Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
56_W_region:BR_type:adm1st)
Gois
Origem:Wikipdia,aenciclopdialivre.
Gois(pronnciaemportugus:[ojas])umadas27unidades
federativasdoBrasil.SituasealestedaRegioCentroOeste,no
PlanaltoCentralbrasileiro.Oseuterritriode340.086km,
sendodelimitadopelosestadosdoMatoGrossodoSula
sudoeste,MatoGrossoaoeste,Tocantinsanorte,Bahiaa
nordeste,MinasGeraisaleste,sudesteesulepeloDistrito
Federalaleste.
EstadodeGois
Goiniaacapitalemaiorcidadedoestado,assimcomosededa
RegioMetropolitanadeGoinia,anicanoestado.Outras
cidadesimportantes,foradaregiometropolitanadeGoinia,
so:Anpolis,RioVerde,Itumbiara,SantaHelena,Catalo,
Luzinia,Formosa,Jata,Porangatu,CaldasNovas,Goiansia,
Mineiros,Cristalina,QuirinpoliseNiquelndia,quetambmso
asmaiorescidadesempopulaodointeriordoestado,almdas
cidadesquecompemoEntornodoDistritoFederal.Aotodoso
246municpios6.
(Bandeira)
(Braso)
Lema:TerraQuerida,frutodavida
Hino:HinodeGois
MENU
0:00
Gentlico:goiano
Com6523222habitantes2oestadomaispopulosodoCentro
Oesteeononomaisricodopas.SegundooTribunalRegional
EleitoraldeGois,emjunhode2011registramseemGois
4.061.613eleitores7.
AorigemdotopnimoGois(anteriormente,Goyaz)incertae
necessitadepesquisasmaisaprofundadas.Usualmente,afirmase
queotermoviriadasupostatribodosndiosGoiasesqueteria
habitadoaregioprximaaCidadedeGoiseseextinguido
rapidamente.Entretanto,nohqualquervestgiofsicoou
imaterialdaexistnciarealdetaltribo8.Podemosencontrar
apenasrelatosdistantes,esparsosedivergentes9queapontamque
haveriaummitoentreosindgenasecaboclosvicentinos,
principaisintegrantesdasbandeirasqueiniciaramaocupaode
GoisnosculoXVIII,dizendoquehaverianointeriordo
continenteumpovochamadoGoyouGuaianaquepossua
cermicaeagriculturabemdesenvolvidaseseriamparentesda
NaoTupi.DaotermoGuai,formacompostadeGuae
i,queemTupisignifica,entreoutraspossibilidades,
"indivduoigual","pessoasdemesmaorigem".Istonoslevaa
suporquequandoasbandeirasencontraramouronaSerra
Dourada,prximoatualcidadedeGois,onomemtico
"Guai"teriasidoempregadoparadenominarareapelos
indgenaspaulistas,quetambmpertenciamaogrupoTupi.
ComoosnicosintegrantesdosTupisnaregioeramosAv
Canoeiros,podemosconcluirqueelestiveramnarealidade
contatocomestatribo.Outraconclusopossvelequeseriam
Kaiaps10.Assim,otopnimoGoisviriadeumenganodos
primeirosbandeirantes,motivadopelosmitosdosindgenasque
compunhamasbandeiras.
OnomeGois,quandoutilizadonomeiodeumafrase,dispensa
oempregodeartigo,similarmenteaoqueacontecenadesignao
dosestadosdeMatoGrosso,deMatoGrossodoSul,deAlagoas
edeMinasGerais.
ndice
Localizao
Regio
Estadoslimtrofes
Mesorregies
Microrregies
Municpios
CentroOeste
MatoGrossodoSul(SO),
MatoGrosso(O),Tocantins
(N),Bahia(NE),Minas
Gerais(L,SEeS)eDistrito
Federal(L)
5
18
246
Capital
Goinia
Governo
Governador(a)
MarconiPerillo(PSDB)
Vicegovernador(a)
JosEliton(PP)
Deputadosfederais
Deputadosestaduais
17
Senadores
rea
Total
41
RonaldoCaiado(DEM)
WilderMorais(DEM)
LciaVnia(PSDB)
340111,783km(7)1
1Histria
1.1Perodocolonial
1.1.1SeparaodaCapitaniadeSoPaulo
1.2Imprio
1.3Repblica
1.4ConstruodeGoinia
2Geografia
2.1Relevo
2.2Clima
2.3Vegetao
2.4Fauna
2.5Hidrografia
2.6Meioambiente
3Demografia
3.1Composiotnica
3.2Grupostnicos
3.2.1Indgenas
3.2.2Italianos
3.2.3Alemes
3.2.4Portugueses
3.2.5Imigrantesdeoutrosestados
4Poltica
4.1Smbolosestaduais
4.1.1Bandeira
4.1.2Braso
4.1.3Hino
4.2GovernantesdeGois
4.3Deputadosestaduais
4.4rgoseempresasgovernamentais
5Subdivises
6Economia
6.1Setorprimrio
6.2Setorsecundrio
6.3Setortercirio
6.4ArrecadaodoICMS
6.5BalanaComercial
6.6ConsumodeEnergiaEltrica
7Infraestrutura
7.1Sade
7.2Educao
7.3Transportes
8Cultura
8.1Artes
8.2Museus
8.3Culinria
8.4PatrimniodaHumanidade
8.5Esportes
8.6Eventos
9Vertambm
10Referncias
11Ligaesexternas
Populao
Estimativa
Densidade
2014
6523222hab.(12)2
19,18hab./km(7)
Economia
PIB
PIBpercapita
20123
R$123.926.000(9)
Indicadores
Esper.devida
Mort.infantil
Analfabetismo
20084
73,6anos(9)
17,7nasc.(10)
IDH(2010)
0,735(8)alto5
Fusohorrio
UTC03:00
Clima
tropicaletropicalde
altitude[[Classificaoclimtica
R$20.134(11)
7,32%(08)
deKppenGeiger|]]
Cd.ISO31662
BRGO
Sitegovernamental
http://www.goias.gov.br/
Histria
OsregistroshistricosmaisantigosencontradosnaregiodoatualestadodeGois,foramdatadosdecercade11milanos
atrs,oqueindicaqueaocupaohumananareainiciousehmilharesdeanos.Grandepartedosstiosarqueolgicos
presentesnoestadoestosituadosemSerranpolis,CaiapniaenaBaciadoParan,abrigadosemrochososdearenitoe
quartzito,almdegrutasdemacioscalcrios.Almdestes,hfortesindciosdeocupaoprhistricanosmunicpiosde
UruaueNiquelndiaque,juntos,abrigamabundantemateriallticodohomemprhistrico,conhecidocomo"homem
Paranaba".11
Porconseguinte,o"homemParanaba"tidocomooprimeirorepresentantehumanoqueviveunarea,pertencenteaogrupo
caadorcoletor.Outrogrupocaadorcoletorqueviveunaregiofoioda"FaseSerranpolis",cujocomportamentofoi
influenciadopormudanasclimticas,oquefezcomqueestepassasseasealimentardemoluscosterrestresedulccolas,alm
11
deumaquantidademaiordefrutos.11Populaesceramistastambmocuparamoterritriogoiano,emumapocaemqueo
climaeavegetaoeram,supostamente,semelhantesaosatuais.Estaspopulaesceramistasviveramhcercadedoismil
anos,eeramdivididosem:Una,Aratu,UrueTupiGuarani.11
AtradioUna,amaisantiga,habitavaabrigosegrutasnaturais.Alimentavam
sesobretudodevegetais,ecultivavammilho,cabaa,amendoim,abborae
algodo.Tambmforamresponsveispelodesenvolvimentodatecnologiada
produodevasilhamescermicos.11OsAratushabitavamgrandes
agrupamentos,situadosemambientesabertos,principalmenteemmatas
prximasariosouriachos.Soosprimeirosaldeesconhecidos.Assimcomo
osUna,cultivavammilho,feijoealgodo.Eramresponsveispelaproduode
vasilhamescermicosdediferentestamanhose,confeccionavamrodelasde
fusos,utilizadosnafiaodoalgodo,dentreoutrosartefatosoriundosda
manipulaodaargila.JapopulaodatradioUrusveiochegarao
MunicpiodeGoisem1830.
territriodoatualestado,muitotempoapsosAratus.Suapassagempelapr
histriagoianatornouseconhecidaatravsdosstiosarqueolgicoslocalizados
novaledoRioAraguaiaeseusafluentes,datadosdosculoXII.Amaisrecentedaspopulaes,osTupiGuaranis,datadade
600anosatrs.Estesviviamemaldeiassuperpopulosas,dispersasnabaciadoAltoAraguaiaenabaciadoTocantins.11
Perodocolonial
AostemposdodescobrimentodoBrasilpelosportugueses,aregiodoatual
estadodeGoiserahabitadapelosndiosAvscanoeiros,tupiguaranise
tapuias.12
AocupaodoterritriogoianoteveinciocomCatarinaSilvaeasexpedies
deaventureiros(bandeirantes)provenientesdaCapitaniadeSoPaulo.As
Bandeirasobjetivavamcapturarndiosque,porsuavez,serviamcomomo
deobraescravanodesenvolvimentodaagriculturaeminas,tantono"territrio
dosGoyazes"quantonaCapitaniadeSoPaulo.Almdestas,outras
expediessaamdoPar,naschamadasDescidascomvistascatequeseeao
aldeamentodosndiosdaregio.Todasessasexpediestinhamcomorotao
territriodoatualestado,masnosedavaacriaodevilaspermanentese
nemamanutenodeumnotvelnmerodepopulaonaregio.13
IgrejaMatrizdeNossaSenhoradoRosrio,
construdaem1728emPirenpolis.Omaiore
maisantigopatrimniohistricoeeclesistico,e
maiorexemplobarrocodeGois.
Comadescobertadeouronarea,aocupaoefetivaseconsolidou,tornando
sepropriamentedita.DevidodescobertadeouroemMinasGerais(prximo
OuroPreto)enoMatoGrosso(prximoCuiab)entre1698e1718,
acreditavasequearegiotambmpossuaabundnciaemminrios,ideiaque
ganhouforacomacrena,deorigemrenascentista,dequeoouroeramaisabundantequantomaisprximodaLinhado
Equadorenosentidolesteoeste.Assimsendo,abuscaporouronoterritrioseintensificoucadavezmais,fazendodesteo
focodasexpediesdosBandeirantespelaregio.13
UmasdasBandeirasmaisimportantesrecebidapeloterritriogoianofoialideradaporFranciscoBueno,aprimeiraaencontrar
ouronestasterras,em1682,emboraempequenaquantidade.AregioexploradaporessaBandeiraestendeusedasmargensdo
RioAraguaiaataregiodoatualmunicpiodeAnhanguera.BartolomeuBuenodaSilva,filhodeFranciscoBuenoe
conhecidoporAnhanguera(Diabovelho),tambmfaziapartedestaBandeira.Segundoregistros,BartolomeuBuenodaSilva
interessousepeloouroqueadornavaalgumasndiasdeumatribo,masnoobtevesucessoemobterinformaesconfiveis
sobrealocalizaoexatadesseouro.Paradescobriralocalizao,Anhangueraresolveuameaarporfogonasfonteseriosda
regio,utilizandoaguardenteparaconvencerosndiosdatribodequetinhas"poderes"emeiosparafazeristoacontecer.
Apavorados,osndioslevaramnoimediatamentesjazidas,surgindoassimoapelido"Anhanguera"(DiaboVelhoou
Feiticeiro).13
OfilhodeAnhanguera,tambmchamadoBartolomeuBuenodaSilva,tentouretornaraoslocaisondeseupaihaviapassado,
40anosapsoacontecido.BuenodaSilvatinhacomoobjetivoencontraraSerradosMartrios,umlugarfantsticoonde
grandescristaisaflorariam,tendoformassemelhantesacoroas,lanasecravos,referentesPaixodeCristo.Esselugar,
mstico,nuncafoiencontrado,masesteacabouchegandosregiesprximasaorioVermelho,ondeencontrououroemmaior
quantidadeem1722.13BartolomeuBuenodaSilvaacaboufixandosenaviladeSant'Anna,em1727,quemaistardeviriaase
tornaraVilaBoadeGoyaz.13
DepoisdeseuretornoSoPaulo,ondeapresentouosachadosemterrasgoianas,BuenodaSilvafoinomeadocapitomordas
"minasdasterrasdopovoGoi".Apesardisso,suainflunciafoisendodiminudaamedidaqueaadministraorgiase
organizavanaregio.Acusadodesonegaoderendas,BuenodaSilvaperdeudireitosobtidosjuntoaorei,falecendopobree
sempoderem1740.Oouroexploradonareaeraretiradoprincipalmentedasuperfciedosrios,atravsdapeneiragemdo
cascalho,setornandoescassoaps1770.Aregiopassouaviverbasicamentedapequenaagriculturadesubsistnciaede
algumasatividadesrelativaspecuria.Nestapoca,asprincipaisregiesdeGoisexploradaspelaCapitaniadeSoPaulo
eramoCentroSul(proximidadesdoslimitescomSoPaulo).oAltoTocantinseoNorte
dacapitania,atoslimitesdacidadedePortoNacional(hojepertencenteaoTocantins).
Estasregies,entretanto,sviriamareceberocupaohumanaintensamenteapartirdos
sculosXIXeXX,comoresultadodaampliaodapecuriaeagricultura.13
SeparaodaCapitaniadeSoPaulo
OatualestadodeGoisfoiadministrado,noperodocolnia,pelaCapitaniadeSoPaulo,
napocaamaiordelas,estendendosedoUruguaiatoatualestadodeRondnia.Todavia,
seupodernoeratoextensoeproeminente,ficandodistantedaspopulaese,tambm,
dosrendimentos.13
IgrejadeNossaSenhorado
Carmo,construdaem1750,em
Pirenpolis.
DepoisdadescobertadeouroemGois,em1722,osportuguesesbuscaramaproximarse
daregioprodutora,comoumaformadecontrolarmelhoraproduodeouroeevitaro
contrabando,almdeservircomoumarespostamaisimediataaosataquesdosndiosecontrolarosconflitoserevoltasentreos
mineradores.Assimsendo,foicriadoatravsdealvarrgioaCapitaniadeGois,desmembradadeSoPauloem1744,coma
divisoefetivadaem1748.OprimeirogovernadordaentoCapitaniadeGoyazfoiDomMarcosdeNoronha,quepassoua
residiremVilaBoadeGoyaz.13
Duranteamaiorpartedoperodocolonialeimperial,oslimitesterritoriaisentreascapitaniaseprovnciasnoeram
demarcadoscomexatido,estandoquasesempredefinidospeloslimitesdasparquiasouatravsdedeliberaespolticas
oriundasdopodercentral.Nesseperodo,Goisfoiumadasadministraesasofrermaioresperdasdeterritrio,comdiversas
divises.DuasperdassignificativasdeterritriomarcaramGoisnapocacolonial:OTringuloMineiroeoLestedoMatodo
Grosso.13
AregioquehojecorrespondeaoTringuloMineiropertenceucapitaniadeGois,desdesuacriao,em1744,at1816,
poucoantesdaindependnciabrasileira.AregiofoiincorporadaMinasGeraisdevidoapressespessoaisdeintegrantesde
gruposdirigentesdaregio.Apesardeterpassadohegemoniamineira,oTringulocontinuousofrendoinflunciagoiananas
suasmaisvariadasaes,sobretudonaquestopoltica.Em1861,aAssembleiaGeralsediouumadasmaioresdiscusses
polticaspoca,entreparlamentaresdeMinasGeraisedeGois,porcontadatentativamineiradeampliaraindamaiso
territriodeMinasGerais,incorporandoreasdoSulGoianoeprximasaoRioSoMarcos,administradaspelaCapitaniade
Gois.13
AscapitaniasdeMatoGrossoeGoyazcomearamasdiscussesacercadeseuslimitesterritoriaisem1753.Comoresultado
dasdiscusses,ficoudefinidoqueoslimitesentreasduascapitaniasseriaapartirdoRiodasMortesatoRioPardo,sendoque
esteltimoseriausadocomooltimolimiteentreasduas,porsualocalizaoquasenafronteiradoBrasilcomBolvia.Em
1838,oMatoGrossoreiniciouasmovimentaesdecontestaodelimitesterritoriais,criandoaviladeSant'AnadoParanaba,
prximoaolimiteprestabelecidocomGois.OcasofoitratadopelaAssembleiaGeralapenasem1864,quecriouuma
legislaoespecficaparaoentrave.AsituaoperdurouataRepblicaVelha,comacriaodomunicpiodeAraguaiaem
1913porpartedoMatoGrosso,ecriaodeMineirosporpartedeGois,oqueculminounoagravamentodoconflito.A
questoficouemsuspensoat1975,quandoumanovademarcaofoiefetuada,duranteoRegimemilitar.Adecisofinalveio
em2001,quandooSupremoTribunalFederal(STF)demarcou,pordefinitivo,anascente"A"doRioAraguaiacomopontode
partidadaslinhasdemarcatriasentreosdoisestados,resultandoemperdaterritorialparaGois.13
Imprio
De1780emdiante,aCapitaniadeGoisiniciouumprocessoderuralizaoeregressoaumaeconomiadesubsistncia,
devidoaoesgotamentodasjazidasaurferas,oquecausougravesproblemasfinanceiros,pelaausnciadeumprodutobsico
rentvel.Osportuguesesagiramativamenteparatentarreverteressasituao,incentivandoepromovendoaagriculturana
regio.Todavia,aaonogerouresultadospositivos,jqueosagricultorestemiamopagamentodedzimos.Outrosmotivos
quecontriburamparaofracassodainiciativafoiaausnciadeummercadoconsumidor,dificuldadedeexportaosobretudo
pelaausnciadeumsistemavirioeafaltadeinteressedosmineirospelotrabalhoagrcola,poucorentvel.14
QuandooBrasilconquistouaindependncia,em1822,aCapitaniadeGoyazfoielevadacategoriadeprovncia.Porm,essa
mudanapoucoalterouarealidadesocioeconmicadeGois,queaindaenfrentavaumquadrodepobrezaeisolamento
geogrfico.Poucasmudanasocorreram,sendoamaioriadeordempolticaeadministrativa.AexpansodapecuriaemGois
alcanourelativoxitonastrsprimeirasdcadasdosculoXIX,resultandoemumsignificativoaumentopopulacional,
principalmentenosuldaprovncia.14Amaioriadosmigrantesquechegavamaoestado,vinhamdeoutrasprovnciasprximas,
comoGroPar,Maranho,BahiaeMinasGerais.Comessamigrao,surgiramnovaslocalidades,quelogotornaramse
cidades:nosudoestegoiano,RioVerde,Jata,Mineiros,Caiapnia(entoRioBonito),Quirinpolis(entoCapelinha),entre
outras.Onortedaprovnciatambmmudouconsideravelmentecomoaumentopopulacional.Almdosurgimentodenovas
cidades,asquejexistiam(Imperatriz,Palma,SoJosdoDuro,SoDomingos,CarolinaeArraias,ganharamnovo
impulso.14Opodercentral,apesardedistante,aindaexerciaamplopodersobrearegio,poisdetinhamalivreescolhados
presidentesdeprovnciaeoutroscargosdeimportnciapolticatodosdenacionalidadeportuguesadescontentandoos
gruposlocais.ApsaabdicaodeD.PedroI,GoisexperimentouummovimentonacionalistalideradopelopadreLuiz
BartolomeuMarquez,pelobispoDomFernandoFerreiraepelocoronelFelipeAntnio.Deimediato,omovimentorecebeuo
apoiodastropas,conseguindodeportodososportuguesesqueocupavamcargospblicos
emGois,entreeles,opresidentedaprovncia.14
Vriospartidosforamfundadosnaprovnciaporgruposlocaisinsatisfeitoscoma
influnciaexercidapelogovernocentral.NasltimasdcadasdosculoXIX,surgiramos
partidosOLiberal,em1878,eoConservador,em1882.Jornaistambmforamfundados,
usadosprincipalmentecomomeiodedifusodasideiasdestespartidos,entreelesTribuna
Livre,PublicadorGoiano,JornaldoComrcio,FolhadeGoyazeOLibertador.Comisso,
representantesprpriosforamenviadosCmaraAlta,fortalecendogrupospolticoslocais
elanandoasbasesparaasfuturasoligarquias.14
OjornalOLibertadorhaviasidofundadopelopoetagoianoAntnioFlixdeBulhes,e
usadoporestecomomeiodedivulgaodeseusideaisabolicionistas.FlixdeBulhes
tambmpromoveufestasparaangariarfundos,comoobjetivodealforriarescravos,e
compsoHinoAbolicionistaGoiano.Comasuamorte,em1887,vriassociedades
emancipadorasseuniramefundaramaConfederaoAbolicionistaFlixdeBulhes.
Aproximadamente4milescravosviviamemGois,pocadapromulgaodaLeiurea,
sancionadaem13demaiode1888.14
Cartazpublicitrioanunciandoa
vendadelotesemGoinia,
pocadaconstruodacidade.
OensinoeducacionalemGoisfoiregulamentadoem1835,pelopresidentedaprovncia,
JosRodriguesJardim.Em1846,foicriadonaentocapital,CidadedeGois,oLiceu,quecontavacomoensinosecundrio.
poca,jovensdointeriordefamliaclassemdiaaltaealtaconcluamseusestudosemMinasGeraisefaziamcursosuperior
emSoPaulo,eosdefamliamenosabastada,encaminhavamseparaaescolamilitarouseminrios.Noentanto,amaioriada
populaopermaneciaanalfabeta.Somenteem1882foicriadaaprimeiraEscolaNormaldeGois,nacapitaldeste.14
Repblica
OBrasilpassouaoregimerepublicanoem15denovembrode1889,fazendodeGoisumestado.Entretanto,poucose
modificounaunidadeadministrativaemtermossocioeconmicos,emespecialpeloisolamentoresultantedacarnciados
meiosdecomunicao.Aliadoaisso,aausnciadecentrosurbanosedeummercadointerno,almdeumaeconomiade
subsistncia,tambmcontriburamparaosproblemasenfrentadospelapopulaogoiana.Apenasmudanasadministrativase
polticasforamvistas.15
AprimeirafasedaRepblicanoBrasil,queduroudesdesuaproclamaoat1930,acentuouadisputaentreaselites
oligrquicasdeGoispelopoderpoltico.OsprincipaisgruposdeeliteeramosBulhes,osFleury,eosJardimCaiado,que
exerciaminfluncianasmaisdiversasatividadesdoestado.OsBulhesapresentaramforteinflunciasobreapolticadoestado
atporvoltade1912,comsualideranamaioremJosLeopoldodeBulhes,sucedidospelaeliteoligrquicadosJardim
Caiado,lideradaporAntnioRamosCaiado,comseupoderexercidoat1930.15
Umdosmeiosdedesenvolvimentoadvindosdamudanaparaoperodorepublicano,deformaimediata,foiainstalaodo
telgrafoem1891,usadoparaatransmissodenotcias.15Posteriormente,aestradadeferroemterritriogoiano,quechegou
noinciodosculoXX,tambmfoidegrandeimportnciaparaaurbanizaonaregioealigaocomoutraspartesdopas,
facilitandoaproduodearrozparaexportao.15Entretanto,aestradadeferronoseestendeuatacidadedeGois,capital
estadualpoca,assimcomonoseprolongouaonortedoestado,devidoprincipalmenteafaltaderecursosfinanceiros.Essas
regiespermaneciampraticamenteincomunicveis.Apecuria,predominantenapartesul,passouaserosetormaisimportante
daeconomia.15
ComaRevoluode1930,quelevouGetlioVargasPresidnciadoBrasil,foramregistradasalteraesnocenriopoltico
estadual.GetlioVargasdestituiuosgovernadoresenomeouumgovernoprovisriocompostoportrsmembros.ODr.Pedro
LudovicoTeixeirafoinomeadoemGois,passandoaserinterventordoestadodiasapssuaprimeiranomeao.15Outra
iniciativasurgidacomoresultadodarevoluofoiumplanodeaoadotadopelogovernonacional,paralevar
desenvolvimentoaalgunsestadosinterioranosdopas,entreosquaisGois,querecebeuinvestimentosnasreasdotransporte,
educao,sadeeexportao.OplanodeaodedesenvolvimentoemGoispreviaumaoutramedidaparaalcanaro
objetivo:Amudanadacapitalestadualeconstruodafuturacapital.15
ConstruodeGoinia
Osideaisde"progressoedesenvolvimento",levantadosdurantearevoluode1930,foramosprincipaisimpulsionadoresda
mudanadacapitalgoiana,propostaquejhaviasidopensadaemgovernosanteriores,masquenuncahaviasidohabilitadaem
parteporfaltadeapoiodogovernonacional.Aregioondeseencontraaatualcapitalfoiescolhidaporapresentarmelhores
condieshidrogrficas,topogrficas,climticasepelaproximidadedaestradadeferro.Nodia24deoutubrode1933,lanou
seoprojetodeconstruoemudanadasededogovernodoestadodeGois,sendoquedoisanosdepois,em7denovembro
de1935,amudanaprovisriadanovacapitalfoiiniciada.Paraescolheronomedanovacapital,foipromovidoumconcurso,
administradopelosemanrio"OSocial".Onomeescolhidofoi"Goinia",conformesugeridopeloprofessorAlfredode
Castro.15
Em23demarode1937,amudanadacapitalparaGoiniafoifinalizada.Omunicpio
deGoisperdeuopostodesedeestadualpormeiodoDecreto1.816daqueleano.Cinco
anosapssuainstalaodefinitivacomocapital,Goiniajregistrava15milhabitantes,
atradosprincipalmentedonortedeGoisedeestadosprximos,comoMinasGerais,
Piau,BahiaeMaranho.15
Goisexperimentouumcrescimentoaceleradoemvriossetores,apartirde1940,
resultadodepolticasadotadastantopelogovernoestadualquantopelogoverno
nacional,comoodesbravamentodoMatoGrossoGoiano,acampanhanacionalde
PedroLudovico,entogovernadordo
"MarchaparaoOeste"comafinalidadedepovoaodereasdointeriordoBrasile
estado,assinaodecretoquedetermina
aconstruodeBraslia,queviriaaseranovacapitalnacional,assimcomoocorrido
atransfernciadacapitaldeGois.
comGoinia.Aimigraonoestadoseintensificou,aurbanizaoeoxodorural
foramestimuladas,eaagropecuriaseespalhouparaoutraspartesdoterritrio,queno
fossemapenasosul.Entretanto,assimcomooutraspartesdopas,aindustrializaoaindaerarecorrenteeaeconomiaera
quasequeintegralmentedependentedosetorprimrio(agriculturaepecuria),comavignciadosistemalatifundirio.15Em
contrapartida,comomeiodeestimularodesenvolvimentodeoutrasreaseconmicasnoestado(principalmentea
industrializao),foramcriadosoBancodoEstadoeaCentraisEltricasdeGois(CELG),nadcadade1950.Acontinuao
dessainciativasedeunogovernodeMauroBorgesTeixeira,quegovernouGoisentre1960e1964.MauroBorgesTeixeira
tambmprocuroudescentralizaraeconomia,elaborandooutroprojeto,chamadode"PlanodeDesenvolvimentoEconmicode
Gois",quefuncionoucomoumadiretrizondeseabrangiareasdeagriculturaepecuria,transportesecomunicaes,energia
eltrica,educaoecultura,sadeeassistnciasocial,levantamentoderecursosnaturaiseturismo.Nestapocavrias
autarquiaseparaestataisforamcriadas,entreelasoConsrciodeEmpresasdeRadiodifusoeNotciasdoEstado(CERNE),a
OrganizaodeSadedoEstadodeGois(OSEG),aEscoladeFormaodeOperadoresdeMquinasAgrcolaseRodovirias
(EFOMARGO),aCaixaEconmicadoEstadodeGois(CAIXAEGO),oInstitutodeAssistnciadosServidoresPblicosdo
EstadodeGois(IPAESGO),aSuperintendnciadePlanejamento(SUPLAN),aEscolaSuperiordeEducaoFsicadeGois
(ESEFEGO),CentroPenitenciriodeAtividadesIndustriaisdeGois(CEPAIGO),InstitutodeDesenvolvimentoAgrriode
Gois(IDAGO),DepartamentodeEstradasdeRodagemdeGois(DERGO),IndstriaQumicadoEstadodeGois
(IQUEGO)eoutrasinstituies.15
Geografia
Relevo
OestadodeGoisestlocalizadonoPlanaltocentralbrasileiro,entrechapadas,
planaltos,depressesevales.
ValedoRioPreto,ParqueNacional
daChapadadosVeadeiros.
Hbastantevariaoderelevonoterritriogoiano,ondeocorremterrenoscristalinos
sedimentaresantigos,reasdeplanaltosbastantetrabalhadaspelaeroso,bemcomo
chapadas,apresentandocaractersticasfsicasdecontrastesmarcantesebelezasingular.
Asmaioresaltitudeslocalizamsealesteeanorte,naChapadadosVeadeiros(1.784
metros),naSerradosCristais(1.250metros)enaSerradosPireneus(1.395metros).As
altitudesmaisbaixasocorremespecialmentenooestedoestado.
Clima
Oclimatropicalsemimido.Basicamente,hduasestaesbemdefinidas:achuvosa,quevaideoutubroaabril,easeca,
quevaidemaioasetembro.
Amdiatrmicade26C,etendeasubirnasregiesoesteenorte,eadiminuirnasregiessudoeste,suleleste.As
temperaturasmaisaltassoregistradasentresetembroeoutubro,easmximaspodemchegaraat40C.Astemperaturas
maisbaixas,porsuavez,soregistradasentremaioejulho,quandoasmnimas,dependendodaregio,podemchegaraat
9C.Atipologiaclimticatropicalsefazpresentenamaiorpartedoestado,apresentandoinvernossecosevereschuvosos.
Astemperaturasvariamderegiopararegionosulgiramemtornodos20Caumentandoaonortepara25C.Ondicede
chuvassegueoregimedastemperaturas.Aoestedoestadoondiceatinge1.800mmanuaisdiminuindonosentidolestepara
1.500mm/ano.Empartedoestado,maisprecisamentenoplanaltodeAnpoliseLuziniaocorreoclimatropicaldealtitude
comtemperaturasmdiasanuaisbaixas,porm,aprecipitaoocorredamesmaformaquenorestantedoestado.
Vegetao
ComexceodaregiodoMatoGrossoGoiano,ondedominaumapequenareadefloresta
tropicalemqueexistemrvoresdegrandeporteaproveitadaspelaindstria,comoomogno,
jequitibeperoba,oterritriogoianoapresentaatpicavegetaodoCerrado.Arbustosaltos
ervoresdegalhosretorcidosdefolhaecascagrossascomrazesprofundasformamboa
partedavegetao.MunicpioscomoGoinia,Anpolis,bemcomodiversosoutros
localizadosnosuldoestadopossuemestreitasfaixasdeflorestaAtlntica,asquais,na
maioriadasvezes,cobremargensderiosegrandesserras.
AocontrriodasreasdecaatingadoNordestebrasileiro,osubsolodocerradoapresenta
guaemabundncia,emboraosolosejacido,comaltoteordealumnio,epoucofrtil.Por
essemotivo,naestaoseca,partedasrvoresperdeasfolhasparaquesuasrazespossam
buscaraguapresentenosubsolo.
Ipamarelo,emGoinia.
Exemplosdervoresdocerradoso:lobeira,mangabeira,pequizeiro,edealgumasplantas
medicinais,comoacarobaeaquineira.
Fauna
.
AfaunaemGoisriqussima,destacandoseanimaisdevariadasespcies,comocapivaras
eantas,asmargensderioseriachos.Nasmatas:onas,tamandus,macacoseanimais
tpicosdocerrado,comoaemaeaseriema.Pssarosdevariadasespciesenriquecema
faunagoiana,almdepeixeseanfbiosnosrioselagosespalhadosemtodooestado.
Paraprotegerasflorestas,afloraeafauna,foramcriadospeloGovernoparquesereservas
florestais,ondesoproibidasapesca,aderrubadadasrvoreseacaa.
OsprincipaisparquesdeproteoambientalnoestadosooParqueNacionaldasEmas,
situadonomunicpiodeMineiros,nosuldoestado,eoParqueNacionaldaChapadados
Veadeiros,nosmunicpiosdeAltoParasodeGoiseCavalcante.
Hidrografia
Goisbanhadoportrsbaciashidrogrficas:aBaciadorioParan,aBaciadoTocantinse
aBaciadorioAraguaia.Osprincipaisriosso:Paranaba,Apor,Araguaia,SoMarcos,
Corumb,Claro,Paran,dosBois,dasAlmas,Vermelho,VerdoeMaranho.
EmaavetipicadeGois
Lagoselagoas
LagoaFeiaNascachoeirasdoRioPreto,pertodeFormosa.
LagoaFormosaNomunicpiodePlanaltina,prximodeBraslia.
LagoaPiratiningaAsguasquentes,nomunicpiodeCaldasNovas.
LagoadosTigresSuasguasvmdoRioguaLimpa,desaguandonoRio
Vermelho,nomunicpiodeBritnia.
LagoaSanta(Gois)Suasguassoconsideradasmedicinais,comtemperatura
elevadaedealtoteorsulfrico.
LagodoRibeiroouLagoCauNomunicpiodeCau,formadopelorepresamento
peloRioClaro.
RioAraguaiaemagostode2004.
LagoaBonitaOuLagoaMestreDArmas,pertodacidadedePlanaltina.
LagoAzulNomunicpiodeTrsRanchos.
LagoAzulMunicpiodeMaraRosa
LagodoAcarNomunicpiodeBritnia(Gois),desguanoRioAraguaia.
LagodeCachoeiraDouradaFormadopelorepresamentodoRioParanabaparaahidreltricaCachoeiraDourada.
LagodoRioVerdinhoEntreosmunicpiosdeCaueItarum,formadopelorepresamentodoRioVerde
LagodoINomunicpiodeJussara.
LagodeSerradaMesaNosmunicpiosdeNiquelndia,MinaueUruau,maiorlagodeGoisedoBrasilemvolume
degua.
LagodeCanaBravaNosmunicpiosdeMinaueCavalcante.
LagodasBrisasNosmunicpiosdeItumbiaraeBuritiAlegre,formadopelorepresamentoda7maiorusinahidreletrica
doBrasil,ausinadeItumbiara.
lagoPordosolIporimportanteespaoscioculturaldomunicpioeregio
Meioambiente
Aexpansodaagropecuriatemcausadogravesprejuzosaocerradogoiano.Asmatas
ciliaresestosendodestrudaseasreservaspermanentessendodesmatadas,paraceder
espaoparaogadobovinoeasplantaes.NaregiodenascentesdoRioAraguaia,a
implantaodepastagensfezsurgirinmerosfocosdeerosoprovocadospelo
desmatamento,causandoasvoorocas(valetasprofundascausadaspelaeroso),
praticamenteincontrolveis,queatingemolenolfretico.Algumasdessasvalas
chegamamedir1,5kmdeextenso,por100mdelargurae30mdeprofundidade.
Essequadrodesolador,aliadoaoassoreamentodosrios,temfeitocomqueGois
enfrentesriosproblemasdeabastecimentodegua,umasituaoquesetornagrave
Cachoeira,emPirenpolis,Gois.
nosperodosdeestiagemprolongada.Avazodasnascentesdeguas,em1999,
alcanouosmaisbaixosnveisdesde1989,deacordocomaSecretariadoMeio
Ambiente,fazendocomqueogovernojpensenapossibilidadedeadotarracionamentodeguaparaascidadesmais
populosas,comoocasodeGoinia,AparecidadeGoiniaeAnpolis.
Demografia
Deacordocomocensode2010divulgadopeloIBGE,oestadodeGoiscontavacom6.154.996habitantes16.Gois,assim,
oestadomaispopulosodoCentroOestebrasileiro.
OcrescimentodemogrficonoestadoacentuouseapsafundaodascidadesdeGoinia,em1933,eBraslia,em1960.
AtualmenteataxadecrescimentodemogrficoemGoismaiordoqueamdianacionalbrasileira.Em2010adensidade
demongrficaerade17,20hab/km.
Oterritriogoianomarcadotantoporvaziosdemogrficosquantoporregiesdealtaconcentraopopulacional.Asreas
maisdensamentepovoadasdoestadosoaRegioMetropolitanadeGoinia,comcercade2milhesdehabitantes,
MicrorregiodeAnpolis,commaisdemeiomilhodehabitantes,eoEntornodoDistritoFederal,comumpoucomaisde1
milhodehabitantes.
Composiotnica
Branca 50,7%
Parda 43,4%
Outra 0,24%
Deacordocomestudogenticoautossmicode2008,acomposio(ancestralidade)dapopulaodeGoiscomoumtodo
encontraseassimdescrita:83,70%Europia,13,30%Africanae3,0%Indgenaeumapartedeancestralidaderabe.18
Grupostnicos
Indgenas
ApopulaoindgenaemGoisultrapassa10milhabitantes.39.781hectaresperfazemasomadasquatroreasindgenas
atualmenteexistentesnoestadotrsdaquaisseencontramdemarcadaspelaFunai.Taisreaslocalizamsenosseguintes
municpios:Aruan,Cavalcante,ColinasdoSul,Minau,NovaAmricaeRubiataba,sendoqueamaioriadapopulao
consideradaparda,possuiancestraisindgenas.
Italianos
Amaioriadopovogoianobrancotemsangueitaliano,principalmenteporcontadaimigraopaulistaemineira,defatoouve
imigraodosprpriositalianoseelesseagruparamemduascolniasumanaatualcidadedeAnpoliseoutraemNova
Venezaqueathojecrianasaprendemitalianonaescolaeaprendemcostumesitalianos,hojeosdescendentesdeitalianosse
espalharamporGoiseatmesmopeloBrasil,deixandovriostaloBrasileirosneporcontadissopoucostemconhecimento
desuaancestralidade.19
Alemes
TambmexistiuduascolniasalemsamaisconhecidafoiaColniadeUv,atualmenteDistritodeUvesseligarficana
ZonaRuraldeGoiseumDistritoquepertenceaomunicpiodeGois(AntigacapitaldeGois,VilaBoaeraseunome
quandocapital).AoutrasechamaItapirapuquefoiumpovoadoalemomasopovoadopassouadistritodeGois,hoje.
Finalmente,Itapirapufoielevadocategoriademunicpio,assimcomomuitosdescendentesdeitalianos,muitosTeuto
brasileirosdesconhecemsuaancestralidade,poisseusancestraiseramimigrantesquevieramdoRioGrandedoSul,Paran,
SantaCatarinaeMinasGerais.20
Portugueses
Aancestralidadedominanteentreosbrasileirosbrancosaportuguesa,vindancomospaulistas,bandeirantes,baianose
mineiros,almdosprpriosportuguesesquevieram.AmaioriahabitavanoMunicpiodeGoisantesdopovoexpulsaros
lusobrasileiroseportugueses,masantesdissoumaviladebandeirantesfoientregueparaoportugusManoelTomsehoje
aatualcidadedePirnopoliseentofoiparalqueosportuguesesedescendentesserefugiaram21
Imigrantesdeoutrosestados
OsprimeiroshabitantesdeGoisforamaspopulaesdasdiversasnaesindgenasqueocupavampraticamentetodooatual
territriodoEstado.Pesquisasestimamque550geraesdepovosamericanosviveramporaquiaolongodotempo,atque,
porvoltade1700,comearamaaparecerosprimeiroscolonizadoresbrancos,osprimeirosnegroseosprimeiroscafuzos,
caboclosemestios.
Apesardessaaparentediversidade,daqueleperodoatoinciodosculo19,Goiseraumaunidadecujapopulaoera
esmagadoramentenegraprincipalmente,levandoemconsideraoqueosindgenas,aessaaltura,sedividiamemtrs
destinos:partehaviasidoexterminada,partefaziaguerracontraocolonizadoreparteviviaemaldeamentosoficiais.O
recenseamentode1804,oprimeirooficial,mostrouque85,9%dosgoianoseram"pardosepretos".
Esseperfilsvaiseralteradogradativamentenapassagemdasociedademineradoraparaasociedadeagropastoril,quevai
promoverumanovaocupaodoEstadoaolongodosculo19emetadedosculo20,comcorrentesmigratriasdeMinas
Gerais,Bahia,MaranhoePar.Essesmovimentosvopromoverumaamplamestiagem,constituindo,decertaforma,o
perfildohabitantedocerrado,osertanejogoiano.
Dessetotaldehabitantes,3,7milhessonascidosemGoise1,3milhosonascidosemoutrosEstados.Dessesltimos,331
milsodeMinasGerais188mil,daBahia129mil,doDistritoFederal88mil,doMaranho78mil,deSoPaulo73mil,
dePiaue70mil,doTocantins.Graasaessesimigrantes,hojeosgoianostemsangueholandsefrancs22
Poltica
Smbolosestaduais
OssmbolosdoestadodeGoisso:abandeira,obrasoeohino.23
Bandeira
ABandeiradoEstadodeGoisfoicriadaem30dejulhode1919atravsda
Lein650,inspiradoemdesenhodeJoaquimBonifciodeSiqueira.A
bandeiracompeseporoitolistrashorizontaisalternadasnascoresverdee
amarelo,ondeoverderepresentaasmataseoamareloasriquezas,assim
comonabandeiranacional.Ocantosuperioresquerdocontmumretngulo
azulcomcincoestrelasbrancasquesimbolizamoCruzeirodoSul.23
esquerda,abandeiradoestadodeGoise,
direita,obraso.
OCruzeirodoSul,constelaoquedeuaoBrasilseusprimitivosnomes
VeraCruzeSantaCruzfiguranopavilhogoiano.Ostentanoquadrilongoazul,simbolizandoabelezadocudoestadoedo
Brasil.23
Braso
ObrasodoEstadodeGoispossuiomesmoformatoesignificncia.Oformatoemcorao,deveseaofatodeobraso
representarocoraobrasileiro,tendoemvistaqueGoisoestadomaiscentralizadodopas.Osbovinosrepresentama
principalproduodoestado.Assimcomoosanimais,osramosdecafefumo,eashastesdearrozecanadeacarque
aparecemnoescudo,representamasimportantesproduesdeGois.23
Ocampoamarelocomolosangovermelho,representatodaariquezamineraldeGois.Aolado,noparteazuldoescudo,vse
ocometaBiellaquerepresentaoRioAraguaianopontodeseucursoemque,abrindoosdoisbraos,formaaIlhadoBananal.
Josanisdecoramarelaquecircundamocoraoemsentidoverticaleoutrosdamesmacorcomumintermedirioescurono
sentidohorizontalrepresentamasprincipaisbaciasdoestado(TocantinsAraguaia)eosdozeprincipaisriosdoestadoque
corremparaosul(SoMarcos,Verssimo,Corumb,MeiaPonte,dosBois,Claro,Verdinho,Corrente,Apor,Sucuri,Verdee
Pardo).23
Naparteinferiordoescudo,opratoondepartemaslabaredas,significaadescobertadeGois,ondeBartolomeuBueno,
ateandofogoemaguardenteconteve,segundoalenda,asanhaguerreiradogentioGoi.23
Hino
OhinodoEstadodeGoisfoicriadoem13desetembrode2001.TemcomoautorJosdeMendonaTeles,compondoaletra,
eomaestroJoaquimJayme,responsvelpelamsica.24Ohinofoioficializadopelodecretoleiestadualn13.907e
sancionadoporMarconiPerillo24
Letra
HinodoEstadodeGois
TerraQuerida
Frutodavida,
RecantodaPaz.
Cantemosaoscus,
RegnciadeDeus,
Louvor,louvoraGois>>>
0:00
MENU
Problemasparaescutarestearquivo?Vejaa
ajuda.
EstribilhodoHinodoEstadodeGois.25
GovernantesdeGois
ltimos10governadoresdoestadodeGois.
Nome
Perodo
risRezendeMachado
15demarode1983a13defevereirode1986
OnofreQuinan
13defevereirode1986a15demarode1987
HenriqueSantillo
15demarode1987a15demarode1991
IrisRezendeMachado
15demarode1991a2deabrilde1994
AgenorRodriguesdeRezende 2deabrilde1994a1dejaneirode1995
MaguitoVilela
1dejaneirode1995a4demaiode1998
NaphtaliAlvesdeSousa
4demaiode1998a3denovembrode1998
HelensCndido
3denovembrode1998a1dejaneirode1999
MarconiPerillo
1dejaneirode1999a31dedezembrode2002
MarconiPerillo
1dejaneirode2003a31demarode2006
AlcidesRodrigues
31demarode2006a31dedezembrode2006
AlcidesRodrigues
1dejaneirode2007a31dedezembrode2010
MarconiPerillo
1dejaneirode2011a31dedezembrode2014
PalcioCondedosArcos,Cidade
deGois:antigolocaldetrabalho
deintendentes,presidentesde
provnciaegovernadoresgoianos.
Deputadosestaduais
AssembleiaLegislativadeGois
rgoseempresasgovernamentais
CELGCelgDistribuioS/A,empresapublicaresponsvelpelatransmissoe
distribuiodeenergiaeltricanoEstado.
PalciodasEsmeraldas,Goinia,
SaneamentodeGoisSANEAGO,rgoresponsvelencarregadodosservios
atualsededoGovernodoEstado
desaneamentobsico.
deGois.
CEASArgoquetemligaodiretacomoshorticultores,granjeirose
fruticultoresemGois.
IPASGOInstitutodePrevidnciaeAssistnciadosServidoresdoEstadoGoisqueumsistemadesadeparaos
trabalhadoresdoestado.
DETRANGODepartamentodeTrnsitodeGois,atuaemrelaoaotrnsitodoestado,comomultas.
IQUEGOIndstriaQumicadoEstadodeGois,responsvelpelaproduodemedicamentosparaadistribuiopelo
SUS.
METROBUSAdministradoradoBRTEixoAnhangueradetransportepblico,emGoinia.
Subdivises
OestadodeGoisdividoestatisticamenteemcincomesorregies,dezoito
microrregiese246municpiossegundooIBGE(InstitutoBrasileirodeGeografiae
Estatstica).
Mesorregies
Microrregies
Municpios
Porpopulao
PorPIB
Porrea
Economia
MapadoestadodeGois.
ExportaesdeGois(2012)26
A
composio
daeconomiadoestadodeGoisestbaseadana
produoagrcola,napecuria,nocomrcioenas
indstriasdeminerao,alimentcia,deconfeces,
mobiliria,metalurgiaemadeireira.Agropecuria
aatividademaisexploradanoestado.Estas
tendnciasdoestadopodeserexemplificadaporsua
pautadeexportaesque,em2012,sebaseouem
Soja(21,59%),Milho(12,17%),FarelodeSoja
(9,65%),MinriodeCobre(8,51%)eCarneBovina
Congelada(7,90%)27.
Setorprimrio
Agropecuriaaatividademaisexploradanoestadoeumasdasprincipaisresponsveispelorpidoprocessodeagro
industrializaoqueGoisvemexperimentando.Privilegiadocomterrasfrteis,guaabundante,climafavorveleumamplo
domnionatecnologiadeproduo,oestadoumdosgrandesexportadoresdegros,almdepossuirumdosmaiores
rebanhosdopas.
Pelofatodesuaacapital,fazerpartedoeixoeconmicoGoiniaAnpolisBrasliaedeestarlocalizadanumpontoestratgico
numadasmaioresreasagropecuriasdomundo,formouumaeconomiabastantedinmica.Apartirdofinaldadcadade1960
umaredefiniodasrelaesentreaagriculturaeamanufatura,dandoorigemaumnovopadrodeproduoagrcola,assima
unidadedoMinistriodaAgriculturasediadanomunicpiodeGoinia,formouparceriasentrepecuaristasquetinham:
Conhecimento,ferramentasereaparaaproduodesementesmelhoradas.Umdospioneirosnaproduodestadenominada
sementeselecionadadearrozfoiAdolfSchwabacher,ecomaanunciadaCooperativaRural,estassementeseramadquiridas
porseusmembrosouno,dandoorigemaumnovomodelodeproduoagrcolanoEstado,sendoosprimrdiosparaa
produodesementes,resistentesaintempriesepragascomumaexcelentegerminao,proporcionandoumbomretorno.
Atualmente,oestadodeGoisenfrentaumgrandedesafio:tentarconciliaraexpansodaagroindstriaedapecuriacoma
preservaodocerrado,consideradaumadasregiesmaisricasdoplanetaembiodiversidade.
Orpidocrescimentonaagroindstriateveincionodecorrerdosanos1990graasadoodeumadinmicapolticade
incentivosfiscais.ArecenteinstalaodeempresasalimentciastransformouGoisemumdosprincipaisplosdeproduode
tomate.
Nocasodaatividadeagrcola,oestadodeGoisdestacasenaproduodearroz,caf,algodo,feijo,milho,soja,sorgo,
trigo,canadeacar,alhoedetomate.Goistemaliderananaproduodegros.
Goistambmosegundomaiorprodutordealgodoempluma,possuiaquartamaiorreacultivadacomsojanopas,alm
deocuparoquintolugarnocultivodemilho.Asafradegirassolcresceu,em1999,476%emrelaoaoanoanterior,fazendo
comqueGoispassassearesponderpor70%daproduonacional.
Em1999foramcolhidas680miltoneladasdetomatesequivalentesa22%dasafrabrasileira.
Acriaopecuriacompreende18,6milhesdebovinos,1,9milhesdesunos,49,5milbufalinos,alemdeequinos,asininos
(jumentos,mulaseburros),ovinoseaves.Detmo3maiorrebanhodegadobovinodopas.EmGois,apecuriaest
experimentandocrescimentoextraordinrio,fornecendo,alemdaproduodoleite,outrosderivadoscomocarne,couro,le
pele.
Oestadoricoemreservasminerais.Osubsologoianoapresentagrandesvariedadesde
minrios,quedcondieseconomicamentemuitofavorveis.Sendoosprincipais
minriosonquel,mangans,calcrioeofosfato,sendoosprincipaismunicpios
mineradoresNiquelndia,BarroAltoeCatalo.Oestadoproduztambmguamineral,
amianto,calcrio,ouro,esmeralda,cianeto,mangans,nibioevermiculita.
Setorsecundrio
Emmaiode2000,ogovernodoestadoassinouumconvniocomumaempreiteirapara
aconstruodoprimeirotrechodaFerroviaNorteSulemterritriogoiano.Comuma
extensode1391km,entreBelmeSenadorCanedo,aobrarepresentarauma
expressivaeconomiacomfretes,secomparandocomovalorgastocomtransportefeito
porcaminhes.Ogovernoestadualtambmestaconsiderandoapossibilidadede
viabilizaraconstruodeumramaldaLesteOeste,naregiosudoestedoestado,
maiorreadeproduodegros,parafacilitaroescoamentodaproduoparaos
centrosdeconsumodoSuleSudestedoPas.
PlantaodeAlhoemGois.
Em2000,foicriadoemAnpolisumpolofarmoqumico,responsvelpelaproduode
matriasprimasparaaindstriademedicamentos,umavezqueomunicpiojcontava
MitsubishiemCatalo.
comumplofarmacutico.Ainstalaodosnovoslaboratriosfarmoqumicos,
compostodeoitolaboratriosfarmacuticosdemdioegrandeportejinstaladosno
DistritoAgroindustrialdeAnpolis(DAIA),contribuiparaaexpansodosetor,umreflexodiretodaaprovaodaLeidos
MedicamentosGenricos,quepossibilitouaoslaboratriosampliaremsuaparticipaonomercadointerno.
Oestadotemsetornadoumimportanteploautomotivo.Nosltimosanosoestadotematradoainstalaodenovas
montadorasdeautomveisnoBrasil.JpossuiduasmontadorasinstaladasajaponesaMitsubishi(MMC)nacidadede
CataloeasulcoreanaHyundai(GrupoCAOA)emAnpolis.Emmaiode2011foiassinadoprotocolodeintenoparaa
construoeinstalaodeumaunidadedamontadoradeautomveisjaponesaSuzukiMotors28.
Setortercirio
OturismoemGoismuitocosmopolitano,comoasbelezasnaturais,comoguas
termais,locaisintocadospelohomemdocerrado,grutas,cachoeiras,etemostambm
oturismohistrico,comoemPirenpoliseCidadedeGois,comseusmonumentos
histricos,etemosasfestastradicionaiscomoocorreemPirenpolis,queocasodas
cavalhadasdePirenpoliseaFestadoDivinodePirenpolis.
OprincipalcentrotursticodeGoisCaldasNovas,pelassuasguastermais,e
Caldaso10pontomaisvisitadonoBrasil.
ArrecadaodoICMS
HotisdeCaldasNovas.
AspectosFinanceiros
ArrecadaodoICMS
29
2007
2008
2009
2010
Combustvel
R$1,371bilho
R$1,566bilho
R$1,558bilho
R$1,834bilho
Comrcioatacadistae
distribuidor
R$0,704bilho
R$0,763bilho
R$0,892bilho
R$1,108bilho
Comrciovarejista
R$0,571bilho
R$0,713bilho
R$0,821bilho
R$1,023bilho
Comunicao
R$0,693bilho
R$0,768bilho
R$0,758bilho
R$0,777bilho
Energiaeltrica
R$0,682bilho
R$0,720bilho
R$0,605bilho
R$0,777bilho
Extratormineralou
fssil
R$0,020bilho
R$0,035bilho
R$0,041bilho
R$0,053bilho
Indstria
R$1,057bilho
R$1,530bilho
R$1,610bilho
R$1,811bilho
Prestaodeservios
R$0,129bilho
R$0,146bilho
R$0,151bilho
R$0,174bilho
Produo
agropecuria
R$0,115bilho
R$0,149bilho
R$0,171bilho
R$0,167bilho
Outros
R$0,104bilho
R$0,146bilho
R$0,201bilho
R$0,445bilho
Total
R$5,449bilhes
R$6,538bilhes
R$6,810bilhes
R$8,170bilhes
BalanaComercial
Balanacomercial29
Exportao(US$)embilhes 0,595 0,649 1,103 1,413 1,817 2,093 3,185 4,090 3,615
Importao(US$)embilhes 0,390 0,327 0,377 0,626 0,724 0,992 1,702 3,050 2,853
Saldo(US$)embilhes
ConsumodeEnergiaEltrica
EnergiaEltrica29
Evoluo
2005
2010
Consumototalde
EnergiaEltrica
(MWh)
8.217.238
10.871.508
EnergiaEltrica
Nmerototalde
Consumidores
1.942.112
2.337.769
ConsumodeEnergia
Eltricana
IluminaoPblica
(MWh)
492.909
511.778
ConsumodeEnergia
EltricanoComrcio
(MWh)
1.212.342
1.866.987
Nmerode
Consumidoresde
EnergiaEltrica
Comrcio
147.916
215.841
ConsumodeEnergia
EltricanaIndstria
(MWh)
2.608.917
3.354.747
Nmerode
Consumidoresde
EnergiaEltrica
Indstria
14.114
11.027
ConsumodeEnergia
EltricaResidencial
(MWh)
2.493.832
3.297.529
Nmerode
Consumidoresde
EnergiaEltrica
Residencial
1.626.671
1.924.828
Infraestrutura
Sade
Conformedadosde2009,existiamnoestado3011estabelecimentoshospitalares,com15271leitos.30Destes
estabelecimentoshospitalares,1.577erampblicos,sendo1.547decartermunicipais,19decarterestaduale11decarter
federal.301.434estabelecimentoseramprivados,sendo1.369comfinslucrativose65semfinslucrativos.52unidadesde
sadeeramespecializadas,cominternaototal,e2.200unidadeseramprovidasdeatendimentoambulatorial.30Em2005,
77%dapopulaogoianatinhaacessorededegua,enquantoapenas36,6%tinhaacessorededeesgotosanitrio.31Em
2009,verificousequeoestadotinhaumtotalde393,1leitoshospitalaresporhabitantee,em2005,registrouse11,4mdicos
paracadagrupode10milhabitantes.Amortalidadeinfantilde18,9acadamilnascimentos,deacordocomdadosde2008.31
UmapesquisapromovidapeloIBGEem2008revelouque75,8%dapopulaodoestadoavaliasuasadecomoboaoumuito
boa66,8%dapopulaorealizaconsultamdicaperiodicamente40,6%doshabitantesconsultamodentistaregularmentee
9,7%dapopulaoesteveinternadaemleitohospitalarnosltimosdozemeses.32Aindaconformedadosdapesquisa,31,6%
doshabitantesdeclararamteralgumadoenacrnicae24,8%possuamplanodesade.Poucomaisdametadedosdomiclios
particularesnoestadosocadastradosnoprogramaUnidadedeSadedaFamlia:52,4%.32
Naquestodasadefeminina,36,6%dasmulherescommaisde40anosfizeramexameclnicodasmamasnosltimosdoze
meses49,1%dasmulheresentre50e69anosfizeramexamedemamografianosltimosdoisanose80%dasmulheresentre
25e59anosfizeramexamepreventivoparacncerdocolodoteronosltimostrsanos.32
Educao
Com3.512estabelecimentosdeensinofundamental,1.960unidadesprescolares,866
escolasdenvelmdioe29instituiesdenvelsuperior,arededeensinodoestadoa
maisextensadoCentroOestedopas.36Aototal,so1317028matrculase66902
docentesregistrados.36
Ano
ResultadosnoENEM
Portugus
Redao
200633
Mdia
Ofator"educao"doIDHnoestadoatingiuem2005amarcade0,891patamar
34
consideravelmentemdio,emconformidadeaospadresdoProgramadasNaesUnidas 2007
paraoDesenvolvimento(PNUD)37aopassoqueataxadeanalfabetismoindicadapelo Mdia
ltimocensodemogrficodoIBGEfoide8,6%,superiorsporcentagensverificadasem 200835
Mdia
11estadosbrasileiros.38Ataxadeanalfabetismofuncionalde19,7%dapopulao.39
35,48(10)
36,90
50,42(14)
52,08
50,83(9)
51,52
55,98(10)
55,99
40,44(9)
41,69
58,87(11)
59,35
Goispossuivriasinstituieseducacionais,sendoqueasmaisrenomadasdelasesto
localizadasprincipalmentenaRegioMetropolitanadeGoiniaeemAnpolis.Nalistadeestadosbrasileirosportaxade
alfabetismo,Goisapareceemdcimoquartolugar,com9,6%desuapopulaoanalfabetae21,4%analfabetafuncional.40
EssesdadoscolocamGoislogoacimadeRondniaeatrsdoEspritoSanto,exatamentenametadedalista.
AscidadesquemaissedestacaramemeducaosegundooIDEBso:Anpolis,Itumbiara,RioVerde,SoLusdeMontes
Belos,Cristalina,Formosa,Jata,CaldasNovas,BomJesusdeGois,Morrinhos,AparecidadeGois,Porangatu,Niquelndia
eNovoGama.TodasessascidadesficaramacimadamdiaesperadapeloIDEB.
Asinstituiespblicasdeensinosuperiorsoasseguintes:Universidade
FederaldeGois(UFG),UniversidadeEstadualdeGois(UEG),Instituto
FederaldeGois(IFG)eInstitutoFederalGoiano(IFGoiano).
Asmaisnotveisinstituiesprivadasdeensinosuperiorsoasseguintes:
FaculdadeMetropolitanadeAnpolis(FAMA),FaculdadeAraguaia,
FaculdadeseColgioAphonsiano,FaculdadeAlianadeItabera(FAIT),
FaculdadeCambury,FaculdadeEstciodeSdeGois(FESGO),Pontifcia
UniversidadeCatlicadeGois(PUCGO),UniversidadeSalgadodeOliveira
(UNIVERSO),UniversidadePaulista(UNIP),FaculdadeAlvesFaria(ALFA),
UniversidadeLuteranadoBrasil(ULBRA),UniEvanglica,Faculdadedo
IFGoianonacidadedeUruta
InstitutoBrasil(Fibra),UniversidadeAnhanguera(UniAnhanguera),
FaculdadeSetedeSetembro,FaculdadePadro,CentrodeEnsinoSuperiorde
Catalo(CESUC),FaculdadeEducacionaldeCinciasHumanasdeAnicuns(FECHA),CentrodeEnsinoSuperiordeJata
(CESUT),InstitutodeEnsinoSuperiordeRioVerdeFaculdadeObjetivo(IESRIVER),CentroUniversitriodeMineiros
(UNIFIMES),FaculdadeQuirinpolis(FAQUI),FaculdadeMineirense,FundaoAlmeidaRodrigues(FAR),Faculdadede
CaldasNovas(UNICALDAS),FaculdadedeGois(FAGO),FaculdadedoNorteGoiano(FNG),FaculdadeMontesBelos
(FMB),FaculdadedeFilosofiaeCinciasHumanasdeGoiatuba(FAFICH),FaculdadeSulamericana(FASAM)e
UniversidadedeRioVerde(UNIRV),FaculdadeAlfredoNasser(UNIFAN).
Transportes
Goispossuiumaextensamalhaviria.Contacom3.400kmderodoviasfederais,
18.610quilmetrosderodoviasestaduaise64.690quilmetrosderodoviasmunicipais,
oquetotaliza86.700quilmetrosderodovias,dosquaissomente7.822so
pavimentados.ABR050quepassaporCatalo,eligacidadescomoBraslia,
Uberlndia,UberabaeSantosumadasrodoviasfederaisquepassapelooestado.A
BR153cortaoestadodeNorteaSul,ligandoItumbiara,nadivisacomMinasGerais,a
Porangatu,nadivisacomTocantins.ABR040queligaBrasliaaBeloHorizonteeao
RiodeJaneiroconectatambm,porsuavez,diversosmunicpiosgoianoscomo
Cristalina,Luzinia,ValparasodeGois.OutrasrodoviasdignasdedestaquesoaBR
060queligaBrasliaaGoiniaeaoMatoGrossodoSul,cortandooSudoestegoianoe
aBR070,queligaBrasliaaAragaraseaoMatoGrosso.
TrechoconcomitantecomaBR060
emGoinia,nasadaparaTerezpolis
deGoiseAnpolis.
AtualmenteotransporteferroviriopoucoutilizadoemGois,oEstadopossuium
trechodelinhafrreaqueinterligapartedeMinasGeraisaoSudestedeGoiseum
outrotrechoqueinterligaoSudesteGoianocapitalGoiniapassandoporSenadorCanedo,cidadenaqualpossuigrande
distribuidoraspetrolferaseabatedourosdegrandeportejuntoamargemdessaferrovia.Masestequadropodemudarjqueo
GovernoFederalcomeouasobrasdaFerroviaNorteSulcomgrandepartejprontaemGois,despontandodorecmcriado
PortoSecodeAnpolisemdireoaoTocantinsladonorteeladosulindoemdireoaMinasGerais.AFerroviaNorteSul
estbeminfraestruturadanaregionortedopasdevidoaosinvestimentoscrescentesdoGovernoFederal.Jfoifinalizada
pelapresidenteDilmaRousseff.
HapenasumahidrovianoRioParanabaeoprincipalportodelaodeSoSimoquefazpartedaHidroviaParanTiet.
OtrafegoareodeGoiscontacomvriosaeroportossendoomaismovimentadooSantaGenoveva,emGoinia.EmAnpolis
foiconstrudaaBaseAreaparaaviessupersnicos.AscompanhiasareasqueservemGoisso:"TRIP+TOTAL",
"TAM","GOL","Azul","Passaredo","Oceanair"e"SETE"almdealgumascompanhiasquefazemoserviodetxiareo.
Cultura
Artes
MuitossoosnomesquesedestacarameaindaprojetamnasartesemGois.
Naesculturasacra:JosJoaquimdaVeigaVale.
Nacermica:AntnioPoteiro.
Napintura:SironFranco,OmarSoutoeAntnioPoteiro.
Nasletras:AfonsoFelixdeSousa,BasileuToledoFrana,BernardoElis,Carmo
Bernardes,CoraCoralina,EliBrasiliense,EmdioBrasileiro,ricoCurado,
GilbertoMendonaTeles,JosDcioFilho,JosGodoyGarcia,JosJ.Veiga,
LeoLynce,MarisleiBrasileiro,SalomoSousa,BrasigoisFelcio,AidenorAires,
YdaSchmaltz,PioVargas.
Namsica:LoJaime,TheBurbs,BrunoeMarrone,OdairJos,ZezDi
CamargoeLuciano,WanessaCamargo,LeandroeLeonardo,Guilhermee
Santiago,ChrystianeRalf,MarceloBarra,AmadoBatista,JorgeeMateus,
CristianoArajo,MariaEugnia,HumbertoeRonaldo,JooNetoeFrederico,
SilvinhoBarbosa,BandaU.
Nateleviso,noteatroenocinema:StepanNercessian,CarolinaFerraz,Wolf
MayaeIngridGuimares.
Nohumor:NiltonPintoeTomCarvalho.
Wanessa:RainhadoPopNacional
Museus
Goinia
MuseudeArtedeGoinia
MuseuEstadualProfessorZoroastroArtiaga
MemorialdoCerrado
BandaU:DotecnobregaaoPop
Culinria
Aculinriagoianamuitodiversificadasendoseusprincipaispratosopeixenatelha,osu
(carnedeporco)comarroz,oarrozcompequi,etambmospratosdetodososdiasdos
brasileiroscomooarrozefeijoalmdapamonha,queusadacomopratoprincipalnas
refeiesosfrutossoajabuticaba,agabiroba,ojatob,entremuitosoutrosdocerrado.
Tambmsedestacamasmisturas,nomequesedsverduras,comoaserralhaeataioba,
almdaintroduodaguariroba,umdosprincipaisingredientesdoempado,comovegetal
nadietaquasediria.Aquitanda,denominaoquesedaosbiscoitoscaseiros,tambm
Empadogoiano:umdosmais
diversificada:quebrador,manpelado(bolodemandiocaassadonafolhadebananeira),
apreciadospratosdaculinria
biscoitodequeijo(quefoiinventadoemGois),mentira(biscoitodepolvilhofrito),a
goiana.
peta,oquaseesquecidobrevidade(polvilhobatidocomovoseacar),opastelinhode
docedeleiteeobolinhodocedearroz(essesdoisltimossoquitandastpicasdaCidade
deGois).riqussimaavariedadededoces:marmeladaemcaixeta(regiodeLuzinia),
moadeengenho(meladobatidoeemolduradoemformadeescultura),docedeleite(sobretudocompaudemamoraladoou
sidraralada),docedeovo(ambrosiafeitadiretamentenomelao),defrutascristalizadas(riqussimosemPirenpolis),docede
sidraralada,decascasdefrutas(laranja,limo),entretantosoutros.Asrapadurastemperadas(comleite,cascadelaranja,sidra
ouamendoim).
Ostemperossomuitodiversificadossendoumaculinriaricaemtemperoscomoaafro,gengibreepimenta,sendoeste
ltimoempregadoemquasetodosospratossalgados.
Opequi,porexemplo,nasantigasvilasdeMeiaPonte(hojePirenpolis),eVilaBoa,aindanoinciodosculoXVIII,
comeouaserutilizadonaculinriadeGois.NaregioquecircundaacidadeindustrialdeCatalo,opequieraempregadoto
somentenafabricaodosabodepequi,depropriedadesteraputicas.Hojejcomercializadoemcompota.
Ofrutopodeserdegustadodasmaisvariadasformas:cozido,noarroz,nofrango,commacarro,compeixe,comcarnes,ao
leiteenaformadeumdosmaisapreciadoslicoresdeGois.
PatrimniodaHumanidade
ParqueNacionaldasEmas
ParqueNacionaldaChapadadosVeadeiros
CentroHistricodeGois
Esportes
Goistemdiversasmodalidadesesportivas,comoofutsal,vleieorugby,maso
principalesportedoestadoofutebol,sendoquetodososanosrealizadoo
CampeonatoGoianodeFutebol,popularmenteconhecidocomoGoiano.Os
principaisclubesdefutebolsoo,Gois,Anpolis,AtlticoGoianiense,Anapolina,
CRAC,VilaNova,ItumbiaraeoGoinia.OprincipalestdiodeGoisoEstdio
SerraDourada.Otimemaisconhecido,comamaiorestruturafsicaecomamaior
torcidadoCentroOesteoGois,quedisputaoCampeonatoBrasileiroSrieA,
CopadoBrasil,ejdisputouaCopaLibertadoresdaAmricaeafinaldaCopaSul
americana.
Ovleitambmmuitopraticadopelapopulaogoianaocupandoa3colocaona
preferncia,sendoosegundocolocadoofutsal.Umlocalondeovleieofutsalso
muitopraticadosnacidadedeAnpolis,possuindooGinsioInternacionalcom
capacidadedesediarjogosoficiais.Orugbyoquartocolocadonaprefernciadosgoianos,esportequemaiscrescenopas,
muitoporcausadasOlimpadasde2016.AindacomaconclusonoNovoEstdioOlmpico,orugbyemGoistemmuitoa
crescer.OrugbyemGoisrepresentadopelaFederaoGoianadeRugby(FGRu),etemcomoprincipaisclubes:Goianos
RugbyClube,UFGRugby,GigantesItumbiaraRugbyeoAnpolisRugby.
EstdioSerraDourada.
Goinia,capitaldoestado,foiumadas18cidadescandidatasasubsededaCopadoMundoFIFAde2014,masnofoi
escolhida.
AFederaoGoianadeFuteboljastimacolocadadorankingdaCBF.
Eventos
Goisteminmerasfestastradicionais,comooscarnavaisemdiversascidades
doestado,oCarnaGoiniaqueconhecidocomocarnavalforadepocaque
vempessoasdoBrasilinteiro.
AsprincipaisfestasreligiosassoasfamosasRomariasdoDivinoPaiEterno,
emTrindade,afestaemlouvoraNossaSenhoradoRosrio,emCatalo,onde
aconteceatradicionalCongadadeCataloafestadeNossaSenhorada
Abadia,nopovoadodeMuqum,emNiquelndia,quejuntamfiisdoestado
inteiro,eafestaemlouvoraNossaSenhoraAuxiliadoraqueacontecena
cidadedeIporqueconsideradaaTerceiramaiorconcentraoreligiosado
estadodeGois.
EtambmemPirenpolisnaFestadoDivinoEspritoSantodePirenpolis,
MascaradosnasCavalhadasdePirenpolis.
comasCavalhadasdePirenpolis,trazidadePortugalnosculoXVIII,sendo
suaprimeiraedioem1819.umafestaintercultural,poisrenetraos
europeus,africanoseindgenas.Reneamantesdamsicaedaartedomundointeiro,sendoessa,amaistradicionalfestado
centrooestebrasileiro.
UmdosmaisimportanteseventosculturaisdoestadooFICA,FestivalInternacionaldeCinemaeVdeoAmbiental,queem
2010tevesua12edio.Ofestivalaconteceanualmente,emmeadosdejunho,naCidadedeGois,antigaVilaBoa(capitaldo
estadodeGoisatatransfernciaparaGoinia),epatrimniohistricodahumanidade.Amostraexibe15horasdevdeos
comoquedemelhorseproduzsobremeioambienteetemamaiorpremiaodefestivaisdecinemaevdeodaAmrica
Latina.Oseventosparalelostrazemshows,oficinasedebatescomnomesnacionaiseinternacionais.Cercade70milpessoas
passampelacidadeduranteasemanadoFestival.
Vertambm
Goinia
ListadosmunicpiosdeGois
ListadosmunicpiosdeGoisporpopulao
ListadosgovernadoresdeGois
Referncias
1. InstitutoBrasileirodeGeografiaeEstatstica(IBGE).reaTerritorialOficialConsultaporUnidadedaFederao
(http://www.ibge.gov.br/home/geociencias/areaterritorial/principal.shtm).Visitadoem9desetembrode2013.Cpiaarquivadaem9de
abrilde2014(http://archive.is/Gekj7).
2. abESTIMATIVASDAPOPULAORESIDENTENOBRASILEUNIDADESDAFEDERAOCOMDATADE
REFERNCIAEM1DEJULHODE2014
(ftp://ftp.ibge.gov.br/Estimativas_de_Populacao/Estimativas_2014/estimativa_dou_2014.pdf)InstitutoBrasileirodeGeografiae
Estatstica(28deagostode2014).Visitadoem28deagostode2014.
3. ProdutoInternoBrutoPIBeparticipaodasGrandesRegieseUnidadesdaFederao2010
(ftp://ftp.ibge.gov.br/Contas_Regionais/2010/pdf/tab01.pdf)InstitutoBrasileirodeGeografiaeEstatstica(IBGE)(2010).Visitadoem
24denovembrode2010.
4. SntesedosInidicadoresSociais2009
(http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/condicaodevida/indicadoresminimos/sinteseindicsociais2009/indic_sociais2009.pdf)
InstitutoBrasileirodeGeografiaeEstatstica(IBGE).Visitadoem22deoutubrode2009.
5. PNUDBrasil.ndicedeDesenvolvimentoHumanoMunicipal,2010TodososEstadosdoBrasil
(http://www.pnud.org.br/arquivos/rankingidhm2010uf.pdf).Visitadoem29dejulhode2013.
6. DadossobreoEstadodeGoisPortaldeInformaesdoEstadodeGois(http://www.goias.gov.br/index.php?caderno=2).
7. EstatsticasEleitoraisGois(http://www.trego.jus.br/internet/spelho/2010/)TribunalRegionalEleitoraldeGois(Informaes
atualizadasem11/06/2010).Visitadoem14dejunhode2011.
8. Artigo'OsndiosGoy,osFantasmaseNs,deAntnCorbachoQuintela,publicadonaRevistaUFGdejunhode2006
9. "HistriaantigadasMinasGerais",publicadaporDiogodeVasconcelosem1904"Memriasobreodescobrimento,governo,
populaoecoisasmaisnotveisdaCapitaniadeGoyaz",escritapelopadreLuizAntniodaSilvaeSouzaem1812"Razesdo
Brasil",deSergioBuarquedeHolanda
10. verobradeJoaquimFranciscoMattos
11. abcdeHistriadeGoisArqueologia(http://www.goias.gov.br/paginas/conhecagoias/historia/arqueologia)PortaldoEstadode
Gois.Visitadoem12dejaneirode2014.
12. InfoEscola(29demaiode2011).HistriadeGois(http://www.infoescola.com/historia/historiadegoias/).Visitadoem12de
janeirode2014.
13. abcdefghijkInfoEscola.HistriadeGoisColnia(http://www.goias.gov.br/paginas/conhecagoias/historia/colonia).Visitado
em13dejaneirode2014.
14. abcdefgPortaldoGovernodoEstadodeGois.HistriadeGoisImprio(http://www.goias.gov.br/paginas/conheca
goias/historia/imperio).Visitadoem13dejaneirode2014.
15. abcdefghijkPortaldoGovernodoEstadodeGois.HistriadeGoisPerodorepublicano
(http://www.goias.gov.br/paginas/conhecagoias/historia/periodorepublicano).Visitadoem28defevereirode2014.
16. DadosdoCenso2011publicadosnoDirioOficialdaUniododia04/11/2010
(http://www.censo2010.ibge.gov.br/dados_divulgados/index.php?uf=52)InstitutoBrasileirodeGeografiaeEstatstica(04denovembro
de2010).Visitadoem29demaiode2011.
17. Cidadesat(http://www.ibge.gov.br/cidadesat/xtras/uf.php?coduf=52&search=goias)InstitutoBrasileirodeGeografiaeEstatstica
(IBGE).Visitadoem31deagostode2013.
18. http://bdtd.bce.unb.br/tedesimplificado/tde_busca/arquivo.php?codArquivo=3873
19. http://www.correiobraziliense.com.br/app/noticia/cidades/2011/10/30/interna_cidadesdf,276255/umpedacodaitaliaemgoiasa
apenas200quilometrosdebrasilia.shtml
20. http://www.nadiatimm.jor.br/009/Materias/ComunidadeDaSaudade/festivalalemao.htm
21. http://www.correiobraziliense.com.br/app/noticia/cidades/2014/01/05/interna_cidadesdf,406323/descobertoresquiciodeantigavila
deportuguesesemplanaltinadegoias.shtml
22. http://www2.ucg.br/flash/Goianos.html
23. abcdefGuiadoTurista.SmbolosOficiais(http://www.guiadoturista.net/goias/sobreoestado/simbolos/).Visitadoem23demaro
de2011.
24. abGovernodoEstadodeGois.HinodoEstadodeGois(http://www.goias.go.gov.br/index.php?caderno=1&editoria=151).
Visitadoem23demarode2011.
25. LetrasTerra.HinodoEstadodeGois(http://letras.terra.com.br/hinosdeestados/126608/).Visitadoem23demarode2011.
26. ExportaesdeGois(2012)(http://dataviva.info/apps/builder/tree_map/secex/go/all/all/hs/?
depth=hs_6&value_var=val_usd&color_var=color&controls=true&year=2012)PlataformaDataViva.Visitadoem13dejaneirode
2014.
27. ExportaesdeGois(2012)(http://dataviva.info/apps/builder/tree_map/secex/go/all/all/hs/?
depth=hs_6&value_var=val_usd&color_var=color&controls=true&year=2012)PlataformaDataViva.Visitadoem13dejaneirode
2014.
28. SuzukiconfirmafbricaemItumbiara(http://www.estadao.com.br/noticias/impresso,suzukiconfirmafabricaem
itumbiara,715060,0.htm)OEstadodeSoPaulo.Visitadoem05denovembrode2011.
29. abcSuperintendnciadeEstatstica,PesquisaeInformaesSocioeconmicas(http://www.seplan.go.gov.br/sepin/index.asp)
SecretriadeEstadodeGestoePlanejamentodeGois.Visitadoem23dejunhode2011.
30. abcServiosdesade2009Gois(http://www.ibge.gov.br/estadosat/temas.php?sigla=go&tema=servicossaude2009)Instituto
BrasileirodeGeografiaeEstatstica(2009).Visitadoem27defevereirode2014.
ab
31. abEstadosbrasileirosGois(http://www.portalbrasil.net/estados_go.htm)PortalBrasil(2004,2005,2006,2008e2010).Visitado
em27defevereirode2014.
32. abcPNAD(2008).AcessoeUtilizaodosServios,CondiesdeSadeeFatoresdeRiscoeProteoSade2008
(http://www.ibge.gov.br/estadosat/temas.php?sigla=go&tema=pnad_saude_2008)InstitutoBrasileirodeGeografiaeEstatstica(IBGE).
Visitadoem24denovembrode2012.
33. [1](http://download.globo.com/vestibular/enem2006_desempenhoregiaouf.doc)
34. [2](http://download.uol.com.br/educacao/enem2007_mediasredacao.xls)
35. [3](http://www.inep.gov.br/download/enem/2008/Enem2008_tabelas_01a101.xls)
36. abIBGEEstados(http://www.ibge.gov.br/estadosat/temas.php?sigla=go&tema=educacao2009)InstitutoBrasileirodeGeografiae
Estatstica(IBGE).
37. Emprego,DesenvolvimentoHumanoeTrabalhoDecente:AExperinciaBrasileiraRecente
(http://www.pnud.org.br/arquivos/arqui1220877382.zip)(ZIP)CEPAL/PNUD/OIT(Setembrode2008).Visitadoem25deabrilde
2011.
38. SntesedosIndicadoresSociais2010
(http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/condicaodevida/indicadoresminimos/sinteseindicsociais2010/SIS_2010.pdf)(PDF)
InstitutoBrasileirodeGeografiaeEstatstica(IBGE)Tabela8.2Taxadeanalfabetismodaspessoasde15anosoumaisdeidade,
porcorouraa,segundoasGrandesRegies,UnidadesdaFederaoeRegiesMetropolitanas2009.Visitadoem25deabrilde
2011.
39. SntesedosIndicadoresSociais2010
(http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/condicaodevida/indicadoresminimos/sinteseindicsociais2010/SIS_2010.pdf)(PDF)
InstitutoBrasileirodeGeografiaeEstatstica(IBGE)Tabela8.3Taxadeanalfabetismofuncionaldaspessoasde15anosoumaisde
idade,porcorouraa,segundoasGrandesRegies,UnidadesdaFederaoeRegiesMetropolitanas2009.Visitadoem25de
abrilde2011.
40. IBGE,SntesedeIndicadoresSociais2007:Publicaocompleta
(http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/condicaodevida/indicadoresminimos/sinteseindicsociais2007/indic_sociais2007.pdf).
Tabela8.2Taxadeanalfabetismodaspessoasde15anosoumaisdeidade,porcorouraa,segundoasGrandesRegies,Unidades
daFederaoeRegiesMetropolitanas2006.Acessadoem18demaiode2008.
Ligaesexternas
PginadoGovernodoEstadodeGois(http://www.goias.gov.br/)
PginadaAssembleiaLegislativadoEstadodeGois(http://www.al.go.leg.br/)
IBGE.ContasRegionaisdoBrasil20042008
(http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/economia/contasregionais/2008/publicacao2008.pdf):Tabela1Contade
produoporoperaesesaldos,segundoasGrandesRegieseasUnidadesdaFederao20042008.Acessadoem
17denovembrode2010
Obtidade"http://pt.wikipedia.org/w/index.php?title=Gois&oldid=41329314"
Categoria: Gois
Estapginafoimodificadapelaltimavez(s)01h39minde14defevereirode2015.
EstetextodisponibilizadonostermosdalicenaCreativeCommonsAtribuioCompartilhaIgual3.0NoAdaptada
(CCBYSA3.0)podeestarsujeitoacondiesadicionais.Paramaisdetalhes,consulteasCondiesdeUso.