Sie sind auf Seite 1von 10

29/01/2015

RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante

AconversoaostandingeoElastagel:anlisede
elementosdaHQPromethea,deAlanMooreeJ.H.
WilliamsIII|CarlosHollanda*
Foisobumclimadeexpectativaeincertezasquantoaofuturoquefoielaboradaasrie
Promethea,domuitasvezespremiadoroteiristaAlanMooree
Publicadoem:03,AnoIX,Publicaes

Apresentao|AndrTellesdoRosrio
Diversossaraushabitamasgrandescidadesbrasileiras,ondeapoesiaservidaquente,trocada
nocalordasrelaeshumanaspresenciais.Apoesiafaladaecorporalmente
Publicadoem:02,AnoIX,Publicaes
RevistaZCultural>Publicaes>AnoVIII>02>Raa,osignificanteflutuante

Raa,osignificanteflutuante
StuartHall
TraduodeLivSovik,emcolaboraocomKatiaSantos*
Mesmoquealgunsconsideremumtantotarde,querovoltarquestodoquequeremosdizer,quais
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/

5/14

29/01/2015

RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante

soasimplicaesdedizercomofiznottulobastanteprovocadordestapalestraqueraauma
construodiscursiva,umsignificantedeslizante.Afirmaesdessetipojtmcertoprestgionos
crculosavanadosdacrticahojeemdia,masestclaroquecrticosetericosnemsemprequerem
dizeramesmacoisanemtiramasmesmasconclusesdessaafirmao.Almdisso,aideiadeque
raapossaserentendidacomosignificanteno,naminhaexperincia,algoquetenhaatingidocom
profundidade,enemtenhasidoeficazemdesarticularoudesalojar,oqueeuchamariade
pressupostosdosensocomumeformascotidianasdefalarderaaedeproduzirsentidosobreraana
sociedadedehoje.Eestoufalando,emparte,domundogrande,bagunadoesujonoqualraa
importa,foradaAcademia,enosdaluzquepodemos,apartirdaAcademia,lanarsobreela.
Omaissrioquenoforamadequadamentemapeadosouavaliadososefeitosdeslocadoresdese
pensarraacomosignificante,sobreomundodamobilizaopolticaemtornodequestesderaae
racismo,ousobreasestratgiasdapolticaedaeducaoantirracistas.Bem,talvezvocsno
estejampersuadidosainda,masessaminhadesculpaporvoltarnestemomentotardioaessetpico,
mesmosabendoquemuitagenteachaque,afinal,tudodetilquepoderiaserditosobreraajfoi
dito.
Arejeioformaldoracismobiolgico
Oquequerodizercomsignificanteflutuante?Parafalaremtermosbemgenricos,raaumdos
principaisconceitosqueorganizaosgrandessistemasclassificatriosdadiferenaqueoperamem
sociedadeshumanas.Edizerqueraaumacategoriadiscursivareconhecerquetodasastentativas
defundamentaresseconceitonacincia,localizandoasdiferenasentreasraasnoterrenodacincia
biolgicaougentica,semostraraminsustentveis.Precisamos,portantodizsesubstituira
definiobiolgicaderaapelasciohistricaoucultural[1].ComoresumiuofilsofoAnthony
Appiahemalgummomento:horadoconceitobiolgicoderaaserafundadosemdeixarrastro.
W.E.B.DuBois,ograndepensadoreescritorafroamericano,notoconhecidonoReinoUnido
quantodeveria,escreveusobreessasquestesumtextomaravilhosoetocanteintituladoAsalmasda
gentenegra[2].Emoutrotexto,umensaiointituladoAconservaodasraas,faladoquechamade
asdiferenasdecor,cabeloeossoqueaindacomentou,emborasejamclaramente
definidasparaoolhardehistoriadoresesocilogos,coisaboa,porqueexistemmuitascoisasque
socilogosnoenxergam,maseleachavaqueadiferenaracialfossealgoqueelesmaisoumenos
conseguiamdistinguirquetaiscoisassodemaneirageraldebaixacorrelaocoma
diferenagenticae,poroutrolado,impossveisdeseremcorrelacionadassignificativamentecomas
caractersticasculturais,intelectuaisoucognitivasdeumpovo.Almdaextraordinriavariao
existentedentrodeumamesmafamlia,principalmentequalquerunidadechamadafamliaderaas.
Asobrevivnciadopensamentobiolgico
Queropontuarquatrocoisassimultaneamente,sobreessaposiogeral.Primeiro,elarepresentao
quejdesensocomumentrecientistasproeminentesnessecampo.
Emsegundolugar,essefatonuncaimpediuqueestudiososconsagrassemumaatividadeintensa,por
umaminoriadeacadmicoscomprometidos,tentativadeprovaracorrelaoentrecaractersticas
genticasvinculadasaracialidadesedesempenhocultural.Noutraspalavras,noestamoslidando
comumcamponoqual,digamos,ofatoreconhecidocientficaeracionalmenteimpedeoscientistas
decontinuaremtentandoprovarooposto.
Emterceirolugar,notoque,emboraasimplicaesracializadasdestetrabalhocientficopermanente
sobreotema,porexemplo,sobreraaeinteligncia,sejamclamorosamentecondenadasporgrande
nmerodepessoas,certamentepelamaioriadeprofissionaisliberaisesobretudoporgruposnegrosde
todosostipos,defato,grandepartedoqueditoporessesmesmosgruposentresibaseadoem
premissasdessemesmotipo,porexemplo,dequeumfenmenosocial,polticoouculturalcomoa
correodeumalinhapoltica,ouosmritosdeumaproduoliterriaoumusical,ouaadequaode
umaatitudeoucrenapodeseratribudoouexplicadoesobretudofixadoegarantidoemsua
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/

6/14

29/01/2015

RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante

verdadepelaidentidaderacialdapessoaenvolvida.
Deduzodaintensaatividadedepesquisaalioincmodadequeposiespolticasopostasmuitas
vezesderivamdomesmoargumentofilosfico.Eemboraaexplicaogenticadocomportamento
socialeculturalsejafrequentementedenunciadacomoracista,asdefiniesgenticas,biolgicase
fisiolgicasderaapassambem,obrigado,nosdiscursosdesensocomumdetodosns.Ofatoque
adefiniobiolgica,fisiolgicaegenticaderaa,convidadaaseretirarpelaportadafrente,tendea
daravoltaeretornarpelajanela.
Esseoparadoxoquequeroexplorarediscutiraseguir.Porqueassim?
Odistintivoderaa
EmumartigonarevistaCrisisdeagostode1911,DuBoismudadecisivamenteseudiscursopara
escreversobrecivilizaesondehojepodemosfalarderaas,acrescentandoquemesmoas
caractersticasfsicas,incluindoacordapele,soresultadodireto,emmedidaconsidervel,do
ambientefsicoesocial.Almdisso,soindefinidosefugazesdemais,eleafirma,paraservirem
comobaseparaqualquerorigem,classificaooudivisodegruposhumanos.Agora,baseadonesse
reconhecimentoemDuskofDawn,suaautobiografia,oautorabandonaadefiniocientficaderaa
emproldofatodequeeleescrevesobreafricanos,equeafricanoseafrodescendentestmoque
chamadeancestralidaderacialemcomumporqueimportantenotlotmumahistriaem
comum,sofreramummesmodesastreetmumanicaelongamemriadedesastre.Porqueacor,
emborapoucosignificativaemsi,importanteDuBoisafirmacomodistintivodaherana
socialdaescravido,dadisseminaoedoinsultodessaexperincia.
Umdistintivo,umainsgnia,umsigno?Aquiestaideia,preconizadanottulodeminhaconferncia,
dequeraaumsignificante,equeocomportamentoeadiferenaracializadosdevemserentendidos
comofatodiscursivoenonecessariamentegenticooubiolgico.
Raacomolinguagem,umsignificanteflutuante
Noquerodesviardemeucaminhoeentediloscomumlongotratadotericosobreostermosque
estouusando,massimplesmentelembrlosqueomodeloqueestsendopropostoaquiestmais
prximodofuncionamentodeumalinguagemdoquedofuncionamentodenossabiologiaoude
nossasfisiologias.Equeraaseassemelhamaisaumalinguagemdoquenossaformade
constituiobiolgica.Talvezpensemqueumacoisaabsurdaeridcula,talvezatestejamolhando
emvoltaparateremcertezadequesuasaparnciasestejamfuncionandobem.Garantoqueesto.As
pessoassomeioesquisitas,algumasmarrons,outrasbastantepretas,algumasat,comestaluz,
repugnantementerosadas.Masnohnadadeerradocomsuasaparncias.Mesmoassim,quero
defenderqueraafuncionacomoumalinguagem.Eossignificantessereferemasistemaseconceitos
daclassificaodeumacultura,asuasprticasdeproduodesentido.Eessascoisasganhamsentido
noporcausadoquecontmemsuasessncias,masporcausadasrelaesmutveisdediferenaque
estabelecemcomoutrosconceitoseideiasnumcampodesignificao.Essesentido,porserrelacional
enoessencial,nuncapodeserfixadodefinitivamente,masestsujeitoaumprocessoconstantede
redefinioeapropriao.Estsujeitoaumprocessodeperdadevelhossentidos,apropriao,
acmuloecontraodenovossentidosaumprocessoinfindveldeconstanteresignificao,no
propsitodesinalizarcoisasdiferentesemdiferentesculturas,formaeshistricasemomentos.
Nopossvelfixarosentidodeumsignificanteparasempreoutranshistoricamente.Ouseja,h
sempreumcertodeslizamentodosentido,hsempreumamargemaindanoencapsuladana
linguagemenosentido,semprealgorelacionadocomraaquepermanecenodito,algumsempre
oladoexternoconstitutivo,decujaexistnciaaidentidadederaadepende,equetemcomodestino
certovoltardesuaposiodeexpelidoeabjeto,externoaocampodasignificao,paraperturbaros
sonhosdequemestvontadedoladodedentro.
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/

7/14

29/01/2015

RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante

Comodarcontadarealidadedadiscriminaoedaviolnciaraciais?
Dirijomeaessaquestodiretamenteporqueacreditoqueaquiqueosmaiscticosentrevocsesto
comeandoapensar:Tudobem,dparadizertalvezqueraanoseja,afinal,umaquestodefatores
genticos,biologia,caractersticasfisiolgicas,morfologiadocorpo,noumaquestodecor,cabelo
eosso,essetriopavorosoqueDuBoiselencatantasvezes.Entretanto,talvezdigam:Vocest
mesmoafirmandoqueraaumsimplessignificante,umsignovazio,quenoestfixadoemsua
naturezainterna,queseusentidonopodeserassegurado,queflutuaemummardediferenas
relacionais?esseoseuargumento?Enoseriaestanoserrada,mastambmumaabordagem
leviana[3]eouoapalavrasendomurmuradanopblicoidealistadefatoscrusdahistria
humana,queafinaldecontasdeformaramasvidasealeijarameconstrangeramopotencialde
literalmentemilhesdedespossudosdomundo?Edepois,porquenousaraevidnciadiantede
nossosolhos?Seraafosseumnegciotocomplicado,porqueelaestariaevidentedeformato
manifestaaondequerqueolhemos?
Precisodizlonovamenteporqueperceboosentimentodealviodepoisdedarmosumasvoltas
poressasdiversasestruturasdiscursivasaochegarmosaoquetodosnssabemossobreraa:sua
realidade.Dparaverseusefeitos,dparavlanosrostosdaspessoassuavolta,dparaveras
pessoasseremexendoquandopessoasdeumoutrogruporacialentramnasala.Dparavera
discriminaoracialfuncionandonasinstituies,eassimpordiante.Paraquetodaessaalgazarra
acadmicasobreraa,quandovocpodeapenasvoltarseparaasuarealidade?
Quecaminhoatravsdahistriamaisliteralmentemarcadopelosangueeaviolncia,pelo
genocdiodaMiddlePassage,oshorroresdaservidonosengenhoseaforcaimprovisada?Um
significante,umdiscurso?Sim,esseomeuargumento.
Duasposies:arealistaeatextual
Jquenoestamospreocupadosaquicomacrticatericaabstrataesimcomumatentativadeabrir
ossegredosdofuncionamentodesistemasraciaisdeclassificaonahistriamoderna,permitamme
voltarquestodecomoobservamosessefuncionamentoemtornodapreocupantequestoacercadas
diferenasgrosseirasdecor,ossoecabelo,queconstituemosubstratomaterial,odenominador
comumabsolutoefinaldossistemasraciaisdeclassificao.Quandotodososdemaisrefinamentos
foramapagados,parecehaverumresduodediferenasquesopalpveisnaspessoas,asquais
chamamosderaa.Deondeserquevieram,sesosimplesmente,oqueestoutentandoafirmar,
discursivas?
Emtermosgerais,entendoquehtrsopesaqui.Primeiro,podemosalegarqueasdiferenasde
tipofisiolgicooudenaturezarealmentefornecembaseparaqueclassifiquemosasraashumanasem
famlias.Quandosecomprovaqueconseguemfazlo,podemserrepresentadasdeformaadequada
emnossossistemasdepensamentoelinguagem.Essaumaposiorealista:esta,esfaltarefletir
deformaadequadasobreoqueestlforanomundo,nossistemasdelinguagemeconhecimentoque
utilizamosparaconduzirinvestigaessobreseusefeitos.
Umasegundapossibilidadeaposiochamadamuitasvezesdepuramentetextualoulingustica.
Raa,aqui,umsistemaautnomodereferncia.Estenopodesertestadocontraomundoefetivoda
diversidadehumana,sdentrodojogodotextoedojogodediferenasqueconstrumosnanossa
prprialinguagem.
Umaterceiraposio:odiscursivo
Existeumaterceiraposio,qualmefilio.Essaterceiraposioadequeexistemdiferenasde
todotiponomundo,equeadiferenaumtipodeexistnciaanmalapora,umasrierandmicade
todotipodecoisaqueagentechamademundoenohmotivoparanegarmosessarealidadeouessa
diversidade.AchoqueoqueFoucaultsvezes,masnemsempre,chamadeextradiscursivo.Mas
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/

8/14

29/01/2015

RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante

estouemGoldsmithsenoqueroprovocarosfoucaultianosApenasquandoessasdiferenasforam
organizadasdentrodalinguagem,dentrododiscurso,dentrodossistemasdesentido,quepodemos
dizerqueasdiferenasadquiriramsentidoesetornaramfatoresdaculturahumanaedaregulaode
condutasessaanaturezadoqueestouchamandodeconceitodiscursivoderaa.Noqueas
diferenasnoexistam,massimqueoqueimportasoossistemasqueutilizamosparadarsentidoa
elas,paratornarassociedadeshumanasinteligveisossistemasquecotejamoscomasdiferenas,a
formacomoorganizamosessasdiferenasemsistemasdesentidocomosquais,dealgumamaneira,
fazemoscomqueomundonossejainteligvel.Eissonadatemavercomnegarquecomodigo,o
testedopblicosevocolharaoredorvaidescobrirque,realmente,temosaparnciasdiferentes
unsdosoutros.
Achoqueessessistemassodiscursivosporqueojogoentrearepresentaodadiferenaracial,a
escritadopodereaproduodoconhecimentocrucialparaamaneiraemqueforamgeradose
funcionam.Eusoapalavradiscursivoaquiparamarcarteoricamenteatransiodeuma
compreensomaisformaldadiferenaparaumacompreensodecomoasideiaseconhecimentosda
diferenaorganizamasprticashumanasentreosindivduos.
Religio:umaprimeiratentativadeclassificaoradical
Ossistemasdeclassificaoracialtmumahistria.Suahistriamodernaemergeondepovosde
tiposmuitodiferentestmquefazersentidocomopovosdeumaoutracultura,significativamente
diferente.Podemosdataromomentodesseencontrohistrico.QuandooVelhoMundoencontrouos
povosdoNovoMundo,elecolocouumaquesto,afamosaquestoqueSeplvedafezaLasCasasno
debatenointeriordaigrejacatlica,aquestodanaturezadospovosqueencontramosnoNovo
Mundo.Nodisseram,comoosmaisreligiososentrevocsgostariamdepensar,Soounoso
homenscomonsenossosirmos?Nosoelasmulherescomonsenossasirms?No,no
disseramisso,demoroumuitoparaissoacontecerdoisoutrssculosantesdomovimento
abolicionistacolocaressaquesto.No,oquedisseramfoi:Sohomensverdadeiros?Isto,
pertencemmesmaespciequensounasceramdeoutracriao?Eaquidurantesculosnoeraa
cincia,masareligioosignificantedoconhecimentoedaverdade,nolugarondeascincias
humanas,edepoisacinciacomotal,estavadestinadaaficarmaistarde,parafundamentaraverdade
dadiferenahumanaedadiversidadeemumfatocontrolvel,quedefiniaqueoladodeleseral,eo
nossoaquielesnosnaviosensnotopodacivilizaoqueconquistamoseetc.
Dormirmelhor:afunoculturaldoconhecimento
Organizarpessoasemdiversosgrupossociais,deacordocomsuasdiferenas,paraissoqueserveo
atodaclassificaohumana.issooqueseprocuraprimeiroatravsdeumdiscursoreligioso,
depoisantropolgicoe,finalmente,emumdiscursocientfico.Aqui,cadaumdessesconhecimentos
estfuncionandonocomoprovimentodaverdade,mascomoaquiloquetranquilizaoshomenseas
mulhereseosdeixadormirmelhor.Sochupetas,chupetasdeconhecimentoquesecolocanaboca
primeirocolocaseachupetareligiosaeesperaseque,nofinaldascontas,Deustenhacriadodois
tiposdehomens,tenhafeitoduastentativasnumfimdesemana,depoisnoutro,eelesestavamle
nsestvamosc,esmuitotempodepoisagenteacaboutopandounscomosoutros.Masnoh
qualquerideiadequeviemosdomesmolugar.Eessachupetanofunciona,vocatiraecolocaoutra:
eemtermosantropolgicos,elesdizem:Bem,soparecidosconosco,porquetodomundovemdos
macacosmasalgunssomaisprximosdosmacacosdoqueagenteeemboranohajauma
diferenaabsoluta,vocsabequeissosuficienteparaencontrardiferenas,nosdepartamentos
universitrios,napublicaodeartigosetc.E,finalmente,quandoaprpriaantropologiaporfim
desiste,logoapareceJamesClifford,quedesistedessetipodeconhecimentosobreoquea
antropologiaconseguefazer,separarasovelhasdascabras.Eavemacinciaediz:Euconsigo,eu
seifazer.Tenteagentica.Vocnoenxergaagentica,umsistemamaravilhoso,interno,no
fazemosideiadoqueseja,podemosvlonolaboratriomasossereshumanosnooveem,oque
veemsoosefeitosdaoperaodocdigogentico.Assim,umcdigomaravilhosamentesecreto
queapenasumnmeropequenodepessoastmaoseudispor,quefazoqueareligio[4]no
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/

9/14

29/01/2015

RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante

conseguiueaantropologiaafinalacaboufracassandoemfazer.Eleconseguedizerporqueessas
pessoasnosodomesmocampo,porquesodiferentesumasdasoutras,eporquesorealmentede
outraespcie.Enoseriabomsaberqueemvezdetentardescobrirseosquesoseusamigosso
maisprximosdevocdoqueaquelesquenooso,todoaquelemapacomplexodealianaseetc.
queconstituemasrelaeshumanasnoserialegalsevocpudessedizeralgosimplescomo:
Voudarumpulonolaboratrioedepoislhedigoseelessoprximosouno.issoqueagentica
conseguefazer.
Fixandoadiferena:afunoculturaldacincia
Acinciatemumafuno,umafunocultural,emnossasociedade.Voupararantesqueeuvlonge
demais.Noestousugerindoqueacincianotemsubstncia.Estoufalandodafunodacincia
dentrodossistemasculturaishumanos.Estoufalandodafunoculturaldacinciaequeessafuno,
naslinguagensediscursosdoracismo,temsidoprecisamenteadedargarantiaecertezadadiferena
absolutaquenenhumoutrosistemadeconhecimentoatentotinhaconseguidoprover.porisso
queotraocientficopermaneceuminstrumentotopoderosonopensamentohumano,nosna
Academia,masemtodapartedodiscursodosensocomumdaspessoas.Durantesculos,selutou
paraestabelecerumadiferenabinria,entredoistiposdepessoa.Masquandochegamosao
Iluminismo,quedizoureconhecequesomostodosdeumamesmaespcie,foiprecisoencontraruma
maneirademarcaradiferenadentrodessaespcieenoentreduasespciesporqueumaparteda
espciediferente:maisbrbara,atrasadaoucivilizadadoqueaoutraparte.Evocsedeparacom
umamarcaodiferentedadiferena,adiferenaquemarcadadentrodosistema.Vejamcomo
EdmundBurkeescreveuparaohistoriadorWilliamRobertsonem1777:Noprecisamosmais
recorrerhistria,afirmou,paratraaroconhecimentodanaturezahumanaemtodasassuasfases
eperodos.Porqu?Porqueagoraograndemapadahumanidadeesttodonaestradaenohestado
ougradaodebarbrieoumododerefinamentoquenoestejasimultaneamentesobnossavista.
EsteoolharpanpticodoIluminismo:tudo,todaacriaohumanaest,porassimdizer,soboolho
dacincia.E,nestembito,possvelmarcarasdiferenasquerealmenteimportam.Equaisso?As
civilidadesmuitodiferentesdaEuropaedaChinaabarbriedeTartaryedaArbiaeoestado
selvagemdaAmricadoNorteedaNovaZelndia.Meuargumentonodizrespeitocinciaemsi,
masaoqueestivernodiscursodeumaculturaquefundamentaaverdadesobreadiversidadehumana,
queabreosegredodasrelaesentrenaturezaecultura,quedesataonenigmticodadiferena
humanaqueimporta.Oqueimportanoquecontenhamaverdadecientficasobreadiferena,mas
quefuncionemcomofundamentododiscursosobreadiferenaracial.Fixameestabilizamoquede
outramaneiranohaveriacomoserfixadoouestabilizado.Asseguramegarantemaverdadedas
diferenasdiscursivamenteconstrudas.
Natureza=cultura
Ento,arelaoaquiqueaculturafeitaparaserumatocontnuodanatureza,elaseapoiana
naturezaparasejustificar.Anaturezaeaculturaoperamcomometforasumaparaaoutra.Operam
metonimicamente.afunododiscurso,ederaacomosignificante,fazercomqueambosos
sistemasnaturezaeculturacorrespondamumaooutro,demaneiraqueumapossaserlida
atravsdaoutra.Assim,umavezquesesaibaondeumapessoacabenaclassificaodasraas
humanasnaturais,possvelinferirdaoqueprovavelmentepensam,oquesentemouproduzem,a
qualidadeestticadesuasprodues,eassimpordiante.Afunoderaacomosignificante
constituirumsistemadeequivalnciasentrenaturezaecultura.
Exigeseotraobiolgicocomosistemadiscursivonamedidaemqueossistemasraciaistenhama
funodeessencializar,denaturalizar,essamaneiradetiraradiferenaracialdahistria,dacultura,e
localizlaparaforadoalcancedamudana.
Vercrer
Noentanto,esseno,ameuver,onicomotivopeloqualoraciocniobiolgico,enquantofunciona
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/

10/14

29/01/2015

RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante

comosefosselargamentefalso,aindapermanecenaconversaquandofalamosderaa.Essenoo
nicomotivo.OpontodepartidadeDuBoiseraprecisamenteasdiferenasmaisgrosseirasdecor,
cabeloeosso.
Apesardofatodequepermanecemanmalosspopulaes,transcendemadefiniocientfica,so
osque,afinal,provmofundamentodaslinguagensqueusamosnocotidianoparafalarsobreraa:os
fatosfsicosgrosseiros,queteimamemexistir,decor,cabeloeosso.Ora,aquestocentralsobre
essasdiferenasfsicasgrosseirasqueelasnoestobaseadasnadiferenciaogentica,masso
claramentevisveisaolhonu.Soabsolutamente,evidentemente,indisputavelmentepresentes.Soa
diferenavisvel.So,paraoolhonocientfico,oquefazcomqueraasejaumassuntoque
continuamosdiscutindo.Soosfatosbrutos,fsicosebiolgicosqueaparecemnocampodeviso
humano,ondevercrer.
FrantzFanonfoiarrebatadoporessainscriodadiferenaracialnasuperfciedocorponegro:oque
elechamoudeevidnciaescuraeinquestionveldesuaprprianegritude.EmPelenegra,mscaras
brancas(2008[1952])eledisse:Souumescravonodaideiaqueoutrostmdemimmasdeminha
prpriaaparncia,soufixadoporela.Poisoquepodetransfixaraspessoasmaisdoqueaquiloque
poderoso,evidenteeconcretamentepresente?Umadiferenaracialqueseinscreveindelevelmentena
escrituradeumcorpo?Mesmoassim,queroargumentarqueaconteceaumjogodesignificantes.
Gentica:produzindosentidocomadiferena
Deondesurgemessessignosevidentesevisveisdediferenaracial?Cabelocrespo,narizlargo,
lbiosgrossos,traseirosgrandes.E,conformeoescritorfrancsMichelCournotoexpressoucom
delicadeza,pnisdotamanhodecatedrais.Oquedorigematudoisso,claro,ocdigogentico.
Porqueessascoisasnoestosimplesmentepresentes.Jtentaramfazerumatriagemdeumconjunto
depessoasqueapresentemalgumasdessasdiferenas,separandoasemdoisgruposdiscretose
opostos?Issoimpossveldeserfeito.impossvel.Algumaspessoasficamemumpolo,outras
noutro,edepoishumgruponomeioqueficadeslizandoparadentroeparafora.Nopossvelfix
lo.Assim,emboraraasejaclaramenteoquevocv,oqueafixaoquetodossabemos,nsdarea
cientfica.Oquelhedrespaldoocdigogentico,oquallamentavelmentenoseconsegue
enxergar.Maspossvelinferirsuaexistnciaapartirdofatodequealgumaspessoastmtraseiros
grandeseoutrascabeloscrespos,ealgunstmnarizeslargosealguns,comodizem,tmopnisdo
tamanhodeumacatedral.Masnodparaorganizarapopulaosabe,dizerabaixeascalase
lhedigosevocistoouaquiloporqueacoisaanmalademais.Massepodetercertezadeque,
geneticamente,umpedaodecdigodeuorigemaessasdiferenasnonveldasuperfciedas
aparncias[5].Ens,pobresmortais,temosquetrabalharcomessasuperfciedasaparnciasporque
notemosacessoaocdigogentico.
Lerocorpo
Tudobem,vocsdevemestardizendo,issopodeserverdade,masoquevocestdizendo,de
fato,queessascoisasquesovisveistambmsosignificantes!Vocasestlendocomosignosem
umcdigoquenodparaservisto,presumindoqueocdigogenticoqueproduzessasdiferenas
grosseirasdecor,cabeloeosso.Equesporcausadissoquepodemosuslascomoumaformade
fazerdistinoentreumeoutrogrupodepessoas.Seeudisser,aconteceuporacaso,noa
respostaqueprocuramos.Procuramosentenderofatodequevocconseguelerocorpocomosefosse
umtexto.Eleumtexto.Agora,meusamigos,seiquevocsvodizer,Sevocmebater,mecortar,
euvousangrar.Semeatropelarnarua,comoacontecefrequentementeaquiemNewCross,voume
machucar.Ento,nomedigaquesouumtexto.Talvezsejaverdade,masnamedidaemque
estamosfalandodosistemadeclassificaodediferenas,ocorpoumtextoesomostodosleitores
dele.Ecirculamos,olhandoessetexto,inspecionandoocomocrticosliterrioscadavezmaisde
pertoparaverasdiferenasmaisrefinadas,astosutisdiferenasdemetfora.Equandoissono
funcionacomeamos,comoverdadeirosestruturalistas,afazerusodascombinaes.Bem,comum
permanente,sabe,umnariznotolargo,comcabelosumpoucocrespos,esetenhoumtraseiro
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/

11/14

29/01/2015

RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante

grandinhoesabeDeusmaisoqu,talvezeuchegueaumaaproximao.Somosleitoresderaa,isso
oqueestrolando.Somosleitoresdadiferenasocial.Eocabelocitadocomosefossedefinitivo,
comosepusessefimdiscusso.Vocdizqueraaumsignificante,masno,no.Opessoall
diferente,dparaperceberquesodiferentes!Bem,essaobviedade,aprpriaobviedadeda
visibilidadederaa,oquemeconvencedequeissofunciona,porqueissoestsignificandoalgo:
umtextoqueconseguimosler.
Porqueprecisamosiralmdarealidade
Eagora,ento,essanoodequeatocdigogenticoimpressoemnsatravsdocorpo,eno
sobreocorpo,edequenosepodepararnasuperfciedoprpriocorponegrocomoseissodesseum
fimdiscusso.Masexatamenteporissoqueocorpoinvocadonodiscursodessamaneira:na
esperanadequeeleencerreoassunto,dequesevocinvocaraprpriarealidade,sevocdisser,a
pessoamaispretanestasala,venhacomigo,comoseapossibilidadedeapontaressapessoa
destrussemeuargumento.solhar:Olhe,ali!exatamenteessaafunodeinvocarocorpo
comooltimosignificantetranscendental,comoseelefosseomarcadoralmdoqualtodosos
argumentossosuspensos,todalinguagemcessacomosetododiscursofossederrubadodiantedessa
realidade.Achoquenopodemosnosdesviardarealidadederaaporqueaprpriarealidadederaa
oobstculoquenosseparadeumacompreensomaisprofundadosentidodedizerqueraaum
sistemacultural.
Analisarashistriasdocorpo
JdissequeFanon,noensaioPelenegra,mscarasbrancas,arrebatadoeobcecadopelotraumade
suaprpriaaparnciaedoqueissosignifica.Ficaenlouquecidoporestarpresoetrancadoemum
corpoqueooutro,ooutrobranco,conhecesdeolharparaele,queesseoutrovatravsdeleaolero
textodocorponegro.Estobcecadocomessefato.E,noentanto,comovocssabem,apotnciae
importnciadePelenegra,mscarasbrancasqueFanonentendeuquepordebaixodoqueele
chamoudeesquemascorpreosestoutroesquema.Umesquemacompostodehistriaseanedotase
metforaseimagensqueoquenarealidadeconstriarelaoentreocorpoeseuespaosociale
cultural.Soessashistriasenoofatoemsi.Ofatoemsiprecisamenteaciladadasuperfcie,que
nospermitedescansarnoquebvio,noqueestpresentedeformamanifesta,oquenosoferecido
comosintomadaaparncia.Aquiloqueassumeolugardoquedefato,umdossistemasculturais
maisprofundosecomplexosquenospermitemdistinguirentredentroefora,entrenseeles,entre
quempertenceequemnopertence.
Essefatoaparentementesimples,bvioebanalrequerainvocaodeterritriosdesaberparaque
estesejaproduzidocomofatosimples,bvioebanal.Nessesentido,adiferenaracialmaisparecida
comadiferenasexualdoqueoutrossistemasdediferena,precisamenteporqueaanatomia,a
fisiologia,pareceresolveraquesto.Oquesabemoseaprendemos,aospoucos,sobreadiferena
sexual,isto,aprofundidadedasquestesportrsdaproduodessadistino,oqueprecisamos
comearaaprendersobreaslinguagensqueusamosparafalarderaa.
Porqueimporta?combatendooracismo
Emboraoconceitoderaanopossadesempenharafunoquelhesolicitadaproveraverdade
fixandoasemsombradadvidasdifcillivrarsedeleporquemuitodifcilparaaslinguagens
sobreraafuncionaremsemqualquertipodegarantiafundacional.Oqueestoudizendoaqui,sobre
essanecessidade,noumargumentoterico,ounoapenas.umargumentopoltico,porquetanto
apolticaderaaquantoadeantiraaestofundadasnanoodequedealgumamaneira,emalgum
lugar,sejaatravsdabiologia,oudagentica,oudafisiologia,dacor,oualgoquenosejaahistria
eculturahumanas,humagarantiadaverdadeeautenticidadedascoisasnasquaisacreditamoseque
queremosfazer.abuscadagarantia,tantonapolticaantirracistaquantonapolticaracista,quenos
vicianapreservaodotraobiolgico.difcilabrirmodeleporque,nofinaldascontas,no
sabemoscomoseriatentarconduzirumapoltica,sobretudoumapolticaantirracista,semgarantias.
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/

12/14

29/01/2015

RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante

Nosabemoscomoconduzirapolticasemgarantia.Queremosdealgumamaneiraquealgonosdiga
queasopespolticascontingentesemabertoeusualmenteerradasquefazemospodem,nofinal,ser
lidasapartirdeumatemplatemaiscientficotericaque,seativssemosconhecidodeantemo,nos
teriaditooqueestavacertoouno.Precisamosdegarantia,precisamos,nosonodarazo,dealgoque
nosdigaSim,faamno.Nospornosdarasensaodeser,enosparecerser,acoisacerta,at
ondenossosclculosalcanam,mastambmporqueaofinalseracoisacerta,existiralgoquea
tornarcerta.Issoporqueaspessoasquedefendemasmesmascoisas,afinal,soaspessoasquevoc
conhece,soboaspessoas.Comoquepessoasquesejuntaramemtornodessaformacomumde
identificaopodemestarerradas?Masaverdadequepodem,comotodosossereshumanos
comuns.Todospodemosestarerrados,emuitasvezesestamos.Defato,normalmenteestamos,ed
paraafirmarquenossapolticaquasesempreo.Anicacoisaquenosomosdetentoresde
garantiasdaverdadedoquefazemos.
Defato,acreditoquesemessetipodegarantiateramosquerecomear[6].Recomearemumoutro
espao,comumconjuntodiferentedepressupostosparatentarnosperguntaroquenaidentificao
humana,naprticahumana,naconstruodealianashumanasquesemasgarantiasecertezasda
religio,oudacincia,antropologia,gentica,biologia,oudaaparnciadiantedenossosolhos,
semqualquergarantia,poderianospossibilitaraconduodeumdiscursoedeumaprticahumanos
eticamenteresponsveissobreraaemnossasociedade.Comoseriaconduzilo,semtersnossas
costasumtoquedecerteza,mesmoqueparecssemosestarerrados,setivssemosacessoaocdigo,
algoquetivessenosditooquefazer,desdeoincio?
Eestaumaverdadeincmoda.incmodo,claro,paraosquegostariamdepoderinvocarostraos
biolgicosougenticoscomoformadesuspenderodebate.Mastambmumaverdademuitodifcil
deserencaradapelaspessoasquesentemquearealidadederaadumaespciedegarantiaou
sustentaoaseusargumentospolticos,juzosestticosecrenassociaiseculturais.Quando
adentramosapolticadofimdadefiniobiolgicaderaa,mergulhamosdecabeanonicomundo
quetemos:oabismododebateedaprticapolticospermanentementecontingentesesemgarantias.
Umapolticacrticacontraoracismo,quesempreumapolticadacrtica.
*EstetextoumaconfernciaproferidaporStuartHallem1995emGoldsmithsCollege
UniversityofLondonereproduzidaemdocumentrioporSutJhallyMediaEducationFoundation,
1996.Estdisponvelnantegra,emingls,ilustradaporfotosediagramas,noYouTube.Comeano
minuto640daparte2dodocumentrioRace,theFloatingSignifier,disponvelem:
www.youtube.com/watch?v=SIC8RrSLzOs&list=PL9DB8464B43CFAC14
*StuartHall,nascidonaentocolniadaJamaicaem1932,migrouparaaInglaterraem1951.
Preocupousedesdecedocomquestespscoloniaisequestesligadasaoracismo.DirigiuoCentre
forContemporaryCulturalStudies,daUniversityofBirmingham,eoDepartamentodeSociologia,da
OpenUniversity,atseaposentarem1997.PresidiupormuitosanososconselhosdoInstituteof
InternationalVisualArt(www.iniva.org)eAutographABP(anteriormenteaAssociationofBlack
Photographers)www.autographabp.co.uk.
*LivSovikprofessoradaEscoladeComunicaodaUniversidadeFederaldoRiodeJaneiro
(ECOUFRJ)eorganizadoradacoletneadeStuartHall,Dadispora(EditoraUFMG,2003).
KatiaSantospesquisadoraindependente,tradutora,escritoraeautoradolivroIvoneLara,adonada
melodia.
[1]Inciodaparte3:www.youtube.com/watch?v=BICwR8pCcY&list=PL9DB8464B43CFAC14
[2]DuBois,W.E.B.Asalmasdagentenegra.Trad.HelosaTollerGomes.RiodeJaneiro:Lacerda
Ed.,1999.
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/

13/14

29/01/2015

RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante

[3]Inciodaparte4:www.youtube.com/watch?v=rYGeqryELXk&list=PL9DB8464B43CFAC14
[4]Inciodaparte5:www.youtube.com/watch?v=OVjmbDbnJKo&list=PL9DB8464B43CFAC14
[5]Inciodaparte6:www.youtube.com/watch?v=GeD6awgSHGU&list=PL9DB8464B43CFAC14
[6]Inciodaparte7:www.youtube.com/watch?v=vRRQ2KSBeyA&list=PL9DB8464B43CFAC14
2013RevistaZCultural.EstaobraestlicenciadasobumaLicenaCreativeCommons.
DesenvolvidoporMsticoSolimesDesign

http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/

14/14

Das könnte Ihnen auch gefallen