Gradovi i gradska privreda u XV stoljeu

Kada su Osmanlije osnovale Bosanski sandak, na podruju toga sandaka naao se

poprilian broj srednjovjekovnih trgova. Taj se broj poveavao osvajanjem znatnog dijela
Hercegove zemlje. Redosljed potpadanja gradova pod Osmansku vlast odrazio se sa velikim
promjenama u njima. Tako su ve ezdesetih godina XV stoljea trgovi Novi Pazar i
Dimitrovica imali mnogo muslimanskog stanovnitva, a ve pred kraj XV stoljea istie se
Sarajevo.
Rudarski trgovi Fojnica i Kreevo, pa i trg Visoko nisu tada doivljeli neki vei razvoj. U
njima je proces prelaska na Islam bio u neto manjem kapacitetu. Znaaju ulogu u pretvaranju
naih trgova u gradove s muslimansko- orijentalnom fizionomijom odigralo je potiskivanje
domaih obrtnika i bri napredak novih orijentalnih obrta. Osmanlije su u prvim godinama
nakon osvojenja uzeli u tvravsku slubu znatan broj obrtnika iz naih trgova i sela i
oslobodili ih haraa, ispende, i izvanrednih nameta. To su veinom bili graditelji, tesari,
kovai, tobdije.
Obrtnici su ve do kraja XV stoljea predstavljali zatvorene muslimanske profesionalne
grupe, a krani obrtnici bivaju istisnuti i ostaju po strani, bavei se uglavnom zemljoradnjom
i poslovima koji karakteriziraju seosku proizvodnju. Nekadanji u prvom redu strateki put,
koji je vezivao Bosnu sa unutranjosti Balkana, postaje sve vaniji kao trgovaki put. Taj se
put preko Sarajeva nastavljao u dolinu Bosne, i tu se kriao putem koji je prolazio dolinom
rijeke Bosne, a kojega je prirodni nastavak bio put niz dolinu Neretve do Jadranskog mora.
Drugi vaan trgovaki put iao je iz oblasti Jelea preko veih trgova na istoku
Hercegovakog sandaka prema Dubrovniku. Vanjska trgovina je u to doba uglavnom
usmjerena prema Jadranskom moru, najveem dijelu prema Dubrovniku.

Osnivanje kapetanija u Bosni

Uspostava kapetanstva, koja je ranije kod Osmanlija bila iskljuivo vezana za vojne operacije
na vodi, poinje u toku XVI stoljea oznaavati pogranine teritorijalne jedinice pod upravom
kapetana. Kapetanije su predstavljale vojno odbrambeni utveni prostor, kojem je glavno
uporite bila neka znaajna tvrava pojaana sistemom veih ili manjih utvrenja.
Kapetanima su bili podreeni dizdari tvrava i zapovjednici veih ili manjih utvrda. Oni su na
svom teritoriju imali svoju vojsku.
Prvi podatak o Gradikoj kapetaniji potie iz 1558. godine, a nakon zauzea Krupe 1565.
godine osnovana je Krupska kapetanija. Bihaka kapetanija osnovana je nakon zauzea
Bihaa 1592. godine. Osmanlije su osnovali neke kapetanije i prema mletakoj granici.
Stvaranje prve kapetanije vezuje se za rijeku Krku, jer se u izvorima spominje kapetan rijeke
Krke. Prema podacima o Gradikoj kapetaniji vidi se da su se u prvo vrijeme na poloaj
kapetana dovodili predstavnici znaajnih feudalnih porodica. Sluba kapetana se nagraivala
lenom tj. ziametom. Kapetani su bili podreeni bosanskom sandakbegu koji je u isto vrijeme
bio i beglerbeg Bosanskog ejaleta. Znaenje kapetana kao branilaca granice Bosanskog ejaeta
naruito je poraslo pred kraj XVI stoljea kada se poela osjeati slabost Osmanske vlasti
zbog ratova.
Razvoj feudalne klase u Bosni u XVI stoljeu
U prvoj etvrtini XVI stoljea ukupna svota feudalnih prihoda u Bosnaskom sandaku
poveavala se u odnosu na kraj XV stoljea otprilike za 700.000 aki. To je poveanje
izraeno u prihodima carskih i sandak begovih hasova kao tvravskih timara. Prihodi
ziameta i timara ostali su uglavnom u visini iz ranijih vremena. Tokom XVI stoljea zbog
stalnih zbog stalnih sukoba u Bosni spahije su odigrale znaajnu ulogu, steli su kao i njihova
djeca i roaci nove timare i nove ziamete. Broj krana spahija se smanjivao, pa tada ima
svega 12 kranskih timara.
U ovom periodu dolazi do uvrenja muslimanskih feudanih klasa u Bosanskom sandaku.
Okosnicu te klase predstavljali su domae muslimanske spahije i krupni feudalni funkcioneri
porijeklom iz Bosne od kojih su neki zauzimali vane poloaje i u Bosni. Povjerenje
Osmanske vlasti prema domaim muslimanima vidi se i po sastavu posada u tvravama u to
doba. Osmanlije postepeno ukljuuje stoare u timarska lena. Pored znaajnog broja spahija
2

krana i u ovom sandaku Osmanije daju prednost muslimanima spahijama. Meu uvarima
tvrava nema ni jednog kranina, a broj domaih ljudi koji su preli na Islam meu
posadnicima je porastao. U Zvornikom sandaku veina stanovnitva inili su naseljeni
Vlasi. Oni su bili ukljueni u carske i sandakbegovske hasove a ostalo seljatvo bilo je
obuhvaeno timarima spahija i tvravskih posada. Poslije proirenja tog sandaka veina
uspostavljenih timara pripala je mazulima tj. svrgnutim spahijama iz razliitih sandaka
evropskog dijela Carstva. Ve u prvoj polovini XVI stoljea opaa se nastojanje da se
dovoenjem svrgnutih spahija u Bosnu potisnu domae spahije. Takav je sluaj bio u
Zvornikom sandaku. Za vrijeme sultana Sulejmana taj proces jaa i u ostalim sandacima u
Bosni. Tada su ukinute povlastice u vezi sa s hasom. Nareeno je da se has izdaje uz tapiju
na javnoj drabi i da se da onome koji ponudi najveu tapiju. Novi posjednici hasa zemlje bili
su duni da daju gospodarska lena u kome se ta zemlja nalazila desetinu, kao i za obinu
zemlju.
Mnoge spahije meu njima je bilo i mnogo onih koji su su do lena doli protekcijom, mitom i
prevarom , esto su izbjegavali ratne pohode i druge slube. Na granici su glavni teret odbrane
i napada na neprijateljski teritorij snosili domai ljudi. U pograninim sandacima imali su
svoja lena i svoje ifluke ugledne spahijske porodice, iji su lanovi odigrali znaaju ulogu u
osmanskim osvajanjima. Te su se porodice toliko isticale da su pojedimi njihovi predstavnici
jo za vrijeme sultana Sulejmana postali ceribae, alajbegovi, dizdari i kapetani tvrava. U
prvoj polovini XVI stoljea meu bosanskim namjesnicima istakao se Husrev beg, koji je u
toku nepuna etvrt stoljea bio, uz prekide tri puta upravnik Bosanskog sandaka. Husrev beg
je dobar dio svog bogatsva steenog u osvajakim ratovima uloio u svoje zadubine u
Sarajevu. Meu njegovim zadubinama istiu se monumentalnou damija, medresa i
bezistani. Time je on poslije Isa- bega od svih bosanskih namjesnika najvie uinio za razvoj
Sarajeva, koje je u to vrijeme postalo vano obrtniko i trgovako sredite Bosanskog
sandaka.
U drugoj polovini XVI stoljea u vrhovno- vojnu politiku hijerarhiju probio se znaajan broj
ljudi, meu kojima se naruito istiu Malko Karaosmanovi, Ferhat Desisali, Ferhat
Sokolovi i Hasan Predojevi.
Osobito veliki ugled su stekle one porodice koje su drale i osiguravale pogranine tvrave. U
nekim tvravama Klikog i Krkog sandala posadu tvrava sainjavaju itave rodbinske
grupe. Krani spahije postaju sve rijee. Ponajvie ih je bilo u onim krajevima koje je zbog
3

planinskog karaktera i preteno stoarskog naina ivota bilo tee kontrolisati, ili u
pograninim krajevima gdje su pojedinci imali vidnu ulogu u odbrani granice i u pograninom
etovanju. To su bili paninski dijelovi Hercegovakog sandaka, Kliki i Krki sandak.
Poslije bitke na Mohau naglo se poveao broj timara vlakih starjeina. To je uvjetovano
odlukom centralne vlasti, da se ukinu vlake povlastice i da se vlasima nametnu obaveze kao i
obinim seljacima. Da bi odvojila starjeine od obinih vlaha centralna vlast je starjeine kao
spahije uvodila u timarski sistem, to je naruito vidljivo u Hercegovakom sandaku. Osim
dunosti da pomau organima vlasti u prikupljanju poreza vlake starjeine bile su obavezne
ii u ratni pohod u Rumeliju ako im je timar donosio 800 i vie aki prihoda.
Vlake starjeine nisu dobile nita dobivanjem timara. Njima su uraunati i priznati kao
timarski prihodi njihovi ifluci i doprinosi to su ih za svoje slube jo uivali prije timara. U
vezi sa ovom mjerom je i druga odluka centralne vlasti. To je naredba o ukidanju povlastica
vojnika, martolsa i akindija. Osnovicu iz koje su uglavnom izrasli ovi redovi predstavljali su
slobodni vlasi. Mnogi su od njih primivi Islam nastojali da uu u klasu spahija. U toku XVI
stoljea sve je manji broj knezovskih timara. 1530 godine u Zvornikom sandaku je postojao
31 knezovski timar s ukupnim prihodom od 36950 aki a ve 1567. godine ima samo 11
knezovskih timara s rentom od 7500 aki. Knezovski timari prelaze na druge uglavnom na
muslimane, a pored toga u toku XVI stoljea njihove batine i ifluci prelaze u okviru
ifluenja na muslimanske posjednike.
Timarski sistem u Bosni je ve pred kraj Sulejmanove vladavine uao u fazu svoje pune
zrelosti. Imunije spahijske porodice u Bosni mogle su pokrivati ratne trokove ali sitnije
spahije nisu mogle. Porazom kod Siska nanesen je teak udarac spahijskoj klasi Bosanskog
ejaleta.
ifluenje u Bosni u XVI stoljeu
Sam proces ifluenja je u Bosni tokom XVI stoljea tekao u dvije faze. Prva se faza zavrava
poslije Mohake bitke ve od 1530. godine. Umjesto stalno odreene godinje svote u novcu
uvodi se naturalna renta. Tada se grupe ifluka koje su bile u carskim hasovima ukljuene u
timarska lena. To je nailo na otpor posjednika iftluka, pa je ponovo uspostavljeno plaanje
stalno odreene godinje svote, ali samo za kratko vrijeme. Tokom etvrte decenije XVI
stoljea stvaranje ifluenja je uzelo velikog maha. Ustanova iftluka odigrala je krupnu
ulogu u razvoju klase feudalca. Posjednik ifluka postavljao se izmeu seljaka i posjednika
4

lena. On je na sebe preuzimao davanje rente koju je seljak bio duan da daje feudalcu, a sam
je od seljaka uzimao veu rentu.
Posjednici ifluka nisu imali drugih obaveza osim davanja desetine posjednicima lena u
kojima su se njihovi iftluci nalazili. Zemlja je ostajala u naslijeu porodice, a iftluk se
mogao prodati, zaloiti ili zamjeniti. Ali sva ta prava ostvarivala su se uz znanje i pristanak
gospodara lena na kome se taj ifluk nalazio. Posjednik ifluka moe seljaka udaljiti sa
ifluka i umjesto njega dovesti drugog seljaka ili prei na obraivanje iftluka uz pomo
najamne snage. Stvaranje iftluka jedan je od oblika pregrupiranja zemljinih posjeda u korist
muslimana koji je u drugoj polovini XVI stoljea uzimalo sve vee razmjere. Posjednici
iftluka poeli su se sve vie orijentirati na gradsku privredu pa kupovanje i zalaganje ifluka
postaje ekonomski pokretnji nego ranije. To omoguuje predstavnicima gradske privrede da i
oni postepeno poinju sudjelovati u posjedovanju iftluka. Nastojanje Osmanske vlasti da
sprijei stvaranje suvie velikih iflukih dobara umanjivalo je incijativu posjednika ifluka
da ulaganjem veih materijalnih sredstava stvore krupna poljoprivredna bogatstva. Tako se
feudalci s vremenom vie usmjeravaju na to da kupovinom obraenog zemljita, uzimanjem
uz tapiju zemlje koju su seljaci napustili i preotimanjem zemlje dou do novih iftluka.
Seljatvo i seoska privreda u XVI stoljeu

U toku XVI stoljea dolo je do znaajnih promjena u sasstavu bosanskog seljatva , to je

uzrokovalo ubrzano prelaenje stoara na zeljoradnju. U prvoj etvrtini XVI stoljea
Osmanlije su u novoosvojenim krajevima naseljavali Vlahe veinom pravoslavno srpsko
stanovnitvo, iji se broj u Bosanskom sandaku u tom periodu znatno poveavao. Oni su se
veinom doselili iz Hercegovine i Crne Gore.
Sauvali su svoje stoarske povlastice i naseljeni su tu kao kolonizacioni, ali i kao vojniki
element. U nekim novoosvojenim nahijama osim njih nije zabiljeeno drugo stanovnitvo.
Njihov se broj poveavao u Zvornikom sandaku. Postepeno Vlasi prelaze na zemljoradnju,
a nakon Mohake bitke Vlasi su se izjednaili sa obinom rajom. Ta je odredba vaila za sve
sandake u Bosni. Na granicama su postojali do kraja XVI stoljea vlaki martolosi koji imaju
vanu ulogu u odbrani tvrava, uvanju klanaca i puteva. S vremenom stoari poinju u
malom broju, a potom i masovnijim razmjerama pommicati se prema zapadu i pribjegavati na
hrvatske i mletake teritorije. Kako hajduija i jatakovanje uzima sve vie maha Osmanlije su
5

bile primorane da pojaavaju kontrolu teritorija da uspostave nove derbedijske slube, da

diu ardake i kule. U uskoj vezi sa procesom pretvaranja Vlaha u raju stoji i njihovo
prelaenje na Islam. Tako se u XVI stoljeu prilino islamizira Hercegovaki sandak, u kome
su Vlasi predstavljali veini stanovnitva. Takav je sluaj bio i u Zvornikom sandaku, a u
sjevero- zapadnim krajevima Bosanskog sandaka, u planinskim predjelima Klikog sandaka
i u Krkom sandaku prelazak Vlaha na Islam bio je u malim razmjerama.
Zbog neprestalnih ratova i sve veih tekoa dravne blagajne izvanredni nameti postaju sve
ei i sve vei. Rad na popravljanju tvrava, podizanju ardaka, kula, i varoica, odravanje i
popravljanje mostova odravalo je pritisak raji pa je ona vrlo esto naputala svoje zemlje i
naseljavala se u druge krajeve. esto se sklanjala u stoarske krajeve i uivala filurijsku
zemlju. Otpor, dodue stihijski i politiki neorganizovan prerasta u otvorenu bunu protiv
postojeeg poretka. Nosioci tog otpora u prvom redu bili su u XVI stoljeu ve vrlo brojni
srpski seljaci naruito Vlasi.
Gradovi i gradska privreda u XVI stoljeu

Bosna je tokom XVI stoljea u pravom smislu postala prometno podruje izmeu Rumelije i
Panonske nizine i Jadranskog mora, pa u toku XVI stoljea jaaju trgovake veze izmeu
Bosne i naprednih trgovakih gradova Italije. Svi gradovi sa preteno muslimanskom
veinom koji su razvili obrt i trgovinu dobili su u toku XVI stoljea posebne povlastice. Po
tim povlasticama dodjeljivanih carskim fermanom obrtnici i trgovci muslimani oslobaaju se
plaanja resmi ifta i izvanrednih tereta, a u nekim gradovima i davanja djece u janiare.
Povlastice su se davale iskljuivo muslimanima.
U razvoju gradova znaajnu su ulogu imali vakufi. U svim starim i novoosvojenim gradovima
podiu se razliiti objekti tipa karavan saraja, hanova, i menzilhana, sve u cilju olakavanja
prometa putnika i robe. U XVI stoljeu razvili su se mnogi gradovi, naruito Sarajevo. Za
njegov brz procvat i razvoj u prvom redu zasluni su Isa-beg, Husrev-beg, te mnogi drugi.
Grad je razvio veoma ivu trgovinu i razgranate obrte a tada su stvorene i nove etvrti.
kolstvo je bilo ureeno na muslimansko- orijentalni nain. Osim osnovnih vjerskih kola
bilo je medresa, u kojima se stjecalo srednje i vie obrazovanje. Meu medresama su se
isticale Firuz- begova i Kemal begova medresa. Tokom XVI stoljea u Sarajevu pored

muslimanskog stanovnitva koje je predstavljalo veinu, ive katolici, idovi, a mnogo je i

kolonija dubrovakih trgovaca a pored njih tu su se zadravali i mletaki trgovci..
Pozato trgovako mjesto Novi Pazar diglo se jo u prvoj etvrtini XVI stoljea, a tuda je
prolazio i trgovaki put iz Rumelije u Bosnu i obratno. Iza Sarajeva koji je u ve u drugoj
polovini XVI stojea bio najvei grad u Bosni, razvijaju se i Travnik, Zenica, Jajce i Banja
Luka. Banja Luka se naruito istakla sa zadubinama Ferhat- pae Sokolovia a poznato je u
tom gradu, zbog stratekog poloaja preneseno sjedite bosanskog beglerbega.
Od znaajnih gradova u Hercegovakom sandaku u prvoj polovini XVI stoljea istiu se
Foa, ajnie, Prijepolje, Pjevlja, te Mostar. U Zvornikom sandaku po ubrzanoj urbanizaciji
istiu se slijedei gradovi: Zvornih, abac i Graanica. Tokom prve polovine XVI stoljea u
Klikom sandaku najbre se razvilo Livno.
U prvim decenijama XVI stoljea rudarstvo je i u Bosni i u ostalim Osmanskim pokrajinama
doivljavalo krizu. U rudniku srebra Kreevu stanovnitvo u toku XVI stoljea stalno opada a
uporedo s tim i proizvodnja. Slino je bilo i u rudniku Fojnica i Olovo. Jedini rudnik u
Klikom sandaku bio je rudnik Stari Majdan, a u Hercegovakom ostao je jedino rudnik
ajnie. Jedini napredak pokazali su rudnik Srebrenica, te rudnik Sas u blizini Srebrenice, kao
i Tuzla koja je tada proizvodila znaajne koliine soli.
Veliki napredak gradske privrede u Bosni tokom XVI stoljea odrazio se u razvoju i
organizaciji obrta. Tada i obrtnika udruanja doivljavaju svoj najvei uspon. Ve tada
nailazimo na cehovske organizacije pojedinih obrta, i grana obrta kao i na brojne cehovske
starjeine. Tako je 1548. godine cjelokupno musimansko stanovnitvo Zvornika bilo
podjeljeno na osam velikih obrtnikih grupa (demata). Cehovske organizacije postojale su u
svim veim gradovima naruito u Sarajevu, Foi i Novom Pazaru. U drugoj polovini XVI
stoljea poinju se obrtniki proizvodi izvoziti u Italiju. Od svojih luka, Gabele i Makarske
Osmanlije upotrebljavaju i skele Splita, ibenika i Zadra. Zahvaljujui svojim oporuiteljima,
krupniji trgovci muslimani postaju ugledne linosti.