U SCHYKU

STAROYTNOCI
13 (2014)

U SCHYKU
STAROYTNOCI
13 (2014)
STUDIA
RDOZNAWCZE

Redakcja:
Adam Izdebski (Uniwersytet Jagielloski), Przemysaw Nehring (Uniwersytet Mikoaja Kopernika),
Maria Nowak (Uniwersytet Warszawski), Rafa Toczko (Uniwersytet Mikoaja Kopernika), Robert Winiewski (Uniwersytet Warszawski, redaktor naczelny)
Rada Naukowa:
Boena Iwaszkiewicz-Wronikowska (Katolicki Uniwersytet Lubelski), Maciej Kokoszko (Uniwersytet
dzki), Anna Nikolova (Uniwersytet Soijski), Maciej Salamon (Uniwersytet Jagielloski), Marek Starowieyski (Uniwersytet Warszawski), Marian Szarmach (Uniwersytet Mikoaja Kopernika), Ewa Wipszycka (Uniwersytet Warszawski), Witold Witakowski (Uniwersytet wUppsali)
Baza recenzentw czasopisma:
Phil Booth (Oxford University), Marek Jankowiak (Oxford University), Rafa Kosiski (Uniwersytet wBiaymstoku), Adam ajtar (Uniwersytet Warszawski), Magdalena apta (Uniwesytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego), Maria Mossakowska-Gaubert (Institut Franais dArchologie Orientale), Jzef Naumowicz
(Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego), Szymon Olszaniec (Uniwersytet Mikoaja Kopernika), Krystyna Stebnicka (Uniwersytet Warszawski), Robert Suski (Uniwersytet w Biaymstoku), Stanisaw Turlej
(Uniwersytet Jagielloski), Marta Tycner (Uniwersytet Warszawski/Oxford University), Adam Zikowski
(Uniwersytet Warszawski)
Adres redakcji:
Instytut Historyczny
Uniwersytet Warszawski
Krakowskie Przedmiecie 26/28
00-927 Warszawa
uss@uw.edu.pl
Wskazwki dla autorw iopis procesu recenzyjnego dostpne s na stronie czasopisma: www.uss.uw.edu.pl
Niniejszy tom jest wersj pierwotn czasopisma. Artykuy dostpne s rwnie wwersji elektronicznej
na stronie CEEOL, abstrakty za rwnie wbazie CEJSH.
Publikacja doinansowana przez Instytut Historyczny UW iRektora Uniwersytetu Warszawskiego

Projekt okadki istron tytuowych

Jakub Rakusa-Suszczewski
Redakcja
Marta Hffner
Korekta
Halina Stykowska
Ilustracja na okadce
Bazylika Efrazjusza, fragment konfesji, fot. Anna Str
ISSN 2080-8097
Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa
ul. Grzybowska 37a/7, 00-855 Warszawa
www.sublupa.pl sublupa@sublupa.pl

SpiS treci
Sawomir Poloczek
Pusty grb Kalliroe iChrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Problem autorstwa idatowania Callirhoe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opowie ogrobie Kalliroe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Problem istnienia zalenoci midzy motywem romansowym
itradycj chrzecijask wdotychczasowej optyce badawczej . . . . . .
Przesanki domniemanego wpywu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opowie oKalliroe wkontekcie chrzecijaskim . . . . . . . . . . . . . . .
Opowie oKalliroe wkontekcie literatury pogaskiej . . . . . . . . . . .
Wposzukiwaniu motywu pustego grobu poza tradycj
chrzecijask . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Analiza porwnawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9
9
12
13
15
19
21
23
27
29

Mateusz Stryski
Mono iakt wPlotyskiej koncepcji kontemplacji . . . . . . . . . . . .
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Relacja mikrokosmosu do makrokosmosu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nieaktywna aktywno kontemplacji: V 1[10],12 . . . . . . . . . . . . . . . .
Przedmiot kontemplacji jest wakcie, apodmiot wmonoci . . . . .
Znaczenie terminu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

33
33
39
40
45
48
51

Anna Str
Narodziny kultu relikwii mczennikw naZachodzie . . . . . . . . . . .
Pignus et memoria sanguinis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Martyrum passiones et dies anniversaria commemoratione celebramus . . . . .
In martyribus societate quiescens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Meritum venerare sepulchrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sterne te sanctis tumulis mecum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Beatae reliquiae per universum delatae mundum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inveni signa convenienta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ut sede priori martyras accitos transferrent in nova terrae hospitia . . . . . . . .
Basilicam sanctorum meritu dedicamus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stulti omnium ecclesiarum populi, qui occurrerunt sanctis reliquiis? . . . . . .

55
55
58
61
63
66
68
70
72
78
80

Spistreci

Micha Baranowski
Przedcesarskie gesta Probusa, czyli kariera idealnego pryncepsa
wHistoria Augusta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

85

Adam Izdebski
Kanony Szkoy wNisibis. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Adam Izdebski
Kanony Szkoy wNisibis. Przekad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Philippe Blaudeau
Hypatia nawrcona na nestorianizm? Historia pewnego
faszerstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Marzena Wojtczak
Polubowne metody rozwizywania sporw wpnej
staroytnoci sprawa P.Mich. XIII 659 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Magorzata Soek
Ioustinianoshophiloktistes, czyli fundacje cesarskie iprywatne
wprogramie budowlanym Justyniana IwScytii Mniejszej . . . . . . 177
Esther Garel iMaria Nowak
Mnisze iwieckie testamenty zkoptyjskiej Deme . . . . . . . . . . . . .
Testament wpnym prawie rzymskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Forma testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Model testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

191
191
194
199
209

Recenzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Prace wtoku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
List do redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

contentS
Sawomir Poloczek
Empty Tombs of Callirhoe and Jesus Christ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mateusz Stryski
Potency and Act in the Plotinian Concept of Contemplation . . . . .

33

Anna Str
The Rise of the Cult of the Martyrs
and Their Relics in the West . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55

Micha Baranowski
Pre-imperial Res Gestae of Probus, or the Career of the Ideal
Princeps in the Historia Augusta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

85

Adam Izdebski
The Canons of the School of Nisibis. Introduction . . . . . . . . . . . . . . 101
Adam Izdebski
The Canons of the School of Nisibis. Translation . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Philippe Blaudeau
Hypatia converted to Nestorianism?
About the production of an anti-Cyrillian fake . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Marzena Wojtczak
Amicable Means of Dispute Resolution in Late Antiquity
the Case of P.Mich. XIII 659 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Magorzata Soek
Ioustinianoshophiloktistes: Imperial and Private Foundations
inJustinians Construction Programme in Scythia Minor . . . . . . . 177
Esther Garel iMaria Nowak
Monastic and Lay Wills from Coptic Jeme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Review . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Ongoing projects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Letter to the Editor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

Kanony SzKoy wniSibiS.

wprowadzenie
Napisa Adam Izdebski

Kanony Szkoy w Nisibis s tekstem wyjtkowym w skali caej staroytnoci,

zwaszcza gdy zestawimy je zposiadan baz rdow do bada nad dziejami
szkolnictwa wwiecie grecko-rzymskim1. To prawda, e wliteraturze klasycznej mamy wiele tekstw, w ktrych przedstawiono obraz idealnej wsplnoty
szkolnej. Nale do nich choby utwory powstae wkrgu literatury pitagorejskiej pnej staroytnoci, na czele zOyciu pitagorejskim Jamblicha. Wizji idealnych systemw wychowawczych mona doszuka si take wdzieach wielu
innych ilozofw. Niejeden tekst aciski bd grecki opowiada nam rwnie
orzeczywistym dowiadczeniu ycia szkolnego, lub nawet caego spoecznego
kontekstu edukacji, ktre to dowiadczenie stao si udziaem konkretnej jednostki. Taki charakter ma na przykad pochodzcy zpocztkw VIwieku ywot
Sewera autorstwa Zachariasza Retora. Zawiera on wiele istotnych informacji na
temat ycia szkolnego Aleksandrii iBejrutu przeomuwiekw V iVI. Szczeglnie cenne w tym kontekcie s te Wyznania Augustyna, znajdujemy w nich
bowiem szczegowy opis jego szkolnej kariery. Jednak cho tekstw przedstawiajcych idea wsplnoty wychowawczej bd indywidualne dowiadczenie
rzeczywistego wychowania klasycznego jest relatywnie duo, to nie mamy rda, ktre przypominaoby Kanony, czyli tekstu, w ktrym wsplnota szkolna
sama ustala zasady swojego funkcjonowania. Wicej bezporednich paraleli
znajdziemy dopiero wtedy, gdy spojrzymy nie tylko na instytucje wychowawcze wiata grecko-rzymskiego, lecz take na wychowanie czysto religijne, czy
wogle na ksztatowanie czowieka wobrbie wsplnot religijnych. Zaskaku1
Wydanie wraz ztumaczeniem angielskim: A. Vbus, The Statutes of the School of Nisibis, Stockholm 1961.

AdamIzdebski

102

jco wiele zbienoci znale mona wwczas nie tylko midzy Kanonami ireguami okresu wczesnego monastycyzmu, ale take midzy Kanonami iRegu
wsplnoty znalezion wQumran2. Wszystkie te paralele nie s oczywicie dowodami zwizkw genetycznych, aidentyikowanie wzorcw, zktrych czerpaa
wsplnota wNisibis, pozostaje zadaniem skomplikowanym inie mona mie
nawet pewnoci, e jej zaoyciele inspirowali si modelem monastycznym rozwijajcym si wVwieku na rzymskim Wschodzie.
Szkoa zNisibis powstaa pod koniec Vwieku wmiecie pooonym na
pograniczu persko-rzymskim w pnocnej Mezopotamii, po perskiej stronie
granicy (obecnie Nisibis znajduje si w Turcji, na granicy z Syri i jest zamieszkane gwnie przez Kurdw). Bya to wsplnota perskich chrzecijan
posugujcych si wschodnim dialektem jzyka syriackiego (rozpowszechnionym w pastwie Sasanidw), ktrych celem byo doskonalenie si w egzegezie pism biblijnych. rde teologii uprawianej przez t wsplnot naley
szuka wtradycji antiocheskiej, aszczeglnie uTeodora zMopsuestii; przy
czym tradycja ta bya wtym czasie waciwie odrzucona przez chrzecijan yjcych po rzymskiej stronie granicy. Wsplnot wNisibis zaoyli uciekinierzy
zEdessy: perscy chrzecijanie, ktrzy wEdessie regionalnym centrum intelektualnym, wanym dla Ormian, Syryjczykw iGrekw zdobywali swoje
wyksztacenie teologiczne. Okres rozkwitu Szkoy to VI wiek, pniej such
oniej ginie, chocia nadal istnieje wschodniosyriacki ruch szkolny przez ni
zapocztkowany. Pod wieloma wzgldami spoeczno szkolna przypominaa
wsplnoty cenobityczne. Sam fakt ustanowienia zbioru wewntrznych praw
stanowi tak paralel, cho inspiracj byy zapewne kanony synodalne (reguy monastyczne raczej nie byy jeszcze dobrze znane wrd perskich chrzecijan). Kanony zawieraj kolejne zbiory regulacji dotyczcych ycia szkolnego,
ktre powstaway przez cae sto lat istnienia Szkoy. Okrelaj porzdek nauki,
hierarchi szkoln, atake zawieraj liczne przepisy dyscyplinarne. Poprzedza
je powstay na pocztku VIIwieku wstp przedstawiajcy najwaniejsze idee
teologiczne, ktre wyznawano wSzkole. Kanony jako cao bardzo wyranie
pokazuj, e celem wstpienia do Szkoy byo, owszem, zdobywanie wiedzy,
ale wdalszej perspektywie proces ksztacenia mia prowadzi do praktykowania waciwego sposobu ycia iosignicia zbawienia. Takie ukierunkowanie
ycia wsplnoty upodabnia na pierwszy rzut oka Szko do rodowisk mniszych, tymczasem nie stosowano w niej praktyk ascetycznych sensu stricto.
Nacisk na wsplne zdobywanie prawdziwej wiedzy jako gwny rodek do
osignicia zbawienia moe prowadzi do innego, zaskakujcego skojarzenia.
Szkoa ma wistocie bardzo wiele wsplnego zniektrymi greckimi ruchami
Por. take analiz paraleli midzy wsplnot zQumran aobrazami wsplnoty pitagorejskiej, J. Taylor, Pythagoreans and Essenes: Structural Parallels, Paris 2004; na temat podobiestw midzy Nisibis aQumran, zob. szerzej w: A. Izdebski, The School of Nisibis: An
Ancient Religious Community?, Orientalia Christiana Cracoviensia 2 (2010), ss.6772.
2

Kanony Szkoy wNisibis. Wprowadzenie

103

ilozoicznymi, wramach ktrych drog do rnie rozumianego szczcia byo

powicenie si jej adeptw rozwojowi intelektualnemu wobrbie wsplnoty
uczniw inauczycieli.
Kanony nie s jedynym dokumentem rdowym, jaki mamy do dyspozycji, gdy chcemy bada spoeczno braci szkolnych zNisibis. Oprcz nich
dysponujemy take dwoma tekstami napisanymi przez osoby zwizane ztym
rodowiskiem i powiconymi czciowo wanie jego historii. S to Historia
kocielna oraz Przyczyna zakadania szk, powstae wdrugiej poowie VIwieku.
Oba teksty przypisywane s autorowi oimieniu Barhadbeabb. Zduym praw i identyikowa z Barhadopodobiestwem mona go uzna za jedn posta

dbeabb Arby, zwizanym ze Szko na przeomiewiekw VI iVII3. Historia

kocielna ukazuje dzieje chrzecijastwa przede wszystkim w wiekach IVVI,
koncentrujc si na trudnociach, jakie musieli znosi nauczyciele prawdziwej
nauki. Pisana na peryferiach wiata grecko-rzymskiego, oktrym traktuje, pozwala zobaczy, co pod koniec VIwieku przedstawiciel wschodniosyriackiego
(perskiego) chrzecijastwa mg wiedzie o dziejach kontrowersji teologicznych wcesarstwie rzymskim (jego orientacja wtym temacie bya bardzo ograniczona). Dzieo zorganizowane jest wrozdziay, wktrych przedstawiane s
biograie poszczeglnych postaci, pozostajce pod silnym wpywem wzorcw
literatury hagiograicznej. Pod sam koniec Historia opowiada take opostaciach
wanych dla chrzecijan perskich, w tym o dwch kluczowych przywdcach
Szkoy: Narsaju, jej zaoycielu, oraz Abrahamie zBt Rabban, na ktrego dziaalno przypad znaczcy rozwj wsplnoty w poowie VI wieku (Narsajowi
iAbrahamowi s powicone dwa ostatnie rozdziay Historii, 31 i32)4.
Przyczyna zakadania szk5 naley do specyicznego gatunku literatury historyczno-teologicznej, ktry rozwin si wSzkole iwie si zcharakterystyczn
dla niej wizj dziejw. Gatunek literacki przyczyny, ktrego pocztki mona
czy z grecko-rzymsk literatur etiologiczn, uywany by do wyjaniania
pochodzenia ikontekstu jakiego wita bd zwyczaju; wschodniosyriaccy autorzy zwizani ze Szko s powiadczeni jako autorzy wielu tekstw nalecych
do tego gatunku. Przyczyna zakadania szk przedstawia kolejne etapy historii
zbawienia jako kolejne szkoy, ktre zpomoc Bo powstaway na ziemi, aby
nauczy czowieka boskich praw idoprowadzi go do zbawienia. Wwizji PrzyOba teksty zostay przetumaczone niedawno na j. angielski przez Adama H. Beckera:
Sources for the Study of the School of Nisibis, Liverpool 2008. Tam rwnie analiza dotyczca autora/autorw tych tekstw, ss.1116. Zob. Take analiz materiau rdowego dotyczcego
Szkoy, przeprowadzon przez tego samego autora, A.H. Becker, Fear of God and the Beginning
of Wisdom: The School of Nisibis and Christian Scholastic Culture in Late Antique Mesopotamia, Philadelphia 2006, ss.4161.
4
Histori kocieln wyda F. Nau wPatrologia Orientalis IX 5 (1913; tu rozdziay 31 i32)
oraz XXIII 2 (1932).
5
Tekst ten wyda A. Scher wPatrologia Orientalis IV 4 (1908).
3

AdamIzdebski

104

czyny pierwsza szkoa zostaa zaoona przez Boga dla aniow, kolejne s zwizane zpostaciami Adama, Kaina iAbla, Noego, Abrahama, Mojesza, Jozuego,
Salomona, prorokw, ale take znauczycielami pogan (Platonem, Arystotelesem, Pitagorasem, Zoroastrem); po nich nastpuj szkoy Jezusa, Pawa, Filona
i innych, wreszcie szkoy Diodora z Tarsu i Teodora z Mopsuestii teologicznych autorytetw Szkoy zNisibis6 oraz tak zwana Szkoa Persw wEdessie
isama Szkoa zNisibis. Tekst zawiera wiele istotnych informacji dotyczcych
historii tej ostatniej, przede wszystkim jednak pozwala zrozumie jej tosamo
oraz znaczenie, jakie sama sobie przypisywaa wkontekcie historii zbawienia.
Jej celem byo zatem sprowadzanie ludzi na waciw drog poprzez poznanie
prawdziwej teologii ihistorii zbawienia7.
Pozostae wiadectwa rdowe mona za Adamem H. Beckerem pogrupowa wkilka gwnych tradycji. Pierwsza to rda wschodniosyriackie; mona
uzna, e przechowuj one tradycje historyczne samej szkoy, lecz przedstawiaj je bardziej z perspektywy pozostaych instytucji chrzecijastwa perskiego
(patriarchatu oraz klasztorw) ni zperspektywy samej wsplnoty zNisibis. To
ostatnie spostrzeenie dotyczy przede wszystkim Kroniki zSiirtu (IXXwiek)8,
ktra powstaa wczasach, gdy Szkoa dawno przestaa istnie, anawet sam ruch
szkolny przez ni zapocztkowany powoli zanika. Kronika zArbeli jest zkolei bardzo problematyczna, poniewa ten datowany przez wydawc na VIwiek tekst
moe by wspczesnym faszerstwem (sporzdzonym przez pierwszego wydawc Alphonsa Mingan)9. Druga wana tradycja to teksty powstae w rodowiskach zachodniosyriackich, ktre znajdoway si wkonlikcie teologiczno-instytucjonalnym z chrzecijanami wschodniosyriackimi (perskimi). Innymi sowy,
syriaccy chrzecijanie zterenw pod panowaniem rzymskim weszli wVIwieku
wkonlikt zKocioem, ktry rozwin si pod panowaniem perskim iposugiwa
si innym (wschodnim) dialektem tego samego jzyka. Jego gow by katolikos
rezydujcy wKtezyfoncie, aKoci ten przez dugi czas waciwie nie uczestniczy wsporach teologicznych majcych miejsce wwiecie rzymskim, a wdrugiej
poowie VI wieku zachodniosyriaccy miaizyfyci rozpoczli aktywno misyjn
na terytorium perskim, skierowan przeciw przywizanym do innej chrystologii
R. Macina, Lhomme lcole de Dieu. DAntioche Nisibe: Proil hermnetique,
thologique et krugmatique du mouvement scoliaste nstorien, Proche-Orient Chrtien 32; 33
(1982), ss.87124, 263301; 33 (1983), 39103; A.H. Becker, The Dynamic Reception of
Theodore of Mopsuestia in the Sixth Century: Greek, Syriac, and Latin, [w:] Greek Literature
in Late Antiquity: Dynamism, Didacticism, Classicism, red. S.F. Johnson, Aldershot 2006, ss.2948.
7
Na temat gatunku przyczyny ijego roli we wschodniosyriackim ruchu szkolnym,
zob. Becker, Fear of God and the Beginning of Wisdom, ss.98125. Tam rwnie, wprzypisie1,
wczeniejsza literatura przedmiotu.
8
Wyd. A. Scher, Patrologia Orientalis IV 3, V 2, VII 2, XIII 4 (19071919).
9
Standardowe wydanie tej Kroniki przygotowa P. Kawerau, CSCO 467468 (1985). Podsumowanie debaty dotyczcej jej autorstwa mona znale wrecenzji pracy I. Rameli, Il Chronicon di Arbela, Madrid 2002, ktr 1 listopada 2013 E.G. Mathews Jr opublikowa wBMCRev.
6

Kanony Szkoy wNisibis. Wprowadzenie

105

chrzecijanom perskim10. Do tej grupy rde nale wspominajce Szko teksty szstowieczne, wtym List onestorianizacji Persji Symeona zBt Aram idziea
Jana zEfezu, ale take dwunastowieczna Kronika Michaa Syryjczyka (zawierajca wczeniejsze tradycje). Wreszcie posiadamy rwnie wiadectwa dotyczce
Szkoy wliteraturze greckiej irzymskiej, awrd nich najwaniejszym jest ustp
Instituta Regularia Divinae Regis autorstwa Junillusa Africanusa, traktujcy ocharakterze nauczania wSzkole (jest on oparty na wiadomociach oSzkole, ktre
docieray do Konstantynopola, gwnie za porednictwem przybywajcych zPersji teologw chrzecijaskich)11.
Dzieje nisibijskiej wsplnoty, od momentu jej powstania pod koniec Vwieku a po jej schyek wpocztkachwieku VII, mona podzieli na kilka etapw12.
Ufundowanie Szkoy wNisibis wroku 496 poprzedzone byo istnieniem wpooonej na terenie Cesarstwa Rzymskiego Edessie wsplnoty szkolnej, ktrej
czonkami byli perscy chrzecijanie. To wtej wsplnocie, na danie Narsaja (by
to warunek objcia przez niego roli nauczyciela egzegezy dla tej grupy), przyjty
zosta model klasycznego nauczania, ztrjstopniowym podziaem na wstpne
ksztacenie udwch nauczycieli umiejtnoci podstawowych (czytania ipodstaw jakiego kanonu literatury klasycznej bd chrzecijaskiej?) oraz dalsz
edukacj unauczyciela przedmiotw zaawansowanych, czyli teologii oraz egzegezy, ktrego mona porwna do retora wszkole grecko-rzymskiej (podobnie
jak retor uczy on najwaniejszego przedmiotu, do ktrego prowadzio cae curriculum, ajego zgbienie pozwalao uczniowi osign pen samodzielno)13.
Pod koniec Vwieku perska wsplnota szkolna wEdessie popada wbliej nam
nieznany konlikt zprzedstawicielami dominujcych grup etniczno-wyznaniowych wtym miecie (poza zachodnimi rzymskimi Syriatami mogli to take
by Ormianie) izostaa zniego wygnana. Cz uczniw wraz zgwnym na10
Szczegowe informacje dotyczce rnych nurtw syriackiego chrzecijastwa Czytelnik moe znale wpodrczniku J. elaznego, Zarys literatury patrystycznej krgu jzyka syryjskiego, Krakw 2011. Zprac wjzyku angielskim na szczeglne polecenie zasuguje artyku
S.Brocka, Christians in the Sasanian Empire: ACase of Divided Loyalties, Studies in Church
History 18 (1982), ss.119; uyteczna pozostaje take stara praca J. Labourta, Lechristianisme
dans lempire perse sous la dynastie Sassanide (224632), Paris 1904; starsza iniestety czciowo
ju nieaktualna praca rosyjska tumaczona na jzyk polski to N.W. Pigulewska, Kultura syryjska we wczesnym redniowieczu, tum. C. Mazur, Warszawa 1989.
11
Zob. M. Maas, Exegesis and Empire in the Early Byzantine Mediterranean: Junillus Africanus and the Instituta Regularia Divinae Legis, Tbingen 2003, ss.119121. Wtym miejscu naley wspomnie take ozainteresowaniu Szko ze strony Kasjodora, ktry by moe wzorowa
si na niej, realizujc wasny projekt szkolny: G. Fiaccadori, Cassiodorus and the School of
Nisibis, DOP 39 (1985), ss.135137.
12
Zob. A. Vbus, History of the School of Nisibis, Leuven 1965; oraz Becker, Fear of God and
the Beginning of Wisdom, ss.4197.
13
Wiemy otym zdwch kaza Narsaja, prawdopodobnie wygoszonych jeszcze wEdessie
(Metrical Homilies on Festivals, Patrologia Orientalis XL 4 (1979), wyd. F.G. McLeod, ss.102103
oraz 172173). Zob. take: Becker, Fear of God and the Beginning of Wisdom, ss.7173.

106

AdamIzdebski

uczycielem, Narsajem, przekroczya granic rzymsko-persk iprzybya do Nisibis14. Tam od biskupa Barsaumy otrzymaa niezbdne wsparcie, jak rwnie we
pierwsze Kanony (kolekcja Narsaja). W ten sposb
wsppracy z nim przyja
w496 roku zostaa ufundowana Szkoa wNisibis. Pocztkowo bya to zapewne
instytucja skromna, skupiona na egzegezie Biblii wduchu nauczania Diodora
zTarsu oraz Teodora zMopsuestii.
Dopiero w kolejnych dekadach, szczeglnie za przywdztwa Abrahama
zBt Rabban (przywdc Szkoy by nauczyciel egzegezy), trwajcego od pierwszego dziesiciolecia VIwieku do lat szedziesitych, Szkoa wesza wposiadanie sporego zespou budynkw wmiecie. Wskad tych zabudowa wchodziy midzy innymi cele oraz xenodocheion (adne budynki si nie zachoway
ani nie zostay odnalezione wwyniku wykopalisk; jedyne, co mona obecnie
oglda w Nisibis, to koci syriacki, w ktrym znajduj si pnoantyczne
inskrypcje). Szkoa posiadaa wtedy take wie, ktrej dochody byy przeznaczone na jej utrzymanie. Rwnie wtym czasie nastpi przeom wintelektualnym rozwoju wsplnoty szkolnej. Najpewniej stao si to pod koniec ycia
katolikosa Kocioa Persji wlatach 540552 iza spraw aktywnoci Mr Aby,
ktry odby podr edukacyjn do Aleksandrii i by moe innych orodkw intelektualnych wiata wschodniorzymskiego. Szkoa zainteresowaa si
wwczas pnoantyczn ilozoi iwczya si wsyriacki ruch tumaczeniowy
(wczeniej bdcy domen przede wszystkim chrzecijan zachodniosyriackich,
tzn. na terenach rzymskich)15. Zainteresowanie wschodniosyriackich intelektualistw logik arystotelesowsk byo te z pewnoci zwizane z polemik
teologiczn midzy zachodnimi (rzymskimi) awschodnimi (perskimi) chrzecijanami syriackimi; techniczne dyscypliny ilozoii speniay wtych sporach
14
Na temat edukacji wEdessie iSzkoy Persw, zob. J.W. Drijvers, The school of Edessa: Greek Learning and Local Culture, [w:] Centres of Learning: Learning and Location in Pre-Modern Europe and the Near East, red. J.W. Drijvers, A.A. MacDonald, Leiden 1995, ss.4959;
G.J. Reinink, Edessa Grew Dim and Nisibis Shone Forth: The School of Nisibis at the Transition of the Sixth-Seventh Century, [w:] Centres of Learning..., ss.7789.
15
Na temat Mar Aby, zob. A. Izdebski, Cultural Contacts Between the Superpowers
of Late Antiquity: The Syriac School of Nisibis and the Transmission of Greek Educational
Experience to the Persian Empire, [w:] Cultures in Motion: Studies in the Medieval and Early
Modern Periods, red. A. Izdebski, D. Jasiski, Krakw 2014, ss.185204; Na temat syriackiego
ruchu tumaczeniowego zob. przede wszystkim prace S. Brocka: Greek into Syriac and Syriac into Greek, Journal of Syriac Academy 3 (1977), ss.117; From Antagonism to Assimilation: Syriac Attitudes to Greek Learning, [w:] East of Byzantium: Syria and Armenia in the
Formative Period, red. N.G. Garsoan, T.F. Mathews, R.W. Thomson, 1982, ss.1934; Syriac
Translations of Greek Popular Philosophy, [w:] Von Athennach Bagdad. Zur Rezeption griechischer Philosophie von der Spatantike bis zum Islam, red. P. Bruns, Bonn 2003, ss.928; zob. take
prace H. Hugonnard-Roche: Le corpus philosophique syriaque aux VIeVIIe sicles, [w:]
The Libraries of the Neoplatonists, red. C. dAncona, Leiden 2007, ss.279292; Le mouvement
des traditions syriaques: Arrire-plan historique et sociologique, [w:] Entre Orient et Occident:
la philosophie et la science grco-romaines dans le monde arabe, red. P. Derron et al., Genve 2011.

Kanony Szkoy wNisibis. Wprowadzenie

107

funkcj wanego ora16. Upadek Szkoy nastpuje na pocztku VIIwieku ijest

zwizany zkontrowersjami wok pogldw teologicznych Henny, wczesnego przywdcy Szkoy. Zosta on oskarony o wprowadzanie nieortodoksyjnej
teologii iegzegezy, anastpnie potpiony przez synod w605 roku. Ostateczny
upadek Szkoy, araczej brak wiadectw jej znaczenia czy wogle jakiejkolwiek
aktywnoci wpniejszych rdach by rwnie zapewne zwizany zzamtem
okresu wielkiej wojny persko-rzymskiej (602628) oraz podboju Iraku przez
Arabw (636638).
Gwnym rdem do odtworzenia struktury organizacyjnej Szkoy wNisibis s same Kanony. Wida wnich wyranie, e Szkoa bya zjednej strony zorganizowana hierarchicznie, zdrugiej za urzdy, czy te funkcje przypisywane poszczeglnym osobom czyy si zrolami, jakie osoby te odgryway wjej
yciu. Itak najwaniejsz postaci, uszczytu hierarchii funkcji we wsplnocie
szkolnej, by nasz mistrz-raban, ktrego drugi tytu wKanonach to mpaqn,
czyli egzegeta17. Mia on gos wobsadzaniu drugiego najwaniejszego urzdu,
czyli stanowiska mistrza domu-rabbait18, wkilku miejscach wystpuje take
wroli jego zwierzchnika: doradza mu wsprawie kar wymierzanych czonkom
spoecznoci-braciom19, nakazuje rozda poywienie potrzebujcym braciom20.
Jednak przede wszystkim raban jest nauczycielem szkoy tym, ktry wykada
teologi iegzegez. Cay proces nauczania wstpnego prowadzi wanie do tego,
by brat szkolny za jego porednictwem poznawa Bo prawd21. Co ciekawe,
raban wwielu miejscach wystpuje jakby ponad kongregacj: nie zajmuje si jej
biecym zarzdzaniem, we wstpie izatwierdzeniach na czele wsplnoty braci
szkolnych wymieniany jest rabbait, podczas gdy raban moe by wspomniany
obok biskupa Nisibis22.
O mistrzu domu-rabbait dowiadujemy si z Kanonw bardzo duo, to
on bowiem by odpowiedzialny za biece zarzdzanie Szko, ktremu nasz
tekst powica bardzo wiele uwagi. Fakt, e ten urzd pojawia si wSzkole ju
wnajwczeniejszej wersji Kanonw, mona uzna za kontynuacj stara Narsaja oodcienie go od obowizkw, ktre przeszkadzay mu wskupieniu si na
Wicej na ten temat: H. Hugonnard-Roche, La logique dAristote du grec au syriaque:
tudes sur la transmission des textes de lOrganon et leur intrpretation philosophique, Paris 2004; idem,
La tradition grco-syriaque des commentaires dAristote, [w:] Luvre de David lInvincible
et la transmission de la pense grecque dans la tradition armnienne et syriaque, red. V. Calzolari,
Louvain 2009, ss.151174.
17
Co wida na przykad wpierwszym kanonie zkolekcji Narsaja, s.73 wwyd. Vbusa.
18
Ibidem.
19
Kanony Narsaja 2, s.74.
20
Kanony Henny 3, s.93.
wzatwierdzeniu Kanonw przez wsplnot szkoln za czasw Abrahama
21
Na przykad
wpoowie VIwieku raban jest wymieniany jako rdo nauczania obok naszych ojcw.
22
Tak jest w zatwierdzeniu Kanonw przez wsplnot szkoln za czasw Henny,

wroku 602.
16

108

AdamIzdebski

egzegezie i nauczaniu teologii (temu suy miao rwnie wydzielenie urzdu nauczycieli niszego stopnia)23. Zgodnie zkanonem, od ktrego rozpoczyna si najstarsza kolekcja, rabbait by wybierany przez ca Szko, imia by
to kto zdatny do zarzdzania wsplnot (dosownie kongregacj, zob. dalej).
Odpowiada on za majtek Szkoy ido niego naley wymierzanie kar24, zezwala
braciom na wyjazdy za rzymsk granic25, przyjmuje nowych braci, uczy ich
regu26, zajmuje si sprawami obyczajowymi27 isprawdza, czy bracia si ucz28,
wreszcie decyduje o egzekwowaniu prawa pochodzcego spoza Szkoy w jej
wntrzu29. Jeli zamie zasady opisane wKanonach, musi zapaci kar iopuci
Szko30. Podsumowujc, zapewnienie sprawnego funkcjonowania Szkoy byo
zadaniem rabbait (anie jej gwnego nauczyciela iduchowego przywdcy).
Oprcz tych dwch gwnych urzdw pojawiaj si jeszcze inne, ktre
wymieniane s na tyle rzadko albo wna tyle oglnych sytuacjach, e ich dokadniejsza charakterystyka jest dosy trudna. S to, po pierwsze, dwa urzdy
nauczycielskie, maqrein, ktrego mona tumaczy jako nauczyciela czytania, oraz mehagein, dosownie nauczyciela sylab (wymowy?), oba podlegajce worganizacji pracy rabanowi31. Zpewnoci te dwa urzdy nauczycielskie
(prawdopodobnie sprawowane rwnoczenie przez wicej ni jedn osob, czasem wystpuj wKanonach wliczbie mnogiej) porwna mona znauczycielami czytania iliteratury wszkole grecko-rzymskiej. Nie da si jednak ustali,
czy odpowiaday one im dokadnie32, czy te ich zadania wwikszym stopniu
czyy si zsemick kultur pedagogiczn ispecyik jzyka syriackiego33. Poza
23
Wzorem moga by organizacja biskupstw wKociele perskim: od 410 roku kade
znich miao posiada wanie mistrza domu, ktrego zadaniem byo zarzdzanie majtkiem:
C.J. Villagomez, M.G. Morony, Ecclesiastical Wealth in the East Syrian Church from LateAntiquity to Early Islam, [w:] After Bardaisan: Studies on Continuity and Change in Syriac Christianity in Honor of Professor Han J.W. Drijvers, red. G.J. Reinink, A.C. Klugkist, H.J.W. Drijvers,
Leuven 1999, ss.303315.
24
Kary: Kanony Narsaja 2, s.74, oraz 21, s.84. Majtek: Kanony Narsaja 2, s.74, oraz
14, s.81.
25
Kanon Narsaja 4, s.75.
26
Kanon Narsaja 7, s.80.
27
Kanony Narsaja 15, s.81.
28
Kanony Henny 5, s.95.
29

Kanony Narsaja
12, s.80, oraz 17, s.82.
30
Kanony Narsaja 22, s.85.
31
Kanony Narsaja 20, s.83.
32
Pierwszy uczyby wwczas czytania liter, drugi podstawowego kanonu literatury,
pytanie jednak, jakiej. Zpewnoci nie literatury grecko-rzymskiej, za mao wiemy zkolei
oprogramie nauczania wSzkole, eby wiedzie, czy istnia jaki kanon syriackiej literatury
chrzecijaskiej, ktrego uczono, zanim brat szkolny przystpowa do poznawania egzegezy
iteologii pod kierownictwem rabana.
33
Na przykad rzeczywicie pierwszy znauczycieli uczyby samych liter, podczas gdy
drugi uczyby zgodnego zmetryk jzyka syriackiego czytania tekstw (wokalizacji? recytacji?), niezbdnego do udziau wliturgii, tak istotnej dla ycia Szkoy.

Kanony Szkoy wNisibis. Wprowadzenie

109

tym pojawiaj si jeszcze qrihe-sawni bracia oraz bduqe-bracia sprawdzajcy,

nie wiemy jednak nic oich rzeczywistych

zadaniach. Co istotne, podczas gdy
pod wzgldem majtkowym, intelektualnym, czy te pedagogicznym (rozumienia swojej misji edukacyjnej) w cigu okoo stu lat swojego istnienia Szkoa
wyranie ewoluowaa, to struktura organizacyjna urzdw szkolnych pozostaa
niezmienna (poza wprowadzeniem urzdu xenodochosa wmomencie pojawienia
si xenodocheion), tak sam znajdujemy j wkolekcji Kanonw Narsaja zkoca
Vwieku iHenny, pniejszych oprawie sto lat.
tosamo, czy te samo rozumienie wsplnoty szkolnej podlegao
Rwnie
wcigu stu lat jej istnienia daleko idcej ewolucji. Zacz naley od kluczowych
poj, ktrymi samookrela si ona wKanonach, obecnych ju wnajstarszej ich
kolekcji, z koca V wieku. Z jednej strony mamy zatem sowo knui, ktre
na jzyk grecki tumaczylibymy jako ekklesia, ana hebrajski jako kahal. Innymi sowy, jest to zgromadzenie, kongregacja, anacisk jest pooony na to, e
czonkowie wsplnoty zostali zwoani (przez Boga), aby wsplnie podj si
jednego zadania i w rezultacie zosta (przez Boga) zbawieni. Ze wzgldu na
silne podkrelenie elementu zwoywania w syriackim sowie knui, przyjto
dalej jako jego tumaczenie aciskie sowo kongregacja. Knui jest najczciej
wystpujcym wKanonach okreleniem wsplnoty szkolnej; drugim jest gaw,
dosownie wntrznoci, azwraca ono uwag na to, e wsplnota jest organiczn caoci ito, co istotne wjej yciu izadaniach, rozgrywa si wjej wntrzu. Wtakich te kontekstach jest ono uywane wKanonach: stawia wsplnot
szkoln wopozycji do zewntrznego wiata, podkrela jej odrbno.
Innym sowem-kluczem, ktre pozwala zrozumie tosamo Szkoy, jest
qeim, czyli przymierze, niezwykle znaczce sowo dla wczesnosyriackiej
duchowoci chrzecijaskiej. Qeim oznacza szczegln wi zBogiem, ktra
podobnie jak przymierze Boga zIzraelem zobowizuje czowieka do szczeglnego sposobu ycia34. Fakt, e wraz zupywem czasu sowo to staje si dla
wsplnoty szkolnej coraz waniejsze, oznacza, e coraz wyraniej dostrzega
ona, e Szkoa ma swj wasny, specyiczny sposb ycia. Pojcie takie szkolnego sposobu ycia pojawia si wtekstach szkolnych pochodzcych zkoca
VIwieku: wPrzyczynie zakadania szk35 oraz wzakoczeniu kolekcji kanonw
Henny. Idea osigania doskonaoci przez nauk we wsplnocie przypomina

oczywicie
idee obecne rwnie wilozoii greckiej36 ijest bardzo prawdopodobne, e t specyiczn samowiadomo wsplnota zNisibis rzeczywicie uzyska34
A. Jaubert, Gottesbund: Bund in der syrische Kirche, [w:] Reallexikon Fr Antike
und Christentum, t.11, Stuttgart 1981, ss.933996; R. Murray, The Characteristics of the
Earliest Syriac Christianity, [w:] East of Byzantium: Syria and Armenia in the Formative Period,
red. N.G. Garsoan, T.F. Mathews, R.W. Thomson, Washington, DC 1982, ss.316.
35
Becker, Sources for the Study of the School of Nisibis, ss.159160 (Scher: s.390).
36
P. Hadot, Quest-ce que la philosophie antique?, Paris 1995 [wyd. pol. P. Hadot, Czym jest
ilozoia staroytna?, tum. P. Domaski, Warszawa 2000].

AdamIzdebski

110

a dziki kontaktom ze rodowiskami szkolnymi Aleksandrii. Doszo do nich

za porednictwem Mr Aby, studenta, apotem nauczyciela wSzkole (wkocu
katolikosa caego Kocioa wPersji), ktry odby podr do Aleksandrii wlatach trzydziestych VIwieku37. Warto te zwrci uwag, e wVIwieku wsposb podobny do chrzecijan organizowali proces nauczania wewntrz swojej
wsplnoty take ydzi yjcy wpastwie perskim38. Wpywy zachodnie na
chrzecijan perskich widoczne s take wreformie wschodniosyriackiego monastycyzmu przeprowadzonej przez Abrahama zKaszkaru (wmodoci zreszt
studenta Szkoy), ktry rwnie odby podr na Zachd39. Tak jak wprzypadku Mr Aby udajcego si do Aleksandrii, Zachd oznacza tutaj przede
wszystkim Egipt, ktry by znany wpniejszej literaturze wschodniosyriackiej
jako ojczyzna prawdziwego monastycyzmu (stopniowo zapomniano owasnych tradycjach ascetycznych).
Na koniec warto zwrci jeszcze uwag na zwizki midzy rodowiskami
szkolnymi aruchem monastycznym40. Wpoprzednim zdaniu celowo uyta zostaa liczba mnoga. Wdrugiej poowie VIwieku mamy ju bowiem do czynienia nie
zjedn Szko wNisibis, ale ze szkoami chrzecijaskimi, wzorowanymi na Nisibis, zakadanymi przez jej absolwentw wkolejnych wanych miastach pastwa
perskiego. Szkoy takie powstaway rwnie we wsiach pooonych na obszarach,
gdzie obecno chrzecijan bya znaczca. Mona zatem mwi o wschodniosyriackim ruchu szkolnym, ktry rozwija si rwnolegle do cenobitycznego monastycyzmu, opartego na reformie Abrahama zKaszkaru ipropagowanego przez
jego uczniw41. Jak wskazuje kanon czwarty zkolekcji Henny, zkoca VIwieku,

Wicej na ten temat: Izdebski, Cultural Contacts Between the Superpowers of Late
Antiquity.
38
A.H. Becker, The Comparative Study of Scholasticism in Late Antique Mesopotamia: Rabbis and East Syrians, AJS Review 34 (2010), ss. 91113; D. Ephrat, Y. Elman,
Orality and the Institutionalization of Tradition: The Growth of the Geonic Yeshiva and the
Islamic Madrasa, [w:] Transmitting Jewish Traditions: Orality, Textuality, and Cultural Diffusion,
red. Y. Elman, I. Gershoni, New HavenLondon 2000, ss.107137.
39
Na temat reform Abrahama, zob. F. Jullien, Le monachisme en Perse: la rforme dAbraham le Grand, pre des moines de lOrient, Lovanii 2008; S. Chial, Abramo di Kashkar e la sua
comunit: la rinascita del monachesimo siro-orientale, Magnano (BI) 2005; na temat podry perskich chrzecijan do Egiptu: M. Tamcke, Abraham of Kashkars Pilgrimage, ARAM 1819
(2007), ss. 477482; F. Jullien, Types et topiques de lgypte: rinterprter les modles
aux VIe-VIIe sicles, [w:] Monachismes dOrient. Images, changes, inluences, red. F. Jullien,
M.-J. Pierre, Turnhout 2011, ss.151164.
40
Godnym polecenia polskojzycznym wprowadzeniem do monastycyzmu syriackiego
jest praca E. Wipszyckiej, Charakter iformy ascetyzmu syryjskiego, [w:] Teodoret zCyru,
Dzieje Mioci Boej, tum. K. Augustyniak, rMon 7, Krakw 1994.
41
Na temat wschodniosyriackiego ruchu szkolnego zob. Becker, Fear of God and the Beginning of Wisdom, ss.155203. Filozoiczna analiza zwizku midzy szko aklasztorem, m.in.
na przykadzie Nisibis: A. Izdebski, Monastyczno uniwersytetu wpyw idei monastycznej
na ksztat ycia uniwersyteckiego, Kronos. Metaizyka kultura religia 1 (2011), ss.243257.
37

Kanony Szkoy wNisibis. Wprowadzenie

111

wsplnota szkolna bya wwczas wpeni wiadoma swojej odrbnoci od ruchu

monastycznego inie przewidywaa moliwoci podejmowania ascezy wswoich
ramach. Niestety, nie jestemy wstanie stwierdzi, od ktrego dokadnie momentu wsplnota szkolna zacza mie potrzeb zaznaczania swojej odrbnoci wstosunku do rodowisk monastycznych i klasztorw. Wynika to z faktu, e nasze
rda pochodzce zsamej Szkoy s datowane albo na przeomwiekw V iVI,
albo na koniecwieku VI (czyli nie moemy ledzi bezporednio procesu rozwoju
Szkoy wcigu tych stu lat, ajedynie stwierdzi jego rezultaty). Zpewnoci ta
odrbno staa si oczywista, gdy szkoy pojawiy si poza Nisibis, imona byo
mwi opewnym modelu instytucjonalno-wychowawczym, wyranie rnym od
cenobitycznej wsplnoty monastycznej. Dla tego okresu, azwaszcza dla VIIwieku, mamy ju liczne wiadectwa krytycznego stosunku wybitnych przedstawicieli
monastycyzmu wschodniosyriackiego do ruchu szkolnego: wszkole jest za gono,
egzegeza szkolna za mao uwagi powica sensowi duchowemu (alegorycznemu)
Pisma, zbyt silne jest ycie wsplnotowe, a za mao czasu spdza si na pracy
(iascezie) indywidualnej. Co ciekawe, wiemy oniejednym bracie szkolnym, ktry
po odbyciu edukacji postanowi zosta mnichem (by to zreszt przypadek samego
Abrahama zKaszkaru). Rwnoczenie fakt, e wsplnota szkolna posugiwaa si
pojciem qeim-przymierza bardzo silnie czy j zsyriackim ruchem monastycznym, czy raczej ascetycznym, dla ktrego byo to pojcie centralne obardzo bogatej
idugiej tradycji42 (iztego kontekstu zapoyczya je wsplnota szkolna). Pokazuje
to, jak bardzo przynajmniej na pocztku Szkoa zwizana bya ztradycyjn syriack ide ascetycznomonastyczn (ale niekoniecznie zruchem monastycznym
rozwijajcym si wwiecie rzymskim). wiadczy otym take rola liturgii wyciu
wsplnotowym bracia inauczyciele gromadzili si na codziennych modlitwach
chrowych iczuwaniach (na tyle czsto, e przedstawiciele ruchu monastycznego krytykowali ich za nadgorliwo wtym zakresie). Zzainteresowaniem liturgi
wie si take rozwj gatunku przyczyny. Pocztkowo suy on bowiem wyjanianiu pochodzenia rnych obchodw liturgicznych.
***
Przedstawione dalej tumaczenie oparte jest na wydaniu krytycznym przygotowanym przez Arthura Vbusa43. Najstarszy syriacki rkopis zawierajcy
tekst Kanonw pochodzi z XIIIXIV wieku, jest to Ms. Alqo syr. 169 (rkopis
zKlasztoru Maryi Panny niedaleko Alqo wIraku), zawierajcy teksty prawne,
gwnie synodalne, od czasw najwczeniejszych do roku 775. Manuskrypt ten
Vbus przyj za podstaw swojego wydania krytycznego. Pozostae syriackie
manuskrypty s rwnie pnoredniowieczne, albo nawet wczesnonowoyt42
A. Vbus, The Institution of the Benai Qeiama and Benat Qeiama in the Ancient
Syrian Church, ChHist 30 (1961), ss.1927.
43
Vbus, The Statutes of the School of Nisibis.

AdamIzdebski

112

ne44. Co istotne, jak ustali Vbus, nie pochodz one wszystkie zjednej tradycji,
lecz powiadczaj rne drogi przekazu tekstu. Azatem zmiany, jakim podlega
on wtym procesie, nie byy takie same, co pozwala zbliy si do hipotetycznego Urtextu z pocztkw VIIwieku; ma go oddawa tekst krytyczny Vbusa. Punktem wyjcia gwnej tradycji wydaje si pna redakcja (sporzdzona
pod przywdztwem Henny wroku 602) isamo rodowisko szkolne zNisibis,
e wnajstarszym rkopisie mamy do czynienia wanie
oczym wiadczy fakt,
zKanonami opatrzonymi wstpem z602 roku cho oczywicie naley uzna, e
wraz zrozwojem wschodniosyriackiego ruchu szkolnego od poowy VIwieku
zpewnoci powstaway kolejne kopie Kanonw. Arabska wersja tekstu Kanonw znajduje si take wkolekcji prawnej zatytuowanej Fiqh al-nasrnya, opra
cowanej przez wschodniosyriackiego chrzecijanina, ilozofa i lekarza,
imieniem Ibn al-Tayyib. Jest ona jednak pozbawiona wstpu itekstu zatwierdze

kolejnych kolekcji
Kanonw przez wsplnot szkoln. Tradycja tego tekstu jest
starsza od Ms. Alqo syr. 169. Jak zwraca uwag Vbus, liczba icharakter zmian
wskazuj jednak na to, e raczej mamy do czynienia zopracowaniem Kanonw
(prawdopodobnie przez autora wczeniejszego ni Ibn al-Tayyib), a nie z ich

bezporednim tumaczeniem.
Tekst Kanonw ustalony przez Vbusa zosta zatem zredagowany na samym pocztkuwieku VII. Jego struktura nie odpowiada chronologii powstawania poszczeglnych skadnikw tekstu. Najstarsz warstw stanowi kolekcja
kanonw zczasw Narsaja, prawdopodobnie zkoca Vwieku, bdca czci
drug posiadanego przez nas tekstu. Po niej nastpuje zatwierdzenie kanonw
Narsaja dokonane wczasach, kiedy przywdc Szkoy by Abraham zBt Rabban, czyli okoo poowy VIwieku. Po nim nastpuje druga kolekcja kanonw,
powstaa w pocztkach przywdztwa Henny, ktry stan na czele Szkoy
przez nas redakcji tekstu stanowi
w 590 roku. Pocztek i koniec posiadanej
dwa teksty zroku 602: wstp do Kanonw oraz ich zatwierdzenie, ktre stanowi
pit i ostatni cz naszego tekstu. Czytajc go, naley wic mie wiadomo, e jego poszczeglne elementy powstaway wrnych momentach, atrzy
gwne czci kanony Narsaja, kanony Henny oraz wstp zostay skom
ponowane w rnych okolicznociach i odzwierciedlaj
rne etapy rozwoju
Szkoy. Warto take zwrci uwag na heterogeniczno naszego tekstu: cho
dominuj wnim kanony, azatem kocielne teksty prawne, wstp zroku 602
jest utworem na wskro teologicznym, dajcym ciekawy wgld w tosamo
Szkoy iuprawian wniej teologi historii, wtym historii wasnej, ito cakiem
niedawnej.
Przekadanie tekstw syriackich na jzyk polski nie ma dugiej tradycji,
askadnia istylistyka jzyka syriackiego, nalecego do grupy jzykw semickich, jest znaczco rna od skadni istylistyki polszczyzny; syriacki ma take
44

Na temat tradycji rkopimiennej zob. ibidem, ss.3747.

Kanony Szkoy wNisibis. Wprowadzenie

113

zupenie inn struktur czasw gramatycznych45. Aby zachowa moliwie du

wierno myli wyraonej woryginale, miejscami skadnia przekadu przejawia
do daleko idc ulego w stosunku do skadni oryginau. Miao to take
due znaczenie dla oddania niejednoznacznoci leksyjno-skadniowych, dosy
czstych w jzyku syriackim. Uczciwo wobec Czytelnika wymaga przy tym
podkrelenia, e wjednym wzgldzie nie zadbano prawie wogle owierno
wzgldem syriackiego: tam, gdzie tylko wymagaa tego stylistyka polszczyzny,
zmieniano niezwykle czsto wystpujc w naszym tekcie stron biern na
stron czynn.

45
Na temat wpywu jzyka na specyik syriackiej myli teologicznej, zob. odpowiednie
partie ksiki J. elaznego, Zarys literatury patrystycznej krgu jzyka syryjskiego.

114

AdamIzdebski

the canons oF the school oF nisibis. introduction

summary
This text summarises the state of research on the East Syriac School of Nisibis and
its Canons; it is followed by aPolish translation of Arthur Vbus critical edition
of the Canons Syriac version. After presenting briely the sources available for the
study of the School, the paper discusses the current understanding of the Schools
history, theology and organisational structure. It pays special attention to the selfawareness of this community, its contacts with the Western(Roman) world as well
as its relation to the East Syriac monastic movement. The inal section is devoted to
the textual tradition of the Canons.

Kanony SzKoy wniSibiS.

przeKad
Napisa Adam Izdebski

Kanony witej1 szKoy miasta nisibis1

I[Wstp]
[51]* Wmiesicu Ilul trzynastego roku [liczc] od zwycistwa miosiernego
i dobro czynicego naszego pana Chosrowa, krla krlw2, zachowywanego
ichronionego przez uczucie Tego, ktry jest zNieba, wprowadzajcego pokj
na wiecie, zwyciskiego na wieczno; za przywdztwa wybranego przyjaciela Boga, naszego bogosawionego ojca Mr Ahdebhi, biskupa metropolity

Nisibis.
My, bracia sawni (qrihe) i sprawdzajcy (bduqe), wraz z nauczycielami

czytania (maqreine) imistrzem

domu (rabbait) oraz nauczycielem sylab (mehagein) tej kongregacji (knui), [52] ktrzy zamieszkuj wNisibis iktrych
Autor pragnie serdecznie podzikowa ks. prof. dr. hab. Janowi elaznemu z UPJP2
w Krakowie za skonsultowanie tumaczenia. Jego cz zostaa przygotowana w ramach
tutoriali Stowarzyszenia Naukowego Collegium Invisibile, ktre autor odbywa uks. Jana
elaznego wlatach 20082010.
* W kwadratowych nawiasach podana numeracja stron wydania tekstu syriackiego
Vbusa.
1
Wjzyku syriackim, podobnie jak wcaej kulturowej sferze semickiej, sowo qadi
tumaczone jako holy wity, nie oznacza doskonaoci moralnej, lecz oddzielenie od
stworzenia icakowite przeznaczenie Bogu, ktry sam jest prawdziwie wity oddzielony.
Wodniesieniu do ludzi sowo to stosowane jest do osb, ktre porzuciy ycie ludzkie zgodne
zjego zwyczajn natur ioddzieliy si dla Boga, m.in. poprzez wyrzeczenie si ycia seksualnego, lecz niekoniecznie s wite wsensie moralnym. Jeli okim niebdcym witym
Boga, ale wyrniajcym si moralnie, chce si powiedzie, e jest wity, to uyje si sowa tubn, tumaczonego jako blessed bogosawiony (pochodzcego od rdzenia twb by
dobrym), czy te wyjtkowo dobry. Sowo to jest wodniesieniu do witych osb uywane
znacznie czciej ni qadi.
2
Wrzesiepadziernik 602 r. po Chr. Wadca to Chosrow II, zwycistwo to wydarzenia zwizane zobjciem przez niego wadzy w590r. po Chr.

AdamIzdebski

116

imiona zostay podpisane niej: my wszyscy doszlimy do jednego zdania ipoprosilimy Jego Ojcostwo Mr Metropolit, aby ustanowi te pierwotne kanony,
ktre zostay uoone iustalone przez witych nauczycieli ibogosawionych
ojcw iprzywdcw Kocioa, ktrzy byli zaoycielami3 tej kongregacji.
Niech te kanony zostan przejrzane od pocztku, iodnowione, iutrzymane wnaszej kongregacji. Akorzy duchowa, oczekiwana przez tych, ktrzy je
wypeniaj, oby staa si obecnie udziaem tych, ktrzy s przez nie prowadzeni4. Szczeglnie za dojrzelimy do tego pragnienia itej proby [53] za spraw
zego dziaania Przeciwnika iprzez mnogo grzechw naszego wntrza (gaw)5
wtych cikich izych czasach, ktre nam przyszy. Jak przez wiejado zostali
przesiani tak samo i nie zostali rozpoznani bracia prawdziwi od faszywych;
i zostay pomieszane kanony, i zostay podeptane prawa, i na zawsze zostao zniweczone przymierze6, ktre ustanowili [nasi ojcowie]. Zostay [bowiem]
przesunite pierwotne granice, ktre ustanowili nasi duchowi ojcowie jako
[swe] dziedzictwo. Nawet te kanony, ktre zostay uoone iukazane nam jako
droga wiatoci icieka ycia, iktre powstrzymyway iograniczay niedbaych, iktre inspiroway iprzynaglay pilnych wskonnoci do zego [przejawianej przez] upartych zostay zniszczone i ukryte. Byy upragnione, a nie
byy znalezione. Ze wzgldu na to poruszony zosta umys roztropnych, aby
mdrze poszukiwa [54] ijasno znale egzemplarz tych kanonw, ktre byy
od dawna wtej kongregacji. Iniech bdzie znaleziony, poznany iwprowadzony
wsamo serce [kongregacji], iutwierdzony na pimie, zapiecztowany, iniech
zostanie zoony warchiwum szkoy. Bdzie on czytany kadego roku, wedle
pocztkowego zwyczaju, ku zachcie do cnt izawstydzeniu chciwych iopieszaych. Oni w obecnym czasie pod przywaszczonym i faszywym imieniem
uywaj bdnie [godnoci szkolnej]: zakadaj ubir7 szkolny, [ubir] mioci
do nauki, a[rwnoczenie] odsuwaj si daleko od jej siy, przycigani do wiatowych interesw inieczystego zysku. I[tak] zanieczycili dobre imi, ktrego
si nauczylimy przez wzrastanie we zach. Izelono nasz kongregacj, iobdarzyli nas nienawici zarwno domownicy, jak iludzie zzewntrz, ci, ktrzy
mieszkaj wtym miecie. [Astao si to] przez [obecno] mnstwa pienidzy

Dosownie take ogrodnikami.

Dosownie wnich wypasani.
5
Dosownie wntrznoci.
6
Qeim przymierze, jedno zpodstawowych poj teologii iduchowoci syriackiej,
suce do opisywania relacji czowieka zBogiem. Zob. A. Uciecha, Ascetyczna nauka wMowach Afrahata, Katowice 2002; A. Vbus, The Institution of the Benai Qeiama and Benat
Qeiama in the Ancient Syrian Church, ChHist 30 (1961), ss.1927; A. Jaubert, Gottesbund: Bund in der syrische Kirche, Reallexikon fr Antike und Christentum, Stuttgart 1981,
ss.933996.
7
eskim schema, czyli ubir monastyczny oraz monastyczny sposb ycia. Zdanie to
znaczy wic take: przyjwszy sposb ycia szkoy.
3
4

Kanony Szkoy wNisibis. Przekad

117

[55] iprzez osoby pytkie, ktre oddzieliy si [od kongregacji] dla pustej suby, na darmo, [przez osoby] ktre obce [s] naszemu sposobowi ycia8.
Dotyczy to [spraw] nastpujcych. Kiedy usysza idowiedzia si tego nasz
ojciec Mr Metropolita, cierpia razem znami iby zmartwiony ze wzgldu na
nas, jak mzg cierpicy i martwicy si z powodu ciaa, ktre cierpi saboci
ichoroby swoich czonkw. Rozkaza nam, ebymy poszukali troskliwie kopii
kanonw, tych pierwotnych, ktre czcigodnej pamici Mr He, biskup metropolita iMr Narsaja, kapan inauczyciel, uoyli iustanowili od pocztku.
I[bya] zgoda dotyczca tych [kanonw wrd] nauczycieli ibraci, ktrzy byli
potem wtej kongregacji [56]. [Do zgody tej doszli] przez dziaanie czcigodnej
pamici Mr Pawa, biskupa metropolity, iwielkiego Mr Abrahama kapana
i nauczyciela9. I [rozkaza, abymy znaleli take] nastpne kanony, te, ktre
[powstay] za wadania Mr Szymona, biskupa metropolity, [ktrego] dusza
[przebywa w] odpoczynku czyli te [kanony], ktre zostay uoone, kiedy
urzd nauczycielski peni Denh zHedaiab10.

Wedle rozkazu, ktry otrzymalimy

szukalimy. Iznalelimy ksig kanonw, tych pierwotnych, ktre zostay ustanowione wtej kongregacji.
Sens iczas ich ustanowienia by taki. Wmiesicu Tern Qadm11 roku 808
wedug Grekw12, ktry jest wedug Persw rokiem dziewitym Qawada, krla krlw, wdwudziestym pierwszym [dniu przypadajcym] wtym miesicu,
kongregacja braci wschodnich13, ktrzy obecnie mieszkaj w Nisibis, miecie
Persw, udaa si do witego ikochajcego Boga Mr He, biskupa Nisibis.
I rzekli: [57] Przez zazdro przeciwnika, ktry za pomoc ludzi penicych
jego wol, walczc zakca spokj wierzcych w taki sposb, eby nauczanie
tych, ktrzy opieraj si na prawdzie, nie ujawnio jego podoci inie odkryo
jego przeniewierstwa; oraz za spraw tego, ktry ma wadz nad Kocioem
jako tyran iktry jest zdradzieckim najemnikiem, dzikim psem inauczycielem
faszu ta kongregacja szkolna zostaa wypdzona iusunita zmiasta Edessy
pod pretekstem nie zasugujcym na omawianie. Wtej wanie sytuacji przybya ona do tego wiernego miasta Nisibis. Iprzyj j wnim wanie, wNisibis,
kochajcy Boga, godny dobrej pamici Mr Barsaum, twj biskup-poprzednik.

[58] Okaza on wielk trosk oni za spraw [naszych]

drogich kanonw, ktre
dla niej ukada, eby byli przez nie prowadzeni bez oporu izagubienia. Kanony,
eskim schema.
Jest to odniesienie do zatwierdzenia kanonw Narsaja przez wsplnot szkoln za
czasw przywdztwa Abrahama zBt Rabban, zob. dalej.
10
Jest to najprawdopodobniej omykowo zmienione imi Henn. Takie wyliczenie
postanowili odszuka
oznacza, e po okresie kopotw biskup Nisibis i przywdcy Szkoy
wszelkie istniejce wczeniej regulacje iwanie na ich podstawie uporzdkowa ycie szkolne.
11
Padziernik.
12
496r. po Chr. Jest to era seleukidzka, liczona od roku 312/311 przed Chr.
13
Przymiotnik wschodni wkontekstach kocielnych ireligijnych moe znaczy wjzyku syriackim take wschodnich chrzecijan, tj. mezopotamskich, perskich.
8

118

AdamIzdebski

ktre uoy jej biskup Mr Barsaum, jednogonie przyja caa kongregacja.

Nawet uczynili to na pimie ipotwierdzili

swoimi podpisami. Ia do teraz przemierzamy [drog] tych kanonw tak bardzo, jak to [tylko] moliwe, z mocy
koniecznoci izdobrej woli. Ale po odejciu witego Mr Barsaum biskupa
si niewaznaleli si wrd braci mczyni, ktrzy zwasnej woli prowadz
ciwie ioddzielaj si od przeznaczenia naszej kongregacji. Myl, e s wolni
od oskarenia iponoszenia kar za te rzeczy, tymczasem to, co uczynione zostao
przez lekkomylnych, stao si krzywd wyrzdzon caej wsplnocie. I dao
obcym okazj do zgorszenia, aswoim do bycia obwinionymi. Ufni [59] wtw
askawo zbliylimy si [do ciebie] ipoprosilimy Ci, eby rozkaza otych
rzeczach wzgodzie ztwoim umysem. Iprzez twj rozkaz niechaj zostan naoone prawa, inakazy, ikanony wtej kongregacji, gdy bd [ju] utwierdzone
twoim podpisem itwoj pieczci. Itake my zgadzamy si inaszymi podpisami potwierdzamy, e wten sposb powinna by utwierdzona ta wsplnota
przez studiowanie iuczenie witych pism, ipod imieniem trwaym ipenym
wdziku. Inie bdzie zniszczona ipohabiona [adna] jej cze.
wity za i kochajcy Boga Mr He, biskup, gdy to usysza od braci
szkolnych, wychwala iwywysza gorliwych iwytrwaych spord nich, aleniwych iustajcych w[czynieniu] rzeczy waciwych upomnia iskarci, ido
caej wewntrznej spoecznoci (gaw) [szkoy] rzek: Wy, dla ktrych gorliwo owytrwao iwdziczne imi bya dobra, i[ktrzy] okazalicie ca t
trosk o popraw waszej kongregacji to Wy sami, a nie kto inny, bdziecie
[60] sobie ukada prawo. Idcie iwobecnoci pobonego Mr Narsai, kapana i nauczyciela, i Mr Juann, kapana i pisarza szkoy14, ustanwcie sobie
wszystkie pene wdziku prawa, ktre zostan ujrzane przez was, iuczycie to
zgodnie ze znajomoci rzeczy na pimie wasza dobro niech bdzie pozbawiona przymusu, lecz wedle waszej woli i podpisami waszymi zapiecztujcie
to ipotwierdcie. Take ja imj kler zgadzamy si, ipotwierdzamy to naszymi
podpisami ipieczciami.
Bracia za ze szkoy, za przyzwoleniem, ktre otrzymali od szlachetnego
Mr He, biskupa, zgromadzili si we [wzajemnej] rwnoci i w obecnoci
pobonego Mr Narsai, kapana i nauczyciela, i Mr Juann, pisarza szkoy,
stworzyli te pisma, wktrych znajduj si nauki szlachetne iwzniose. Asens
uoenia tych praw iprzykaza, ktre zostay podarowane rozumnym15, [ley]
wchwale mdroci naszego Boga dobrego [61] imiosiernego. Ioto wszlachet14
Sowo sper moe oznacza zarwno prawnika, notariusza, skryb, jak ikogo umiejcego pisa, pisarza bd nauczyciela pisania. Wtym wypadku jednak wiksze uzasadnienie
ma tumaczenie pisarz wznaczeniu osoba zajmujca si prowadzeniem kancelarii szkoy.
w pisarz wsplnie zgwnym nauczycielem dziaaj tutaj jako przedstawiciele szkoy.
15
Sowo to (mlil, rdze mll) odnosi si do tych, ktrzy umiej posugiwa si rozumem. Jest zarwno odpowiednikiem polskiego rozsdny, czy te roztropny, jak ioznacza retora lub nauczyciela dialektyki.

Kanony Szkoy wNisibis. Przekad

119

noci umysu naszego Stwrcy odnowi On16 nasz natur, aby moga przyjmowa ibogaci si tym, co wedle jej naturalnej skonnoci17 potrzebne do ksztacenia ipoprawy jej rozumnoci18. Iswoj obit mio dla wszystkich pokole
synw ludzkich pokaza [Bg] od pocztku wsowie, ktre zostao usyszane
wczasie19 swego dziaania i[jest dalej syszane] raz za razem wswym zatroskaniu o nas i w swojej opatrznoci, albo w dawaniu przykaza i praw, albo
winnych dzieach swej dobroci dla nas.
Wzio si to nauczanie ztego, e natura miertelna tak dugo, jak jest
wstanie miertelnym potrzebuje inie posiada zistoty wniknicia wwiedz:
wyksztacenia i znajomoci ycia niemiertelnego. Namitnoci stanu miertelnego powstrzymuj zatem [ludzi] od [podania za] naturaln skonnoci
[tego stanu] ioczekiwaniem[waciwym] jego nadziei; wyczerpuj [ich] przez
[62] pokusy (ktre s wczowieku bardziej ni przeciwnik, ktry jest poza nim)
i podburzaj umys do bdzenia za podaniami, ktre nie s waciwe jego
wolnoci20.
Ztego powodu stosowne jest dla [umysu] upomnienie ipodana jest dla
niego poprawa, ipomaga mu pouczenie one go strzeg izachcaj, eby nie
zaniedba inie zaprzesta suby swego ycia. Suga w [=umys] jest bowiem
staranny, [jest] natur wymown iroztropn, jeli chce zgbia sztuk rozumnoci. Ichocia wola znajduje si swobodnie midzy dobrem izem21, to [jednak] rozkochanie wdobru, ktre wniej jest, przynagla j [we waciw stron],
kiedy [wola czego] chce. [Wten sposb wola/umys] nienawidzi iodrzuca zo16
Zaimek ten moe odnosi si albo do Boga Ojca, albo do Syna Boego. Za tym drugim
odczytaniem przemawiaj, po pierwsze, wzgldy teologiczne: dalszy tekst jest pokazaniem,
e nauczanie iprawdziwe poznanie jest moliwe wanie dziki posannictwu Syna Boego (wspecyiczny sposb przedstawiane jest Jego dzieo). Po drugie, sam czasownik taqen
(rdze tqn wPael) jest uywany przede wszystkim wodniesieniu wanie do Syna Boego,
oznacza zarwno speniane przez Niego dzieo uksztatowania wiata stworzonego, jak ijego
odnowienia poprzez zbawienie.
17
tuyb sebyn przygotowanie woli.
odnowienia ludzkiego rozumu ipoznania. Oznaczajcy rozumno, logik
18
Tzn. dla
iwymow rzeczownik mlilouth pochodzi od rdzenia mll mwi, ietymologicznie oznacza
umiejtno wypowiadania myli.
19
edn waciwy, szczeglnie znaczcy czas, obity wwydarzenia; znaczenie bliskie
greckiemu kairos. Por. zabn upywajcy czas, blisze chronos.
20
hiruth take: godnoci, swobodzie.
21
Wantropologii teologicznej Teodora zMopsuestii, mistrza egzegezy, ktrego tradycje
kontynuowaa Szkoa wNisibis, podkrelana bya swoboda ludzkiej woli, ktra nie jest przymuszona ani do wyboru dobra, ani za, lecz jedynie poruszona wewntrznym pragnieniem
dy do dobra do Boga. T koncepcj przejli pniej irozwinli Maksym Wyznawca iTomasz zAkwinu. Zob. A. Vbus, Regarding the Theological Anthropology of Theodore of
Mopsuestia, ChHist 33 (1964), ss.115124; A.H. Becker, The Dynamic Reception of Theodore of Mopsuestia in the Sixth Century: Greek, Syriac, and Latin, [w:] Greek Literature in
Late Antiquity: Dynamism, Didacticism, Classicism, red. S.F. Johnson, Aldershot 2006, ss.2948.

AdamIzdebski

120

jako zo oraz miuje ikocha dobro jako dobro. Iumys jest dla [woli] ogniem
prby, ktry sprawdza drogi zarwno pikne, jak inienawistne. Zatem, wtym
rozeznajcym [nastawieniu] umysu [wola] poucza siebie sam isprawia, e
wysawia swego Stwrc.
Chcemy rwnie [63] my chrzecijaska kongregacja braci, ktrzy s
zgromadzeni wdomu ksztacenia wmiecie Nisibis iktrzy zajmujemy si zgbianiem witych ksig iksztaceniem si wnich aby staa si jawn moc rozeznawania, osadzona wnaszej naturze za spraw [Boej] opatrznoci izatroskania oregu22 naszego ycia. [Dzieje si to,] gdy przyjmujemy przekonania,
ktre s waciwe naszemu imieniu iwyksztaceniu idla nich suszne. [Zatem]
take rozbudzilimy nasz umys iprzynaglilimy go do przejcia si tym, co potrzebne ipodane ze wzgldu na prawdziwy sens naszego powoania.
Jestemy [bowiem] przekonani, e bolesne namitnoci towarzysz nam
wkadym czasie. S to [namitnoci], ktre rozpraszaj umys ioddalaj [go]
od suby dobru, oszaamiaj nas izwodz absurdalnymi23 podaniami. Iobrabowuj [one] bardziej ni zbjcy zabieraj nam [bowiem] posiadanie bojani
Boej. Obawa zatem przed tymi [namitnociami], ktre nieustannie krzywdz
nas kadego dnia, przeraa nas i sprawia, e drymy, eby nie pochon nas
ciar beztroski jak we nie, aby nas nie zatrzyma inie odwrci od suenia
mioci, [ktra pragnie] zajmowa si [64] sprawami duchowymi. [Aby nas nie
odwrci od] tej [suby], ktr wybralimy moc wolnoci naszej woli, poniewa nauczylimy si poprzez dowiadczenia24, e wielekro zostalimy okaleczeni przez brak troski oupomnienie ipopraw wodniesieniu do naszych wystpkw. Idowiadczenia te byy dla nas rdem poznania iprzywoaniem [do
porzdku].Uksztatoway nas tak, eby obraz tej naszej beztroski odmalowa si
wogldzie naszego umysu iebymy widzieli obraz nas samych, wzwierciadle rozeznajcego [nastawienia] naszego umysu. Odsiewajcy25 bowiem umys
[jest] obdarzony rozumem, eby rozeznawa to, co potrzebne dla [wzrostu]
jego wiedzy. Jako ci wic, ktrzy taki umys posiadamy, powinnimy jawnie
pokaza moc rozeznawania, ktra jest w nas. I wobec oczu wszystkich ludzi
niechaj zajanieje rdo naszych ksig, eby sens naszej woli sta si jawny
iodkryty dla tych, ktrzy s gotowi poda drog naszego zajcia.
Kiedy wic zajmowalimy si tym itrwalimy wzgbianiu sw duchowych, ktre s dla nas rdem poznania porzdku ycia [65] wiata doczesneWyraenie doubr naqph znaczy w szczeglnoci sposb ycia (regua) waciwy
mnichom.
23
Take ohydnymi. Participium qir uywane jest w syriackim tumaczeniu nazwy
reductio ad absurdum.
24
Waciwie pokuszenie sowo nesyn zpewnoci kojarzyo si syriackiemu czytelnikowi Kanonw zprzedostatni prob zsyriackiego tumaczenia Ojcze nasz: Inie wd
nas na pokuszenie.
25
Rdze d znaczy odsiewa wdomyle ziarna od plew.
22

Kanony Szkoy wNisibis. Przekad

121

go itego [wiata], ktry [jest] nawieki, uderzy wnas powiew zego wiatru, podobny temu, ktry [uderzy] bogosawionego Pawa na rodku morza26 iktry
jest nazywany take wiatrem zazdroci i ktni. I zakca on spokj naszego
umysu za pomoc ludzi pysznych ipodstpnych, przed ktrych umysem zakryte byy ich nikczemnoci na podobiestwo ska ukrytych w morzu, co do
ktrych nie przypuszcza si, e rozbite onie zostan spokojne okrty. Bardziej
bowiem ni twarde skay, szkodz okrtowi naszej kongregacji [ludzie] zazdroni ipyszni ich ktniami, tak dalece e porzdek naszego umysu sta si bliski
rozpadu. Iwtedy niespodziewanie obudzi nas ten gos, ktry obudzi uczniw
na rodku morza. I chocia owi pyszni w swoim umyle jasno ujrzeli nasze
odkupienie, nie porzucili inie zaprzestali swoich ktni, lecz stali si wswoim
podnieceniu podobni dzikim zwierztom. Igryli [66], ikopali jeden drugiego
jak nierozumni, i okrali miasto, szczekajc jak psy, i osabiali, i ograniczali
nadziej swojego ycia jak ci, ktrzy nie maj nadziei. I wymazali ze swoich
umysw zarwno swoj naturaln si, jak isi pochodzc zksig, poniewa
to ludzie byli ich wsparciem ipomoc. Zazdroni izgorzkniali [ludzie], ktrzy
s im podobni, wsparli ipodtrzymali zo zcaej swojej siy, aod dobra odrzucili
iodwiedli [ich] zcaej swojej duszy.
Igdy ujrzelimy, e nie byo nikogo, kto by podtrzymywa ikto by pomaga,
kto by gani iupomina, ikto by uspokaja sowem wybuchy dzikoci rwnie my zarzucilimy i zaprzestalimy ukarania ktliwoci tych zuchwalcw.
Widzielimy bowiem, jak bogosawiony Mojesz potraktowa zgromadzenie
domu Koracha27, gdy odda sd nad ich zuchwaoci Sdziemu Sprawiedliwemu. Zatem take imy podalimy ipodamy t ciek pokory, ktr pody
w Uniony28, [67] ioddalimy sd nad kar dla tych ktliwych [ludzi] znajdujcych si midzy nami Chrystusowi, sprawiedliwemu sdziemu wszystkich
roztropnych. Take pod wzgldem tego, jak zapisalimy pami oich zuchwaoci, nie wyszlimy wnaszym potraktowaniu [kary] poza sens pism [Biblii].
Lecz podamy prost ciek sw [Biblii] iznich wzilimy swoje wyksztacenie. One trwale powtarzaj wystpki wystpnych itkaj koron pochwa pilnym, poniewa s przekonane, e groba odstrasza zych, apochwaa pobudza
dobrych. Ipod tym warunkiem zapisane jest wich ksigach wspomnienie odobrych iozych.
Take wrd nas istniaa pami [zapisana w] ksigach, ktra chronia
sub dobrych irzucaa wiato na robot zych. [Ta pami jednak] zagina
izostaa skaona przez ludzi zazdrosnych orzeczy doskonae, istao si znami
to, co si stao zksig bogosawionego proroka Jeremiasza. Oto gdy bezboZob. Dz 27,14.
Zob. Lb 16,117,15. Sowo zgromadzenie jest tumaczeniem sowa knuy, ktre
wniniejszym przekadzie wodniesieniu do Szkoy zNisibis tumaczone jest jako kongregacja.
28
Tj. Chrystus.
26
27

AdamIzdebski

122

ny krl Jojakim nie mg znie [68] twardoci wyrokw proroctwa, natar

gwatownie ispali [je] wogniu. Wtedy Bg, dawca [proroctwa], nakaza prorokowi, aby przygotowa je na nowo, po raz drugi, dla napomnienia krla idla
oskarenia ludu29. Take my zatem wykonalimy co podobnego [opierajc si
na] wspomnieniu naszych ksig, poniewa [te] pierwotne zostay zapomniane
wten [sam] sposb, co sowa proroka. Chcemy, eby wprowadzono je na nowo
winny sposb ([oczywicie], to nie przeciwko ich sensowi mwimy, eby uczyniono ich wspomnienie winny sposb).Te pierwotne [kanony] utwierdzono
wiadectwami ludzi miertelnych ipotwierdzono pieczciami zgliny, teraz za
zamiast wiadectwa [ludzi] umarych iniszczejcych pieczci zgliny, potwierdzamy je trzema witymi Imionami [69] Istoty, ktra nie ma pocztku: Ojca,
Syna iDucha witoci. Zawierzamy nasze ycie inasze ksigi im, tym witym Imionom. Iwedle suebnoci, [ktr odnajdujemy] wnaszym pocztku30,
izgodnie zwol samego naszego Stwrcy iOdnowiciela my rwnie ustanowilimy wrd nas kanony, ktre s waciwe ipodane dla naszej poprawy,
iktre [obowizuj] od tego dnia ju zawsze.
Ktokolwiek znas jest powodem rozamu lub ktni, irozprasza, iwzbudza zo w kongregacji braci z faszywych powodw, i gdy ponownie jest
obwiniany zpowodu swoich nieprawoci, iwychodzi, iprzyjmuje schronienie
umczyzn albo ukobiet, uwieckich albo ukleru miejskiego lub zcaej siy
poszukuje obrocy innego ni kongregacja, wktrej jest, inie jest posuszny
sowom i wezwaniu do poprawy, ktre jest mu oiarowane przez ca kongregacj braci takiego wyczamy ze wsplnoty Chrystusa31 izprzebywania
zprawdziwymi wierzcymi. [Czynimy to] nie nasz moc albo moc sowa,
lecz moc sowa samego Chrystusa, tego ktry da [70] t wadz miertelnym. Iwyczamy go wanie za spraw tego sowa sprawujcego nad wszystkim wadz. [Wyczamy] kadego mczyzn albo kobiet jakiegokolwiek
rodzaju, ktrzy powstaj ipomagaj nieposkromionej woli kogo takiego, kto
jest powodem [rozamu] kongregacji. Wyczamy kadego, kto [nawet] sam
wsobie nie wprowadza podziaw, lecz jest pomocnikiem iobroc [takiego
z nas, ktry jest] nieposkromiony i ktliwy. Take takiego kogo wczamy
wt anatem iusuwamy ze wsplnoty braci, wedle tego, co naley si jego
nieprawoci wedug sowa Pisma. [Anatemy] te za wyznaczylimy w naZob. Jr 36 (zwaszczaw. 23, 28 i32).
Sowo pocztek jest tumaczeniem riit pocztek, pochodzenie (origin), najwaniejsza cz (principal part) (rdze ri gowa). Sowo to jest uyte wsyriackim tumaczeniu Ksigi Rodzaju iEwangelii Jana wmiejsce sw beriszit ien arche, moe oznacza zatem
wicej ni polskie pocztek, mianowicie zasad, istot.
31
aqtput damih sowa te oznaczaj take technicznie trwanie wkomunii eucha
rystycznej, dosownie communio
Christi. Ta regulacja oznacza najpewniej, e ani ten, kto powoduje podziay, ani ten, kto mu pomaga, nie bd przyjci do wsplnoty eucharystycznej
kongregacji szkolnej.
29
30

Kanony Szkoy wNisibis. Przekad

123

szych pismach nie jako zamknite bramy pokuty dla grzesznikw inie jako
[sposb] uciechy z zatracenia i zawstydzenia naszych towarzyszy, lecz jako
wspomoenie prawdziwego sensu Boych pism. Tych [pism], ktre nieustannie wkadej godzinie przepowiadaj wyroki sdw nad grzesznikami iodcinaj ich od kongregacji prawdziwych [braci], jako, e s czonkami sabymi
inieuleczonymi. Ipokazuj [71] obraz ich zatwardziaoci oczom wszystkich
widzcych.
Zatem take my pragnlimy, zgodnie zsensem witych Pism, eby zapisa w naszych pismach ktre zniewaylimy obraz prnego imienia
tych ktliwych [braci], ktrzy stali si dla nas powodem uczynienia tych zapiskw. [Czynimy] to take ztego [wzgldu], ebymy nie wydawali si podajcymi zemsty izadowolonymi zzawstydzenia swoich braci. Oto [zatem]
zawierzamy ich imiona iich czyny temu, ktry ma wsobie przez peni swojej
wiedzy cao sw iczynw wszystkich roztropnych. Te za [sowa] zatroszczylimy si zapisa ku poprawie nas samych iku wspomnieniu tych, ktrzy
gotowi [s] pody drog naszego umysu. Ichcemy, eby byo zachowane
wspomnienie otych naszych pismach wkongregacji domu naszego ksztacenia a do [jego] koca.
Ustanowilimy za rwnie pomidzy nami tak zasad. Jeli kto zzazdrosnych omieli si ipozwoli sobie na nieprawo32 waciw tym, ktrych opisalimy, albo na to, eby zmieni co wtych kanonach na [ich] przeciwiestwo
ten niechaj bdzie obcy dla wsplnoty [72] misteriw Kocioa idla rozkoszy
dbr, ktre s przeznaczone dla wierzcych. Iniechaj sd nad jego miaoci
bdzie przygotowany na wielki dzie objawienia si Chrystusa. My za wszyscy
wjednomylnoci przyjlimy izatwierdzilimy te nasze ksigi. Ipotwierdzamy
je poruszeniami naszych dusz iczonkw naszego ciaa. Iwszystkich spord
nas, ktrzy si opieraj, isprzeczaj, inie przyjmuj ich zmioci, tych postanowilimy wyczy bez adnego wyjtku: niechaj w dniu, w ktrym [kto]
okae taki stan umysu, stanie si obcy naszej kongregacji. Iaden czowiek nie
bdzie przebywa znim dla jego zawstydzenia.

II Kanony [Narsaja]
[73] Kanon pierwszy. Wokrelonym czasie niechaj bdzie oddzielony ipoznany mistrz domu wedle porzdku izwyczaju, kadego roku, za rad naszego
32
mhabluth znaczy zarwno sodomia, jak i nieprawo. To niedookrelenie po
zwala zwrci
uwag na to, e tekst wstpu do kanonw jest daleki od jednoznacznoci inie
podaje przyczyn podziaw szkolnej kongregacji ani zych postpkw, ktre podeptay kanony oraz zaszkodziy Szkole. Nie jest wykluczone, e wtak duej spoecznoci mieszkajcych
razem mczyzn zdarzay si rwnie przypadki praktyk homoseksualnych, ktre zpewnoci mogy prowadzi do znacznych napi wcaej kongregacji. Dla porwnania ztakimi problemami zmierzy si musia wswojej wielkiej kongregacji monastycznej sam Pachomiusz.

AdamIzdebski

124

mistrza, egzegety szkoy, i caej wewntrznej spoecznoci (gaw)33; w jednomylnoci niech bdzie wybrana osoba [74] stanowcza, odpowiednia do prowadzenia kongregacji. I aden m nie ma pozwolenia, eby powstawa [na
zgromadzeniu] i powodowa rozam czy spr, czy zamieszanie o co, co byo
dobre. Iktokolwiek zostanie przyapany na tym, e czyni jedn ztych [rzeczy]
ipowstaje przeciw prawdzie ispiera si, niech otrzyma kar, iniech bdzie obcy
kongregacji i[jej] miejscu zamieszkiwania wmiecie.
Kanon drugi. Mistrz domu, ktry jest wybrany i obdarzony zaufaniem
wsprawie prowadzenia kongregacji, niech nie sdzi zpozorw iniech nie bdzie
prowadzony przez wasn myl. Iniech nie przyjmuje przychodw idokonuje wydatkw szkoy bez wiadkw, dwch lub trzech. Iniech nie sprowadza kary na
zoczycw bez rady naszego mistrza i uczonych braci. [75] Lecz wszystko, co
czyni, czy to karze, czy to odpuszcza34, czy te co innego, za rad braci niech czyni.
Kanon trzeci. Mowie spord braci, ktrzy przyszli do szkoy dla nauki
doktryny i ktrzy zamali swoje przyrzeczenie, i zelizgnli si w branie on
lub pofolgowali sobie wcudzostwie, wrozpucie, wzodziejstwie, wczarach,
wumyle, ktry odwraca si od wiary prawdziwej, atake dali si zwie irozproszy marnociom (to jest oszczerstwu, obmowie, nieporzdkowi, kamstwu,
kreciej [robocie] wdomach przy okazji uczt, ktliwoci iskonnoci do podziaw), zdecydowaa caa kongregacja, ktra jest wszkoach, eby nie przyjmowa ich [na powrt], atake eby nie byli wmiecie.
Kanon czwarty. [Tym] spord braci, ktrzy s w szkoach, bez sowa
ipolecenia braci oraz mistrza domu szkoy, [76] nie wolno udawa si do kraju
Rzymian: ani zpowodu nauki, ani zpowodu modlitwy, ani te dla kupowania
isprzedawania. Ten za, kto udaje si tam zpowodu nauki imodlitwy bez pozwolenia, niech nie bdzie przyjty do kongregacji. Nie wolno za otrzyma pozwolenia na handel, poniewa [to ley] poza trudem kanonw35 ijest cakowicie
obce zwyczajowi kongregacji. Kto za omiela si iwchodzi do kraju Rzymian,
aby robi interesy, niech nie bdzie przyjty do kongregacji. Jeli za mistrzowie36 ibracia, ktrzy s wkongregacji, zobacz, e mona da takim osobom
ask, na ktr nie zasuguj, poniewa jeden raz tylko pofolgowali sobie wten
sposb, e wystpili poza zwyczaj kongregacji, [to jeli] udali si tam zpowodu
nauki imodlitwy, niech [wwczas] bracia si zgodz [na darowanie im wykluBy moe uycie tego sowa wodniesieniu do wsplnoty szkolnej wtym kontekcie
jeszcze bardziej ni we Wstpie [53] ma zamanifestowa jej autonomiczno wzgldem
biskupa: jedynie ci, ktrzy s wewntrz, maj mie wpyw na wybr mistrza domu. Alternatywne tumaczenie wszystkich, [ktrzy s] wewntrz jeszcze silniej uzasadniaoby
taki pogld.
34
Sowo to uywane wModlitwie Paskiej moe znaczy zarwno przebaczenie, jak
iodpuszczanie dugw.
35
Czyli jest sprzeczne z zasadami ycia ustanowionymi wKanonach.
36
Czyli wszyscy nauczyciele.
33

Kanony Szkoy wNisibis. Przekad

125

czenia] pod twardym warunkiem, e zdecydowanie nie bd [ju] udawali si

tam bez pozwolenia. Igdy zostanie im wymierzona pokuta ikara, na ktre zasuguj ze wzgldu na ich przewinienia, wwczas bd przyjci [zpowrotem].
[77] Atym, ktrzy udali si tam dla handlu, niech bdzie zabrana rzecz, ktr
sprowadzili zkraju Rzymian, iniech j przejmie skarb szkoy. Iwwczas niech
bd przyjci. Jeli za ci bracia, ktrzy maj dobre imi iprzeciwko ktrym nic
si [zego] nie syszy wkongregacji ani winnym miejscu, robili interesy, [to]
poowa tego, co sprowadzili, niech bdzie od nich zabrana do skarbu szkoy.
[]37 niech bd przyjci. Iwrazie kolejnej podry: jeli [kto] jest zapany,
niech bdzie na dobre wygnany zkongregacji.
Pity. aden spord braci niech si nie podejmuje prowadzenia interesw
irzemiosa. Jeli za trzeba pilnie kupowa lub sprzedawa, [jest to dozwolone]
od miesica b a do Tern Qadm38 poza Nisibis, winnych miejscach. WNisibis [78] za poza [prac jako] robotnicy dniwkowi, [bracia] nie mog robi
interesw. I rzemioso, ktre nie [jest] habice, niech wykonuj [najwyej]
trzy miesice.
Szsty. M za spord braci, ktry sprowadzi sobie denary ponad swoje
potrzeby ipragnie, eby je poyczy na procent zkorzyci, niech nie daje [ich
na poyczk wten sposb]. Na procent za taki, jaki jest wKociele, czyli jeden
denar od stu na rok, niech daje, eby wsplnota nie bya pomwiona z jego
powodu, gdy wemie wicej.
Sidmy. Bracia za, ktrzy wstpuj do kongregacji jako nowi, nie bd
przyjci a do momentu, gdy poka si mistrzowi domu ibraciom iotrzymaj
ksztacenie co do tego, jacy powinni by.
[79] smy. Bracia za, ktrzy nosz imi uczniw, nie maj prawa opuszcza [zaj] pisania, czytania sylabowego, komentowania iodczytywania chrami39 bez naglcej potrzeby.
Dziewity. W czasie za wielkiego posiedzenia, po zmwieniu wieczornego psalmu, kady niech idzie do swej celi. Agdy zapieje kogut, niech kady
pjdzie izajmie miejsce. Ajak zaj [miejsce] od [poprzedniego] wieczora, [to]
nie jest [to miejsce] potwierdzone [na rano]. Ci za, ktrzy przychodz opianiu koguta, zostawiaj jeden rzd, przed awk40, eby by dla starszych braci41
iwinnym rzdzie niech zajmuj miejsca.
37
Lacuna wtekcie syriackim, ktr Vbus uzupenia wtumaczeniu: Za spraw tych
czynnoci (Through these [proceedings]). Wersje nielicznych manuskryptw, wktrych nie
ma lacuny, mona tumaczy ioni, ktrzy wnich.
38
Czyli latem.
39
qerin dsit moe take znaczy: dyskutowanie wgrupach.
40
sapsil odpowiednik ac. subsellium, oznacza take stojak na ksigi oraz miejsce
dla prezbiterw wkociele.
41
ahe qie bracia starsi, moe oznacza zarwno starszestwowieku, starszestwo
ibycie kapanem-prezbiterem (etymologicznie: starszym wgminie wierzcych).
funkcji, jak
Ta cz kanonu jest zatem niejednoznaczna: moe nakazywa zostawienie pierwszej aw-

126

AdamIzdebski

[80] Dziesity. Bracia za, ktrzy przyszli do szk pojedynczo lub we

dwch, niech nie mieszkaj [razem] wceli, lecz niech bd zinnymi, eby nie
[byo] zamtu.
Jedenasty. [Odnonie do] braci, ktrzy mieszkaj wjednej celi: jeli zdarzy si, e jeden znich zachorowa, niech [inni] bd przy nim isu mu, jak
to jest waciwe.
Dwunasty. Brat, ktry ma wyrok przeciwko wsptowarzyszowi lub innemu czowiekowi, niech nie egzekwuje wyroku [wydanego] na zewntrz [kongregacji] podug swej woli bez pozwolenia braci imistrza domu42. Abrat, ktry
omiela si iczyni co przeciwko jednemu ztych kanonw inie auje, niech
stanie si obcy kongregacji imiastu.
Trzynasty. Jeli za zdarzyoby si, e bracia, ktrzy s wszkoach, mwi wszkole osprawach wewntrznych (gaw), zanim oka si przygotowani
iznajcy porzdek sowa [81] i[wten sposb] czyni zamt wszkole, to niech
bd oni wyrzuceni zkongregacji izmiasta.
Czternasty. Brat, ktry znajduje co zgubionego i nie idzie powiadomi
o tym mistrza domu, tak aby sprawa zostaa ogoszona pord kongregacji
ieby usysza ten, do ktrego naley ta zguba ieby wzi, co nalene do niego;
lub [ktry] zada ksigi od mistrza domu, eby czyta wniej lub zniej przepisywa izdarzy si, e mistrz domu zapomniaby, a[w] nie przyjdzie inie odda
mu niech [taki brat] otrzyma kar iniech wyjdzie zmiasta.
Pitnasty. Brat spord braci, ktry zauway, e jego towarzysz jest dowiadczony jakim grzechem, iprzynosi mu napomnienie, a[w] nie pokutuje
inie nawraca si, aten brat nie idzie powiadomi mistrza domu, i[ta] sprawa staje si pniej wiadoma [82] od innego brata niech [taki brat] bdzie
wspuczestnikiem kary tego, ktry zbdzi.
Szesnasty. Brat, ktry oskara swojego towarzysza ojaki grzech i[tego]
nie udowadnia, a[potem] okazuje si, e faszywie mwi przeciw drugiemu
niech [taki brat] otrzyma kar rwn [karze za] grzech, oktry oskara swego
towarzysza.
Siedemnasty. Jeli kto spord braci cierpi i zblia si do mierci, [to]
jeli sporzdzi testament wobecnoci mistrza domu ibraci, bdzie zatwierdzone to, co sporzdzi. Jeliby za sporzdzi [go] pod nieobecno mistrza domu,
ki dla najstarszych braci (nauczycieli?), jak rwnie przewidywa przeznaczenie przednich
miejsc w kaplicy (?) dla prezbiterw. Nie ma jednak osobnego wyranego powiadczenia,
e do kongregacji szkolnej naleeli bracia-prezbiterzy, poza kilkukrotnym dodaniem tytuu
prezbiter do imienia egzegety szkoy. Nie wiemy te nic oodprawianiu szkolnej eucharystii, oprcz wzmianki we Wstpie do Kanonw owyczeniu ktliwych najpewniej wanie ze
szkolnej wsplnoty eucharystycznej; jeli eucharystia bya odprawiana, nie byo konieczne
posiadanie odrbnej grupy braci-prezbiterw. Warto zauway, e adne inne kanony nie
wyrniaj braci, ktrzy sprawowaliby szczeglne funkcje kapaskie bd liturgiczne.
42
Czyli niech nie doprowadza do wykonania wyroku wydanego przez sd spoza Szkoy.

Kanony Szkoy wNisibis. Przekad

127

to testament, ktry sporzdzi, bdzie niewany. Ikada rzecz, ktra jest jego,
niech przejdzie na [wasno] szk.
Osiemnasty. Jeeli kto zbraci podnosi rk zjednego zpowodw, zktrych [zazwyczaj podnosi si] rk, i uderza swego towarzysza i ly go, i jest
obwiniony przez tych, ktrzy widzieli [taki] jest ciko ukarany przed ca
kongregacj.
Dziewitnasty. Jeli kto spord braci jest ukarany wkongregacji [83]
zpowodu grzechu a trzy razy inie poprawia si, apniej popeniby kolejny
grzech, taki jak jeden zwczeniejszych niech otrzymuje kar iniech wyjdzie
zkongregacji izmiasta.
Dwudziesty. Nauczyciele za czytania na gos iczytania sylab, ktrzy s
wszkole, jeeli nie [majc] choroby [jako] powodu inie [majc] pozwolenia
naszego mistrza lekcewa i zaniedbuj naoony na nich porzdek czytania
sylab iczytania na gos [84] niech otrzymaj [tak] odpat: [niech bdzie]
od nich zabrane utrzymanie, ktre maj prawo sobie bra; do wysuchania za
wyroku szkoy [niech] nie [bd] przyblieni43.
Dwudziesty pierwszy. Kogo nakryli na jakim wykroczeniu iuzgodnili
wjego sprawie bracia wraz zmistrzem domu kongregacji kar za jego wykroczenie, ten za nie przyjmuje decyzji, ktr podjli onim, iidzie, ibierze schronienie u kogo duchownego lub kogo spord wieckich, i szuka dla siebie
patrona iobrocy ten nie zasuguje na miosierdzie, take jeli jego wykroczenie jest nieznaczne. Iniech bdzie wyczony zzayoci, ktra [czy nasz]
kongregacj, i z miejsca zamieszkiwania, ktre jest w miecie, poniewa by
bezwstydny inie przyj decyzji, ktra zapada wjego sprawie.
[85] Dwudziesty drugi. Nikomu, kto staje si mistrzem domu, nie wolno
czyni inaczej ni wedle tych [kanonw], ktre s zapisane wtej ksidze. Ijeliby zobaczono, e czyni inaczej, niechaj da szkole jako zadouczynienie dziesi
zotych denarw, iniech whabie opuci kongregacj imiasto.
Skoczyy si.

III [Zatwierdzenie]
[87] Rwnie my, bracia, w tym czasie panowania miujcego pokj i askawego Chosrowa, krla krlw44, pod szlachetnym i prawym przywdztwem
najwyszego kapastwa witego Mr Pawa biskupa, ktremu w naszych
czasach [88] powierzono pasterzowanie owcom Chrystusa, i we wspaniaym
iumiejtnym nauczaniu naszych ojcw, inaszego mistrza, kochajcego Boga
Jest moliwa co najmniej dwojaka interpretacja tego zalecenia: albo jego celem jest
wprowadzenie zasady przesuchiwania uczniw, ktrych dotyczy sprawa, bez obecnoci nauczycieli, albo chodzi osamo ju ukaranie nauczycieli pod nieobecno uczniw.
44
Chosrow IAnoszirwan, panowa 531579.
43

128

AdamIzdebski

Mr Abrahama, prezbitera i egzegety witych ksig, i Mr Narsaja, diakona

inauczyciela czytania my zgadzamy si iprzyjmujemy te kanony, ktre zostay ustanowione ipowierzone [nam] przez naszych witych ojcw pod zatwierdzonym [przez nich] warunkiem, e my wykonujemy [89] iwypeniamy
wszystko, co jest zapisane tutaj, bez oporu ibez zuchwaoci. Ikady kogo nakryj na tym, e wystpuje przeciwko jednemu ztych praw we [wzajemnej]
zgodzie ogaszamy onim sd wedle tego co jest zapisane powyej. Inie bdzie
wolno nikomu mu pomc, waden sposb ani zadnego powodu.
I[jest] ta ksiga potwierdzona iuwiarygodniona poprzez Amen, ktre nie
jest podejrzewane ofasz.
Skoczyy si kanony, ktre zostay ustanowione za dni Mr He iMr
Narsaja, nauczycieli prawoci.

IV Rwnie kanony: inne, tej [samej] szkoy

[91] Take inne kanony zostay ustanowione iuoone wroku dwunastym od
zwycistwa miosiernego idobro czynicego Hormizda, krla krlw,45 pod przywdztwem uwanego pasterza imdrego przewodnika, [92] naszego bogosawionego ojca Mr Szymona, biskupa metropolity, ikiedy urzd nauczycielski
[penili] wprawiony wswej wiedzy oraz sawetny wswej skromnoci Henn

prezbiter, iMr Qa, nauczyciel czytania (maqreine) isprawdzajcy (bduqe),

iMr Henni, prezbiter inauczyciel sylab (mehagein), wsplnie zHhem,
domu szkoy, iwszystkimi brami sawnymi (qrihe) isprawdzajcymi

mistrzem

(bduqe), ktrzy byli wkongregacji wtym czasie.

Kanon pierwszy. Xenodochos, ktry jest wxenodocheion szkoy, niech stara
si troskliwie obraci zoonych chorob, iniech nie brakuje niczego ztego, co
potrzebne do ich wyywienia iwyleczenia. Itake nie powinien kra lub przynosi zawodu wsprawie, ktra zostaa mu powierzona dla zarzdzania. [93]
Iniech [nic] nie czyni bez [gwnego] nauczyciela szkoy [wodniesieniu do]
dochodw iwydatkw szkoy. Ijeli okae si, e nie wypenia jednego ztych
[nakazw], ktre s ustanowione w tych kanonach, [wwczas] niech kada
rzecz, wktrej oszuka lub ktr ukry, bdzie od niego zabrana. Iniech da zadouczynienie wpienidzu, 50 estiren46 dla xenodocheion. Iwtedy niech opuci
whabie szko imiasto.
Drugi. O braciach, ktrzy przychodz do szkoy. Tak dugo jak w szkole
s puste cele, nikomu nie jest dozwolone mieszka wrd nisibijczykw. Jeli
mieszka, niech nie bdzie przyjty do szkoy.

45
Hormizd IV, syn Chosrowa I, panowa wlatach 579590. Rok dwunasty jego rzdw
(znw zwycistwo oznacza objcie tronu) to 590r.
46
Estir to stater wart cztery drachmy.

Kanony Szkoy wNisibis. Przekad

129

Trzeci. Mistrz domu kongregacji. Przynaley mu, eby wypenia rozkaz

naszego mistrza, gdy wykonuje obchd wrd potrzebujcych braci: jeli podane jest da im chleb, jeli wsdzie podane jest im pomc. Inikomu [94]
zbraci nie jest dozwolone zabiera chleb dla drugiego: tak eby [nawet] pod
pozorem prawoci nie porzuca swoich studiw, ani nie kry po miecie.
Czwarty. Otym, eby nikt pod pozorem prawoci nie opuszcza [swojego]
miejsca zamieszkania pord braci, ieby nie wychodzi inie budowa sobie celi
poza miastem lub obok miasta lecz niechaj trzyma si przepisanego miejsca
zamieszkania. Ajeli pragnie si doskonali47, niech idzie do klasztoru lub na
pustyni.
Pity. Obraciach, ktrych wczasie lampy48 lub czytania iinterpretowania,
lub chru, nie ma [na swoim miejscu]: a do czasu kiedy wyjawi ow spraw
[95], z powodu ktrej opucili czas ustanowiony dla nauczania niech nie
otrzymaj odpuszczenia. Albo niech poszukuj ich przeoeni celi, albo mistrz
domu szkoy (jeli nie usuchaj przeoonych celi).
Szsty. O tych braciach, ktrzy przedwczenie [=przed zakoczeniem
ksztacenia] usun si ze szkoy, lub [ktrzy usun si] gdy s w jej trakcie
[=wtrakcie ksztacenia]: uznawani s [wten sposb] za bdcych poza staym [sposobem] ycia iprzepisanym miejscem zamieszkania, ktre mieli wrd
braci kiedy umr niech nie maj udziau wprawie wewntrznej spoecznoci
(gaw) szkoy. Niech bdzie im [okazana] jednak cze wiksza ni wieckim,
jeli mistrz domu ibracia szkolni uznaj, e ta osoba na to zasuguje.
Sidmy. Obraciach, ktrzy s doskonali wnauczaniu, atake wydaj si
zdatni do uczenia innych, iktrym nauczyciel nakaza, eby [opucili szko,]
poszli inauczali; iktrym jest trudno si oddzieli49 poniewa [pod wzgldem
duchowym s] wasnoci szkoy imaj za sob dug dziaalno wmiecie50
[96] nie wolno im by wszkole, ani nawet przebywa wmiecie.
smy. Oksikach, ktre zostay przekazane szkole przez zmarych braci.
Jeli nakryj kogo zotoczenia mistrza domu lub zbraci na tym, e naraa pami ozmarych, lub zmienia, lub kradnie [ksiki] nie wolno im przebywa
wszkole, ani take niech nie ma dla nich miejsca zamieszkania wmiecie.

Dosownie czasownik ten znaczy obitowa, przewysza wobitoci. Warabskiej

wersji Kanonw mwi si wprost: jeli chce zosta mnichem.
48
Prawdopodobnie nocnego czuwania modlitewnego.
49
Czasownik pozostaje w tym zdaniu niedookrelony, prawdopodobnie chodzi o oddzielenie si od uczniw, ktrych owi bracia mieliby wmiecie.
50
Sens nie jest jasny. Prawdopodobnie chodzi obraci, ktrzy po dugim czasie proces
ksztacenia wszkole zakoczyli, ale ze wzgldu na ten dugi czas spdzony wszkole nie s
wstanie si od niej oddzieli. Dziaalno wmiecie wtym wypadku oznaczaaby dziaalno [wszkole, ktra jest] wmiecie.
47

AdamIzdebski

130

Dziewity. Obraciach, ktrzy mieszkaj razem. Ani jeden znich za niech

sam dla siebie chleba nie je, lecz ich ycie niech bdzie jak ich nauka, przynalena do jednego wntrza (gaw)51.
Dziesity. Otym, e wczasie zbiorw lub [wczasie] wykonywania prac
sezonowych nikt nie ma rozsiewa faszywych opowieci oswoim towarzyszu.
Iwmarnoci wasnej chciwoci niech nie odwraca si inie zaprzecza umowie,
ktr przedtem podj ze swoimi brami.
[97] Jedenasty. Otym, e naboestwa za zmarych ani [wsplnej] wigilii braci nie wolno opuszcza nikomu poza kim chorym lub kim owiadomej
trudnoci. Iten kto powstrzymuje si od tego niech bdzie napomniany przed
ca szko.
Dwunasty. Bracia, ktrzy przychodz do szkoy ze wzgldu na nauczanie:
e nie wolno im zakada szk dla chopcw w miecie aeby od tego nie
pobdzili do innych spraw [ni przyjmowanie nauki samemu]. Tym za, co
do ktrych wydaje si, e albo ze wzgldu nawiek, albo ze wzgldu na sabo
nie nadaj si do podjcia pracy, niech bdzie wolno otrzymywa do dwch lub
trzech chopcw [na nauczanie]. Jeli za zostan przyapani na tym, e przyjmuj wicej [uczniw] ni ta liczba, niech bd wyczeni ze szkoy, jak rwnie
ich uczniowie.
Trzynasty. Z braci szkolnych adnemu bez pozwolenia mistrza domu
nie wolno sprawowa wigilii wmiecie lub spoywa [uczt dla] wspomnienia
[zmarych]52. [98] Ijeli zostan przyapani na tym, e czyni to bez pozwolenia mistrza domu, niech bd wyczeni ze szkoy.
Czternasty. Bracia za, ktrzy nosz imi szkolne, jeli przydarzy im si,
e od osabienia lub od [jakiego] urazu nie nadaj si do podjcia pracy, niech
powiadomi oswoich potrzebach mistrza domu szkoy, ktry niech pomoe im
otyle, oile to moliwe. Nie wolno im za kry wrd wiernych, udrzwi ludzi
bogatych lub wrd kobiet, wcelu proszenia oco, udajc, e posa ich nasz
mistrz, mistrz domu lub wyrniajcy si bracia. Ijeli wykryje si, e pod pozorem [bycia wysanym przez] nauczyciela lub braci kr za mamon, [to] niech
tacy jak ci bd cakowicie wyrzuceni poza kongregacj ipoza miasto.
Pitnasty. Bracia, ktrzy przychodz dla nauki przed czasem przeznaczonym na czytanie sw ksig ina suchanie o[ich] znaczeniu, niech nie oddaj si
[99] czytaniu isuchaniu wchrze. Ci [wczenie przybyli bracia] zgodnie zkanonem niech bd sprawdzeni przez mistrza domu lub wyrniajcych si braci.
Szesnasty. Bracia, ktrzy s wszkole, tak dugo jak s wszkoach, niech
nie jedz wportykach i[innych] miejscach, gdzie si wyprawia przyjcia. Ani
Czyli niech ich ycie bdzie wsplnotowe, tak jak ich nauka.
Biorc pod uwag kontekst kanonw nastpujcych przed kanonem czternastym
ipo nim, mona przypuszcza, e udzia wczuwaniach modlitewnych iucztach ku czci zmarych wiza si zotrzymywaniem pienidzy bd innego wynagrodzenia igwnie dlatego
by zakazany.
51
52

Kanony Szkoy wNisibis. Przekad

131

te niech nie urzdzaj wit iwsplnych posikw wogrodach iparkach. Lecz

niech wszyscy trwaj wswoich celach, jak przynaley sensowi isposobowi ycia53 ich przymierza54.
Siedemnasty. Otym, e bracia szkolni wraz znauk niech staraj si take
osposb55 ubierania si iczesania. Niech nie gol si cakowicie, ani take niech
nie zapuszczaj lokw jak wieccy. Lecz wczystej tonsurze iwstroju godnym,
ktry jest daleki od luksusu, [100] niech chodz we wntrzu (gaw) szkoy ina
ulicach miasta, tak eby za spraw tego przez kadego czowieka byli rozpoznani, przez obcego iprzez domownika.
Osiemnasty. adnemu zbraci szkolnych nie wolno pod pozorem prawoci uczy wrd kobiet, crek przymierza56 zmiasta lub spoza miasta. Ani te
[niech nie przyjmuj funkcji] staego rozmwcy, ani niech nie prowadz dugich rozmw zkobietami. Tak eby nie byo ztego powodu grzechu ani obelgi.
Ijeli przyapi [kogo], e postpuje inaczej, niech stanie si obcy kongregacji
iniech wyjdzie zmiasta.
Dziewitnasty. Braciom, ktrzy przyszli z powodu nauki, nie wolno
mieszka razem zmedykami, tak eby nie czytano wjednym wietle ksig rzemiosa [tego] wiata iksig witych.
[101] Dwudziesty. Bracia, ktrzy porzucili sprawy szkolne i odeszli do
spraw medycyny. Gdy nie ma o nich dobrego wiadectwa, nie bdzie im dozwolone sucha [nauczania] wszkole, zwyjtkiem jednak medykw zmiasta.
Dwudziesty pierwszy. Nikt zbraci szkolnych niech nie omiela si pod
pozorem prawoci ukrywa jecw lub uczestniczy wucieczkach niewolnikw
od ich panw, tak eby nie byo powodu do skrzywdzenia witej kongregacji.
[Na] te wszystkie kanony, ktre s pomocnikami roztropnoci [i] [102]
uporzdkowaniem wolnoci, ktre sprawiaj wzrost i naprostowuj zarwno
dusz jak iciao zgodzilimy si izgadzamy, my wszyscy bracia sawni (qrihe)

i sprawdzajcy (bduqe), ktrzy w tym czasie jestemy w witej kongregacji

Szkoy zNisibis. Wiemy bowiem ijestemy przekonani, e te przykazania s od
naszego Pana. Iten, kto odwraca si od nich izarzuca ich przestrzeganie, jest
obcy naszej kongregacji isposobowi ycia, ktry jest wrd nas.

eskim schema, zob. przypis 7.

qeim zob. przypis 6.
55
eskim schema, zob. przypis 7.
56
Przymierze to oczywicie qeim. Synowie icrki przymierza to nazwa ruchu ascetycznego charakterystycznego dla wczesnego chrzecijastwa syriackiego, zob. take przypis
6 wraz zliteratur.
53

54

132

AdamIzdebski

V [Zatwierdzenie]
[103] Wtym roku trzynastym od zwycistwa miosiernego iczynicego [104]
dobro Chosrowa, krla krlw57, [wczasie] kiedy poszukiwano, zebrano ispisano te kanony, wydao si waciwym caej kongregacji, eby potwierdzono
je pieczciami i podpisami braci sawnych (qrihe) i sprawdzajcych (bduqe),

wraz z nauczycielem czytania (maqreine) i mistrzem

domu (rabbait), i eby
trzymano te kanony pod [waciw] opiek wdomu szkoy. Iniech bd czytane kadego roku, jeden raz, przed ca kongregacj, tak aby od ich suchania
pilni stawali si [jeszcze] bardziej pracowici, a niechtni i udajcy [pilnych]
albo zmieniali swj zwyczaj, albo [otrzymywali] napomnienie, albo zostali naprostowani, albo si usunli eby nie byli dla innych obrazem za, ktre jest
wrd nich.
Imy, bracia sawni (qrihe) isprawdzajcy (bduqe), ktrych imiona s zapi
sane obok pieczci dla okazania
naszej zgody co do tych kanonw, [105] podpisalimy, kady znas, iopiecztowalimy. Ipoprosilimy take Jego Wybrastwo, naszego bogosawionego ojca Mr Ahdebhi, biskupa metropolit,
iJego wito naszego mistrza doskonaego Mr Henn, prezbitera itake
oni pooyli swoje pieczcie razem z nami na tych pismach i potwierdzili je.
Ipotwierdzone s igodne wiary, bez zmiany irnicy.
Kocz si te kanony Szkoy zNisibis, matki miast.

57
Chosrow II Parwiz, panowa wlatach 590628. Podobnie jak we Wstpie do Kanonw,
chodzi o602r. po Chr.