2012-2013 Syllabus OV Nieuwgrieks

FACULTEIT DER GEESTESWETENSCHAPPEN
Taal en Letterkunde
ONDERZOEKSVAARDIGHEDEN
Nieuwgriekse taal en cultuur

2012-2013
UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM
NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR
Colofon
Deze syllabus is een uitgave van
Academische Vaardigheden I: Onderzoek
i.s.m. de opleiding Nieuwgriekse taal en cultuur
Faculteit der Geesteswetenschappen
UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM
Spuistraat 134
1012 VB Amsterdam
Augustus 2012
Deze syllabus is samengesteld door:
Marieke Siebrecht en Anouk Doeven
De syllabus is tot stand gekomen met bijdragen van:

Alice Doek, Anouk Doeven, Masha Furth, Jaap Maat, Marieke Siebrecht, ChristiaanWillem van der Sluijs, Peter Sonderen, Rudolf Valkhoff, Tatiana Markaki, Ewa
Zakrzewska en Bert Zeeman
Met dank aan:
Arjen Florijn, Jan Hein Furne, Deniz Karaman, Kees Mercks, Jenny Reynaerts,
Herbert van Rheeden, Caroline Roset en Piet Verkruijsse
Copyright Faculteit der Geesteswetenschappen 2012
PRAKTISCHE INFORMATIE
Modulebeschrijving
De modulebeschrijving van Onderzoeksvaardigheden Nieuwgrieks (d.w.z. informatie
over het vak) is te vinden op http://studiegids.uva.nl/web/uva/sgs/nl/c/13298.html
(onder het vak: Cultuurkunde 1: Byzantijnse geschiedenis)
Belangrijke internetadressen
Blackboard:
http://blackboard.ic.uva.nl
Opleiding Nieuwgrieks:
http://www.nieuwgrieks.nl
Bibliotheek Fac. der Geesteswetenschappen: http://www.uba.uva.nl/gw/nieuws.cfm
Zoekmachine van de UvA:
http://lib.uva.nl/primo_library/libweb/action/search.do?dscnt=1&dstmp=134618742450
8&vid=UVA&fromLogin=true
Online catalogus UB:
http://opc.uva.nl
HumOz (Gereedschap voor Onderzoek in de Humaniora): http://humoz.hum.uva.nl
(kies het vakgebied: Nieuwgriekse taal en cultuur)
INLEIDING
De module Onderzoeksvaardigheden wordt verzorgd voor alle studenten van de
Faculteit der Geesteswetenschappen. Hoewel de faculteit een heel scala aan opleidingen
biedt, varirend van Slavische Talen en Culturen tot Media en Cultuur, komt in elke
opleiding n gemeenschappelijk element naar voren dat achter het onderwijs
schuilgaat: wetenschappelijk onderzoek. Schuilgaat, omdat het onderzoek zelf niet altijd
op de voorgrond staat, maar wel een wezenlijk onderdeel uitmaakt van iedere opleiding.
Aan elke universiteit wordt onderzoek verricht door de meeste docenten en door
medewerkers die speciaal voor het doen van onderzoek zijn aangesteld. Naast de
diverse onderwijsinstituten van de faculteit, zoals dat van Taal- en Letterkunde, bestaan
er verschillende, soms interuniversitaire, onderzoeksscholen. Een voorbeeld is het
landelijke Huizinga Instituut waarvan de UvA penvoerder is en dat zich richt op
cultuurgeschiedenis. Elk instituut heeft een andere specialisatie, varirend van
Taalkunde, Ethiek en Middeleeuwen tot de Kunstgeschiedenis van de Moderne Tijd.
Het onderzoek dat bij elke opleiding gedaan wordt, draagt bij aan de kennis over het
betreffende vakgebied: nieuwe ideen worden getoetst aan bestaande kennis of aan de
praktijk en bestaande kennis wordt kritisch bekeken en aangepast. De opgedane kennis
wordt overgedragen aan de studenten.
Van de studenten wordt verwacht dat zij, na afronding van hun studie, ook in
staat zijn een zelfstandige bijdrage te leveren aan de bestaande kennis. Een bachelor is
in staat een wetenschappelijk onderzoek op te zetten, uit te voeren en de resultaten te
presenteren. Omdat onderzoek zon belangrijke plaats inneemt, is het zinvol dat je, als
student aan een universiteit, in een vroeg stadium van de studie kennismaakt met de
beginselen van onderzoek. Tijdens de opleiding krijg je de kennis en de vaardigheden
mee om een eigen mening te vormen (over een bepaald onderwerp binnen het
vakgebied) en anderen van je mening te overtuigen. Je leert met kritische ogen te kijken
naar alle informatie waarmee je tijdens je studie, maar ook daarbuiten, wordt
geconfronteerd. Het is voor een goede wetenschapper een tweede natuur om zichzelf en de omgeving - voortdurend vragen te stellen om zo meer te weten te komen. Maar
ook in andere (hogere) beroepsgroepen maakt deze manier van denken - het signaleren,
analyseren en oplossen van problemen - een belangrijk onderdeel uit van de praktijk.
Om dit te kunnen is het nodig dat je een aantal vaardigheden beheerst. Allereerst
heb je sterke argumenten nodig om anderen te overtuigen, gebaseerd op juiste
informatie. Het is dus belangrijk dat je weet waar je de benodigde informatie kunt
vinden en hoe je erachter komt of die juist is. Daarnaast is het van belang dat je
duidelijk maakt wat je precies te weten wilt komen. Ook moet je denkwijze stapsgewijs
gevolgd en gecontroleerd kunnen worden, zodat de lezer/toehoorder zelf de waarde van
je uitspraken kan bepalen. Je moet dus een helder en gestructureerd mondeling of

schriftelijk verslag kunnen doen van je onderzoek. De basisvaardigheden zijn in essentie
universeel: overal in de wetenschappelijke wereld gelden dezelfde eisen waaraan een
goede probleemstelling en een goed wetenschappelijk onderzoek, ongeacht de omvang,
moet voldoen.
De manier waarop het onderzoek wordt verricht en de resultaten worden
gerapporteerd verschilt echter per vakgebied: elke opleiding gebruikt andere data, heeft
andere invalshoeken en onderzoeksmethoden en een andere manier van het verwerken
van de gevonden gegevens. Tijdens de module Onderzoeksvaardigheden leer je enkele
basisregels die binnen jouw vakgebied gelden. Daarom wordt de module verzorgd door
een vakdocent en is het materiaal gedeeltelijk toegespitst op de voor de opleiding
relevante kennis.
Deze syllabus geeft informatie over de verschillende aspecten van wetenschappelijk
onderzoek (in het vakgebied). In het eerste hoofdstuk wordt beschreven hoe een
wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de geesteswetenschappen in het
algemeen wordt opgezet. In de verschillende paragrafen wordt aandacht besteed aan het
formuleren van probleemstellingen, het vinden van (gedrukte en digitale) informatie en
het selecteren en beoordelen van gevonden publicaties. In de hoofdstukken erna wordt
vakspecifieke informatie verstrekt, zoals een beschrijving van de bibliotheek en de
bibliografische conventies. Deze informatie is voor elke opleiding verschillend.
Vervolgens worden algemene aanwijzingen gegeven met betrekking tot de technische
verzorging van werkstukken en het houden van een presentatie. In de bijlagen ten slotte
staat onder andere beschreven hoe er op het Internet gezocht kan worden.
1. HET OPZETTEN VAN EEN WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK

Volgens de Van Dale is wetenschap: het systematisch geordende geheel van het weten
en van de regels waarmee verdere kennis verkregen kan worden.
Wetenschappelijk onderzoek richt zich in het algemeen op het creren van nieuwe
vragen, kennis en inzichten over complexe verschijnselen in natuur, cultuur en
maatschappij. Doel hierbij is de werkelijkheid zo dicht mogelijk te benaderen.1 Een
wetenschapper (ook onderzoeker genoemd) verzamelt aan de hand van gerichte
onderzoeksvragen kennis omtrent het onderwerp. Hij of zij controleert of de geboden
informatie juist is, dat wil zeggen: of de geboden informatie op goede argumenten
berust en/of op een zorgvuldig uitgevoerd experiment en een logische beredenering. De
onderzoeker bekijkt vervolgens op welke punten deze kennis kan worden aangescherpt
en/of uitgebreid. Het onderzoeksproces is een aaneenschakeling van vragen en
antwoorden (en nieuwe vragen). De uit het onderzoek voortkomende inzichten en
kennis moeten op hun beurt weer getoetst kunnen worden en leveren nieuwe vragen op.
Controleerbaarheid is een belangrijk criterium bij het uitvoeren van wetenschappelijk
onderzoek.
De disciplines die vallen onder de geesteswetenschappen richten hun onderzoek
in het bijzonder op het gebied van taal en cultuur. Het onderzoek is gebaseerd op
primaire bronnen (bv. Brieven, kranten, romans, films, interviews) en - in eerste
instantie - secundaire literatuur (wetenschappelijke boeken en artikelen) en niet op
experimenten, zoals bijvoorbeeld in de natuurkunde.
Wat wel als de gemeenschappelijke basis van het geesteswetenschappelijk
onderzoek aangemerkt kan worden, is het bedenken van een onderzoeksopzet/
onderzoeksproces, dat bij alle opleidingen aan deze faculteit volgens hetzelfde stramien
verloopt. De verschillende stappen in dit proces worden in dit hoofdstuk toegelicht. In
de praktijk lopen de verschillende aspecten door elkaar: de probleemstelling wordt vaak
in de loop van het onderzoeksproces bijgesteld op basis van gevonden informatie.
Bovendien heeft de onderzoeker aan het begin van het onderzoek al een beeld van het
antwoord (hypothese).
In de module Onderzoeksvaardigheden wordt het proces van het opzetten van
een onderzoek in zijn geheel doorlopen, om de student kennis te laten maken met de
bestaande regels en methoden. De module Academisch schrijven geeft meer inzicht in
het opzetten van een betoog dat de basis vormt van het uiteindelijke onderzoeksverslag.
Meer informatie over de achtergronden van het wetenschappelijk onderzoek in de geesteswetenschappen

volgt in de module Wetenschapsfilosofie.
De te onderscheiden onderdelen in het onderzoeksproces zijn respectievelijk:

1.1
het formuleren van een onderzoeksvraag of probleemstelling
1.2
het verzamelen van literatuur: het zoeken in het bibliografisch apparaat
1.3
het selecteren van relevante informatie
1.4
het beoordelen van de gevonden literatuur: orinterend lezen
1.5
het gebruiken van elektronische informatie
1.6
verantwoorden van de gebruikte informatie en het voorkomen van plagiaat
Hieronder volgt een bespreking van deze onderdelen.
1.1 HET FORMULEREN VAN EEN ONDERZOEKSVRAAG OF PROBLEEMSTELLING
Elk wetenschappelijk onderzoek, van welke omvang ook, is begonnen met het
formuleren van een onderzoeksvraag of probleemstelling. Een probleem- of
vraagstelling kan kort omschreven worden als het poneren van een vraagstuk. Hiermee
direct verbonden is de voorkennis. Vanuit deze voorkennis kun je tot een vraagstelling
over de te onderzoeken materie komen. Iedere onderzoeker beschikt immers over
voorkennis over het onderwerp dat hem of haar interesseert. Deze kan variren van heel
beperkte tot bijzonder gespecialiseerde kennis. Meestal vormt deze voorkennis ook de
aanleiding en de motivatie om aan de studie te beginnen. De aard van de voorkennis kan
heel verschillend zijn. Vaak heeft de onderzoeker op basis van zijn voorkennis een
vermoeden van het mogelijke antwoord. De formulering hiervan wordt een hypothese
(vooronderstelling) genoemd.
Voorbeelden van probleemstellingen uit diverse onderzoeksgebieden zijn:
a.
Wat is literatuur?
b.
Tijdens de Renaissance was er sprake van een universeel kunstenaar;
waren de kunstenaars dus vroeger creatiever dan nu?
c.
Waarom gaan mensen naar de film?
d.
Hoe kwam Emile Zola tot het naturalisme?
e.
Behoren de (kitscherige) beelden van Jeff Koons tot het domein van de
beeldende kunst?
f.
Is het Russenorsk te beschouwen als een pidgin-taal?
g.
Zijn het Baskisch en het Catalaans verwante talen?
h.
Verloopt de gebarentaalverwerving bij dove kinderen via dezelfde stadia
als gesproken-taalverwerving bij horende kinderen?
Hoe kun je de bovenstaande vragen typeren? Er zijn vragen die beginnen met een
vragend voornaamwoord (hoe, wat, waar, waarom) en vragen die dat met een werkwoord doen. Deze laatste groep vragen leidt in de praktijk meestal tot een ontkenning of
een bevestiging van de vraag, voorzien van een reeks argumenten. Men noemt dit wel
6
een gesloten vraag. Vragen met een vragend voornaamwoord noemt men open vragen.
Vraag a is duidelijk een open vraag. Vraag b gaat uit van een vooronderstelling (de
universele kunstenaar uit de Renaissance is waarschijnlijk creatiever dan de
hedendaagse); daarna volgt pas de eigenlijke vraag. Welk antwoord verwacht deze
vragensteller? Kennelijk is het de bedoeling dat er met een bevestiging of ontkenning,
uitgebreid met redenen, op geantwoord wordt, bijvoorbeeld: ja, Da Vinci was creatiever
dan Karel Appel, omdat Of: nee, Michelangelo was vanwege zijn hang naar de
Oudheid veel beperkter dan de hedendaagse kunstenaar die van de hele geschiedenis
gebruik kan maken. De vraag naar de creativiteit is dus een gesloten vraag. Hoe kwam
Emile Zola tot het naturalisme?, is een vraag waarop geen bevestigend of ontkennend
antwoord is te geven. Bovendien begint de vraag met een vragend voornaamwoord en is
dus een open vraag.
Ook naar inhoud kunnen vragen van elkaar onderscheiden worden. Vraag a
houdt zich bezig met een kwestie die net zo breed is als de vraag naar wat het menselijk
leven is, wat kunst is, enzovoort. Door deze omvang en reikwijdte is de vraag niet erg
geschikt als onderzoeksvraag. Vraag b over de creativiteit van de Renaissancemens is
interdisciplinair, omdat ze drie vakgebieden op elkaar betrekt: de psychologie, de
sociologie en de kunstgeschiedenis. De psychologie omdat creativiteit een
psychologisch begrip is dat op de Renaissance wordt geprojecteerd; sociologisch omdat
er een vooronderstelling in zit die alle Renaissancemensen creatief maakt; en
kunsthistorisch omdat de vragensteller feitelijk aan veelzijdige kunstenaars denkt, zoals
de uomo universale, Leonardo da Vinci. Vraag c over de motivatie van mensen om
naar de film te gaan is een open vraag die niet gebaseerd is op (veel) voorkennis, omdat
het een heel algemene notie is. Waar richt deze vraag zich op? Op motieven waarom
mensen een heel algemeen gedefinieerde groep naar de film gaan. De vraag naar de
motivatie van een groep mensen behoort tot het psychologische of sociologische terrein,
en niet per se tot bijvoorbeeld de filmwetenschap. Door de vraag te beperken tot een
bepaalde groep mensen en tot een bepaald type films (speelfilm, documentaire), kan er
mogelijk een bruikbaarder vraag bedacht worden. Vraag d over Zolas relatie tot het
naturalisme is een open vraag. Maar er zit de vooronderstelling in opgesloten dat een
deel van Zolas werk tot het naturalisme gerekend wordt. Hoe hij tot het naturalisme
kwam is een vraag waarin veel facetten een rol spelen: historische gebeurtenissen,
vriendschappen, discussies, literaire kritiek et cetera.
Het stellen van een goede, dat wil zeggen: onderzoekbare vraag is niet eenvoudig.2 Een
goede formulering van de vraag leidt tot een helder en afgebakend antwoord. Hiervoor
2
Gebaseerd op: Markenhof, A. en H. Oost. Een onderzoek voorbereiden. Baarn: HB uitgevers, 2002. Dit
overzichtelijke boekje geeft stapsgewijs aan hoe je tot een goede vraagstelling kan komen.
is het noodzakelijk dat je zo nauwkeurig mogelijk formuleert wat je precies wilt weten
en hoe je denkt daarachter te kunnen komen. De onderzoeksvraag is op te splitsen in
deelvragen die structuur geven aan je onderzoek. Je moet aangeven welke plaats het
onderzoek inneemt binnen het vakgebied, welke keuzes je hebt gemaakt en van welke
vooronderstellingen je bent uitgegaan. Ook dien je de lezer te overtuigen van het nut
van het onderzoek. Sommige vragen zijn veel te breed geformuleerd, andere zijn weer
veel te beperkt. Daarnaast speelt de beschikbare tijd een rol. Een onderzoeker die een
proefschrift voorbereidt, heeft lang de tijd om (literatuur)onderzoek te doen. Een
beginnend onderzoeker, zoals een propedeusestudent Geesteswetenschappen, moet zijn
literatuuronderzoek zo snel maar toch zo adequaat mogelijk doen. Dit heeft natuurlijk
consequenties voor de vraagstelling. Hoe gerichter de vraag, des te gerichter kan er naar
relevante literatuur gezocht worden. Een vraag wordt gerichter als je het domein
duidelijk afbakent. Dit is het geval als de vraag zich beperkt tot 1) het eigen vakgebied,
2) een bepaalde periode of locatie, 3) een bepaald taalgebied, 4) een omschreven groep
mensen of objecten, et cetera. Vermijd het gebruik van vage termen of begrippen die op
een verschillende manier genterpreteerd kunnen worden. Formuleer je vraag zo helder,
duidelijk en precies mogelijk. Breid je voorkennis uit als blijkt dat die niet adequaat
genoeg is om een heldere vraagstelling te kunnen formuleren.
Daarnaast dien je je als onderzoeker bewust te worden van de aard van de vraag.
Deze kan beschrijvend zijn, verklarend of interpretatief, waarderend of evaluerend, of
een combinatie van deze elementen. Beschrijvend heeft meestal betrekking op vragen
naar de opeenvolging van gebeurtenissen, de verschillende aspecten, onderdelen of
eigenschappen van een zaak, een gebeurtenis, een kunstwerk, een institutie et cetera
(voorbeeld: hoe zit de Tweede Kamer in elkaar?). Verklarend of interpretatief is een
vraag wanneer naar oorzaken of redenen wordt gevraagd voor bepaalde gebeurtenissen
(voorbeeld: welk verband bestaat er tussen de aanleg van de boulevards in Parijs door
Hausmann en de veranderde opvattingen over militaire strategien in de negentiende
eeuw?). Evaluerend of waarderend is een vraag die zich richt op de opvattingen over
bepaalde zaken in een bepaalde tijd (voorbeeld:was de inval in Irak in het licht van de
beschikbare informatie een strategische beslissing voor de Amerikaanse
veiligheidsbelangen?). Dit leidt tot een positief of negatief waardeoordeel.
In het algemeen zijn vragen op geesteswetenschappelijk gebied een combinatie van
deze drie soorten vragen. Zodra de probleemstelling vorm gaat krijgen, zal er gericht
onderzoek naar beschikbare informatie gedaan moeten worden.
1.2 HET VERZAMELEN VAN INFORMATIE
Als de onderzoeksvraag geformuleerd is, is het zaak informatie te vergaren om de vraag
te kunnen beantwoorden. De wetenschap die langs methodische weg tot vondsten of
ontdekkingen leert komen, noemen we heuristiek.3 Om relevante literatuur met

betrekking tot een probleemstelling te vinden, zijn er verschillende methoden om te
zoeken in het zogenoemde bibliografisch apparaat. Hieronder worden twee manieren
beschreven die elkaar aan kunnen vullen: de sneeuwbalmethode en de systematische
methode. De sneeuwbalmethode is behalve een zoekmethode ook een goede manier om
je te orinteren op de literatuur, omdat je de publicaties meteen in handen hebt. De
systematische methode leidt naar publicaties via een verfijnd netwerk van onder meer
catalogi en bibliografien. Een digitaal zoekprogramma dat kan helpen bij het vinden
van de juiste informatie op elk vakgebied heet GIRAF (General Information Retrieval
All Faculties), dat beschikbaar is via Internet: http://cf.hum.uva.nl/nhl/Giraf/index.htm.
Dit systeem laat via een soort boomstructuur zien dat je begint met:
een globale orintatie

die vervolgens overgaat op de
uitgebreidere sneeuwbalmethode op basis van de reeds gevonden publicatie(s).

Dit wordt aangevuld en gecompleteerd met een
systematische zoekgang.
De globale orintatie vormt feitelijk het begin van de sneeuwbalmethode. Zodra je de
(voorlopige) gegevens hebt gevonden, kun je deze ook systematisch onderzoeken.
Sneeuwbalmethode
Naast het systematisch zoeken via de bewegwijzering van het handboek en de
encyclopedie naar de alfabetische catalogi en andere middelen waarmee elk gebied
systematisch afgezocht wordt, kun je ook gebruik maken van de zogenoemde
sneeuwbalmethode. Deze wordt zo genoemd naar analogie van een sneeuwbal die als
een klein balletje begint maar gaandeweg steeds dikker en groter wordt. Hierbij speelt
het toeval een grotere rol dan bij een systematisch zoekgang. Bij juiste toepassing kan
hetzelfde resultaat bereikt worden. Het is echter beter om de beide methoden te
combineren.
Het is moeilijk te bepalen wanneer de sneeuwbal begint te rollen: voor elke
onderzoeker kan dat moment anders liggen. Men kan op ideen komen door
handboeken door te nemen, of in een bibliotheek met een open opstelling voor een
boekenkast te gaan staan en boeken ter hand te nemen en door te bladeren. Soms brengt
de lezing van een uitvoerige noot de sneeuwbal op gang. De gevonden titels worden
opgezocht en vervolgens wordt gekeken of er een literatuurlijst achterin staat, die de
moeite van het volgen waard is.
Denk aan Archimedes beroemde uitspraak die hij deed toen hij in bad zijn wet over de opwaartse druk van
vloeistoffen ontdekte: Eureka (Grieks: ik heb gevonden).
Een goed beginpunt voor deze methode is in het algemeen een bij voorkeur recente
dissertatie of proefschrift. De auteur hiervan wordt geacht, in ieder geval op datum van
verschijnen, het meest van dit onderwerp te weten en er het meest over te hebben
gelezen. Daarom zal zijn literatuurlijst zo veel mogelijk publicaties bevatten die tot dan
toe over het onderwerp zijn verschenen. De meeste dissertaties zijn bovendien voorzien
van een inleiding, waarin de stand van wetenschap met betrekking tot het onderzoek
wordt beschreven. Daaruit kan blijken of er een bepaalde discussie is gevoerd en of
bepaalde auteurs veel over het onderwerp hebben geschreven. Let er wel op dat de
promovendus literatuur verzameld heeft met zijn eigen onderzoeksvraag in het
achterhoofd en die zal ongetwijfeld van de onderzoeksvragen van anderen verschillen.
Wanneer er geen goede literatuurlijst voorhanden is, is het ook zinnig te kijken
welke auteurs steeds terugkomen in de diverse lijsten. Blijkbaar zijn dat de echte
deskundigen op dit gebied. Het verdient aanbeveling ook bij die namen weer naar
publicaties te zoeken. In feite gaat dit proces steeds door: de sneeuwbal rolt verder. Het
eindpunt is bereikt wanneer men geen nieuwe titels meer vindt, of wanneer men steeds
dezelfde titels tegenkomt. Overigens is dit eindpunt ook afhankelijk van het gestelde
doel van het onderzoek. Voor een dissertatie moet in feite alle relevante literatuur bij de
auteur bekend zijn. Bij het schrijven van een essay in een krant of het maken van een
werkstuk is een weloverwogen keuze veel belangrijker.
Om het toeval zoveel mogelijk uit te sluiten, is het goed een paar regels in acht te
nemen. De eerste regel is al genoemd: combineer deze manier van zoeken met een meer
systematische. Om te controleren of de sneeuwbal gewerkt heeft, kan ook een
steekproef worden gedaan in enkele jaargangen van bibliografien: leveren zij niets
nieuws op, dan mag worden aangenomen dat men via de sneeuwbalmethode de
relevante literatuur heeft gevonden.
Verdere aanwijzingen: probeer te voorkomen dat de literatuur die gevonden
wordt eenzijdig is. Dat wil zeggen, dat zij niet uit n bepaalde periode stamt, zodat er
bijvoorbeeld recente publicaties ontbreken, of uit slechts n taalgebied of land. Wees er
ook attent op dat er in sommige vakgebieden verschillende scholen zijn die van elkaar
afwijkende visies hebben. Wanneer er, zoals boven gezegd, specialisten zijn in dit
onderwerp, zoek dan ook onder hun namen, omdat hun andere publicaties ook van
belang kunnen zijn.
De sneeuwbalmethode lijkt persoonlijker dan de systematische methode, die
hieronder wordt beschreven, omdat de verborgen agenda van de onderzoeker meer
ruimte krijgt. De systematische methode beoogt neutraliteit en objectiviteit. Dit is
uiteindelijk maar ten dele zo: de systematische methode kent die verborgen agenda net
zo goed; in beide gevallen is er sprake van een voortdurend selectieproces, dat
persoonsgebonden is. Dat maakt iedere literatuurkeuze anders en iedere benadering van
een probleemstelling uniek.
10
Systematische methode
Voor goed wetenschappelijk onderzoek is het belangrijk dat je zoveel mogelijk
publicaties over je onderwerp vindt, zodat je een overzicht hebt van wat er over je
onderwerp is geschreven. Hiervoor is het systematisch zoeken een goede aanvulling op
de eerder beschreven sneeuwbalmethode. In de eerste plaats dien je de (toevallige)
kennis over je onderzoeksvraag aan te vullen. Dit betreft bijvoorbeeld algemene kennis
over het onderwerp zoals data, personen en objecten, met andere woorden feitelijke
informatie. Hiervoor gebruik je handboeken, dat wil zeggen: overzichtsboeken,
encyclopedien en lexica.
Een overzichtsboek is een, vaak lijvig, boekwerk waarin het vakgebied of een
deel ervan in vogelvlucht behandeld wordt. Een specialistische studie is het
tegenovergestelde van een handboek: hierin wordt een deel van een onderwerp uit een
handboek bestudeerd. Voor de orinterende fase is deze minder geschikt, omdat vaak
nog niet helemaal duidelijk is wat je zoekt. Encyclopedien bieden informatie over
allerlei zaken, en zijn soms algemeen (Grote Winkler Prins encyclopedie) en soms
specifiek (Encyclopedia of world art). Het lexicon ten slotte is een soort woordenboek
met annotaties (= korte omschrijvingen). In handboeken staat meestal ook een lijst met
literatuur over het onderwerp, die je mogelijk kunt gebruiken. Bedenk dat handboeken
meestal al wat ouder zijn en dus niet de meest recente informatie bevatten.
Om na het verzamelen van de basisgegevens verder te kunnen zoeken (je komt
overigens tijdens je literatuuronderzoek vaak weer terug bij de handboeken omdat je
telkens weer nieuwe gegevens vindt), kun je aan de hand van trefwoorden systematisch
gaan zoeken in de UvA-Catalogus van de universiteitsbibliotheek (UB) en in
bibliografien. Hoe je precies kunt zoeken naar publicaties in de UB en andere
binnenlandse en buitenlandse bibliotheken kun je nalezen in het hoofdstuk over de
bibliotheken. Daar zie je ook hoe je in de bibliotheken kunt leren zoeken via de online
webcursus Informatie zoeken die speciaal is ontwikkeld voor studenten
Geesteswetenschappen en bovendien hoe je publicaties kunt aanvragen uit het magazijn.
De UB heeft namelijk een gesloten magazijn, in tegenstelling tot de meeste
vakbibliotheken die een open opstelling hebben. Daar zijn de publicaties meteen in te
zien.
Een bibliografie is eenvoudig gezegd een geordende lijst met publicaties met
n gezamenlijke noemer. De titels zijn geselecteerd op grond van het onderwerp, de
taal, de periode, et cetera. Vaak is dit een lijst met of index van bepaalde namen of
publicaties, zoals Het Nederlands Repertorium van Familienamen, dat de familienamen
en de aantallen dragers van die familienamen bevat, zoals opgegeven bij de Volkstelling
van 31 mei 1947. In tegenstelling tot de catalogus van de UB geeft een bibliografie
echter niet aan waar de publicatie zich bevindt en is zij dus niet bezitsgebonden. Een
11
bibliografie geeft alleen aan wat er over een bepaald onderwerp (in een bepaalde
periode) is geschreven. De opgenomen titels zijn vaak geannoteerd, zodat snel duidelijk
wordt of een titels relevant is voor je onderzoek. Sommige bibliografien zijn afgesloten
(eenmalige uitgave) en andere zijn lopend, wat betekent dat ze nog telkens (meestal per
jaar) worden aangevuld en geactualiseerd. Lopende bibliografien worden ook wel een
repertorium genoemd. Kijk altijd goed welke publicaties in een bibliografie zijn
opgenomen, want sommige bevatten alleen boeken en geen artikelen, of andersom. De
titel of de inleiding van een bibliografie geeft meer informatie over de precieze
afbakening (van periode, onderwerp en soorten publicaties) van de opgenomen titels.
Afgesloten bibliografien, zoals een bibliografie van films over kunst: Films on
art bibliography: 1994 edition, zijn actueel tot een paar maanden voor het verschijnen
in druk (in verband met de productietijd van het boek). Voor meer recente titels zul je
dus ook lopende bibliografien moeten raadplegen. Het is raadzaam om met de laatste
jaargang van een bibliografie te beginnen, omdat je zo bijvoorbeeld ook recente
gespecialiseerde literatuur over je onderwerp kunt tegenkomen.
Steeds meer bibliografien zijn digitaal raadpleegbaar. Kijk via de Digitale
Bibliotheek welke databases er in je eigen vakgebied beschikbaar zijn.4 Via deze weg
kun je overigens ook digitaal gepubliceerde tijdschriften direct raadplegen. Neem voor
details de hoofdstukken over de bibliotheken goed door en zorg dat je minstens n keer
de hele webcursus Informatie zoeken hebt gedaan.5 Welke bibliografien van belang
zijn op je eigen vakgebied kun je nalezen in het hoofdstuk over de
opleidingsbibliotheek.
Een lijst van de door de auteur gebruikte literatuur, vaak opgenomen achterin
een boek of artikel en/of verspreid in de noten te vinden, is gn bibliografie, maar een
literatuurlijst (literatuuropgave).
1.3 HET SELECTEREN VAN RELEVANTE INFORMATIE

Nadat je een overzicht hebt verkregen van de publicaties die relevant kunnen zijn voor
het beantwoorden van de onderzoeksvraag, ga je over tot het selecteren van de
gevonden informatie. De hoeveelheid en diversiteit van informatie neemt voortdurend
toe. Niet alle informatie is echter bruikbaar voor wetenschappelijk onderzoek en
bovendien is niet alle informatie even relevant voor het beantwoorden van jouw
specifieke onderzoeksvraag. Daarom is het nodig de gevonden informatie te selecteren
op bruikbaarheid voor het specifieke onderzoek. Bedenk dat je bij je literatuuronderzoek
http://www.uba.uva.nl/gw. Klik op Vakgebieden en kies je eigen vakgebied. Klik daarna op
Vakgebiedsportaal.
5
Zie hiervoor het hoofdstuk over de universiteitsbibliotheek.
12
zowel artikelen in (elektronische) tijdschriften, bundels, catalogi en dergelijke moet

zoeken, als boeken, (elektronische) tekstuitgaven en gespecialiseerde websites.
Bij het opstellen van de uiteindelijke literatuurlijst maakt de onderzoeker dus
voortdurend keuzes. Dat gebeurt in eerste instantie op basis van de titelbeschrijving
en/of een annotatie. Wanneer er vervolgens uit de lijst een aantal publicaties wordt
gekozen om nader te bekijken, vindt er opnieuw een selectie plaats. Na de volgende
fase, het orinterend lezen, volgt de laatste selectie.
Het is vaak moeilijk te beredeneren waarom bepaalde publicaties worden
gekozen en andere niet, omdat de keuze vaak intutief plaatsvindt. Toch let je onbewust
wel op een aantal zaken en is het goed om dit minstens n keer duidelijk te formuleren.
Je bent je dan bewust van de stappen die in het vervolg als vanzelf worden genomen.
De eerste selectie van (de meest) bruikbare informatie vindt plaats op basis van
de titel en/of de auteur(s), maar ook de uitgever, de publicatiedatum of overige in de
titelbeschrijving of annotatie gegeven informatie kan bepalen waarom je voor je
onderzoek de ene publicatie verkiest boven een andere. De gevonden informatie moet
aan een aantal criteria voldoen, die in veel gevallen uit de titelbeschrijving af te lezen
zijn. Zo moet zij:
aansluiten op de onderzoeksvraag
toegankelijk zijn: in een taal zijn geschreven die de onderzoeker beheerst en

aanwezig zijn in een toegankelijke bibliotheek
een wetenschappelijk gehalte hebben: wetenschappelijke publicaties geven een

overzicht van eerder verschenen relevante publicaties op het betreffende gebied
en bevatten een verantwoording van de gebruikte informatie (zijn
controleerbaar).
Het is van belang onderscheid te maken in soorten vakliteratuur. In het bovenstaande is
al sprake geweest van dissertaties, van artikelen in bundels en tijdschriften, van
tentoonstellingscatalogi en van recensies. Een grove scheiding zou gemaakt kunnen
worden tussen wetenschappelijke studies en meer journalistieke essays, tussen
onderzoeksverslagen en overzichtswerken, tussen teksten voor een groot genteresseerd
publiek en dissertaties voor specialisten. Het is noodzakelijk de diepgang van een tekst
te bekijken, de doelgroep te bepalen en de wijze te doorzien waarop het onderwerp is
benaderd. Bij de keuze van de te gebruiken informatie spelen deze eerste indrukken een
grote rol. En nogmaals: om een goede keuze te kunnen maken, moet de eigen
vraagstelling helder en nauwkeurig geformuleerd zijn.
13
Er zijn grofweg twee soorten selectiecriteria: meer technische en meer inhoudelijke.

Met technische selectiecriteria bedoelen we vragen als:
is de publicatie geschreven in een taal die de onderzoeker beheerst?
is de publicatie aanwezig in een toegankelijke bibliotheek?
bevat de publicatie een wetenschappelijke of juist een journalistieke tekst?
bevat de titel minstens een van de geformuleerde trefwoorden?6

De inhoudelijke selectiecriteria concentreren zich op dit laatste punt. Als voorbeeld
gebruiken we hier een vraag over Picasso: Vormt het werk Les Demoiselles dAvignon
inderdaad het beginpunt van de ontwikkeling van de kubistische stijl bij Picasso?
Trefwoorden kunnen dus zijn: Picasso, Les Demoiselles dAvignon, en
kubisme/cubisme/cubism (let op het gebruik van meertalige trefwoorden!).
Als voorbeeld van een literatuurlijst is hier het lijstje publicaties uit het bekende
handboek van Horst W. Janson (A History of Art) overgenomen:
Barr, A.H. (ed.). Cubism and Abstract Art. New York, 1966 [1936].
Barr, A.H. Picasso, Fifty Years of his Art. New York, 1966 [1946].
Daix, P. Cubists and Cubism. New York, 1982.
Rosenblum, R. Cubism and Twentieth Century Art. New York, 1976.
Rubin, W. Pablo Picasso. A Retrospective. New York, 1980.
Een eerste selectie geschiedt op basis van de trefwoorden Picasso en kubisme.
Slechts twee komen in de titels voor. De combinatie van beide komt nergens voor. Het
is dus moeilijk in n oogopslag te zeggen of de boeken relevant zijn voor de gestelde
vraag. Op zon moment is het goed om duidelijk te formuleren wat er verwacht wordt
van de literatuur: moet Picassos plaats in het kubisme behandeld worden of moet de
plaats van het kubisme in Picassos oeuvre centraal staan? Moet de literatuur gaan over
de ontwikkeling die het kubisme als stroming heeft doorgemaakt of over de
ontwikkeling van Picasso als kunstenaar? Zo redenerend wordt het waarschijnlijk
duidelijk dat het niet gaat om de verhouding tussen kubisme en abstracte kunst (Barr,
1966) maar wel om de ontwikkeling van de kunstenaars in het kubisme (Daix, 1982). Er
mag worden aangenomen dat Picasso en Les Demoiselles dAvignon in dit boek zullen
worden genoemd.
Afhankelijk van de vraag kan het belangrijk zijn juist oudere literatuur op te
nemen. Voor een probleem als het hierboven gestelde is het nuttig te onderzoeken of de
meningen over bijvoorbeeld Les Demoiselles dAvignon en het kubisme in de loop van
de tijd zijn veranderd. De titels moeten zo worden geselecteerd, dat er publicaties uit
verschillende tijden worden opgenomen. Wat het bovenstaande lijstje betreft heeft die
selectie eigenlijk al plaatsgevonden: Barr als representatieve titel van vr de Tweede
6
Sommige titels bevatten niet de gebruikte trefwoorden maar kunnen wel degelijk bruikbaar zijn. Gebruik
dit criterium dus met enige voorzichtigheid!
14
Wereldoorlog en Daix als een recente titel. Hetzelfde zou moeten gelden voor de taal en
de plaats van uitgave van de publicatie. Uitsluitend publicaties selecteren die zijn
verschenen in New York of in de Engelse taal kan geen evenwichtig beeld geven.
Het is eveneens belangrijk om de specialist in het onderwerp te achterhalen:
daarvan moet minstens n uitgave op de lijst staan. In het lijstje van Janson staan twee
titels van Barr, daarom is het goed er een van hem te kiezen. Verder is de lijst te kort om
er echte deskundigen uit af te kunnen lezen; daarvoor moeten andere literatuurlijsten
gezocht worden.
Ook bij het gebruik van de sneeuwbalmethode is het belangrijk de
literatuurkeuze te verantwoorden. Dat een boek thuis in de boekenkast staat, is geen
goed selectiecriterium; dat twee hoofdstukken een deel van de gestelde vraag
behandelen wel. De toevalsfactor die bij het sneeuwballen nog een rol speelde, moet
dus bij het selecteren verdwenen zijn. Selecteren is geen toeval.
De aard van het document kan ook bepalend zijn bij de keuze van te gebruiken
informatie. Globaal worden drie soorten publicaties onderscheiden:
1. Primaire bronnen. Dit zijn de onderwerpen van onderzoek zelf. Bijvoorbeeld:
voorwerpen, kunstwerken, brieven, autobiografien.
2. Naslagwerken. Dit zijn algemene informatiebronnen. Bijvoorbeeld:
woordenboeken, encyclopedien, bibliografien, handboeken.
3. Secundaire bronnen. Dit zijn meer of minder uitvoerige uitweidingen over het
onderwerp van onderzoek. Bijvoorbeeld: populair wetenschappelijke werken,
koffietafelboeken, krantenartikelen, tijdschriftartikelen, monografien,
biografien.
1.4 HET BEOORDELEN VAN DE GEVONDEN PUBLICATIES: ORINTEREND LEZEN

De laatste selectie wordt gedaan bij het doorbladeren van de literatuur. In dit stadium
moet een beeld gevormd worden van de inhoud van de teksten, om te kunnen
beoordelen welke publicatie geschikter is dan de andere. Dit wordt ook wel orinterend
lezen genoemd: een efficinte korte analyse van wat het boek, het artikel, of de website
te bieden heeft. Door op een aantal punten te letten, kan een publicatie in vrij korte tijd
worden gekarakteriseerd. De verschillende punten geven allemaal informatie die van
belang is voor de selectie.
Formele karakterisering
Na de feitelijke gegevens (auteur, titel, plaats en jaar van uitgave et cetera) volgt het
eerste deel van de karakterisering: het formele gedeelte. Dit betreft de meer uiterlijke
kanten van de publicatie.
15
Welk type literatuur is het: een artikel of een boek, een bundel of een catalogus,
een overzichtsboek of een speciale studie, een website of een elektronische
publicatie?
Hoe uitgebreid is de inhoudsopgave?
Is er een register of index waardoor de publicatie makkelijk toegankelijk is?
De hoeveelheid illustraties maakt duidelijk waar de nadruk van de auteur ligt en

de verhouding tekst en afbeelding vertelt mogelijk iets over de diepgang van de
publicatie.
Het gebruik van noten maakt de tekst controleerbaar.
Dit geldt ook voor de literatuurlijst.
Zijn er daarnaast nog andere hulpmiddelen, zoals een glossarium (verklarende

woordenlijst), chronologische of andere tabellen?
Inhoudelijke karakterisering
Voor de inhoudelijke analyse kan niet meer worden volstaan met het bekijken van het
uiterlijk en de indeling van de publicatie, nu moeten er stukken gelezen worden. Ook
hierin moeten economische keuzes gemaakt worden. Per slot van rekening moet een
karakterisering bij wijze van spreken staande bij de boekenkast uitgevoerd kunnen
worden.
Om de inhoud van een tekst snel en globaal te doorzien, kan men veelal volstaan
met het begin en het einde te lezen. In het geval van vakliteratuur zijn dat vaak, maar
lang niet altijd de geigende plaatsen voor de inleiding met de probleemstelling en de
conclusie en samenvatting. Uit de inhoudsopgave kan worden opgemaakt of de
publicatie op deze wijze is ingedeeld. Wanneer er geen sprake is van een duidelijke
inleiding, dan is het lastiger te achterhalen waar de auteur het precies over heeft en
waarom dit boek is geschreven. Soms kan de conclusie opheldering geven, wanneer
daarin in n adem wordt beschreven wat de bedoeling van het onderzoek was en wat
de resultaten zijn. Niet iedere publicatie is voortgekomen uit een duidelijke
vraagstelling. Bij overzichtsboeken bijvoorbeeld zit het doel van het boek al in de opzet
besloten. Bij artikelen over bijvoorbeeld taalonderzoek kun je de zogenaamde abstract
doorlezen. Deze staat aan het begin van het artikel en geeft een samenvatting.
De inhoudsopgave, waarin de titels van de verschillende hoofdstukken zijn
vermeld, vertelt iets over hoe het betoog is opgebouwd. Het is prettig als de
hoofdstukken veelzeggende titels hebben; titels als Hoofdstuk I, II en III geven geen
informatie. In dit laatste geval kan men het beste de eerste en de laatste alinea van het
hoofdstuk lezen.
Een zeer handig hulpmiddel is een register of index. Hierdoor kan op trefwoord
worden gezocht dikwijls alleen op persoonsnaam, maar soms ook op zaaknaam.
16
Probeer weer zoveel mogelijk trefwoorden te formuleren: de auteur heeft waarschijnlijk

een andere benadering en gebruikt mogelijk andere termen. Wanneer een boek gebruikt
wordt om heel specifieke informatie te vinden, is het register het eerste dat men
raadpleegt.
De inhoud van de noten laat zien welke bronnen de auteur heeft gebruikt.
Gebruikt de ene auteur voornamelijk bronnen (bijvoorbeeld brieven en archiefstukken)
en de andere veel vakliteratuur, dan kunnen beide publicaties elkaar goed aanvullen. Dit
is ook uit de eventuele literatuuropgave op te maken.
Het taalgebruik maakt duidelijk voor welk publiek de publicatie bedoeld is.
Zuiver wetenschappelijke publicaties bezitten een wetenschappelijk niveau dat soms te
herkennen is aan het gebruik van vaktermen en aan citaten in de moderne talen die niet
vertaald zijn. Maar er zijn ook andere vormen van taalgebruik die verraden met wat
voor soort uitgave men te maken heeft. Denk maar aan een bundeling van brieven,
dagboekaantekeningen, kunst- en literaire kritieken, manifesten van schrijvers,
kunstenaars en interviews.
Als laatste is de visie van de auteur op zijn onderwerp een belangrijke
aanwijzing. Onder visie of uitgangspunt wordt verstaan de wijze waarop de
wetenschapper zijn onderwerp benadert en daarmee samenhangend de gebruikte
onderzoeksmethode. Dit is vaak niet te achterhalen door alleen maar diagonaal of
orinterend te lezen. Sommige auteurs geven hun visie duidelijk aan in hun inleiding.
Ook de uitgever kan dit in de flaptekst of op de achterkant van een publicatie verwoord
hebben. En ten slotte kan de context van de publicatie ook inzicht geven in de
benaderingswijze, bijvoorbeeld wanneer een boek deel uitmaakt van een serie, of
wanneer het tijdschrift waarin het artikel gepubliceerd is een bepaalde thematische of
filosofische kleur heeft. Een benaderingswijze is vaak makkelijker uit een artikel te
destilleren dan uit een groter onderzoek. Een kortere tekst dwingt een auteur het
gekozen uitgangspunt snel duidelijk te maken.
1.5 HET GEBRUIKEN VAN ELEKTRONISCHE INFORMATIE
Steeds meer informatie wordt ook of uitsluitend op het Internet gepubliceerd. In de
universiteitsbibliotheek komen er bijvoorbeeld bijna elk week nieuwe elektronische
tijdschriften bij, die volledig nieuw zijn, de gedrukte tijdschriften vervangen of naast
deze worden uitgegeven. De informatie verschilt dan niet tussen beide media, maar wel
de toegankelijkheid. Het elektronische tijdschrift is nooit uitgeleend (soms is wel het
aantal gebruikers op hetzelfde moment gelimiteerd) en je kunt het vaak eenvoudig op
woorden doorzoeken.
Naast de gemoderniseerde, of gedigitaliseerde, oude media, wordt er natuurlijk
ook buiten de wetenschappelijke instellingen informatie gepubliceerd, die slechts ten
dele door de universiteitsbibliotheken wordt genventariseerd. Wetenschappers houden
17
bijvoorbeeld eigen websites bij, maar ook allerlei andere personen of instellingen doen
dat. Via zoekmachines als Google (zie bijlage Zoeken op Internet) kom je daar terecht.
Deze informatie is soms heel bruikbaar, maar toch moet je vooral bij de niet
systematisch gecontroleerde informatie (zoals dat bij universiteitsbibliotheken meestal
wel gebeurt) extra alert zijn op de betrouwbaarheid van de informatie. 7 Inmiddels is er
al een heel corpus aan controlemiddelen ontwikkeld, om informatie op het Internet
kritisch te bekijken en te analyseren.
Omdat het Internet een nauwelijks gecontroleerde informatiebron is, is het
raadzaam extra voorzichtig te zijn met het interpreteren en gebruiken van de gegevens
die we daar aantreffen. Niet alleen verdwijnen websites bijvoorbeeld opeens spoorloos,
ook de gegevens zelf veranderen razendsnel. We kennen dit probleem van het
verdwijnen of veranderen van informatie natuurlijk al langer. Er gaan immers
manuscripten en boeken verloren; banden en videotapes die gebruikt zijn voor
bijvoorbeeld oral history verdwijnen of worden onleesbaar; beeldmateriaal, zoals dias
achter glas, gaat kapot en wordt niet meer hersteld; 5 inch floppys kunnen niet meer
gelezen worden omdat de benodigde diskdrives niet meer bestaan, et cetera.
Het beeldscherm waar wij steeds vaker onze informatie aan ontlenen heeft
bovendien geen drager of achterliggende laag die zelf de informatie vasthoudt die ze
representeert. Er is niet meer dan er staat, er is maar n laag. Dat is heel handig maar
het geeft de tevoorschijn getoverde informatie ook iets vluchtigs en onzekers. Alles wat
in digitale vorm vertaald kan worden, kan immers op het beeldscherm terechtkomen en
onder je ogen veranderen of verdwijnen. Een afbeelding van een schilderij of prent
wordt bijvoorbeeld op dezelfde manier geproduceerd en weergegeven als diakritische
tekens (zoals , ). Het beeldscherm geeft als drager van de informatie dus geen enkel
houvast over het werkelijk bestaan van de informatie waar het naar verwijst. De
informatie die je nu op dit gedrukte blad leest, staat er daarentegen werkelijk en degene
die het geschreven heeft - wie dat ook mag zijn - kan daar op dit moment niets meer aan
veranderen. Bovendien verwijzen de kop- en voetteksten naar de producent van de
informatie en weet je van wie je deze informatie in handen hebt gekregen. Informatie
die je op een beeldscherm aantreft is daarom veel onzekerder. Althans, zo lang we niet
via allerlei criteria hebben vastgesteld waar de informatie vandaan komt en door wie
deze geproduceerd is.
Niet alle boeken en tijdschriften worden door universiteitsbibliotheken aangeschaft, maar alleen die
publicaties over onderwerpen waarin de bibliotheek gespecialiseerd is en die bovendien een voldoende
wetenschappelijk gehalte hebben.
18
Beoordelen van informatie op het Internet8

Voordat je het Internet op gaat, dien je je - net als bij het zoeken naar literatuur - in de
eerste plaats altijd af te vragen wat je precies wilt weten. Ben je op zoek naar bepaalde
feiten, meningen of opvattingen, statistische gegevens, of misschien naar
beeldmateriaal, verslagen, et cetera? Ben je op zoek naar nieuwe ideen, naar
ondersteuning van de eigen vooronderstellingen met betrekking tot je onderzoeksvraag
of zoek je iets geheel anders? Vervolgens moet je bedenken wat voor instellingen de
gewenste informatie in huis zouden kunnen hebben. Door dit van te voren te doen, kun
je bij gevonden websites vrij snel beslissen welke in ieder geval niet de moeite waard
zijn. Ook al is het beoordelen een kwestie van ervaring, dit neemt niet weg dat je nu in
ieder geval wel dergelijke vragen in het achterhoofd hebt.
Om internetsites en de informatie die daarop aangeboden wordt, te beoordelen
kun je verschillende criteria hanteren. Deze zijn onder te verdelen in inhoud en vorm.
Bedenk dat dit slechts aanwijzingen zijn. Je eigen achtergrond en (voor-)kennis spelen
ook mee, maar die verschillen per persoon. Hoe je precies kunt zoeken op Internet en
hoe zoekmachines werken wordt besproken in bijlage I: Zoeken op Internet.
Inhoud van de website
Om anderen te overtuigen van een bepaalde mening, moeten je argumenten - en
daarmee je mening - gebaseerd zijn op betrouwbare informatie. Je moet dus ook bij het
gebruik van Internet allereerst nagaan hoe betrouwbaar de gevonden informatie is. De
geloofwaardigheid van een site berust dus op de vraag hoe de inhoud ervan onderbouwd
en aannemelijk is gemaakt.
Globaal kun je de inhoud van een website beoordelen aan de hand van drie criteria: 9
Status van de auteur
Accuratesse en controleerbaarheid
Context van de website.
Status van de auteur (deskundige)

De status van de auteur geeft informatie over de betrouwbaarheid van de degene die de
informatie heeft verstrekt. Om te achterhalen hoe deskundig de auteur is op het
betreffende gebied, dien je het volgende na te gaan:
Is er informatie bekend over de auteur(s), zoals naam, titel, opleiding en werkplek?
Kan er contact worden opgenomen met de auteur(s) via e-mail, per post of telefoon?
De hieronder uitgewerkte lijst met criteria is mede gebaseerd op: Harris, Robert. Evaluating Internet
Research Sources. VirtualSalt. 17 Nov. 1997. 27 juli 2004. http://www.virtualsalt.com/evalu8it.htm.

9
Meer informatie over het beoordelen van internetsites kun je vinden op: http://www.kb.nl/coop/detective.
19
Heeft de auteur meer gepubliceerd over het onderwerp? Kun je diens naam ook
bijvoorbeeld vinden in de catalogi van (internationale) universiteitsbibliotheken?
Komt de naam ook op andere sites voor en wordt er vaker naar de auteur verwezen?
Accuratesse en controleerbaarheid
Criteria die nauw gerelateerd zijn aan de betrouwbaarheid van de inhoud, zijn
accuratesse en controleerbaarheid. Accuratesse verwijst naar zaken als de stijl van de
tekst, het voorkomen van spelfouten en grammaticale onjuistheden. Hoe nauwgezet is
de tekst uitgewerkt? Is de stijl van een tekst bijvoorbeeld erg onregelmatig en komen er
veel (schrijf-) fouten in voor, dan is de tekst waarschijnlijk zonder redactie of controle
van anderen tot stand gekomen. De waarde van de informatie neemt hiermee bepaald
niet toe.
Daarnaast is het belangrijk de geboden informatie te kunnen controleren: hoe komt de
auteur aan de informatie? Hoe is de verantwoording van de geboden informatie?
Wanneer (net als bij gedrukte informatie) geen bronverwijzingen voorkomen, draagt dit
niet bij aan de betrouwbaarheid omdat er geen wetenschappelijke controle mogelijk is.
Let daarom op:
de aanwezigheid van literatuurverwijzingen (noten, een bibliografie of

literatuurlijst), of op de vermelding About this site, waarin bruikbare informatie
kan staan over de herkomst van de informatie.
de verantwoording van de herkomst van andere gebruikte informatie, zoals links

naar andere (betrouwbare) sites
de vermelding van onderzoeksmethoden
of de gebruikte bronnen ook beschikbaar zijn via een ander medium?
wanneer de website voor het laatst geactualiseerd is. Wanneer een site bijvoorbeeld
uit 1996 dateert en ook sindsdien niet meer is aangepast kan dit twee dingen
betekenen. Het is mogelijk dat de inhoud van de site sinds 1996 niet meer aangepast
is en dus min of meer stabiel is (maar je weet niet zeker of dat morgen alsnog gaat
gebeuren). De informatie lijkt dus vrij betrouwbaar. Het is ook mogelijk dat de site
nauwelijks meer gebruikt wordt en de informatie sterk verouderd is. De site kan dan
onbetrouwbaar zijn of op zijn minst niet meer actueel.
Let wel op dat de afzonderlijke paginas of subsites van een website afzonderlijk
geactualiseerd kunnen zijn. Vaak zie je dat de hoofdpagina met de indeling van de site
nauwelijks meer is aangepast, maar dat de onderdelen daarvan wel uiterst actueel zijn.
Context van de website
Probeer altijd vast te stellen in welk kader de website gemaakt is. Zoek hiervoor naar de
homepage van de site. Wanneer je bijvoorbeeld via een zoekmachine op de website van
20
Academische Vaardigheden, http://www.hum.uva.nl/av, zou zijn aangekomen, kun je

op twee manieren vaststellen waar deze website onderdeel van uit maakt:
door middel van het verwijderen van de uitgang av in de URL.10 Je komt dan na
het drukken op de Enter-toets op de Faculteit der Geesteswetenschappen van de
Universiteit van Amsterdam.
door op home te klikken, waardoor je telkens een stap hoger komt. Deze laatste
knop of link is niet altijd aanwezig en verschilt ook per website. De eerste methode
geeft je altijd de mogelijkheid steeds hoger te komen.
Probeer aan de hand hiervan vast te stellen wat de doelgroep van de website is:
wetenschappelijk publiek of genteresseerde leken?
Hoewel dit criterium nauw gerelateerd is aan de vorm, kan de inhoud van een
website sterk benvloed worden door allerlei reclame-uitingen. Wanneer bij het openen
van een website meteen allerlei vensters worden geopend met reclameboodschappen,
kan dit betekenen dat de site van een commercile onderneming is of dat de website
betaald wordt uit commercials.
Vorm van de website
Ook de vorm van een website kan van belang zijn bij de analyse van bronnen op het
Internet. Denk daarbij aan de aanwezigheid van navigatiehulpmiddelen en
gebruikersondersteuning maar ook aan het uiterlijk. Deze geven meestal een beeld van
de (gewenste) kwaliteit van een website. Navigatiehulpmiddelen zijn bijvoorbeeld links
en afbeeldingen. De aanwezigheid van goed werkende, duidelijke en relevante links en
het gebruik van relevant beeldmateriaal geven een website een betrouwbaar aanzien. Op
veel professionele sites, zoals die van de overheid, musea, et cetera, zijn speciale
helpfuncties aanwezig, waarmee de mogelijkheid wordt geboden om binnen de website
zelf naar bepaalde termen te zoeken. Soms wordt er ook online documentatie
aangeboden. Dit soort vormen van gebruikersondersteuning bestaat verder bijvoorbeeld
uit de mogelijkheid om contact op te nemen met een deskundige medewerker van de
organisatie.
Het beoordelen van het uiterlijk van een website is in eerste instantie esthetisch.
Probeer echter wel vast te stellen waardoor deze aantrekkelijk is (of juist het
tegenovergestelde). Mooie animaties in de nieuwste versie van Flash, of somber of
sober weergegeven informatie, zeggen beide op zich niets over de kwaliteit van de
geboden informatie. Kijk dus door de vormgeving heen, tenzij deze je het zicht
belemmert op de inhoud. Websites met veel toeters en bellen hebben in ieder geval hun
gezicht tegen. Een constante en eenduidige vormgeving wekt meer vertrouwen en is
10
Meer informatie over begrippen en termen van websites: zie bijlage Zoeken op internet.
21
handiger omdat je op elke pagina kunt zien dat je op nog dezelfde website bent (zoals
bijvoorbeeld de UvA-site).
In het algemeen dien je dus bij het beoordelen van websites als het ware automatisch de
volgende vragen te stellen:
hoe is de informatie gepresenteerd en wie zit er achter?
is de informatie betrouwbaar op basis van de gestelde criteria (auteur,

verwijzingen, datum van laatste wijziging e.d.)?
is de informatie wel een vervanging of verbetering van of aanvulling op de

informatie in gedrukte bronnen?11
Dit laatste aspect is niet onbelangrijk: probeer je altijd af te vragen waar de informatie
die je van Internet hebt, op gebaseerd is. Een verantwoording als: maar het stond op
Internet, is dus in feite net zo waardevol als wanneer je zegt: ik heb water gevonden in
de oceaan.
1.6 HET VERANTWOORDEN VAN DE GEBRUIKTE INFORMATIE EN HET VOORKOMEN VAN
PLAGIAAT
Na het orinterend literatuuronderzoek vindt er verslaglegging plaats van de gevonden

resultaten. In het hoofdstuk over Bibliografische conventies kun je lezen volgens welke
regels je dat in je eigen vakgebied precies moet doen.
Bij wetenschappelijke teksten is het gebruikelijk om de publicaties die voor het
onderzoek zijn gebruikt nauwkeurig te verantwoorden en er dus duidelijk via noten en
literatuurlijst naar te verwijzen. De lezer moet immers in staat gesteld worden om alle
gedane beweringen te controleren. Zo wordt meestal vermeld op welke auteur men zich
baseert, wat de titel is van een publicatie, in welk jaar en bij welke uitgever deze is
verschenen, en ten slotte welke paginas zijn gebruikt.
De verantwoording via literatuurverwijzingen en noten is historisch gezien nog
vrij jong. Vr de negentiende eeuw werden er ook wel verwijzingen opgenomen, maar
pas vanaf de negentiende eeuw werd het standaard om in wetenschappelijke publicaties
alle bronnen en gebruikte literatuur uitgebreid te verantwoorden. Hedendaagse
tekstbezorgers van bijvoorbeeld zeventiende-eeuwse auteurs als de filosoof Baruch de
Spinoza, die zich weinig gelegen liet liggen aan literatuurverwijzingen, hebben vaak
veel werk om de teksten te annoteren. Elke zin wordt daarom door hen omgekeerd en
geanalyseerd, om de exacte bronnen van zijn gedachten te bepalen.12 Een van de
mogelijke redenen waarom Spinoza niet consequent verwijzingen maakte, kan zijn dat
11
Het kan natuurlijk wel handig zijn om ter voorbereiding van het literatuuronderzoek bepaalde termen van
je probleemstelling alvast op internet te bekijken. Bedenk dan wel dat de status van deze informatie vaak een
voorlopig karakter heeft.
12
Vaak kun je zien dat bepaalde teksten van anderen zijn overgenomen omdat er eenzelfde fout in staat.
22
hij de oorsprong van bepaalde ideen en beweringen als algemeen bekend

vooronderstelde (althans bij het geleerd publiek). Daarnaast speelde in zijn tijd het
aspect van oorspronkelijkheid van ideen niet zon sterke rol, zoals dat later met het
denken in termen van genien en originaliteit vanaf de achttiende eeuw gebruikelijk
ging worden.13
Wanneer je andere auteurs of bronnen (zoals archiefmateriaal en andere
originele stukken) wel gebruikt hebt, maar je vervolgens verzuimt de vindplaats te
vermelden, is dat wetenschappelijk gezien niet professioneel. Hoe is immers vast te
stellen of je als auteur de waarheid spreekt? Bovendien is in dat geval sprake van
plagiaat: het zonder bronvermelding gebruiken van andermans teksten of ideen
(intellectueel eigendom).14 Dit wordt tegenwoordig als fraude beschouwd en is
strafbaar. Als je als wetenschapper plagieert, kan dat grote gevolgen hebben voor je
carrire. 15
Een belangrijk verschil met het gebruik van gedrukte bronnen is dat digitale
informatie vrijwel direct en naadloos naar je tekstverwerker overgezet kan worden. De
verleiding om deze informatie zonder verwijzing te gebruiken blijkt dan ook vrij groot
te zijn. Menig scriptieschrijver op de middelbare school weet feilloos op het Internet
werkstukken te vinden, waarvan hele delen overgezet worden in een nieuw werkstuk.
Wanneer je echter wetenschap bedrijft, is zoiets volstrekt taboe. Niet alleen houd je
jezelf voor de gek omdat je de illusie geeft zelf de auteur en bedenker te zijn, maar je
pleegt bovendien fraude. Je gebruikt immers ten onrechte andermans geestelijk
eigendom. Het probleem van plagiaat is overigens helemaal niet nieuw, want je kan en
kon ook hele stukken uit boeken overschrijven; het verschil is vooral dat het nu wel erg
gemakkelijk is geworden. Bovendien zijn steeds minder mensen zich er bewust van.
Wanneer je tegenwoordig een wetenschappelijk werkstuk moet schrijven, dan
dien je je bronnen dus goed te documenteren. Het maakt hierbij niet uit of je informatie
uit gedrukte of digitale bronnen gebruikt. Bedenk dat je je bij het doen van onderzoek
altijd baseert op de gedachten van anderen. Nieuw verkregen data (zoals interviews,
13
Een dergelijke vrijheid van schrijven zien we nog terug in het essay. Dit is vaak niet gericht op
wetenschappelijke nauwkeurigheid maar op het creren van een vrij gedachtespel. Essays zijn dan ook niet
direct op een wetenschappelijk publiek gericht, maar op een genteresseerd lekenpubliek. Essays kunnen
echter wel degelijk als literatuur voor wetenschappelijk onderzoek gebruikt worden, omdat ze de mening
van een bepaalde tijd en auteur weergeven.
14
http://www.plagiarism.org/faq.html. Zie voor meer informatie over plagiaat, onder andere:
http://www.rug.nl/noordster/schriftelijkevaardigheden/voorstudenten/plagiaat en
http://courses.eurlib.nl/course.cfm?course=Verwijzen+en+citeren&page=Plagiaat+en+auteursrecht.
15
Bekend is de affaire rond de Leidse hoogleraar psychologie, Ren Diekstra. Tegenwoordig dienen ook
romans verantwoord te worden. Zo heeft A. van Dis vrijwel letterlijk stukken overgenomen uit een andere
bron, zonder daarnaar te verwijzen. Zoek via Google op Adriaan van Dis en plagiaat.
23
enqutes, experimenten, et cetera) worden ook altijd gebruikt binnen een context die
mede door anderen is bepaald. Geef dus heel precies aan waar de informatie vandaan
komt. Hoe je naar gevonden bronnen verwijst, hangt af van de bibliografische
conventies die in de eigen opleiding gebruikt worden. Het zijn conventies omdat de
notatiewijze per vakgebied en vaak zelfs daarbinnen sterk verschilt. Welke
conventies ook gebruikt worden, ze verwijzen alle naar de oorspronkelijke bron. Zolang
die gemakkelijk gevonden kan worden, valt het moderne systeem van het bibliografisch
apparaat niet uit elkaar en blijft het fijne weefsel van de wetenschap intact.
Meer informatie over het opzetten van een wetenschappelijk onderzoek kun je vinden in
de volgende publicaties:
Boekhorst, A., D. Koers en I. Kwast. Informatievaardigheden. 3de druk. Utrecht:
Lemma, 2003.
Buck, de P. e.a. Zoeken en schrijven. Handleiding bij het maken van een historisch
werkstuk. Tiende druk. Baarn: HB Uitgevers 2002.
Markenhof, A. en H. Oost. Een onderzoek voorbereiden. Baarn: HB Uitgevers, 2002.
Oost, H. Een onderzoek uitvoeren. Baarn: HB Uitgevers, 2002.
24
2. WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK IN HET VAKGEBIED

De studie Nieuwgrieks aan de universiteit van Amsterdam is een wetenschappelijke
studie, die met name gericht is op de Nieuwgriekse taal- en letterkunde. In het eerste
jaar van de studie ligt de nadruk uiteraard op taalverwerving (het leren lezen, schrijven,
spreken en verstaan) en worden inleidingen op de Nieuwgriekse taalkunde en
cultuurgeschiedenis gegeven. In de rest van de bachelor wordt er veel aandacht besteed
aan de letterkunde en wordt dieper ingegaan op de Nieuwgriekse taalkunde.
De medewerkers van de leerstoelgroep Nieuwgrieks houden zich met verschillende
vakgebieden bezig: er wordt onderzoek gedaan naar de cultuurgeschiedenis en
letterkunde van Kreta gedurende de periode van de Venetiaanse overheersing (12111669); anderen houden zich bezig met taalkunde, in het bijzonder met de fonologie van
het (Nieuw)grieks; ook zijn er promovendi die zich in hun onderzoek richten op de
periode van de verlichting (eind 18e-begin 19e eeuw) en dan met name op de
mentaliteitsgeschiedenis en de literatuur; ten slotte wordt er ook onderzoek gedaan naar
de moderne letterkunde (19e-21e eeuw).
25
3. DE BIBLIOTHEEK VAN DE UVA

Zoals je in Hoofdstuk 1 kon lezen is wetenschap meestal opgeslagen in
(wetenschappelijke) literatuur, zoals (hand-)boeken, proefschriften, tekstedities, en
(elektronische) tijdschriften. Traditioneel wordt deze literatuur verzameld in
wetenschappelijke bibliotheken. Een bibliotheek kan daarom wellicht het best
omschreven worden als een geordende collectie informatiedragers, zoals boeken,
tijdschriften, microfiches en digitale media. In toenemende mate is de UvA-bibliotheek
ook een toegangspoort tot digitale informatie.
3.1 PRAKTISCHE INFORMATIE
De Bibliotheek van de UvA (UBA), de grootste in Nederland, is een universele
wetenschappelijke bibliotheek met een collectie van ca. 4 miljoen banden. Zij bestaat uit
een centrale vestiging, de Universiteitsbibliotheek of UB genoemd (Singel 425), en
ca. 20 decentrale bibliotheken, zoals die van de Faculteit der Geesteswetenschappen.

De collecties van de UB en de Faculteit GW vullen elkaar aan, waarbij de aanschaf bij
de decentrale bibliotheken vooral is gericht op onderwijs en onderzoek.
De twee grootste bibliotheekvestigingen van de Faculteit GW zijn:
- het P.C. Hoofthuis (Spuistraat 134) en
- het Bungehuis (Spuistraat 210).
Vrijwel de gehele collectie van de centrale UB is geplaatst in voor het publiek
gesloten magazijnen. Publicaties hieruit kun je via internet aanvragen met behulp van
je collegekaart. Dat kun je doen via de online catalogus op http://opc.uva.nl en
vervolgens de eerste optie (Catalogus van de Universiteit van Amsterdam). Uitleenbare
publicaties die in een van de magazijnen staan, kun je laten bezorgen in de
bibliotheekvestiging van jouw keuze. Dit kan echter wel enkele werkdagen kosten. De
collecties in de decentrale bibliotheken staan in open opstelling; die kun je zelf uit de
kast pakken.
Enkele collecties van Geesteswetenschappen zijn in het centrale UB-gebouw gevestigd:
Klassieken en Archeologie
Theologie en Religiestudies
Wijsbegeerte
Film-, theater en televisiewetenschap

Ook bij deze bibliotheken is sprake van open opstelling. Je kunt uitleenbare
publicaties zelf uit de kast halen en lenen via de uitleenbalie. Je UvA-collegekaart geldt
tevens als lenerspas.
26
Tot de UB behoort ook de Bibliotheek Bijzondere Collecties die sinds mei 2007 aan de
Oude Turfmarkt 129 is gevestigd, naast het Allard Pierson Museum. Deze bibliotheek
herbergt de bijzondere verzamelingen van de UB. De collectie omvat een groot aantal
middeleeuwse handschriften, brieven en oude drukken maar ook enkele specialistische
collecties. De Bibliotheca Rosenthaliana is een van de grootste collecties in Europa op
het gebied van de Hebraca en Judaca. In de Kaartenzaal bevindt zich een grote
collectie kaarten, atlassen en globes. Zowel de oude als de actuele cartografie zijn rijk
vertegenwoordigd. Heel bijzonder is de collectie van Amsterdamse kaartmakers uit de
Gouden Eeuw. Actuele informatie is terug te vinden op de website van de Bijzondere
Collecties: http://bc.uba.uva.nl
3.2 UBAWEB
De website van de Bibliotheek van de UvA is te vinden op http://www.uba.uva.nl
De Bibliotheek van de Faculteit der Geesteswetenschappen is te vinden op
http://www.uba.uva.nl/gw/nieuws.cfm
De zoekmachine van de UvA is te vinden op
http://lib.uva.nl/primo_library/libweb/action/search.do?dscnt=1&dstmp=134618742450
8&vid=UVA&fromLogin=true
Via de UvA-catalogus kun je zien welke boeken en tijdschriften de UvA heeft en waar
deze te vinden zijn. Publicaties uit gesloten magazijnen kunnen direct online
aangevraagd worden. Uitgeleende publicaties kun je reserveren. De catalogus is over de
hele wereld via Internet toegankelijk.
Boeken lenen uit bibliotheken buiten Amsterdam
Kom je via de zoekmachine van de UvA boeken en tijdschriftartikelen tegen die niet
binnen de UvA aanwezig zijn, maar wel elders in Nederland, dan kun je die aanvragen
via het Interbibliothecair Leenverkeer (IBL). Aan deze dienst zijn kosten verbonden.
Om er gebruik van te kunnen maken moet je een IBL-account openen (dat kan in alle
bibliotheken van de UvA). Studenten van de UvA krijgen op vertoon van een geldige
collegekaart een eenmalig krediet van 12. Bij iedere gehonoreerde aanvraag wordt een
bedrag van 3 van het krediet afgeschreven. Aangevraagde boeken worden dan
opgestuurd naar de bibliotheek, tijdschriftartikelen ontvang je in gekopieerde vorm thuis
of per e-mail.
Hulp of advies nodig? Ga naar de website en stel je vraag aan UBAcoach, een
collectief van informatiespecialisten: http://www.uba.uva.nl/ubacoach Je krijgt zo snel
mogelijk antwoord via mail of chat.UBAcoach is ook via de bekende chatprogrammas
27
bereikbaar. Wie MSN Messenger, Windows Messenger of Windows Live Messenger

gebruikt kan UBAcoach@uva.nl toevoegen aan de contactpersonenlijst en direct een
vraag stellen.
Via de Hulp-knop op UBAweb vind je veelgestelde- vragenrubriek:
http://www.uba.uva.nl/hulp
28
3.3 VORMEN VAN PUBLICATIES

Publicaties kunnen op twee manieren van vorm verschillen. Ten eerste in uiterlijke
verschijningsvorm: gedrukt materiaal, microfiches en -films, cd-roms en elektronische
publicaties. Ten tweede kunnen ze zelfstandig of onzelfstandig zijn. Dit bepaalt hoe een
titel wordt opgenomen in literatuurverwijzingen. De interpretatie van de gegevens is
belangrijk bij het vinden van een publicatie via een bibliotheekcatalogus. Hieronder
volgen verschillende typen van gedrukte publicaties, hoe deze opgenomen worden in
een bibliografie16 en via welke zoeksleutels ze te vinden zijn in een
bibliotheekcatalogus:
Monografie Studie over n onderwerp (zelfstandige publicatie).
Voorbeeld:
Eemeren F. van, R. Grootendorst, Leren argumenteren met vader en zoon: een spoedcursus in twintig
lessen. Amsterdam, Contact, 1996.
Te vinden via auteur en/of titel.

Bundel
Eenmalige publicatie waarin artikelen, meestal van verschillende auteurs, over

een bepaald vakgebied zijn bijeengebracht. Bekende voorbeelden zijn
congresbundels of feestbundels (zelfstandige publicatie).
Voorbeeld:
Salu, M. and R.T. Farrell (eds), J.R.R. Tolkien, scholar and storyteller: essays in memoriam. Ithaca,
Cornell University Press, 1979.
Te vinden via auteur en/of titel.
Tijdschrift
Vervolgwerk dat met al of niet gelijke tussenpozen in afleveringen verschijnt,

de afleveringen dragen alle dezelfde titel en worden alleen onderscheiden door
volgnummer en/of jaartal, het aantal afleveringen dat zal verschijnen is
onbekend. Elk nummer bevat meestal artikelen over een verscheidenheid aan
onderwerpen en van verschillende auteurs (zelfstandige publicatie).
Voorbeeld:
Onze Taal: maandblad van het Genootschap Onze Taal. Amsterdam, Genootschap van Onze Taal, 1932-...
Te vinden via hele tijdschrifttitel.

Artikel
(korte) publicatie in bundel of tijdschrift (onzelfstandige publicatie).

Voorbeeld:
Dowie, W., The gospel of Middle-Earth according to J.R.R. Tolkien, J.R.R. Tolkien, scholar and
storyteller: essays in memoriam, ed. by M. Salu and R.T. Farrell. Ithaca, Cornell University Press, 1979,
265-285.
Te vinden via auteur en/of titel van de zelfstandige publicatie.
16
Deze vorm van annoteren komt niet per se over met de bibliografische conventies van de betreffende
opleiding
29
3.4 BIBLIOGRAFISCH APPARAAT

Binnen het bibliografisch apparaat onderscheidt men zoals we in Hoofdstuk 1 zagen,
bibliografien en naslagwerken. Een bibliografie17 is een niet bezitsgebonden lijst van
bibliografische beschrijvingen over een bepaald onderwerp die binnen een bepaalde
periode zijn gepubliceerd. Dit kan een opsomming van bijvoorbeeld 10 titels onder aan
een artikel zijn, of een 4-delige publicatie. Onder naslagwerken verstaat men
encyclopedien, handboeken e.d. Zij geven informatie over een bepaald onderwerp, met
vaak ook literatuurverwijzingen.18
De voornaamste hulpmiddelen binnen het bibliografisch apparaat zijn:
Nationale bibliografie
overzicht van alle publicaties van een bepaald land, meestal per jaar.
Het streven is alle publicaties op te nemen die in een land worden
uitgegeven, in de landstaal of in een andere taal. Sommige nemen
ook buitenlandse titels op die gaan over het betreffende land of
uitgegeven zijn in de taal van dat land.
Speciale bibliografie
overzicht van publicaties over een bepaald onderwerp of vakgebied,

in een bepaalde periode.
Referaattijdschrift
samenvattingen en/of korte besprekingen van artikelen en boeken

over een specifiek vakgebied.
Encyclopedie
overzicht van alle terreinen van de menselijke kennis of delen ervan.

Bij de artikelen worden vaak de standaardwerken over een bepaald
onderwerp genoemd.
Biografisch naslagwerk
overzicht van personen binnen een bepaald vakgebied, uit een

bepaald land e.d., met informatie over leven en werk.
Speciale bibliografien en referaattijdschriften onderscheiden zich met name van de

nationale bibliografien doordat zij zowel titelbeschrijvingen van artikelen
(onzelfstandige publicaties) als boeken (zelfstandige publicaties) opnemen. In de
titelbeschrijvingen van artikelen wordt vaak een afkorting gebruikt voor de
bronpublicatie, dat wil zeggen de publicatie waarin het artikel is opgenomen. Daarom
behoren bibliografien en referaattijdschriften altijd een lijst van gebruikte afkortingen
te bevatten. Omdat ze vrijwel altijd systematisch ingedeeld zijn, bevatten zij veelal ook
indexen op trefwoord en auteur.
17
Voor het verschil tussen een bibliografie en een literatuurlijst zie hoofdstuk 1.
18
Voor een uitgebreid overzicht zie A.O. Kouwenhoven (red.), Handboek bibliografie, Assen, Van Gorcum,
1995.
30
Voor recente literatuur zijn in het bijzonder van belang:

Uitgeversfondslijst
overzicht van gepubliceerde en nog te publiceren titels van een

bepaalde uitgeverij.
Boekhandelsfolder
overzicht van door de boekhandel leverbare titels.
Boekbespreking
recensie in literatuurbijlage van krant of in tijdschrift (in

wetenschappelijke tijdschriften vaak niet onmiddellijk na
publicatie).
Hieronder staat een lijst met een aantal belangrijke bibliografien en naslagwerken.
Nationale
bibliografien
Speciale
bibliografien
Nederland: Brinkmans Catalogus (let op het verwarrende

gebruik van catalogus hier)
Duitsland: Deutsche Nationalbibliographie
Engeland: British National Bibliography
Frankrijk: Bibliographie Nationale Franaise
Verenigde Staten: National Union Catalog (is eigenlijk de
Centrale Catalogus van de VS)
Book Review Index
Cumulative Book Index
Historical Abstracts
Internationale Bibliographie der Zeitschriftenliteratur aus allen
Gebieten des Wissens (IBZ)
Index Translationum: een jaarlijks overzicht van vertalingen in
alle talen
Internationale Bibliographie der Rezensionen wissenschaftlicher
Literatur
LLBA: Linguistics and Language Behavior Abstracts
MLA International Bibliography (Modern Language

Association)
Periodicals Index Online
Web of Science
Encyclopedien
Winkler Prins
Grote Nederlandse Larousse Encyclopedie (of Franse versie)
Brockhaus Enzyklopdie
Encyclopaedia Britannica
Biografische
naslagwerken
Current Authors
International Whos Who
World Biographical Index
31
Woordenboeken
Van Dale
Websters Dictionary
Veel van bovengenoemde werken zijn beschikbaar in het Informatiecentrum in de UB

en/of in een decentrale bibliotheek. Een groot aantal is ook in elektronische vorm
beschikbaar via de Digitale Bibliotheek. Welke bibliografien en naslagwerken
specifiek voor je eigen vakgebied belangrijk zijn, staat beschreven in Beschrijving
opleidingsbibliotheek en Bibliografisch apparaat. Deze beschrijving is te vinden via de
site van Academische Vaardigheden (http://www.hum.uva.nl/av) onder je eigen
opleiding.
32
4. OPLEIDINGSBIBLIOTHEEK
Instituutsnummer: 107
Vakreferent: mw dr E.D. Zakrzewska.
Omvang collectie: 30.000 banden (in Bungehuis Bibliotheek en in IWO)
Zwaartepunten: Nieuwgriekse en Byzantijnse letterkunde en geschiedenis
Systematiek opleidingsbibliotheek: Wordt behandeld tijdens rondleiding in
vakbibliotheek
Bibliografisch apparaat Nieuwgrieks / Byzantinologie: Hieronder volgt het
bibliografische apparaat voor het vakgebied Nieuwgrieks / Byzantinologie.
4.1 NASLAGWERKEN
Woordenboeken
Prisma
Groot
Woordenboek
Nieuwgrieks-Nederlands
en
NederlandsNieuwgrieks. Houten 2009. 107
T. Bostanzoglou, Antilexikon e onomastikon tes neoellenikes glosses. Athene 1962.
UB/107
E. Kriaras, Lexiko tes mesaionikes ellelinkes demodous grammateias (1100-1669),
Thessalonike 1969-19. 107
E. Kriaras, Neo elleniko lexiko tes sugchrones demotikes glossas, graptes kai proforikes.
Athene 1995. 107
Lexiko tes koines neoellenikes. Thessalonike 1998. 107
G. Mpampiniotes, Lexiko tes neas ellenikes glossas. Athene 1998. 107
D. Demetrakos, Mega lexikon oles tes Ellenikes glosses, Athene 1964. 107
D.N. Stavropoulos, Oxford Greek-English learners dictionary. Oxford 1998. 107
Collins English-Greek/Greek-English dictionary. London 1997. 107
Encyclopedien
A.G.H. Bachrach, Moderne encyclopedie van de wereldliteratuur. Antwerpen 19801986. 107/UB
Egkuklopaideia Papuros, Larousse/Brittanica. (61 delen) Athene 1991-1997. 107
Lexiko ellenon kallitechnon.(4 delen). Athene 1997. 107
Oxford dictionary of Byzantium.(3 dln) Oxford 1991. 107/UB
Biografische naslagwerken
D. Kourtobik, Ellenes metapolemikoi suggrafeis : enas kritikos odegos. Athene 1995.
107
Griechisches biographisches Archiv, Mnchen 1998-2002. UB
33
Who is who: epitomo biografiko lexiko. Athene Metron, 1998. 107

Literatuurgeschiedenissen
P. Borghart, Inleiding in de Nieuwgriekse literatuur, van de twaalfde tot eenentwintigste
eeuw, Gent/Groningen 2012 (Academia Press / Ta Grammata). 107
K. Demaras, Istoria tes neoellenikes logotechnias. Athene 2000. 107
D. Tsakonas, Epitome istoria tes neoellenikes logotechnias. Athene 1999. 107
M. Vitti, Istoria tes neoellenikes logotechnias. Athene 1987. 107
L. Polites, Istoria tes neoellenikes logotechnias. Athene 1980. 107
L. Politis, A history of modern Greek literature. Oxford 1975. UB/107
Taalkundige naslagwerken
D. Holton, Grammatike tes ellenikes glossas. Athene 1999. 107
G. Horrocks, Greek: a history of the language and his speakers. London 1997. 107
A. Iordanidou, Ta remata tes neas ellenikes. Athene 1991. 107
Overige naslagwerken
R. Clogg, A concise history of Greece. Athene 2002. 107
G. Ostrogorsky, Byzantinische Geschichte 324-1453. Mnchen 1996. 107
Ellenike techne (10 delen), Athene 1996. 107
Istoria tou Ellenikou ethnous (16 delen) Athene 1971-2000. 107
4.2 BIBLIOGRAFIEN
Byzantinische Zeitschrift. 107
F. Eliou, Ellenike bibliografia tou 19ou aiona. Athene 1997. 107
E. Legrand, Bibliographie Hellnique. Paris 1962. 107
34
5. BIBLIOGRAFISCHE CONVENTIES NIEUWGRIEKS

5.1 WAT ZIJN BIBLIOGRAFISCHE CONVENTIES?
Stel je voor dat je in een tekst leest: Plato zegt ergens dat alles uit zijn tegendeel
voortkomt. Vervolgens merk je dat de schrijver van de tekst uitvoerig uitlegt waarom
deze bewering van Plato niet klopt. Je zult je dan al snel afvragen: waar zegt Plato dat
eigenlijk en hoe zegt hij dat precies en in welke context? Zeker als je wilt beoordelen of
de schrijver al dan niet gelijk heeft. Om die reden vermijd je als schrijver van
academische teksten zulke vage aanduidingen als Plato zegt ergens. Het is verplicht
om nauwkeurig aan te geven waar Plato een en ander zegt en bij voorkeur ook zo
precies mogelijk hoe hij dit verwoordt en in welke context deze uitspraak voorkomt.
Een verslag van wetenschappelijk onderzoek onderscheidt zich van een
alledaagse tekst doordat de lezer onder andere de mogelijkheid wordt geboden de
beweringen van de auteur te verifiren. Dit gebeurt door verwijzingen naar gebruikte
informatie (primaire of secundaire bronnen, maar ook digitale informatie) in het verslag
op te nemen, de zogenaamde bronvermelding. In de geesteswetenschappen is het vaak
nodig om, als men tot een weloverwogen kritisch oordeel over een wetenschappelijke
studie wil komen, andere teksten waarnaar verwezen wordt erop na te lezen; de lezer is
zodoende in staat zich een oordeel te vormen over de aard en betrouwbaarheid van de
studie.
Bronvermelding is een essentieel onderdeel van het wetenschappelijk bedrijf.
Het stelt lezers van een studie (of onderzoeksverslag) niet alleen in staat om het betoog
van de auteur op specifieke onderdelen te controleren, maar ook om te bepalen in
hoeverre een auteur eigen inzichten en oordelen presenteert dan wel vooral gebruik
maakt van de ideen van anderen. Als schrijver van een wetenschappelijke tekst heb je
de plicht om een kritische benadering van je tekst zoveel mogelijk te vergemakkelijken.
Dit doe je in de eerste plaats door heldere presentatie en goede argumentatie, maar ook
door je bronnen conscintieus te documenteren.
Op zichzelf is er niets op tegen gebruik te maken van andermans ideen, maar
dat moet dan wel op een juiste wijze verantwoord worden. Dat geldt zowel voor het
(letterlijk) citeren van een andere auteur als het parafraseren, het in eigen woorden
weergeven van de gedachtegang van die andere auteur. In beide gevallen is
bronvermelding vereist. Als er geen bron wordt vermeld bij een bepaalde uitspraak of
beschrijving van een gedachtegang, gaat de lezer ervan uit dat de uitspraak of bewering
van de auteur zelf is. Het zonder bronvermelding gebruiken van citaten of
geparafraseerde teksten is plagiaat en dus strafbaar. Dat geldt ook voor het knippen-enplakken uit internetbronnen. Bronvermelding mag alleen achterwege gelaten worden
35
als het gaat om algemeen erkende, vaststaande feiten (Pim Fortuyn is op 6 mei 2002
doodgeschoten) en meningen die gemeengoed zijn geworden (Nederland was in de
eerste helft van de twintigste eeuw een verzuilde samenleving).19
Om een tekst te verantwoorden beschikt de auteur over verschillende middelen. In de
inleiding van de tekst geeft de auteur vaak aan op welke vraagstelling het onderzoek is
gebaseerd, waar de beperkingen en grenzen van het onderzoek liggen en op welke
bronnen het onderzoek is gebaseerd. Soms wordt ook de stand van de wetenschap in een
aparte paragraaf vermeld, evenals een beknopte historiografie: wie heeft er eerder over
dit onderwerp geschreven en op welke wijze? Via de voet- of eindnoten of in de tekst
zelf verwijst de auteur naar de vindplaats van specifieke inzichten, gebeurtenissen, etc.
en kan gecontroleerd worden of hij een bron of publicatie juist citeert of parafraseert. In
de literatuurlijst die volgt op de tekst, worden op precieze, conscintieuze en
consistente wijze alle documenten (zgn. bronnen) vermeld die in de tekst zijn vermeld.
Dit hoofdstuk gaat over de laatste twee onderdelen: de verwijzing naar de gebruikte
bronnen.
Er zijn verschillende manieren waarop je de informatie over de literatuur die je gebruikt
hebt, kunt opschrijven. Hoe het precies moet, wordt door bibliografische conventies
bepaald. Dit zijn geen wetten, zoals het begrip conventie al aangeeft, maar in de
wetenschap (of een specifieke discipline) ontstane gewoontes hoe de lezers in te lichten
over gebruikte bronnen zoals boeken, artikelen in tijdschriften, catalogi, feestbundels,
films en videos, en tegenwoordig steeds vaker ook internetbronnen. In zulke conventies
is vastgelegd op welke wijze gegevens als auteursnaam, titel van een tekst, plaats en jaar
van uitgave, vindplaats op het World Wide Web, kortom: alle gegevens die een lezer
nodig heeft om iets terug te kunnen vinden, worden vastgelegd en geordend. In feite is
het vooral een soort lay-out afspraak, die het de lezer zo gemakkelijk mogelijk maakt
om de gebruikte informatie terug te vinden.
Een bibliografische conventie is dus een afspraak om op een bepaalde,
gestandaardiseerde wijze verantwoording af te leggen over de gebruikte informatie,
zodat verificatie mogelijk is en plagiaat kan worden voorkomen. Er bestaat echter geen
universeel toegepaste bibliografische conventie, die in alle disciplines overal ter wereld
op dezelfde wijze wordt toegepast. Integendeel, per discipline kunnen bibliografische
conventies verschillen en zelfs binnen disciplines is dat vaak het geval. Daarnaast
kunnen bibliografische conventies verschillen per taalgebied, per uitgever en per
19
Zie ook hoofdstuk 1 van deze syllabus. Meer informatie over plagiaat kun je vinden via Blackboard en
onder andere in de boeken Citaat en Plagiaat van Sander Schroevers (2005) en Citeren en refereren:
schriftelijke, mondelinge, audiovisuele en elektronische bronnen van Chris Willocx (1998).
36
tijdschrift. Het is dus altijd belangrijk om voor het schrijven van een tekst duidelijkheid
te krijgen over welke bibliografische conventie gebruikt moet worden en er vervolgens
ook voor te zorgen dat je deze bibliografische conventie op een consequente wijze
toepast. Binnen de Faculteit der Geesteswetenschappen wordt door een aantal
(historisch-letterkundige) opleidingen gebruik gemaakt van de zogenoemde MLA-stijl
(vernoemd naar de Amerikaanse Modern Language Association), maar het is zeker niet
de enige. Andere bekende voorbeelden zijn de bibliografische conventies van de APA
(American Psychological Association for scholarly manuscripts, gebruikt bij
opleidingen moderne letterkunde, taalkunde en taalbeheersing), van Harvard en van
Oxford. 20 Soms zijn de verschillen klein, maar de beschrijving van n en hetzelfde
boek levert toch steeds een ander resultaat op. Zie bijvoorbeeld onderstaande
voorbeelden waarin het boek Citaat en plagiaat van Sander Schroevers uit 2005
beschreven wordt volgens vijf verschillende conventies:
APA:
Schroevers, S. (2005). Citaat en plagiaat. Alphen aan den Rijn: Kluwer.
Harvard:
Schroevers, S 2005, Citaat en plagiaat, Kluwer, Alphen aan den Rijn.
MHRA:
Schroevers, Sander, Citaat en plagiaat (Alphen aan den Rijn: Kluwer, 2005)
MLA:
Schroevers, Sander. Citaat en Plagiaat. Alphen aan den Rijn: Kluwer, 2005.
Oxford:
SCHROEVERS, Sander. Citaat en plagiaat. Alphen aan den Rijn, Kluwer, 2005.
Alhoewel in alle vijf gevallen precies die informatie wordt gegeven die noodzakelijk is
om de betreffende publicatie op te zoeken, zijn er steeds kleine verschillen in de
volgorde van de elementen in de beschrijving en in de interpunctie. Het door elkaar
gebruiken van verschillende conventies is dan ook uit den boze. Een eenmaal gemaakte
keuze moet consequent toegepast worden.
20
Voor een uitgebreide uitleg over de verschillende conventies kun je de volgende sites raadplegen:
<http://owl.english.purdue.edu/owl> (zie het kopje: Research and Citation. Hier vind je ook informatie over
het voorkomen van plagiaat.) en <http://www.usq.edu.au/library/help/ehelp/ref_guides/default.htm>.
37
Bibliografische conventies hebben niet alleen betrekking op de wijze waarop gebruikte

bronnen in een literatuurlijst worden opgenomen, maar ook op de wijze waarop in een
tekst verwijzingen (ook wel referenties genoemd) naar geciteerde of geparafraseerde
literatuur of andere bronnen worden opgenomen. Soms gebeurt dat in de tekst zelf
(APA stijl: bijv. Schroevers, 75), maar vaker gebeurt het door het gebruik van voet- of
eindnoten (zoals gebruikelijk bij de MLA stijl). Vuistregel is hier: in de literatuurlijst
staat de volledige beschrijving, in de noten een korte verwijzing. Voetnoten staan
onderaan de pagina waarop ze betrekking hebben; eindnoten staan bij elkaar aan het slot
van de tekst vermeld. Hoe voeten eindnoten zijn samengesteld hangt vervolgens weer
af van de gekozen bibliografische conventie.
Samengevat: voeten eindnoten en een literatuurlijst vormen essentile onderdelen van
een wetenschappelijke tekst. De vormgeving van deze onderdelen wordt bepaald door
de bibliografische conventie die door de publicerende of oordelende instantie (docent)
wordt gevraagd. Belangrijker dan de keuze voor de ene of de andere conventie, is het
consequent en consistent toepassen van een eenmaal gekozen conventie.
5.2 TITELBESCHRIJVING
Een titelbeschrijving is gebaseerd op de gegevens op de titelpagina en niet op die van de
kaft, het schutblad of de rug. Gegevens over plaats en jaar van uitgave kunnen op de
titelpagina wel eens ontbreken en moeten dan gezocht worden in de inleiding, op de
keerzijde van de titelpagina, in het colofon etc.
Boektitels
Deze worden als volgt beschreven:
auteursnaam (zoals deze op de titelpagina staat geschreven),21 titel, plaats en jaar van
uitgave. De titel van het boek wordt cursief (schuin gedrukt). Eventuele ondertitels hoeven niet te worden gecursiveerd. Titel en ondertitel worden van elkaar gescheiden door
een punt. Tussen de auteur en de titel staat een komma en tussen titel en plaats van
verschijnen een punt.
Ten aanzien van hoofdlettergebruik zijn er verschillende methodes:
1) het eerste woord van de titel typ je met een hoofdletter, de rest met een kleine letter,
behalve wanneer de spellingsregels een hoofdletter voorschrijven. Dit geldt ook
voor de titels van tijdschriften.
21 N.B. Bij Griekse boeken en tijdschriften staat de naam van de auteur vaak in de genitivus. Controleer dit
dus even en neem de naam van de auteur in de nominativus op.
38
2) Je schrijft alle woorden behalve lidwoorden, voegwoorden e.d. met een hoofdletter
(Nederland, Griekenland, Engeland). De Duitsers volgen de grammaticale regels
van het Duits: alleen de zelfstandige naamwoorden worden met een hoofdletter
geschreven. Je mag zelf (per taal van publicatie) kiezen welk systeem je het mooiste
vindt, maar wees er wel consequent in.
De namen van twee of meer auteurs worden d.m.v. een liggend streepje met een
spatie ervoor en erachter met elkaar verbonden, of d.m.v. het teken &.
Bij onder redactie verschenen werken, zoals encyclopedien en bundelingen van
door meer dan een auteur geschreven studies, schrijf je achter de naam van de 'auteur',
d.w.z. de persoon die verantwoordelijk was voor de eindredactie van het werk, de toevoeging: (red.) als je in het Nederlands schrijft, (ed.) als je in het Engels schrijft en
(.) als je in het Grieks schrijft.
Bij edities van bijv. klassieke auteurs zet je de naam van de editor, d.w.z. de
persoon die de tekst uitgeeft voorop met de toevoeging: (ed.) (Grieks: (.), gevolgd
door de auteur, d.w.z. de persoon die de tekst oorspronkelijk geschreven heeft, de titel,
etc.
Gaat het om een tweede, derde etc. druk, dan geef je dat aan door achter het jaartal, boven de regel, een 2 of 3 etc. te plaatsen. (de Duitsers zetten dit cijfer vaak juist
voor het jaartal).
Als het jaar of de plaats van uitgave in het boek ontbreekt, dan zet je die (als je
ze elders in het boek kunt vinden) in je titelbeschrijving tussen vierkante haken. Is het
jaar van uitgave niet te achterhalen, dan schrijf je achter de plaats van uitgave z.j. (=
zonder jaar), s.a. (= sine anno) of ..(= ). Ontbreekt de plaats van
uitgave, dan schrijf je s.l. (= sine loco) of .. (= ). Ontbreekt de
naam van de auteur, neem hem dan op als 'anoniem' () of bij artikelen in
kranten 'redactie' ().
Als het om een boek gaat dat deel uitmaakt van een serie, vermeld dan de naam van de
serie tussen haakjes (niet cursief), direct achter de titel.
Gaat het om een proefschrift, dan dient dit vermeld te worden d.m.v. de toevoeging 'diss.' (' ') + de plaats van de universiteit na de titel.
Als een boek in meer delen is verschenen, dan zet je na de titel een komma,
gevolgd door bijvoorbeeld: deel 1-10, of 10 vols., of . 1-10, en daarna het jaartal van
verschijnen van deel 1 en deel 10, bijvoorbeeld: 1925-1935.
Voorbeelden:
. , , '-' . 19692.
A.G.H. Bachrach e.a. (red.), Moderne Encyclopaedie van de Wereldliteratuur, deel 12
10. Haarlem - Antwerpen (1980 ) - Weesp - Antwerpen 1984 ).

39
Wim Bakker - Arnold van Gemert, .

(1597-1613). 1987.
W.G. Brokkaar, De brieven van Photius aan Nicephorus. Diss. Amsterdam 1995.
David Holton (red.), Literature and society in Renaissance Crete. Cambridge 1991.
Marie-Anne van Spitael (ed.), C. Buondelmonti, Descriptio insule Crete et Liber Insularum, Cap. XI: Creta. Edition critique . 1981.
Artikelen in tijdschriften, bundels of onder redactie verschenen werken
Deze worden beschreven in de volgorde:
auteur, titel van het artikel (tussen enkele of dubbele aanhalingstekens), naam van tijdschrift of bundel (cursief) + nummer van de jaargang + jaar van uitgave (tussen haakjes)
+ begin- en eindpagina.22
Als je een artikel hebt geraadpleegd uit een onder redactie verschenen werk dat
artikelen of hoofdstukken bevat van meer dan n auteur, dan beschrijf je dit artikel op
de naam van de desbetreffende auteur. Zowel bij bundels als bij onder redactie
verschenen werken wordt de titel van het artikel of het hoofdstuk gevolgd door 'in:'
(':'). Als een artikel geen titel heeft, wat het geval kan zijn bij bijv.
boekbesprekingen, dan zet je achter de auteursnaam een korte aanduiding van het artikel
tussen vierkante haken.
Voorbeelden:
Margaret Alexiou, "Literature and Popular Tradition", in: David Holton (red.),
Literature and society in Renaissance Crete. Cambridge 1991, 49-78.
G.H. Blanken - A.F. van Gemert, "Kavfis, K.P.", in: A.G.H. Bachrach e.a. (red.),
Moderne Encyclopaedie van de Wereldliteratuur, deel 5. Haarlem - Antwerpen [19822],
88-89.
D. Hemmerdinger-Iliadou, "La Crte sous la domination vnitienne et lors de la
conqute turque (1322-1684). Renseignements nouveaux ou peu connus daprs les
plerins et les voyageurs", Studi veneziani 9 (1967), 535-623.
22
In de inhoudsopgave van een tijdschrift vind je soms slechts een beknopte titel van het artikel. Controleer
de titel dus altijd door het artikel zelf te bekijken.
40
David Holton (red.), Literature and society in Renaissance Crete. Cambridge 1991.
(.), . 1. , ,
. [ 1982].
. , ' ',
(1940), 1-101.
. , , 1100-1669,
. '-'. 1969 1997.
.. , [recensie van] . , ''
'', 2 (1942), 20-69, 1
(1947), 206-14.23
. , '' ,
(1464, 1474 1486)'', 11 (1933), 61-62.
Internetbronnen
Als je naar internetbronnen wilt verwijzen, doe je dat door de auteur (indien bekend) te
vermelden, gevolgd door de volledige url. Tevens dient de datum van raadplegen
genoemd te worden. Betreft het een tijdschrift of boek dat ook in papieren vorm
bestaat, dan verdient het de voorkeur te verwijzen naar de papieren bron i.p.v. de
elektronische, dus bijvoorbeeld:
Annemarie Weyl Carr, Icons and the Object of Pilgrimage in Middle Byzantine
Constantinople, DOP 56 (2002), 75-99.
in plaats van:
Annemarie Weyl Carr, Icons and the Object of Pilgrimage in Middle Byzantine
Constantinople, at: http://www.doaks.org/DOP56.html: bezocht op 12 januari 2010.
23
Over het algemeen zal het boek of artikel dat gerecenseerd wordt ook in je literatuurlijst voorkomen. In
dat geval kun je volstaan met: .. , recensie van Kriaras 1942, 1 (1947),
206-14.
41
5.4 LITERATUURVERWIJZINGEN EN (VOET)NOTEN

Zodra je in een werkstuk op enigerlei wijze gebruik maakt van primaire bronnen
(oorspronkelijk literair of historisch werk) en/of secundaire literatuur (boeken of
artikelen geschreven ver een bepaald onderwerp), dien je dit zo duidelijk mogelijk aan
te geven en te verantwoorden. Dit geldt niet alleen voor letterlijke citaten, die je altijd
tussen aanhalingstekens hoort te zetten, maar ook voor parafraseringen! Op die manier
ben je de toekomstige lezer van je werkstuk behulpzaam bij het natrekken en eventueel
aanvullen van je gegevens.
Verwijzingen in de tekst
Als je in de tekst van je betoog wilt verwijzen naar een bron of een bewijsplaats voor
een bewering die je doet, kun je dat op twee manieren doen:
1a. Je geeft tussen haakjes in de tekst zelf de naam van de auteur24 + het jaar van
uitgave, op de wijze zoals je hem in je literatuurlijst gaat opnemen, een dubbele
punt en vervolgens de desbetreffende pagina's, zonder aanduiding als blz., pp. of
.:
Voorbeeld:
"Op 9 juli 1397 vond in Murano ten overstaan van notaris Pietro Zane de
verdeling plaats van het bezit van Fantino Falier, die in zijn testament had
bepaald dat alle mannelijke nakomelingen van het huis Falier na de dood van
zijn vrouw zijn erfgenamen zouden zijn (Lazzarini 1963: 220-21)".
1b.
Je geeft tussen haakjes in de tekst zelf de naam van de auteur + een korte
titelaanduiding, op de wijze zoals je hem in je literatuurlijst gaat opnemen, een komma
en dan de desbetreffende pagina's, meestal zonder aanduiding als blz., pp. of .:
Voorbeeld:
zijn vrouw zijn erfgenamen zouden zijn (Lazzarini, Faliero, 220-21)".
2a-b. Je geeft de naam van de auteur, zoals hierboven onder 1a (of 1b) beschreven, niet
in de tekst zelf, maar in een voetnoot (zie echter wat hieronder over de functie van
voetnoten wordt gezegd).
24
Voor de naam van de auteur op de titelpagina van Griekse werken of in de inhoudsopgave van Griekse
tijdschriften, zie noot 3.
42
Voorbeeld:
"Op 9 juli 1397 vond in Murano ten overstaan van notaris Pietro Zane de verdeling plaats van het bezit van Fantino Falier, die in zijn testament had bepaald
dat alle mannelijke nakomelingen van het huis Falier na de dood van zijn
vrouw zijn erfgenamen zouden zijn".25
of:
zijn vrouw zijn erfgenamen zouden zijn".26
Noten (voetnoten of eindnoten)
Als je iets in je betoog nader wil toelichten of becommentariren, zonder dat dit
commentaar of deze toelichting voor de gang van je betoog essentieel is, doe je er goed
aan zoiets in een noot onder te brengen. Je neemt een noot op door - in doorlopende
nummering - een cijfer iets boven de regel achter het woord of de zin waarop de
verwijzing betrekking heeft te plaatsen (N.B. chter de interpunctie!). In de
desbetreffende noot, die f onderaan de bladzijde (= voetnoot), f aan het eind van het
hoofdstuk of je hele werkstuk (= eindnoot) komt te staan, geef je je commentaar.
Verwijs je naar een boek of artikel dan gebruik je de korte aanduiding van het
boek/artikel op de manier zoals hierboven beschreven.
Omdat het goed is het gebruik van (voet)noten te beperken tot het bovenstaande
gebruik, is het het beste om voor het eerste systeem van verwijzen (in de tekst) te
kiezen. Een korte verwijzing naar de gebruikte literatuur neem je tussen haakjes in de
tekst zelf op. De noten reserveer je voor uitgebreidere verwijzingen en voor
toelichtingen die anders de gang van het betoog zouden onderbreken.
Voorbeeld:
"Het voorbehoud van de (Rooms-katholieke) Venetiaanse overheersers t.a.v.
het Orthodoxe/Kretenzische gebruik om de doden te bewenen is ons bekend
uit officile Venetiaanse documenten en reisverslagen. Zo verboden de
decreten van 1317 en 1365 het excessief bejammeren van de dode27 op straffe
van een gevangenisstraf van een maand of tien dagen en een boete van tien
25
26
27
Lazzarini 1963: 220-21.

Lazzarini, Faliero, 220-21.
Met "excessief" bejammeren doelde men op het gebruik professionele klaagvrouwen () bij
de dodenwake en bij de begrafenisplechtigheid traditionele rouwklachten te laten uiten over de overledene.

Dit ging gewoonlijk gepaard met veel misbaar, althans in de ogen van de Venetianen.
43
hyperpera voor iedereen die toestond dat zoiets in zijn huis plaatsvond.28
Hetzelfde verbod werd in 1467 door een kerkelijke instantie herhaald bij
besluit van de Synode die door de Latijnse aartsbisschop van Kreta Girolamo
Lando was bijeengeroepen (Xirouchakis 1933: 61-62)."
5.5 LITERATUURLIJST
Aan het eind van je werkstuk geef je een alfabetisch geordende lijst van alle boeken en
artikelen die je hebt gebruikt. Dit is je Bibliografie. Deze bibliografie ziet er als volgt
uit: hij bestaat uit twee kolommen. In de linkerkolom zet je de naam van de auteur29
van het boek of artikel + jaar(tal) van uitgave ervan; in de rechterkolom de volledige
titelbeschrijving van het desbetreffende boek, hoofdstuk of artikel. De titel van het boek
of het tijdschrift komt altijd cursief te staan, die van het artikel zet je tussen
aanhalingstekens. Het jaar van uitgave kun je in de tweede kolom eventueel weglaten.
Voorbeelden:
Alexiou 1969
. , , ' - ' .
(2 .).
Hemmerdinger-Iliadou 1967
D. Hemmerdinger-Iliadou, "La Crte sous la domination vnitienne et lors de la conqute turque

(1322-1684). Renseignements nouveaux ou peu
connus d'aprs les plerins et les voyageurs", Studi
veneziani 9, 535-62330.
Lazzarini 1963
Vittorio Lazzarini, Marino Faliero. Avanti il Dogado - La congiura. Appendici. Firenze.
28
Zie vooral Jegerlehner 1904: 466-67, en het door Ratti Vidulich 1965: 58, no. 161 gepubliceerde
document; vergelijk ook Koukoules 1940: 26.

29
Bij Griekse boeken en tijdschriften staat de naam van de auteur, zoals in noot 1 vermeld, vaak in de
genitivus. Wees consequent en schrijf in ieder geval in de linker kolom alle namen in de nominativus.
Controleer vooral de namen op -ou en die van vrouwelijke auteurs. Als je een werkstuk in het Nederlands
(of een andere westeuropese taal) schrijft, dien je in de tekst zelf en in je noten de auteursnaam en de titel
van het werk niet met Griekse letters te schrijven. Dit betekent niet dat je ze moet vertalen, maar dat je ze in
transcriptie dient te geven (voor de transcriptieregels zie Taalverwerving I, Grammaticaal Compendium). In
de rechterkolom van de literatuurlijst, waar je de gegevens van de titelpagina weergeeft, handhaaf je echter
wl het Grieks. Schrijf je je scriptie in het Grieks, dan is het niet gebruikelijk de buitenlandse namen te
transcriberen.
30
Omdat in de linkerkolom het jaar van uitgave al vermeld wordt, vinden veel onderzoekers het ook bij
tijdschriften en bundels overbodig dit in de tweede kolom te herhalen.
44
Politis 1984
Linos Politis, Geschichte der neugriechischen Literatur. Kln.
5.6 ALGEMEEN
Wees precies en consequent in verwijzing en beschrijving. Verwijs altijd naar de beste
editie. Dat is in de meeste gevallen de meest recente. Noem bij onveranderde herdrukken niet alleen het jaar van de herdruk, maar ook dat van de oorspronkelijke uitgave.
Het is het gemakkelijkst als je de bibliografische gegevens van boeken en artikelen (met de door jou gebruikte aanduiding van auteur + jaar of auteur + korte titel)
steeds op een apart fiche zet (of invoert in een soortgelijk systeem in de computer,
bijvoorbeeld het programma Endnote). Bij het schrijven van het werkstuk weet je dan
steeds of je het desbetreffende werk of artikel al gebruikt hebt en hoe je ernaar verwijst.
Bij het samenstellen van de bibliografie aan het eind van je werkstuk heb je de werken
dan ook direct in de juiste alfabetische volgorde.
Wees kritisch. Als je bijv. in je bron voor het leven van Cornelis Haga leest dat
hij in 1587 geboren is en in 1595 begon met zijn studie Rechten aan de Universiteit van
Leiden (de Groot 1978, 98-99), kijk dan of je deze gegevens op hun juistheid kunt controleren, of zet anders bij het tweede jaartal tussen haakjes ('sic!') ter aanduiding van het
feit dat je iemand van 8 jaar oud niet direct als student een universiteit ziet
binnenstappen (in het gegeven geval gaat het om een drukfout: '1587' had '1578' moeten
zijn).
Controleer vooral altijd de gegevens over geboorte- en/of sterfdatum van
Griekse letterkundigen en andere personen. Tot voor kort stond in het paspoort
uitsluitend het geboortejaar genoteerd. Men vierde alleen de naamdag. De verjaardag
hoefde dus niet onthouden te worden. Maar ook het geboortejaar was niet altijd (met
zekerheid) bekend. De vluchtelingen uit Klein-Azi en andere gebieden kwamen zonder
papieren in Griekenland aan. In de Tweede Wereldoorlog en Burgeroorlog is de
Burgerlijke Stand in grote gebieden van Griekenland vernietigd.
Als je uit een boek x dat je gebruikt ook een verwijzing naar of een passage uit
een ander werk y overneemt, controleer dan altijd even of die verwijzing wel klopt en of
er goed geciteerd is. Kun je dat boek y niet te pakken krijgen, vermeld dan dat je je voor
die passage baseert op boek x. Zo hoort het en bovendien voorkom je zo grote blunders.
45
6. DE TECHNISCHE VERZORGING VAN WERKSTUKKEN

De huidige tekstverwerkingsprogrammas maken het mogelijk teksten op een
professionele manier op te maken. De vele mogelijkheden brengen echter ook het risico
met zich mee dat de tekst er onrustig en onoverzichtelijk uit komt te zien. Bij het
schrijven van wetenschappelijke teksten is het belangrijk om aandacht te besteden aan
de vormgeving. Een goede vormgeving maakt de tekst overzichtelijker en zorgt ervoor
dat de inhoud beter overkomt bij de lezer. Het gaat er niet om dat je laat zien wat je
allemaal met je tekstverwerker kunt doen: de opmaak van de tekst moet de structuur van
de tekst verduidelijken. Eenduidigheid is hierbij een voorwaarde. Wetenschappelijke
teksten dienen daarnaast vrij van spelen stijlfouten te zijn. De praktijk leert echter dat
bepaalde problemen regelmatig terugkeren.
Vaak schiet de technische verzorging er door tijddruk bij in. Plan daarom vooraf
tijd in voor de opmaak van je werkstuk. Dit hoofdstuk bevat richtlijnen die een goede en
consequente vormgeving bewerkstelligen. Voor richtlijnen omtrent spelling en
taalgebruik, kun je het woordenboek raadplegen, alsmede: Renkema, J. Schrijfwijzer.
Vierde herziene druk. s-Gravenhage: Sdu, 2005. Zie ook: Tiggeler, E. Vraagbaak
Nederlands. Van spelling tot stijl: snel een helder antwoord op praktijkvragen over taal.
s-Gravenhage: Sdu, 2005.
6.1 ALGEMENE AANWIJZINGEN
Een werkstuk dient getypt te worden ingeleverd en bestaat uit verschillende onderdelen.
De titelpagina
Plaats altijd een aantal kenmerken op de eerste pagina (de titelpagina) van het werkstuk
of langere teksten, zodat de tekst gemakkelijk te identificeren is. Zorg ervoor dat deze
gegevens altijd duidelijk leesbaar voor op het werkstuk staan, ook als je een omslag of
een voorkant met afbeelding gebruikt. De titelpagina dient de volgende kenmerken te
bevatten:
46
titel
eventueel ondertitel
onderdeel (naam van de module en het onderdeel)
naam van de verantwoordelijke docent
opleiding
Universiteit van Amsterdam
datum van voltooiing
naam auteur
studentnummer, e-mailadres en telefoonnummer
Volgorde van de onderdelen

De volgorde van de onderdelen van een werkstuk is als volgt:
(Voorwoord)
Inhoudsopgave
Tekst (Inleiding en/of hoofdstukken, met als laatste hoofdstuk de conclusie)
(Notenlijst voor het geval je geen voetnoten gebruikt)
Literatuurlijst
(Bijlagen)
(Afbeeldingen)
(Afbeeldingenlijst)
Voorwoord
Een voorwoord of woord vooraf wordt in werkstukken meestal achterwege gelaten. De

belangrijkste functies van het voorwoord zijn het bedanken van mensen die hebben
bijgedragen aan de totstandkoming van de tekst en het in het algemeen aanduiden van
het doel en het beoogde lezerspubliek.
Inhoudsopgave
De inhoudsopgave geeft de opbouw van het verslag weer. Bij korte teksten kan ook de
inhoudsopgave achterwege worden gelaten. In de inhoudsopgave dienen de
hoofdstuktitels (kopjes) met de nummering tegen de linkermarge geplaatst te worden en
de paginanummering rechts, onder elkaar (met behulp van tabstops). Onderscheid
subkopjes (bijv. paragraaftitels) door in te springen en structureer de kopjes met een
consequente nummerindeling. Je kunt de Inleiding nummeren als Hoofdstuk 1, maar het
is ook mogelijk de Inleiding niet te nummeren en hierna met de hoofdstukindeling te
beginnen. Bijvoorbeeld:
Inleiding
1
1. De Middeleeuwen
2
1.1 Economische factoren
4
1.2 Sociale factoren
5
Notenlijst
Het verdient aanbeveling voetnoten in plaats van eindnoten te gebruiken. De lezer hoeft
dan niet te bladeren en er hoeft geen aparte notenlijst te worden opgenomen. Gebruik
zeker geen eindnoten en voetnoten door elkaar. Als je eindnoten gebruikt, komt de
notenlijst vr de literatuurlijst. In taalkundige publicaties worden noten doorgaans
vermeden.
47
Literatuurlijst
Een literatuurlijst is een alfabetisch geordende lijst van geraadpleegde literatuur die in
een schriftelijk werkstuk genoemd, aangehaald of geparafraseerd wordt. Deze lijst bevat
dus alleen titels waarnaar in de tekst wordt verwezen (via de noten). Deze literatuur
wordt zo precies mogelijk beschreven, zodat de lezer de literatuur terug kan vinden. De
literatuurlijst wordt aan het eind van de tekst, achter de lijst met noten geplaatst en moet
volgens een eenduidig systeem zijn opgebouwd (zie bibliografische conventies).
Bijlagen
Bijlagen in tekstvorm geven extra informatie die niet in de lopende tekst past, maar die
wel relevant is voor het onderzoek, zoals bijvoorbeeld een biografie. In de tekst moet
naar de bijlagen worden verwezen.
Afbeeldingen
Men kan op de titelpagina eventueel een afbeelding opnemen, maar voor afbeeldingen
en figuren in de tekst bestaan regels. Een afbeelding of figuur (tabel, grafiek) moet een
specifieke functie hebben: de tekst moet verduidelijkt worden door middel van de
afbeelding.
Een vuistregel is dat men in de tekst naar de afbeelding moet verwijzen. Grote
afbeeldingen en landkaarten kan men het beste in een bijlage opnemen. Zorg bij elke
afbeelding en tabel voor een nummer en een titel, zodat duidelijk is wat de afbeelding of
tabel behelst. In de tekst kan dan naar het nummer van de afbeelding worden verwezen.
Ook als er maar n afbeelding is opgenomen, wordt er genummerd. Grafieken en
tabellen moeten behalve een titel ook legenda bevatten, zodat ze onafhankelijk van de
tekst interpreteerbaar zijn.
Afbeeldingenlijst
Wanneer in een schriftelijk verslag gebruik wordt gemaakt van afbeeldingen of tabellen
moet ook hiervan de herkomst verantwoord worden. Deze dient achter in het werkstuk
te worden opgenomen volgens bepaalde richtlijnen (zie bibliografische conventies). De
nummers van de afbeeldingen komen overeen met de nummers in de afbeeldingenlijst.
Hierin staan gegevens over de afbeelding voor zover deze niet bij de afbeelding zelf
worden genoemd (naam maker, datum) en een verwijzing naar de bron waaruit de
afbeelding is overgenomen.
6.2 REDACTIONELE INDELING
Om de structuur van de tekst verder te verduidelijken en een onderscheid te maken
tussen delen van de tekst worden in de opmaak van de tekst een aantal hulpmiddelen
gebruikt.
48
Hoofdstukken, paragrafen en subparagrafen

Een omvangrijke tekst wordt ingedeeld in hoofdstukken en paragrafen. Kortere teksten
worden vaak alleen ingedeeld in paragrafen. Paragrafen mogen sub- en bij langere
teksten ook subsubparagrafen bevatten. Een verdere onderverdeling (2.3.1.3) komt de
overzichtelijkheid van de tekst niet ten goede. Hoofdstukken, paragrafen, sub- en
subsubparagrafen worden genummerd en moeten van een titel (kopje) zijn voorzien.
Kopjes
Maak kopjes vet of onderstreep ze en hanteer daarbij een consistent systeem, waarbij
het onderscheid tussen hoofdstuktitels (belangrijk, bv. vet en in kapitalen) en
paragraaftitels (minder belangrijk, bv. alleen vet) duidelijk is. Maak dit onderscheid
eveneens met behulp van (een of meer) witregels. Zet nooit een punt of dubbele punt
achter een kopje. Zet ook geen punt tussen het laatste cijfer van het kopje en de titel.
Het is niet altijd nodig elk nieuw hoofdstuk op een nieuwe pagina te beginnen. Laat in
dat geval boven het kopje van een nieuw hoofdstuk altijd meer regels wit, zodat
duidelijk is dat er een nieuw deel begint. Bij langere teksten wordt een nieuw hoofdstuk
vaak wel op een nieuwe pagina gezet. Maak hierin zelf een keuze, maar wees
consequent in de toepassing.
Het weergeven van alineas
Alineas worden gevormd door meerdere zinnen die inhoudelijk bij elkaar horen. Sluit
een alinea af door een harde return en gebruik een tab aan het begin van de nieuwe
regels van de volgende alinea. Laat tussen de nieuwe en de vorige alinea geen regel wit,
maar juist wel n witregel tussen grotere gehelen alineas. Spring niet in na een
witregel, bij de eerste alinea op een pagina of bij de eerste alinea na een kopje.
Voorbeelden en citaten
Wanneer een voorbeeld of een citaat kort is, moet dit - tussen enkele aanhalingstekens
geplaatst - in de lopende tekst opgenomen worden. Langere voorbeelden of citaten
dienen visueel te worden onderscheiden van de rest van de tekst. Spring hiertoe een
tabstop in en gebruik een enkele regelafstand. Laat boven en onder het ingesprongen
citaat n regel wit.
Bij een dergelijk ingesprongen tekstblok hoeft het citaat niet tussen aanhalingstekens te
staan:
In Nederland wordt deze richting in de architectuur gewoonlijk aangeduid met de term
Delftse School, omdat zij op de afdeling bouwkunde van de TH in Delft tot
ontwikkeling komt onder leiding van prof. ir. M.J. Granpr Molire. Deze architect
krijgt bekendheid door zijn ontwerp van het tuindorp Vreewijk in Rotterdam.
49
Schrijf- of spelfouten in een citaat worden meestal omwille van de authenticiteit niet
gecorrigeerd en - indien verwarring over de juiste weergave kan ontstaan aangeduid
met [sic] erachter. Indien de fouten wel gecorrigeerd zijn, of de spelling is bijvoorbeeld
gemoderniseerd, dan kan dit in een aparte noot bij de eerstvolgende gelegenheid worden
vermeld.
Afhankelijk van de aard en het belang van het citaat kan een nietNederlandstalig citaat in het Nederlands worden vertaald. In dat geval dient ook de
vertaler of vertaling te worden verantwoord. Citaten in een van de drie moderne talen
(Frans, Duits en Engels) kunnen in het algemeen onvertaald worden weergegeven. De
keuze is tussen de oorspronkelijke taal of de eigen taal, niet de taal waarin het citaat
toevallig is aangetroffen.
Door veelvuldig citeren wordt de eenheid van stijl in een betoog te vaak
onderbroken, wat de leesbaarheid niet ten goede komt. Vermijd het veelvuldig gebruik
van andermans teksten. Gebruik citaat en parafrase slechts indien ze nodig zijn voor het
betoog of om de tekst te verlevendigen. Citeer en parafraseer zoveel mogelijk (naar) de
oorspronkelijke tekst. Voor de verwijzing naar de bronnen, zie de Bibliografische
Conventies.
6.3 TYPOGRAFISCHE INDELING

Het lettertype
Hoewel de huidige tekstverwerkingsprogrammas vaak ongekende mogelijkheden
hebben op het gebied van lettertypes, is het beter je in je tekst te beperken tot n
lettertype. Lettertypes zijn te verdelen in schreefloze letters en letters met een schreef.
De schreefloze letters zoals Arial hebben geen zijstreepjes. Schreefloze letters ogen
modern maar zijn bij het gebruik in lopende tekst minder duidelijk dan letters met
schreef. Lettertypes met schreef zoals Courier en Times New Roman worden beter
herkend. Gebruik dus bij voorkeur een letter met schreef. Voor de titelpagina kan
eventueel gebruik worden gemaakt van een schreefloze letter. Kies een 11- of 12- punts
letter. Velen vinden de 10-punts letter te klein.
Regelafstand
Gebruik altijd een regelafstand van 1,5. [Microsoft Word, Opmaak, Alinea,
Regelafstand: anderhalf]. Laat een regel wit voor de eerste regel van de tekst.
Marges
Houd links en rechts een brede marge aan van ongeveer drie centimeter. [Microsoft
Word: Bestand, Pagina-instelling, Marges]. De tekst dient links te worden uitgelijnd.
50
Als wordt uitgevuld, moet om gaten in de regels te voorkomen, automatisch afbreken

worden aangezet. [Microsoft Word: Extra, Taal, Woordafbreking].
Paginanummering
Zet het paginanummer bovenaan of onderaan in het midden of aan de buitenkant van het
blad. Plaats het niet tussen koppeltekens en zet er geen punt achter.
In een korte tekst worden de paginas doorlopend genummerd met Arabische
(1, 2, 3, ...) cijfers. Op de eerste pagina (de pagina met de kop, meestal de inleiding)
wordt het cijfer 1 niet vermeld. De aanduiding van de paginanummers begint dus pas
op de tweede pagina, die het cijfer 2 krijgt.
In langere teksten en in werkstukken wordt de titelpagina niet genummerd en
begint de nummering bij of na de inleiding. Eventueel voorwerk (bijvoorbeeld een
woord vooraf) kan doorlopend worden genummerd met kleine Romeinse cijfers: ii, iii,
iv, v, vi. Dat is echter niet noodzakelijk [Microsoft Word, Invoegen, Paginanummers]
Kop- of voetteksten
Je kunt kop- of voetteksten gebruiken. Al ligt dat voor langere teksten meer voor de
hand dan voor een kort werkstuk. Zorg ervoor dat de kop- of voettekst duidelijk
onderscheiden is van de tekst.
Vet, onderstreping en cursivering
Gebruik vet en eventueel onderstreping voor kopjes.
Gebruik cursief voor:
titels van boeken, tijdschriften, kranten en kunstwerken. Namen van

kunstenaarsvereniging, gebouwen en dergelijke niet cursiveren. Het tijdschrift
De Stijl dus wel gecursiveerd, maar De Stijl als stroming niet. Titels van
kunstwerken, gebouwen en namen van verenigingen met een kapitaal beginnen.
woorden die extra nadruk moeten krijgen (maar doe dit niet te vaak);
woorden in een citaat die in de bron cursief gedrukt zijn;
woorden in een andere taal (raison dtre).
woorden in een zelfnoemfunctie (het woord maakbaarheid is uit de tijd geraakt)
Spaties
Elk leesteken wordt gevolgd door een spatie. Voor het leesteken, dus na het woord waar
het leesteken achter komt, wordt geen spatie getypt. Typ geen spatie:
na een punt in een afkorting (t.a.v.);
na een punt tussen iemands voorletters (F.W.P.L. Dirksen);
na een apostrof (s-Gravenhage);
tussen twee leestekens (Ik heb hard gelopen, zei hij.);
51
Typ wl een spatie voor en na een gedachtestreep wordt gebruikt (Bijvoorbeeld: Het
tempo waarin het financieringstekort overigens geheel volgens afspraak wordt
teruggedrongen, geeft geen aanleiding tot optimisme.).
Leestekens bij aanhalingen en citaten
Leestekens worden bij de weergave van aanhalingen en citaten als volgt geplaatst:
Zet een kort citaat in de lopende tekst tussen enkele aanhalingstekens:
Hij zei: Ik reed precies vijftig kilometer per uur.
Zet citaten binnen citaten tussen dubbele aanhalingstekens:

Hij zei: Mijn vrouw vroeg: Wat ga je nu doen?
Zet een komma na een citaat na het afsluitende aanhalingsteken:

Ik ga in beroep tegen het vonnis, antwoordde hij.
Gebruik geen komma als het citaat met een vraag- of een uitroepteken eindigt:
Zou je dat nu wel doen? vroeg zij.
Geef weglatingen uit een citaat aan door drie punten tussen vierkante haken:
In een leesverslag wordt [...] verslag gedaan van de in een tekst of in meerdere teksten
aangetroffen [...] informatie.
Zet eigen opmerkingen in een citaat tussen vierkante haken. Voeg aan zulke
opmerkingen je initialen toe:
Het leesverslag [in de zojuist vermelde betekenis, BG] dient vaak ter inleiding van een
discussie over een bepaald probleem.
Wanneer een zin eindigt met een citaat dat eindigt met een punt, wordt een punt
na het aanhalingsteken geplaatst:
Hij zei: Ik reed precies vijftig kilometer per uur.
Afkortingen
Afkortingen worden als volgt weergegeven:
Tussen de afgekorte delen van een afkorting wordt een punt geplaatst, dus:
a.u.b., m.a.w. Probeer overigens zo min mogelijk afkortingen te gebruiken.
Schrijf gewone woorden als in plaats van, namelijk, bijvoorbeeld, ten aanzien
van, et cetera voluit.
Afgekorte namen van instanties, instellingen, bedrijven en partijen worden met

hoofdletters zonder punt geschreven. Dus: EEG, ANWB, NS, NOVIB, VVD.
Wanneer een naam van een minder bekende instelling of bedrijf regelmatig in de
tekst voorkomt, kan deze ook afgekort worden.
Raadpleeg voor de juiste schrijfwijze (hoofdletters of niet, wel of geen punten) van alle
afkortingen (maten, gewichten en organisaties) het woordenboek.
52
Wanneer de laatste letter van het woord ook in de afkorting als zodanig functioneert,
wordt er geen punt gebruikt. Dus: nr, maar wel: mevr. Om het extra lastig te maken
geldt deze regel niet voor maten en titels, dus: mm, cm en: drs., ing. et cetera.
Literatuurlijst:
Renkema, J. Schrijfwijzer. Vierde herziene druk. s-Gravenhage: Sdu, 2005.
53
7. PRESENTATIEVAARDIGHEDEN
INLEIDING
Van academici wordt steeds vaker verwacht dat ze in staat zijn om voor een publiek een
presentatie te houden. Ze moeten bijvoorbeeld een lezing kunnen geven op een congres
of een symposium. Of ze moeten hun onderzoeksresultaten kunnen presenteren aan
vakgenoten. Maar ook van afgestudeerden die niet in de wetenschap maar in het
bedrijfsleven werkzaam zullen zijn, verwacht men vroeg of laat dat ze een presentatie
geven of een publiek toespreken.
Een presentatie heeft als belangrijkste doel om een boodschap over te brengen
op de luisteraars. De spreker moet daarom zijn boodschap op zon manier overbrengen
dat de luisteraars die boodschap begrijpen en aanvaarden. De begrijpelijkheid van de
boodschap is afhankelijk van de opbouw van de presentatie, de samenhang en de
formulering. De aanvaardbaarheid is afhankelijk van de gekozen stijl en de argumenten
die worden aangevoerd. Wie een publiek gaat toespreken dient voor ogen te houden dat
een gemiddelde luisteraar slechts ongeveer 10% onthoudt van wat er verteld wordt. Een
presentatie leent zich daarom beter voor het uitzetten van grote lijnen dan om
gedetailleerde informatie over te brengen.
Tijdens dit onderdeel oefenen studenten in het geven van presentaties voor een
publiek. Alle onderwerpen die bij het presenteren van een verhaal van belang zijn,
komen in de syllabus aan bod. Allereerst wordt aandacht besteed aan de voorbereiding
op een presentatie. Dan komen de zaken aan bod die de presentatie zelf benvloeden,
zoals houding en stemgebruik. Vervolgens worden tips gegeven voor het gebruik van
audiovisuele hulpmiddelen. Tot slot worden tips gegeven om na een presentatie vragen
te beantwoorden. Er is een lijst opgenomen met literatuur over mondeling presenteren.
Aansluitend tref je nog een checklist aan voor de voorbereiding van de presentatie en
een voorbeeld van een spreekschema.
7.1 HET VOORBEREIDEN VAN EEN PRESENTATIE

Om een effectieve voordracht te kunnen houden, is de voorbereiding van essentieel
belang. De voorbereiding van een presentatie bestaat uit het kiezen van een onderwerp,
het bepalen van het doel, het structureren van de tekst en het afstemmen op een publiek
van luisteraars. Verder bestaat de voorbereiding uit een aantal praktische zaken, zoals
het maken van een spreekschema, het oefenen en timen van de voordracht en het
verkennen van de locatie. In dit hoofdstuk zullen de aspecten van de voorbereiding van
een presentatie aan bod komen.
54
Een onderwerp kiezen

Wie ergens een voordracht moet houden, weet vaak al waarover het moet gaan. Een
spreker wordt immers meestal uitgenodigd met een bepaalde reden: een onderzoek
presenteren, een lezing over een thema houden, specifieke ervaringen overbrengen.
Zelden komt het voor dat een spreker helemaal vrij is in de keuze voor een onderwerp.
Als je helemaal vrij bent in de keuze voor een onderwerp, is het aan te raden om
een onderwerp te kiezen dat je interesse heeft. Als je een onderwerp interessant vindt,
kun je dat makkelijker op boeiende en enthousiaste manier overbrengen. Ook is de
voorbereiding dan makkelijker: je hebt al enige basiskennis waarop je kunt steunen.
Stem de keuze van het onderwerp ook af op de interesse van het publiek. Luisteraars
komen met een bepaalde reden naar een presentatie luisteren: ze zijn nieuwsgierig naar
een onderwerp of ze willen juist op de hoogte blijven van recente ontwikkelingen.
Neem de voorkennis van de luisteraars als uitgangspunt en probeer je te verdiepen in
wat zij graag van jou zouden willen vernemen.
Niemand gaat naar een lezing om daar reeds bekende zaken te vernemen.
Daarom moet een presentatie niet alleen aansluiten op voorkennis van de luisteraars,
een presentatie moet hun ook iets nieuws kunnen bieden: nieuwe informatie, een nieuwe
invalshoek, nieuwe methoden. Probeer wel een juiste verhouding te vinden tussen al
bekende en nieuwe informatie: een presentatie met te veel bekende informatie is al
gauw saai en een presentatie met te veel nieuwe informatie niet te volgen.
Samenvattend:
kies een onderwerp dat je interesse heeft
stem af op de interesses van het publiek
sluit aan op de voorkennis van het publiek
zorg voor nieuwswaarde
Het doel bepalen

Nu het onderwerp van de presentatie bekend is, moet het doel vastgesteld worden. Het
doel van de presentatie is niet hetzelfde als het onderwerp. Wie bijvoorbeeld een
presentatie houdt met als onderwerp studieverenigingen, kan verschillende doelen
nastreven. Zo kan hij voor aankomende studenten een overzicht geven van bestaande
studieverenigingen en hun specifieke eigenschappen. De spreker heeft dan tot doel de
luisteraars te informeren over studieverenigingen en belangenorganisaties. Maar ook
kan hij een bepaalde conclusie verdedigen tegenover een publiek. Hij kan bijvoorbeeld
betogen dat het zinvol is om lid te worden van een studievereniging. De spreker heeft
dan tot doel de luisteraars te overtuigen van een stelling of conclusie.
Zoals uit het bovenstaande blijkt, is het doel van de presentatie dus niet gelijk aan het
onderwerp. Ook de invalshoek kan verschillen: je kunt betogen dat het je studie ten
55
goede komt om lid te worden van een vereniging, maar ook juist dat het je studie niet
ten goede komt. Het is kortom van essentieel belang van tevoren vast te stellen welke
boodschap overgebracht gaat worden en met welk doel: informeren of overtuigen.
Houd rekening met de beschikbare tijd bij het vaststellen van onderwerp en doel
van de presentatie. Het is bijvoorbeeld niet mogelijk om in tien minuten een overzicht te
geven van de Westerse kunstgeschiedenis van de afgelopen 2000 jaar. Zorg ervoor dat
onderwerp en doel passen bij de beschikbare tijd, zodat de presentatie niet te globaal en
daardoor te vaag wordt.
Samenvattend:
stel het doel van je presentatie vast: informeren of overtuigen
kies een invalshoek
kies onderwerp en doel passend bij de beschikbare tijd
De tekst structureren
Als je wilt dat luisteraars jouw voordracht goed kunnen volgen, moet je ervoor zorgen
dat de presentatie goed gestructureerd is. Een goed gestructureerde voordracht is voor
luisteraars namelijk veel beter te volgen dan een presentatie waarin geen logische lijn te
vinden is. Wanneer luisteraars de logische lijn goed kunnen volgen, begrijpen ze de
inhoud beter en komt ze de boodschap aan die de spreker wil overbrengen. Bij slecht
gestructureerde presentaties dwalen luisteraars vaak af met hun gedachten.
Een goed gestructureerde presentatie bevat uitsluitend informatie die relevant is
voor het doel van de presentatie. Irrelevante informatie leidt de aandacht van de
luisteraars af: ze gaan zich afvragen waarom de spreker deze informatie verstrekt. Aan
de andere kant mogen relevante onderdelen niet ontbreken. Als een luisteraar
noodzakelijke informatie moet ontberen, zal de inhoud van de presentatie hem deels
ontgaan.
7.2 DE OPBOUW
Een presentatie heeft altijd de logische lijn: inleiding - kern - slot. Elk onderdeel kent
specifieke eisen die hieronder in aparte paragrafen besproken zullen worden.
De inleiding
De inleiding van een presentatie heeft verschillende functies: in de inleiding moet de
aandacht van het publiek worden getrokken en moeten de luisteraars op de hoogte
worden gebracht van onderwerp, doel en aanpak van de voordracht. Daarnaast kunnen
luisteraars tijdens de inleiding wennen aan de spreker en vormen ze zich een beeld van
het verdere verloop; ze bepalen grotendeels of ze de spreker sympathiek vinden of niet
en of ze de voordracht geboeid gaan beluisteren of niet. Met andere woorden: tijdens de
56
inleiding worden veel zaken vastgelegd die bepalend zijn voor het slagen van de
presentatie.
Een spreker heeft invloed op het beeld dat luisteraars zich van hem en de
toespraak vormen. In de inleiding horen de volgende elementen thuis:
1. groet het publiek
2. stel jezelf voor (als dat niet door iemand anders is gedaan)
3. trek de aandacht van het publiek met een pakkende opening
4. introduceer het onderwerp en het doel van de presentatie
5. kondig de aanpak en lengte van de presentatie aan
Deze volgorde hoeft niet per se aangehouden te worden: wie bijvoorbeeld eerst met een
pakkende opening wil komen voordat hij zichzelf voorstelt, kan 2. en 3. omdraaien. Er
hoeft ook geen herkenbare scheiding aangebracht te worden tussen de onderdelen. Wie
bijvoorbeeld zegt: De komende tien minuten wil ik benutten om u over te halen om
geheelonthouder te worden, heeft onderwerp, doel en lengte van de presentatie in n
zin aangekondigd. Een spreker kan dus variren in de volgorde.
Een spreker kan op verschillende manieren de aandacht van de luisteraars trekken.
Hieronder volgen enkele voorbeelden.
De retorische vraag:
Wat zou u ervan vinden als uw naam in de krant komt?
De spreker geeft een verrassende wending aan de voordracht: eerst lijkt het
aantrekkelijk om je naam in de krant te krijgen. Echter, de voordracht gaat over het
gebruik van veiligheidsgordels in de auto: zonder gordels is de kans groter dat je een
auto-ongeluk niet overleeft en dat je naam dus in de krant verschijnt, bij de
rouwadvertenties wel te verstaan.
Een andere opening is de anekdote:
Ik zat laatst in de trein naast een mevrouw die schijnbaar zeer geboeid zat te lezen in De
vriendschap van Connie Palmen. Ik vroeg me juist af ...
Een onderhoudende of verrassende anekdote heeft altijd de aandacht van de luisteraars.

Let er wel op dat de anekdote relevant is voor het onderwerp en dat het verband tussen
anekdote en de rest van de presentatie niet vergezocht is. Dat kan namelijk juist
averechts werken.
Een spreker kan ook de belangstelling wekken door de luisteraars bij het onderwerp te
betrekken:
Binnen 48 uur zal een van de aanwezigen in de zaal het slachtoffer zijn van een
misdrijf.
57
of door het onderwerp te betrekken op een persoonlijke ervaring:

Als student heb ik niet veel geld te besteden. Ik leef van een basisbeurs en moet
regelmatig aan het einde van de maand de keuze maken of ik liever een studieboek
aanschaf of de rest van de maand nog vlees en fruit kan eten. Toch ga ik nu 25,storten op rekening van de kankerstichting. Een vriend van mij heeft pas geleden
namelijk te horen gekregen dat hij botkanker heeft. Daardoor ben ik gaan beseffen wat
het betekent om kanker te hebben. De kankerstichting kan veel goeds doen met ons
geld. In het komende halfuur zal ik u vertellen welke onderzoeken worden
gesubsidieerd door de kankerstichting.
Tot slot kan de spreker zijn publiek ook schokken of provoceren:

Vandaag is er om 13.00 uur een man vergast. Het duurde 21 minuten en 6 seconden
voordat hij helemaal dood was. Hij kreeg de doodstraf acht jaar geleden, omdat hij werd
veroordeeld voor een misdrijf dat hij niet had gepleegd. Hij is onschuldig om het leven
gebracht, hij is vermoord.
Er zijn natuurlijk nog talloze manieren om de aandacht van het publiek te trekken. De
opening moet in elk geval passen bij het onderwerp en niet een te ver verwijderd
verband leggen. Begin niet met een sheet of een dia. De aandacht van de luisteraars is in
het begin van de presentatie gericht op de spreker: die heeft iets te vertellen. Vermijd
ook liever de clichs, zoals het citaat (Hamlet zei het al: To be or not to be, thats the
question), de oudheid (De Grieken/Romeinen wisten het al ...), het huidige bestaan (De
wereld wordt steeds sneller/complexer/et cetera.) of de anekdote over hoe de spreker
hier verzeild raakte (Toen ik werd uitgenodigd om hier te komen spreken, dacht ik...).
Zulke openingen worden zo vaak gebruikt dat ze nauwelijks aandacht trekken, maar
eerder verveling opwekken.
De kern
In de kern wordt het onderwerp uitgewerkt dat in de inleiding is aangekondigd. Doel
van een presentatie is dat luisteraars begrijpen en onthouden wat de spreker vertelt.
Daarom is het van belang dat de kern goed gestructureerd is: de informatie kan dan
beter worden opgenomen en onthouden. De opbouw van de kern moet voldoen aan twee
eisen:
eenvoud
overzichtelijkheid
De kern voldoet aan de eis van eenvoud als het onderwerp wordt opgedeeld in een
aantal kernpunten. De informatie wordt opgedeeld in een aantal kleinere
deelonderwerpen. Let erop dat je de presentatie niet versnippert tot talloze details. Hoe
minder kernpunten een presentatie heeft, hoe beter de informatie overkomt. Elk
58
kernpunt moet zo eenvoudig mogelijk worden gehouden en in elk geval worden

gellustreerd met voorbeelden.
De kern moet ook overzichtelijk zijn voor de luisteraars. Deze eis houdt in dat
de kernpunten in een logische volgorde worden gepresenteerd. Overzichtelijkheid hangt
ook af van het doel van de presentatie. Wie luisteraars wil informeren over een bepaald
onderwerp kiest een indeling die het meest geschikt is voor het onderwerp. Een
presentatie over het ontstaan van de Renaissance kan bijvoorbeeld geografisch worden
ingedeeld: de ontwikkelingen worden dan per land beschreven. Maar ook zou de
spreker voor een thematische indeling kunnen kiezen per kunstvorm: literatuur, muziek,
beeldende kunst. Een chronologische ordening is eveneens denkbaar: de spreker zet
uiteen hoe de Renaissance zich ontwikkelde per tijdvak. Kortom, het is afhankelijk van
het onderwerp en de invalshoek hoe een informatieve presentatie wordt ingedeeld.
Voor een presentatie die tot doel heeft de luisteraars te overtuigen van een
bepaalde visie of een standpunt, is het van belang dat de argumenten overzichtelijk
worden gepresenteerd. Luisteraars zullen niet gauw overtuigd raken door een reeks
argumenten die onderling geen enkele samenhang vertonen en waarvan niet duidelijk is
op welke manier ze het standpunt onderbouwen. Argumenten zijn effectiever wanneer
ze in een logische volgorde en met een duidelijke samenhang op de luisteraar worden
overgebracht.
De structuur van de presentatie wordt voor de luisteraar nog duidelijker wanneer
de spreker expliciet aangeeft dat hij overgaat op een nieuw kernpunt van de voordracht.
De spreker moet dus niet alleen in de inleiding aankondigen hoe de presentatie is
opgebouwd, maar dit ook steeds herhalen tijdens de presentatie:
Hiervoor heb ik uiteengezet hoe eenvoudig iemand besmet kan raken met het AIDSvirus. Nu wil ik meer vertellen over hoe de eerste symptomen zich openbaren.
Luisteraars onthouden de informatie veel beter wanneer de hoofdpunten worden

gellustreerd met voorbeelden en concretiseringen. Zo kunnen luisteraars zich een beeld
vormen van het onderwerp. Ga bij het verzinnen van voorbeelden altijd uit van het
menselijk voorstellingsvermogen. De uitspraak Het is belangrijk dat we de auto zo veel
mogelijk laten staan is te abstract om echt te gaan leven bij het publiek. Het publiek
gelooft wel dat het belangrijk is, maar de volgende uitspraak spreekt meer tot de
verbeelding: Als wij niet het autogebruik tot de helft terugdringen voor het jaar 2000,
dan is de atmosfeer binnen 25 jaar zodanig vervuild dat wij niet meer zonder
zuurstofmasker de straat op kunnen.
Wie statistieken of cijfermatige gegevens moet presenteren, doet er zeker goed aan
de getallen te concretiseren. Getallen blijven vaak niet in het geheugen hangen. De
uitspraak Een topsporter eet dagelijks 4000 tot 5000 calorien is minder concreet dan:
59
Een topsporter eet dagelijks 4000 tot 5000 calorien. Dat komt overeen met tien
boterhammen met kaas, drie glazen melk, drie bananen, twee appels, drie borden spaghetti
met saus, twee patat-met en drie repen chocolade.
De luisteraar kan nu op basis van eigen ervaring inschatten of 4000 tot 5000 calorien
veel is of niet.
Het slot
Een spreker mag het slot van zijn presentatie niet afraffelen. Afsluiten met een
opmerking als: Dat was het, of Ik zie dat ik geen tijd meer heb, dus ik zal het hier
maar bij laten is niet alleen fantasieloos, de spreker laat zo ook een kans liggen om zijn
presentatie kracht bij te zetten. In de afsluiting moet de spreker in elk geval het doel en
de kernboodschap van de presentatie herhalen, en een kort overzicht geven van de
kernpunten. De luisteraars onthouden zo beter waar de presentatie over ging, en welke
informatie van belang was.
Vaak doen sprekers ook een appl op de luisteraars. Dat is het geval bij
overtuigende presentaties. Wie een duidelijk appl doet op de luisteraars brengt daarmee
nogmaals de kern over:
Als je dus stage wil lopen in buitenland, denk dan aan mijn betoog en zorg ervoor dat je
de ambassade en andere belangrijke instanties weet te vinden.
Zoals bij de inleiding werd aangeraden om te beginnen met een aandachtstrekker, is

het ook aan te bevelen om te eindigen met een pakkend slot. Een pakkend slot zet de
boodschap nog eens kracht bij, en zorgt ervoor dat de presentatie een evenwichtig
geheel vormt. Er zijn verschillende manieren om een presentatie af te sluiten. Hierboven
is al het appl genoemd. De spreker kan ook eindigen met een vraag aan het publiek:
Wilt u nu nog steeds graag uw naam in de krant zien?
De technieken voor een pakkende opening gelden eveneens voor het afsluiten van de
presentatie. Deze paragraaf wordt afgesloten met nog een voorbeeld van een pakkend
slot, uitgesproken door Nelson Mandela bij zijn vrijlating van Robbeneiland:
Tot slot wil ik terugkomen op mijn eigen woorden tijdens het verhoor bij mijn arrestatie
in 1964. Ze gelden vandaag nog evenzeer als toen:
Ik heb gevochten tegen blanke overheersing, en ik heb gevochten tegen zwarte
overheersing. Ik heb het ideaal gekoesterd van een democratische en vrije
samenleving waarin iedereen in harmonie en met gelijke kansen samenleeft. Dat
is een ideaal waarvoor ik leef en dat ik hoop te bereiken. Maar als het nodig is, is
het ook een ideaal waarvoor ik bereid ben te sterven.
60
7.3 PRAKTISCHE VOORBEREIDING

Een spreekschema maken
Op congressen en symposia zijn er dikwijls sprekers die hun hele presentatie voorlezen.
Vaak gebeurt dat omdat de spreker nerveus is, bang om de lijn van het verhaal kwijt te
raken of om delen weg te laten die van belang zijn. Maar het gebeurt ook uit gewoonte
of uit luiheid: uit het hoofd spreken vergt meer voorbereiding.
Om een boodschap op het publiek te laten overkomen, is het van belang dat een
spreker op natuurlijke wijze spreekt en oogcontact met het publiek kan maken.
Natuurlijk hoeft iemand niet de hele presentatie uit het hoofd te leren om dit te bereiken.
Het is het beste om gebruik te maken van een spreekschema. Een spreekschema is een
schematische weergave van de presentatie. In een spreekschema worden de volgende
elementen opgenomen:
de inleiding, deels of helemaal uitgeschreven
de kern met de kernpunten, aangeduid met steekwoorden
de overgangen tussen de verschillende kernpunten
details die moeilijk zijn te onthouden, zoals cijfers en citaten
aanwijzingen voor het gebruik van hulpmiddelen, zoals sheets
de afsluiting, aangeduid met steekwoorden of deels uitgeschreven
Let erop dat uitgeschreven delen in spreektaal zijn opgenomen; gebruik dus geen lange,
ingewikkelde zinnen of abstracte termen die niet toegelicht worden. Zorg er ook voor
dat het spreekschema in een grote letter is geschreven of uitgeprint. Als de letters te
klein zijn, loopt de spreker het risico toch te veel naar het blaadje te turen. De
aantekeningen moeten goed leesbaar zijn, zodat de spreker slechts een korte blik erop
hoeft te werpen.
Een spreekschema kan op n of twee vellen A4 uitgeschreven worden, zodat
het op een katheder of tafel gelegd kan worden. Sommige sprekers maken een
spreekschema op losse kaartjes, die ze tijdens het spreken gemakkelijk in de hand
kunnen houden. Er bestaat geen voorkeur voor een van beide. Een spreker kan zelf
kiezen voor een systeem waar hij zich het prettigst bij voelt. Aan het eind van dit
hoofdstuk is een voorbeeld van een spreekschema opgenomen.
De presentatie oefenen
Het is zeer nuttig om de presentatie eerst een paar maal te oefenen, omdat je zo een
aantal zaken kunt nagaan voordat je voor een publiek gaat spreken. Ten eerste kun je
nagaan of de tekst goed is uit te spreken: struikel je niet over woorden (deontische
praxiologie) of zinnen (In die tijd poetste de koetsier de postkoets zelf)? Ten tweede
kun je nagaan of je alle informatie hebt om een vloeiend verhaal te vertellen: ontbreekt
61
er geen belangrijke informatie, gaan de overgangen tussen inleiding, kern en slot soepel,
en tussen de kernpunten, ga je makkelijk met de hulpmiddelen om? Tot slot kun je bij
het oefenen nagaan of je de tijd vult, of dat je te kort of juist te lang aan het woord zult
zijn.
De presentatie is grondig voorbereid als de volgende fasen zijn doorlopen:
korte doorloop zonder publiek
bijstellen van het spreekschema
volledige doorloop met iemand als publiek
Tijdens de korte doorloop zonder publiek oefen je door de presentatie voor jezelf
hardop uit te spreken. Ga na of de voordracht compleet is en of het verhaal enigszins
vloeiend verteld kan worden. Neem de tijd op. Bedenk wel dat sprekers voor een
publiek vaak sneller praten door de spanning. Oefen daarom ook in rustig spreken,
normaal doorademen tijdens het spreken en pauzes inlassen.
Op basis van de ervaringen uit de eerste fase kan het spreekschema bijgesteld
worden als dat nodig is gebleken. Kijk ook nog eens kritisch naar de opening (is die
pakkend en passend?), de voorbeelden (ondersteunen die de kernpunten?) en het slot
(komt de boodschap duidelijk over? Is de afsluiting pakkend?).
Vraag bij de volledige doorloop of iemand bereid is kritisch naar het verhaal te
luisteren. Oefen de presentatie volledig, dus ook met de hulpmiddelen. Natuurlijk
hebben de meeste mensen thuis geen overhead- of diaprojector, maar probeer de situatie
zo goed mogelijk na te bootsen. Neem de tijd op. Eventueel kun je jezelf opnemen op
cassette- of videorecorder.
De locatie verkennen
Probeer vooraf de locatie te verkennen. Het is prettig om alvast een beeld te hebben van
de zaal, omdat dat ook een deel van de zenuwen kan wegnemen. Bovendien kun je zo
nagaan of er apparatuur aanwezig is, of dat er apparatuur besteld moet worden. Je kunt
kijken hoe groot de zaal is waar je gaat spreken, en vaststellen of het nodig is om een
microfoon te gebruiken.
Wie in het buitenland gaat spreken doet er goed aan om vanuit Nederland al te
informeren welke faciliteiten er in het gastland aanwezig zijn. Zo is het in veel
Afrikaanse landen niet mogelijk om te kopiren en zijn er geen overheadprojectors
aanwezig. Het is in zon geval beter om hier alvast de hand-outs te kopiren en te
besluiten het gebruik van sheets achterwege te laten. Wie zich vooraf goed laat
informeren, komt niet voor verrassingen te staan.
62
7.4 HET HOUDEN VAN EEN PRESENTATIE

In het vorige hoofdstuk is aandacht besteed aan de voorbereiding van een presentatie.
Maar het slagen van een presentatie is niet alleen afhankelijk van een goede
voorbereiding, hoewel die zeker niet achterwege mag blijven. Ook de manier waarop de
spreker zijn verhaal brengt, is van invloed op het succes van de presentatie. In dit
hoofdstuk komen de verschillende aspecten aan bod die een rol spelen bij de
presentatie: het omgaan met zenuwen, de houding, het stemgebruik en het maken van
contact met het publiek.
Omgaan met zenuwen
De meeste mensen hebben last van zenuwen wanneer ze een publiek moeten
toespreken. Ze krijgen last van natte handen, een onbestemd gevoel in de buik, of ze
gaan trillen. Zelfs ervaren sprekers zijn nog regelmatig nerveus vlak voordat ze op gaan
treden, en vinden het zelfs een slecht voorteken wanneer ze niet een lichte spanning
voelen. Een zekere mate van nervositeit hoort dus bij het spreken in het openbaar.
Zenuwen hebben niet altijd een slechte uitwerking. Ze helpen je op cruciale
momenten beter te presteren en ze zorgen ervoor dat je je beter concentreert op de
prestatie. Vervelend is het wanneer de zenuwen zo hoog gaan opspelen dat ze je
verlammen: je komt niet meer uit je woorden of krijgt zelfs een black-out. Er zijn
manieren om de zenuwen de baas te blijven.
In deze paragraaf volgen enkele tips om met nervositeit om te gaan:
Zorg voor een goede voorbereiding

Of de presentatie een succes wordt, hangt niet af van het toeval of een goede
bui. Als je je toespraak goed voorbereidt, dan heb je de situatie beter onder
controle. Zorg er daarom voor dat je goed nagedacht hebt over wat je gaat
vertellen en in welke volgorde, maak een duidelijk spreekschema, oefen zo veel
mogelijk en zorg ervoor dat je de zaal kent waar je gaat spreken. Zo kun je je
een beeld vormen van het verloop van de presentatie en voorkom je dat je in
paniek raakt van onverwachte zaken.
Wijk niet af van de dagelijkse routine

Doe op de dag van de presentatie alle dingen die je normaal gesproken ook zou
doen: de krant lezen, naar college gaan, sporten. Sla ook geen maaltijden over.
Wie last heeft van spreekangst, krijgt waarschijnlijk geen hap door zijn keel.
Toch is het beter om jezelf wel te dwingen iets te eten: honger kan
zenuwachtigheid namelijk versterken en daarmee ben je verder van huis. Licht
eten kan geen kwaad, maar niet eten is uit den boze.
Probeer de zenuwen te benutten

Zorg ervoor dat de zenuwen niet de overhand krijgen door ze te benutten.
63
Zenuwen zijn geen teken van zwakte; ze kunnen je juist tot betere prestaties
drijven. Probeer de zenuwen niet te associren met angst, maar met opwinding
of aangename spanning (zoals je dat kunt voelen bij een spannende film).
Sta jezelf toe fouten te maken

Iedere spreker verspreekt zich wel eens, ook in gewone conversaties gebeurt dat
zeer frequent. Het is daarom geen schande als je even niet uit je woorden komt;
de meeste toehoorders zullen het niet eens merken, zo gewend zijn ze eraan. Ga
ervan uit dat je altijd wel iets vergeet te vertellen. Zowel ervaren als beginnende
sprekers laten altijd wel per ongeluk iets weg uit hun verhaal. Als dat gebeurt,
berust dan in de situatie: het valt de luisteraars toch niet op, want die kennen
jouw spreekschema niet. Het valt juist meer op als je zegt: Oh, dat was ik net
vergeten te zeggen....
Laat stiltes toe tijdens de presentatie

Wees niet bang voor korte rustpauzes of stiltes. Het kan zijn dat je even naar
woorden moet zoeken, of op je spreekschema wilt kijken. Het is natuurlijker om
dan een korte stilte in te lassen, dan alsmaar door te praten. Zo geef je de
toehoorders ook de tijd om te verwerken wat je tot dan toe verteld hebt. Een
korte stilte is dus niet erg, maar laat het niet te lang duren.
Realiseer je dat het publiek de zenuwen niet waarneemt

Zelf neem je elke verandering onmiddellijk waar: je handen trillen, je stem
vervormt, je knien knikken. Wees je ervan bewust dat het grootste deel van
deze symptomen alleen voor jezelf merkbaar is. Het publiek heeft meestal niet
door dat de spreker zenuwachtig is. Alleen wanneer je zelf je zenuwen gaat
benadrukken door er expliciet opmerkingen over te maken (Ik ben op van de
zenuwen, Ik ben zo nerveus), merkt het publiek dat er iets aan de hand is.
Doe ontspanningsoefeningen
Het kan zijn dat de spanningen ondanks alle bovenstaande tips toch nog hoog
opspelen. In dat geval is het zinvol om een paar ontspanningsoefeningen te doen.
a) Ga zo ontspannen mogelijk staan of zitten en zet beide voeten op de grond.
Adem rustig in door je neus en houd de adem enkele tellen vast. Zet tijdens het
inademen je buik uit, zodat de adem goed laag komt (buikademhaling). Adem
vervolgens weer rustig uit, het liefst door de mond. Herhaal dit enkele malen
totdat je wat kalmer bent.
b) Ga op een stoel zitten en zet beide voeten op de grond. Laat je armen op je
schoot rusten. Ontspan nu bewust langzaam elk deel van het lichaam. Begin bij
je gezicht, dan nek en schouders, armen en handen, benen en voeten. Adem
ondertussen rustig door. Blijf tijdens de oefening wel rechtop zitten; zak niet in.
64
Houding
Je houding vertelt het publiek al veel over jezelf. In je houding geef je non-verbale
informatie over jezelf, informatie over wat voor een persoon je bent zonder dat je
daarover iets hebt verteld. Een spreker die zijn schouders laat afhangen, alleen naar zijn
aantekeningen of naar het plafond staart of die steeds op n been wiebelt, komt minder
overtuigend over.
Je kunt het beste rechtop gaan staan en op beide voeten. Zo kom je zeker over en
kun je makkelijker oogcontact maken met het publiek. Bewegen of lopen tijdens het
spreken is niet erg: dat maakt je houding juist natuurlijker dan wanneer je stokstijf op
n punt blijft staan. Hulpmiddelen maken het bewegen makkelijker: dan kun je eens
naar het bord of de flip-over lopen om iets op te schrijven, of naar de overheadprojector
om een sheet neer te leggen. Ga liever niet zitten, dan is de kans groot dat de aandacht
van het publiek al gauw verslapt. In een klein gezelschap (maximaal 10 mensen) is het
niet zo erg, maar een groter publiek bereik je makkelijker met je stem wanneer je staat,
en het komt enthousiaster over.
Veel sprekers weten zich geen raad met hun handen. Ineens blijken de handen
erg in de weg te zitten. Je kunt vaak je woorden kracht bijzetten door ondersteunende
gebaren te maken tijdens het spreken. Ook kun je meetellen met je handen bij een
opsomming, of dingen aanwijzen. Ga echter niet te veel stilstaan bij wat je precies met
je handen doet, want dan komen gebaren onnatuurlijk over. Houd je handen onder
controle: ga niet met een ballpoint klikken of ergens aan frommelen; dat leidt de
luisteraars af van het verhaal.
In sommige zalen is een katheder aanwezig. Het kan handig zijn om gebruik te
maken van een lessenaar, omdat je daarop aantekeningen kwijt kunt. Omdat het blad
van een katheder schuin is, hoef je dan niet ver te buigen met je hoofd om de
aantekeningen te kunnen lezen. Veel sprekers gaan zich echter vastklampen aan het
katheder en laten het niet meer los totdat de voordracht ten einde is. Doe dat niet, het
maakt een gespannen indruk en biedt de toehoorders weinig afwisseling.
Stemgebruik
Stemgebruik is een belangrijk onderdeel van de presentatie. Luisteraars kunnen al veel
horen aan de stem van een spreker: betrokkenheid, spanning, enthousiasme en mate van
zelfvertrouwen. Mensen horen graag een duidelijk, natuurlijk stemgeluid. De
populariteit van Philip Bloemendal bewijst dat: de naam zegt misschien weinigen iets,
maar als stem van het Polygoon-journaal is hij zeer beroemd geworden. Hieronder
worden enkele tips gegeven om de stem goed te gebruiken:
Bereid de stem voor op de presentatie

Het klinkt misschien vreemd, maar je kunt je stem ook voorbereiden op het
spreken. Wie zijn stem voorbereidt, voorkomt een zogenaamde koude start: je
65
begint wel met spreken, maar er komt geen geluid. Je kunt je stem voorbereiden
door vanaf een dag voor de presentatie weinig of niet te roken en geen alcohol te
drinken. Rook en alcohol prikkelen de slijmvliezen en zorgen voor taai slijm en
een droge mond. Drink een glas water voor de presentatie en houd een glas
water bij de hand tijdens de presentatie. Uitrusten doet de stem ook goed. Zorg
daarom voor een goede nachtrust voor de dag van de voordracht. Probeer zo
ontspannen mogelijk te spreken, zodat de stem natuurlijk klinkt. Daarvoor kun je
een ontspanningsoefening doen (zie de tekst over Omgaan met zenuwen).
Let op houding en ademhaling

Zorg ervoor dat je rechtop staat, de stem op het gehoor richt en dat je een rustige
buikademhaling hebt. Zo kan het lichaam als klankkast dienen en wordt je
stem vanzelf versterkt.
Articuleer duidelijk
Een goede articulatie betekent dat je niet binnensmonds praat, lettergrepen
inslikt of klanken afvlakt. Spreek de woorden goed uit en let daarbij vooral op
termen die je vaak gebruikt. Veel sprekers hebben namelijk de neiging die deels
in te slikken: hstries bsef in plaats van historisch besef. Een spreker die
duidelijk articuleert, heeft een stem die beter draagt, waardoor hij niet zo hard
hoeft te spreken en de stem dus niet hoeft te forceren. Articuleer echter ook niet
te nadrukkelijk, want dat kan overdreven overkomen.
66
Spreek niet te zacht of juist te luid

Je stem moet achterin de zaal ook verstaanbaar zijn, dus het is belangrijk dat je
zo luid spreekt dat iedereen je kan horen. Je hebt hierboven al gelezen dat je
stem al beter draagt als je een goede houding en ademhaling hebt en duidelijk
articuleert. Forceer de stem niet, want dan houd je het spreken niet lang vol.
Bovendien kan heel luid spreken intimiderend werken.
Varieer in intonatie
Een monotone stem is vaak slaapverwekkend en houdt de aandacht van het
gehoor niet lang vast. Probeer daarom te variren in de toonhoogte van de stem.
Als je duidelijk articuleert, gaat dat meestal al vanzelf. Let er op dat je met
toonhoogte belangrijke zaken benadrukt. Zo verlevendig je de presentatie en
houd je makkelijker de aandacht van de luisteraars vast.
Spreek niet te snel of juist te langzaam

Veel sprekers gaan door zenuwen sneller en sneller spreken. Dat is voor de
luisteraars niet prettig: zo moeten ze moeite doen om het verhaal te volgen.
Tijdens een presentatie spreek je langzamer dan je tijdens een gewoon gesprek
zou doen. Dat komt in het begin misschien wat onnatuurlijk over, maar voor de
luisteraars is dat niet merkbaar. Wie rustiger spreekt dan normaal, kan ook
zenuwen en ademhaling beter onder controle krijgen. Spreek niet t langzaam:

luisteraars verliezen dan hun aandacht.
Tot slot: probeer nooit een rumoerige zaal te overschreeuwen. Spreek juist iets
zachter dan je van plan was, de kans is dan groot dat je de aandacht van het
publiek weer vangt. Als het nog niet stil wordt als je zachter bent gaan spreken,
houd dan op met praten en ga pas weer door als het helemaal stil is geworden.
De luisteraars vinden dan niet jou lastig, maar degenen die het langst doorpraten
in de zaal.
Contact maken met het publiek

De jazz-zangeres Denise Jannah wil tijdens een optreden altijd dat de lichten in de zaal
aan staan, zodat ze haar publiek aan kan kijken. Op die manier kan ze zien in welke
stemming de luisteraars zijn en zingt ze niet voor een anonieme menigte. Zij weet hoe
belangrijk het is om contact met het publiek te leggen: ze staat er immers voor hen. Veel
sprekers vergeten van de zenuwen tijdens de presentatie contact te leggen met het
publiek. Ze klampen zich vast aan de tekst en hebben maar n doel voor ogen: zo gauw
mogelijk het verhaal afdraaien, zodat het weer achter de rug is. Maar om overtuigend
over te komen is het van groot belang dat het publiek zich persoonlijk aangesproken
voelt. Een spreker kan contact met het publiek maken door de mensen in de zaal aan te
kijken en door ze aan te spreken.
Door oogcontact te maken, kun je het publiek aan je binden: wie luisteraars
blijft aankijken, betrekt ze bij de inhoud van de presentatie. Kijk niet steeds naar
dezelfde gezichten in de zaal, maar probeer met elk individu minstens n keer
oogcontact te maken. Als je de luisteraars niet aankijkt, dan voelen ze zich
waarschijnlijk niet betrokken bij de presentatie: de verleiding is groot om ondertussen
een boodschappenlijstje te maken of af te dwalen met de gedachten. Door oogcontact te
maken, betrek je het publiek niet alleen bij het verhaal; je krijgt ook directe feedback op
de presentatie. Luisteraars gaan lachen om een grap, knikken instemmend, fronsen hun
wenkbrauwen, buigen naar voren als ze het niet verstaan, kijken weg als ze zich gaan
vervelen, geven kortom bijna op alles een reactie. Een goede spreker peilt met
oogcontact de stemming van de luisteraars en speelt daarop in.
Je kunt het publiek ook bij de presentatie betrekken door het rechtstreeks aan te
spreken. Zo kun je een open vraag stellen waar het publiek op kan antwoorden:
Wie van u heeft er thuis meer dan n televisie? Als u meer dan n tv hebt, wilt
u dan nu uw hand opsteken?
De participatie van het publiek is in dit voorbeeld erg groot. Een andere manier is de
gedachten van de luisteraars te sturen door een retorische vraag te stellen. Retorische
vragen hebben niet tot doel om een antwoord te krijgen, want de spreker weet het
67
antwoord zelf al. Retorische vragen trekken vaak de aandacht van de afdwalers omdat
ze een soort aansporing bevatten om zelf na te denken. Daarnaast wordt door retorische
vragen in de formulering enige variatie aangebracht:
Stellend zou het zijn:
Als ze beiden 35 jaar zijn, verdient een postbode per jaar 30.000 terwijl een
violist van het Concertgebouworkest per jaar 22.000 verdient.
Vragend wordt het:

Wie denkt u dat het meest verdient? Een postbode of een violist van het
Concertgebouworkest?
Tot slot kun je je publiek ook aanspreken door gebruik te maken van u of jullie, in
plaats van men of de lijdende vorm. Zo wordt de toon van de presentatie persoonlijker
en minder abstract.
7.5 HET GEBRUIK VAN HULPMIDDELEN
Een presentatie kan worden verlevendigd door audiovisuele hulpmiddelen te gebruiken.
Wie alleen informatie beluistert, onthoudt slechts 10% van het vertelde, maar wie
daarnaast visuele hulpmiddelen krijgt voorgezet, onthoudt zon 60%. Hiertegenover
staat dat een overdadig gebruik van visuele hulpmiddelen de luisteraars kunnen afleiden
van het betoog. Zorg er daarom voor dat het gebruik zuiver functioneel is.
In dit hoofdstuk worden enkele aanwijzingen gegeven voor het omgaan met
audiovisuele hulpmiddelen. Achtereenvolgens komen aan bod: het bord, de hand-out, de
video en de digitale hulpmiddelen.
Bord
Iedereen die onderwijs heeft gevolgd, kent het schoolbord. Het bord is geschikt om
termen op te schrijven die belangrijk zijn en die de luisteraars moeten onthouden. Zeker
als het om termen gaat die bij de luisteraars niet bekend zijn, is het zinvol om ze op het
bord te schrijven. Zorg ervoor dat het bord aan het einde van de presentatie geen chaos
is van pijlen, omcirkelde begrippen enzovoort. Je kunt zon chaos voorkomen door bij
de voorbereiding een zogenaamd bordschema op te nemen in het spreekschema een
planning van welke zaken op het bord komen en hoe die geordend worden. Schrijf goed
leesbaar op het bord: in een net handschrift en in een grote letter. Veel beginnende
bordschrijvers schrijven schuin en maken de letters niet van dezelfde grootte. Probeer
dit te voorkomen.
Nog enkele tips voor het bordgebruik: let er allereerst op dat je tijdens het
schrijven op het bord niet doorpraat. De luisteraars kijken dan namelijk tegen jouw rug
aan, wat het contact en de betrokkenheid niet bevordert. Zorg er ten tweede voor dat de
68
luisteraars mee kunnen lezen. Dat houdt in dat je niet met je hoofd vr je schrijfhand
gaat staan, maar ernaast (dus rechtshandigen houden hun arm gestrekt naar rechts
tijdens het schrijven, linkshandigen naar links). Kijk vooraf of er krijtjes en wisser
aanwezig zijn in de zaal.
Een variant van het traditionele schoolbord is het zogenoemde whiteboard dat
niet met krijt, maar met stift wordt beschreven. Als er in de zaal een whiteboard
aanwezig is, controleer dan altijd vooraf of er stiften en een wisser aanwezig zijn en of
die het ook doen. Het gebeurt maar al te vaak dat een spreker op het laatste moment
erachter komt dat de stiften leeg zijn, wat een nare verrassing is. Je kunt dit probleem
ook ondervangen door ervoor te zorgen dat je zelf twee goedschrijvende whiteboard
stiften bij je hebt.
Hand-out
Een hand-out bestaat uit n of meer velletjes papier waarop je informatie hebt gezet die
je uitdeelt aan de luisteraars. Hand-outs zijn handig om te gebruiken wanneer je wilt dat
het publiek tijdens jouw presentatie bepaalde informatie voor zich heeft, of dat het
publiek bepaalde passages kan meelezen, zoals citaten. Hand-outs kunnen ook bruikbaar
zijn als je wilt dat de luisteraars belangrijke informatie uit jouw presentatie later nog
eens na kunnen lezen.
Deel een hand-out pas uit op het moment dat je hem nodig hebt tijdens de presentatie.
De meeste mensen gaan een vooraf uitgedeelde hand-out namelijk al meteen lezen,
waardoor ze belangrijke onderdelen van jouw presentatie missen. Selecteer ook
zorgvuldig welke informatie je op een hand-out zet: alleen relevante informatie is van
belang. Als er meer informatie op de hand-out staat dan nodig is, dan leidt dat de
aandacht af van jouw verhaal.
Let bij het maken van hand-outs op de volgende zaken:
zet niet te veel informatie op een hand-out
zorg ervoor dat de hand-outs er netjes uitzien (vormgeving en kwaliteit van de

kopien
zorg ervoor dat je voldoende kopien hebt voor alle luisteraars

Op hand-outs kun je natuurlijk ook afbeeldingen afdrukken, wat een goed alternatief is
voor het vertonen van dias.
Digitale presentatietechnieken
De combinatie van een (draagbare) computer en een digitale projector (beamer)
biedt een alternatief voor de overheadprojector en het whiteboard. Met behulp van
een presentatieprogramma zoals Microsoft PowerPoint kunnen digitale sheets
(dias) gemaakt worden, die op een scherm geprojecteerd worden. Hiermee houdt
echter iedere overeenkomst met overheadsheets op. Een presentatieprogramma
69
biedt namelijk een aantal voordelen boven de meer statische methoden van sheets
of boards. Afgezien van de eenvoud waarmee een visueel aantrekkelijke,
grafische presentatie kan worden gemaakt, voegt een programma als PowerPoint
ook daadwerkelijk iets toe aan een presentatie. In de eerste plaats leidt het
gecombineerd gebruik van een computerscherm voor de spreker en een
projectiescherm voor de toehoorders ertoe dat de spreker niet meer achterom hoeft
te kijken of zijn sheets wel goed overkomen. In de tweede plaats hoeft de spreker
op zijn sheets niet langer een lijst punten in n keer te vertonen, maar kan hij
deze n voor n laten verschijnen, en eventueel laten verdwijnen, zodat alleen
het actuele onderwerp zichtbaar is voor de toehoorders. Verder is het in een
digitaal presentatieprogramma zeer eenvoudig de onderlinge samenhang van een
betoog middels ordening van de argumenten te visualiseren; op een later tijdstip
kan dit middels een paar muisklikken weer veranderd worden. Tevens is het
mogelijk om zonder veel inspanning diverse media zoals tekst, grafieken en
beeldmateriaal te combineren; ook het gebruik van geluiden, animaties of
filmfragmenten behoort tot de mogelijkheden. Wanneer een spreker in staat is om
zijn betoog goed te timen is het mogelijk om de digitale ondersteuning volledig te
automatiseren.
7.6 HET REAGEREN OP VRAGEN
Als de spreker het verhaal afrondt met het pakkende slot, dan is de presentatie nog niet
achter de rug. Het publiek moet immers in staat worden gesteld om vragen te stellen.
Het beantwoorden van vragen gaat niet zomaar goed. Hieronder enkele voorbeelden van
pijnlijke situaties tijdens het vragenstellen:
de spreker herhaalt een vraag niet. Wanneer de rest van het publiek een vraag
niet heeft verstaan, bijvoorbeeld omdat iemand voorin de zaal de vraag stelde,
luistert men ook niet naar het antwoord.
een spreker kapt een te lange vraag niet af. Veel mensen hebben de neiging om
tijdens het vragen stellen hun eigen deskundigheid te etaleren. Wie een te lange
vraag niet tijdig afkapt, geeft andere toehoorders niet de kans om ook iets te
vragen.
een spreker reageert verdedigend op een vraag. Door zon reactie verandert de
vraag in een aanval en wordt de sfeer al gauw onprettig en defensief.
Een spreker kan zich goed voorbereiden op het beantwoorden van vragen. In dit
hoofdstuk worden achtereenvolgens het voorbereiden op vragen en het beantwoorden
van vragen behandeld.
70
Op vragen voorbereiden
Het beantwoorden van een vraag is eigenlijk een minipresentatie, maar de spreker
improviseert tijdens het beantwoorden van een vraag. Toch kun je je op vragen
voorbereiden.
Allereerst kun je bij de voorbereiding al inventariseren welke vragen er mogelijk
gesteld gaan worden, door je af te vragen wat luisteraars nog zullen willen weten.
Probeer op die vragen alvast een antwoord te formuleren. Ervaren sprekers zullen
merken dat luisteraars veelal dezelfde vragen stellen. Door antwoorden voorbereid te
hebben, voorkom je dat je met de mond vol tanden staat.
Verder kun je nagaan op welke onderwerpen je zeker niet wilt ingaan. Beloof
jezelf dat je vragen over die onderwerpen afkapt, en laat je niet verleiden er toch iets
over te zeggen. Verzin eventueel beleefde formuleringen om vragen af te wimpelen.
Tot slot kun je met iemand afspreken dat hij of zij een vraag stelt. Spreek dan
vooraf door welke vraag deze persoon stelt, en oefen het antwoord. Dit lijkt misschien
wat kunstmatig, maar het kan voor andere luisteraars een aanzet zijn om ook vragen te
stellen.
Vragen beantwoorden
Het is aan te raden om voorafgaand aan de presentatie aan te kondigen wanneer het
publiek vragen mag stellen: mogen ze het verhaal onderbreken of geef je achteraf de
gelegenheid om vragen te stellen? Beginnende sprekers kunnen de vragenronde beter na
de presentatie houden. Op die manier worden ze niet te veel uit hun concentratie
gehaald tijdens het spreken.
Voor het beantwoorden van vragen kun je je aan de volgende regels houden:
Luister aandachtig naar degene die de vraag stelt. Geef met knikken en
eventueel hummen (hmm...hmm...) aan dat je geconcentreerd luistert. Het staat
niet gek om eventueel aantekeningen te maken: als je daar behoefte aan hebt,
kun je dat zeker doen.
Herhaal eerst de vraag voordat je hem gaat beantwoorden. Zo kun je controleren

of je de vraag hebt begrepen en weten de overige luisteraars ook waar het over
gaat. Geef de vragensteller wel de kans om je te corrigeren als je de vraag niet
goed hebt begrepen.
Beantwoord de vraag. Zorg ervoor dat het antwoord aansluit bij de rest van je
verhaal en illustreer je antwoord eventueel met een voorbeeld. Houd het
antwoord wel kort, dus snijd niet een geheel nieuw onderwerp aan dat je weer
moet uitdiepen.
Voorzie het antwoord van een duidelijke afronding. Je kunt dat doen door bij de
vragensteller te controleren of de vraag naar tevredenheid is beantwoord.
71
Houd de tijd in de gaten. Je hebt zelf in de hand of er nog tijd is voor een
volgende vraag, of dat je het hierbij wilt laten. Kondig aan wanneer de laatste
vraag gesteld kan worden.
Nog een laatste advies voor het beantwoorden van vragen: wees niet bang om het gelijk
van een vragensteller te erkennen. Sommige kritiek is nu eenmaal terecht. Wie zulke
kritiek tegenspreekt, lijdt gezichtsverlies, terwijl dat niet nodig is. Het gelijk van de
vragensteller erkennen en erop inhaken om een (korte!) discussie aan te gaan is
sympathieker en stimuleert overige luisteraars eventueel ook om aan de discussie bij te
dragen.
Literatuurlijst
De volgende publicaties gaan over mondeling presenteren:
Dinger, T., M. Smit en C. Winkelman. Expressiever en gemakkelijker spreken: hoe
experimenteer ik met mijn spreekgedrag? 5e druk. Muiderberg: Coutinho, 1991.
Edens, B. Spreken in het openbaar. Utrecht: Het Spectrum, 1994.
Hooff, A. van. Tips om uw gehoor stierlijk te vervelen, in NRC Handelsblad, 8 juli
1995.
Jong, J.C. de. Tien tips voor uw voordracht, in: Onze Taal, 1993/9, p. 185.
Kruyzen, H. Spraakmakend presenteren: Haal meer uit zakelijke teksten en toespraken.
Utrecht: Het Spectrum, 2004.
Markenhof, A., M. Bastings en H. Oost. Een onderzoek presenteren. Baarn: HB
Uitgevers, 2002.
Osborn, M. en S. Osborn. Public speaking. 2e editie. Boston: Houghton Mifflin Co,
1991.
Smuling, E.B., J.F.M.J. van Hout en M.J.A. Mirande. Colleges en presentaties.
Groningen: Wolters-Noordhoff, 1993.
Spek, E. van der (red.) Handboek voor speech en presentatie. Alphen a/d Rijn:
Samson/Nive, 1995.
Wagenaar, W.A. Het houden van een presentatie. In een serie Studeren. Rotterdam:
NRC Handelsblad, 1996.
72
7.7 CHECKLIST VOORBEREIDING PRESENTATIE

Ga bij de voorbereiding van de presentatie de volgende zaken na:
Onderwerp
over welk onderwerp ga ik spreken?
welke boodschap wil ik overbrengen?
met welk doel breng ik de boodschap over (informeren of overtuigen)?
welke accenten leg ik?
zijn er meer sprekers die over dit onderwerp gaan spreken?
Publiek
voor wie is de presentatie bedoeld?
wat zijn de verwachtingen van het publiek ten aanzien van de presentatie?
wat weet ik van het publiek (achtergrond, opleiding enzovoort)?
Praktische gegevens
hoe groot is de zaal?
welke audiovisuele middelen zijn er aanwezig?
zijn er krijt, stiften enzovoort aanwezig?
hoeveel tijd is er beschikbaar?
Het spreekschema
zijn onderwerp en doel duidelijk uitgewerkt?
heb ik voldoende kernpunten?
zijn de kernpunten in een logische volgorde geordend?
op welke manier ga ik de kernpunten illustreren/concretiseren?
heb ik een pakkende opening?
heb ik een pakkend slot?
zijn de overgangen goed uitgewerkt?
worden de hoofdzaken aan het eind samengevat?
73
7.8 VOORBEELD VAN EEN SPREEKSCHEMA

Stelling:
De politiecampagne tegen fietsers zonder licht is hard nodig om de verkeersveiligheid in
Amsterdam te bevorderen.
Aanwijzingen
Poster 3VO
inhoud & overgangen

anekdote: zelf aangehouden door politie
u ziet het: de politie is weer dagelijks aan het posten
Inleiding (1,5 min)
doel: overtuigen dat optreden van de politie tegen fietsers

zonder licht zin heeft
Onderzoek ministerie
Verkeer en Waterstaat
Onderzoek: percentage fietsongelukken (door geen licht)

per jaar in Amsterdam is veel hoger dan in de rest van
Nederland
opbouw: ik zal mijn stelling onderbouwen met twee
argumenten.
Middenstuk (4,5 min)
ten eerste: het gevaar wordt onderschat door fietsers die zelf
geen autorijbewijs hebben
ondersteuning: fietsers worden door automobilisten s avonds
bijna niet gezien
sheet enqute
NIPO
NIPO-enqute over onzichtbaarheid fietsers:

vergelijking fietsers met en zonder autorijbewijs
ten tweede: straatacties van de politie gericht op het
aanhouden van fietsers zonder licht resulteren in hoog aantal
boetes
ondersteuning: de meeste fietsers kiezen voor aanschaf
fietsverlichting i.p.v. boete omdat het goedkoper is en het
probleem is daarmee opgelost
slot
herhaling argumenten
conclusie: actie van de politie tegen fietsers zonder licht
bevordert de verkeersveiligheid
appl
voorkom aanhouding en ongelukken en zorg voor goede

fietsverlichting
Afronding (1 min)
kom terug op aantal fietsongelukken per maand:

de politie helpt een deel hiervan te voorkomen!
Vragen (max 2 min)
74
BIJLAGE I: ZOEKEN OP INTERNET

INLEIDING
Deze bijlage is bedoeld om inzicht te geven in het zoeken naar informatie op het
Internet. De bijlage heeft niet de vorm van een cursus, maar kan zelfstandig
doorgewerkt worden en bevat diverse tips en adviezen voor gericht en succesvol zoeken
op het Internet. De nadruk ligt niet zozeer op de technische handelingen die komen
kijken bij het werken met zoekmachines, maar meer op het aanleren van een passende
denkwijze en systematiek waarmee op het Internet gezocht kan worden naar bruikbare
informatie. Voor een vruchtbaar gebruik van het Internet als informatiebron is niettemin
wel enige kennis van de structuur en achtergrond noodzakelijk.
De bijlage begint dan ook met een korte behandeling van de structuur en het
functioneren van het Internet. Voor het zelfstandig zoeken op het Internet is het niet
noodzakelijk dit onderdeel eerst door te nemen; je kunt het rustig overslaan en doorgaan
naar paragraaf 2 en het later alsnog lezen of als naslag gebruiken. In dit onderdeel zal
aan de hand van een concrete onderzoeksvraag een voorbeeldzoektocht op het Internet
ondernomen worden om inzicht te geven in bruikbare zoekmethoden. Alle in deze
voorbeeldzoektocht uitgevoerde handelingen en ingetypte commandos hoef je niet
letterlijk uit te voeren; ze dienen als illustratie bij de zoekmethode en als je dat wilt kun
je ze ter oefening letterlijk overnemen. Hiervoor worden de volgende notaties gebruikt:
Computerlettertype
wordt gebruikt om met het toetsenbord ingetypte

commandos aan te geven
Onderstreept
wordt gebruikt om aangeklikte knoppen of menus

aan te geven
wordt gebruikt om belangrijke of mogelijk nog
onbekende termen aan te geven
Cursief
Het belangrijkste bij het zoeken op Internet is dat je een bepaald denkpatroon aanleert
en dit aan kan vullen met je eigen creativiteit. Het zoeken op Internet is niet aan regels
gebonden: een bepaalde methode kan dus goed of fout zijn in vergelijking met
andere methodes.
Een zoekmethode kan nuttig of niet nuttig zijn voor het verkrijgen van resultaten
die je toe kunt passen op de beantwoording van je onderzoeksvraag. Om een
zoekmethode nuttig te maken wordt ook enige creativiteit en een zeker intutief en
associatief denkvermogen verwacht. Dit is niet alleen een benodigde vaardigheid voor
75
het zoeken op het Internet, ook voor het zoeken in bibliotheken en (digitale) catalogi
geldt net zo goed dat enige mate van associatief denken vereist is om resultaten te
behalen. Belangrijk is het gebruik van de juiste trefwoorden. Dit houdt in dat je niet
alleen zoekt op een trefwoord dat direct slaat op de informatie die je zoekt, maar ook
naar gerelateerde trefwoorden en dat je in staat bent om trefwoorden uit te breiden of in
te korten al naar gelang de mate waarin de zoekmethode resultaten oplevert.
Een eenvoudig voorbeeld: stel dat je zoekt naar de Franse vertaling van het
woord architectuur. Het zal duidelijk zijn dat wanneer je in een bibliotheek gaat
zoeken op de trefwoorden architectuur en Frans je bij hele andere resultaten uit zal
komen dan wanneer je naar de plank met woordenboeken was gelopen, daar het
woordenboek Nederlands-Frans had gepakt en het lemma architectuur had opgezocht.
Dit lijkt voor de hand liggend, maar de reden dat voor veel mensen het zoeken op het
Internet een frustrerende bezigheid is, is dat zij hierbij vaak afzien van een creatiever
gebruik van de benodigde zoektermen. Wanneer in een zoekmachine de woorden
architectuur en Frans als zoektermen worden ingetikt, zullen vanzelfsprekend
paginas worden getoond over Franse architectuur. Als je echter na het intikken van de
termen woordenboek en Frans vervolgens in n van de online woordenboeken het
woord voor architectuur invoert, zul je wel de Franse vertaling vinden. Wellicht is dit
zelfs nog niet de oplossing, omdat er bijvoorbeeld geen uitgebreid Nederlands-Frans
woordenboek op het Internet te vinden is. Dan zou je bijvoorbeeld kunnen proberen te
zoeken naar zoektermen in andere talen die een grotere verspreiding kennen dan het
Nederlands, bijvoorbeeld door in te tikken dictionary en French en dan de Franse
vertaling van het Engelse lemma architecture op te zoeken.
Onthoud ten slotte dat hoewel de zoekmethode voor het Internet zeer kan
verschillen met het zoeken in een bibliotheek, voor beide geldt dat het gaat om
systematische denkwijzen die je alleen aanleert door ervaring. Het leren omgaan met het
Internet is net als het leren van nieuwe computerprogrammas: een kwestie van steeds
opnieuw uitproberen. Laat je niet afschrikken als het de eerste paar keer niet lukt en
roep niet te snel dat de informatie die je zoekt niet te vinden is op het Internet: je zoekt
niet alleen naar informatie maar ook naar een goede zoekmethode.
76
1. STRUCTUUR EN FUNCTIONEREN VAN HET INTERNET

1.1 het functioneren van het Internet
Wanneer verschillende computers op elkaar zijn aangesloten, spreken we van een
netwerk. Het Internet is echter niet n netwerk: het is een netwerk van netwerken. Op
deze manier zijn via honderdduizenden netwerken vele miljoenen computers op elkaar
aangesloten. Er is ook geen eigenaar van het Internet, maar er zijn wel organisaties die
zich bezig houden met het regelen van het data-verkeer. Omdat niemand het Internet in
bezit heeft, is er ook niemand die overzicht heeft over wat er aan informatie bijkomt en
verdwijnt.
Dit maakt het Internet aan de ene kant tot een geweldig medium: iedereen kan
gratis informatie publiceren die miljoenen afnemers kan hebben. Op het moment dat je
deze informatie namelijk ergens op n van de op het netwerk aangesloten servers
publiceert, kan in principe iedereen met een aansluiting tot het Internet erbij. Aan de
andere kant maakt dit het Internet tot een doolhof met muren van inconsequentie: totaal
ongecontroleerd komt er steeds maar informatie bij en verdwijnt er haast niets,
waardoor het voor die miljoenen afnemers erg moeilijk wordt relevante informatie op te
sporen. In tegenstelling tot een encyclopedie heeft het Internet namelijk geen
trefwoordenregister en in tegenstelling tot een bibliotheek heeft het geen (digitale)
kaartenbakken die je vertellen op welke plank welke boeken te vinden zijn. Hiervoor
zijn zoekmachines ontwikkeld die verderop worden besproken.
De voornaamste onderdelen van het Internet zijn:
World Wide Web (WWW): het geheel van in websites ondergebrachte
webpaginas: multimediale documenten die tekst, beeld en geluid
integreren in een op een pagina uit een boek gelijkend geheel.
E-mail (Electronic Mail): een toepassing om tekstberichten te ontvangen en
te versturen. Deze tekstberichten kunnen vergezeld zijn van bijlagen
(attachments) in de vorm van bestanden.
Usenet: n van de eerste vormen van het Internet: het geheel van
nieuwsgroepen. Een nieuwsgroep is een soort elektronisch prikbord waar
mensen vanuit de hele wereld informatie op kunnen plaatsen en van
kunnen lezen. Sommige zoekmachines hebben de mogelijkheid om ook
nieuwsgroepen te doorzoeken (bijvoorbeeld www.google.com: klik op
Discussiegroepen boven het zoekvenster).
Telnet (ook wel remote login genoemd): een toepassing om via het Internet in
te loggen op een computer die aan het Internet verbonden is. Telnet
wordt tegenwoordig nog maar weinig gebruikt. Steeds meer databases
77
die hierop draaien worden vervangen door nieuwe systemen die met een
browser te benaderen zijn.
Internet Relay Chat (IRC): een toepassing om meerdere gebruikers
tegelijkertijd tekstberichten te laten typen en lezen. De meeste websites
waar je kunt chatten werken met dit systeem.
1.2 Structuur van het Internet

Een computer die op het Internet is aangesloten haalt informatie op via de volgende
weg: De computer maakt verbinding met het netwerk en haalt
data op vanaf een server (een soort centrale computer binnen
een netwerk; er is dus niet n centrale server voor het hele
Internet, maar er zijn er honderdduizenden over de hele
wereld, die allemaal met elkaar in contact staan). Dit proces
van data ophalen (downloaden) gebeurt via een protocol, een
gestandaardiseerde methode waarmee data verzonden worden.
Van de informatie op de server wordt via het protocol een
kopie binnengehaald op de computer, en die kopie wordt
vervolgens zichtbaar gemaakt.
In deze bijlage richten we ons alleen op zoeken via het World Wide Web
(WWW). Dit is het onderdeel van het Internet dat aan ons verschijnt in de vorm van
paginas met tekst, beeld en geluid. We kunnen het WWW raadplegen met behulp van
een programma dat deze paginas via het Internet ophaalt en aan ons zichtbaar maakt:
de browser (Letterlijk: bladeraar). Een browser is dus een soort programma om door
de paginas van het Internet heen te bladeren. Op dit moment is de meest gebruikte
browser Microsoft Internet Explorer, andere browsers zijn bijvoorbeeld Netscape
Navigator en Mozilla Firefox. In deze bijlage maken we gebruik van Microsoft Internet
Explorer.
1.3 De URL
Zoals gezegd bestaat het WWW uit (onder andere) webpaginas. Deze zijn
ondergebracht in websites: een geheel van paginas die zich op dezelfde locatie (site)
bevinden. Zo heeft de Universiteit van Amsterdam een website met daarin vele
duizenden webpaginas die elk over een specifiek onderdeel gaan: bijvoorbeeld een
webpagina met de lesroosters voor de derdejaars studenten geneeskunde, een webpagina
met het menu van de mensa en een webpagina die is gemaakt door een student
Academische Vaardigheden.
78
Om bij webpaginas te kunnen komen, moet het adres bekend zijn; dit adres noemen we
een URL (Uniform Resource Locator). Elke pagina heeft zijn eigen unieke URL. De
kern van deze bijlage is dus het aanleren van het zoeken naar URLs van webpaginas
die voor het onderzoek nuttige zijn.
Elke URL heeft een paar vaste onderdelen die we nu kort bespreken. Aan de
hand van de onderstaande URL laten we zien hoe deze is opgebouwd:
http://www.uva.nl/actueel/agenda.cfm
http:// Aanduiding van het gebruikte protocol, in dit geval het Hyper Text
Transfer Protocol, dat gebruikt wordt voor webpaginas. Dit wordt
aangeduid door http gevolgd door :// Indien je geen protocol intypt, gaat
de browser er automatisch vanuit dat je het http-protocol gebruikt. Andere
protocollen zijn bijvoorbeeld telnet of ftp (File Transfer Protocol, o.a.
gebruikt door programmeurs bij het online publiceren van webpaginas).
www: Aanduiding dat je een pagina van het World Wide Web wilt
raadplegen. De meeste URLs beginnen met www maar sommige niet,
bijvoorbeeld in geval van subdomeinen: websites die onderdeel zijn van een
andere website. Zo heeft bijvoorbeeld de website van de UvA
(http://www.uva.nl), een subdomein met webpaginas voor studenten op
http://student.uva.nl, dat op zijn beurt weer een subdomein heeft voor de
webmail (online e-mail), een toepassing voor studenten op
http://webmail.student.uva.nl. Deze URLs gebruiken geen www meer.
uva: de zogenaamde second-level domeinnaam: het unieke adres dat de

beheerder van de website gekozen heeft om zijn webpaginas achter te
plaatsen. Dit deel bevat meestal de naam of afkorting van de betreffende
organisatie.
.nl: de zogenaamde top-level domeinnaam, in dit geval de landencode die

aangeeft waar de second-level domeinnaam geregistreerd is.
/actueel: net als bij de opslag van bestanden op een computer, kan ook een
website gebruik maken van mappen, die zijn terug te zien in de URL.
Mappen komen na de top-level domeinnaam, voorafgegaan door een forward
slash (/). Als er zich in deze map nog meer mappen bevinden, bereik je die
weer door eerst een forward slash en dan de naam van de map in te typen.
Zie het voorbeeld Parool hieronder.
/agenda.cfm: bestandsnaam; dit roept het bestand met de naam

agenda.cfm op uit de map nieuws, die zich in de map actueel bevindt.
79
De URL is dus opgebouwd als een soort boomstructuur en bestaat uit een
onderverdeling van mappen. Bijvoorbeeld:
http://www.parool.nl/redactie/foto/verzameling/affiche/index.html
Alle schuine strepen (slash) na .nl zijn onderliggende mappen. Het document index.html
(dat affiches uit de collectie van de Paroolredactie bevat) staat in de map affiche die
weer in de map verzameling staat, et cetera.
Sommige websites met heel veel informatie, bijvoorbeeld die van de UvA, werken
(ook) met databases, voor iedere pagina wordt dan een unieke code gegenereerd.
Bijvoorbeeld: http://www.hum.uva.nl/actueel/object.cfm?objectID=879E907A-5216423A-BBDB8780B8051359
Het domein van een website bestaat uit de seconden top-level domeinnaam samen en
geeft als het ware de afkadering van webpaginas binnen een website aan. Zo gebruikt
de website van de UvA dus het domein uva.nl om haar webpaginas in te verzamelen.
De landencode in de top-level domeinnaam geeft in afgekorte vorm aan in welk
land het domein geregistreerd is. Ook kan een top-level domeinnaam informatie geven
over de soort webpagina die zij huisvest. Voorbeelden van top-level domeinnamen zijn:
.nl
Nederland
.fr
Frankrijk
.be
Belgi
.de
Duitsland
.eu
Europa
.tv
televisiemaatschappijen
.com Verenigde Staten: commercile organisatie
.edu Verenigde Staten: onderwijsinstelling
.gov Verenigde Staten: overheidsinstelling
.org
.net
.co.jp
.co.uk
Verenigde Staten: non-profit-organisatie

Verenigde Staten: service-provider
Japan: commercile organisatie
Verenigd Koninkrijk: commercile organisatie
Veel voor de hand liggende domeinnamen zijn al geregistreerd. Daarom loont het vaak
de moeite om uit te proberen wat er gebeurt wanneer je zelf een domeinnaam intypt
waarvan je denkt dat deze de gezochte informatie bevat. Zoek je bijvoorbeeld de
website van De Volkskrant, dan kun je het beste eerst proberen wat de URL
www.volkskrant.nl oplevert. Zoek je de website van Harvard University in de VS, dan
kun je www.harvard.edu proberen. Vergeet overigens niet dat sommige instellingen
beter bekend zijn onder hun afkorting: www.klm.nl voor de Koninklijke
80
Luchtvaartmaatschappij en www.mit.edu voor het Massachusetts Institute of

Technology.
1.4 Hyperlinks en 404-Errors
Navigeren door het Internet gebeurt op twee wijzen: middels het intypen van de
bovengenoemde URL in de adresbalk of door het klikken op hyperlinks.
Hyperlinks of links zijn verwijzingen of koppelingen binnen een webpagina. Als je er

op klikt, sturen ze je door naar een ander deel binnen dezelfde webpagina, een andere
webpagina, of naar een bestand dat zich op het Internet bevindt.
Een hyperlink kan de vorm aannemen van een stuk tekst of van een plaatje,
bijvoorbeeld bij de zogenaamde buttons: plaatjes die er uit zien als kleine knopjes, vaak
met tekst. Hyperlinks in de tekst zijn meestal te herkennen
doordat ze een andere kleur hebben dan de rest van de tekst en
doordat ze bijna altijd onderstreept zijn. Je kunt zien of iets een
link is door er de muiscursor op te plaatsen; deze verandert dan
van een pijltje in een handje, vaak ook met een korte tekst.
En van de meest frustrerende zaken bij het zoeken op het Internet is het
oplopen tegen zogenoemde dode links. Dit zijn verwijzingen naar paginas of bestanden
die niet meer op de locatie staan die de link aangeeft. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren
wanneer een link naar een verouderde webpagina verwijst en de beheerder van die
webpagina besloten heeft die pagina te verwijderen, of wanneer een pagina te groot
werd of om andere redenen verplaatst is naar een andere server.
Wanneer je op een dode link klikt, krijg je meestal de foutmelding te zien:
HTTP 404 Error: 404 Not Found of This page cannot be displayed. Wanneer binnen
een webpagina gelinkt wordt naar een plaatje, maar dat plaatje niet meer op te roepen is,
krijg je in plaats van dat plaatje de volgende afbeelding
te zien.
81
2. ZOEKEN MET BEHULP VAN ZOEKMACHINES

Zoals we eerder hebben aangegeven heeft het Internet geen index of
trefwoordenregister. Het bestaat namelijk uit een netwerk van netwerken via welke je
toegang kunt verkrijgen tot informatie die ergens op de wereld op dit netwerk
gepubliceerd wordt. Door dit gebrek aan bewegwijzering dien je gebruik te maken van
andere methoden om het Internet te doorzoeken. Zoekmachines of search engines
leveren hier over het algemeen de beste oplossing voor.
Een zoekmachine is een dienst die je in staat stelt het WWW te doorzoeken op
zoektermen die je hebt ingevoerd. Naar aanleiding van de invoer toont de zoekmachine
lijsten met webpaginas die overeenkomen met de ingevoerde zoekterm(en).
2.1 Zoeken op het Internet in vergelijking met andere bronnen
Onafhankelijk van het feit of een open of een gesloten onderzoeksvraag als basis voor je
onderzoek dient, geldt dat je uit de onderzoeksvraag zoektermen moet destilleren en
deze creatief moet gebruiken. Het is immers niet effectief om in een zoekmachine je
onderzoeksvraag letterlijk in te voeren. Het zoeken met een zoekmachine is daarom bij
uitstek een voorbeeld van een zoekmethode die in hoofdstuk 1 uit deze syllabus
omschreven is als de sneeuwbalmethode. Sterker nog, een systematische zoektocht over
het Internet op een wijze vergelijkbaar met die van het raadplegen van bibliografien,
encyclopedien en andere naslagwerken is welhaast onmogelijk. De afgelopen jaren is
nog wel eens geprobeerd een gerubriceerd naslagwerk met populaire sites van het
Internet uit te geven, maar omdat de informatie op het Internet zich zo snel uitbreidt en
ook verandert - en deze wijzigingen niet werden doorgegeven aan een centraal orgaan -,
wordt dat tegenwoordig niet meer gedaan, met uitzondering van een aantal tijdschriften,
zoals de Elsevier Webgids die ieder jaar verschijnt.
Behalve het ontbreken van een register voor het Internet, is het zoeken op
Internet met name een proces van continue serendipiteit omdat webpaginas uitvoerig
naar andere, gerelateerde webpaginas verwijzen door middel van de hierboven
beschreven hyperlinks. Doordat je vrijwel nooit met n enkele zoekterm kan volstaan
bij het zoeken op het Internet, wordt het zoekproces bovendien nog vele malen groter en
complexer. Zoeken op het Internet wordt wel eens vergeleken met het kijken naar een
ijsberg: je ziet alleen dat stukje dat boven de oppervlakte uitsteekt.
82
2.2 Zoekmachines
Er zijn vele honderden zoekmachines op het Internet te vinden, sommige zeer populair,
andere vrij onbekend en sommige alleen voor speciale toepassingen zoals Phantis,31 die
alleen naar Griekse webpaginas zoekt. Toch werken alle zoekmachines die op het
Internet te vinden zijn globaal op dezelfde manier. Ze bestaan allemaal uit drie
onderdelen:
1.
De spider, soms ook wel (web)robot of crawler genoemd. Dit is een
programma dat het Internet afzoekt, hetzij via links op andere paginas, hetzij
via bepaalde trefwoorden die de maker van de webpagina over diens inhoud in
de broncode van de webpagina heeft opgenomen. Overigens is dat n van de
redenen dat zoekmachines soms webpaginas tonen die helemaal niet gaan over
het trefwoord waar op gezocht is, de maker heeft het betreffende woord in de
broncode gezet om hits (bezoeken) op zijn webpagina te genereren. Dit is
meestal het geval bij webpaginas die alleen om commercile redenen zijn
opgezet.
2.
De database: dit is de centrale gegevensbank met de vaak honderden miljoenen
paginas die de spider gevonden heeft en waarvan melding is gemaakt bij de
zoekmachine. Als je dus via een zoekmachine zoekt, zoek je nooit daadwerkelijk
op het Internet zelf, maar altijd in de database van webpaginas die een
zoekmachine heeft samengesteld. Elke zoekmachine heeft zijn eigen database.
Daarom is het ten zeerste aan te raden om meerdere zoekmachines te gebruiken,
met name wanneer je naar zeer specifieke onderwerpen zoekt, of om gebruik te
maken van zogenaamde gecombineerde zoekmachines. Dit zijn zoekmachines
die de opgegeven zoektermen invoeren in meerdere zoekmachines en daar de
resultaten van tonen. De beste voorbeelden hiervan zijn Dogpile32 en
Metacrawler.33 Er zijn nadelige gevolgen verbonden aan het werken met een
3.
database. Het is mogelijk dat meerdere webpaginas van dezelfde site in de lijst
van gevonden paginas komen te staan, of dat de zoekmachine links toont naar
webpaginas die niet meer bestaan (de eerder beschreven 404-error).
De interface: dit is de daadwerkelijke webpagina van de zoekmachine die je in
staat stelt zoektermen in te voeren. De meeste zoekmachines hebben overigens
de mogelijkheid om naast de gewone zoekinterface een geavanceerde
zoekinterface te tonen, waar je de zoektermen kan preciseren.
31
http://www.phantis.com (NB: Grieks language pack nodig van de Windows CD-Rom)
32
http://www.dogpile.com
http://www.metacrawler.com
33
83
Globaal zijn zoekmachines onder te verdelen in twee categorien. Dit onderscheid

wordt gemaakt op basis van de werking van de spider. Ten eerste bestaan er
zoekmachines die bijna automatisch opereren. Dat wil zeggen dat de spider zelf op zoek
gaat naar (nieuwe) webpaginas, vaak afhankelijk van het aantal links naar een pagina
vanaf andere paginas, of aan de hand van trefwoorden in de pagina of in de broncode
van de pagina. Gevonden webpaginas worden dan automatisch toegevoegd aan de
database. Over het algemeen leveren zoekmachines van dit type de meeste van de
hierboven genoemde nadelen van databases op.
Daarnaast bestaan er zoekmachines die weliswaar met een spider werken, maar
waarvan de gevonden resultaten eerst door redacteurs gefilterd worden. Deze redacteurs
rubriceren de paginas en halen zogenaamde ruis, paginas die niet gaan over het
gezochte trefwoord of die niet meer online staan, eruit. Het nadeel van zoekmachines
van dit type is echter dat de database nooit zo recent is als die van het eerste type. In het
onderstaande overzicht zie je tot welke van de twee categorien enkele van de
bekendste zoekmachines horen:
Met automatische spider
Door redacteurs gefilterd
www.altavista.com
www.britannica.com
www.google.com
www.dmoz.org
www.lycos.com
www.hotbot.com
www.northernlight.com
www.yahoo.com
Nederlandse versus Engelse zoekmachines en termen

Het merendeel van de zoekmachines op het Internet is Engelstalig, zoals ook het
merendeel van de webpaginas Engelstalig is. Er bestaat een klein aantal Nederlandse
zoekmachines, waarvan de bekendste www.ilse.nl, www.vindex.nl en www.track.nl
zijn. Daarnaast kun je op www.google.nl kiezen voor de optie zoeken in pagina's in het
Nederlands. Hoewel het zoeken met alleen Nederlandse zoekmachines voordelen kan
hebben wanneer je op zoek bent naar webpaginas over specifiek Nederlandse
onderwerpen, verdient het de voorkeur om in Engelstalige zoekmachines te zoeken en
ook, zoals het voorbeeld uit de Inleiding al aangaf, gebruik te maken van Engelse
zoektermen, omdat veruit het grootste deel van de internetpaginas Engelstalig is en
omdat de Nederlandse zoekmachines hun databases over het algemeen beperken tot
websites met .nl-domeinen en dus voorbij gaan aan Nederlandse sites die daarbuiten
zijn gepubliceerd en aan buitenlandse websites die heel nuttige informatie kunnen geven
over Nederlandse onderwerpen. Bovendien is het niet zo dat niet-Nederlandstalige
zoekmachines geen Nederlandse websites in hun database opnemen. Zoek je bij Google
84
bijvoorbeeld op johan van oldebarnevelt, dan levert dat een groot aantal
Nederlandstalige webpaginas op.
Het bereik van zoekmachines
Zoekmachines beslaan lang niet het totale aantal op het Internet te vinden websites.
Zoals vermeld zoek je via een zoekmachine alleen de in de database van de
zoekmachine opgenomen webpaginas. Daar komt nog bij dat lang niet alle
webpaginas bekend zijn bij de database van de zoekmachines.
Op 2 september 2003 was de verdeling in aantallen opgenomen internetpaginas
in de database voor de grootste zoekmachines als volgt: 34
Billions Of Textual Documents Indexed
As of Sept 2, 2003
GG=Google, ATW=AllTheWeb, INK=Inktomi, TMA=Teoma, AV=AltaVista.

Wanneer je dit afzet tegen de volgende statistieken, dan zal de beperkte reikwijdte van
zoekmachines duidelijk worden: in 2001 overschreed het aantal internetpaginas voor
het eerst de miljard en het aantal internetpaginas nam razendsnel toe, zo snel zelfs, dat
experts menen dat het aantal internetpaginas zich iedere drie vier maanden
verdubbelt.
Het mag duidelijk zijn dat zoekmachines nooit de ultieme oplossing zijn voor
het zoeken op Internet, maar over het algemeen zijn ze het beste houvast. Verderop
volgt meer over alternatieve zoekmethoden.
En eigenschap van Google dient met name opgemerkt te worden: Google
rangschikt de gevonden webpaginas op volgorde van populariteit. Dit houdt in dat de
meest bezochte en daardoor waarschijnlijk meest relevante webpaginas bovenaan de
lijst van gevonden resultaten komen te staan. Zoek je bijvoorbeeld naar informatie over
34
http://www.searchenginewatch.com
85
de speelfilm Gladiator, dan zal Google bovenaan in zijn lijst met gevonden
webpaginas links naar sites over de film tonen, omdat de zoekterm gladiator het
meest gebruikt wordt door mensen die op zoek zijn naar informatie over de film.
Webpaginas over Romeinse gladiatoren komen later in de lijst en paginas over
bijvoorbeeld het computerspelletje Gladiator nog later.
Een andere invloed op het rangschikken is sponsoring. Sommige zoekmachines
worden namelijk gesponsord door commercile organisaties zodat de eerste resultaten
vaak verwijzen naar de betreffende sponsors, denk hierbij aan internetwinkels et cetera.
Zoeken via zoekmachines, methode 1: Directories
Directories of subject groups zijn door redacteurs samengestelde groepen waarin de in
de database van een zoekmachine aanwezige webpaginas gerubriceerd zijn. Vaak vind
je in de directories weer subdirectories. Zoek je bijvoorbeeld naar webpaginas over de
voetbalclub Ajax, dan zou dat bij een zoekmachine bijvoorbeeld te vinden zijn in de
directory Sport, daarbinnen in de directory Voetbal en daar weer binnen in de
directory Clubs. De kwaliteit van de aangeboden webpaginas is hoog, omdat er
weinig ruis tussen zit. Het nadeel is echter dat het aantal webpaginas dat in de
directories aanwezig is over het
algemeen beperkt is, omdat de selectie
door redacties wordt gedaan.
Yahoo is het bekendste
voorbeeld van zoekmachines die met
directories werken, omdat deze
zoekmachine ook daadwerkelijk met
een groep redacteurs werkt.
Tegenwoordig gebruiken echter ook de
meeste van de niet-redacteur gedreven
zoekmachines directories, zoals
Altavista; ook bij Google kun je
directories vinden wanneer je op het
GIDS-tabblad (Catalogs) klikt. Zie
hiernaast.
Een goed alternatief voor Yahoo is het Open Directory Project,35 een zoekmachine die
werkt met een zeer groot aantal vrijwillige redacteurs, en daardoor over een zeer groot
aantal in de database opgenomen webpaginas beschikt.
Wanneer kun je het beste de directories van een zoekmachine gebruiken?
Als je op zoek bent naar populaire onderwerpen, brede of algemene onderwerpen of
35
http://www.dmoz.org
86
wanneer je net begint met een onderzoek en een globaal inzicht wilt krijgen wat er over
een bepaald onderwerp op het Internet te vinden is.
Zoeken met zoekmachines, methode 2: zoektermen
Veruit de meeste gebruikers van zoekmachines gebruiken deze om te zoeken op door
hen ingegeven zoektermen, een methode waar in deze bijlage ook de nadruk op ligt. In
dit onderdeel worden de belangrijkste basistechnieken voor het met behulp van
zoektermen zoeken in zoekmachines besproken: Booleaanse operatoren, trunceren en
phrase searching.
Voor deze uitleg zal gebruik worden gemaakt van de volgende zoekvraag:
Welke 20e-eeuwse acteerstijl wordt over het algemeen beschouwd als de grote
tegenhanger van de 19e-eeuwse acteerstijl die ontwikkeld is door Konstantin
Stanislavski? Aan de hand van de zoekmachine Google zal deze voorbeeldzoektocht
gellustreerd worden.
Booleaanse operatoren 36
Beginnende gebruikers van zoekmachines hebben de neiging hun zoektermen te

eenvoudig te houden. Zij zouden bijvoorbeeld snel geneigd zijn als zoekopdracht stijl
of acteren in te voeren. Dit levert echter een heleboel onbruikbare webpaginas op,
omdat dit nog vrij algemene termen zijn die in zeer veel webpaginas voor kunnen
komen. Zo zal de zoekterm stijl ook webpaginas tonen over bijvoorbeeld
schilderstijlen, deurstijlen en de kunstenaarsbeweging De Stijl en kan de term acteren
bijvoorbeeld ook webpaginas van de fanclub van Russell Crowe opleveren.
Daarom is het altijd van groot belang om de zoektermen zo specifiek mogelijk te
maken. Alle zoekmachines staan het gebruik van meerdere zoektermen toe en
bovendien ondersteunen de meest voorkomende zoekmachines het gebruik van
zogenaamde Booleaanse operatoren. Dit zijn zoekoperatoren om de relatie tussen
zoektermen te definiren. De Booleaanse operatoren zijn: AND, OR en NOT, ook wel
weergegeven door hun equivalenten + voor AND, | voor OR en voor NOT.
De Boolean + combineert zoektermen, dat wil zeggen: de zoekmachine zoekt
naar webpaginas waarin alle zoektermen waar + tussen staat voorkomt. Voor onze
onderzoeksvraag zouden we kunnen gaan zoeken op de termen:
acteerstijl+stanislavski.
We kiezen voor deze zoektermen om een aantal redenen.

De selectie van de zoekterm die je invoert in de zoekmachine is vergelijkbaar met het in
het (spreek)woordenboek opzoeken van een uitdrukking: je gaat na wat het kernwoord
is van je zoekopdracht. In bovenstaande zoekvraag is dat acteerstijl omdat dat het is
waar de zoekvraag over gaat, niet over tegenhanger of over ontwikkeling. Net zo
36
vernoemd naar de Engelse wiskundige George Boole (1815-1864), de uitvinder van deze functies
87
min is het van belang de voornaam van Stanislavski op te geven bij de zoekopdracht,
omdat zijn achternaam het meeste genoemd zal worden in webpaginas. In eerste
instantie kun je ook de tijdsaanduiding nog weglaten.
Merk op dat het gebruik van hoofdletters in zoektermen niet van belang is, met andere
woorden het invoeren Stanislavski levert dezelfde resultaten op als stanislavski en
als sTAnisLaVSKi. Dit geldt voor de meeste zoekmachines.
Deze zoekopdracht
levert twee hits op.
Dit aantal is nogal
klein en bovendien
blijkt dat geen van
beide paginas
antwoord geeft op
onze vraag. Zoals
eerder vermeld is
het daarom beter te
gaan zoeken met
Engelse zoektermen. Wanneer we intypen actingstyles+stanislavski dan levert dat
echter geen enkele hit op. Acting en styles zijn namelijk twee woorden en moeten
dus van elkaar onderscheiden worden. Wanneer we nu intypen
acting+styles+stanislavski
dan levert dit een kleine 1000 hits op, een aantal waar
je wat meer mee kan. Dit voorbeeld laat het verschil met de Nederlandse zoekterm zien.
Feitelijk zoek je nu namelijk naar webpaginas die voldoen aan de trefwoorden
acteren, stijlen en Stanislavski. Wanneer je de zoektermen niet door de Boolean
had verbonden, had de zoekmachine gezocht naar webpaginas die voldoen aan de
trefwoorden acteren, stijlen en/of Stanislavski. Gelukkig voegt Google zelf tussen
woorden waar een spatie tussen staat de Boolean + in, dus in dit voorbeeld had het
invoeren van de zoekopdracht acting styles stanislavski hetzelfde resultaat
opgeleverd, maar voor de duidelijkheid zullen we de Booleans toch steeds invoeren.
De Boolean geeft aan dat de zoekterm waaraan dit -teken voorafgaat niet
meegenomen mag worden in de zoekopdracht. Zou je bijvoorbeeld zoeken naar
webpaginas over acteerstijlen, maar juist niet naar paginas over die van Stanislavski,
dan zou je kunnen invoeren acting+styles-Stanislavski.
De Boolean | gebruik je om te zoeken naar paginas waarin in ieder geval n
van de zoektermen voorkomt. Natuurlijk worden webpaginas waarin meerdere van de
zoektermen voorkomen niet overgeslagen. De toepassing van deze Boolean lijkt op het
eerste gezicht wat overbodig, maar wanneer je bijvoorbeeld in de context van de
onderzoeksvraag bedenkt dat de spelling van de naam Stanislavski wel eens zou kunnen
88
variren, omdat het een Russische naam is, dan begrijp je wellicht de handigheid van de
optie dat je stanislavski or stanislavsky or stanislawsky kunt invoeren, te
meer daar zoekmachines altijd heel strikt op de spelling letten: ze zoeken alleen naar de
door jou ingevoerde termen en kennen geen varianten daarvan. Ook is het mogelijk om
te zoeken op alternatieve spelwijzen door te trunceren.
Trunceren
Trunceren (ook wel het gebruik van Wildcards genoemd) stelt je in staat te zoeken naar
meer vormen of schrijfwijzen van een zoekterm. Na de stam van de zoekterm plaats je
een asterisk (*), die alle mogelijk uitgangen die op de stam kunnen volgen vervangt.
In ons voorbeeld zou je bijvoorbeeld de zoekterm stanislavsk* in kunnen voeren.
Over het algemeen kun je wildcards alleen aan het einde van woorden plaatsen,
maar soms ook in woorden. Omdat in Westerse vertalingen van het Russisch de w
door de w of de v kan worden weergegeven, zou je bijvoorbeeld kunnen zoeken op
stanisla*sk*.
Phrase Searching
Het is ook mogelijk te zoeken op zinsneden (phrases of strings). Dit zijn zoektermen
bestaande uit meer woorden in een vaste volgorde, omsloten door dubbele
aanhalingstekens (...). De zoekmachine zoekt dan alleen naar webpaginas waarin
deze woorden ook in deze volgorde voorkomen. Dit is erg handig bij bijvoorbeeld het
zoeken naar citaten, titels of namen. Zo levert de zoekterm kostantin
stanislavksi
alleen webpaginas op waarin ook daadwerkelijk deze naam zo
voorkomt en zou konstantin+stanislavski webpaginas opleveren waarin zowel de

naam Konstantin als de naam Stanislavski voorkomt, maar dat zou dus ook best een
webpagina over Konstantin Chepurov en Nikolaj Stanislavski kunnen zijn.
Zou je webpaginas zoeken over Stanislavskis boek, getiteld An actor prepares, dan
blijkt het nut van het gebruik van phrase searching nog veel duidelijker. De woorden
an, actor en prepares komen immers voor in veel meer websites dan alleen de sites
over het boek; alleen wanneer ze in deze vaste volgorde staan leveren ze webpaginas
op over het boek.
2.3 Zoekstrategien
Nu je de techniek van het zoeken met zoekmachines gezien hebt, willen we de aandacht
vestigen op het hanteren van de zoekmachines om tot de beste resultaten te komen.
Begin nooit blindelings zoektermen in te typen in zoekmachines wanneer je het Internet
als informatiebron gebruikt. Hoewel je wel degelijk hits zult ontvangen, waarvan een
substantieel aantal wellicht nog bruikbaar is ook, is deze methode van zoeken toch een
89
beetje die van een ongeleid projectiel en is dit eigenlijk alleen nuttig wanneer je een
globaal overzicht zou willen krijgen wat er op het Internet aan informatie over je
onderzoeksvraag te vinden zou zijn. In een bibliotheek trek je immers ook nooit
blindelings boeken uit de schappen die een relatie met je onderzoeksvraag hebben, maar
beslis je nog voordat je een kaft aanraakt naar welke informatie binnen je
onderzoeksvraag je op zoek bent en sluit je bij voorbaat bepaalde categorien boeken
uit.
Voor je een zoekmachine gaat gebruiken, zul je eerst de volgende stappen
moeten ondernemen:
a. Probleemomschrijving:
Met welk doel zoek je de informatie?
Is de probleemstelling op te splitsen in deelvragen?

In onze voorbeeld-zoekvraag zou je bijvoorbeeld kunnen denken aan de
deelvragen Wat houdt de acteerstijl van Stanislavski in? of Welke
belangwekkende acteerstijlen zijn er in de 20e eeuw ontwikkeld? Ook deze
deelvragen hebben weer hun eigen reeksen zoektermen.
Welke zoektermen gebruik je (zie boven)?
Gebruik bij voorkeur meer termen in meer talen en denk ook aan
synoniemen en verwante termen, in ons voorbeeld bijvoorbeeld acting,
directing, acting theories, playingetc.
b. Informatiebronnen:
Welke soorten bronnen komen in aanmerking voor het beantwoorden van

mijn (deel)vraag?
Rangschik de mogelijke bronnen in volgorde van nut: welke soort is het
nuttigst voor het beantwoorden van mijn (deel)vraag?
Het kan ook de moeite waard zijn eerst te overwegen welke toepassing van het Internet
je gebruikt om antwoord te krijgen op je vragen. Voor algemenere vragen is een
directory misschien meer geschikt dan een zoekmachine. Je kunt ook zoeken naar
websites van organisaties die zich met jouw onderzoeksvraag bezig houden, in het geval
van onze voorbeeldvraag bijvoorbeeld van toneelscholen of theaterbibliotheken. Als je
een zoekmachine gaat gebruiken, realiseer je dan dat dit het beste resultaat oplevert
wanneer je gaat zoeken naar specifieke informatie, omdat bij te algemene vragen een
onwerkbaar groot aantal hits zal worden gegeven. Bij uiterst specifieke vragen levert
een Usenet nieuwsgroep misschien weer meer informatie, omdat je hier ook vragen kan
stellen aan experts.
Wees ten slotte ook niet bang om veel te proberen. Zoek naar een groot aantal
relevante trefwoorden en probeer door middel van Booleans meer relaties tussen
trefwoorden aan te geven. En, zeer belangrijk: kijk altijd met een kritisch oog naar de
90
gevonden informatie. Natuurlijk hoort dit voor iedere wetenschapper een uitgangspunt
te zijn, maar bij het zoeken naar informatie op het Internet is het vanwege het vrije
karakter en het ontbreken van een controlerend orgaan van het net, nog van veel groter
belang. Voor meer informatie over het beoordelen van websites, zie hoofdstuk 1 uit
deze syllabus.
2.4 En als je webpaginas gevonden hebt...

In het volgende willen we een aantal principes uitleggen die van nut kunnen zijn als je
hits naar relevante webpaginas gevonden hebt.
Zoeken op pagina
Internet Explorer heeft een handige functie voor het zoeken naar trefwoorden binnen
een webpagina. Dit kan nuttig zijn wanneer je een erg grote webpagina gevonden hebt.
In het menu Edit / Bewerken vind je de optie Find (on this page)... / Zoeken (op deze
pagina).... Deze functie kan ook opgeroepen worden door de toetsencombinatie CTRL+F.
In het dialoogvenster dat verschijnt kun je de zoekterm invoeren en zo vaak op Find
Next / Volgende klikken als je de zoekterm in de pagina wilt vinden.
Zoeken naar andere paginas binnen een website

Wanneer je met een zoekmachine werkt, zul je een reeks hits krijgen van webpaginas.
Deze zijn, zoals eerder vermeld, ondergebracht in een website. Wanneer je een
bruikbare webpagina gevonden hebt, kan het nuttig zijn om te kijken of er zich op die
site nog meer nuttige informatie bevindt. Eerder is het bestaan van mappen in websites
al uitgelegd. Wellicht kan het nuttig zijn om in de URL die je in de adresbalk ziet een
gedeelte van het adres weg te halen tot je op een hoger niveau uitkomt.
Stel dat je de eerder genoemde webpagina
http://www.parool.nl/redactie/foto/verzameling/affiche/index.html gevonden hebt.
Wellicht ben je wel op zoek naar fotos die op deze website gepubliceerd worden, maar
niet naar affiches. Dan zou je in de adresregel het gedeelte
verzameling/affiche/index.html weg kunnen halen en kijken op welke webpagina je
dan terecht komt. Of misschien wil je weten van welke instelling deze webpagina is.
Een goede optie is dan te kijken naar de primaire URL van de site, omdat dit vaak de
91
homepage van de instelling is. In dit geval zou dat betekenen dat je alles vanaf de eerste
slash (/) na de domeinnaam weg moet halen (het gedeelte
redactie/foto/verzameling/affiche/index.html) om uit te komen bij
http://www.parool.nl.
Zeer nuttig voor het zoeken naar meerdere paginas binnen n website en voor
het zoeken naar trefwoorden binnen een webpagina is de Google toolbar die de
zoekmachine Google aanbiedt. Voor meer informatie hierover, zie de Appendix: zoeken
met Google.
Nog enkele zoektips
Ten slotte nog enkele tips die het zoeken naar informatie op het Internet kunnen
vergemakkelijken.
Gebruik meerdere zoekmachines.
Gebruik meerdere termen en Booleans.
Onthoud dat voor sommige, meer algemene zaken, het misschien sneller zoeken is
met directorys en dat zoekmachines voor specifiekere zaken bruikbaar zijn.
Sommige van de zogenaamde tweede generatie zoekmachines kennen de

mogelijkheid om in plaats van zoektermen hele vragen in te typen. Dit heet
natural language searching. Je kunt dan een vraag in spreektaal invoeren, waarna
de zoekmachine de vraag tot de kern herleidt en hier zoektermen uit extraheert.
Natural language searching kan onder andere bij Altavista en Northernlight,
maar bepaalde zoekmachines zijn er in gespecialiseerd zoals www.askjeeves.com.
Wanneer je gebruik maakt van natural language searching, bereik je het beste
resultaat wanneer je de vragen eenvoudig en kernachtig houdt en steeds naar n
zaak tegelijkertijd vraagt. Omdat deze zoekmachines meestal in het Engels zijn
opgesteld, moet je de vraag ook in het Engels formuleren.
Vergeet voor heel specifieke vragen niet om ook in Usenet nieuwsgroepen te

zoeken.
Sommige informatie kan op de website van bepaalde organisaties zijn

ondergebracht. Zo zul je wanneer je wilt weten of er vacatures zijn bij de KLM
meer hebben aan het bezoeken van de website www.klm.nl dan het in een
zoekmachine intypen van bijvoorbeeld jobs+klm. Als je de website van een
bepaalde organisatie niet kunt vinden, kun je vanzelfsprekend daar wel naar op
zoek gaan met behulp van een zoekmachine.
Webportals of startpaginas zijn webpaginas die links bevatten, gerubriceerd naar

onderwerp, vergelijkbaar met de werking van directories. Vaak bieden deze
webportals ook nog de mogelijkheid binnen hun database te zoeken naar
trefwoorden. Bekende webportals zijn www.about.com en www.startpagina.nl.
92
Het is handig om bruikbare sites toe te voegen van je favorieten / bladwijzers. In

het menu Favourites / Favorieten vind je de knop Add to Favourites / Toevoegen
aan Favorieten (Ctrl+D). Hiermee maak je een bladwijzer. Daarmee kan je de site
waarop je bent later snel terugvinden in het menu Favorieten. Je kan je favorieten
ook op een diskette of een usb stick opslaan als je bijvoorbeeld op een openbare
computer werkt. Klik met je rechtermuis knop op de bladwijzer die je wilt
kopiren en selecteer Send to / Kopiren naar.
Open potentieel interessante zoekresultaten altijd in een nieuw venster. Zo

voorkom je dat je al zoekende dat resultaat kwijt raakt. Dit doe je door de
toetscombinatie Ctrl+N.
Sommige sites sluiten je op in een virtuele gevangenis. De knop Back / Vorige

doet het dan niet. De truc is dan om niet n, maar twee stappen terug te gaan.
Druk daartoe op het kleine pijltje rechts van de knop back / vorige en selecteer de
pagina waar je heen wilt.
93
APPENDIX: ZOEKEN MET GOOGLE

Google (www.google.com) is op dit moment n van de meest gebruikte zoekmachines.
De voornaamste reden daarvoor is het eerder genoemde feit dat Google gevonden
webpaginas rangschikt in volgorde van populariteit, zodat je bijna altijd relevante hits
zult vinden. Daarnaast heeft Google nog een paar extra toepassingen die haar zo
populair maken, zoals de mogelijkheid een Nederlandstalige interface te gebruiken.
Overigens linkt de browser bij het intypen van http://www.google.com meteen door
naar deze Nederlandstalige versie op www.google.nl. Dit betekent echter niet dat - in
tegenstelling tot bijvoorbeeld www.yahoo.fr die alleen in Franstalige sites zoekt Google nu alleen naar Nederlandstalige sites zoekt; nog steeds wordt dezelfde centrale
database van Google gebruikt. Als je alleen Nederlandstalige paginas wilt doorzoeken
dan selecteer je Zoeken in pagina's in het Nederlands onder het zoekvenster. Verder
kan je Google ook gebruiken als woordenboek en rekenmachine. Typ in het
standaardvenster de opdracht define: en hier achter het woord waarvan je de betekenis
wilt achterhalen. Om Google als rekenmachine te gebruiken moet je in het
standaardvenster getal operator (+,-,* of ?)getal in typen. Dus bijvoorbeeld 36
+ 24
en dan zoeken.
Meteen naar webpagina gaan
Naast de knop Google zoeken die je gebruikt wanneer je een zoekterm ingegeven hebt,
kun je ook op de knop Ik doe een gok klikken. Wanneer je naar een bekende of
algemene zoekterm zoekt, bijvoorbeeld naar de officile homepage van een film, krant,
organisatie et cetera, dan brengt deze knop je meteen naar de eerste hit uit de reeks
gevonden webpaginas. Ben je bijvoorbeeld op zoek naar de homepage van de film War
of the Worlds, dan kun je invoeren war of the worlds en wanneer je op de knop Ik
doe een gok klikt, ga je meteen naar de homepage van de film, zonder eerst het scherm
met door Google gevonden webpaginas te zien waar deze link als meest populaire
bovenaan staat.
Zoeken naar afbeeldingen
Google biedt (overigens net als Altavista) de optie om niet alleen naar webpaginas te
zoeken, maar ook naar afbeeldingen. Wanneer je op de knop Afbeeldingen klikt, krijg je
de optie om te zoeken naar afbeeldingen die voldoen aan de zoekterm. Google toont de
gevonden afbeeldingen in thumbnail (klein) formaat op het scherm. Wanneer je op een
afbeelding klikt, splitst de browser zich in tween en zie je bovenaan informatie over de
afbeelding en onderaan de webpagina waar deze afbeelding gevonden is.
94
Zoeken in nieuwsgroepen
Op de homepage van Google bevindt zich naast de knop Afbeeldingen de knop
Discussiegroepen. Wanneer je deze aanklikt, krijg je de optie om te zoeken in Usenet
nieuwsgroepen.
Google Scholar
Google Scholar (http://scholar.google.nl) geeft toegang tot wetenschappelijke teksten
(online boeken, tijdschriften met online artikelen en verwijzingen naar artikelen) in het
bezit van instellingen die met Google een overeenkomst hebben gesloten. Werk je op
een pc binnen het UvA domein dan geeft Google je automatisch toegang tot de teksten.
Zoniet, klik je op Scholar Preferences / Voorkeuren voor Wetenschap. Typ bij Find
Library / Bibliotheek zoeken Universiteit van Amsterdam in en vink het vakje
Universiteit van Amsterdam aan en klik op Save Preferences / Voorkeuren opslaan. Je
keert nu terug naar het zoekscherm en kan beginnen met zoeken.
De Google gids
Eerder is het werken met directories al beschreven. Bij Google vind je directories onder
de knop Gids.
Geavanceerd zoeken met Google
Rechts naast de regel waarin je de zoekterm in kunt geven, bevindt zich een link
Geavanceerd zoeken. Wanneer je deze aanklikt, ga je naar een pagina die je in staat stelt
de zoekopdracht te verfijnen. Met de bovenste vier regels heb je de optie om te zoeken
met behulp van Booleans, zonder deze in te typen.
Daarnaast is het mogelijk om te zoeken naar webpaginas in bepaalde talen,
gepubliceerd op bepaalde data en binnen of juist altijd buiten bepaalde domeinen. Stel
dat je op zoek bent naar informatie over Stanislavski, maar je bent niet genteresseerd in
online winkels zoals Amazon.com die zijn boek aanbieden. Zou je in Google gaan
zoeken naar bijvoorbeeld an actor prepares +Stanislavski, dan is de kans
groot dat je veel van dergelijke e-markets tegenkomt. Je zou er dan voor kunnen kiezen
om in de regel Domein in het pulldown lijstje Geen te selecteren en achter Geen
resultaten weergeven van de site of het domein in te typen amazon.com. Alle
webpaginas binnen de site van amazon.com worden dan overgeslagen bij de
zoekopdracht.
95
Google Toolbar
De Google toolbar biedt je de voornaamste gebruiksfuncties van Google in een
werkbalk die aan de interface van de browser wordt toegevoegd.
Het installeren van de Google toolbar

Je kunt de Google toolbar installeren vanaf de Google website:
http://toolbar.google.com of van http://toolbar.google.com/intl/nl/ voor de Nederlandse
versie.
Nadat je de toolbar hebt genstalleerd heb je een aantal functies tot je beschikking.
Hieronder zullen we een aantal daarvan bespreken. Waarschijnlijk zie je deze functies
niet allemaal in de toolbar staan. Klik in de toolbar op options, je krijgt het scherm
Toolbar options te zien.
Vink op het tabblad Options de eerste vier mogelijkheden aan. Vink bij het tabblad
More onder Web buttons in ieder geval Up aan.
Zoeken
Links in de toolbar zie je een wit invoervenster. Wanneer je hierin klikt, kun je hierin
meteen zoektermen invoeren, op gelijke wijze als wanneer je met de gewone site van
de Google zoekmachine zou zoeken, dat wil zeggen met Booleans, phrase searching et
cetera. Druk op Enter of klik op Zoeken. Je wordt nu naar een pagina van de Google
zoekmachine met daarin de resultaten van de zoekopdracht doorgestuurd.
Zoeken op website
Wanneer je een webpagina bezoekt, kun je ervoor kiezen om de zoekopdracht te
verfijnen door alleen naar de zoekterm te zoeken binnen webpaginas op dezelfde site.
Dit doe je door te klikken op het pijltje rechts naast Search Web, kies dan voor Current
96
Site (Deze Pagina). Vervolgens word je doorgestuurd naar een pagina met
zoekresultaten van Google van de ingegeven zoekterm binnen het domein van de
website van de oorspronkelijke webpagina.
Omhoog
De hierboven beschreven methode om te zoeken naar webpaginas in een map hoger
door het weghalen van een gedeelte van de URL in de adresregel, wordt heel eenvoudig
met de Google toolbar. Wanneer je bijvoorbeeld vanuit de pagina
http://www.hum.uva.nl/av zou klikken op de knop Up, dan brengt de browser je
automatisch naar het adres http://www.hum.uva.nl/. Klik je nogmaals op omhoog dan
kom je op http://www.uva.nl.
Markeren van gevonden resultaten
De Google toolbar stelt je ook in staat om op gevonden webpaginas aan te geven waar
op de pagina de door jou ingegeven zoekterm voorkomt. Dit doe je door te klikken op
de knop Highlight (Markeer). Op de pagina worden de zoektermen nu met kleur
gemarkeerd. Wanneer je meer zoektermen hebt ingegeven, worden deze met
verschillende kleuren aangegeven. Aan het einde van de Google toolbar verschijnen nu
bovendien knoppen met daarin de zoektermen. Wanneer je op een knop van een
zoekterm klikt, word je automatisch naar dat gedeelte van de webpagina verplaatst waar
deze zoekterm voor het eerst voorkomt. Klik je nogmaals op deze knop, dan ga je naar
de tweede vermelding, etcetera.
97
BIJLAGE II: BLACKBOARD

Inloggen in Blackboard
Ga naar: http://blackboard.ic.uva.nl en klik op de knop Login.
Vul je gebruikersnaam en wachtwoord in en klik op de knop Login.37
Inschrijven voor een Blackboardcursus

Na te zijn ingelogd, kom je terecht op jouw persoonlijke pagina in Blackboard, het
zogenaamde My blackboard.
Klik onder het kopje Course Catalog op de link search for a course;
Vul onder Search for a course de naam (of een gedeelte van de naam) van de
cursus in en klik op Go!;
Klik op de knop Enroll naast de cursus waarvoor je je wilt inschrijven;
Volg de instructies op, je kunt controleren of de inschrijving is gelukt in My

Blackboard. De cursussen waaraan je deelneemt staan vermeld onder het kopje
Courses: Quick view;
Geen Enroll-knop achter de cursusnaam? Neem contact op met de docent(e) van

de cursus.
Wachtwoord vergeten?
Ga dan langs bij n van de studiecentra van het Informatiseringscentrum (met je
collegekaart). De baliemedewerkers kunnen je een nieuw wachtwoord geven. De
adressen van de studiecentra zijn te vinden op: http://www.ic.uva.nl/studiecentra.
Wachtwoord veranderen
Je UvA wachtwoord veranderen is mogelijk via de volgende link:
https://ldap2.uva.nl:6601/dist/download.
Vragen?
Kijk dan op http://ic.uva.nl/blackboard. De speciale UvA Blackboard supportsite. Hier
tref je handleidingen, een overzicht met veelgestelde vragen (FAQ), tips & tricks en een
verwijzing naar de Blackboard ondersteuning op jouw faculteit.
37
Je gebruikersnaam (=collegekaart nummer) en wachtwoord voor de elektronische UvA diensten zijn aan
het begin van je studie(jaar) per post toegezonden. Je gebruikersnaam en wachtwoord zijn dus gelijk aan
bijv. je Studieweb-gebruikersnaam en wachtwoord.
98
BIJLAGE III: HET DOORSTUREN VAN STUDENTENMAIL

Automatisch doorsturen
De UvA gebruikt je studentenmail-adres (te raadplegen via
http://webmail.student.uva.nl) om je op de hoogte te houden van UvA-diensten (zoals
roosters, tentamens en uitslagen) en ander nieuws. Ook je docenten gebruiken dit emailadres. Raadpleeg daarom deze e-mail regelmatig. Gebruik je liever een ander emailadres? Zorg dan dat je studentenmail automatisch wordt doorgestuurd naar dat emailadres. Dit kan je doen door een zogenaamd forward-adres in te stellen op je
accountpagina.
Hoe doe je dit?
Open een internet browser en ga naar je studentmail (http://webmail.student.uva.nl).
Log in, klik in de menubalk bovenin op Options en vervolgens in de linker menubalk op
Settings. Vul in het tekstvak Mail Forwarding het e-mailadres of de e-mailadressen in
waarnaar je studentenmail moet worden doorgestuurd. Klik ten slotte op Save Changes.
Er is voldoende ruimte (100 MB per student) op de mailserver van Studentenmail om

een grote hoeveelheid e-mails te bewaren. Mocht je vaak grote e-mails/attachments
ontvangen, dan is het raadzaam om regelmatig via Webmail een gedeelte van je e-mail
99
te deleten. Mocht de limiet van 100 MB overschreden worden, dan ontvang je

automatisch een waarschuwing. Klik op Folder om te zien hoeveel MB je gebruikt.
NB. Let erop dat je een correct e-mail adres invult, anders krijgen alle mensen
die een e-mail sturen naar je studenten mailadres een foutmelding! Stuur eventueel een
e-mail naar jezelf ter controle.
Hotmail
Wij raden het gebruik van een gratis Hotmailaccount af aangezien er door de beperkte
opslagruimte op de Hotmailserver en de grote hoeveelheden toegestuurde reclame
steeds meer studenten te volle mailboxen hebben waardoor e-mail niet aankomt en
wordt teruggestuurd.
Mocht je toch graag Hotmail willen (blijven) gebruiken zorg er dan voor dat je
tenminste 1 keer per week je mailbox leegt en de anti-spam filters juist instelt.
Bij studentenmail is het mogelijk om e-mail op te halen met mailprogrammas als
Eudora, Outlook of Pegasus (op deze manier kun je gemakkelijk offline werken). Bij
een aantal gratis providers is dit overigens ook mogelijk.
100

2012-2013 Syllabus OV Nieuwgrieks

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

2012-2013 Syllabus OV Nieuwgrieks

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

FACULTEIT DER GEESTESWETENSCHAPPEN

Nieuwgriekse taal en cultuur

UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

De syllabus is tot stand gekomen met bijdragen van:

Copyright Faculteit der Geesteswetenschappen 2012

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

je uitspraken kan bepalen. Je moet dus een helder en gestructureerd mondeling of

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

1. HET OPZETTEN VAN EEN WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK

Meer informatie over de achtergronden van het wetenschappelijk onderzoek in de geesteswetenschappen

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

De te onderscheiden onderdelen in het onderzoeksproces zijn respectievelijk:

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

ontdekkingen leert komen, noemen we heuristiek.3 Om relevante literatuur met

een globale orintatie

uitgebreidere sneeuwbalmethode op basis van de reeds gevonden publicatie(s).

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

1.3 HET SELECTEREN VAN RELEVANTE INFORMATIE

http://www.uba.uva.nl/gw. Klik op Vakgebieden en kies je eigen vakgebied. Klik daarna op

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

zowel artikelen in (elektronische) tijdschriften, bundels, catalogi en dergelijke moet

toegankelijk zijn: in een taal zijn geschreven die de onderzoeker beheerst en

een wetenschappelijk gehalte hebben: wetenschappelijke publicaties geven een

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

Er zijn grofweg twee soorten selectiecriteria: meer technische en meer inhoudelijke.

is de publicatie geschreven in een taal die de onderzoeker beheerst?

is de publicatie aanwezig in een toegankelijke bibliotheek?

bevat de publicatie een wetenschappelijke of juist een journalistieke tekst?

bevat de titel minstens een van de geformuleerde trefwoorden?6

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

1.4 HET BEOORDELEN VAN DE GEVONDEN PUBLICATIES: ORINTEREND LEZEN

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

Hoe uitgebreid is de inhoudsopgave?

Is er een register of index waardoor de publicatie makkelijk toegankelijk is?

De hoeveelheid illustraties maakt duidelijk waar de nadruk van de auteur ligt en

Het gebruik van noten maakt de tekst controleerbaar.

Dit geldt ook voor de literatuurlijst.

Zijn er daarnaast nog andere hulpmiddelen, zoals een glossarium (verklarende

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

Probeer weer zoveel mogelijk trefwoorden te formuleren: de auteur heeft waarschijnlijk

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

Beoordelen van informatie op het Internet8

Status van de auteur

Context van de website.

Status van de auteur (deskundige)

Is er informatie bekend over de auteur(s), zoals naam, titel, opleiding en werkplek?

Research Sources. VirtualSalt. 17 Nov. 1997. 27 juli 2004. http://www.virtualsalt.com/evalu8it.htm.

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

de aanwezigheid van literatuurverwijzingen (noten, een bibliografie of

de verantwoording van de herkomst van andere gebruikte informatie, zoals links

de vermelding van onderzoeksmethoden

of de gebruikte bronnen ook beschikbaar zijn via een ander medium?

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

Academische Vaardigheden, http://www.hum.uva.nl/av, zou zijn aangekomen, kun je

NIEUWGRIEKSE TAAL EN CULTUUR

hoe is de informatie gepresenteerd en wie zit er achter?