Studia Antyczne i Mediewistyczne 9 [44] (2011)

PL ISSN 00393231

ZBIGNIEW NERCZUK (INSTYTUT FILOZOFII UMK)

YWOT PROTAGORASA U DIOGENESA LAERTIOSA

(YWOTY I POGLDY SYNNYCH FILOZOFW, IX, 5056)
Jedn z wielkich zagadek historii filozofii staroytnej stanowi osoba i dzieo Protagorasa z Abdery. Historia okrela go jako ojca sofistyki, najwaniejszego z grona
sofistw, o ktrego znaczeniu moe wiadczy to, e Platon powica mu dialog nazwany jego imieniem oraz referuje pogldy Protagorasa w dialogu Teajtet, a Arystoteles
omawia i krytykuje jego tezy w ksidze G Metafizyki. Mimo duego filozoficznego
znaczenia myl Protagorasa jest nam prawie cakowicie nieznana. Tak jak w przypadku
pozostaych sofistw, olbrzymia trudno rekonstrukcji pogldw Protagorasa wynika
z faktu zaginicia jego dzie, bdcego w duej mierze wynikiem zej sawy sofistw.
Jak pisze G. B. Kerferd, analizujc przyczyny wyparcia sofistw z dziejw filozofii:
Their general omission from the doxographic tradition, coupled with the Platonist
and Aristotelian view that their thought and teaching was bogus, meant that they were
indeed virtually ignored by Hellenistic scholarship, and even such of their works as
did survive were not read1. Niesawa, w jak popada caa sofistyka, spowodowaa, e
w biegu dziejw zaginy wszystkie dziea Protagorasa, a zachoway si tylko pojedyncze zdania: synne formuy rozpoczynajce Prawd oraz O bogach oraz nieliczne
fragmenty doksograficzne.
Brak dzie samego Protagorasa zmusza nas z kolei do oparcia rekonstrukcji pogldw na fragmentach doksograficznych. Z ich interpretacj zwizane s jednak nastpne
problemy. Wrd niewielkiej liczby zachowanych przekazw, oprcz krytycznych czy
polemicznych nawiza zawartych w dialogach Platona czy pismach Arystotelesa, przewaajc cz stanowi teksty autorw pnego antyku, wrd ktrych s przekazy
Plutarcha, Atenajosa, Flawiusza Filostrata, Tertuliana, Klemensa Aleksandryjskiego,
Porfiriusza, Sekstusa Empiryka oraz Diogenesa Laertiosa. Lektura tych przekazw
wymaga szczeglnej ostronoci, czsto zawieraj one bowiem typowe dla pnego
antyku pomieszanie wtkw czysto filozoficznych z motywami charakterystycznymi
dla powieci przygodowych, fantastyki i moralizujcej biografistyki. W ich przypadku
oddzielenie prawdy od faszu to zadanie arcytrudne, wymagajce starannego porwnania przekazw, zbadania zalenoci midzy poszczeglnymi rdami oraz odrzucenia
tego, co jest wynikiem perspektywy filozoficznej ich autorw.
Szczeglne miejsce wrd przekazw doksograficznych zajmuje ywot Protagorasa
zawarty w ywotach i pogldach synnych filozofw Diogenesa Laertiosa. Spord
1 G.

B. Kerferd, The sophistic movement, Cambridge 1981, s. 36.

Studia Med9_44_Ksiga.indb 51

2012-01-13 13:12:04

52

ZBIGNIEW NERCZUK

przekazw pnoantycznych jest on najduszy, zawierajc cae bogactwo informacji

o rnym charakterze. Bez wzgldu na ogln ocen Diogenesa Laertiosa jako doksografa, badacz filozofii staroytnej nie moe przej obok tego tekstu obojtnie. Dla
historyka jest to skarbnica informacji, ktrych wiarygodno musi zosta poddana
starannej ocenie i skonfrontowana z innymi przekazami.
Niniejszy przekad moe zaskakiwa pewnym przerostem komentarza, ktrego rozmiary z pewnoci nie uatwiaj lektury samego ywota Protagorasa. Wielkie znaczenie
tekstu Diogenesa Laertiosa dla bada nad Protagorasem wydaje si usprawiedliwia
jednak takie postpowanie. Przekad ten wraz z komentarzem ma bowiem stanowi rodzaj wprowadzenia do bada nad Protagorasem, zawierajc zarys gwnych problemw
oraz proponowanych przez badaczy rozwiza, a take podejmujc prb wykorzystania tekstu Diogenesa Laertiosa w sposb, ktry byby adekwatny do znaczenia tego
przekazu.

Studia Med9_44_Ksiga.indb 52

2012-01-13 13:12:04

Studia Antyczne i Mediewistyczne 9 [44] (2011)

PL ISSN 00393231

DIOGENES LAERTIOS

PROTAGORAS (IX, 5056)*

[50] Protagoras, syn Artemona albo, jak [twierdz] Apollodor1 i Dinon w pitej
ksidze Opowieci perskich, [syn] Maiandriosa2, obywatel Abdery, zgodnie z tym, co
mwi Heraklides z Pontu w O prawach3, ktry powiada take, e napisa on prawa dla
Turioi4; jak mwi za Eupolis w Pochlebcach5, obywatel Teos6; powiada bowiem:
*

Podstaw przekadu jest wydanie Diogenis Laertii vitae philosophorum, ed. H. S. Long, 2
vols. Oxford 1964 (repr. 1966).
1 FGrHist 244 F 70.
2 Tak twierdzi rwnie Flawiusz Filostrat (DK 80 A2), ktry, jak mona sdzi na tej podstawie,
e wspomina w swoim tekcie o zwizkach Protagorasa z perskimi magami, korzysta z Opowieci
perskich Dinona (dzieo to cieszyo si wielkim autorytetem jako rdo wiedzy o historii Persji).
3 Wehrli VII, fr. 150.
4 Perykles zakada Turioi w 444/443 p.n.e. w ramach swej polityki wspomagania pastw sabszych. Bya to osada mieszana, oglnogrecka. Perykles chcia w ten sposb zdoby kontrol nad
rdami dostaw zboa do Grecji. Szerzej na temat kontekstu politycznego zaoenia Turioi por.
R. Turasiewicz (Sofista Gorgiasz w krgu mocarstwowej polityki Aten, Meander 25 (1970), s.
305329): Protagoras mia uoy prawa dla Turioi podobno na yczenie Peryklesa (s. 306). O tym,
jak blisko Protagoras zwizany by z Peryklesem, wiadczy moe to, e w Platoskim przedstawieniu sofisty w Protagorasie (315a) otaczaj go dwaj synowie Peryklesa Paralos i Ksantyppos.
O szczeglnych zwizkach Peryklesa z sofistami wiadczy rwnie fakt, e Aischines ze Sfettos
pisze dialog pt. Aspazja, w ktrym przedstawia, jak ona Peryklesa Aspazja nauczaa ma gorgiaskiej sztuki wymowy (R. Turasiewicz, Sofista..., s. 308). Spisanie praw z pewnoci mogo
stanowi praktyczny wyraz politycznych zainteresowa Protagorasa, ktre zaznaczaj si w Platoskim opisie sofisty w Protagorasie; wskazuje na nie rwnie tytu zaginionego dziea, Politeia,
wymieniony w katalogu pism Protagorasa u Diogenesa Laertiosa (por. niej IX, 55). By moe
omwienie politycznych pogldw Protagorasa zawierao zaginione pismo Kritona zatytuowane
Protagoras albo Polityk, o ktrym wspomina Diogenes Laertios (II, 121).
5 Ta zaginiona sztuka Eupolisa, przedstawiciela komedii staroattyckiej, potwierdza fakt obecnoci Protagorasa w Atenach. Pochlebcy (Kolakes) Eupolisa pokonay w roku 421 Pokj Arystofanesa. Eupolis przedstawia w tym tekcie wielkich sofistw jako pasoytw bawicych w domu
Kalliasa. W komedii sofici grali rol chru. Przedstawiaj si oni w parabazie ( fr. 159). Na czele
sofistw sta Protagoras. Wydaje si, e komedia Eupolisa stanowia inspiracj dla scenerii platoskiego Protagorasa (ten bardzo wiarygodny pogld gosi np. E. Duprel, Les Sophistes. Protagoras, Gorgias, Prodicus, Hippias, Neuchtel 1948, s. 14). Na temat Eupolisa por. S. Dworacki,
Eupolis i fragmenty jego komedii, Pozna 1991. Por. take Atenajos (DK 80 A11).
6 Z wyjtkiem tego miejsca u Diogenesa Laertiosa pozostae wiadectwa mwi o tym, e
Protagoras pochodzi z Abdery. By moe t rnic w przekazie, jak mona sdzi, dobrze zaznajomionego z sofistami Eupolisa, wyjania fakt, e Abdera bya koloni Teos.

Studia Med9_44_Ksiga.indb 53

2012-01-13 13:12:05

54

DIOGENES LAERTIOS

a w rodku jest Protagoras z Teos7.

On, a take Prodikos z Keos, pobierali opat za odczytywanie mw8. A Platon
w Protagorasie mwi, e Prodikos ma niski gos9.
Protagoras by uczniem Demokryta10. By nazywany Mdroci11, jak podaje Favorinus w Historiach rozmaitych12.
[51] Jako pierwszy powiedzia, e istniej dwa sprzeczne ze sob twierdzenia na temat kadej rzeczy13; argumentowa14 za nimi take, robic to jako pierwszy15.
7 Fr.

146a Kock = fr. 157 Kassel & Austin.

dotyczy zapaty za publiczn pokazow prezentacj mw (epideikseis). Podobn
praktyk uprawiali take inni sofici Hippiasz (w Platoskim dialogu Hippiasz Wikszy [DK 86
A7] chwali si, e zarobi wicej ni Protagoras) czy Gorgiasz (akcja dialogu Platona Gorgiasz
toczy si po takiej epideiksis Gorgiasza). Poniej znajdziemy take wzmiank o drugiej formie
zarobkowania sofistw pobieraniu opaty za nauk (DL IX, 52). Obu sofistw wie ze sob to,
e wedug Suda (DK 84 A1) Prodikos by uczniem Protagorasa (podobny przekaz u Hezychiusza
[DK 80 A3]). Diogenes Laertios wydaje si jednak wspomina w tym miejscu o Protagorasie
i Prodikosie ze wzgldu na udzia obu sofistw w Platoskim dialogu Protagoras.
9 Por. Platon, Protagoras, 316a (DK 84 A2). Trudno dopatrzy si jakiego zwizku midzy
informacj o niskim gosie Prodikosa a ywotem Protagorasa. Zostaa ona zamieszczona pewnie ze wzgldu na to, e Platon wspomina o tym w dialogu zatytuowanym imieniem sofisty
(315e316a), w ktrym wystpuj zarwno Protagoras, jak i Prodikos.
10 Przekaz ten jest jednak mao wiarygodny (por. np. A. Krokiewicz, Protagoras i Gorgiasz,
[w:] Epoka Peryklesa, Warszawa 1949, s. 319327), chocia pojawia si rwnie u innych autorw (por. np. Euzebiusz, DK 80 B4). Argumentem przeciw niemu jest chronologia: Protagoras
z pewnoci by znacznie starszy od Demokryta, o czym mwi w Platoskim Protagorasie sam
sofista, wspominajc, e mgby by ojcem wszystkich zgromadzonych, nawet urodzonego w roku 470/469 p.n.e. Sokratesa (DK 80 A5). Mniej znaczcym argumentem przeciwko tej informacji
s lady polemiki Demokryta z Protagorasem: Demokryt mia broni zaoe filozofii przyrody
przed zarzutami Protagorasa (E. Duprel, Les sophistes..., s. 2829). Wydaje si, e gwnym
powodem, dla ktrego wiadectwa cz tych filozofw, jest fakt, i obaj pochodzili z Abdery.
11 Wedle dostpnych nam rde przydomek Sophia nosi Demokryt (DK 68 A18), podczas
gdy Protagoras wedle Hezychiusza mia przydomek logos (DK 80 A3). Aelian (Variae Historiae, IV, 20) pisze, e Demokryta nazywano Filozofi, Protagorasa Logosem.
12 Fr. 45 Mensching = fr. 77 Barigazzi = FGrHist III 583.
13 DK 80 B6a.
14 G. B. Kerferd (The sophistic..., s. 84) zwraca uwag, e termin sunerwtn peni funkcj
terminus technicus w okresie hellenistycznym. Kerferd tumaczy to wyraenie w tym miejscu
to propound arguments involving a series of stages. Warto doda, e termin ten musia by
szczeglnie zwizany z ruchem sceptycznym, poniewa wielokrotnie pojawia si w pracach pnoantycznego sceptyka Sekstusa Empiryka.
15 Fragment ten wyjania m.in. G. B. Kerferd (The sophistic..., s. 84). Jest to nawizanie do
fundamentalnej dla sofistw nauki dwu mw (dissoi logoi), ktra jak mona sdzi pod
wpywem ironicznych przekazw Platona zyskaa miano sztuki antylogicznej. Kluczowe dla
zrozumienia sedna tej nauki jest drugie zdanie zawarte u Diogenesa, ktre mona interpretowa tak, e Protagoras dowodzi prawdziwoci obu twierdze antytezy. W przekazie Diogenesa
Laertiosa oddany zostaje zatem najwaniejszy element koncepcji dwu mw, mianowicie to,
e both opposing arguments could be expressed by a single speaker, as it were within a single
complex argument (Kerferd, The sophistic..., s. 84). Z biegiem dziejw z Protagorasowej sztuki
8 Informacja

Studia Med9_44_Ksiga.indb 54

2012-01-13 13:12:05

PROTAGORAS (IX, 5056)

55

Rozpocz gdzie w taki oto sposb16:

wszystkich rzeczy miar [jest] czowiek, istniejcych, e istniej, nieistniejcych,
e nie istniej17.
Mawia, e dusza nie jest niczym innym jak spostrzeeniami, jak twierdzi Platon
w Teajtecie18, i e wszystko jest prawdziwe19. A gdzie indziej20 zacz w jaki taki sposb:
dwu mw rozwina si sceptyczna nauka o rwnosilnoci twierdze, ktr Sekstus Empiryk
definiuje nastpujco: pant lgJ lgon son ntkeitai (Zarysy pyrroskie, I, 202 n.).
16 DK 80 B1. Zastanawia moe fakt, e Diogenes Laertios nie podaje tytuu dziea, w ktrym zawarte byo najsynniejsze Protagorasowe twierdzenie, lecz posuguje si jedynie sowem
pou (gdzie). Jest to najprawdopodobniej wynikiem tego, e w tym miejscu rdem, z ktrego
korzysta, jest przekaz Platona w Teajtecie (152a2a4), ktry rwnie ogranicza si przy przedstawieniu tezy Protagorasa do sowa pou:
, , . wiadectwa przedstawiaj dwa
rne tytuy dziea zawierajcego t synn formu: Mowy obalajce (Sekstus Empiryk, Przeciw
matematykom (AM), VII, 60 [DK 80 B1]) i Prawda (Platoski Teajtet, 161c [DK 80 B2]; Kratylos,
391bc [DK 80 A24]). wiadectwo Diogenesa Laertiosa nie wnosi wic nic do dyskusji na temat
tego, ktry z tytuw jest pierwotny, ani nie rozstrzyga, czy oba tytuy Aletheia i Kataballontes
faktycznie odnosz si do tego samego tekstu. Warto zwrci uwag, e adnego z tytuw ani
przedstawianego przez Platona, ani przez Sekstusa nie ma w katalogu dzie sofisty zamieszczonym poniej (DL IX, 55), co najczciej tumaczy si lacun.
17 Jest to synna teza okrelana mianem homo-mensura, ktr przedstawia take Platon w Teajtecie (DK 80 B1) oraz parafrazuje w Kratylosie (DK 80 A13). Wrd badaczy od dekad toczy si
dyskusja na temat interpretacji tego sformuowania. Por. krtkie omwienie w: G. B. Kerferd, The
sophistic..., s. 85 nn. oraz prb odczytania twierdzenia Protagorasa w kontekcie przedstawianym w Teajtecie w: Z. Nerczuk, Miar jest kady z nas. Projekt zwolennikw zmiennoci rzeczy
w platoskim Teajtecie na tle myli sofistycznej, Toru 2009, s. 122127.
18 Diogenes Laertios mwi w tym miejscu wprost, e czerpie z Platoskiego Teajteta. Wikszo
badaczy uwaa, e Diogenes odsya do Teajteta, 152a nn. (por. np. F. M. Cornford, Platos Theory of
Knowledge, London 1946, s. 33). Jednak twierdzenie w takiej postaci nie pojawia si w Teajtecie, lecz
jest, co najwyej, interpretacj utosamienia wiedzy i spostrzeenia goszon przez referowanego
w dialogu Protagorasa (por. Z. Nerczuk, Miar..., s. 118 nn.). Warto pamita, e aistheseis (spostrzeenia) s w dialogu rozumiane tak szeroko, e obejmuj wszelkie pathe (doznania), a zatem przyjemnoci, smutki, pragnienia, lki etc. (por. Z. Nerczuk, Miar..., s. 118121). Wrd badaczy toczy si
dyskusja na temat wiarygodnoci przekazu Platona zawartego w Teajtecie, w ktrym Sokrates deklaruje, i przedstawia pogldy Protagorasa (por. omwienie dyskusji w: Z. Nerczuk, Miar..., s. 1727).
19 Diogenes korzysta z tego samego rda, ktrym jest albo Platoski Teajtet, albo tekst
opisujcy twierdzenia Protagorasa na podstawie Teajteta. Podobnie jak poprzednia teza rwnie
to zdanie nie jest cytatem z Teajteta, ale swobodnym wnioskiem wyprowadzonym na podstawie
przypisywanych Protagorasowi w dialogu twierdze. Jak mona sdzi, wszystko oznacza
w tym miejscu, zgodnie z Teajtetem (167ab), wszystkie spostrzeenia czy doznania, tak jak
we fragmencie, w ktrym Sokrates, referujc nauk Protagorasa w tzw. apologii, mwi: pe
o t ge yeud doxzont tj tina steron lhq pohse doxzein: ote gr t m nta dunatn doxsai, ote lla par' n pscV, tata d e lhq (por. G. B. Kerferd,
The sophistic..., s. 88). Na temat konsekwencji przyjcia prawdziwoci wszystkich spostrzee
w Teajtecie por. Z. Nerczuk, Miar..., s. 115152.
20 Diogenes zaznacza, e zdanie o bogach rozpoczynao inny tekst ni poprzednio wzmiankowane dzieo zawierajce twierdzenie homo-mensura (llaco [gdzie indziej]). Odpowiada

Studia Med9_44_Ksiga.indb 55

2012-01-13 13:12:05

56

DIOGENES LAERTIOS

o bogach nie umiem zdoby wiedzy ani e istniej, ani e nie istniej21. Wiele
bowiem [52] stoi na przeszkodzie, by wiedz t posi22, zarwno niejawno23,
jak i to, e krtkie jest ycie czowieka24.
Ze wzgldu na taki pocztek pisma zosta przez Ateczykw wypdzony25, a jego
to innym znanym nam przekazom, zgodnie z ktrymi zdanie to rozpoczynao dzieo O bogach.
21 Twierdzenie ma charakterystyczn struktur: nie jest moliwe potwierdzenie ani tezy goszcej istnienie bogw, ani tezy goszcej ich nieistnienie. Taki pocztek traktatu skania do
zapytania, co traktat ten mg zawiera? By moe w dalszej czci traktatu, zgodnie z metod
dwu mw, przedstawiane byy argumentacje wykazujce powody, dla ktrych niemoliwe jest
poznanie ani tego, e bogowie istniej, ani e nie istniej. Niewykluczone, i pewn analogi
stanowi argumentacja zawarta w I tezie traktatu Gorgiasza O niebycie w wersji MXG, w ktrej,
na podstawie sprzecznych opinii filozofw na temat bytu, wykazuje si, e nic nie istnieje.
Warto zwrci uwag, e podobnie jak w formule homo-mensura zdanie podrzdne rozpoczyna
si od owego dwuznacznego j (e, jak). Daje do mylenia, e odmiennie ni w przypadku tezy
homo-mensura tradycja, nie zgaszajc adnych wtpliwoci, zgodnie interpretuje owo j egzystencjalnie.
22 Protagoras z pewnoci kontynuuje tu wtek ograniczonoci ludzkiego poznania, obecny
ju u niektrych filozofw tradycji presokratejskiej (Heraklit, Ksenofanes, Parmenides w odniesieniu do poznania opartego na zmysach). W sofistyce zagadnienie to byo bardzo mocno
dyskutowane, podejmuje je np. Gorgiasz w traktacie O niebycie i mowach popisowych Pochwaa
Heleny oraz Obrona Palamedesa (por. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda. Problem sztuki w dyskusji
midzy Gorgiaszem a Platonem, Wrocaw 2002, s. 1454).
23 Termin adelotes rozumiany jest przez tumaczy na dwa sposoby: jako niemono poznania
zmysowego (np. L. Staff tumaczy ich niewidzialno [podaj za: J. Gajda, Sofici, Warszawa
1989, s. 229], I. Kroska w przekadzie DL IX, 5056 [Warszawa 1988, s. 546]: niemoliwo
dowiadczenia zmysowego) albo te jako niejasno problemu (np. A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej, Warszawa 1995, s. 233: brak jasnoci). Druga kategoria krtko ycia ludzkiego
moe zaskakiwa, poniewa nie jest oczywiste, jaki ma zwizek z moliwoci uzyskania wiedzy
o bogach. Chocia Protagoras wydaje si tu przeciwstawia krtko ludzkiego ycia wiecznoci
bogw, jednak nie rozstrzyga to jeszcze o cakowitej niemonoci poznania ich egzystencji! Chyba najbardziej prawdopodobna jest interpretacja, zgodnie z ktr Protagoras sugeruje, e ycie
ludzkie jest za krtkie, by moliwe byo rozwizanie tak skomplikowanego zagadnienia. Warto
zwrci uwag, e tak jak w tezie homo-mensura pojawia si tu sowo nqrwpoj, w odniesieniu
do ktrego mona by postawi to samo pytanie czy chodzi o jednostk, czy gatunek.
24 DK 80 B4. Por. take nawizania i parafrazy tego twierdzenia Protagorasa w: DK 80 B4
(Eusebius, Praep. Ev., XIV, 3, 7); DK 80 A2 (Philost., Vit. Soph., I, 10, 1); DK 80 A3 (Schol. in
Plat. Remp., 600c); DK 80 A12 (Sext. Emp., AM IX, 5556); DK 80 A23 (Cic., De nat. deorum,
I, 24; Philod., De piet. c. 22 p. 89 G; Diogenes z Oinoanda fr. 12 c. 2, 1 p. 19). Por. zblion tez
Melissosa z Samos w DL IX, 24.
25 Motyw wypdzenia z powodu traktatu O bogach znajduje si rwnie u Filostrata (DK
80 A2). Trudno rozstrzygn, czy proces taki faktycznie mia miejsce. Wspomina o nim Timon
z Fliuntu w zachowanym fragmencie Silloi (Fr. 5 Diels = Supplem. Hellenist. fr. 779, tum. G.
Pianko w: Silloi poemat satyryczny Tymona z Fliuntu, Meander 7 (1952), s. 389406: 402):
Potem spotkao to jeszcze sofist dwicznogosego,
Ani nierozumnego, ani te nazbyt pochego,
Protagorasa: bo chciano w popi mu pisma obrci,
Pisa bowiem, e bogw nie zna i nic o nich nie wie,

Studia Med9_44_Ksiga.indb 56

2012-01-13 13:12:05

PROTAGORAS (IX, 5056)

57

ksiki na [wezwanie] herolda zebrane od kadego z [ich] posiadaczy [Ateczycy]

spalili na agorze26.
On jako pierwszy domaga si zapaty stu min27. A take jako pierwszy okreli
czci czasu28, wyoy moc kairos29, uprawia agony na sowa30, dostarczy spierajJaka jest ich natura, i nie wie, czy zgoa istniej.
Bardzo ostronie to mwi, lecz wcale mu to nie pomogo;
Wic si ucieczk ratowa, w obawie, e zmusz go napj
Wypi Sokratesowy i w zimnej pogry si mierci.
Wtek procesu, wypdzenia i spalenia przywouje rwnie Cicero, De nat. deor. (DK 80 A23).
26 Mona si zastanawia, czy chodzi o egzemplarze tekstu O bogach, czy te o wszystkie
dziea Protagorasa. Nawet jeli wydarzenie to miao miejsce, to z ca pewnoci i tak jakie
dziea Protagorasa byy publicznie dostpne. wiadczy o tym, powstay kilka dekad po mierci
Protagorasa, Platoski Teajtet, w ktrym Platon podkrela, i tekst Protagorasa (przynajmniej
ten, ktry rozpoczyna si formu zwan homo-mensura) by czytany i popularny (152a: czytaem i nieraz), a take fragment Pochway Heleny Isokratesa (2.5), w ktrym pyta on retorycznie,
kto by nie zna pism Protagorasa.
27 Diogenes wspomnia ju wczeniej o tym, e Protagoras oraz Prodikos pobierali opaty za
publiczne prezentacje mw (IX, 50). Chocia nie pisze tego wprost, mona si domyli, e teraz
nawizuje do nauczania prowadzonego przez Protagorasa, za ktre sofista jako pierwszy da
honorarium. Fakt ten potwierdza Platon w Protagorasie (349a, DK 80 A5), gdzie wzmiankuje, i
Protagoras by pierwszym sofist pobierajcym opat za nauk. Wymieniona cena stu min jest
tak wysoka, e moe odnosi si do dwu lub trzy letniego kursu. Dla porwnania warto doda,
e Sokrates w Kratylosie wspomina, i sta go byo tylko na nauk za jedn drachm u Prodikosa, podczas gdy do zdobycia wiedzy na temat poprawnego nazywania potrzebny by kurs za
50 drachm (384b). Ciekawe, e wedle Diodora sum stu min pobiera rwnie od swych uczniw
Gorgiasz z Leontinoi (DK 82 A4).
28 J. Brunschwig (Diogne Larce, Vies et doctrines des philosophes illustres, Trad. MarieOdile Goulet-Caz et alii, Paris 1999, s. 1089) wydaje si susznie sdzi, e chodzi o rozrnienie
czasw w gramatyce. Por. DL IX, 53.
29 Koncepcja kairos, w szczeglnoci zwizana z Gorgiaszem z Leontinoi, stanowia bonum
commune sofistycznej retoryki. Polegaa ona na dostosowaniu mowy do okolicznoci, w ktrych
bya wygaszana (por. Routledge History of Philosophy, ed. C. C. W. Taylor, vol. I, London &
New York, 1997, s. 235: At the more theoretical level he [Gorgias, ZN] developed a doctrine of
attention to the right time and situation, in Greek the kairos; G. Kennedy, The Art of Persuasion
in Greece, Princeton 1963, s. 6667).
30 Sofistyka rozwina dysputy na sowa, uczc, jak naley odnosi w nich zwycistwo. Std
te sami sofici przypisuj sowu szczegln moc i chtnie porwnuj retoryk do sztuki walki.
Kategoria mocy sowa (dnamij to lgou) zaznacza si w myli Protagorasa, gdy przedstawia
on zadanie sofisty jako zamian sabszego sowa na silniejsze (DK 80 B6a). Gorgiasz w Pochwale Heleny gosi pochwa logosu jako najmocniejszego wadcy, ktry swoim niewidocznym
ciaem oddziauje na ludzi, wywoujc w nich rnorakie odczucia (DK 82 B11, 8 n.). Moc sowa
jest wedle Gorgiasza tak przemona, e rwna jest fizycznej przemocy (DK 82 A26). Retoryka
jest za najwysz ze sztuk, albowiem dziki umiejtnoci przekonywania ludzi w dowolnym
zakresie i na dowolny temat moliwe jest osignicie najwikszego dobra (Platon, Gorgiasz,
451d). Majc na wzgldzie moc tkwic w sowie, sofici chtnie przyrwnywali sw umiejtno do sztuki walki (np. Platon, Gorgiasz, 456cd), umoliwiajcej zwycistwo w politycznym,
sdowym czy prywatnym agonie sw. Zgodnie z tym przekonaniem dwaj specjalici od erystyki
Eutydem i Dionizodoros, przedstawieni przez Platona w Eutydemie, uprawiaj now form swej

Studia Med9_44_Ksiga.indb 57

2012-01-13 13:12:05

58

DIOGENES LAERTIOS

cym si sofizmatw31. Rozprawia odchodzc od znaczenia, a odnoszc si do sowa32;

i od niego wywodzi si pospolity obecnie rd erystykw33; tak i Timon mwi o nim:
Pokrtny34 Protagoras biegy w sztuce sporw35.
[53] On jako pierwszy wprowadzi sokratejski rodzaj rozmw36. Jako pierwszy te
posugiwa si w rozmowie twierdzeniem Antystenesa37, prbujcym wykaza, e niedawnej dziaalnoci: przedtem uczyli fechtunku, podczas gdy teraz ucz walki na sowa (Platon,
Eutydem, 272a n.).
31 Diogenes posuguje si terminem sofizmat w szerokim znaczeniu paradoksalnej argumentacji, wprowadzajcego w bd wnioskowania, chwytu erystycznego. Mona si domyla,
e przykadem takiego sofizmatu jest przedstawiona poniej anegdota o sporze Protagorasa
i jego ucznia Euathlosa (IX, 56). W przypadku sofistyki zachowao si wiele argumentacji paradoksalnych. Wspomnie mona o trzech tezach traktatu Gorgiasza O niebycie (DK 82 B3), tez
o prawdziwoci wszystkich spostrzee z Teajteta (152c) i jej konsekwencj w postaci odrzucenia
faszu i sprzecznoci (Teajtet, 166b; Kratylos, 429d) oraz twierdzenie, zgodnie z ktrym czowiek
nie moe szuka ani tego, co zna, ani tego, czego nie zna (Menon, 80de). Wiele przykadw
argumentacji sofistycznych zawartych jest w Platoskim Eutydemie oraz w O dowodach sofistycznych Arystotelesa.
32 Wedug G. B. Kerferda the interpretation of this statement is quite uncertain (The sophistic..., s. 69). Kerferd przypuszcza, e dianoia to znaczenie, a Protagoras, odchodzc od niego,
koncentruje si na samej nazwie (in order to concentrate on the name alone). Wedle C. J. Classena Protagoras odchodzi od danego znaczenia, posugujc si innym znaczeniem tego sowa,
by w ten sposb pokaza uczniom wag kontekstu (Das Interesse an der Sprache bei Sokrates
Zeitgenossen, s. 222, [w:] Anstze. Beitrge zum Verstndnis der frhgriechischen Philosophie,
Amsterdam 1986, s. 217248).
33 Mona si zastanawia, czy Diogenes przepisuje ten fragment ze znacznie wczeniejszego
rda, czy te rzeczywicie ma na myli jakich wspczesnych mu erystykw. Przychodzi na
myl, e Diogenes erystykami nazywa sceptykw, skoro zaraz potem przytacza sowa Timona z Fliuntu, ucznia Pyrrona z Elidy. Nie wydaje si to nieprawdopodobne, gdy wemie si pod
uwag, e, jak si przypuszcza, Diogenes Laertios y i tworzy niedugo po Sekstusie Empiryku
(wyjaniaoby to fraz pospolity obecnie).
34 Znaczenie przymiotnika pmeiktoj w tym zdaniu nie jest jasne. Tumacze proponuj na
og znaczenia zwizane z dalsz czci zdania: combattente (M. Untersteiner), slippery
arguer (Ch. D. Yonge), dembrouill (J.-G. Chauffepi), lhomme de la mle (Marie-Odile
Goulet-Caz et alii). Z drugiej strony sownik LSJ podaje znaczenie sociable, gregarious.
35 Poetarum Philosophorum Fragmenta 9 B47 = Fr. 47 Di Marco = Supplementum Hellenisticum 821.
36 Mona przypuszcza, e albo chodzi o Sokratesow metod pyta i odpowiedzi (J. Brunschwig, Diogne..., s. 1090), albo o umiejtno zbijania twierdze przeciwnika. Jeli o t pierwsz form, to twierdzenie Diogenesa jest zaskakujce, poniewa odbiera pierwszestwo w jej
stosowaniu Sokratesowi. Przekaz ten wcale nie musi by niewiarygodny, poniewa historycznie
przyjte przekonanie, e metoda pyta i odpowiedzi zostaa stworzona i rozwinita przez Sokratesa, jest w mojej ocenie wynikiem wysikw, ktre Platon podejmuje w dialogach, by odrni
Sokratesa od sofistw, pokazujc ich nieudolno w sztuce prowadzenia rozmowy oraz nieustannie przeciwstawiajc sokratejsk metod dialogiczn sofistycznej sztuce wygaszania mw.
Por. omwienie dyskusji u G. B. Kerferda, The sophistic..., s. 33.
37 Twierdzenie goszce niemono wypowiedzenia sdu sprzecznego ouk estin antilegein pojawia si czsto w literaturze tego okresu. Wprawdzie Arystoteles wie t tez

Studia Med9_44_Ksiga.indb 58

2012-01-13 13:12:05

PROTAGORAS (IX, 5056)

59

moliwe jest wypowiedzenie twierdzenia sprzecznego, zgodnie z tym, co mwi Platon w Eutydemie38. Jak twierdzi dialektyk Artemidoros w Przeciw Chryzypowi39, jako
pierwszy pokaza argumentacje przeciw tezom.
Jako pierwszy wynalaz take tak zwan tyle, na ktrej nosi si ciary, jak mwi
Arystoteles w O wychowaniu40. By bowiem tragarzem, jak gdzie twierdzi rwnie
Epikur41. W ten sposb zyska uznanie Demokryta, gdy ten zobaczy, jak zwiza
drewno42.
Jako pierwszy dzieli wypowied (lgon) na cztery [rodzaje]43: prob (ecwln),

z Antystenesem (Metaph. 1024b32 i Top. 104b21), jednak nie musi oznacza to jednoznacznie,
e Antystenes by pierwszym czy jedynym filozofem goszcym to twierdzenie (por. G. B.
Kerferd, The sophistic..., s. 89 n.). Wskazuje na to G. B. Kerferd, ktry, dowodzc, i teza
o niemonoci wygoszenia faszu bya obiegowa ju przed Antystenesem, przywouje fragment Platoskiego Kratylosa, w ktrym mwi si, i tez t gosio wielu zarwno wczeniej,
jak i obecnie (Kratylos, 429c). W Eutydemie nauka ta jest wprost wizana z Protagorasem
i jego rodowiskiem (286c), a doktryna ta przypisywana bya samemu Protagorasowi nawet
u schyku staroytnoci, jak wskazuje fragment Filoponosa, w ktrym twierdzi si, i autorem
tezy ouk estin antilegein by sofista z Abdery (G. B. Kerferd, The sophistic..., s. 89). Warto
wspomnie, e w znalezionym w 1941 roku papirusie z komentarzem do ksigi Eklezjastesa
przypisuje si to twierdzenie Prodikosowi (por. G. Binder, L. Liesenborghs, Eine Zuweisung
der Sentenz ouk estin antilegein an Prodikos von Keos, Museum Helveticum 23 (1966),
s. 3743; fragment ten analizuje rwnie Th. Buchheim, Die Sophistik als Avantgarde normalen Lebens, Hamburg 1986, s. 36). Przekaz w nim zawarty potwierdza popularno tezy
ouk estin antilegein wrd sofistw, a nawet, jak wnioskuje G. B. Kerferd na podstawie wiadectwa doksograficznego, ktre wskazuje, i Prodikos by uczniem Protagorasa (DK 84 A1),
mona przypisa jego autorstwo Protagorasowi (The sophistic..., s. 8990). Na podstawie
powyszych przekazw nawet jeli nie rozstrzygniemy definitywnie autorstwa tej doktryny
mona bez wtpienia przyj, e nauka ouk estin antilegein stanowia jeden z sofistycznych
topoi.
38 Platon, Eutydem, 286c.
39 Osoba i dzieo nieznane. Jest to jedyna wzmianka o tym filozofie (por. R. Goulet, art. Artmidore le Dialecticien A 427, Dictionnaire des philosophes antiques (DPhA) I, s. 604.
40 Tekst niezachowany. Fr. 2 Ross = fr. 72 Gigon = fr. 63 Rose.
41 Fr. 172 Usener. Fragment pochodzi z listu O profesjach, w ktrym Epikur przedstawia
filozofw wykonujcych niskie zawody, zanim zwrcili si ku filozofii. Por. D. Sedley, Epicurus
and his professional rivals, Cahiers de Philologie 1 (1976), s. 119159. Por. take Atenajos,
Deipnosoph., 8, 50.
42 Mona wnioskowa, e Diogenes korzysta w tym miejscu z tego samego rda co powyej
(IX, 50), wedug ktrego Protagoras by uczniem Demokryta. Wsplne jest tym informacjom
zainteresowanie wtkami biograficznymi i anegdotycznymi. Por. t sam histori w wersji rozszerzonej u Aulusa Gelliusza, Noct. att., V, 3.
43 Na temat zainteresowania sofistw jzykiem por. R. Pfeiffer, Die Sophisten, ihre Zeitgenossen und Schler im fnften und vierten Jahrhundert (Auszug), [w:] C. J. Classen (ed.), Sophistik,
Darmstadt 1976, s. 170214; C. J. Classen, The Study of Language amongst Socrates Contemporaries, [w:] C. J. Classen (ed.), Sophistik, s. 215247; G. B. Kerferd, The theory of language, [w:]
The sophistic..., s. 6877.

Studia Med9_44_Ksiga.indb 59

2012-01-13 13:12:05

60

DIOGENES LAERTIOS

[54] pytanie, odpowied, polecenie (ntoln)44 (a inni na siedem45: opowiadanie [dighsin], pytanie, odpowied, polecenie [ntoln], recytacj [paggelan], prob
[ecwln], wezwanie [klsin]), ktre nazwa podstawami wypowiedzi. Alkidamas46
natomiast mwi o czterech [typach] wypowiedzi (lgouj): twierdzeniu, przeczeniu47,
pytaniu, wezwaniu (prosagreusin).
Spord swoich dzie (lgwn) najpierw odczyta O bogach, ktrego pocztek przedstawilimy powyej48; przeczyta je w Atenach49 w domu Eurypidesa50 albo, jak [twierdz] niektrzy, w domu Megaklidesa51. Inni [mwi, e] w Liceum52, a gosu uyczy
mu ucze Archagoras53, syn Teodota.

44 A.

Maciejewska (Pocztki greckiej terminologii gramatycznej, Meander 910 (1994), s.

487) czy to rozrnienie ze wzmiank Arystotelesa (Poetyka, 1456b15; DK 80 A29), wedle ktrej Protagoras zarzuca Homerowi, e poeta posuguje si w pierwszym wersie Iliady poleceniem
a nie prob. Por. Kwintylian, Inst., III, 4, 10, ktry pisze: qui interrogandi, respondendi, mandandi, precandi (quod ecwln dicit) partes solas putat (cytuj za: A. Maciejewska, Pocztki...,
s. 488). Na temat Protagorasowych bada nad jzykiem por. A. Krokiewicz, Gramatyka grecka
i aciska, Kwartalnik Klasyczny 1 (1927), z. 4, s. 299320) oraz Z. Nerczuk, Miar..., s. 153 n.
45 Tekst daje moliwo dwojakiej interpretacji: inni dzielili na siedem czy inni [mwili],
e [dzieli] na siedem. Niejasne jest bowiem, czy jest to podzia przedstawiony przez Protagorasa, czy te innych. A. Maciejewska (Pocztki..., s. 487488) przyjmuje, e nie jest to podzia
Protagorasa.
46 Orat. Att., II, 155b. Alkidamas (pierwsza poowa IV w. p.n.e.) by uczniem Gorgiasza, ktry, o ile wierzy Suidasowi, przej szko po Leontyczyku (por. Suidas, s.v. Gorgias). Alkidamas jest znany jako zwolennik naturalnej rwnoci wszystkich ludzi oraz retor. Zachoway si
nieliczne fragmenty jego mw. Rwnie w tym przypadku nie jest jasne, czy jest to rozrnienie
samego Protagorasa, czy Alkidamasa. A. Maciejewska pisze (Pocztki..., s. 488), e podzia ten
jest niezaleny od Protagorasowego i dotyczy raczej rodzajw zda.
47 Twierdzenie (fsij) i przeczenie (pfasij) Platon wymienia jako rodzaje zda w Soficie (263e); por. A. Maciejewska (Pocztki..., s. 488).
48 Por. IX, 51. Ale wczeniej Diogenes nie przedstawi tytuu.
49 Trudne do zweryfikowania jest twierdzenie W. Nestle (Vom Mythos zum Logos, Stuttgart
1940, s. 265), ktry spekuluje, e pierwszy pobyt Protagorasa w Atenach mia miejsce midzy
rokiem 450 a 444 p.n.e. Wszelkie datowania zwizane z dziaalnoci sofistw ze wzgldu na
brak wiadectw s jednak bardzo hipotetyczne. Wydaje si, e Protagoras by w Atenach rwnie
w pierwszych latach wojny peloponeskiej, a echem pobytu jest prawdopodobnie komedia Eupolisa Pochlebcy, wystawiona w roku 421 p.n.e.
50 Zwizki Eurypidesa (480406 p.n.e.) z sofistyk nie ulegaj wtpliwoci. Por. W. Jaeger,
Paideia, przeoy M. Plezia, tom I, Warszawa 1962, s. 346370, czy te rozdzia o Eurypidesie
pt. Eurypides, czyli tragedia namitnoci w: J. de Romilly, Tragedia grecka, Warszawa 1994,
s. 107144.
51 Jest to posta nieznana.
52 Nie moe tu chodzi o Liceum w znaczeniu szkoy Arystotelesa, poniewa Protagoras
umar wiele lat przed jego zaoeniem. Moliwe zatem, i ta informacja jest wynikiem bdu
Diogenesa lub jego rda, albo te Diogenes ma na myli Liceum w znaczeniu gimnazjum
w Atenach zbudowanego przez Pizystrata lub Peryklesa.
53 Posta skdind nieznana. W synnej scenie z Platoskiego Protagorasa sofist otacza
orszak innych wielbicieli i uczniw. Najznakomitszym by, wedug Platona, Antimojros z Mende
(314e315a).

Studia Med9_44_Ksiga.indb 60

2012-01-13 13:12:05

PROTAGORAS (IX, 5056)

61

Oskary go Pytodoros, syn Polizelosa, jeden z Czterystu54; Arystoteles jednak mwi, e Euathlos55.
[55] Zachoway si56 jego nastpujce dziea57:
<...>58
Sztuka erystyczna59
O zapasach60
O naukach61
54 Rada

Czterystu sprawowaa wadz w Atenach w okresie przewrotu oligarchicznego w roku 411 p.n.e. Interesujcy jest to przekaz, zwaywszy na toczc si od wydania ksiki K. Poppera (Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie), a trwajc do dzisiaj, dyskusj na temat wkadu
Protagorasa i sofistyki w ksztatowanie si idei demokratycznych.
55 Sofista, fr. 3 Ross = fr. 867 Gigon = 67 Rose. Jeli przekaz ten jest prawdziwy, to mona si
domyla, e ewentualny powd niechci Euathlosa do Protagorasa przedstawia poniej opowiedziana anegdota (IX, 56).
56 Nie oznacza to jednak, e byy one dostpne dla Diogenesa z pewnoci korzysta on po
prostu z jakiego rda. Jak niewiele pny antyk wiedzia o Protagorasie, wida we wzmiankach
u Sekstusa Empiryka (por. Z. Nerczuk, Protagoras u Sekstusa Empiryka (PH I 216) a platoski
Teajtet, [w:] Kolokwia Platoskie QEAITHTOS, red. A. Pacewicz, Wrocaw 2007, s. 175182).
57 Mao przekonujca jest koncepcja M. Untersteinera (Sofisti. Testimonianze e frammenti,
fasc. I, Protagora e Seniade, Firenze 1961, s. 2223), ktry argumentuje, e nie s to samodzielne
dziea, lecz tytuy rozdziaw Antylogii.
58 Powszechnie przyjmuje si w tym miejscu lacun ze wzgldu na brak w katalogu pewnych
wspomnianych w tekcie tytuw.
59 By to najpewniej podrcznik zawierajcy wskazwki, jak naley prowadzi dysput i przekonywa, oraz wykaz topoi. Jak pisze J. Gajda: podstaw nauczania erystyki byo wynikajce
z teoriopoznawczych ustale Protagorasa przewiadczenie, i o kadej rzeczy istniej dwa sdy
wzajemnie przeciwstawne, ktre niewtpliwie przedstawia i uzasadnia w swej Sztuce, prezentowa rwnie zapewne i cel nauki erystyki, ktra miaa suy umiejtnoci przekonania innych
o susznoci wasnych pogldw, wyraanej w lapidarnym skrcie jak pogld sabszy uczyni
silniejszym (J. Gajda, Sofici, s. 92).
60 Tytu wzmiankowany przez Platona w Soficie (232de, DK 80 B8). Sokrates mwi tam:
Chocia jeeli idzie o umiejtnoci wszelkie i kad z osobna, to to, co powinien sam mistrz kademu odpowiedzie w sporze, to jest chyba wszystko ogoszone, zebrane, spisane i dostpne dla
kadego, kto si zechce nauczy. Teajtet: Mam wraenie, e ty mwisz o pracy Protagorasa o zapasach i o innych umiejtnociach (tum. W. Witwicki). Tytu ten nawizuje najprawdopodobniej
do agonicznej mocy sowa, ktr tak chtnie podkrelali sami sofici (por. wyej przypis 30).
W odniesieniu do Protagorasa potwierdza to rwnie przedstawiony przez Sekstusa Empiryka
tytu tekstu, rozpoczynajcego si synnym twierdzeniem homo-mensura, Katabllontej (sc.
lgoi), czyli dosownie mowy powalajce na opatki.
61 Chocia tekst nie zachowa si, przekaz Arystotelesa pozwala wnosi, e zawiera polemik
Protagorasa z pewnymi koncepcjami matematycznymi. W ksidze B Metafizyki Stagiryta przy
okazji przedstawiania swej tezy, zgodnie z ktr przedmioty astronomii i geometrii nie mog by
przedmiotami zmysowymi, wspomina o pogldzie Protagorasa, wedle ktrego wbrew definicji podawanej przez geometrw rzeczywisty okrg styka si z prost w wicej ni w jednym
punkcie (80 DK B7, Arist., Metaph., 997b998a). Ta niewielka wzmianka wydaje si odsya
do caego zakresu zagadnie. Jak pisze E. Duprel, traktat O naukach mia charakter polemiczny, skierowany przeciw pitagorejczykom i ich rozumieniu geometrii, opartym na wierze w niezmienne elementy czy jednostki (Les sophistes, s. 25). W takiej perspektywie, jak podsumowuje

Studia Med9_44_Ksiga.indb 61

2012-01-13 13:12:06

62

DIOGENES LAERTIOS

O pastwie
O dzy zaszczytw
O cnotach62
O stanie pierwotnym63
O tym, co w Hadesie64
O bdnych dziaaniach ludzi
Rozkaz65
Rozprawa o zapat66
Antylogie w dwu ksigach67.
Takie s jego dziea68.
A take Platon napisa na jego temat dialog69.

E. Duprel, wasnoci matematyczne s jedynie konwencjami nie s z natury, ale z umowy (Les
sophistes, s. 46). Mona wic przypuszcza, e wedle Protagorasa jzyk geometrii nie odsya do
adnego realnego bytu, lecz jest pewnego rodzaju konstruktem. Taki wniosek wysuwa G. B. Kerferd (The sophistic..., s. 109), ktry uwaa, e tekst ten, przez sw negacj realnoci przedmiotw
matematycznych, wskazuje na majce miejsce w myli Protagorasa ograniczenie rzeczywistoci
do sfery fenomenalnej.
62 Tytu skdind nieznany. Prawdopodobne jest, e tekst ten mg stanowi podstaw przedstawionej przez Platona dyskusji na temat cnoty, prowadzonej przez Protagorasa i Sokratesa
w dialogu Protagoras.
63 Wedug E. Duprela (Les sophistes, s. 3132) dzieo to mogo stanowi podstaw mowy
Protagorasa przedstawionej przez Platona w dialogu Protagoras (320c322d). Por. W. Nestle,
Vom Mythos..., s. 282 i G. B. Kerferd, The sophistic..., s. 125.
64 Wedug mao przekonujcej tezy M. Untersteinera, tekst ten przedstawia koncepcj duszy
jako zbioru spostrzee. Wiadomo, e tekst pod tym samym tytuem napisa Demokryt (DL IX,
45), ale rwnie jego zawarto nie jest znana. Warto jednak zwrci uwag na tzw. nekyi
Protagorasa w penym aluzji do jego dzie Teajtecie (171d), ktra moe stanowi ironiczne nawizanie Platona do tego dziea sofisty.
65 Wedug M. Untersteinera (Sofisti..., s. 24) Protagoras mia w tym dziele zwalcza teori
prawa jako nakazu w imi prawa jako konwencji. By moe przedmiotem byy jednak dociekania
gramatyczne, zblione do wspomnianego ju wyej zarzutu wobec Homera (por. przypis 44).
66 Tytu kojarzy si z przedstawionym poniej sporem midzy Protagorasem a Euathlosem
(IX, 56). Jest jednak mao prawdopodobne, by retoryczny traktat czy retoryczna mowa zawieray
autobiograficzne szczegy.
67 Wedle zdumiewajcego wiadectwa Arystoksenosa (DL III, 37), na Antylogiach mia si
wzorowa Platon w Pastwie. E. Duprel (Les sophistes, s. 42) wysuwa prawdopodobn tez,
e Antylogie Protagorasa s wzorem dla zachowanego czciowo traktatu Dissoi logoi, ktrego
pierwsze cztery rozdziay maj charakterystyczn form argumentacji za przeciwstawnymi tezami.
68 Na licie tej brakuje dzie pt. O bogach i Prawda. Mona si zastanawia, czy jest to wynikiem lacuny (takie rozwizanie problemu przyjmuj najczciej badacze), czy przeoczenia.
Diogenes sam wspomina nieco wyej o tekcie O bogach, z ktrego cytuje synne zdanie. Przedstawia take cytat (homo-mensura) z Prawdy, ale nie wspomina tytuu dziea. Z innych rde
znamy te tytuy Wielki traktat (Megas logos) (DK 80 B3) oraz O bycie (DK 80 B2), ktrych
brakuje w katalogu Diogenesa Laertiosa.
69 Chodzi z pewnoci o dialog Protagoras.

Studia Med9_44_Ksiga.indb 62

2012-01-13 13:12:06

PROTAGORAS (IX, 5056)

63

Filochoros za mwi, e, gdy [Protagoras] pyn na Sycyli, statek zaton70; o tym

wzmiankuje take Eurypides w Iksionie71. Niektrzy natomiast mwi, e umar on
podczas podry [56] w wieku okoo dziewidziesiciu lat; Apollodoros72 za twierdzi, e [przey] lat siedemdziesit, e uprawia zawd sofisty przez lat czterdzieci73
i osign peni wieku mskiego w czasie 84. Olimpiady (444441 p.n.e.)74.
Napisalimy dla niego taki oto wiersz:
O tobie, Protagorasie, wie tak syszaem,
e z Aten ju jako starzec uchodzc w drodze umare.
By uciek, wolao miasto Kekropsa, i cho jako
ucieke z miasta Pallady, Plutona nie unikne75.
Mwi si, e pewnego razu, gdy zada on zapaty od swego ucznia Euathlosa, a ten
odpowiedzia, e nie wygra jeszcze adnej sprawy, [Protagoras] odrzek: jeli ja zwyci, to skoro wygraem spraw, bd mia prawo wzi zapat; a jeli ty [wygrasz],
[i tak bd mia prawo wzi zapat], poniewa ty [wygrae spraw]76.

70 FGrHist

328 F 217. O zatoniciu pisz rwnie Filostrat (DK 80 A2) i Hezychiusz (DK 80
A3). Cyceron (De nat. deorum, I, 24, 63; DK 80 A23) nie wspomina nic o zatoniciu. O katastrofie milczy rwnie Timon z Fliuntu w zachowanym fragmencie Silloi (Fr. 5 Diels = Supplementum Hellenisticum fr. 779) (por. wyej przypis 26).
71 Nauck 2 , s. 490. Tragedia wystawiona bya midzy rokiem 410 a 408 p.n.e. Mona si zastanawia, w jakim kontekcie Eurypides w tragedii o temacie mitologicznym miaby wzmiankowa
o mierci Protagorasa w czasie podry. Jednak biorc pod uwag wielo nawiza do sofistyki
w tragediach Eurypidesa, obecno takiej aluzji do mierci Protagorasa nie jest cakowicie nieprawdopodobna.
72 FGrHist. 244 F 71.
73 Tak sam dugo ycia oraz ten sam czas uprawiania profesji sofistycznej przypisuje
Protagorasowi Platon w Menonie (DK 80 A8) i Hezychiusz (DK 80 A3). Mona si domyla, e
rdem Apollodora jest Menon.
74 Zgodnie z t informacj jako dat urodzin Protagorasa naleaoby przyj lata 484481 p.n.e.
Niewykluczone jest jednak, e Protagoras urodzi si jeszcze wczeniej, skoro w dialogu Protagoras mwi, e mgby by ojcem wszystkich zgromadzonych (317b, DK 80 A5), a zatem i Sokratesa, ktry urodzi si w roku 470/469 p.n.e.
75 A. Pal. VII, 130.
76 Peniejsza wersja tej anegdoty zawarta jest u Aulusa Gelliusza (II w. n.e.) (Noct. attic., V,
10). Jest ona wzbogacona w stosunku do wersji Diogenesa Laertiosa o odpowied Euathlosa,
ktry mwi, e jeli sdziowie opowiedz si za nim, a przeciw Protagorasowi, wygra spraw
z sofist i nic mu nie bdzie duny. A jeli wydadz wyrok przeciw niemu, to na mocy ich
umowy nic Protagorasowi nie bdzie winny, poniewa nie wygra jeszcze adnej sprawy. Ta
sama anegdota przekazana jest przez Sekstusa Empiryka (ok. II w. n.e.) w odniesieniu do legendarnego ojca retoryki Koraksa (AM II, 9799). Podobnie jak w wersji Aulusa Gelliusza, jest ona
rozszerzona o wypowied ucznia, a cay proces koczy sie wypdzeniem ich z sdu jako zych
sofistw. Mona si domyla, e bya to historia bardzo popularna i chtnie powtarzana w tym
okresie. To, i anegdota ta jest echem historycznego problemu, wiadczy uwaga w Platoskim
Protagorasie, w ktrym sam sofista opowiada, na jakich zasadach uczniowie dokonuj zapaty
(328b, DK 80 A6).

Studia Med9_44_Ksiga.indb 63

2012-01-13 13:12:06

64

DIOGENES LAERTIOS

y i inny Protagoras astrolog, dla ktrego Euforios77 napisa mow pogrzebow,

a take i trzeci filozof stoicki.
Przeoy Zbigniew Nerczuk

77 Fr.

21 Powell.

Studia Med9_44_Ksiga.indb 64

2012-01-13 13:12:06