdr. Alml olmayan yze baklr m?
Ey dost! Heves kayna da nefes alma sebebi de sevgilidir.
Sevdiimi hazrlarsanz, (o zaman) gzmz o gl bahesini izler.
Ferhat, szlerimi iitince ey sitemkr k dedi.
Sevgiliyi o meclise hazrladk. O gnl vermi, seni bekliyor.
Ey inleyen k! Bakalar sevgiliyle elenecek, sana yazk deil mi!?
Ey yana yakla baran! Senin bu ykntda inlemen doru mudur!?
Ey hznl k! Seni byle perian brakp gitmek bize yakmaz.
Ferhat sevgiliden bahsedince mutsuz gnl kendine gelmeye balad.
Dedi ki: Ey kavuma meclisinin dostu! Beni kandrma.
Sevgili, nerde bu sefil nerde?
O hma nerde, yuva nerde?
Bu sevgili dedikodusu yalana benzer. Ey edepli haberci! Beni aldatma.
Yok yere konuup laf kalabal yapma. Doruyu syle, bo konuma.
Gelmez ol bezme yr ser-kedr Gelse de hlimiz mevvedr
Sanma rn ile berberdr Yrim ondan cefda berterdr
Kh-kenlikle fahr olunmaz ana Ghice arh yakdururd bana
Yine bir ferne demez idik Bir nigh- hazne demez idik
El-hazer el-hazer kim ey Ferhd Sanma kendin gibi beni rgad
Yr eer yoksa ben helk olurum Sanma czce derdnk olurum
Bana h itdrrseniz billh Eylerim glsitn- ak tebh
Saknn h- ule-pmdan Havf idin havf kanl yamdan
Ben sizin gibi mbtel deilim Suhre-i bezm-i ibtil deilim
Mlk-i ak ire pdihm ben ehriyr- fign-siphm ben
Bun elence sanma ey hem-rh Karagz emas deildr h
idp Kh-ken bu gftr Alad inledi idp zr
Dedi ey rh- gamda yoldam Mekteb-i akda sebakdam
knn szinde kizb olmaz Sdknn szinde kizb olmaz
Syledimse dr kahr olaym Mey-i rn iinde zehr olaym
rmeyem B-stna dnyda Kasr- rne bulmayam cde
Yr yoksa tkr benim yzme timd itme bir dah szme
Eyleyip Kh-ken bu rtbe kasem Basd zzet reh-i visle kadem

Sevgili bana buyruktur, o meclise gelmez. Gelse de hlimiz harap olur.
irinle ayndr sanma, sevdiim eziyette ondan daha stndr.
Ona da kazmakla vnlmez.
Bana bazen gkyzn yaktrrd.
Yine de bir aferine demezdik. Hznl bir baka demezdik.
Ey Ferhat! Sakn ha beni de kendin gibi rgat sanma.
Azck dertleneceimi sanma!
Sevgili olmazsa ben lr giderim.
Vallahi bana ah ektirirseniz akn gl bahesini yakar ykarm.
Alevler saan ahmdan saknn. Korkun, kanl gzyamdan korkun!
Ben sizin gibi tutkun ve dknlk meclisinin maskaras deilim.
Ak lkesinde padiah benim. lklardan ordu yapan sultanm.
Ey yolda, bunu elence sanma! Ah ekmek Karagz perdesine benzemez.
Bu sz duyan Ferhat, alayp szlanmaya balad.
Dedi ki: Ey gam yolunda yoldam, ak okulunda snf arkadam!
klarn sznde yalan olmaz. Dorularn sznde yalan olmaz.
Yalan sylediysem yklaym, tatl arabn iindeki zehir olaym.
Dnyada Bistuna ulaamayaym. irinin kkne yol bulamayaym.
Sevgili orada deilse gel yzme tkr. Bir daha da szme gvenme.
Ferhat bu kadar yemin edince zzet kavuma yoluna ayak bast
Glen-i Akn dier mesnevilerden farkl ynleri nelerdir?

YENEHRL AVN VE ATEGEDE
Avn Bey, bugn Yunanistan snrlarnda kalm Yeniehir (Larissa)de dodu. Babas Yeniehir erafndan Sdk Ebubekir Paadr. 1854 ylnda Abdurrahman Sami Paa Vidin
valisiyken onun yannda ktip olarak alt. stanbula dndkten sonra Beikta Mevlevihanesi eyhi Nazif Dedenin kz Emine Hanmla evlendi. Badat valiliine atanan Mustafa
Nuri Paann divan ktipliini yapt (1859-60). Daha sonra bir sre memuriyet sebebiyle
Geliboluda alt. Hayatnn son zamanlarnda skdarda memurluk yapt. 1883 ylnda
vefat etti. Mevlevilii benimseyen Avn Bey, dervi yaratll bir kimsedir. Eserleri yle
sralanabilir:
Divan: Damad evki Bey tarafndan bastrlmtr (stanbul 1306/1888). Avnnin 3000
beyitten fazla iirini iermektedir.
Abname: Bahariye mevlevihanesinde ekilen susuzluu dile getirmek amacyla yazlan,

manzum-mensur kark, dileke trnde, secili bir eserdir. II. Abdlhamite sunulmu ve Eref
Gazetesinde yaymlanmtr.
Mirat- Cnun: Davranlar normal olmayan insanlar anlatan mesnevi nazm ekliyle kaleme
alnm ancak yarm kalm bir eserdir. Aruzun feiltn/feiltn/feiln kalbyla yazlmtr.
Ategede: Farsa atelik/ateli yer anlamna gelen Ategede, eyh Galipin Hsn
Akndan esinlenilerek kaleme alnm bir mesnevidir. Bu mesnevi, 249 beyit ve dokuz ksa
fasldan meydana gelen yarm kalm bir eserdir. Aruzun mefl mefiln feln kalbyla
yazlmtr. Eserde, batan sona ate ve atei artran kelimelerin yan yana getirildii
grlr. Ate, volkan, ule (kvlcm), kl, em (mum), nr (ate), niran (cehennem) gibi
atele ilgili kelimeler; krmz, lal (krmz renkli deerli bir ta), yakut (krmz renkli deerli
bir ta), bade (arap), hurit (gne) vb. krmz ve kzllkla ilgili kavramlar bir aradadr. air,
eserine Ategede adn verdiini,
Sermyesi nr u nrdur heb
Hep k ve ate kullanld iin
tegededr dedimse enseb
atelik/ateli yer desem yakr.
beytiyle ifade eder.
Yeniehirli Avn, mesnevisine atei ven, atein nemini bildiren, bu yzden atele ilgili
kavramlara yer veren beyitlerle balar. Giri niteliindeki bu blm mesnevinin adn verdii
beyitle bitirir. Ahvl-i Nr- Mecz (Mecazi Atein zellikleri) balkl blmde atein
zelliklerini sayar. Ardndan gz- Dstn (Hikyenin Balangc) balkl blme geer.
Konusu:
Hikye, Pervane adl bir derviin ak ateine yanarak kulaktan duyduu bir gzele k
olmasyla balar. Pervane, sevdiini bulmak zere Ateabad lkesine doru yola kar. Yolda
bir haberciye (Peyk) rastlar. Sul Cevb- Peyk Pervne (Haberciyle Pervanenin Soru
Cevab) balkl blmde haberciyle Pervanenin konumalarna yer verilir. Pervane yoluna
devam ederken aniden her taraf youn bir karanlk kaplar. Bu blm Zuhr- eb (Gecenin
Ortaya k) balyla anlatlr. te Efrhten-i h (Padiahn Ate Yakmas) balkl
blmde, Ateabad lkesi padiahnn Pervaneyi durdurmak zere bir ate yakmas anlatlr.
Pervane, ateten kamak yle dursun, o atee girmek iin can atar. Atein iine girince ate,
bir gl bahesine dner. Pervane, bu gl bahesinde sevdiine kavuur. Ancak bu sevin an
uzun srmez. Kinat byk bir grlt kaplar. Bu srada Gayret adl kara bir adam ortaya
kar. Ategede, Gayretin zelliklerinin sayld bu blmle yarm kalr.
rnek 3 (Ategededen)
J3\ 4^ j- ^_^^P jJ 4a^ ^jj^ f-jS

îjj oL^ jâaÎj Ij
îjj (Ol^- Jâaj JjS
ûP
Ûp ^^j^ 4-*^ liJjj jjLi) 4j/ iK- ^jT
jjJijl^ ÂP
jj^ 4** A
(jlj
4jjjj
J^l
^JJjjPjj 4Uj!
0K3 ^*jj^ ^ J.iij Aij/
O- Ajl Jjj^ ^J oAsAjjs
f"jAJl J* oJlj ^ ^^j (JjAjI JSl oAl Â_Jjl
j^j^ j jJ ^j^ oA_j&
jK i
^ j jlj j jjj J"1 ojj-jl jljlj jJ 4_jj (JJjjjj l^ 4j^j i^j
ojj^ LL^ oAâ^^
LjL^ Âjj oJ 4AJ jj
j'j jJ^ Jj ^Jj^jjj
ij j^* j- Jjj A^
(JjjJjl v/?S" ^^jjS"^jT jjjjJjl l ^^'
^"T ^ljj j ^ j j^3 fl^ j j ^-_ j
Â^jJ 4jl^_I1 4jJj Jj ^ Â-^jjJ 4jI^ jj
IjJ^ vjslj Âijl 4^ jj
^S^^ o/ o/ 4j 4S /i
l^ -U^S"" v^S ÂiiJj
ljA^ vl oj^J 4a^ jjj
jj_j/l^ 43^-t âJ JaJ jj^^j/^^l qK^1j ojslj
jAiA^^ Aij J j^^ 4S""
jAiAÛjl o/a^^
Jjj fjis jJ ^jijAjJ jjj jû^S''" 4^^-iP* -J
aJ/^ 4 jl ^-UasIj ^lj aJ/^ 4^jjJjl î Aa*jj^
ljlj
4^_dji oj^jl jjj
jjj3 jjJjl
jJJ^J
v|
^j* ÛJl jl j^ ^3^ j jAjl^ 4j/
jAjjjij gKjj 4S"" ojij Jji jAjjjlKj ^ 4S IjjS
vlj JaJ oAijl
îj1 oJ
gPjj3 jAjl vj ^J^jj i_^jj3 jAjl ^^j^ 3l3j^
jAj/i*lp jj ojslj jAj/i*lp jj o^js lj
^"' J^
4jjj 4Jwji ^ ^S*"
4j ji^ o^S gîiP J/^
4jjjJ ^"'
C^lj
^ll3l (jjj3 4a^ (_ ^l" 4si^3 ^"' Jj
j^ljlt l^ 4sJ3 jj^ jj
j^ljlt /^l J-Sj l^ jj
1 J^-^- ji^l^ jiPl^
1 J^-^- jK^ oAIaJI
(jllil J^l^ 4 oji jj
^jl" j vT jj g 4^-Sa^jI
Jl jAâ^ oAaJI jJjP^
JU
j g JjJjl oAU"' l-l" vl^l
l^ 4a* jJ JjAis
4JlÎ^1 4^jjS ojûjl aJ/^ Ja AjIj oaKujT
(Aslj
ojJ 4j jj,
(Aslj ^l^-ji ojJ 4jjjJ
jjjlj j Jjj 4/j^ t- _^_-j1 4^Âj Jj oA^K^^^j'
Ben haste-i te-mizcm Kim szi-i snedr ilcm
T yanmaycak hayt bulmam Kl olmaycak nect bulmam
Ben ser-ho- ule-i akm Volkan gibi ule-c- akm
te bana mye-i bekdur Billh gd-y cn-fezdur
Ser-mest-i mdm- ule-hrm Pervne-i em-i hsn-i yrm
jl jU Jj^l
jAjl^ oL^ jAjlSAjj j^P 4L^
lK1 ÂS ijj^-t 4u"T jSl Âljl ^*" 4UjT
jjKj oj/^ Vjl ^"T 3 jjKj oj/j ^ls oJj_3
^/p j^ jj oaKuj'
J ^jj oAji 4I^j_Jj ^T jj ^ j ^.j' jJa j/j/j oAûU
jj^ _j^ JaJIj 4j jjj jj^ ^l^-jl Jj^ 4jl*lS
Jj jj b 4JV o-j/_jajS Jj jj b 4JI) oJjJiS
<>"' r1^ (j^ (>"T g
^J vj^ <v/aÎ ev j^*
l^"T vljj j 4 jjT
Ben, ilac gnl yanmas olan ate yaradll bir hastaym.
Yanmadm srece yaayamam, kl olmadan kurtulamam.

Ben, ak alevinin sarhouyum. Akla volkan gibi alev pskrrm.
Vallahi, benim ayakta durma nedenim ve yaama sevincim atetir.
Alev yiyen arabn sarhouyum. Sevgilinin gzellii mumuna pervaneyim.
n: Divan iirinde hem lke hem de san kvrm anlamnda kullanlr.

Tr: Hz. Musa'nn Allah'n tecellisine tank olduu dan addr. Orada Allah'n nurunu ate
biiminde grd anlatlr.
Ecz-y hamrimi muhakkak tee yourd kabzatl-Hak
Mnend-i tfeng-i szi-efgen Kundakda iken hark idim ben
Ms gibi nra meyl iderdim Olsayd elimde ekl iderdim
Herkesde hev-y drr cevher Ben mil-i nr u nr u ahker
te diseler yanar erirdim Nrn- belya cn virirdim
Tabmda mahabbet-i harret Bir rtbede buld kim nihyet
Virmezdi dil-i hezr-pre Sad verd-i behite bir irre
te grsem kebb olurdum Hasret-ke-i iltihb olurdum
Fikr shan u zebnm te em leb cism cnm te
Dil pta-i imtihna ddi te gibi bir mekna ddi
Hk itdi beni yakup ser--p te gibi bir meh-i tecell
Amm ki ne mh mh- ser-ke Hrd gibi tamm te
Zlfinde glb- glen-i cn Nr- siyeh ire b- hayvn
Lal-i lebi turfe hnmn-sz Ykt velkin sumn-sz
Zlfi ki sevd- bend-i ndr Zencr-i siyh- tendr
Dendnlar drr-i kulzm-i nr Leb gonce-i germ-i glen-i Tr
Billh yakr o meh cemle Hrd-i mnr olursa hle
Deyr ire olnca vechi tbn Tasvr-i Mesh olur frzn
Sk sun o ten arb Kim mye-i cndur b u tb
Allahn iradesi kesinlikle hamurumu atele yourdu.
Ate eden bir tfek gibi daha kundaktayken yanyordum.
Hz. Musa gibi atee ynelir, elimde olsa ate yerdim.
Herkes inci peinde ama ben ate, k ve kora meyilliyim.
Ate deseler yanp erirdim. Bela cehennemi iin can verirdim.
Yaratlmdaki ate sevgisi o hle geldi ki,
bin para olmu gnlm, bir kvlcm yz cennet glne deimezdi.
Ate grsem kebap olurdum. Yanmaya hasret ekerdim.
Dncem, szm, dilim, gzm, dudam, tenim, canm hep ate.
Denenme potasna giren gnl, ate gibi bir yere dt.

Ate gibi parlayan bir ay yzl, beni yakp batan ayaa topraa evirdi.
yle byle bir Ay deil. Gne gibi tamam ate, ba kaldrm bir Ay
Sanda, kara k iinde, hayat suyu gibi, can gl bahesinin gl suyu var
Lal duda ocaklar yakyor. Yakut ama g yakan bir yakut.
in seddi gibi olan sa ateten siyah bir zincir...
Dileri nur okyanusunun incisi; duda Tr gllnn kzgn goncasdr.
Vallahi parlak gne, o ay yzlye hale olsa yakr.
Yz kilise iinde parladnda Hz. sann tasviri yanmaya balar.
Ey saki! Harareti yaam kayna olan
o ateten arab sun.
Ol bde ki rengi nrdandur Gy ki leb-i nigrdandur

Mnende-i lal-i nb- dil-ber Bir nm da olmu tenter
Pld mzb ider fr Tfn serb ider fr
Ykt- revn- kndur Y kt- revn- kndur
Sk sk be-hakk- te te gibi olma byle ser-ke
Sal aklm krre-i cnna Yak cismimi te-i derna
Ey sne-frzum fitbm Yok te-i iftirka tbm
Bu sz- firka cn dayanmaz Bir cn degl sumn dayanmaz
Talar talar tahamml itmez Elbette ciger tahamml itmez
Hicr tei el-yz billh Yannda msv kh ile kh
ir ki er- bezm-i dildr Yaklmada std- kldr
Bilmez uar be-hakk- Vehhb Hrd mi yoksa kirm-i eb-tb
Bir zerreye saymaz fitb dke mey-i pr-b u tb
irler elinde hdr ml tede olur m ziynet l
em-i ebi mh-tb- tbn Kandl-i mezr ule-i cn
nda grince istihle tegede yapdm ehl-i hle
Pervnelere er yakdm Dvnelere oca yakdm
Sermyesi nr u nrdur heb tegededr dedimse enseb
Ate rengindeki o arap, sanki gzel sevgilinin dudandan getirilmitir.
Gnl alc sevgilinin lal duda gibi bir ad da daha ateli olmu.
Parlak elii eritip tufan serap eder.
klarn ruhunun yakutudur, ya da klarn ruhunun gdasdr.
Saki, saki! Ate hakk iin byle ate gibi bana buyruk olma.
Aklm lgnlk kresine sal Tenimi gnl ateiyle yak.
Ey gnlm yakan, ey gneim!

Ayrlk ateine dayanacak gcm yok.
Bu ayrlk ateine can dayanmaz.
Deil can, gkyz dahi dayanmaz.
Dalar talar katlanamaz. Tabii ki cier de dayanamaz.
Allah korusun ayrlk ateinin nnde da ile saman p ayndr.
Gnl meclisinin kandili olan air yaklmada ba ustadr.
Allah hakk iin airler gne mi yoksa ate bcei mi, ayramazlar.
Parlak ve saf arab itike gnei bir zerreye saymazlar.
Mal mlk, airlerin elinde hi deerindedir. Hi atete ss ps olur mu!?
Gecesinin mumu parlak ay , mezarnn kandiliyse can alevi.
Dzyaz imkan vermeyince gnl ehli iin bir Ategede yaptm.
Pervanelere mum, lgnlara ocak yaktm.
Hep k ve ate kullanld iin Ategede demem yakr.
Ahvl-i Nr- Mecz

Mecaz Atein Hlleri
te sfat- hayt- Ate cann hayatta
cndur
olduunu gsterir,
Ser-mye-i mr-i yaamn
zindegndur
sermayesidir.
tele zuhra
Her ey atele ortaya
geldi imkn
kt,
tele taayyn itdi kinat atele
ekvn
grnmeye balad.
B-te olan
Atei olmayan,
cemda benzer
bitkiye benzer,
Efsrde kalan
tpk snm kl
remda benzer
yn gibi.
tegededr
Dnya saray bir
sary- lem
ategededir.
Dil-shte anda
inde insanolunun
nev-i dem
gnl yanar.
Gl te llezr Gl, lale bahesi hep
te
atetir.
Glende yanar Gl bahesinde bin
hezr te
ate/blbl yanar.
Pervne yank
Pervane yank, kandil
er szn
yanmada.
Kne hark oca Kk yanyor, ocak
szn
yanmada.
Khsrda lle d- Dada lalenin gnl
ber-dil
yank, gl
Glzrda jle d- bahesinde iy
tanesinin gnl
ber-dil
yank.
Mey te germ-i arap ate, kadehin
cm te
scakl ate.
Esbb- tarab
Elence aralar
tamm te
tamamen ate.
Ski te arb
Saki, arap, ney ve
te
kanun sesi; hepsi
vz- ney
ate.
rebb te
zet
XIX. yzyl mesnevilerini tanyabilmek,
XIX. yzylda farkl konularda mesneviler yazlmtr. Tanzimat dnemindeki romana gei
srecinde son aama olan bu mesnevilerin muhtevas nceki yzyllara gre biraz daha
farkldr. Bu yzylda yazlm belli bal mesneviler unlardr: Keecizade zzet Mollann
Glen-i Ak ve Yeniehirli Avnnin Ategedesi alegorik anlatmn benimsendii eserlerdir.
ift kahramanl ak hikyesi olarak Mehmet zzet Paann Yusuf u Zleyhas ve Keecizade
zzet Mollann yarm kalan Naz u Niyaz vardr. Din ieriiyle Selam ve rad Babann
Mevlid isimli mesnevileri dikkati eker. Siyasi talama ve mizah trnde Keecizade zzet
Mollann Mihnetkean ve Bayburtlu Zihnnin Sergzetnamesi mehur olmutur. Tarih
konular ileyen Hayrnin Zafernamesi ve Rzaynin Manzume-i Sivastopolu ise artk iyice
ilevsizleen gazavatname geleneine balanabilir. ret hayatyla ilgili olarak da Antepli
Aynnin Sakinamesi saylabilir.
Mesnevi geleneindeki deiimi aklayabilmek,
Bat edebiyatndaki roman tr Trk edebiyatna girmeden nce, anlatma esasna dayal
konular mesnevi tarznda ilenirdi. XIX. yzyldan nceki mesneviler, gelenein kurallarna
uygun biimde tasarlanm eserlerdir. XIX. yzylda yazlan mesneviler gelenein imknlarn
kullanm olmakla birlikte teknik ve ierikleriyle baz yenilikler tar. Gerek kiilerin olmas,
gereki tasvirlere nem verilmesi, diyalog tipi konumalarn daha youn grlmesi, eski
mazmunlarn yeniden ele alnp ilenmesi ve manzum-mensur kark yaplarn varl
(Bayburtlu Zihnnin Sergzetnamesi gibi) nedeniyle bu yzyl mesnevileri, Tanzimat
dnemindeki romana geite kpr ilevi stlenir.
XIX. yzylda yazlm mesnevilerden Yeniehirli Avnnin Ategedesi ve Keecizade zzet
Mollann Naz u Niyaz yarm kalm eserlerdir. Yeniehirli Avnnin Ategedesi, sembolik
kullanmlarn younlukta olduu bir mesnevidir. Keecizade zzet Mollann Glen-i
Aknda olayn kahraman airin kendisidir. zzet Mollann bir dier mesnevisi
Mihnetkeanda daha nceki yzyllarda alk olunmayan gereki gzlemler, gereki tipler
ve d dnyaya ait gerek tasvirler n plandadr. Mihnetkeann iinde gazel, kaside, kta,
rubai gibi nazm ekilleri olmas nceki yzyllara gre bir baka farkllktr. Bayburtlu
Zihnnin Ser- gzetname isimli mesnevisinde manzum paralarn bir ksm hece, bir ksm
aruz lsyle yazlmtr.
88 zzet Molla ve Yeniehirli Avn Beyin mesnevilerini taV3 nyabilmek,
Keecizade zzet Molla, klasik edebiyatn XIX. yzyldaki en dikkate deer
temsilcilerindendir. Klasik tarzda yazd iirlerini Divan- Bahar- Efkr adl divan ve Hazan-
sar adl divanesinde bir araya getirmitir. Bunlarn dnda mesnevisi vardr. Dolaysyla
XIX. yzyl mesnevi edebiyatnda zzet Mollann nemli bir yeri vardr. Bu mesnevilerden
Mihnetke- an, Keana srgn edilen airin bir yllk srgn macerasn anlatr. Eser, 4166
beyit ve 6 tahmis bendinden oluur. Bu mesnevide stanbuldan Keana gidite urad
duraklar, Keanda bandan geen olaylar biraz hiciv biraz da mizahla kark bir dille anlatr.
zzet Mollann bir dier mesnevisi Glen-i Ak, 300 beyitten oluan alegorik bir mesnevidir.
Bu mesnevide, eyh Galipin Hsn Ak mesnevisinin etkisi hemen hissedilir. air, Mevlevi
disipliniyle yazd bu mesnevisinde, Mevlanaya rastlayana kadar geirdii yolculuk
aamalarn tek tek anlatr. Bu ynyle tasavvuftaki seyr-i sluk geleneine de gndermede
bulunmutur. Naz u Niyaz adl mesnevisi ise yarm kalmtr. air, Sebeb-i Nazm ksmyla
bitirdii 301 beyit kaleme alm, ancak mesneviyi tamamlamaya mr yetmemitir. Buna
ramen zzet Molla, mizahi slubu, gzlem yetenei ve gereki tasvirleriyle Trk mesnevi
edebiyatnda yer edinmitir.
Yeniehirli Avn Bey ise Hsn Ak etkisiyle Ate- gede adl bir mesnevi kaleme alm, ancak
tamamlayamamtr. air, batan sona ate imaj erevesinde oluturduu bu mesnevisinde
yenilik peinde olduunu her ynyle belli eder. Yer yer gereki tasvirlere bavurur. air,
atelik/ateli yer anlamna gelen Ategedeyi Hsn Aka nazire olarak yazmtr. Eser, 249
beyit ve dokuz ksa fasldan meydana gelir. Avn Beyin bir baka yarm kalm mesnevisi de
Mirat- Cnun (Delilik Aynas) adn tar. Eser, davranlar normal olmayan insanlar anlatr.
jSI XIX. yzyl mesnevilerinde Hsn Akn etkisini de- ^4 erlendirebilmek,

XIX. yzylda yazlm baz mesnevilerde Hsn Akn etkisi ak bir ekilde grlr.
Yeniehirli Avnnin Ategede isimli yarm kalm mesnevisi, ate etrafnda bir alegori dnyas
oluturmas ynyle Hsn Aka benzer. Avn, eyh Galipin ate denizinde mumdan
gemiler yzdrmesinden etkilenmi, eserinde btn yaratlmlar ate hayali etrafnda
toplamtr. Atele ilgili pek ok tebih, istiare ve mecaza bavurmu, atein zengin armlarndan faydalanarak tamlamalar oluturmutur. zzet Mollann Glen-i Aknda da benzer bir
durum sz konusudur. Hsn Ak vesilesiyle Mevlanann Mesnevisi yeniden airlerin
ilgisini ekmitir. eyh Galip gibi Mevlevilie bal olan zzet Molla da bu mesnevisinin
sonunda pir diye nitelendirdii Mevlanann yardmyla akn varl ierisinde kendini eritir
ve sonsuzlua ular. Eserin ieriine bakldnda Hsn Aka benzer pek ok hayalle karlalr. zzet Mollann yolda giderken ylanlarn istila ettii bir vadiden gemesi, ateler
pskren bir ejderha tarafndan yutulmas ve bu ejderhann Allah tarafndan ate kresine
ekilmesi Hsn Akn hayal dnyasna uygun manzaralardr.
Kendimizi Snayalm
1. XIX. yzyldaki baz mesnevileri nceki yzyl mesnevilerinden ayran en nemli zellik
1. Gzleme dayal gereki sahneler iermesi
2. Ak konusunun hkim olmas
3. Dier yzyllara gre en ok mesnevinin bu yzylda yazlmas
4. Mesneviyi oluturan fasllarn farkl sralanmas
1. erisinde farkl nazm ekilleri barndrmas
5. Aadaki seeneklerden hangisinde, XIX. yzylda eyh Galipin Hsn Aknn
etkisiyle yazlm alegorik mesneviler bir arada verilmitir?
1. Ategede-Sakiname
2. Mihnetkean-Sergzetname
3. Glen-i Ak-Yusuf u Zleyha
4. Ategede-Glen-i Ak
5. Glen-i Ak-Sakiname
6. Aadaki mesnevilerden hangisinde gazel, kaside, rubai, kta gibi nazm ekillerine
rastlanr?
1. Sergzetname
2. Ategede
3. Mihnetkean
4. Yusuf u Zleyha
5. Sakiname
7. Srgne gnderilen bir airin, dneminin siyasi otoritesini eletirmek amacyla yazd
mesnevi aadakilerden hangisidir?
1. Zafername
2. Mihnetkean
3. Sergzetname
4. Ategede
5. Manzume-i Sivastopol
8. Aadakilerden hangisi, Mevlevilik sevgisini yanstan elerle ssldr?
1. Naz u Niyaz
2. Ategede
3. Mevlid
4. Sergzetname
5. Glen-i Ak
9. Aadaki mesnevilerin hangisinde, belirgin bir Hsn Ak etkisi vardr?
a. Mihnetkean
b. Yusuf u Zleyha
1. Leyla ile Mecnun
d. Ategede
e. Zafername
OAjUJ jjj
jjsjl
jp j
1. Yukardaki beyit, hangi seenekte Latin harflerine doru aktarlmtr?
1. Yzi nr- mndan olmu beri / bu deyr-i zemnin odur kfiri
2. Yzi nr- mndan lm biri / bu deyr-i zemnin o der kfiri
3. Yzi nr- mndan olmu beri / budur zemnin odur kfiri
4. Yzi ne var eymndan lm biri / budur zemnin odur kfiri
5. Yzi ne var mndan olmu beri / bu deyr-i zemnin odur kfiri
6. Akn eyledi s-be-s cybr / Sararm idi korkusndan bihr beytinin dilii evirisi
aadakilerin hangisinde doru verilmitir?
7. Irmak, su su akn eyledi. Buhar, korkusundan sararmt.
8. Buhar korkusundan sararan nehir, taraftarafakn eylemiti.
9. Irmak taraftarafakn etti. Denizler, korkusundan sararmt.
1. Irmak taraf taraf akn edince denizler, korkusundan sararmt.
2. Korkusundan sararm denizleri gren rmak, taraf taraf akn etti.
OJ/j
4jI j/j
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Yukardaki beyit, hangi seenekte Latin harflerine doru aktarlmtr?

Sana yazk deil mi ey nln / Yaryla cnb eylesn yaran
Sen yazk deil mi ey nln / Yr ile cnb eylesin yran
Sana yazk deil mey ey nln / Yr ile cnbi eylesn yran
Sana yazk deil mi ey nln / Yr ile cnb itsn yran
Sen yazk deil mi ey nln / Yr ile cnbi eylesn yran
1. Gl te llezr te / Glende yanar hezr te beytinde geen hezr kelimesinin
beyte katt anlamlar aadaki seeneklerin hangisinde birlikte ve doru verilmitir?
1. gl-blbl
2. yz-blbl
3. gl-bin
4. bin-blbl
5. gl-yz
1.
2.
a Yantnz yanl ise XIX. Yzyl Mesnevileri konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise XIX. Yzyl Mesnevileri konu
sunu yeniden gzden geiriniz.
1. c Yantnz yanl ise Mihnetkean konusunu yeni
den gzden geiriniz.
1. b Yantnz yanl ise Mihnetkean konusunu yeni
den gzden geiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
e Yantnz yanl ise Glen-i Ak konusunu yeniden gzden geiriniz.

d Yantnz yanl ise Ategede konusunu yeniden gzden geiriniz.
a. Yantnz yanl ise rnek 1 (Mihnetkeandan) konusunu yeniden gzden geiriniz.
c. Yantnz yanl ise rnek 1 (Mihnetkeandan) konusunu yeniden gzden geiriniz.
e. Yantnz yanl ise rnek 2 (Glen-i Aktan) ko

1. d. Yantnz yanl ise rnek Metin 3 (Ategededen)
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Keecizade zzet Molla, Keana srgn edildikten sonra bir yl ierisinde bu mesnevisini
yazm, adn da Mihnetkean koymutur. airin bu ad vermesindeki neden, mihnetkean
terkibinin iki anlama gelebilecek bir arm barndrmasdr. Buna gre mihnetkean
terkibi Arapa sknt, dert, keder anlamndaki mihnet ve Farsa ekenler anlamna gelen
kean kelimelerinden olumu bir yapdr. Mih- netkean, sknt ekenler demektir. Bunun
yansra mihnetkean terkibinde geen Kean kelimesi airin srgn edildii Edirnenin
Kean ilesini de artrr. Bylece, Kean sknts anlamna da gnderme yaplmaktadr.
Bu yzden zzet Molla, gzel bir kelime oyunuyla bu mesnevisine Mihnetkean adn vermitir.
Sra Sizde 2
Glen-i Akta olayn kahraman airin kendisi, yani zzettir. Eser, bu ynyle dier ak
mesnevilerinden ayrlr. nk ak mesnevilerinde Mecnun, Ferhat, Tahir, Kerem gibi hayal
kahramanlar vardr. XIX. yzyla gelindiinde mesnevi nazm eklinde grlen deiimlerden
biri de gerek elerin mesnevi kurgusuna dahil edilmesidir. Glen-i Akta zzet Molla,
mesnevinin ana karakteri olarak birtakm olaylarn ierisinde yer alr. Dier ak
mesnevilerindeki kahramanlar yardmc tipler olarak kullanr.
Sra Sizde 3
Ategede kelimesi, atelik/ateli yer anlamna gelmektedir. Farsa gede eki, eklendii
kelimeye yer anlam katar. Ayrca ategede kelimesi, ateperestlerin (Mecusiler) byk ateler yakarak ibadet ettikleri tapnaklara verilen addr. Yeniehirli Avn Bey, atele ilgili birok
kelime ve kavram bir araya getirdii iin atelik/ate yeri anlamndaki Ategedeyi balk
olarak semitir.
Ceylan, mr-Ylmaz, Ozan (2007). Bir Srgn aheseri: Mihnetkean. stanbul: Sahhaflar
Kitap Saray.
sen, Mustafa vd. (2005). Eski Trk Edebiyat El Kitab. Ankara: Grafiker Yaynlar.
Turan, Lokman (2008). Yeniehirli Avn Beyin tekede Mesnevisi zerine Bir nceleme.
Turkish Studies. S. M, (Yaz), s. 866-903.
nver, smail (1986). Mesnevi. Trk Dili-Trk iiri zel Says II (Divan iiri). 415-417
(Temmuz-Eyll), s. 430563.
tken Neriyat.
Amalarmz
Osmanl nesrinin XIX. yzyldaki tarihsel geliimini aklayabilecek, XIX. yzyl nesir
trlerini ve yazarlarn tanyabilecek,
XIX. yzyl nesri zerine deerlendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Biyografi
Sefaretname
Tarih
Seyahatname
Vakanvis
Belagat
Gazavatname
Gramer Mneat
indekiler
XIX Yzyl Trk Edebiyat XIX. Yzylda Nesir
XIX. YZYIL NESRNE GENEL BR BAK|
XIX zyl llk y
y
.'
XIX. YZYILDA MENSUR TRLER
XIX. YZYIL NESRNE GENEL BR BAKI
Edeb olaylarn siyasal ve toplumsal gelimelerden bamsz olamayaca, bilinen bir gerektir.
Bu durum, genellikle iine kapal, toplumdan ve hayattan kopuk bir edebiyat olmakla
eletirilen klasik Trk edebiyat iin de geerlidir. Hatta edebiyatn sosyal ve siyasal olaylarla
ilikisi, Trk edebiyat tarihinin hibir safhasnda XIX. yzyldaki kadar i ie ve birbirini
tetikler mahiyette olmamtr.
XIX. yzyl, deiim ve araylarn ok youn ve eitli yntemler denenerek yaand bir
dnemdir. Bu yzylda yenilik ve deiimler, sadece eitim ve bilim alannda deil edebiyat
dnyasnda da kendini gsteriyordu. Paris ve Londraya okumaya gidenlerin dnleri siyaset
sahasnn yan sra toplum yaps ve edebiyatta da muazzam bir farkllamay getirmiti. Bu
farkllama, eski yzyllarn Sebk-i Hind ve Mahallleme gibi slup araylar dzeyinde
deil, bsbtn toplum hayatn etkileyecek bir yneliti. Ne var ki, ban Namk Kemal, Ziya
Paa ve inasinin ektii yenilik taraftarlar ve onlarn -ok da mtecanis olmayan- edeb
anlaylar btn edebiyat dnyasn kuatan bir genilii yakalayamyordu. Toplumun adeta
uuraltna ileyen, uzun asrlara dayal klasik sanat ve estetik anlay, bir kanaldan gl bir
ekilde varln devam ettiriyordu. Kendilerine XVII. yzyl airlerini rnek alan edip ve
airler tarafndan kurulan Encmen-i uara, divan iirinin dt yerden yine kendi
imknlarn kullanarak kalkabileceine dair bir anlaya sahipti. lk mdavimleri arasnda
Namk Kemal ve Ziya Paann da bulunduu bu topluluk yelerinin temel asgari mterekleri
iirde eskiye ynelii ve klasik tarz devam ettirme hususundaki kabul ve srarlardr.
Sonradan Tanzimat Edebiyat adyla anlmaya balanacak olan Bat etkisinde gelien Trk
edebiyatnn balangc olarak ilk zel gazete olan Tercman- Ahvalin yayn hayatna
balad 1860 yl gsterilir. Ne var ki her edeb hadise veya akm, ilk nveleri, balangc,
gelime safhas ve sonularyla belli bir sre ierisinde cereyan eder. Bir bakma, geen
yzylda yazlan Muhayyelat- Aziz Efendi bu yeni dnemin habercisi gibiydi. u veya bu
sebeple Batya giderek orann yaantsn, idar yapsn, eitim-retim ortamn gren Jn
Trkler, oradaki gzlem ve birikimlerini belli kabullerle birlikte stanbula tarken elbette
lkeyi yabanc edebiyatlarla da tantrmlard. Tanzimatlarn edebiyat anlaylarna gre
eski edebiyat, diliyle, nazm ekilleriyle, mazmunlar ve edeb sanatlaryla btnyle terk
edilmesi gereken bir ucube idi. Ban Namk Kemalin ektii bu anlay sahipleri teoriyi
pratie dntrmede, zellikle de dilde sadeleme hususunda, pek baarl olamamlard.
Edebiyatta zellikle iirde hem muhteva hem de ekil hususunda kesin dnm ve yenilenme
ancak Abdulhak Hamit (Tarhan) ile gerekleebilecekti.
Osmanl devleti iin gerileme ve k, Osmanl aydn iin araylar devri olan bu yzylda
klasik edebiyatn geliiminde ok nemli ileve sahip olan sanatkr-hmi ilikisindeki anlayn
deimesiydi. Bu yzyla gelinceye kadar hemen btn padiahlar iir ve edebiyatla
ilgilenmiler, airleri musahip edinmi ve onlara byk oranda destek olmulard. Pek ou
divan sahibi olan padiahlara XIX. yzylda artk rastlayamyoruz. Yzyl banda lham
mahlasyla iirler yazan, divan sahibi air ve musikiinas III. Selim dnda bu asr padiahlar
iir ve edebiyatla ilgilenmemilerdir. Bu da iir, sanat ve edebiyatn gelimesini olumsuz ynde
etkileyen nemli bir etken olarak karmza kmaktadr. Bununla birlikte XVIII. yzyldan
itibaren airlerin oaldna dair nkteli, alayc ve tariz- li ikyetler eksik olmamtr. XIX.
yzylda ortaya konulan mensur eserler de nitelik asndan olmasa da nicelik asndan nceki
asrlardan geride deildir.
Hamilik (patronaj) anlayndaki deiim, XIX. yzyl Trk edebiyatna nasl yansmtr?
Geleneksel edebiyat anlay ierisinde iirin nesir karsnda tartmasz stnl vard. XVII.
yzylda Nefye;
Tenezzl eylemem inya eylesem belki
Msebbihn- felek vird iderdi inm
(Nesir yazmaya tenezzl etmem ama eer edip de nesirle yazacak olsam benim yazdm ssl
nesir gkteki meleklerin srekli azlarnda tekrarlayp durduklar bir sz olurdu.)
dedirten anlay, nesir yazmay -iire gre- tenezzl meselesi grmek ve nesre yukardan
bakmak, ne Nefnin ahsna ne de onun devrine zgdr. ok tannm bir airin ak bir itiraf
olduu iin alntlanan bu beyitte ifade edilen yaklam, klasik Trk edebiyatnn
balangcndan sonuna kadar devam etmitir. Yani nesir, doas gerei direnci peinen yitirmi
gibiydi. Bu devirde nesirle ilgili tartmalar anlalr olup olmama noktas zerinde
younlamtr. Bu tartmalarn ekseninde Ziya Paann iir ve na adl mehur makalesi
bulunmaktadr. Nefnin bir tenezzl meselesi olarak grd nesir, yeni edebiyatlar
nazarnda kmsenmek yle dursun nazma stn tutulmutur. Mesela Namk Kemal, nesir
dilindeki syleyi kusurlarn (rekket) aamamaktan ve manzum szn ilk gz ars
grnmesinden tr iire meylettiini, aksi halde bir beyit bile sylemek istemediini belirtir:
Nesrimde rekket olmasayd Evvelce gzm de dolmasayd Hi nazma temyl eylemezdim

Bir sadece beyt sylemezdim
Eski nesir yazarlar, eserlerinde iire yaklaan bir gzellik ortaya koymaya alrlard. Seci
merak, birbirine bal cmleciklerle dolu bir trl sonu gelmeyen uzun cmleler ve allmadk
Arapa-Farsa kelimelerle tasannu (=sanat yapma) endiesi de eklenince metinler ancak belli
kimselerin zp anlayabilecei bir hl alyordu. te bu yzyl, bu tr nesre kar ilk bilinli ve
temelli eletirilerin yneltildii bir dnemdir. Mustafa Reit Paann emriyle Cevdet Paa
tarafndan kaleme alnan bildiride Encmen-i Dani tarafndan hazrlanacak eserlerde herkesin
kolayca anlayp yararlanabilecei bir dil kullanlmas isteniyordu. Nitekim Tercman-
Ahvalin ilk saysnn, inasi tarafndan yazlan bamakalesinde umum halkn anlayabilecei
bir dil ngrlyordu. Bununla birlikte tpk iir sahasnda olduu gibi nesirde de bu dnm
ok kolay olmamtr. Eski alkanlklardan vazgemenin zorluu bir tarafa, byle bir
sadelemeye taraf olmayan geni bir kitle
vard ki onlar eski tarz nesir yolunu devam ettirdiler. Esasen klasik Trk nesri tabiriyle sz
konusu edilen de bu tarz olmaktadr. Fakat tpk klasik Trk iirinde olduu gibi klasik nesirde
de, yzyla imzasn atacak kudrette bir yazardan, hatta byle bir eilimden dahi bahsedebilmek
zordur. Klasik nesir tarzn srdrmek isteyenler olmasna ramen iirdeki gibi bir srar,
eskilerin deyiiyle sabit-kademlik nesirde grlmez. Bunun en byk sebebi, divan
edebiyatnda nesre verilen deerle ilgilidir. Klasik Trk edebiyatnn iir merkezli bir edebiyat
olmasnn temel gerekeleri yle sralanabilir:
1. iir, vezin ve kafiyenin salad ahenkle daha estetik bir yap arz ettii iin sanat ortaya
koymann en doal ve ilevsel yolu idi.
2. Eski eitim sisteminde ezberin yeri byk olduu iin tamamen retici eserler bile kolay
ezberlenebilmesi iin manzum olarak yazlyordu.
3. Edebiyatlar airlik kabiliyetleriyle deerlendirilirdi. Himaye (patronaj) gelenei iinde
kasideciliin nemli yeri vard.
4. iir dili nesir diline gre daha nce olumutu. Bunda gebe kltrnn hareketlilii ile
iirin ritmik akkanl arasndaki paralelliin de etkisi olabilir.
Tanzimat nesliyle birlikte balatlan divan edebiyatyla ilgili tartmalarn odanda nesir yer
almaz. Eski nesir, iire gre daha hzl bir biimde yerini Tanzimatla birlikte gelien yeni
anlaya brakr. Resm slupla yazlan fermanlar, beratlarn yan sra her trl yazma
metinleri ile mneatlar ve bir ksm hl tercmeleri dnda estetik nesrin adal dili artk terk
edilmiti. Bu itibarla eski nesir, bir anlamda kendi dnmn kendisi yapmtr. Gelenein,
iirde Muallim Naci ve takipilerinin asrn sonlarna kadar srecek olan direniinin nesirde o
kadar dayanak noktas bulamad bir gerektir. Bu, zellikle Tanzimat sonras
dnldnde esasnda tabii bir sonutu. Gazeteyle birlikte Trk edebiyatna giren yeni
trlerin; makale, deneme, zellikle hikye, tiyatro ve romann eski nesir tarzyla ifade imkn
yoktu. Nesir dilindeki kendiliinden ve gereklemesi doal olan bu dnme ramen eski
ina tarznn btnyle ortadan kalkmadn, baka trl bir yazma/kitabet usul bilmedikleri
iin direniin zellikle kitabet grevindekiler tarafndan srarla srdrlmeye alldn
kaydetmek gerekir.
Nesirdeki bu dnm, hibir aalk duygusuna kaplmadan ve eski birikimi inkr etmeden
yeni unsurlar sanatnda iselletirerek gerekletirebilenler iin yeni imkn kaplarn amt.
Bu kap, eski arkn btn zenginlik, ihtiam ve tecrbesinden yararlanmay ihmal etmeyen
ama onda boulup kalma yanlna da dmeden garba doru alan bir kapyd. Ahmet Hamdi Tanpnar, pek ok bakmdan XIX. yzyla damgasn vuran Ahmet Cevdet Paann bu kapdan girdiini ve gelenein btn imknlarn dntrerek ann anlayna uygun bir nesir
dili yarattn Cevdet Paa Hakknda Dnceler balkl yazsnda izah eder ve onun Ksas-
Enbiyas iin eskinin tasfiyesi ile varlabilecek son kemal noktas der (1977: 203).
XIX. YZYILDA MENSUR TRLER
Biyografiler
Nesir dilinin tarihsel geliimi iinde biyografilerin, biyografi gelenei iinde de air tezkirelerinin nemli yeri vardr. XIX. yzylda Trk aydn yeni bir uygarlk arayna ynelince
pek ok baka alan gibi deien ve yenileen insan, edebi sahada da bir beklenti iine girmitir.
Toplumda derinden hissedilen ikilem biyografiye de yansr. XVIII. yzyln klasik
tezkirelerinin yerini, bu yzylda sistemsiz, muhtasar veya tamamlanamam msveddeler
hlindeki tezkireler alr. Dnemin en nemli tezkiresi Fatin Davutun Hatimetul-Eardr.
Eski Trk Edebiyatnn Kaynaklarndan air Tezkireleri adl kitabnzda konuyla ilgili daha
ayrntl bilgi bulacaksnz.
Fatin Davut, Esat Efendi ve Arif Hikmet klasik gelenei srdrrken Mehmet Sira- cettin ve
Mehmet Tevfik, mevcut birikimi deerlendirip btn Osmanl airlerini tek bir eserde
toplamaya alrlar. Fakat bunda baarl olunamaz. yle ki tezkirelere btncl bir gzle
bakmak, geleneksel birikimi ann anlayna gre ele almak ve daha nemlisi sonulandrp
yaynlamak bile Hammere ksmet olmutur. Hammerin Osmanl Tarihi kadar tannmam olsa
da Geschicte der Osmanischen Dichtkunts [Osmanl iir Sanat Tarihi (I-IV, Pesth 1836-1838)]
adl eseri, kurulutan 1834 ylna kadar geen dnemde yetien 2200 Osmanl airinin
biyografisini ierir. Yazar, eserinin ilk cildinin i kapanda kitabnn adn Cami-i Mehasin-i
Zurefa-y Ehlz-Zevk vel-rfan fi-Teracim-i uara-y Devlet-i l-i Osman; kendi adn da
Yusuf Hammer Purgstall olarak gstermitir. Eser, Trkeye evrilmek hatta eletirel bir
yaklamla bu i yaplmak istenmise de bu teebbs gerekleememitir. Mehmet Siracettin,
Mecma- uara ve Tezkire-i deba adl eserinde (1325/1907), eviri giriiminde bulunmusa
da bu tecrbe, Hammerin eserinin drdnc cildinin baz maddeleri ile snrl kalmtr (Arslan
1994).
XIX. yzyln en nemli tezkiresi saylan Hatimetul-Eardan sonra bu yzyln iiri iin
zellikle air biyografileri konusunda en nemli bavuru kayna Kemal-uaradr. lk
basm yaplrken ad Son Asr Trk airleri olarak deitirilen bu eser (stanbul 19301942),
resimli olmas, kaynaklar hakknda bilgiler vermesi, dipnotlar ve eletirel yaklam
bakmndan hem modern hem de en hacimli tezkiredir.
XIX. yzylda tezkire saylmasa da air biyografilerini ieren baka eserler kaleme alnmtr.
Recaizade Mahmut Ekremin Kudemadan Birka airi dokuz airden bahseden kk bir eser
olmakla beraber sadece biyografilerle kalmamas, kimi edeb tespit ve deerlendirmelerle
airleri el almas, zellikle de eski airlere yeni bir sanatkrn gzyle baklmas asndan
kayda deer bir almadr (1888). Muallim Nacinin Osmanl airleri (Kurnaz 1988) de
ierdii air biyografileri ve rnek metinlerle adnn anlmas gereken eserlerdendir. Bu
dnemde air ve yazarlarn hayat hikyelerine ynelik ilgi ve merak, giderek yerini edebiyat
tarihiliine brakr. Tarih-i Edebiyyat- Osmaniyye adl eseriyle Ab- dulhalim Memduh,
modern anlamda edebiyat tarihi yazmnn eksik ama ilk rneini verir. Ebuzziya Tevfikin
Numune-i Edebiyat- Osmaniyye ve Mehmet Celalin Osmanl Edebiyat Numuneleri de
ierikleriyle ksmen edebiyat tarihi izleri tar.
XIX. yzylda Trk biyografi geleneinin bir baka kkl kolunu temsil eden akayk zeyilleri
devam etmitir. eyhi Mehmetin akayk zeyli olan Vekayil- Fuzalasna, Fndkll smet,
Tekmilet- akaik f Hakk Ehlil-Hakaik adl kitabyla zeyl yazarak gelenei srdrr.
Fndk- ll smetin zeyli, 1730-1896 yllar arasnda yaam bilgin ve eyhlerin biyografilerini
ieren bir eserdir. Ne var ki eserin Abdlhamite sunulan ilk iki cildi dnda kalan blmleri,
1896daki Fndkl yangnnda yazarn eviyle birlikte yanmtr. Bunun zerine yazar
hafzasnda kalanlar yeniden kaleme alarak eserini drt ciltte toplamtr. Baz yapraklarn
sonradan doldurulmak zere bo brakld eserde, gnmzdeki ansiklopedik madde yazm
anlayna uygun bir yaklamla ahs biyografilerine birer takdim cmlesiyle balanlmas
dikkat ekicidir (zcan 1989). Mektubizade Abdlazizin, tespit ettii zeyilleriyle birlikte
akayk zetleyen eseri Teracim-i Ahval-i Ulema ve Meayh ise Osman Gaziden III. Murat
dnemine kadar geen dnemde yetien bilginlerin ve eyhlerin ksa biyografilerini ierir.
Bu yzylda yazlan biyografik eserlerin byk ounluunu zmre biyografileri olarak
adlandrabileceimiz; bir tarikata, meslee, ehre veya bir gruba mensup kimselerin hayatlarna
yer veren eserler oluturmaktadr. XIX. yzyl yazarlarnn en verimli olduklar biyografi
trnde, zellikle zmre biyografilerinde nceki asrdaki eitliliin artarak devam ettii
grlr. Gemi yzyllardan XIX. yzyla kadar yetien Osmanl sadrazamlar, vezirleri,
eyhlislamlar, nakibleraflar, reislkttaplar, kaptanlar ve eitli dallarda eser veren
sanatkrlar bazen btncl bir bakla bazen de belli bir dnemle snrlandrlarak ama mutlaka
zeyl geleneine uygun bir biimde bu eserlerde yer alr. Aada belirgin zellikleriyle
tantlacak olan zmre biyografilerinde adeta Osmanl devlet ve sanat erbabnn saym
dkmnn yapld grlr.
Sadrazamlar: Ahmet Rfat Verdl-Hakaik adl eserinde 1808-1863 yllar arasnda grev
yapan 24 sadrazamn (stanbul 1866); Badatl Abdulfettah efkat ise Ahmet Cavitin Verd-i
Mutarrasna yazd zeyilde 1805-1808 yllar arasnda grev yapan sadrazamlarn
biyografilerini yazmtr. Sadrazamlarn hayatlarn anlatma gelenei XX. yzyla da tam,
asrn balarnda Mehmet Memduh Paa ve bnlemin Mahmut Kemal de bu konuda eser
vermilerdir.
Vezirler: Mehmet Hafid, Osmanzade Taibin Hadikatl-Vzerasn rnek alarak yazd
Sefinetl-Vzerada Fatih dneminden 1792ye kadarki dnemde grev alan vezirlerin
biyografilerini verir (Parmakszolu 1952).
eyhlislamlar: Mstakimzade Sleyman Efendinin Osmanl eyhlislamlarnn biyografilerine dair eseri Devhatl-Meayihe XIX. yzylda birok zeyl yazlmtr. Antep- li
Mehmet Mnib, 1788-1806; Sakzl Sleyman Faik, 1806-1828; Mektubizade Abdla- ziz,
1832-1866 yllar arasnda; Ahmet Rfat da 1862den itibaren yz sekizinci eyhlislam mer
Hsamettine kadarki eyhlislamlarn biyografilerini kaleme almtr
Nakibleraflar: Osmanl ilmiye snfnn ve zellikle terifatnn (protokol) nde gelen bu
ahsiyetlerin tantld eserlerden biri Ahmet Nazifin Riyazun-Nukabas, dieri de Ahmet
Rfatn bu eserdeki 56 kiiye alt kii daha ekleyerek yazd Devhatn-Nukaba adl kitabdr
(Yksel-Kksal 1998).
Kaptanderyalar: Mehmet zzetin Harita-i Kapudan- Derya adl eserinde balangtan
Abdlmecit devrine kadar (1839), kaptanderyalk yapan kimselerin biyografileri verilmitir
(stanbul 1869).
Reislkttaplar: Sleyman Faik, Resmi Ahmetin Halifetr-Resasna ayn adla yazd

zeylinde onun brakt 1753 ylndan 1823e kadar yetien krk yedi reislkttapn biyografisine yer vermitir (stanbul 1852).
Hattatlar: Bu dnemde yazlan bir baka zmre-meslek biyografisi, ranl Habib tarafndan
Mstakimazadenin Tuhfe-i Hattatini rnek alnarak yazlan Hat ve Hattatan adl ranl ve Trk
talik sanatlarnn hayatlarn ieren eseridir (stanbul 1887).
Mverrihler: Selanik kads Karslzade Mehmet Cemalettin Efendi, 1843 ylnda kaleme ald
Ayine-i Zurefa adl eserinde Kemal Paazadeden Esat Efendiye kadar yetien krk alt
Osmanl tarihisini tantmtr (Arslan 2003).
XIX. yzyl Osmanl nesri asndan olduu kadar tarih aratrmalar iin de nemli kaynaklar
arasnda saylan zmre biyografileri arasnda, Enderunda yetien nl kiilere dair yazlan
metinlerin de nemli yeri vardr. Enderunda yetien Tayyarzade Ata, 1876da kaleme ald
Tarih-i Atada saray detlerinin dnda Enderunda yetimi nemli devlet erkn, limler ve
sanatkrlarn biyografilerini vermitir (Arslan 2011). At Tarihinin son iki cildi Osmanl
padiahlarndan iirle megul olanlarla Enderundan yetien airleri tantan bir tezkire veya iir
mecmuas gibi olduu iin edebiyat tarihi asndan da nemlidir.
Enderun tarihine dair bir baka eser Hafz Hzr lyasn Vekayi-i Letaif-i Enderunudur. Eserin
drdnc ve beinci ciltlerinde sultanlar, ehzadeler ve Enderun airlerinin iir ve nesirlerinden
rnekler vermitir. Bu eserin ilgili ksm da Ata Tarihindeki benzer blm gibi antoloji tipi
tezkireleri andrmaktadr (Kayra 1987).
Zmre biyografileri erevesinde deerlendirilmesi gereken ehir biyografilerine asl katk bir
sonraki asrn balarnda yaplacaktr. Bununla birlikte XIX. yzylda Halim Girayn krk drt
Krm giraynn hayatn anlatt Glbn-i Hanan (stanbul 1870) ile Badi Ahmetin, 1899da
Enisl-Msamirine zeyl olarak yazd ciltlik Riyaz- Belde-i Edirnesinin bu tr eserlerin
yazmna ivme kazandrd sylenebilir.
Vefat etmi nl kimselerin, bata lm tarihleri olmak zere, meslek hayatlarna dair baz
safhalarnn verildii vefeyatnameler de biyografi eserleri arasnda saylabilir. Maral Mehmet
emi Molla, padiahlarn ksa biyografileri ile sadrazam ve eyhlislamlarn grev srelerini ve
lm tarihlerini kaydettii eserini Esmarul-Hadaik ad altnda bastrm (stanbul 1850); daha
sonra genileterek Esmarut-Tevarih adyla yeniden yaymlamtr (stanbul 1878).
rnek 1 ( Devhatn-Nukabadan)
El-Mevl El-Fzl Es-Seyyid Zeynel-bidn Efendi
Mevln-y mrn ileyh, eyhl-islm- sellemehs-selmdan elebi-zde smail sm
Efendinin hafd-i r-sefdi ve Surreemni-zde Mehmet Sad Efendinin mahdm- sadidir.
Bin yz altm trihinde trz- gehvre-i vcd olup bin yz seksen yedi senesinde resen
rsa nil ve tark-i ilmiyye-i resmiyyenin mersimine mil olarak devre-i mutdeyi badettekml Drul-hads-i Sleymniyyede reisl-mderrisn ve bild- selse-i malmenin biriyle mahrece rasad-bn iken on be senesi skdar Mevleviyyeti tevch olunmala mamm
ve iki yz yigirmi bir senesi Edirne ve yigirmi ikide Mekke-i Mkerreme ve stanbul pye-i
refalaryla merref ve bin iki yz yigirmi evvlinin drdnc gni Drr-zde Abdullah
Efendinin makm- mehati teriflerinde ch- cell-i nikbet ile hiz-i ikbl eref olup
sekiz cumdel-hiresi gurresinde azl ile ahlfna eslf ve defter-i ulemda mazln-i nakblerf yazlup yigirmi dokuzda Anatol pyesiyle refu-n ve otuz senesi Rebul-hirinin
onuncu gni makm- blend-ihtirm- eyhl-islm ile km-rn oldular. Otuz senesi
Rebl-hirinin dokuzunc gni azle mbtel ve Burusaya icl olunmular idi. Otuz drt
Muharreminde karn-i tlk olarak skdrda zbende-i bl-hne-i ikmet ve gzrende-i
eyym- rhat iken otuz tokuz senesi Recebinin on drdnc gecesi bu khne sary- fnden
intikl rhlet ve azm-i dr- nam-i cennet olmulardr. Monl Grn Cmii karusnda
ceddi elebi-zde merkadi cenbinde mtevr-i hk-i pk-i mafiret oldu. Tafsl-i terceme-i
hli Meyh-i slmiyye srasnda zbyi-i silk-i sutr olmala burada bu kadarck ile iktif
olund. Rahmetllahi aleyh.
Hasan Yksel -M. Fatih Kksal, Osmanl Toplumunda Sdt- Kirm ve Nakbl-ErflarAhmetRfatDevhatn-Nukab, Sivas 1998, s. 110-111.
Dilii evirisi:
Saygn, Faziletli Zeynelabidin Efendi Ad anlan bilgin, selamet bulas eyhlislam elebizade
smail sm Efendinin ak yzl toru nu ve Surreeminizade Mehmet Sait Efendinin bahtiyar
oludur. 1163 (1750) tarihinde varlk beiinin ss olmutur. 1187 (1773) senesinde dorudan
doruya ilmiye rtbesine ulam ve bilim yolunun geleneksel mertebelerine ynelip ngrlen
dnemi tamamlayarak Sleymani- ye Darulhadisinde ba mderris olmu(tur). (lmiye
snfnda en st rtbelilerin gnderildii) malum ehrin (stanbul, Bursa, Edirne) birine
gnderilmeyi gzlerken [12]15 (1800) senesinde skdar Kadl kendisine verilince zld.
[1]221 (1806) senesinde Edirne, [12]22de (1807) Mekke-i Mkerreme ve stanbul Kadl
rtbesiyle merref oldu ve 4 evval 1223 (23 Kasm 1808) gn Drrizade Abdullah
Efendinin eyhlislamlk makamn ereflendirmeleriyle mertebesi nakipliin yksek makam
ile ikbal ve eref sahibi oldu. [122]8 Cumadel- ahiresinin ilk gnnde (2 Mays 1813)
azledilip sonra gelenler iin ncekilerden olmu ve bilginler defterinde azledilmi
nakibleraflardan diye yazlmtr. [122]9da (1814) Anadolu Kazaskerlii payesiyle anlar
yce ve 10 Rebilahir 12[30] (22 Mart 1815) gn saygnl yce eyhlislamlk makamna
oturarak arzularna nail oldular. 9 Rebilahir [12]33 (16 ubat 1818) gn (eyhlislamlk
makamndan) azledilerek ve Bursaya srlmlerdir. [12]34 Muharreminde (Kasm 1818)
srgn ksmen kaldrlarak skdarda ikamet atsn ssleyip gnlerini rahat iinde
geirirken 14 Receb [12]39 (15 Mart 1824) gecesi bu eskimi, gelip geici saraydan naklederek
gtler ve naim cenneti yurduna doru yneldiler. Molla Grani Camii karsnda atas
elebizadenin mezarnn yannda mafiretin temiz toprana sakland. Ayrntl biyografisi
Meayih-i Islamiyye adl eserin satrlarn sslediinden burada bu kadar- ckla yetinildi.
Allahn rahmeti zerine olsun.
Zmre biyografileri, edebiyat aratrmaclar iin bir kaynak deeri tar
m?
SIRA SZDE^
Yukarda baz zellikleriyle tantlan bu tip eserlerden baka herhangi bir meslek, merep ve
dnemle de ierii snrlanmayan, sadece bir tarafyla nemli olduu dnlen kimseleri
tantan kitaplar da bu dnemin biyografik eserleri arasnda geni bir yer tutar. Bu tr eserlerin
en nemlilerinden biri, Mehmet Sreyyann Sicill-i Osman adn verdii drt ciltlik
almasdr. Bu eserde, Osmanlnn kuruluundan 1899a kadarki dnem iinde yaam, her
meslekten tannm kiilerin ve devlet kademelerinde grev alm brokratlarn biyografileri

alfabetik srayla toplamtr (stanbul 1893). Ayn mellifin 18311875 yllar arasnda greve
gelen devlet adamlarnn atama, azil ve vefat yllarn kaydettii Nuhbetl-Vekayi isimli baka
bir eseri daha vardr.
Muallim Nacinin Esamisi (stanbul 1890), Faik Reatn Eslaf (stanbul 1893- 1894) ve
Teracim-i Ahvali (stanbul 1895) bu dnemde kaleme alnan dier genel biyografik eserlerdendir. emsettin Saminin bir tarih-corafya ansiklopedisi olmakla birlikte insanlk tarihine
gemi nemli kiilerin biyografilerine de yer veren alt ciltlik Kamusul-Alam da bu
dnemin nemli biyografik kaynaklar arasnda yer almaktadr (stanbul 1888-1898).
Hac Mehmet Zihninin, kz retmen mektebinde okutulmak zere hazrlad Meahirn-Nisa
adl eserinde de eitli ynleriyle hret kazanan ve daha ok baka blgelerde yetien
Mslman kadnlar tantlmtr (Mehmet Zihni 1982).
Tarihler
XVII. yzyl sonlarnda balayan vakanvis tarihilii bu yzylda da mensur rnekleriyle
varln devam ettirmitir. Osmanl hkmdarlarnn ahslar ve devirleri iin birinci planda
nem tayan tarihilik, vakanvis tarihiliiydi. Vakanvisler mnilik vasfn
tayan ktipler arasndan seildii gibi edeb kudrete ve gerek tarihilik niteliklerine sahip
kimseler arasndan da tayin ediliyordu. Nitekim Kamus Mtercimi olarak hret yapan
Antepli Asm Ahmet Efendi (Mtercim Asm) bu tip vakanvislerdendi. Asm Efendi,
Vasftan sonra vakanvis olan Mehmet Pertev Efendinin yazdklarnn fihrist eklinde dank
defterler hlinde kaldn, ondan sonra atanan mer Amir Beyden ise hibir belge
kalmadn grm, zel gayretleriyle ancak 1803-1806 arasndaki olaylar ya- zabilmitir.
Daha sonra 1807den II. Mahmutun clusuna kadar olan dnemi de iki cilt hlinde
hazrlamtr.
Mtercim Asmn vefatndan sonra, Cevdet Paa tarafndan asrnn yegne tabip ve filozofu
olarak nitelenen anizade Mehmet Ataullah Efendi vakanvis olmutur. 18081821 ylar
arasndaki olaylara dair notlarn temize ekip sunmaya frsat bulamadan grevinden alnd
iin eserinin basm ancak, yarm asr sonra gereklemitir (stanbul 1873-1874). Ataullah
Efendinin yerine 1825de grevlendirilen Sahhaflar eyhizade Mehmet Esat Efendi, tarihte
Vaka-i Hayriyye olarak anlan yenieriliin kaldrlmas hadisesini ss-i Zafer adl eserinde
anlatmtr. Franszca ve Rumcaya da evrilen eser, hem eski harflerle (stanbul 1876), hem de
yeni harflerle yaymlanmtr (Arslan 2005).
Esat Efendiden sonra vakanvis olan Mehmet akir Recai Efendi ve Nail Beyden gnmze
herhangi bir eser kalmamtr. Daha sonra vakanvis olan Ahmet Cevdet Efendi, Encmen-i
Daniin kararyla 1774-1825 arasndaki olaylarn tarihini yazmakla grevlendirilmitir. Byk
bir gayretle eserini yazmaya balayan mellif, paa unvanyla eitli idari grevlere
getirilmi ve frsat bulduka yazd 12 ciltlik tarihini cilt cilt muhtelif yllarda bastrarak
1884te tamamlam; eser 12 cilt hlinde btn olarak ise 1891 ylnda baslmtr. Cevdet Paa,
1774-1826 arasndaki olaylar tasvir ettii muazzam eserini sadece olaylarn nakli deil, sebep
ve sonu balantlar, tahlil ve tenkitleriyle modern bir tarihi hviyetiyle ortaya koymutur.
Ahmet Cevdet Paa, mehur tarihinden baka belgelere dayal ahsi hatralar niteliindeki
tespitlerini de tezkire adn verdii 40 cz hlinde tezkirenin oulu Tezakir ad altnda
toplamtr (Ahmet Cevdet Paa 1953-1967). Cevdet Paa, bizzat II. Abdulhamitin emriyle
yazd, ad geen padiahn 1892de tahta kndan itibaren gelien olaylar ise Maruzat ad
altnda kaleme almtr. Tezkir in belgesel dilinden uzak bir slupla yazd bu eserinde
dnemin devlet adamlarn ar bir dille eletirmitir (Ahmet Cevdet Paa 1980).
Ahmet Cevdet Paann Tarih-i Cevdeti, bu yzylda pek snk kalan vakanvis tarihilii iin
parlak bir yldz konumundadr. Ksas- Enbiya adl eseri ise nesir dilinin XIX. yzyldaki
kvamn gstermesi bakmndan ilgin zellikler tar. Bu bakmdan Ahmet Hamdi Tanpnar,
eski nesir iinde Cevdet Paann eserlerini ayrcalkl bir konumda grr.
rnek 2 (Ksas- Enbiyadun)
Mevlid-i Muhammed
Fl ylnda ve uhr- Rmden Nisan iinde Rebl-evvel aynn on ikinci pazar ertesi gecesi
sabaha doru henz tan yeri aarmad vakit lem bir baka lem oldu. Yani hteml-enbiy
Muhammed Mustafa sallallahu aleyhi ve sellem hazretleri dodu ve gn domadan lem nr ile
doldu. Abdullahdan minenin alnna gemi olan nr- melhat onun alnna gedi. Devr-i
demden ber evlddan evlda intikl gelen nr- htemiyyet imdi sahibini buldu ve artk
anda karar kld.
Ferds pazar ertesi gn sabahleyin hep btler yz stne dm bulundu. Grenler
hayretde kald.
mineden mervdir ki, der imi ki Ben sir hatunlar gibi gebelik zahmeti ekmedim, gebelere rz olan arlklar grmedim. Fakat gece ryamda grdm, bir kimse gelip y mine, muhakkak bilmelisin ki sen hayrul-lemn ile hmilesin. Doduu vakit adn Muhammed koya
sn, dedi. Vakt-i vildet eridikde kulama bir byk ses geldi, rkdm. Hemn bir ak ku geldi, kanadyla arkam sad. Benden, korkma ve rkme hlleri gedi. Bir yanma bakdm, bir
beyz kse ile erbet sundular. Alp idigim gibi her tarafm nr kaplad. Ol nda Muhammed
dnyya geldi. Etrfma bakdm, grdm ki Abd-i Menf kzlarna benzer fakat gyet uzun
boylu birok kzlar beni tavf ediyorlar. Taaccb etdim, y Rabb bunlar kimler ola? dedim.
Vakt-i vildet-i Muhammediyyede minenin gznden perde kaldrlp ol vechle hr- cinn
ve melike-i kirm grm ve daha nie hrikul-de hller tem buyurmu olduu mervdir.
Aere-i Mbeereden Abdur-Rahman bin Avfhazretlerinin vlidesi if Hatun ol
Muhammediyyede markdan maribe dek btn dny nr ile dolmu gibi nie hrikul-de
eyler grnm olduunu olu Abdur-Rahmna sylemi o dahi sairlere hikye eylemidir.
Ol gece Abdul-muttalib Mescidl-harmda Cenb- Hakka tevecch ve mnct zre iken
Mjde y Abdul-muttalib! imdi mineden bir ocuk dodu. Vcdu leme rahmetdir dey
htifden bir ses iitmi ve hemn minenin yanna gitmi, orada dahi nie hrikul-de eyler
tem etmidir.
Hteml-enbiy hazretleri snnetli ve gbegi kesilmi olduu hlde domu idi ve arkasnda
iki kregi arasnda t kalbinin hizsnda bir ninesi var idi ki ana htem-i nbvvet ve
mhr-i nbvvet denilir.
Hazret-i ieden mervdir. Demi ki Mekkede bir Yahd var idi. Vildet-i Muhammediyye
gecesinin ferds mecma- Kureye gelip bu gece aranzda bir olan dodu mu dey sormu.
Evet, Abdullah bin Abdul-muttalibin bir olu oldu, demiler. te hteml-enbiy odur ve
arkasnda almeti vardr dey haber vermi. Varmlar ol hazreti grmler. Yahd onun ekl
emiline bakup arkasndaki htem-i nbvveti gricek akl bandan gitmi ve nbvvet
artk ben srlden gitdi. Bundan sonra baka peygamber gelmek mdi bitdi. Kureye bir
mertebe devlet ve satvet el verecek ki haberi markdan maribe dek erecek demi.
Enbiy-y ben srl, Hteml-enbiy hazretlerini gh Muhammed ve gh Ahmed dey zikr

eylemi ve almetlerini sylemi olduklarndan ve ulm- gaybiyye ashb dahi birer sretle
istihrc etdiklerinden ol vakit Yehd khinleri arasnda Htem-i Enbiy hazretlerine dir ok
szler sylenir ve terfine intizr olunur idi. Binen aleyh trh-i vildetini dahi bu vechle
kef ve tayn etmiler idi. Hassn bin Sbitden mervdir. Demi ki Ben sekiz yanda idim.
Bilirim ki bir gn sabahleyin Mednede bir Yahd dger Yahdlere haykrup, bu gece
Ahmedin yldz dodu, dedi. Sonra hesb etdim, mevlid-i Muhammed gecesine muvfk
dd. Abdul-muttalib o misill hayrl almetleri grp fevkal-de memnn oldu ve Bu
olumun n pek byk olacak dedi ve kendisine Allah tarafndan yle sadetli bir oul
ihsn buyrul- duuna dair bir gzel kasde syledi ve bir byk ziyfet yapp Kurey kavmini
davet eyledi. Geldiler, yediler, idiler. Bu ziyfete sebeb olan ocua ne ad koydun? dey
sordular. Abdul- muttalib, Muhammed dey cevb verdi. Onlar dahi Byle ecddnda
olmayan ad koymak- dan maksadn nedir? dediler. Maksadm ve temenn etdigim bu ki onu
gkde Hakk ve yirde halk pek ok medh sen eyleye dedi.
Hteml-enbiy hazretlerinin pek ok isimleri vardr. En mehrlar Muhammed ve
Ahmeddir. Muhammed, Arabca pek ok hamd sen olunmu olan zt demekdir.
Ahmet Cevdet, Ksas- Enbiya Aleyhis-selam ve Tevarih-i Hulefa, stanbul 1300 (1882), s. 8084.
Ahmet Cevdet, paa unvanyla Halep valiliine tayin edilince, vakanvislik grevine, bu
yzyln son vakanvisi olan Ahmet Ltfi Efendi getirilmitir. Ayn zamanda air olan Ahmet
Ltfi, atanmasndan lmne kadar sren 41 yl bu grevde kalmtr. Mellif, Esat Efendi ve
Ahmet Cevdet Paann braktklar 1825ten 1879a kadarki dnemin resm tarihini sade ve
resm bir slupla kaleme almtr. lk yedi cildi Arap harfleriyle baslan 16 ciltlik eser,
kaynaklar bakmndan dneminde kabul grmemi ve birok eletiriye maruz kalmtr. Eser
yeni harflerle de yaymlanmtr (Hezarfen 1999).
XIX. yzylda zel tarihler de yazlmtr. Mehmet akir Paann Yeni Osmanl Tarihi adl
eserinin ilk iki cildinde Osmanl devletinin balangcndan stanbulun fethine kadar geen
olaylar anlatlmaktadr. Bir tarih ve corafya lgatinin de yazar olan Ali Cevatn Mkemmel
Osmanl Tarihi (stanbul 1898) ve Mehmet Tevfik Paann Telhis-i Tarih-i Osman isimli
eserini de anmak gerekir.
Abdlhak Hamit Tarhann babas Hayrullah Efendi, Osmanllarn atalarndan balayp Sultan
I. Ahmete kadar geen dnemi yazd Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Tarihi nde Bat
kaynaklarn da gz nnde bulundurmu ve olaylar objektif bir bak asyla deerlendirmitir. Ali evki Bey, Hayrullah Efendinin vefat zerine yarm kalan esere ksa bir zeyil
yazmtr. Ahmet Vefik Paa, Osmanl devletinin kuruluundan Sultan Abdlazize kadar olan
dnemin asker, siyasal, toplumsal ve kltrel boyutlarn alt blm hlinde Tarih-i Osman
adl eserinde anlatmtr. Eser daha sonra mellifi tarafndan iindeki baz bask ve ifade
hatalar dzeltilerek Fezleke-i Tarih-i Osman adyla yeniden yaymlanmtr (stanbul 1286).
Sait Efendi, baz Batl yazarlarn eserlerinden yararlanarak meydana getirdii kk tarih
kitabnda Osmanl devletinin ykseli ve k sebepleri hakknda bilgi vermitir. Maral
Mehmet Fevzi de balangtan II. Selime kadar olan dnemi iine alan be ciltlik bir Osmanl
Tarihi kaleme almtr (stanbul 1908-1909).
Tayyarzade Atann Tarih-i Enderunundan ve Hafz Hzr lyasn ayn konuyu ileyen zel
tarihlerinden biyografik eserlerle ilgili blmde bahsedilmiti. Ahmet Cevat Paann birka
kere baslm olan (stanbul 1882, 1879, 1880, 1882) Tarih-i Asker-i Osmansi, Mehmet
krnn Osmanl deniz savalarn anlatan Esfar- Bahriyye-i Osmansi (stanbul 1889) bu
yzylda kaleme alnan kurum tarihi niteliindeki eserlerdendir. XIX. yzyl kurum
tarihiliinin en kayda deer almalarndan biri Maarif ve Vakflar nazrlklar yapan Mustafa
Nuri Paann Osmanlnn kuruluundan 1841e gelene kadar btn ku- rumlarnn tarihini
ihtiva eden Netayicul-Vukuat adl eseridir (aatay 1992).
Gazavatnameler
Nesir geleneimizde olduka eski yeri olan gazavatname yazclnn, doal olarak bu
yzylda zayflad grlmektedir. Yazarlarn iftiharla kaleme alacaklar gazalar, fetihler ve
zaferler artk ok gerilerde kalmtr. gah Srr Levendin tespitine gre bu yzylda yazlan manzum veya mensur- btn gazavatnamelerin says sadece dokuzdur. Bir ksmnn yazar
belli deildir. Yazar belli olan iki gazavatnamenin biri yzyln hemen banda Mehmet Emin
Karahanzadenin Msrn Franszlardan geri alnmasn anlatt Msr Seferi Hakknda Tarihe
adl ksa kitab, dieri Abdurrezzak Bahirin Rusya Harbi adl eseridir.
Sefaretnameler ve Seyahatnameler
Osmanlda bir nceki yzyln sonlarna kadar yabanc lkelere daimi eli (sefir) grevlendirilmemi, eliler lzum grldnde ve geici olarak gnderilmitir. Bu elilerin
gittikleri yerlerde grdklerini ve yaadklarn, oradaki siyas gelimeleri ve yaptklar almalarla ilgili sunduklar bir tr rapor da kabul edilebilecek eserlere sefaretname dendiini
nceki derslerde renmitik.
Sefaretnameler, Osmanlnn d lkelerle olan siyas ilikilerinin nceki yzyllara gre olan
art nispetinde bu yzylda daha ok kaleme alnan bir tr olarak ne kmaktadr. XIX.
yzyln ilk sefaretname mellifi Abdurrahim Muhip Efendidir. Abdurrahim Muhip, nianclk
payesiyle bykeli olarak 1806-1812 yllar arasnda gnderildii Fransa elilii srasndaki
izlenimlerini Kk Sefaretname ve Byk Sefaretname olarak adlandrd iki ayr kitap
hlinde anlatmtr. Kk Sefaretnamesinde Yirmisekiz Mehmet elebinin anlatt Fransa
ile kendi grd Fransa arasndaki farkllklar vurgular. Fransann okul- lan, hastaneleri,
mahkemeleri, haberleme sistemi gibi yapsal zelliklerinin yan sra Paris ve evresi, gezilip
grlecek yerlerinin anlatld bu eser o zamanki Avrupann bir Trk aydn tarafndan nasl
grlp nitelendiini ortaya koymas bakmndan zel bir deer tar. Yazarnn ifadesiyle
gelecek kuaklar iin faydal olmak amacyla yazlan Byk Se- faretname ise iinde pek ok
deerli belgeyi barndrmas dolaysyla daha ziyade siyas, asker ve diplomatik bakmdan
deer tar. stanbul ktphanelerinde el yazmas nshalar bulunan her iki sefaretname de
Fransada yaymlanmtr (Paris 1920).
Seyyit Mehmet Emin Vahit Efendinin, Napolyonla bulumak zere gnderildii Lehistana
yapt seyahati, buradan Parise geii ve Pariste Napolyon tarafndan ikinci kez kabul
ediliini anlatt sefaretnamesi 1843 ylnda Pariste ve 1866, 1886 yllarnda iki defa
stanbulda yaymlanmtr. Bu yzylda Osmanl sadece Batya deil rana da sefirler
gndermitir. Seyyit Mehmet Refi Efendi, bir layiha (rapor) hlinde 1807de hazrlad ran
Sefaretnamesinde, yapt grmelerin zetini verir. Bu yzylda yazlan sefaretnamelerin
en ilginci Yasincizade Seyyit Abdulvehhap Efendinin 1811 ylndaki ran elilii seyahatinin,
tercman olarak maiyetine verilen Bozoklu Osman akir Efendi tarafndan kaleme alnd
Musavver ran Sefaretnamesidir. Adndan anlalaca gibi resimli bir sefaretname olan
eser, yol boyunca grlen yerlerin ayrntl tasvirleri ve resimlerini barndrmasyla bir nevi
seyahatname zellii de gstermektedir.
Sefaretnameler, edebiyat kadar corafya ve en ok da tarih biliminin konusuna giren eserlerdir.

Byle olmakla beraber, zellikle dil ve sluplar bakmndan edebiyat tarihilerimizin zerinde
fazla durmad edeb ve estetik metinlerdir. Hem sefaretnamelerin yaps ve muhtevas
hakknda somut bir rnek oluturmas hem de dil ve slupla, dolaysyla edebiyatla olan
ilgisinin grlmesi asndan Musavver ran Sefaretnamesinden bir paragraf okuyalm.
Aadaki metinde Sakarya nehri zerinde bulunan ykk vaziyetteki bir kprden sz edilmektedir.
rnek 3
Amm i sd ol kantare-i blnn ve ol mabere-i mstesnnn bir kemeri mnhedim ve bir
gavr mnadim olmu olman bir ehl-i hayr ol kemeri tamr ve ebn-i sebli selmet ile o
mabereden tasr eylese nice ecr-i azme nil ve indallah mertebe-i blya vsl olacandan
bhe olmadndan baka ol cisr-i metn Srt olup ol ehl-i hayrn mahall-i hevl-nk-i
dzahdan gzer ve behit-i bern ire ceml-i b-keml-i Hudya nazar edeceinde dahi ekk
yokdur. Lkin bhe-i acbe ve reybe-i garbe bundandr ki eyhl-islm- veliyyn-nime
vel- inm olanlar Byezd-i Vel evkfndan fazla nmyla senede nice yz kse ake ekl
ederler amm hayrt ve evkfn tamr ve tecddi nezretinde bilmem ne ekl ederler?
Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnmeleri, Ankara 1992, s. 209.
Dilii evirisi:
...Ama ne fayda! O yksek ve mstesna kprnn bir kemeri ykk ve bir aya yok olduundan bir hayr sahibi kemeri tamir etse ve yolcular gvenlik iinde geirse ne kadar byk sevaba nail olacandan ve Allah nezdinde yksek mertebeye ulaacandan phe olmad gibi
o salam kpr Srat (kprs gibi) olup o hayr sahibinin cehennemin korkun yer(ler)inden
geip ulu cennet iinde Allahn cemaline bakacandan da phe yoktur. Fakat tuhaf ve garip
olan phe undan dolaydr: Velinimet olan eyhlislmlar Bayezid-i Veli (II. Beyazt)
vakflarndan her yl fazla adyla yzlerce kese akeyi (paray) yerler ama hayr eserleri ve
vakflarn onarm ve yenilenmesiyle grevli olanlar bilmem ne yaparlar?
Bunlardan baka Mehmet Namk Paann takrirler hlinde kalm Londra Sefaretnamesi
(1832), Seyyit Mustafa Sami Paann Avrupa Risalesi (1838), ayn ylda yazlan Mehmet
Sadk Rfat Paann talya Sefaretnamesi, Abdrrezzak Bhir Efendinin Risale-i Sagiresi
(1845) edeb bakmdan olduu gibi siyas adan da fazla nemli eserler deildir.
XIX. yzylda seyahatname trnde eserler de kaleme alnmtr. Fakat ilgin olan udur ki, bu
seyahatnameler melliflerin kendi seyahatlerini deil, padiahlarn gezilerini anlatan eserlerdir.
Bunlardan Ahmet Nazifin Sefername-i Hayr adl eserinde, II. Mahmutun 1831 ylnda
anakkale Boaz ve Edirneye yapt yolculuk anlatlmaktadr. Esat Efendinin AyatlHayrnda ise II. Mahmutun 1837 ylnda Tunaya yapt krk gnlk gezi anlatlmtr. mer
Faiz ise Sultan Abdlazizin Avrupaya yapt seyahatini ruzname tarznda kaleme almtr
(Cemal Kutay, Sultan Abdlazizin Avrupa Seyahati, stanbul 1991). Dervi Paa
bakanlnda oluturulan bir komisyonun Dou Anadolu ve Irakta yapt incelemeleri, heyet
ierisinde ktip sfatyla bulunan Mehmet Hurit, Seyahatname-i Hudud adl eserinde
anlatmtr (Seyahatname-i Hudud, Hazrlayan: Ala- attin Eser, stanbul 1997).
Srnameler
XIX. yzylda kaleme alnm, mellifi bilinen iki mensur srname tespit edilmitir. lki, divan
da bulunan stanbullu Mehmet Lebib Efendinin yazd, II. Mahmutun kz Mihri- mah
Sultanla Ferik Mehmet Paann 1836 ylndaki dnlerini konu edinen Srnamedir.
Balang ve biti ksmlar ile manzum olan eserin i ksmlarnda sk sk airin kendisine ve
baka airlere ait manzumeler vardr. Eserde gnlerce devam eden dne gelen davetlilerin
tek tek adlar, cihaz (eyiz) ve arus (gelin) alay, yaplan trl elenceler, nian alay, ziyafetler
teferruatl bir ekilde anlatlmtr (Arslan 2011: 11-284). Bu dnemde yazlan dier srname
ise yine divan sahibi bir air olan Abdunnafi ffet Efendinin (Abd) yazd Srname-i
Selatindir. Edebiyatmzda son srname olarak bilinen bu eserde Sultan Abdlmecitin kzlar
Cemile Sultan ve Mnire Sultann 1858 ylnda gerekleen dnleri anlatlmaktadr. Konu
olarak dier srnamelerdeki geit trenleri ziyafet ve elencelerin nitelendii bu srnamenin
olduka ar ve klfetli bir dili vardr (Arslan 2011: 451-541).
Mneatlar
na meselesi, bu yzyldaki edeb tartmalarn nemli bir konusu hlindedir. Bir taraftan
eskiden olduu gibi mneat mecmualar derlenmeye devam ederken bir yandan da belagat
kitaplarnda nemli bir blm olarak ina meselesi zerinde durulmaya balanm, ina ve
mneat konulu -birou eitim-retim amal olan- kitaplar kaleme alnmtr. Sleyman
Paann, belagat konusunu iledii eseri Mebanil-lnas bata olmak zere Manastrl
Mehmet Rfatin Nzhetl-Mneat (stanbul 1868) ve Zbdetl-Mneat (stanbul 1882),
Sahhaf Nur Efendinin derleyip padiah Abdulazize sunduu Mneat Azi- ziyye fi sari
Osmaniyye (stanbul 1875), Mustafa Reidin Bedayil-na (stanbul 1885) ve na Muallimi
(stanbul 1893) adl eserleri, Mehmet Atfn Glzar- Mneat (stanbul 1871), Sadk Rfat
Paann nas (stanbul 1891), Abdulahad Nurinin Mneat- Kavanini (stanbul 1887),
Muallim Nacinin na ve nad (stanbul 1893), Faik Readn Amel ve Nazar Talim-i
Kitabet yahud Mkemmel Mneat (stanbul 1900) gibi pek ok eser kaleme alnmtr. Hatta
Mehmet Fuatn Hanmlara Mahsus Usul-i Kitabet ve nas (stanbul 1899) ve Ahmet Eribin
Hanmlara Mneat (stanbul 1892) gibi dorudan hanmlara yazma usul ve esaslarn
retme amal eserler dahi kaleme alnmtr.
Bu dnemde yazlm ve baslm mneat mecmualarnn karakteristik zellii, mecmua sahibi
her kim olursa olsun Tanzimatla birlikte gelen dilde farkllamann u veya bu ekilde kendini
fark ettirmesidir. Feridun Bey Mneat gibi eski asrlarda yazlp basm bu yzyl iinde
gerekleen mneat mecmualar dnda bu asrda kaleme alnp yaymlanan belli bal
mneat mecmualar arasnda unlar saylabilir: Saitin Mecmaul- Mneat (stanbul 1855),
aylak Tevfkin iki cilt hlinde baslan Letaif-i na adl eseri (stanbul 1864, 1865), kif
Paann Mneat- el-Hc kif Efendi ve Divanesi (stanbul
1843), Mahmut Celalettin Paann Mneat (stanbul 1894), Ebubekir Rfatin olu tarafndan divanyla birlikte neredilen Mneat, (Bulak 1838), Ziver Paann yine divanyla
birlikte sar- Ziver Paa bal altnda baslan Mneat (Arslan, 2009).
Mneat kitaplarnn bu yzylda art gstermesinin sebepleri nelerdir?
Belagat ve Gramer Kitaplar
Bu yzylda belagat ve gramer kitaplarnda art grlr. Matbaann yaygnlamasnn yan sra
her iki konunun ders programlarnda yer almas verimliliin en bata gelen sebebidir. Bir
yandan klasik belagati devam ettirmek isteyen gelenekilerin, te taraftan Bat retoriini
benimseyip eski belagatle birletirmeye alanlarn gayretleri bu yayn zenginliinin bir baka
nedenidir.
XIX. yzyla kadar yazlan belagate dair Trke kitap says bir elin parmaklarn gemez. Ama
bu yzylda, zellikle 1867-1876 tarihleri arasnda belagat kitaplarnn says dikkat ekici bir
biimde artar ve ierikleri eitlenir. Tahir Selam tarafndan Arapa- dan evrilen Mizanl-
Edeb bu yzylda yaymlanan ilk Trke belagat kitabdr (stanbul 1257). Mehmet Nzhetin
Mugnil-Kttab ise Trkenin bu yzylda yazlan ilk telif belagat kitab saylr (stanbul
1869). Bu eserlerin ortak noktas, Arap ve Fars edebiyatnn yannda Trk edebiyatndan da
rnekler vermekle beraber Arap belagat kitaplarndaki sistemi benimseyip tekrarlamalardr. Bu
gelenein dna kan ilk eser Sleyman Paann Mebanil-nasdr. 1872 ylnda stanbulda
baslan Mebanil-nada dokuz asrlk gelenek ilk defa bozularak Arapa ve Farsa belagat
kitaplarnn yan sra Franszca retorik de teorik olarak belagat kitaplarmza girmeye balar.
Bundan sonra bu alanda hazrlanan kitaplarda ya eski tarz devam ettirilmi ya da Sleyman
Paann Bat retoriini de belagat usulnn bir paras olarak kabul eden tarz benimsenmitir.
Bundan sonra, klasik tarz izleyenlerin eserlerinde dahi metin rneklerinde Trke artarken
Arapa ve Farsa rnekler gittike azalacaktr.
Edebiyat dnyasnda asl byk yanky ise asrn en renkli simalarndan Ahmet Cevdet
Paann Belagat-i Osmaniyyesi yapar. nce fasikller hlinde neredilen eser, kitap olarak ilk
defa 1881 ylnda baslm ve tam dokuz kez daha basks yaplmtr. Bu eser etrafnda pek ok
eletiri ve bu eletirilere cevaplar yazlm, eser devrinde nemli bir tartma mihveri olmutur.
Bunun ana sebebi, Sleyman Paann tersine Ahmet Cevdet Paann eski belagati devam
ettirme hususundaki srar olmutur (Belagat-i Osmaniyye, Mimar Sinan niversitesi Yayn,
stanbul 1987; Belagat-i Osmaniye, Hazrlayan: Turgut Karabey, Aka Yaynlar, Ankara
2000).
Sleyman Paa, Fransz retorik kitaplarndan yararlanan ve bu yolda r aan mellif olmakla
birlikte bu esaslar Trk edebiyatndan rneklere tayarak daha sistemli hle getiren eser ise
tesirleri Cumhuriyet dnemine kadar uzayacak olan, Recaizade Mahmut Ekremin Talim-i
Edebiyatdr. Recaizadenin eserinde fesahat ve edeb sanatlarn tanmlarndaki yenilikten
baka, daha nce bizde bilinmeyen bir takm edeb sanatlarn getirilmesi gibi pek ok zellik,
Belagat-i Osmaniyye ile balayan tartmalar bsbtn alevlendirmi ve belagat konusu
dnemin esasl edebiyat sorunlarnn banda yer almtr.
Bu yzyl nesir edebiyatnn kayda deer bir taraf da nceki yzyllarda bilinmeyen,
aratrlmayan, allmayan bir konu olan Trkenin sarf ve nahvine (gramerine) dair kitaplarn kaleme alnmaya balanmasdr. Bu kitaplarn yazlmas sadece nesre bir eitlilik ve
zenginlik getirmekle kalmam, Trk yaz dilinin sadelemesine de ciddi katklar salamtr.
Belagat eserleri gibi Trke gramere dair kitaplarn da bu dnemde oka yazlmas, dnemin
siyas ve sosyal hayatyla ilgilidir. lk gramer kitaplarmz Osman veya Osmaniyye adl
altnda takdim edilirken daha sonra yazlanlarda artk Trk ve Trkiyye
tabirinin bulunmas melliflerin siyas grleri ve dnemin genel karakterinin eser adlarna
yansmasdr. Henz Trklk bilinci ve hatta dncesinin bulunmad sarf, nahiv dendi mi
akla ya Arap ya Fars gramerinin geldii XVIII. yzyl ve ncesinin Osmanl toplumunda
Trke sarf ve nahiv sz konusu bile edilmemitir. Bu dnce Osmanl / Trk aydnnda
ancak XIX. yzyln ikinci yarsndan sonra geliebilecek ve Trke adyla olmasa da Trk Trkiyye adlaryla Trkenin grameri Trkler tarafndan (da) incelenmeye balanacaktr.
Keecizade Mehmet Fuat Paa ve Ahmet Cevdetin mtereken yazdklar Kavaid-i
Osmaniyye, Trkiyede baslan ilk gramer kitabdr (stanbul 1864). Arapa ve Almanca- ya da
evrilen eserin sonradan birok kere daha baslmas ilgi grdn gstermektedir.
Abdurrahman Fevznin Mikyasul-LisanKstasul-Beyan ise DivanuLugatit-Trk ve Bergamal Kadrnin Myessiretl- Ulumunu hari tutarsak Trkenin ilk gramer kitab kabul
edilebilir. nceki gramer kitaplarndan farkl olarak Lisan- Trknin (Trkenin) yapsn
incelemesi asndan nemli ve deerli bir eserdir (stanbul 1871).
Nesir dilinin hem kuramsal hem de uygulamaya yansyan deiiminin en ak biimde
grld eserler, XIX. yzylda saylar olduka oalan belagat ve gramer kitaplardr.
zet
Osmanl nesrinin XIX. yzyldaki tarihsel geliimini aklayabilmek.
XIX. yzyl Osmanl Devletinin deiim araylarnn younlat bir dnemdir. Yenilik ve
deiim araylar asker ve siyas alanda olduu kadar kltr ve sanat alannda da kendini
gsteriyordu. Avrupayla ilikilerin younlamas edebiyat alann da etkiliyordu. Eski ile
yeninin i ie yaad bu ortamda, gelenein bsbtn terk edilmesi imknszd. Bir yandan
edebiyat dt yerden kaldrmak iin en parlak dnemlerin eserlerine, Sebk-i Hind
airlerine yknen Encmen-i uara gibi oluumlar, dier yanda gelenein imknlar dahilinde
sanat dnyasna atlan Namk Kemal ve inasi gibi yazarlarn yeni karlatklar uygarln
dnce kalplaryla eser retme arzular vard.
Nesir dilinin deiimi asndan en nemli atlm ilk zel gazete olan Tercman- Ahvalin
yayn hayatna balamasdr. Ynetici zmrenin siyasal araylar, sanat ve edebiyata ilgilerinin
nne gemi, sanatsal retimin aralar ve amalar deimiti. iir, toplum hayatndaki
itibarl yerini nesre brakmt. Nesir de iirin kurallar erevesinde ina edilen bir dili deil,
Mustafa Reit Paann emriyle Cevdet Paa tarafndan kaleme alnan bildiride ve inasinin
Tercman- Ahvalin ilk saysndaki bamakalesinde vurgulad gibi umum halkn
anlayabilecei bir dili ngrmekteydi. Eski alkanlklardan vazgemenin zorluu bir tarafa,
byle bir sadelemeye taraf olmayan geni bir kitle vard; onlar eski tarz nesir yolunu devam
ettirdiler. Esasen klasik Trk nesri tabiriyle bahis konusu olan da bu tarz olmaktadr. Fakat
tpk klasik Trk iirinde olduu gibi klasik nesirde de, asra imzasn atacak kudrette bir
yazardan, byle bir eilimden dahi bahsedebilmek zordur. Baka trl bir yazma / kitabet
usul bilmedikleri iin direniin zellikle kitabet grevindekiler tarafndan srarla srdrlmeye
alldn kaydetmek gerekir. Bununla birlikte eski nesrin imknlarn yeni bir anlayla
dntrmeye alan Ahmet Cevdet Paa gibi ustalar da vard.
XIX. yzyl nesir trlerini ve yazarlarn tanyabilmek. v2 XIX. yzyl mensur eserleri arasnda
biyografiler nemli yer tutar. Fatin Davutun Hatimetl-Ear gibi tezkireler, yerini
Kudemadan Birka air, Osmanl airleri gibi eserlere brakrken ilk rneini Abdulhalim
Memduh un verdii Tarih-i Edebiyyat- Osmaniyye gibi modern anlamda edebiyat
tarihiliinin ilk rnekleri grlmekteydi.
Osmanl biyografi gelenei iinde ok nemli yeri olan akayk zeyillerine Fndkll smet,
Tekmilet- akaik f Hakk Ehlil-Hakaik adl eseriyle yeni bir ilave yapar. Tezkire
geleneinde olduu gibi mevcut birikimi btncl bir gzle deerlendirmek isteyen Mektubizade Abdlaziz, Teracim-i Ahval-i Ulema ve Me- ayh adl eseriyle akayk geleneinin
bir dkm yapmak istese de Osman Gaziden III. Murat dnemine kadar geen dnemde
yetien bilginlerin ve eyhlerin ksa biyografilerini vermekle yetinir.
Herhangi bir meslek veya merep fark gzetmeksizin nl veya nemli grlen kiilerin
biyografilerini ieren eserler yazlr. Bu tr eserlerin en nemlilerinden banda Mehmet
Sreyyann Sicill-i Osman adn verdii drt ciltlik almas gelir. Muallim Nacinin
Esamisi , Faik Reatn Eslaf ve Teracim-i Ahvali, emsettin Saminin bir tarih-corafya
ansiklopedisi olmakla birlikte insanlk tarihine gemi nemli kimselerin biyografilerine de yer
veren Kamusul-Alam benzer nitelikteki biyografi eserleridir.
Bu yzylda bir tarikata, meslee, ehre veya bir gruba mensup kimselerin hayatlarna yer
veren zmre biyografilerinin saysnda da art grlr. Sadrazamlarn, eyhlislamlarn,
vezirlerin, nakibleraflarn, kaptan- deryalarn, reislkttaplarn, hattatlarn, tarih yazarlarnn
biyografilerine yer veren eserler kaleme alnr. XVII. yzyl sonlarnda balayan vakanvis
tarihilii bu yzylda da devam eder. Kamus Mtercimi olarak hret yapan Antepli Asm
Ahmet Efendi (Mtercim Asm) bu tip vakanvislerdendi. Ondan sonra anizade Mehmet
Ataullah Efendi vakanvis olmutur. Sahhaflar eyhizade Mehmet Esat Efendi, Vaka-i
Hayriyye olarak anlan yenieriliin lgas hadisesini yazd ss-i Zafer, vakanvis
tarihiliinin nemli rnlerindendir. Vakanvis ve yazar olarak Ahmet Cevdet Paa, dnemin
en nemli nesir ustasdr. Tarih-i Cevdet, Ksas- Enbiya, Tezakir ve Maruzat en bata gelen
eserleridir.
Vakanvis tarihiliin yan sra zel tarihler de yazlmtr. Mehmet akir Paann Yeni
Osmanl Tarihi adl eseri, bir tarih ve corafya lgatinin de yazar olan Ali Cevatn Mkemmel
Osmanl Tarihi ve Mehmet Tevfik Paann Telhis-i Tarih-i Osman isimli eserini de anmak
gerekir.
XIX. yzylda kurum tarihiliinin en kayda deer rnei ise Mustafa Nuri Paann
Osmanlnn kuruluundan 1841e gelene kadar btn kurumlarn tarihini konu edinen
Netayicl-Vukuat adl eseridir Osmanl edebiyatnda manzum ve mensur rneklerine sk
rastlanan gazavatname yazclnn, bu yzylda doal olarak zayflad grlr. Mehmet
Emin Karahanzadenin Msrn Franszlardan geri alnmasn anlatt Msr Seferi Hakknda
Tarihesi ve Ab- durrezzak Bahirin Rusya Harbi adl eseri gazavatname rnei saylabilir
XIX. yzylda zellikle Avrupada grevlendirilen elilerin yazdklar sefaretnameler nemli
yer tutar. XIX. yzyln ilk sefaretname mellifi Abdurrahim Muhip Efendidir. Muhip Efendi,
nianclk payesiyle bykeli olarak 1806-1812 yllar arasnda gnderildii Fransa elilii
srasndaki izlenimlerini Kk Sefa- retname ve Byk Sefaretname olarak adlandrd iki
ayr kitap hlinde anlatmtr.
Seyyit Mehmet Emin Vahit Efendinin, Napolyonla bulumak zere gnderildii Lehistana
yapt seyahati, buradan Parise geii ve Pariste Napolyon tarafndan ikinci kez kabul
ediliini anlatt sefaretnamesi nemlidir.
XIX. yzylda rana gnderilen sefirlerin eserlerinden ok, Yasincizade Seyyit Abdulvehhap
Efendinin 1811 ylndaki ran elilii srasnda, maiyetine tercman olarak verilen Bozoklu
Osman akir Efendinin kaleme ald Musavver ran Sefaretnamesi ilgi ekicidir. XIX.
yzylda seyahatname yazarlar, ilgin bir ekilde bakasnn seyahatlerini yazmlardr. Ahmet
Nazifin Sefername-i Hayr adl eserinde, II. Mahmutun 1831 ylnda anakkale Boaz ve
Edirneye yapt yolculuk; Esat Efendinin Ayatl-Hayrnda ise II. Mahmutun 1837 ylnda
Tunaya yapt krk gnlk gezi anlatlmtr. mer Faiz ise Sultan Abdlazizin Avrupaya
yapt seyahatini ruzname tarznda kaleme almtr. Dervi Paa bakanlndaki bir heyetin
Dou Anadolu ve Irakta yapt incelemeleri, heyet ierisinde ktip sfatyla bulunan Mehmet
Hurit, Seyahatname-i Hudud adl eserinde anlatmtr.
Bu asrda yazlan iki mensur srname, II. Mahmut ve Abdlmecit dneminin trensel
terifatna dair ayrntlar iermektedir. II. Mahmutun kz Mihrimah Sultanla Ferik Mehmet
Paann 1836 ylndaki dnlerini konu edinen Srnameyi stanbullu Mehmet Lebib Efendi
yazmtr. Abdunnafi ffet Efendinin (Abd), Sultan Abdlmecitin kzlar Cemile Sultan ve
Mnire Sultann 1858 ylnda gerekleen dnlerini anlatt yazd Srname-i Selatin bu
gelenein son rnei olarak kabul edilmektedir.
na meselesi bu yzyldaki edeb tartmalarn nemli bir konusudur. Onun iin birou
tedrisat amal olmak zere pek ok mneat kitab hazrlanr. Manastrl Mehmet Rfatn
Nzhetl-Mneat ve Zbdetl-Mneat; Sahhaf Nuri Efendinin derleyip padiah
Abdulazize sunduu Mneat Aziziyye fi sar Osmaniyye; Mustafa Reitin Bedayil-na
ve na Muallimi adl eserleri gibi pek ok ina ve mneat konulu kitap kaleme alnmtr.
Hatta Mehmet Fuatn Hanmlara Mahsus Usul-i Kitabet ve nas ve Ahmet Eribin Hanmlara
Mneat gibi yazma usul ve esaslarn kadnlara retmek amacyla yazlm mneatlar
vardr. Bu asrda hazrlanan belli bal mneat mecmualar arasnda unlar saylabilir: Saitin
Mecmaul-Mneat, aylak Tevfkin iki cilt hlinde baslan Letaif-i na adl eseri, kif
Paann Mneat- el-Hac kif Efendi ve Divanesi, Mahmut Celalettin Paann Mneat,
Ebubekir Rfatin olu tarafndan divanyla birlikte neredilen Mneat, Ziver Paann yine
divanyla birlikte sar- Ziver Paa bal altnda baslan Mneat.
Bu yzylda belagat ve gramer kitaplarnda olaanst bir art grlr. XIX. yzyla kadar
yazlan belagate dair Trke kitap says bir elin parmaklarn gemez. Ama bu yzylda,
zellikle 1867-1876 tarihleri arasnda belagat kitaplarnn says dikkat ekici bir biimde artar
ve ierikleri eitlenir. Tahir Selam tarafndan Arapadan evrilen Mizanl-Edeb bu yzylda

yaymlanan ilk Trke belagat kitabdr. Mehmet Nzhetin Mugnl-Kttab ise Trkenin bu
yzylda yazlan ilk telif belagat kitab saylr.
Bu eserlerin ortak noktas, Arap ve Fars edebiyatnn yannda Trk edebiyatndan da rnekler
vermekle beraber Arap belagat kitaplarndaki sistemi benimseyip tekrarlamalardr. Bu
gelenein dna kan ilk eser Sleyman Paann Mebanil-nasdr.
Edebiyat dnyasnda asl byk yanky ise asrn en renkli simalarndan Ahmet Cevdet
Paann Belagat-i Osmaniyyesi yapar. Bu eser etrafnda pek ok eletiri ve bu eletirilere
cevaplar yazlm, eser devrinde nemli bir tartma mihveri olmutur. Bunun ana sebebi,
Sleyman Paann tersine Ahmet Cevdet Paann eski belagati devam ettirme hususundaki
srar olmutur
Sleyman Paa, Fransz retorik kitaplarndan yararlanan ve bu yolda r aan mellif olmakla
birlikte bu esaslar Trk edebiyatndan rneklere tayarak daha sistemli hle getiren eser ise
tesirleri Cumhuriyet dnemine kadar uzayacak olan, Recaizade Mahmut Ekremin Talim-i
Edebiyatdr.
Belagat eserleri gibi Trke gramere dair kitaplarn da bu dnemde oka yazlmas, dnemin
siyas ve sosyal hayatyla ilgilidir. Keecizade Mehmet Fuat Paa ve Ahmet Cevdetin
mtereken yazdklar Kavaid-i Osmaniyye, Trkiyede baslan ilk gramer kitabdr (stanbul
1864). Abdurrahman Fevzinin Mikyasul-Lisan Kstasul-Beyan ise Divanu Lugatit-Trk ve
Bergamal Kadrnin Myessiretl- Ulumu hari tutulursa Trk- enin ilk gramer kitab kabul
edilebilir.
XIX. yzyl nesri zerine deerlendirmeler yapabilmek. XIX. yzylda eski nesir tarz daha
ziyade resm yazma dilinde, kimi biyografik (hl tercmesi) eserlerde devam etmekle birlikte
sadeleme temayl daha byk oranda taraftar toplamtr. D politikadaki gelimelerin
gerei olarak Avrupaya daha ok eli gnderilmi ve bu da sefaretnamelerin saysnda arta
yol amtr. te yandan artk fetihname, zafername yazlacak bir fetih veya zafer
kalmad iin gazavatnameler yok denecek kadar azalmtr.
XIX. yzyla nesir trlerinin geliimi asndan baktmzda biyografik eserlerde nceki
asrlara gre byk bir art gzlenmektedir. nceki yzyllarda dnem tezkirelerinin kendine
gre bir hususi karakterleri varken bu yzylda her eit tezkire yazlmtr. ou
tamamlanamam ve sistemsiz dnem tezkireleri, yzyln genel karakterine uygun olarak bir
aray manzaras arz eder. Bu dnemin biyografi sahasnda dikkat ekici bir taraf da zmre
tezkireleri olarak kabul edilen trl mesleklere, ehirlere, tarikatlara mensup kimselerin
biyografilerini toplayan kitaplarn grd rabettir.
Bu dnemde verilen eserlerin okluunda, matbaann gelimesi birinci derecede etkendir.
Yayn hayatndaki zenginliin bir baka sebebi ise alan okullarn artmas ve eitimdeki
eitlilik dolaysyla ders kitaplar yazmndaki arttr. nceki yzyllarda grlmeyen bir tr
olarak belagat ve gramer kitaplarnda grlen mthi canllkta eitim-retim ihtiyacn
karlama zaruretinin rol ok byktr. XIX. yzyl nesir edebiyatnda belagata dair kitaplarn
ayr bir yeri vardr. nk Sleyman Paann Mebanil- nas, Ahmet Cevdet Paann
Belagat-i Osmaniyesi ve Recaizade Mahmut Ekremin Talim-i Edebiyat bata olmak zere,
belagat kitaplar sadece nesir alanna zenginlik katmakla kalmaz. Ayn zamanda btn bir
edebiyat dnyas iin zellikle dil ve slup konusunda ynlendirici, klavuz ve ayn zamanda
bir mektep ilevini stlenir.
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, divan edebiyatnda nesre gre iirin daha ok tercih edilmesinin
nedenlerinden biri deildir?
1. iirde vezin ve kafiyeyle salanan ahenk airler iin ekiciydi
2. iir, sanatsal retimin daha doal ve pratik yolu olarak grlyordu.
3. Sanat-siyaset ilikisinin belirlenmesinde iir etkiliydi
1. Geleneksel eitim sisteminde ezberin nemli yeri vard ve iir ezberlemek kolayd.
2. slam dini iir sylemeyi tevik ediyordu.
4. Ahmet Hamdi Tanpnarn, XIX. yzylda geleneksel nesrin imknlarn dntrerek
dnemin ihtiyalarn uygun bir nesir dili gelitirdiini syledii devlet adam ve yazar
1. Recaizade Mahmut Ekrem
2. Ahmet Cevdet Paa
3. Sleyman Paa
4. Muallim Naci
5. Tayyarzade Ata
5. Aadakilerden hangisi, Kudemadan Birka air adl eseri niteleyici deildir?
1. Dokuz airden bahseden kk bir eserdir.
2. airlerin hayat hikyelerini nakletmekle kalmaz, edeb ynleriyle de deerlendirir.
3. Yeni bir sanatkrn gzyle eski airlere baklr.
4. Modern edebiyat tarihi yazmnn ilk rneidir.
1. Recaizade Mahmut Ekremin eseridir.
6. Bir biyografik eser ad olan Meahirn-Nisann anlam aadakilerden hangisidir?
1. Kadn nller
2. nl szler
3. Nisa kentinde doan yazarlar
4. ftihar edilen kadnlar
5. nl insanlar
7. Aadaki yazar-eser eletirmelerinin hangisi yanltr?
1. Muallim Naci-Esami
2. emsettin Sami-Tezakir
3. Mehmet Sreyya-Sicill-i Osman
4. Faik Reat-Eslaf
5. Ahmet Cevdet Paa-Belagat- Osmaniyye
8. XIX. yzylda, nceki yzyllara gre gazavatname saysndaki azalmann sebebi nedir?
9. Bu yzylda yazar ve airlerin sefere katlmamalar
1. Gazavatname tr eserlere halkn eskisi kadar rabet etmemesi
2. Gazavatname yazlabilecek gaza, fetih ve zaferlerin yok denecek kadar azalmas
3. Padiahlarn bu dnemde air ve yazarlara destek olmamalar
4. Gazavatname yazm iini vakanvislerin stlenmesi
1. Fransz retoriinin izlerini tayan ilk belagat kitab aadakilerden hangisidir?
1. Mebanil-na
2. Kamus- Fransev
3. Talim-i Edebiyat
4. Belagat-i Osmaniyye
5. Fenn-i Bed
10. Aadakilerden hangisi, XIX. yzylda belagat ve gramer kitaplarndaki saysal artn
nedenlerinden biri deildir?
1. Matbaann yaygnlamas
2. Bu alanlarn ders programlarnda yer almas
3. Sosyal ve siyasal deiimlerin etkisi
4. Dier nesir trlerinde belli bir doygunlua ulalm olmas
5. Dilde sadeleme eilimlerinin yaygnlamas
11. Eski klasik nesir tarznn XIX. yzylda aadaki trlerden hangisiyle devam ettirildii
sylenemez?
1. Tarih
2. Gazavatname
3. Roman
4. Srname
5. Biyografi
12. Ahmet Cevdet Paa, aadaki mensur trlerin hangisinde eser vermemitir?
1. Tarih
2. Biyografi
3. Gramer
4. Belagat
5. Seyahat
Okuma Paras
ESK NESR
Eski nesrin ok defa lzumsuz bir yn sanat veya akada kalmasnn ve tarih gibi ok zengin
bir mahede kaynana dayanan taraflarnda bile genileyememesinin hakiki sebebi, kltrn
insana ayrd sahann darldr. Filhakika bu nesrin, din-tasavvuf retici eserlerin, Kuran
ve hadis tercmelerinin -birinciler daha ziyade balangta yani XIII. ve XIV. asrlardatefsirlerin ve baz istisnalar dnda daima saraya bal tarihlerle, tarih dncesiyle hi alkas
olmayan terceme-i hl tezkirelerinin, fermanlarn, resm yazlarn, siyas konuma
fezlekelerinin, lyihalarn dnda hemen hemen tatbik sahas yoktur.
(...)
Hlbuki Trke, tarihe Orhon Abideleri gibi hakikaten olgun bir nesir eseriyle girmiti. Daha o
devirde bile her eyden evvel bir nesir dili gibi grnr. Toplayc nahvi vuzuhun ta kendisidir.
Fakat nesir ancak bir vastadr. Ve yalnz insanda ve insanla beraber yrr. Bu itibarla Trk
nesrinin macerasn anlamak iin tarih ereve iinde Trk insann mtala etmek gerekir.
(...)
Hakikatte bizim bugn ina kelimesiyle hlsa ettiimiz bu sanatlar iyi bir nesrin asl kuvvet
ve hususiyetlerini alaca ferdin yerini, tpk iirde olduu gibi fakat ondan daha baka, btn
hayatlii giderecek ekilde hnerin almas demekti. Onun iindir ki eski nesirde ferdin asl
maliknesi olan sluptan ok g bahsedilebilir. Sinan Paay istisna edersek, Naima ve Evliya
elebi gibi bu sanat ve ina merakn, nesri bir ifade vastas addettikleri iin yenmi olanlar
bile tam mnsyla bir slup sahibi addedemeyiz.
Eski nesri boan sz sanatlar iptilsnn mhim bir sebebi de phesiz ki baka dillerde plstik
sanatlardan ve resimden gelen terbiyeden, onlarn insana at sarih gr imknndan
mahrum oluudur. Burada, edeb eserin her kltrde dier sanatlara takaddm ettii hakikatini
unutmu deiliz. Ancak muayyen bir gelime devrinden sonra dier sanatlardaki almalarn,
dilin ve insann zerindeki tesirin yokluundan bahsetmek istiyoruz. izginin, resmin,
heykeltranin ayn rengin ve hacmin tecrbesinden gememi, reel mahedesinin nizamn ve
nisbet fikrini bunlarda denememi ve bunlarn tecrit terbiyesini almam bir edebiyatta ve
bilhassa nesirde, elbette ki eya ve d dnya ile temas ok sath kalacakt. Yahya Kemal, nesir
ve resim bulunsayd kltrmz baka ekil alrd, der ki yerinde bir mtaladr.
Filhakika bizim bugn o kadar sulandrdmz inann lzumsuz ve donmu ssleri hep bu
terbiyenin yokluundan gelir. Hakikaten eski nesrin asl sl ina deildir. Fuzul ve
dris-i Bitlisnin verdii rnekle balayan ina ancak XVII. asrn ortasna kadar nesre hkim
grnr. Ondan sonra, en mbalal eserlerinde bile ancak muayyen terifat cmlelerinde
rastlanr. Hakikatte asl eski nesir, bir eit rahat ve dank konumada kalmtr. Yukarda
anlattmz gibi ilim dili olmam ve ilmin dile getirdii sarahatin tecrbesini tatmam bu
zk konuma asrdan asra ve muharrirden muharrire gelen asl tarzdr.
Trkede nesrin teekkl iin insann ve cemiyet mes- seselerinin deimesi, tahsil
sisteminin Trkeye dnmesi lzmd. te Tanzimat bunu yapt.
Ahmet Hamdi Tanpnar, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005,
s.45-46.
1. e Yantnz yanl ise XIX.
Yzyl Nesrine Genel Bir
Bak konusunu yeniden
gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise XIX.
Yzyl Nesrine Genel Bir
Bak konusunu yeniden
gzden geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise
Biyografiler konusunu
4. a Yantnz yanl ise
5. b Yantnz yanl ise
6. c Yantnz yanl ise
Gazavatnameler konusunu
7. a Yantnz doru deilse
Belagat ve Gramer Kitaplar

geiriniz.
8. d Yantnz yanl ise Belagat ve
Gramer Kitaplar konusunu
9. c Yantnz yanl ise XIX.
Yzylda Mensur Trler
geiriniz.
10. eYantnz yanl ise XIX.
Yzylda Mensur Trler
geiriniz.
Sra Sizde 1
Osmanlnn ykseli ve gelime devirlerinde iirle, edebiyatla ve sanatn deiik dallaryla
yakndan ilgilenen padiahlarn birou ayn zamanda divan sahibi airlerdi. Toplant odalar
olan divanlarnda zaman zaman bir araya geldikleri airleri dinler, onlarla sohbet eder ve bir
anlamda meslektalar olan air ve edipleri ciddi anlamda desteklerlerdi. Bata padiahlar
olmak zere devlet byklerine sunulan eserlerin karlnda verilen caizelerin bugnk telif
hakk gibi sanat ve sanatkr koruyan ve gelitiren bir misyonu vard. Sanat evresi, iir, sanat
ve edebiyata ilgisiz olan hkm darlardan destek grmeyince arzulanan nispette rn
verilemeyecei aikrdr. Marifet iltifata tbidir / ltifatsz meta zyidir sz gereince
iltifatsz kalan sanatkrn verimli olmas, sanatn da geliip serpilmesi ok zordu ve nitekim
yle de olmutur. Bu itibarla sadece nesir veya iir iin deil, genel anlamda da edebiyat, sanat
ve kltrn geliimi devletin destek ve korumaclyla dorudan doruya ilgilidir.
Sra Sizde 2
Zmre biyografileri genel bal altnda topladmz eserler edebiyat aratrmaclar iin
vazgeilmez kaynaklar arasndadr. Zira eyhlislmlar, vezirler, darssaade aalar, nakibleraflar gibi devlet brokrasisindeki meslek sahiplerinin; hattatlar, musikiinaslar gibi
sanatkrlarn veya trl ta- rikatlere mensup tasavvuf erbbnn biyografilerini toplayan
kitaplarda yer alan kiiler arasnda, edebiyatla uram, eser vermi kimseler olduka fazladr.
Bu nedenle bir air veya nsir hakknda aratrma yaparken sadece uar tezkirelerine
bakmakla yetinmek doru deildir. Bunun yan sra iinde adeta bir uara tezkiresi veya iir
mecmuasn andran blmler barndran At Trihi gibi dorudan doruya edebiyatn
malzemesi olan eserler de vardr.
Sra Sizde 3
Mneat, belagat ve gramere dair kitaplarnn bu yzylda oka yazlmasnn ilk sebebi dier
btn eserlerde olduu gibi matbaalarn yaygnlamas ve yayn hayatndaki canllkla ilgilidir.
Bu eserlerin okullarda ders olarak okutulmak zere yazlmas da bu zenginliin
gerekelerindendir. Belagat bata olmak zere her konunun dnemin tartmal meseleleri
arasnda olmas da bu alanlarda verilen rnlerin artmasna vesile olmutur.
Sra Sizde 4
Sleyman Paann Mebaml-nasyla ilk defa belagat kitaplarmz arasna giren, Fransz
retorii, Talim-i Edebiyatla Trk edebiyatndan rneklerle aklanm, Sleyman Paann
at r bu eserle sistemli bir hle gelmitir. Talim-i Edebiyatta fesahat ve edeb sanatlarn
tanmlarndaki yenilikten baka, daha nce bizde bilinmeyen bir takm edeb sanatlarn
getirilmesi gibi pek ok zellik, dneminde byk yank yapm ve onun yolunu izleyen pek
ok eser kaleme alnmtr.
Ahmet Cevdet (1882). Ksas- Enbiya Aleyhisselam ve Tevarih-i Hulefa. stanbul: Matbaa-i
Osmaniye.
Arslan, Mehmet (2011). Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri 4-5 Lebb Sr-nmesi, Hfz
Mehmet Efendi (Hazn) Sr-nmesi, Abd Sr-nmesi, Telhsl- beynn Sr-nme Ksm.
stanbul: Sarayburnu Kitapl
Babinger, Franz (1992). Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri. eviren: Cokun ok, Mersin:
Kltr Bakanl Yaynlar.
Cokun, Menderes (2004). Nesir (Ge Dnem). Trk Dnyas Ortak Edebiyat- Trk
Edebiyat Tarihi, 6. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
Kocatrk, Vasfi Mahir (1970). Byk Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: Edebiyat Yaynevi.
Ko, Mustafa (1994). Eski Harfli Gramer Kitaplar ve Terimler Dizini. stanbul . YLT.
Ktkolu, Bekir (1994). Sultan II. Mahmud Devri Osmanl Tarihilii. Vekayinvis
Makaleler. stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar, s. 194-210.
Levend, Agh Srr (1956). Gazavatnameler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavatnamesi. Ankara:
TTK Yaynlar.
Levend, Agh Srr (1988). Trk Edebiyat Tarihi -Giri-. Ankara: TTK Yaynlar.
Okuyucu, Cihan, Kartal, Ahmet, Kksal, M. Fatih (2009). Klasik Dnem Osmanl Nesri.
stanbul: Kriter Yaynlar.
zcan, Abdulkadir (2009). Osmanl Tarih Edebiyatnda Biyografi Trnn Ortaya k ve
Gelimesi. Nazmdan Nesire Edeb Trler-Eski Trk Edebiyat almalar 4, 25 Nisan 2008
Bildiriler. Hazrlayan: Hatice Aynur vd., stanbul: Turkuaz Yaynlar.
entrk, A. Atilla-Kartal, Ahmet (2004). niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi.
stanbul: Dergh Yaynlar.
Tanpnar, Ahmet Hamdi (1977). Edebiyat zerine Makaleler. stanbul: Dergh Yaynlar.
Tayyarzade Ata (2011). Osmanl Saray Tarihi -Tarih-i Enderun. Hazrlayan: Mehmet Arslan,
stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Tezcan, Nuran (2009). Seyahat-nme. slm Ansiklopedisi. stanbul: TDV Yaynlar.
Unat, Faik Reit (1992). Osmanl Sefirleri ve Sefaretnmeleri. Ankara: TTK Yaynlar.
Uzun, Mustafa (2006). Mnet. slm Ansiklopedisi. stanbul: TDV Yaynlar.
tken Neriyat.
Woodhead, Christine (2006). Estetik Nesir. Trk Edebiyat

Tarihi. stanbul: : Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
Yksel, Hasan, Kksal, M. Fatih (1998). Osmanl Toplu- munda Sdt- Kirm ve
Nakiblerflar, Ahmet Rfat - Devhatn-Nukab. Sivas: Dilek Matbaas.
Ziver Paa (2009). Divan ve Mneat. Hazrlayan: Mehmet Arslan, Sivas: Cumhuriyet
niversitesi Yayn.
Ahmet Cevdet Paa (1953-1967). Tezakir. Hazrlayan: M. Cavid Baysun, Ankara: TTK
Yaynlar.
Ahmet Cevdet Paa (1980). Maruzat. Hazrlayan: Yusuf Ha- laolu. stanbul: ar Yaynlar.
Arslan, Mehmet (1999). Trk Edebiyatnda Manzum Srnameler (Osmanl Saray Dnleri ve
enlikleri). Ankara: AKM Yaynlar.
aatay, Neet (1992). Mustafa Nuri Paa, Netayicl- Vukuat, Kurumlar ve rgtleriyle
Osmanl Tarihi. Ankara:
Esat Efendi (2005). ss-i Zafer-Yenieriliin Kaldrlmasna Dair. Hazrlayan: Mehmet Arslan,
stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Fndkll smet Efendi. (1989). Tekmilet-akaik f Hakk Ehlil-Hakaik, akaik- Numaniye
ve Zeyilleri. Hazrlayan: Abdlkadir zcan, stanbul: ar Yaynlar.
Hafz Hzr lyas Aa (1987). Tarih-i Enderun / Letaif-i Enderun. Hazrlayan: Cahit Kayra,
stanbul: Gne Yaynlar.
Hezarfen, A. Demirel, Y. Erdoan, T (1999). Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi. stanbul:
Yap Kredi Yaynlar.
Kazasker Mehmet Hafid (1952). Sefinetl-Vzera. Hazrlayan: smet Parmakszolu, stanbul:
irketi Mrettebiye Basmevi.
Mehmet Cemalettin (2003). Osmanl Tarih ve Mverrihleri -yine-i Zurefa. Hazrlayan:
Mehmet Arslan, stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Mehmet Sreyya (1891-1893). Sicill-i Osman yahud Tezkire-i Meahir-i Osmaniye. stanbul:
Matbaa-i mire.
Mehmet Zihni (1982). Meahirn-Nisa. Hazrlayan: Bedrettin etiner, stanbul: amil
Yaynlar.
zgl, M. Kayahan (2006). Dvan Yolundan Peraya Selmetle- Modern Trk iirine Doru.
Ankara: Hece Yaynlar.
Yeti, Kzm (1992). Belagat-Trk Edebiyat. slam Ansiklopedisi. stanbul: TDV Yaynlar.
Szlk
A
Abide : ant Aceb : acaba, acayip
Add etmek : farz etmek, saymak, kabul etmek Ad : dman
Ayr : yabanclar, bakalar
Ahbb : dostlar
lm : elemler
Almet : iz, belirti, emare
Anlar : onlar
Antoloji : seki.
rz : sonradan olan ey; taklan, yapan Arz etmek
: sunmak; aklamak
Arz : sunma, gsterme, bildirme
Asgar mterek : az da olsa ortak olunan gr, dnce birlii
Ashb : sohbet arkadalar; din bir terim olarak Hz.Muhammetin Mekkede islm kabuk
eden arkadalar iin kullanlan bir tabirdir.
Asr (asr) : yzyl siyb : su deirmeni
Aere-i mbeere : salklarnda cennetle mjdelenmi on kii
iyn-sz- hayl : haylin yuvasn kuran Avangard : nc
Azil : resm bir grev veya makamdan alnma
B
Bde : arap, iki Bde : arap, iki Bang-i ceres : an sesi Ben srail : srailoullar
Berat : bir kii veya toplulua ayrcalk veya bir hususta
izinli / yetkili olduunu bildiren
resm belge
Beer : insan
B-idrk : anlaysz
B-intih : sonsuz
Bilhassa : zellikle
B-mye : zavall, gsz
B-mye : zavall, gsz
B-muhab : korkusuz, ekinmeyen
Binenaleyh : bunun zerine; bundan dolay
Bse : pme, pck
Bt : put
C-
Ceml : yz gzellii Cemiyet : toplum Cereyan (etmek) : akm; akmak Cinn : cennetler
Cls : oturma; bir tarih terimi olarak padiahlarn tahta kmas
Cz : para; bir btnn blmlerinden her biri
arh- n-hemvr : usulnce dnmeyen dnya ep-endz-i endh keke : tasa ve

ekitirmenin hilekrl em : gz
evgn : ucu eri denek
D
D-ber-d : yara stne yara Daimi : srekli, kalc
Dehr-i fitne-ahkm : hkmleri fitne dolu dnya Dekadans : k, gerileme
Derd-m : dert ien (ayn yazl drd-m diye okuyunca, manas arabn tortusunu
ien demek olur) Derd-i b-encm : sonulanmayan dert Dergeh : dergh Destra : kavuk,
sark Devir : daireler Devir : dnem
Dil-i n-km : mutlu olmayan gnl Dil -sr-i km : gnl mutluluk dolu Dzah : cehennem
Dvr : g, zor
E
Ecdd : atalar
Edeb : iyi terbiye, naziklik, usluluk Ehibb : dostlar, sevgililer Ehl : maharetli, usta
Ehl-i beyt : hane halk, aile; Hz. Peygamberin ailesi ve yakn akrabas.
Ekbir : nemli kiiler
El vermek : imkn bulmak, frsat olmak
Elfz : lfzlar, szler
Envr : aydnlklar, klar
Erbab : sahipler
Erkn : rknler, esaslar; ileri gelen kimseler Er : iirler Ek : gz ya Evld : ocuklar
F
Fahr-i rz : szlk anlam sr vnc ise de burada Fahreddn-i Rzye gnderme
yaplmtr.
Fn : lml, geici
Fasikl : bir kitab oluturan sayfalar kmesi
Fem : az
Feriz : farzlar
Ferd : ertesi gn, yarn
Ferman : padiah buyrultusu
Fesahat : ak ve gzel konuma, yazma
Fesne : efsane
Fevkal-de : olaanst
Fezleke : zet, z
Fihrist : bir kitapta bulunan blmleri gsteren cetvel
Filhakika : gerekte Firk : ayrlk, ayrlma
G
Gh : zaman bildiren edat. Seher-gh: seher vakti
Garp : bat
Gavg : kavga
Gyet : son derece; ok
Giray : krm hanlarna verilen unvan
Giyh : nebat, bitki, taze ot
Gricek : grnce
G : kulak, iitme, dinleme
Glen : gl bahesi
Gm : kayp, yitik
Gzer : gidi
H
Hh : isteyen, ister Hakiki : gerek
Hl tercmesi : biyografi, zgemi Hlt : haller, suretler Hmi : himaye eden, koruyucu
Hanedan : kkten asil ve byk aile.
Hanende : arkc, okuyucu, ark syleyen kii.
Hr : diken
Hrikul-de : olaanst Haset : kskanlk
Har : lleri diriltip mahere karma, kyamet Htem-i nbvvet : peygamberlik mhr
Hteml-enbiy : peygamberlerin sonuncusu; Hz. Muhammet
Htif : sesi duyulup kendi grnemeyen Hattat : gzel yaz (hsn-i hat) sanatkr Hayrullemn : alemlerin hayrls Hazer : saknma, kanma Hecr : ayrlk
Hemn : hemen, ayn zamanda Hem-dem : sk fk, cancier arkada Hem-ser : arkada,
kafadar Heyet : kurul, komisyon Hezr : blbl; bin
Hikmet : bilgelik, Tanrnn insanlar tarafndan anlalamayan amac.
Hn : kan
Hr : melek (hr- cinn: cennet melei)
Hususi : zel Hususiyet : zellik Hkkm : hkimler Hlsa : zet Hviyet : kimlik
ftihar : vn
ftirak : ayrlma, dalma, perian olma.
hsn : ba
htiam : hametli, anl grn; debdebe htiva etmek : kapsamak, iine almak krr : kabul,
tasdik lga : ortadan kaldrma, iptal etme
ltifat : ilgi gstermek, gzel sz ve davranla gnl okamak
nhiraf : dorudan sapma
nad : gzel iir okuma
ntelijansiya : aydn zmresi
ntizar : yol gzleme; birini veya bir eyi bekleme
ptil : bir eye kar ar ballk, dknlk
rfn : bilme, anlama, kltr

r : bildirme, haber verme
tihrc : karm yapmak; bir durumdan, olaydan yoruma
varmak, sonu karmak
zah etmek : aklamak
zhr : gsterme, meydana karma
K
Kad : Tanzimata kadar her trl davaya, tanzimat ile medeni kanun arasndaki dnemde ise
yalnz evlenme, boanma, nafaka, miras davalarna bakan mahkemelerin ba- kanlar.
Kadiri : Kadirilike mensup olan kimse.
Kafile-res : topluca ulaan
Khin : gelecekten haber verdiine inanlan kehanet sahibi kimse
Kalib-i mani-i er : iirlerin mn kalb Kande : nerede
Kaptanderya : (kapudan- derya) Osmanl asker snfnda
en st mevkideki deniz komutan
Krbn- shan : sz kervan
Kat : kesme
Kavm : topluluk; soy
Kazasker : ilmiye snfnn yksek derecesinde bulunan devlet grevlisi; Osmanl dneminde
mahkemelerin en yetkilisi.
Kemal : olgunluk Kemanke : ok atc, oku Kemne : noksan, eksik, zavall Kerem : cmertlik,
ltuf, ba Kef : kavrama, fark etme, anlama
Kethda : zengin kimselerin ve devlet byklerinin buyruunda alan, onlarn birtakm
ilerini gren kimse, khya. Ketm : saklama, gizli tutma Kta-i kebre : iki beyitten fazla olan
kta.
Kirm : erefliler
Kitabet : ktiplik; kurallarna uygun olarak yaz yazma
Konvansiyon : mutabakat, toplu anlama Kudret : g; kabiliyet Kber : bykler, ulular.
Khen-sl : antika, klsik
L
Lal : krmz, krmz ve deerli bir ss ta, dudak Lyiha : resmen kabul edilmemi, dnce
konumundaki yaz
Liva-y erif : Peygamberin bayra iin kullanlan bir tabirdir.
Lugaz : manzum bilmece.
M
M l-hayt : hayat suyu Mazr : zrl, zr olan
Mabeynci : padiahlarn d dnya ile mnasebetini kuran kiiler iin kullanlan bir tabirdir.
Marib : bat Mh : ay
Mahiyet : bir eyin i yz, asl, esas Maiyet : yksek rtbeli birinin emrindeki kimseler
Malikne : byk gsterili konak, kk Manzume : vezinli, kafiyeli sz, iir.
Marifet : hner, maharet, ustalk Mark : dou
Mazmun : nkteli, sanatl, st rtl sz
Men : mnlar
Mecma: topluluk; toplanma yeri
Mecrh : yaral
Medh sen : vg
Medh : vme, vg
Meges : sinek
Mehkim : mahkemeler
Mektep : okul
Melhat : yz gzellii
Melike : melekler
Menf : srgn yeri
Mertebe : derece.
Merv : rivayet edilen Meta : eya, rn Metamorfoz : biim deitirme Methiye : birini vmek
iin yazlm iir.
Mevlevihane : Mevlevi tarikati dergh.
Mevlid : doum yeri; doum zaman
Mihen : eziyetler, skntlar
Mihver : ana hat, merkez
Misill : benzer, gibi
Misyon : grev
Muayyen : belli, belirgin
Muazzam : byk, iri; gsterili boyutlarda
Muhammes : her bendi be msral olan manzume.
Muharrir : yazar
Muhib : seven, sevgi besleyen, dost.
Muhtasar : zet hlinde, ksa
Muhtemel : olas, ihtimali olan, umulur, beklenir.
Muhteva : ierik Murg : ku
Musahip : sohbet arkada
Musammat : bentlerden oluan nazm ekillerinin genel ad.
Musavver : resimli Muvafk : uygun Mbalaa : abart Mdr : yze glme
Mderris : ders veren, medrese dersi okutan.
Mellif : yazar Mennes : dii Messese : kurum
Mfred : divanlarn sonunda toplanan msralar.

Mhr-i nbvvet : peygamberlik mhr Mmtaz : sekin
Mnct : Allaha yalvarp yakarmak ve balanmak iin yazlan manzume.
Mnkir : inkar eden, kabul etmeyen Mstakil : bal bana, bamsz, ayrca.
Mstezd : gazelin msralar arasna ksa msralar eklenerek yaplan nazm ekli.
Msvedde : temize ekilmemi, karalama hlinde Mahede : gzlem Mtereken : ortaklaa
Mtala : bir eyi etraflca dnmek, okumak, aratrmak Mtercim : tercme eden, evirmen
Mtevaz : alak gnll, kibirsiz, gsterisiz.
Mverrih : tarihi, tarih yazar Mzekker : erkek
N
Naat : Hz. Peygamber ve drt halife iin yazlan iir.
N-ehl : ehil olmayan, ehliyetsiz N-hh : istemeyerek, zoraki Nahv : cmle bilgisi, sentaks
Nks : eksik Nazr : bakan
Nazmen : nazm (iir) olarak, nazm tarznda Nedim : arkada, yakn dost.
Nesren : nesir (dzyaz) olarak, nesir tarznda
Nez : ekip almak
Nie : ne kadar; pek ok
Nis : kadnlar
Nispet : oran
Nine : iz, belirti
Nizam : dzen
Nr- htemiyyet : son peygamberlik nuru N : ime
Nbvvet : peygamberlik
Nhfte : gizli, sakl Nkte : ince manal sz Nve : asl, ekirdek; kaynak
O
Objektif : tarafsz, yansz
Otizm : erken yalarda, evreye ilgisizlik biiminde beliren bir rahatszlk
P
Paye : rtbe, derece Pervz : kanat ap uma
Plastik sanatlar : resim ve heykel tr grsel sanatlar
R
Rh : yol Reel : gerek Reh-nm : klavuz
Reislkttab : bugnk karl dileri bakan olan makam sahibi brokrat Resm : devlete
ait, devlet adna yaplan Retorik : sz syleme, hitabet sanat; belagatin Batdaki karldr.
Rev : yakr, uygun, yerinde Ricl-i devlet : devlet bykleri
Rind : aldrsz, kalender, dnya ilerini ho gren kimse. Rindane : aldrsz, rind olana
yakr yolda.
Ritmik : ahenkli, sistemli bir uyum iinde olan

Rivayet : sylenti, hikaye edilen bir haber, sz veya hadise.
Ruzname : gnlk
S-
Sab : gn dousundan esen hafif ve latif rzgr Sabit-kadem : sebatl, sznde kararnda
srarc olan Sadrazam : (sadrazam) padiah bakan, babakan Safha : aama Sir : dier Sl :
yl
Sallallhu aleyhi ve sellem : salat ve selm onun zerine olsun
Sarahat : aklk
Sarf : ekil bilgisi, morfoloji
Sarih : ak, belirgin
Satvet : hamle; ezici kuvvet
Sencileyin : senin gibi
Ser-fr : ba eme
Samak : svamak, serte okamak
Snk : krk
Sret-perest : surete tapan, surete nem veren Sz- dern : i yakan ac Shan : sz
ark : dou
ehbl : kanat
ehbz : becerikli, yiit
ehzade : hkmdar olu, prens
ekve : ikyet, szlt
em : mum
emmt : amata, grlt, patrt ems : gne
eyn fezhat : kusur ve alaklk me : huy, karakter hret : n
uhr- rm : Rumi aylar
re-zr : orak yer
rde : kark, perian, k, tutkun
bbn- edeb : edebiyatla ilgilenen genler
T
Taaccb : arma Tab- lem : lemin karakteri Tabi : doal, olaan, normal Tabip : doktor
Tabir : sz, ifade
Tagyr-i vaz- gerdi-i eyym : gndnmlerindeki bakalam
Taharr : aratrma
Tahassr : hasret ekme, zlem duyma.
Tahlil : zmleme, yorumlama
Tahmis : bir gazelin her beytinin stne ayn vezin ve kafiyede er msra katlarak her beytin
beer msraya karlmas.
Tir-i devlet : devlet kuu Takaddm : ne geme, ilerleme Takdim : sunu
Takdir : beenme, deer verme.
Takrir : resm rapor
Tanzir : nazire yazma, bir iire ayn vezin ve kafiyede benzer bir iir yazma.
Tasfiye : temizlemek, saflatrmak Tasvir : niteleme; resmetme Tayin etmek : atamak;
belirlemek Tecrit : soyutlama, ayrma Tedrisat : retim Teferruat : ayrnt
Tefsir : yorumlama; bir terim olarak Kurn yorumlama biliminin addr.
Telhis : zet, zetleme, ksaltma; sadrazamn bir sorunu kendi dnceleriyle birlikte zet
olarak yazp padiaha sunduu kt.
Telif : szlk anlam bir araya getirmek demektir. Edeb terim olarak eser yazmak; orijinal bir
eser ortaya koymak anlamnda kullanlr.
Tema etmek : seyretmek Temenn etmek : dilemek
Tenezzl : yukardan aaya inmek. Mecazi anlam, yksek bir makamda bulunan kiinin
kendine layk olmayan deersiz ileri ltuf gsterip kabul ederek yapmas Tenkid :
deerlendirme, bir eyin (eserin, durumun, olayn) iyi ve kt, doru ve yanl, tamam ve eksik
ynlerini aklkla ve tarafsz olarak ortaya koyma Terceme-i hl : biyografi, zgemi Tesbi :
bir gazelin beyitlerine ayn vezin ve kafiyede be msra katlarak her beytin yedi msraya
karlmas.
Tesdis : bir gazelin beyitlerine ayn vezin ve kafiyede drder msra katlarak her beytin alt
msraya karlmas. Teekkl : oluum
Terf : ereflendirme. Byk veya nemli birinin bir yere gelmesi anlamnda kullanlr.
Terifat : protokol
Tevik : zendirme, gayrete getirme, evklendirme
Tevecch : ynelme
Tevhd : bir klma, birletirme
Tevhid : Tanrnn birliini anlatan iir
Tevliyet : vakf mallarna bakma grevi
Tezkire : baz meslek sahibi kimseler iin yazlan biyografi.
Tg : kl
Tmr : yara bakm Tt : papaan
Tlbend aas : padiahn sark ve amarlarn korumak, temizlemek, gereinde padiah
giydirmek ileriyle uraan ve trenlerde sar tayan grevlinin unvan.
U-
Ucube : alacak derecede garip, tuhaf olan ey
Ukul ashb : akl sahipleri
Ulm- gaybiye : gizli ilimler; sihir, tlsm, fal vb.
Umum : genel Uk : klar mmd : mit
zengi : eyerin iki yannda asl bulunan ve hayvana binil- diinde ayaklarn baslmasna
yarayan, alt dz demir halka.
Y
Yrn : dostlar Yes : mitsizlik, elem Yegne : bir tek, biricik Yekser : batan baa
Z
Zabit : rtbesi temenden binbaya kadar olan kimse.
Zhid : ar sofu, kaba sofu
Zhir : grnen, ak, belli
Zr : alayan, inleyen
Zay : kayp, kaybolmu
Zemm : yerme, knama, ayplama
Zen : kadn
Zevl : gnein bat
Zeyl : szlk anlam etek olan kelime edeb anlamda bir esere, onun brakt yerden
balamak zere bir ek olarak hazrlanan esere verilen addr.
Zikretmek : anmak, sylemek
V
Vaka : mevcut (olan) bir olay, gereklik
Vlide : anne
Vasta : ara
Vech : sebep; yz; yn
Veled : ocuk
Vildet : doum
Vuku bulmak : gereklemek
Vuslt : ulama, yetime, kavuma
Vuzuh : anlam akl
Yorum ekle
sim (gerekli)
E-Posta (gerekli)
1000 karakter kald

Sonraki yorumlar bana bildir
Yenile
Gnder
JComments
Ana Men
Ana Sayfa
EdeBlog
E- Kitap
Kitaplar ve Sorumluluk niteleri
Sk Sorulan Sorular
Yatay Gei
Formasyon
Duyuru Arivi
Topluluk
Radyo
Baa dn
2015 Akretim Trk Dili ve Edebiyat
Site Haritas
letiim
Sitemap

Tanpinar - 19. Asir Turk Edebiyati Tarihi

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Tanpinar - 19. Asir Turk Edebiyati Tarihi

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

AHMET HAMDI TANPINAR

19. ASIR TURK EDEBIYATI TARIHI

Yararlanlan Kaynaklar ..................................................................................................

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

XIX. Yzyl Trk Edebiyatna Genel Bir Bak

Bat karsndaki kesin malubiyetini kabullenip Karlofa Anlamasn imzalaynn tarihidir.

YENLEEN EDEBYATIN ZELLKLER

inklaba hazrlanrken urayaca tahavvlleri evvela edebiyatnda izhar eder. te bizim

3. Klasik edebiyat btn kudretiyle hkm srd iin

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

3. b Yantnz yanl ise Edeb

1. Yzyl Trk Edebiyat Enderunlu airler ENDERUNLU ARLER

ba ve hazine kethdas tarafndan ynetilirdi. Hazinedarba birka bin saray grevlisinin

Hane-i Hassa airleri

Enderun Mektebinin XIX. yzyl Trk edebiyatna katklar nelerdir?

Niye kart benim sohbetime ol zibidi

Mefl f'ilt mefl f'iln

Filtn filtn filtn filn

d Yantnz yanl ise Enderunlu airler konusunu yeniden gzden geiriniz.

yeniden gzden geiriniz.

XIX. YZYIL TRK EDEBYATI

domaktadr. Osmanl aydnlarnn rical-i devlet (=brokrat) kanad aydn airle

airlerin tamamn kucaklad dnlebilir. Bu takdirde, 1861den nce lm, sa ama

Encmen-i uara Toplantlar

Encmenin edebiyat anlay, yenilikler tarsa da bunlar -edeb akmlar etrafndaki

Ne sylediini ok da dikkate almadan, sadece dilini ve sesini beendiiniz iin nemsediiniz

Encmende, gelenekli mazmunlarn yetersizlii ve an artlarna uygun yeni mazmunlar

Encmen-i uaralarn gelenekli ilevini ve kendini yeni- 1 leyiini aklayabilmek,

O kim tagyr-i vaz- gerdi-i eyyma dmtr

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

4. b Yantnz yanl ise, Encmen-i

Sra Sizde Yant Anahtar

Reid (Zeynelabidin) (1326). Edebiyat Kumkumas. Halep: Halep Vilyet Matbaas.

XIX. YZYIL TRK EDEBYATI

Dnemin airlerinden Keecizade zzet Molla, airin daysdr. Kz ocuklarnn rgn

Bu lem-i fnde zarfet budur ite

Bed-ihre rakbi aceb dem mi sanursun

Ninni Bery- Besm Beg

dern : i, ieri, dhil; gnl, kalp yrek

Kendini hicrndan Akln noksndan mrini pyndan Hfz ide Rabbl-Enm

oL_ ^Jjl j/j l-U l^ Jl

J Jjl o/* j JjjS" JjjS"

Divan edebiyatnda kadn airlerin konumunu aklayabilmek,

1. Medrese eitimi grmlerdir.

a Yantnz yanl ise Leyla Hanm konusunu yeniden gzden geiriniz.

XIX. YZYIL TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra;

KEECZADE ZZET MOLLA VE MESNEVLER

srasnda grd yerlerden bahseder. Topkapda balayan yolculuk K- kekmece,

l^j j ojjjjl^l A^S c-^j^ls /^^ AiSALj ^AlS

ol^I^J jj 4-^jj 4^^ ^jjjS 4J jJjl 4j ^lslj jJjAjJ

4/j /^o/ oJjJj/^ j/

(jS" jjj j^ jj /pj JS /^ oj o/j Jj^j/ /j a!^jjp Jjj jj aJj/

jjSljjj Aj jjj oj^ vjjl jLi oAl (-Jjj/ j>L^

ardm hulsa pes pimi Brakdm Hudya btn iimi

Mbreze-i Bahr u Ber b-Yekdiger

Bahr almd sahrlarn Aceb cii vard derylarn

Beyaz idi bayra derylarn Yeildendi yapra sahrlarn

Olup kulzmn genci de trmr Brakd nie cevher-i bdr

Ben de arac gibi araya girip karaya avula haber gnderdim.

Ne rmgh ol cahm-i cihn Olur orda belli nam-i cihn

Sitnblda edn fakrin evi O muzlim mahallin sary- nevi

Ay kandilinin yz yansa dahi uykuyu grmek yle dursun, gz gz grmyordu.

Sfat- Psbn- Bed-Manzar u Bed-Elhn