Sadraj

1.
2.
3.
4.
5.

Uvod ..........................................................................................................................2
Biografija i bibliografija ...........................................................................................3
Poetika Maka Dizdara ...............................................................................................4
Zakljuak ...................................................................................................................11
Literatura ...................................................................................................................12

1. Uvod
Odupirui se vremenu, poezija Mehmedalije Maka Dizdara ostala je, otrpivi sve promjenljivosti
i udi knjievne mode i italakog ukusa, postojana. tovie, vremenom je samo dobila jasnije
obrise svoje aure. Kapitalnim djelom, zbirkom poezije Kameni spava Dizdar, ne samo da
zauzima znamenito mjesto u historiji bosanskohercegovake knjievnosti, nego i postaje
svjedokom jednog vremena. On nas vodi u bosansko srednjovjekovlje.
U ovom seminarskom radu pruamo uvod u poetiku Maka Dizdara. Prikazujui razvojnu liniju
njegove poezije, preobraaj od predratne mladelake lirike do one poslijeratne, osloboene svih
konencija, prikazat emo i razvoj bosanskohercegovake lirike uope. Naime, upravo Dizdareva
poema Plivaica predstavlja izraz slobodnog pjesnitva.

2. Biografija i bibliografija
Mak Dizdar roen je 17. oktobra 1917. godine u Stocu. Po zavretku osnovne kole sa
roditeljima odlazi u Sarajevo gdje zavrava gimnaziju. Svoju prvu pjesniku zbirku Vidovpoljska
no objavljuje 1936. g. Poslije rata objavljuje zbirke: Plivaica (1954), Povratak (1958),
Okrutnost kruga (1960), Koljena za madonu (1963), Minijature (1965), Kameni spava (1966),
Ostrva (1966), Poezija (1968), Modra rijeka (1971).
Osim poezije Dizdar je napisao nekoliko pripovijedaka, uredio nekoliko zbornika i antologija
i bavio se pisanjem kritikih tekstova, prikaza i istraivanjem bosanskohercegovakog kulturnog
nasljea. Dugi niz godina je ureivao asopis Zora.
Mehmedalija Mak Dizdar umro je u Sarajevu 1971.
Godine 1981. Objavljena su Izabrana djela M. Dizdara u tri knjige (izbor i predgovor Enes
Durakovi).

3. Poetika Maka Dizdara

Poeziji Maka Dizdara pristupa se kao dalekim i davno ostavljenim predelima i poznatim i
nepoznatim spomenarima detinjstva. Odjednom se pokae sva na malom prostoru, zbijena i
sklupana u lapidarnu misao, na istom zadatku, ili opruena od gnijezda do zvijezda stoji
kaozapis udotvorni pored kojeg su proli vekovi(...)U svakoj pesmi po jedna mudrost i
siromatvo rei, po jedna srodnost radosti i tuge.1
Mak Dizdar spada u one pjesnike koji vjeruju da je o poeziji, kazano rijeima A. B. imia,
mogue samo utati. Njegova poezija je puna prelomljenih i neizgovorenih rijei, bjelina i
utanja koja govore rjeitije od svega. Najbolje njegove pjesme lapidarni su odlomci u kojima se
hvata neki proplanak duhovnosti na zgaritu emocija ili traginog iskustva posrtanja zemljom.
Motiv putovanja, raspea i razmirja Dizdar je proivio kao svoju opsesivnu ivotnu i pjesniku
temu. Iako je u historiju bosanskohercegovake knjievnosti znamenito mjesto stekao putem
Zbirke pjesama Kameni spava koja nam donosi duh srednjovjekovne nam drave, u irokom
vremenskom rasponu od trideset i pet godina koliko je trajao stvaralaki rad ovog pjesnika
uoava se ukupan razvoj cjelokupne poezije Bosne i Hercegovine.
Iako bismo za poetak tree razvojne faze pjesnikog stvaralatva Maka Dizdara mogli uzeti
1966. g. literatura poeziju Maka Dizdara dijeli na dvije faze. Njihove razlike prikazat emo u
sljedeoj tabeli:

1 indi, Mirko: Poetika Maka Dizdara, Sarajevo: Svjetlost, 1971, str. 9-10
3

Naime, u predratnoj, mladelakoj fazi svoga stvaranja, Mak Dizdar je svoje izrazito subjektivne
pjesnike vizije podreivao opem pjesnikom modelu unutar kojega se blago nazirala njegova
senzibilnost. U zbirci pjesama Vidovpoljska no (1936) depresivnu atmosferu pjesniki subjekt
prevazilazi slutnjom skoranjeg revolucionarnog preobraaja koja se uspostavlja kao apsolutni
pjesniki ideal koji opravdava nunost pjesnikog i ljudskog angamana. U ovoj zbirci pjesnik je
retorsko-deklamativni

idiom

nastojao

poetski

sublimirati

izrazitom

slikovitou

ekspresionistikog izraza. Apsolutni smisao stvaralatva pjesniki subjekt pronalazi u opem,

kolektivnom zanosu i vee ga za odreenu povijesno-socijalnu situaciju i ideoloko
opredjeljenje. Tako se u ovoj pjesnikoj fazi Dizdaru Revolucija uspostavlja kao apsolutni
pjesniki ideal koji u potpunosti opravdava nunost pjesnikog i uope ovjekovog angamana.
U godinama preobraaja i oslobaanja intelektualnih i imaginativnih prostranstava ovjekove
duhovnosti, pojava poeme Plivaica (1954) Maka Dizdara oznaavala je za bh. knjivnost isto
to i pjesnike zbirke Vesne Parun, Slavka Mihalia, Ivana Slaminga, Vaska Pope Oskara Davia
4

ili Miodraga Pavlovia za hrvatsku, odnosno srpsku poeziju. Plivaica oznaava svojevrstan
manifest novih pjesnikih strujanja koja su zahvatila nau poeziju pedesetih godina. Ona postaje
simbolom i izrazom osloboenog pjesnitva. Oslobaajui prostore slobodne duhovnosti, svjesno
zatomljivana pjesnika senzibilnost Maka Dizdara koja je odgovarala predratnom pjesnikom
kanonu, razlila se u stihovima Plivaice. Istovremeno su se rastvorila i unutarnja prostranstva
Dizdarevog slobodnog stiha. U otporu prema izraajnoj uniformnosti sociorealistike faze,
Dizdar je, izmeu ostalog asimilirao i preobraavao poetska iskustva nadrealista, oslobaajui ga
prenapregnutog iracionalizma i neobuzdanog diktata podsvijesti.
Osloboena zahtjeva za neposrednim svjedoenjem i socijalnim protestom Dizdareva poema se
rastvorila u polifonijski razvedenim tokovima metaforike mnogoznanosti. Njena ljubavna
fraza, ostvarena u simbolikoj paraboli o imaginarnoj, ali i stvarnoj plivaici, ovlanom
fabulativnom linijom ini gradivnu nit i u cjelini okuplja raznovrsne tokove simbolikih znaenja
poeme. Dizdarev pjesniki doivljaj ljubavi u poemi Plivaica nosi sve oznake vitalistikog
panerotizma, intenzivno strasnog vienja svijeta u vizijama sveope plotske udnje, osloboene
moralistikog shvaanja o podvojenosti ulnog i duhovnog.
Tad mladi

to kasnije niko nije znao rei

Snen od ekanja zore

prenu se iz vatre

oslonjen ramenom snage

neuhvatne

na kabinu

i zailji zjene u vrak igle

zabranjenih dana

vida strelovitog

napet od volje za otkrovenjem

Jagodicama svojih elja

svog bia

Uhvati njen osmijeh

ciganin ili pjesnik

to ga je dala mukosti sunca (...)

ulna strast se, naime, ukazuje kao temeljni pokreta ovjekove tenje za stapanjem s
elementarnou prirode. Prividna raspusnost hedonistikog ljubavnog siea preobraava se kod
Dizdara u univerzalnu dramu iskonskog susreta ovjeka i univerzuma sred mediteranskog
pejzaa. Slobodan stih, sinkretizam, panerotizam, metaforinost i izrazita senzbilnost koja krasi
ovu poemu predtavljaju odskok u odnosu na Dizdarevo prijeratno stvaranje i oznaavaju drugu
5

fazu njegova knjievnog stvaralatva. Otkrie mediteranskih prostora, mora, neba, svjetlosti
simboliko je oslobaanje ovjeka od svakojakih zatoenja i osvajanje apsolutne ovjekove i
stvaralake slobode.
Ukoliko poemu Plivaica shvatimo prije svega kao ljubavnu pjesmu, onda se zbirka Koljena za
Madonu (1963) namee kao njen nuan motivski produetak. U Dizdarevoj ljubavnoj peoziji
sabranoj u ovoj zvirci istodobno se stiu ekstatina radost panerotskog misticizma, ali i oporost i
gorina uzaludnih traganja za ljubavi izgubljenoj u hladnim ponorima egzistencijalnog besmisla.
U no lijee

I drhtaj proe

S rukama pod glavom

Kroz tijelo

Sanja

Bijelo

Tuguje

Ruke iz kose izvlai

Tminom

I lagano se svlai(...)

Svilenom
Plavom

(Portret u plavom, Buenje tijela)

Al nemir joj se javi u srcu

Ako ti tako na kraju kae
Moda e s podsmijehom kao to zna rei:
Gledaj me gledaj pravo u oi
Da bolje ti laem
(Oi njene)
Koncipirana na tom dualistikom doivljaju ljubavi, zbirka predstavlja unekoliko jedinstveno
izvedenu poemu, cjelovito komponiran ljubavni roman u kojem se intimno-doivljajni plan
preobraava u univerzalnu egzistencijalnu dramu. U pjesmama ove zbirke ena se preobraava u
Madonu koja tajanstvom svoga bia postaje apsolutni pjesniki ideal. Razlozi ove deifikacije
ene su dublji, jer su u bitnoj vezi sa preobraajem Dizdareve poezije.
Naime, dok je u Vidovpoljskoj noi pjesniki subjekt apsolutni smisao stvaralatva pronaao u
opem, kolektivnom zanosu i vezao ga za odreenu povijesno-socijalnu situaciju i ideoloko
opredjeljenje, u ovoj drugoj fazi se pred njim rastvorila intimna drama traganja za smislom
ljudske egzistencije u svijetu lienom metafizike utjehe i transcendentalnog spasa. Ljubav se,
6

kako u Plivaici, tako i u zbirci Koljena za Madonu, doivljava kao izraz ovjekove enje da se
u svijetu bez boga prevazie osjeanje nae sluajnosti i dezintegracije linog i univerzalnog.
Preobraaji Dizdareve poezije u odnosu na predratnu, mladelaku fazu jo su oitiji u zbirci
Okrutnosti kruga u kojoj lirski subjekt svojevrsnoj metafori putovanja i otkria prostora traga za
povratak prazaviajnom izvoru, nekom imaginarnom junom podneblju gdje se svijet javlja
primordijalnom cjelovitou i djevianskom istotom smisla.
Poimo tamo gdje ne znamo sjeanjem
Da ikada smo i iim bili
Odakle smo tamo zaista odavno
U sebe ovakve doli
U sebe ovakve
Kakvi se nismo
Ni skrili
Ni snili
(...)
Hajdemo
Tamo gdje plodovi vise ispod same ruke
I etva nije samo u rukama rtvenika
Poimo onamo gdje grobovi su dovoljno romantini
(...)
(Poziv)
U mladelakim pjesmama Dizdar je, naime, imenovao neposredan, nedvosmiljenou
realistike deskripcije gotovo toponimski odreen prostor zbivanja. U drugoj pjesnikoj fazi taj
prostor zadobija sasvim drugaije poetsko-simboliko znaenje, jer nije vie ogranien lokalnogeografskim i socijalno-historijskim odreenjima, nego se rastvara u vizionarnoj simbolici
svekosmikih prostranstava. Naravno, i sada je prisutan dijalog pjesnika i historije, ali ne vie
kao vienje konkretne historijske zbilje, nego kao subjektivna poetska vizija svevremenske
situacije ovjeka. Opozicija u doivljaju svijeta kao prostora otvorenog mogunosti ovjekove
samorealizacije predstavlja stalno prisutnu tenziju pjesama iz ove zbirke. Otud e Dizdar pjesmu
redovno graditi na bazi antitetikih paralelizama to stvara snano polje emocionalne napetosti,

ija razrjeica obino zavrava paradoksnim poantiranjem. U ovoj fazi stilsku dominantu u
Dizdarevoj poeziji predstavlja paradoks.
Sanjah
Da u jednom
Izgraditi
Most
Do sunca
Al od elje
Osta
Temeljac
U dubini srca.
(Most)

Sve to se zbivalo u poeziji Maka Dizdara u toku njegova treidesetpetogodinjeg stvaranja

pojavljuje se iznova u zbirci pjesama Kameni spava koja, pored romana Dervi i smrt Mee
Selimovia, predstavlja najznaajnije ostvarenje bh. knjievnosti XX vijeka. U ovoj zbirci
Dizdar se okree prolosti Bosne, tanije srednjovjekovlju prezentirajui svoje pjesme kao
epitafe, tj. natpise na stecima.
Ova ruka kae ti da stane
I zamisli se nad svojim rukama
(RADIMLJA, Ruka)
(Motiv ruke, naroito prema nebu ispruene, veoma je est u kamenu. Ako je kombiniran sa
motivima sunca, mjeseca i zvijezda, onda oznaava adoraciju, jer su nebeska svijetlila lae za
putovanje dua pravednika, krstjana u vjeni svijet)
I pored sve autentinosti pjesnikog doivljaja prolosti Bosne, Kameni spava rastvara jednu
mnogo znaajniju viziju ovjekove sudbine. Ova zbirka spada u red onih rijetkih stihozbirki koje
svojom cjelovitou, unutarnjom punoom i duhovnom sabranou svjedoe o konstantno
prisutnoj udnji pjesnika za Knjigom spasa koja bi u sebi sabirala smisao zemaljskog i nebeskog
zbivanja. Zbirka je podijeljena na etiri ciklusa:
1. Slovo o ovjeku,
2. Slovo o nebu,
8

3. Slovo o zemlji i
4. Slovo o slovu,
uokvirena uvodnim Putovima i zavrnom Porukom, obogaena Biljekama, te tako koncipirana
otkriva pjesnikovu namjeru da ostvari cjelovitu pjesniku kosmoloku viziju u kojoj lirski
subjekt, sklonjen tajnama svijeta, ispisuje dramu intimnog traganja za smislim postojanja.
Angaovan motivom vremena Dizdar izmeu istine sna i stvarnosti, traga za jednainom
vremenau kojoj se stiu svi putevi ivota. On mijenja nain gledanja, ali i svijet u sebi i oko sebe.
U ovoj zbirci dominira motiv vremena, religijski motivi, motivi prolaznosti ivota, motiv
umiranja i smrti, motivi ljubavi. Dizdar spaja ovozemaljsko i onozemaljsko, a ujedno i opominje:
Smrt nije kraj. Prisustvo motiva smrti u svakoj besjedi Kamenog spavaa omoguuje da u
njegovom metafizikom apatu prepoznamo slovo ivota. Arhainim jezikom koji upotpunjuje
sliku i duh srednjovjekovlja.
Ase leit
Vojnik Gorin
U zemlji svojoj
Na batini
Tudi

Zgiboh od boli

(...)

Nepreboli

Zgiboh od udne boli

Volju
Ne probi me kopje

A djevu mi grabie u robje

Ne ustreli strijela

(...)

Ne posijee
Sablja

(Gorin)
Rastvorio sam se
I potekao
Potocima
Rijekama
Morima
9

Sada sam tu
Bez sebe
Gorak
Kako svom izvoru da se vratim
(Zapis o izvoru)

(Lirski subjekt svoju duu daje neem to ga uveseljava, tragajui sve vie i dostiui svoj
vrhunac. Na tom putu on gubi sebe, svoju duu i emocije. Ne postoji vie nita to ga uveseljava,
u emu pronalazi smisao ivota. Retorikim pitanjem pjesnik naglaava da nema povratka.)

10

5.

Zakljuak

Poezijom punom prelomljenih i neizgovorenih rijei, bjelina i utanja koja govore rjeitije od
svega Mehmedalija Mak Dizdar zauzeo je znamenito njesto u historiji bosanskohercegovake
knjievnosti. Prijeratnu, mladelaku liriku u kojoj se izraziti senzibilitet podreivao opem
pjesnikom modelu razbija poema Plivaica koja, ne samo da predstavlja odskok Dizdarevom
knjievnom radu, nego i simbol i izraz slobodnog pjesnitva i prekretnicu u knjievnom
stvaralatvu Bosne i Hercegovine uope. Pratei razvojnu liniju poezije Maka Dizdara
spoznajemo i razvoj bonjake, odnosno bosanskohercegovake poezije.
Uniformisanost pjesnikog izraza Dizdar zamjenjuje poetikom nadrealizma koju liava
prenapregnutog iracionalizma i diktata podsvijesti. Apsolutni smisao vie se ne pronalazi u
opem i kolektivnom zanosu, prekida povezanost sa odreenom historijsko-socijalnom
situacijom i ideolokim opredjeljenjem, a u prvi plan postavlja intimnu dramu traganja za
smislomljudske egzistencije. Ekspresionizam, panerotizam, enja, metaforinost, sloboda
pjesnitva i ovjeka uope, paradoks osnovna su obiljeja poslijeratnog pjesnitva Maka Dizdara.
Sve to se zbivalo u poeziji Maka Dizdara u toku njegova treidesetpetogodinjeg stvaranja
pojavljuje se iznova u zbirci pjesama Kameni spava koja, pored romana Dervi i smrt Mee
Selimovia, predstavlja najznaajnije ostvarenje bh. knjievnosti XX vijeka. Okreui se
prolosti Bosne i Hercegovine, tanije srednjovjekovlju, on arhainim jezikom pjeva o
prolaznosti ivota, o vlastitom poimanju pjesnitva, umiranju i smrti, ljubavi, a sve to uklopljeno
u mozaik pjesama koje ispisuju dramu traganja za smislom postojanja.

11

6.

Literatura

Enes Durakovi: Antologija bonjake poezije XX vijeka, Sarajevo: Alef, 1995

Mak Dizdar, Savremena knjievnost naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine u 50 knjiga, knjiga
14, priredio dr. Enes Durakovi Sarajevo: Svjetlost
Mak Dizdar: Modra rijeka, Sarajevo: Sarajevo-Publishing, 2000
Mak Dizdar: Modra rijeka i druge pjesme, Sarajevo: Vaselin Maslea, 1982
Enes Durakovi: Antologija bonjake poezije XX vijeka, Sarajevo: Alef, 1995
Mak Dizdar, Savremena knjievnost naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine u 50 knjiga, knjiga
14, priredio dr. Enes Durakovi Sarajevo: Svjetlost

12