/

o ANDELIC

goviste, varos i qrad u srednioviehovnoi

Bosni

Prilog tipologiji naselja

LE MARCHE, LA BOURGADE ET LA VILLE EN BOSNIE MEDIEVALE
Supplement

a.

lo, typologie

des locutttes

Proucavanjem naselja, posebno pitanjem njihove kategorizacije, obicno se bavi

tnologija i antropogeografija.
U nesto manjoj mjeri ovu problematiku tretira ekonomska geografija, povijest arhitekture
(urbanizam), zatim opea historija i neke druge nauke. Medutim, kada je rijec 0 naseljima sr ednjovjekovne Bosne, ove naucne discipline
su dobrim dijelom nemocne. Njihova sredstva nisu dovoljna da problem kategorizacije
naseljenih mjesta cjelovito rasprave i dokumentiraju.
arheologija ovdje ucestvuje svojim metoda ma rada.

Stoga se namece potreba

de: i

Prvi i najvazniji kriterij za tipolosko razvrstavanje naselja jest privredna djelatnost ljudi koji u naselju zive. Karakter
ekonomike direktno se odrazava na samom
naselju, pa odreduje i njegovu vrstu. Za epohu srednjega vijeka vazan kriterij kategorizacije, zapravo uze tipologije, predstav lja i polozaj naselja u drustvenorn organizmu, odnosno njegov pravni status shvacen u najsirern smislu r ijeci (kao svjesna intervencija drustva u formiranju i organizaciji naselja).
U ovome radu pokusaji kategorizacije naselja vrsice se prvenstveno prema kriteriju privredne djelatnosti stanovnika, s tim da ce uza tipologija voditi racuna i 0
pravnom statusu naselja. Prema takvom It riteriju mogu se izdvojiti ove osnovne vrstc
naselja u srednjovjekovnoj
Bosni: selo, kat un, zanatlijsko naselje, trgoviste, varos, grad,
grad-varos.
U ovom radu razmatrace se samo problem kategorizacije trgovista, varosi,
grada i grada-varcsi zbog toga sto se na ov e vrste naselja mogu u vecoj mjeri prim ijeniti metode arheologije, nego, na primjer, u razmatranju tipologije sela i katuna. Pored toga, upravo pojmovi trgovista, varosi i grada jos nisu rascisceni u nasoj historiografiji, pa ce biti od koristi da se na pojedinim historijsko-pravnim
podrucjima, pokusaju Iiksirati sadrzaji ovih pojmova kao historijskih pojava. U okviru samih arheoloskih istrazivanja, ova preliminarna kategorizacija, oclnosno tipologija jednog dijela naselja u srednjovjekovnoj Bosni, trebalo bi da posluzi kao uvod u sistematski rad sirih razmjera u
svome domenu.
Kronoloski okvir, u kojemu se krecu ova razmatranja,
obuhvaca vrijeme od
XII do XV vijeka, tj. uglavnom vrijeme fomiranja
i zivota srednjovjekovne
bosanske drzave. Dokumentarna grada prikupljena je samo na podrucju koje je u tome historijskom periodu ulazilo u sastav Bosne,
12*

(
PAVAO

180

ANDELIC

TrgoviSte
sla je
Kao sto se iz samog imena vidi, privrednu
osnovu naselja eini trgova
Iatnost.
Kako zanatski
proizvodi
po pravilu
imaju robni karakter,
to njihov P
takode
zahtijeva
trgovacku aktivnost;
stoga su u uslovima srednjega vijeka trg
zanatstvo
usko vezani.
Fizionomija
trgovista kao naselja stoji u direktnoj
ovisnosti od nacina
_
nja i organizacije
zanatske
djelatnosti,
Da bi se sa razumijevanjem
mogao prati
vitak trgovista kao historijske
pojave, potrebno
je prije toga ukazati
na osnovne
u razvoju tehnike
trgovackog i zanatskog poslovanja,
koliko se to moze pratiti u
njovjekovnoj
Bosni.
Jedan
od najprimitivnijih
oblika trgovine
je naturalna razmjena
dobara.
snici u razmjeni
su uglavnorn
sami proizvodaci, koji su istovremeno
i potrosaci.
trgovanja
nije nicim poblize odredeno,
ali je to obicno prebivaliste jednog od uce
Uvodenjem
novca kao sredstva
razmjene
u prvo vrijeme dolazi do tzv. po
ne trgovine.
Ovdje se petrosae jasno odvaja od proizvodaca, a kao vazan ucesnik
vljuje se profesionalni
trgovac.
Trgovanje
se odvija vecim dijelom u mjestu
pro'
daea, odnsono potrosaca",

Neposredno

vina

dur
nih
no

ali

visu fazu u sistemu razmjene

dobara
predstavlja
sajamska
L.-E=organizirani
sastanci u svrhu trgovanja.
Takvi sastanci su sajam, vasar, panai slicno; oni se obicno odrzavaju
jedanput
ili dvaput
godisnje u -olizini utvrd
gradova,
znacajnijih crkava ili u vecim naseljima.
Uloga posrednika-trgovca
znatje ojacana u odnosu na ranije stanje: on doduse, jos uvijek putuje sa svojom roborz
vise od sajma do sajma nego od potrosaca do potrosaca".
~

Kao posljedica
opceg ekonomskog
razvoja,
nastaje
i potreba
povecanja robn
razmjene.
Zbog toga se sastanci u svrhu trgovanja
odrzavaju sve eesce., da bi se konacno uveo sistem nedjeljnih trgova (tjedni ili nedjeljni sajam, trg, pijaca, pazar i sl.), La
ovaj- sistem trgovackog
poslovanja
najbolji
je naziv periodicna
trgovina.
Izmedu
ueesnika u trgovackoj razmjeni
najvecu korist od ovakve organizacije
dobili su profesionalni trgovci, koji se sada mogu u pojedinim
mjestima
duze zadrzavati, podizati skladista trgovacke robe, pa osnivati i staln a n aselja+,

Dalji i, u okviru srednjeg vijeka, zadnji stepen razvoja sistema trgovaekog poslovanja
predstavlja trgovanje
u stalnim radnjama
tzv. stacionirana
trgovina.
Trgovanje se ovdje obavlja svakodnevno,
i to u lokalu profesionalnog
trgovca. U odnosu na
proizvodaca i potrosaca, polozaj posrednika-trgovca
ovdje je dobio jos vecu prednost",
1 Relikti
ove prastare trgovacke razmjene jos uvijek se mogu primijetiti u Bosni. Nije
rijedak sluca] da se na bosanskom selu vrriednost oznacuje brojem volova, brava i sl. Razmjena
voca za zito, vunu, sir i maslo jos uvijek se susrece u planinskim krajevima oko Fojnice, Kreseva i Konjica.
2 Putujuci
trgovci u srednjovjekovnoj
Bosni su pretezno Dubrovcani, zatim stanovnici drugih primorskih gradova i Mlecani, Sve trgovacke povelje bosanskih vladara govore 0
trgovcima koji sa -svoiom robom putuju po Bosni. Od domaceg stanovniStva u ovoj trgovini nesto aktivnije
sudjeIuju
Vlasi, koji se uz transport
povremeno bave i preprodajom
trgovacke robe.
3 M. Ve g 0 je utvrdio da se u prvoj polovini XIV vijeka kod crkve sv. Jurja
blizu
danasnjeg Citluka u Hercegovini odrzavao godiSnji sajam 0 Jurjevu. Tu je i do danas saeuvan
toponim SajmiSte CGZM Arheologija 1959, 223). Panadur kod Srebrenice spominje se 1427. g.
(Ji r e c e k, Istorija Srba, Beograd 1923, 226). 'I'oponomasticka
grada nesto je bogatija: Poznato
je staro groblje na Sajmistu
kod Listice (A. Ben a c, Siroki Brijeg, Sarajevo
1952, 2);
u okolini Visokog zabiljezena su tri Panadurisca i jedan Iokalitet Panaduri
(M. F i lip 0 vie,
Visocka nahija u 25. xnjizi Naselja, Beograd 1928, 459, 416, 640, 643). Panadurisca
sam zabiIjezio i u okolini Srebrenice i Kaknja.
GodiSnji sajmovi ili vasari koji se i danas odrzavaju u
svim starijim varoskim naseljima
Bosne predstavIjaju
relikte stare sajamske trgovine, Iz susjednih oblasti mogao bi se u tome pravcu pr i kupiti bogat komparativni materija1.
4 Dokumentacija
0 trgovistima
iznosice se postepeno tokom izlaganja. N. K I a i c pod
pojmom pertodicne trgovine obuhvaca i razmjenu na godisnjim sajmovima.
5 Stacionirana
trgovina cini privrednu osnovu varosi pa ce se odgovarajuca
dokumentacija donijeti prilikom izIaganja 0 varosi.

"

kog p(
one at
izvodi:
djeljn
stalni}
ga je
statir;
odraz
mjetu
orgar
ove j
utica
muli
tako

stalr
vanj
djel,
lje,
selj.
nasi

stve
nas
eko

Bre
trg
da
sta
skr
vii
na
de
m

l
ji
m
0'

S
"\i

I
TRGOVISTE,

VAROS

I GRAD

U SREDNJOVJEKOVNOJ

BOSNl

181

Zbog robnog karaktera svojih proizvoda, organizaeija zanatske djelatnosti prosla je sve razvojne faze koje smo istakli prilikom prikazivanja razvoja tehnike trgovackog poslovanja. U prvoj fazi zanatlije direktno razmjenjuju svoje proizvode i usluge za
one artikle koji su im potrebni za zivot. U drugoj fazi zanatlija putuje sa svojim proizvodima da bi ih rasprodao (za novae). OdrZavanje godisnjih sajmova i, kasnije, nedjeljnih trgova gotovo se ne moze ni zamisliti bez ucesca zanatlija. Konacno, otvaranje
stalnih trgovina i stalnih zanatskih radnji tece potpuno paralelno",
Iako navedeni opis predstavlja sliku opceg razvitka trgovackog prometa, ipak
ga je trebalo navesti jer se svaka od spomenutih faza razvoja moze i pojedinacno kenstatirati u srednjovjekovnoj Bosni.
Organizaeija trgovackog poslovanja, zapravo oblik te organizaeije, direktno se
odrazava i na fizionomiji naselja gdje se trgovina obavlja.
U epohi naturalne
razmjene i sistema pokretne trgovine znacaj trgovackog prometa je tako malen, a sama
organizaeija trgovine u svemu se prilagodava postojecim formam a naselja. Zbog toga,
ove forme trgovanja ne vrse nikakav utieaj na fizionomiju naselja.
Sajamska trgovina jos uvijek ne mijenja osnovni karakter naselja, ali je njezin
utieaj na fizionomiju naselja vrlo snazan. U ekonomskom pogledu, godisnji sajmovi stimuliraju razvoj naselja u kome se odrZavaju; urbanisticki, sajamska trgovina djeluje
tako sto se u samome naselju ili u njegovoj neposrednoj blizini formira prostor koji
stalno sluzi za odrZavanje sajmova. Sa pravnog aspekta znacajno je da pravo odrzavanja sajmova predstavlja u feudalnom sistemu odredeni privilegij koji redovno podjeljuju vladari",
Periodiena trgovina vec predstavlja tako vazan faktor u opcoj ekonomiei zemlje, da ona formira i posebnu vrstu naselja prilagodenu svojim potrebama. Takva naselja nastaju kao trgovacka vec u samome pocetku, ili cesce tako sto vei: postojeca
naselja poprime trgovacki karakter.
Trgovei i zanatlije postaju, ekonomski pa i drustveno, najsnazniji elemenat u naselju, te se takvoj situaciji prilagodava i sam naziv
naselja-trgoviste,
Sada je moguce formu1irati i blizu definieiju: trgoviste je naselje Ci3u
ekonomsku osnovu . cini trgovacka djelatnost periodicnog karaktera.
Medu stanovnistvom bosanskih trgovista mogu se izdvojiti tri osnovne grupe.
Brojcano najmanja, ali ekonomski i organizaciono najsnaznija je redovno kolonija stranih
trgovaea, zanatlija i drugih poslovnih ljudi, Za etnicki sastav ove grupe karakteristicno je
da u njoj daleko pretezu Dubrovcani, ali je bilo u manjem broju i drugih stranaea (gosta)", Drugu grupu sacinjavaju
domaci trgovei i zanatlije. Na zalost, 0 broju, ekonomskoj snazi i organizaeiji ove grupe znamo vrlo malo", 'I'reca skupina stanovnistva u trgovistu jesu zemljoradniei; u vecini trgovista oni su brojcano najjaCi, ali njihov polozaj u
naselju nije moguce blize odrediti na temelju podataka kojima danas raspolazemo".
Za urbanisticki izgled trgovista karakteristicni su ovi elementi: stambene zgrade trgovaea i zanatlija, vjerovatno grupisane u manjim kvartovima i rasporedene prema etnickoj pripadnosti; magazini sa trgovackom rob om i zanatske radionice!'. Poseb6 Relikti svih nabrojanih
nacina plasmana zanatskih proizvoda mogu se jos uvijek
konstatirati u predjelima eentralne Bosne. Navodim kao primjer putujuce zanatlije, medu 1;:0jima ima mnogo Cigana, ali i drugog stanovnistva. Od starijih Ijudi na selima i danas se
moze saznati ponesto 0 putujucim terzijama, brdarima, stolarima i dr. Etnografski studij u
ovome praveu mogao bi dati vrlo vrijedne rezultate.
7 Vise podataka 0 sajamskoj trgovini na podrucju Srbije ima kod J ire c e k a, Istorija Srba Ill, 225-226.
8 Dubrovacke kolonije postojale su u: Olovu, Jajcu, Borcu, Visegradu, Gorazdu, Kresevu, Fojniei, Vrhbosni, Foci, Dezevicama, Visokom i nekim drugim mjestima (D. Ko vac cvi c, 'I'rgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo 1961, 65-88). Posebno organizirane saske
kolonije postojale su u Srebrenici i Fojnici (M. Din i c, Za istoriju rudarstva u srednjovjekovnoj Srbiji i Bosni, Beograd 1955, 18, 20).
9 Din i c, o. c., 96; D. Ko vac e v i C, Prilog proucavanju zanatstva u srednjovjekov ..
noj Bosni, GodiSnjak Istorijskog drustva NR Bosne i Hercegovine 1959, 288-295. (Za ovaj casopis ubuduce upotrebljavam kraticu GID.)
10 0 poljoprivrednom stanovnistvu oosanskih trgovista u pocetku turske
uprave vidi
N. F i 1i P 0 v i C, Pogled na osmanski feudalizam, GID 1952, 130-140.
11 'Vidi nap. 8, te izlaganje 0 kucamas-hanovima
na kraju ovoga rada.

"

--..,
"

I
182

PAVAO ANDELI6

no je znacajan dio naselja otvoren prostor n a kojemu se obavljaju nedjeljoi

se naziva trgoviste ili trgl2. Ostali, po pravilu stariji, dio naselja zauzima
nicko stanovnistvo, eventualno vlastelinski dvor, zatim crkva i dr.13 Ne tre
isticati da je mjesto gdje se odvija glavna privredna aktivnost-trgoviste (trg.
zar) dalo glavnu znacajku i odredilo kategnriju naselja.
Ako bismo htjeli ukratko rezimirati evoluciju pojma trgoviste,
'I'rgoviste je prvotno samo mjesto - slobodan prostor gdje se obavlja peri
vacka djelatnost, u tome stadiju razvitka trgoviste je prvenstveno
ekonomska
rija. Kasnije ono postaje i urbanisticka (naseobina) kategorija, najprije kao
a zatim kao naselje u cjelini.

samo

'oj
da
nosim

Sa pravnog aspekta, za trgovista su karakteristicne

vladarske povlas
legiji ili milosti). U okviru tih povlastica, u bosanskim trgovistima moguce je
rati: relativno slobodan Iicni status stanovn ika, odreden step en politicke san:~~
cvrste organizacije pojedinih etnicko-socijal nih grupav,
Pravilo je da trgovista nastaju u e konomskirn centrima odredenog ~~
blizini znacajnijih rudnika i u podgradima utvrdenih gradova koji fungiraju
ticki centri svoga kraja. Prema tome kriteriju mogu se izdvojiti i tipovi trgo

__

1. trgovista - centri sireg geograEskog rajona;

2. trgovista uz gradove;
3. trgovista u rudarskom rajonu (rudarska trgovista).
Vaznu klasifikaciju trgovista predstavlja i kategorizacija prema vrsn
kog prom eta koji se u odredenom trgovistu pretezno obavlja. U tome smislu
izdvojiti ovi glavni tipovi:

pogu
dOVE
za t

1. trgoviste poljoprivrednih
proizvoda;
2. trgoviste zanatskih proizvoda;
3. rudarsko trgoviste;
4. trgoviste soli.
Najstarije poznato trgovacko naselje na podrueju srednjovjekovne Bo
ma je Neretva ili Drijeva koja je lezala kod danasnje Gabele. Kao trgoviSte
se spominje jos 1186. godine u mirovnom ugovoru izmedu Dubrovnika, s jedne. re
kog zupana Nemanje i njegove brace Miroslava i Stracimira, s druge strane'<
viste Drijeva bilo je tokom cijelog srednjeg vijeka bez sumnje najzivlje trgovaes.
sto u Humskoj Zemlji. Sve do polovine XIV vijeka nema podataka 0 drugim ~_
kim naseljima u Bosni i Humu, ali s obzirom na bolje poznatu situaciju u susjedrazz
mljama (Slavonija i Srbija), mora se pretpostaviti da je vec u XIII vijeku bilo i .
trgovista po Bosni i Humu. Jedno od prvih naselja u uzoj Bosni, za koje se sa
kom vjerovatnoscu moze tvrditi da je vei: tada imalo karakter trgovista, jeste Pra
istocnoj Bosni. Ona se prvi put spominje 1336. godine, a zatim cesto u drugoj po,
XV vijeka'". Ostruznica, Neretva, Gradac i Dvoriste bili su trgovista koja je ban -="
ko polovinom XIV vijeka izdavao pod zakup dubrovackim trgovcima'". U dru

Vidi podatke na kraju izlaganja 0 tr govistu,

I:J Znade se za
crkve i samostane 1I Fojnici, Kresevu, Sutjesci, Olovu, Srebz
Zvorniku, Jajcu i drugdje. U Srebrenici se spominje i neki pop (presbiter) Marko 1376. g
n i c, Za istoriju rudarstva, 53-54).
14 0 razvoju samouprave u trgovistu i varosi bice govora i kasnije.
15 Neretva se ovdje spominje kao luka u vezi sa dubrovackom trgovinom (N 0 v a
v 1 eSt 0 j an, Zakonski spomenici srpskih drz ava srednjega veka, Beograd 1912, 133). ~e
vorim 0 Stonu, jer je on rano dobio karakter p rimorskog (mediteranskog) grada.
16 Libri Reformationum V, 392-393;
Din i cM., Dubrovacka srednjovekovna kara
ska trgovina, Jugoslovenski istoriski casopis 1937, 127. Trg soli spominje se u Nevesinju
1306, ali se ne moze znati da li se radi 0 nase lju, jer kasnije 0 njemu nema vijesti (A:'.
fur slavische Philologie, 22, 174).
12

17

L j. S t

j an

vie,

Stare srpske pcvelje i pisma I, 1, str. 71, Beograd 1929.

po1i1
Sta
nos
slw
KrE
sve

sta
ner
sm
je
uc'
on
g\.:

se
bi
ia

p:
z:

SI

...

I
TRGOVISTE,

VAROS

I GRAD

U SREDNJOVJEKOVNOJ

BOSNl

183

lovini XIV i poeetkom XV vijeka na podrucju bosanske drzave ima veliki broj trgovista. Pisani spomenici su samo za neka od njih sacuvali izr iciti naziv trga i slicno (trg
Gorazde"; Gobza mercatum'", Deseviza mercado'"). Za veci broj mjesta moze se iz sadrzaja izvora opravdano zakljuciti da se radi 0 trgovistima. U izvorima na latinskom i
talijanskom jeziku trgovista ponekad imaju i opci apelativ locus, loco (Ustikolina, Jelee,
Brodar, Mokro, Neretva). Vjerovatno je to i najadekvatniji prijevod rijeCi mjesto koja
se nalazila i u sluzbenoj nomenklaturi bosanske drzavne administracije.
Danas nije moguce ustanoviti tacan broj trgovista u srednjovjekovnoj
Bosni.
Samo radi ilustracije donosim popis trgovista koja se javljaju u drugoj polovini XIV i
prvoj polovini XV vijeka na podrucju srednje Bosne. Pri tome uzimam kao pretpostavku da je i svaka varos u jednoj ranijoj fazi razvoja imala karakter trgovista. Popis donosim prema srednjovjekovnim
zupama.
U najuzoj Bosni: Podvisoki, Dubrovnik;
u Vrhbosni: Vrhbosna, Mokro, Blazuj;
u Lepenici: Fojnica, Ostruznica, Milodraz, Dusina, Dezevice, Podkresevo, Gradac;
u Neretvi: Konjic, Podvrabac, Podb oksevac;
u Rami: Podprozor;
u Lasvi: Travnik, Busovaca, 'I'orican;
u Brodu: Zenica, Podvranduk;
u Trstivnici: Kakanj, Sutjeska, Borovica;
u Olovu: Olovo, Kamenica, Dubosti cau.
Zanimljivo je ukazati na neke momente koji pokazuju izvjesnu zakonitost u
pogledu razmjestaja trgovista. Trinaest takvih naselja smjesteno je uz utvrdene gradove koji su istovremeno i politicki centri svoga kraja. Rudarstvo kao privrednu osnovu
za trgovinu ima 10 trgovista. Osim rudarskog podrucja oko Fojnice i Kreseva, sve ostale
politieko-geografske cjeline (zupe) imaju uglavnom ravnomjerno rasporeden broj trgovista (1-3). To ukazuje na direktnu ovisnost trgovackih naselja 0 ekonomskim mogucnostima i potrebama- pojedinog kraja.
U drugoj polovini XV vijeka na ovome podrucju kao trgovista, ciji je status i
sluzbeno priznat od turskih vlasti, ungiraju: Visoko, Dubrovnik, Vrhbosna,
Blazuj,
Kresevo, Fojnica, Konjic, Prozor, Travnik, Zenica, Kakanj, Sutjeska, Olovo, Zrnovnica svega 14 naselja'". Kao sto se vidi, neposredno nakon turske okupacije broj trgovista spao je na polovinu. U bosanskim trgovistima druge polovine XV vijeka gotovo i
nema zanatlija niti stalno naseljenih trgovaca. Prema tome, sva ova naselja mogu se
smatrati trgovistima u onom smislu kako je u ovom radu definirano. Ipak mislim da
je dobar dio ovih naselja prije turske okupacije bio dostigao rang varosi. Ratne prilike
ucinile su da svi trgovci i najveci broj zanatlija pobjegnu iz naselja. Ostali su samo
oni stanovnici trgovista koji su bili [ace vezani za zemlju.
Kako neka naselja postaju trgovistima, a sticajem prilika taj karakter
brzo
gube, vidi se iz turskih popisa u zupi Vrhbosni kroz drugu polovinu XV vijeka. Tako
se, na primjer, 1455. godine kao jaki trgovi u Vrhbosni spominju sela Kotorac, Turbici, Bulagaj'". Nikada prije ni poslije ova naselja nisu vise spomenuta kao trgovista,
iako postoje dobri popisi ovoga kraja. Stoga, naprijed izlozene statistieke podatke treba
primiti samo kao osnovnu orijentaciju u ovoj problematici.
Samo nekoliko naselja u danasnjoj Bosni i Hercegovini sacuvalo je u svojim nazivima uspomenu na nekadasnji status trgovista. Kao dio naselja - prostor na kojemu
se odvijala periodicna trgovina, trgoviste je ostavilo nesto vise tragova u toponomastici. Na podrucju uze Bosne zabiljeZio sam takve nazive u Sarajevu (Vrhbosni), KraljeS t 0 j a n 0 vie, o. c. 292.
Din i c, Zemlje Hercega sv. Save, Glas SKA 182, 1940,217, nap. 168.
20 N. J 0 r g a, Notes et extraits pour servir a l'histoire des Croisades, 134-135.
21 M. Ve g 0,
Naselja i literatura ondje navedena. Toponimi varos registrirani su u
vecem broju mjesta. 0 njima ce biti govora prilikom izlaganja 0 varosi,
22 N. F i li p 0 vie, o. c., 140.
23 Dr
Ha z i m Sa ban 0 v i c, Bosansko KrajiSte, GID 1958, 194, 195.
18

19

/
184

PAVAO

ANDELIC

voj Sutjesci, u Porijecanirna kod Visokog, u Bakicima kod Olova, Parizevicima k

ljaka i Ostroscu kod Konjica. Najveci dio riekadasnjih trgova dobio je u tursko d
ziv pazar i u toj formi sacuvao se do danas; svako, pa i najmanje trgovacko mBosni i danas ima svoj pazar.

zar'".
Bosne
trgova

Bogat komparativni
materijal
mogao bi se navesti sa susjednih historij
-pravnih pcdrucja, posebno iz stare Srbije, Slavonije i Hrvatske.
Pojedinacno na-rs
nje analogija ipak ne bi bilo od velike koristi, buduci da se radi 0 problematici koja
mora rjesavati putem posebne analize svakog pcdrucja.

sa trgr
skog r
dicnu
(u vel
odvoje
novnii
da bo

Varos
U izlaganju 0 trgovistu pokazano je kako je razvoj robnog prometa
periodicne trgovine stvorio ' posebnu vrstu naselja. Slijedeci stepen u razvitku trgovackog poslovanja i organizacije zanatske djelatnosti - trgovanje i zanatska
nost u stalnim radnjama - stvorio je takoder posebnu vrstu naselja prilagod
jim potrebama.
To naselje dobilo je i posebno ime - varos. Kraca definicija =: _
glasiti: Varos je naselje ciju privrednu osnovu cini stacionirana trgovina i zana
nosno trgovacka i zanatska djelatnost koja se obavlja u stalnim lokalima)": O<1:-a.
ba naglasiti da u ekonomici varosi prtblizno jednako ucestvuju trgovacka i v;...
..;;
djelatnost.
Ovo je i bitna razlika izmedu v arosi i trgovista u kojem dominira ~~

koje ,
guce
statir:

k'

Toponomasticka i topografska
grada srednjovjekovne
Bosne omogucav
identificira i jedan drugi - historijski stariji - pojam varosi. Sva danasnja
~",-..,.-.i_-naselja u Bosni, koja svojim postankom sezu u srednji vijek, imaju posebne
koji se nazivaju varosima. U prvim stoljecima
turske uprave u varosima-kvar
vecinom stanuje staro krscansko stanovnistvo'".
Gje god je bilo moguce provjerf
stay odgovarajuceg
naselja u srednjem vijeku, svugdje je varos oznacavala
re:.a.::..~
mali prostor i cinila samo jedan dio naselja. Takav je slucaj u Borcu, Vrhbo
kom, Olovu, Kraljevoj Sutjesci, Jajcu, Foci, Konjicu, Prozoru itd. Ovakva situa
mece zakljucak da je prvotno, u odredenoj fazi historijskog razvoja, pojam varos
cavao samo onaj relativno mali dio naselja (kvart ili ulicu) gdje se odvijala trg
i zanatska djelatnost'". Tu su bile smjestene zgrade sa trgovaekim i zanatskim ra
ma. Kao sto se vidi, varos je ovdje u prvom redu ekonomska, a tek sekundar
seobinska kategorija.
Prakticno, to znaci da su naselja - uglavnom trgovista - :..
redenoj fazi razvoja dobivala nove kvartove - varosi, a s vremenom su ovi kvar
zbog svoje privredne dinamike udarili pecat i dali ime citavom naselju. Evoluciia
ma varos u velikoj mjeri podsjeca na razvojni put pojma trgoviste: u pocetnom
varos oznacuje same trgovacke i zanatske radnje; kasnije taj pojam se prosiruje na .
naseobinski kvart; u trecem stadiju varos je naselje u cjelini.
Varos u znacenju kvarta, odnosno ulice sa trgovackim radnjama, odgovara
skom terminu carsija koji je poznat po cijeloj Bosni i Hercegovini. U odredenoj
razvoja pojam carsija oznacuje i ulicu sa tr govackim i zanatskim radnjama koja je
krivena. To je, dakle, u osnovi isto ono znaeenje koje na orijentu danas ima termin
2~ Razumije se da jedna Hi samo nekoliko staInih radnji ducana nece od trgo
napraviti varos. Tek kada ekonomika stacionirane trgovine i zanatstva postane znacajniia
periodicne trgovine u nekome naseIju, mijenja se i karakter naseIja, pa trgoviste prerasta
varos. Jos dugo u tursko doba razlikuje se bazar (trgoviste) od varosi (kasabe).
23 H.
8 a ban 0 vie, Postanak i razvoj Sarajeva, Radovi Naucnog drustva Bosne
Hercegovine, Sarajevo 1960, 86.
26 Tako se moglo desiti da se varos formira
na jednome mjestu, a kasnije se premjesti na drugo mjesto negdje u blizini. 0 tome svjedoce toponimi Stara varos i Varos na
podrucju sadasnjeg Sarajeva (8 a ban 0 vie, o. c. 79). Ima vijesti i 0 premjestanju varosi u
podgradu Jajca.

nu 0:
goj p
Most:
viti e
kojet

tret
1441
Sri(
da,
sko
ope
se
kat
ree
Tu

da
dr
Vl:

o.

(
TRGOVISTE,

VAROS

I GRAD

U SREDNJOVJEKOVNOJ

BOSNI

185

zar ". Sadrzajno, to odgovara i pojmu varosi-kvarta koji je zasvjedocen u toponomastici

Bosne i Hercegovine. U tehnici trgovanja ovaj nacin predstavlja prelaz iz periodicnog
trgovanja na otvorenom prostoru ka stacioniranom trgovanju.
Urbanisticku strukturu bosanske varosi (naselja) karakterizira prvenstveno kvart
sa trgovaekim i zanatskim radnjama, koji se i posebno zove varos. Ostali dijelovi varoskog naselja su po pravilu isti kao i u trgovistima.
To su: otvoren prostor za periodicnu trgovinu - trgoviste koje ima svaka varos; kolonija stranih trgovaca i zanatlija
(u velikom broju varosi); kuce za stanovanje domacih zanatlija i trgovaca (vjerojatno
odvojene od poslovnih prostorija); stambene i gospodarske zgrade poljoprivrednog
stanovnistva; eventualno dvor feudalca, crkva, samostan i slicno. Posebno treba naglasiti
da bosanske srednjovjekovne
varosi nikada nisu smjestene unutar zidina'".
Pravni status varoskog naselja karakterizira
dalji razvoj istih onih elemenata
koje smo naveli govoreci 0 trgovistu. Zbog pomanjkanja dokumentarne grade nije moguce pojedinacno pratiti pojedine municipalne institucije, ali se nesumnjivo moze konstatirati opca tendencija ka sirenju samouprave'", i nastajanje varoskih opcina,

o velicini bosanskih srednjovjekovnih varosi ne moze se mnogo reci. Za osnovnu orijentaciju navodim samo nekoliko podataka iz najranijih turskih popisa: u drugoj polovini XV vijeka najvece bosanske varosi su - Fojnica sa 349 i Foca sa 227 kuca.
Mostar u to vrijeme ima samo 19, a Konjic (Biograd) - 13 kuca'", Moze se pretpostaviti da je u vrijeme samostalnosti broj varo skog stanovnistva bio nesto veci.
Uza tipologija varoskih naselja moze se provesti prema istom kriteriju
prema
kojemu je to ucinjeno i za trgovista. Tako, prema karakteristikama
smjestaja, postoje:
1. varosi uz gradove;
2. rudarske varosi;
3. varosi Prema

centri sirih geografskih rajona.

vrsti rob nog prometa

koji se u varosima

odvija, postoje osnovni tipovi:

1. varosi u kojima prevladava prom et poljoprivrednih

voda vezanih za poljoprivredu, i

dobara i zanatskih

proiz-

2. rudarske varosi.
U pisanim historijskim izvorima za varosi kao trgovacko-zanatska
naselja upotrebljavaju se razni termini. Sam izraz varos spominje se u povelji kralja Tomasa iz
1446. godine (grad Kljuc i varos Podkljue, Mrin i poda n' varos, grad Glaski i poda n'
Srida varos, Tetumio i poda n' varos)!'. Vrlo cesto su varosi oznacene imenom pograda, a vjerojatno je sluzbeni naziv drzavne administracije za varos bio mjesto. U latinskom prevodu mjesto je prevedeno rrjecju locus, ali treba voditi r acuna da se pod ovim
opcim izrazom cesto kriju i trgovista, kao i druga naseljena mjesta. Nema sumnje da su
se ranije formirani termini: trg, trgoviste, forum, mercatum cesto odrzali i u vrijerne
kada je trgoviste vet: bilo preraslo u varos,
Zanimljivo je pogledati i neke statisticke podatke 0 varosirna te njihov raspored u odredenim geografskim rajonima. Kao ilustraciju opet navodim centralnu Bosnu.
Tu su se mogle identificirati ove varosi:
S a ban 0 v i c, o. c. 87-88.
Tako, Kraljeva Sutjeska ima kvartove: Varos, 'I'rgoviste, predio sa stambenim zgi adama (danasnje Prijeko), zatim kraljevski dvor i Franjevacki samostan; Vrhbosna (Sarajevo) u
drugoj polovini XV stoljeca ima starije dijelove: Varos, Trg (danasnja Bascarsija) i dubrovacku koloniju (Latinluk), zatim tri nove (turske) mahale, dzamije, dvor i dr. (8 a ban 0 v i c,
27

28

o. c. 86, 94, 95).

29
30
31

Vidi i izlaganje 0 razvoju municipal ne samouprave.

H. Sa ban 0 vi c, Bosanski pasaluk, Sarajevo 1959, 125; N. F i 1i po vi
No v a k 0 v i C, Zakonski spomenici, 339-340.

"

c,

o. c. 131.

(
PAVA6 ANDELlC

186
U
u
u
u
u
u
u
u
u

uzo] Bosni (kasnija Visocka nahija) - Podvisoki'", Dubrovnik'":

Vrhbosni - Vrhbosna'" i B1azuj35;
Lepenici - Kozograd'"; Fojnicas", Dusina'";
Neretvi - Konjic'", Boksevacw;
Rami - Podprozorv;
Lasvi - Travnik, Varosluk (Tori canr'";
Brodu - Vranduk+";
Trstivnici - Sutjeska, Borovica+';
Olovu - Olov045.

Svega je registrirano 17 naselja koj a su imala u odredenoj fazi raz=

varosi - kvartove, a neka vjerojatno su imala i status varosi - nase1ja. Posmatr
pored varosi po zupama, vidimo da je on uglavnorn ravnomjeran.
Pojedine Zu
1-3 varosi. Njihov broj se povecava u rudarskim krajevima. Od 17 varoskih nase,
5 je izrazito rudarskog karaktera (Kozograd, Fojnica, Dusina, Borovica, Olovo
najveci broj varosi nalazi se u blizini utvrdenih gradova, koji obicno predsta
upravne centre svoje okoline (14). Samo varosi u Dusini, Blazuju
i Borovici ne ~
u kakvoj vid1jivoj ovisnosti od grada. Nijedna varos ne nalazi se unutar grads
na, kako na poblize ispitanom podrucju, tako ni u cijeloj Bosni i Hercegovini.
o vremenu postanka varosi kao ekonomske kategorije (bazara) u Bosni
samo radi orijentacije ukazati na prelaz sa periodicne na stacioniranu trgovinu. _
sumnje da je taj proces trajao prilicno dugo, a bio je vrlo intenzivan u XIV 1 X;- .~
ku. Kada su se forrnirala prva varoska naselja u Bosni takoder nije moguce poblize
rediti. U Slavoniji proces nastajanja varosi kao posebnog nase1ja poCinje u XIII vrie
S obzirom na historijske podatke 0 pojedinim mjestima koja su se kasnije razvila
roska naselja i s obzirom na opci drustveno-ekonomski
razvoj, mislim da se 0 varos
naseljima u Bosni prakticno moze govoriti istom od kraja XIV stoljeca.
Grad
Tokom historije pojam grada dobivao je razlicite sadrzaje.
Svaka drustvez. '.
-ekonomska formacija, sve znacajnije historijske epohe i civilizacije imale su svoj :
grada. Svjetska strucna literatura 0 tome p roblemu vrlo je bogata. Na za1ost, prouca+, nje historijskog razvoja gradova na podrucju Jugoslavije jos uvijek se nalazi u I!!
prikup1janja grade. Izmedu ostaloga, treba priznati da nije formirana ni osnovna SITu:::Kvart na desnoj obali rijeke Fojnice (M, F i 1 i p 0 v i C, Visocka nahija, 440).
D. M a z a 1i c, GZM 1939, 34.
3~ Sa ban 0 v i c, Postanak i razvoj Sarajeva, 86.
35 Danasnje
selo Varosiste lezi blizu Blazuja (8 a ban 0 v i c, o. c. 119).
36 Rusevine
naselja pod imenom Varosiste nalaze se ispod gradskih zidina, visoko :.
sumama Zec-planine.
37 Fojnica
je posljednjih godina sarno stalnosti bila jedna od najvecih bosanskih varosi. D. Ko vac e v i c, GID 1959, 286. Stacun trgovackog drustva kralja 'I'omasa
i Nikole
Trogiranina trebalo je da bude otvoren i u Fojnici (S t 0 j an 0 v i c, o. c. I, 2, str. 481-482).
38 Jedan predio u selu Dusini i danas nosi ime Varos,
39 Dio Konjica na lijevoj strani
Neretve, odmah do staroga mosta, zove se Varos.
40 Jedan predio u selu Kostajnici, u bl izini rusevina
grada Boksevca, zove se Varosilite (P. And e 1 i C, Srednjovjekovni gradovl u Neretvi, GZM Arheologija 1958, 220).
41 Jedan kvart danasnjeg
Prozora zove se Varos.
42 U danasnjem
Travniku postoji kvart Varos; dalje prema zapadu, u blizini gradu
Tortcana, lezi selo Varosluk,
43 Prema kazivanju,
u danasnjem Vranduku ima lokalitet Varos,
44 U Sutjesci
jedan dio naselja nosi irne Varos; u Borovici kod Varesa jedan zaselak
zove se Varos.
45 U Bakicima kod Olova postoje Iokaliteti Varosiste i 'I'rgoviste,
46 N.
K 1a i C, Prilog pitanju postanka slavonskih varosi, Zbornik radova Filozofskog
fakulteta Sveucilista u Zagrebu, 1955, 57.
32

33

'.

termiI!
jedina 1

.. jsko-prc
a napon

1
.a osobi:
opce ne
dino u "
ao refu
::;:arakteI
sta]: fur
njegova
sanskih
\Tijeme
dom sv
grad b
benim
terijala
mjera.
katego
vjedni
u grac
porodi
Iicini,
sredir.
vilo j
van z

apart
gledi
u ko
dese'
JajcE
u Pr
Ija,
lije,
dovi

ovi
sko
vih
ni

gr<
dr

Dl

ct
n:

r:

(
TRGOVISTE,

VAROS

na terminologija, nisu postavljeni

pojedina pravna podrucja,

I GRAD

kriteriji

U SREDNJOVJEKOVNOJ

BOSNI

za tipolosko razvrstavanje

181
niti

su obradena

Posmatrajuci
srednjovjekovnu
Bosnu kao pi iblizno cjelovito i zaokruzeno historijsko-pravno
podrueje, mogu se utvrditi tri osnovna zriacenja pojma grad. Odmah treba napomenuti da u sva tri znacenja neizostavno ulaze gradske zidine.
Primarno, gradovi su objekti izrazito vojno-obrambenog karaktera.
Njihova bitna osobina su zidine-bedemi zidani kamenom od krecnog maltera. U gradu ovoga tipa
uopce nema stalnih naseljenika.
0 nekom e konomskorn zivotu takoder nema govora. Jedine u vojno-obrambenom
pogledu oni predstavljaju
centre jednoga kraja kojemu sluze
kao refugiji u slucaju opasnosti ili su istaknuti punktovi u sistemu obrane. Refugijalni
karakter velikog broja srednjovjekovnih
gradova objasnjava i njihov geografski smjestaj: funkcija vojnog centra odreduje situiranje grada u sirem geografskom pcdrucju, a
njegova uza lokacija odredena je iskljucivo ciljevima odbrane. Bar jedna polovina bosanskih gradova, ciji se broj cijeni na preko 200, sacuvala je takav karakter za cije!o
vrijeme svoga postojanja.
Vecina ostalih gradova, ciji je razvoj otisao dalje, rasporedom svojih gradevina i tehnikom gradenja, jasno pokazuje i jednu stariju fazu kada jc
grad bio samo fortifikacija.
U gradovima
utvrdama
nema traga nikakvim
stambenim objektima, a sto je jos vaznije, u njirna nema gotovo nikakvog arheoloskog materijala.
Cesto su podignuti daleko od normalnih uslova za zivot i obicno su malih razmjera. Ne treba posebno isticati da ovi gradovi - utvrde ne spadaju u naseobinsku
kategoriju uopce'".
U jednom dijelu gradova postepeno su se poceli stalno naseljavati vojni zapovjednici i posada, zatim upravno-politicki
cinovnici i pojedini feudalci. Poznato je da su
u gradovima imali svoje dvorove bosanski banovi i kraljevi kao i najmoenije feudalnr:
porodice. Samo pojedinacno, ovdje su irna li svoje kuce neki trgovci i zanatlije. Po velicini, znacaju i stepenu razvoja, ovi gradovi sa vojnim, cinovnickim naseljem stoje ri"
sredini izmedu malih gradova - utvrda i velikih gradova sa gradskim naseljima. Pravilo je da se u blizini ovih gradova - poli tickih centara pocinje razvijati i naselje izvan zidina - pograde"',
'I'reca vrsta gradova, osim fortifikacija i stambenih objekata za ,vojno-upravni
aparat, ima i posebno, bedemima opasano naselje. U gradevinskom (urbanistickom) pogledu, ovdje se jasno izdvaja citadela i dcugi objekti obrambenog znacaja, od dijelova
u kojima je smjesteno naselje. Velicina naselja varira od prostora za smjestaj nekoliko
desetina do prostora za nekoliko stotina ku ca, Najveci bosanski gradovi ove vrste su:
J ajce, Bobovac i Borac. Njima se priblizuju: Cresnjevo i Boksevac u Neretvi; Pavlovac
u Praci, te Pocitelj i Zvornik koji su znatno manji. Osim vojnog i administrativnog
osobIja, te pojedinih feudalaca i svecenstva, u ovim naseljima su stanovali trgovci i zanatlije, koji su imali svoje radnje izvan zidina u varosima, Po stepenu razvoja ovi grudovi oznacuju najvisi domet u srednjovjekovnoj
Bosni. Ne treba posebno isticati da
ovi gradovi iungiraju
i kao centri sire oblasti u politickom, vojnom i ekonomskom pogledu.
Privrednu osnovu grada - politick og centra cini drustvena djelatnost njegovih stanovnika.
Funkcija u vojnim formacijama, upravnom aparatu ili uopce drustveni polozaj osigurava i ekonomsku egzistenciju ovih gradana.
Sredstva za odrzavanjc
grada i njegovih stanovnika daje citava upravna jedinica kolektivno (gradozidanije i
druge rabote i dace) ili sela - posjedi, koja su data gradu u feudalno podloznistvo. Na47 U srednjoj
Bosni takvi su gradovi: Krusevac, Grad kod Bara, Grad u Repovcima,
Dbar, Borovac, Dragic, Kom i Gradac kod Glavaticeva (svi u Neretvi), zatim Tuhelj kod 'I'arcina, Kastela kod Fojnice, Cajangrad ked Visokog, Teferie kod Krupca (Sarajevo) i Gradina
na Palama.
48 Biograd i Vrabac u Neretvi,
Gradac kod Hadzica blizu Sarajeva, Hadidjed kod Sarajeva, Dubrovnik kod Visokag i sam Visoki, Kresevo, U ostalirn krajevima u tame pogledu karakteristicni su: Blagaj kod Mastara i Samobo r na Drini

",

I
j:> A V AO

188

ANDELIC

selja u gradovima trecega tip a imala su i svoju vlastitu ekonomiku, koja se sas
iz privredne djelatnosti zanatlija i trgovacaw.
o pravnom statusu gradova moguce je staviti samo nekoliko napomena,
je naglaseno da je veci dio gradova bio upravno-politicki centar svoga kraja. ~;-_
funkcioner u gradu obicno je nosio titulu kneza i bio je, svakako, vlastelin'". Velis
gradova sa svojom okolinom cinio je jednu administrativnu
cjelinu'", Za org~_
grada vazno je istaknuti i vec spomenuti sistem njegova odrZavanja - ukmecena
gdje se grad pojavljuje kao jedna vrsta feudalnog gospodara.
Razvojni proces srednjovjekovnoga
grada u Bosni mogao bi se ukratko r
rati ovako: grad-utvrda,
grad-upravni
centar sa manjim naseljem, grad sa pos
naseljems-.
Nema nikakvih

blizih podataka 0 vremenu kada se pojavljuju prvi grado _

Bosne i Huma. 0 gradovima koje u X vijeku spominje F
stantin Porfirogenet
ne znamo gotovo nista. Sve do danas u Bosni nije otkriveno n;
no slavensko gradiste, Pr vi objekti koji hi se mogli svrstati u pojam srednjovjeko
grada jesu neka munitiones et castra 0 kojima govori jedan podatak iz polovine
jeka53. Znacajnija aktivnost u podizanju gradova zapaza se tek u prvoj polovini _
vijeka, za vrijeme bana Stjepana II Kotromanicav,
U Tvrtkovo doba ta se akt
znatno pojacava"; a nastavlja se i kasnije, sve do dolaska Turaka.
Orijentacioni kronoloski okvir izgleda ovako: podaci XIII vijeka govore s
gradovima-utvrdama.
Gradovi kao politicki centri u izvorima se spominju tek od
stoljeca. Sto se tice gradova sa naseljima, mislim da nijedno nije starije od pocetka _
stoljeca.
Po dolasku Turaka najveci broj gradova propada. OdrZavaju se samo kao
ni objekti neki gradovi uz drzavne granice i pokraj vasnijih puteva i naselja. Od
skih naselja do danas su ostala samo dva: Jajce i Pocitelj. Izvjestan bro] gradova ~
vrijeme zadrzava svoju upravno-politicku
funkciju, ali nakon nekih 100-200 go ,.
toga -nestaj e.
podrucju srednjovjekovne

Podgrade. - Kako vec samo ime kaze, podgrade

je naselje koje se formir
ispod nekog grada (utvrde). Iz imena pod grade saznajemo samo njegov geografski
nos prema gradu, ali 0 ekonomskoj strukturi taj term in ne vodi raeuna. U jednoj
logiji, koja se bazira na ekonomici, podgrade se ne pojavljuje kao posebna katego::.
naselja: ono moze biti selo, trgoviste ili varos, vet: prema tome kakvom se privredn
djelatnoscu bave njegovi stanovnici. Kao naseobinske aglomeracije, podgrada su karazteristicna za srednji vijek u svima slavenskim zemljama.
49 Obaveza zidanja i cuvanja
gradova opcenito je poznata u Srbiji i Hrvatskoj. N
nikakve sumnje da je tako bilo i u Bosni, iak o 0 tome nema izravnih vijesti. IzdrZava::
grada putem ukmecenih sela zasvjedoceno je za Livno - Bistricu 1400. g. (N 0 v a k 0 v i C, 0
322). Mislim da je i sistem izdrZavanja gradskih posada u prvo vrijeme turske uprave (Hoc..:..djed, Cresnjevo, Borovac) putem ukmecenih seoskih posjeda bio preuzet od Bosanaca.
50 Poznato je vise visockih
i srebrenickih knezova. Pojedinacno se zna i za neke kn
zove u manjim gradovima kao sto su Vrabae i Kom u Neretvi, Veletin u Zagorju i dr. S~srecu se i drugi nazivi kao: castellanus, gradise ak i dr.
51 Podsjecam
.samo na popise gradova u posjedu Hercega Stjepana polovinom XV vrjeka (Di n i c, Zemlje Hercega sv. Save; Glas SKA 194).
52 U nasoj
strucno] literaturi odavna se uvrijezio obica] da se neki manji gradovi 02zivaju dvorcima, zamcima i sl. Takvi nazivi nemaju osnova ni terminoloski ni sadrZajno.
svim slucajevima gdje se mogao provjeriti prvotni naziv, bilo putem pisanih izvora, bilo tot
nomastieki, nailazi se na termin grad, Dvor je nesto drugo; to je poseban objekat namijenj
za stanovanje, a smjesten je na imanjima, u selima, podgradima ili u samome gradu. Ocito
ovakva terrninologija bez dovoljno kontrole preuzeta iz zapadnoevropske (i to ne strucne) lit
rature. Ne treba posebno napominjati da je u zapadnoj Evropi odnos grad-dvor dozivio sv:
specificni razvoj.
53 Nadbiskup
kalocki prilikom provale u Bosnu 1246-1247. bio je podigao neka u
denja koja su Bosanci brzo osvojili (F e r men d z i n, Acta Bosnae, Zagreb 1892, 14).
(;4 Bobovac i Visoki spominju se kao castra polovicom XV vijeka.
55 Podsjecam samo na podizanje Novoga (kasniji Herceg-Novi),

"

jevim
funkc
bolje
na. I
ne ili
gradnoms.
jedin:
ros u
kom,
ka, g
skog
kog (
nih (
puno
govo:
nije
je ve
i vai

visol
mar
Olov
nice!
havi
SUdE

takv
mini
ticno
turi
st~ j
bi SE
ovaj
nik
od

tucij
grad
(bos
skirr
stay
visti

poja
riju

skih

(
TRGOVISTE,

VAROS

I GRAD

U SREDNJOVJEKOVNOJ

BOSNI

189

Grad-Varos
Snazan razvoj varosi, s jedne, i grada, s druge strane, doyen je u nekim slucajevima do njihova medusobnog stapanja. Pri tome je varos dala svoju ekonomiku, a grad
funkciju politickog centra, pa se tako stvovila kvalitativno nova vrsta naselja, kojoj najbolje odgovara ime grad-varos"
Formiranje grada-varosi moglo se vrsiti na dva nacina. U jednom slucaju varosko naseIje dobilo je znacaj politickog centra i podiglo zidine ili grad, pa kao novo naselje dobilo karakteristike
grada-varosi'". U drugom slucaju
grad-varos je nastao tako sto se izrnedu grada i varosi u njegovu podgradu stvorilo ekonomsko i organizaciono jedinstvo, pa je ova urbanisticka aglomeracija dobila karakter
jedinstvenog naselja'". U svojoj konacnoj formi, bez obzira na nacin postanka, grad-varos uglavnom odgovara njernackom terminu der Stadt i mediteranskom, u stvari antickom, pojmu civitas (grad). Kasnije, u vrijerne koje vec izlazi iz okvira srednjega vijeka, grad-varos se razvija pretezno u ekonomskom pogledu, sto znaei da osobine varoskog naselja dolaze do sve jaceg izr azaja, Od grada zadrzava se samo funkcija politickog centra (koja polagano gubi na svome zn acaju), te irne - grad, Zidine, jedna od bitnih osobina srednjovjekovnoga grada, kao efemeran objekat u naselju, vremenom potpuno nestaju.
o ekonomici i etnicko-socijalnom sastavu grada-varosi nije potrebno posebno
govoriti, jer su njegovi sastavni dijelovi vec obradivani, a u periodu srednjega vijeka
nije bilo doslo do snaznije nivelacije stanovnistva u naselju. Jedino treba podsjetitLda
je varos aktivno sudjelovala vec pri samom nastajanju gradskog naselja.
Urbanisticki izgled grada-varosi kar akterizira gradsko naselje sa fortifikacijama
i varos smjestena izvan zidina, ali u neposrednoj blizini.
U organizaciono-pravnom
pogledu treba podvuci relativno cvrstu organizaciju,
visok stepen samouprave (opcina) i brojne milosti i zapisanija, koja su ovim naseljima podijeljena od strane vladara'".
Status grada-varosi
u srednjovjekovnoj
Bosni postigli su sigurno Srebreruca,
Olovo i Jajce, vjerovatno i Fojnicas''. Osobine grada-varosi ima i Kozograd kod Fojnice'". Proces stapanja grada i varosi primjecuje
se kod nekoliko gradova i njihovih podgrada u Donjim Krajevima, kao i kod svih gradova sa gradskim naseljima'".
Sudeci po formulacijama nekih povelja Losanskih kraljeva Dabise, Ostoje i Tvrtka Il,
takvih naselja moralo je biti vise63. U izvorima se za grad-varos
upotrebljavaju
termini: grad, citta, civitas, mjesto, varos.
56 Sam term in grad-varos je novo U takvoj formi nikada nije upotrebljavan.
U praktienom zivotu ova vrsta naselja zvala se grad, varos, mjesto, a u strucnoj historijskoj literaturi pretezno se zadrzao termin grad, rake nesto preglomazan, naziv grad-varos ima prednost
sto je jasan i adekvatan, pa bi ga trebalo uvesti barem u domen uze strucne literature. Time
bi se omogucilo da strucna literatura operira sa dovoljno jasnim pojmovima. U tome pogledu
ovaj prijedlog ide korak dalje od N. K I a i C,koja pledira na uvodenje termina varos (Zbornik radova, 40).
57 Sudeci
po imenima gradova Srehrenik i Olovac, oba ova grada su mlada
od naselja.
58 Takvo je, npr., Jajce.
59 Od bosanskih gradova-varosi
detaljnije se mogu pratiti pojedine municipalne institucije u Srebrenici i Neretvi, a znatno slabije u Fojnici, Olovu i Jajcu. Ukazujemo samo na
gradsko vijece sastavljeno od purgara u Srebr enici i Olovu; na tri vrste sudova u Srebrenici
(bosanski, dubrovacki i saski); na saski sud u Fojnici; na dubrovacke stalne konzulate sa sudskim funkcijama u Srebrenici. Najvisi funkcioner u gradu-varosi je knez koji je ujedno i predstavnik centralne vlasti (u Srebrenici, npr.). U svim takvim naseljima kao i u varosima i trgovistima neobicno je vazan polozaj carinika, koji cesto zauzimaju Dubrovcani, U Srebrenici se
pojavljuje i poseban vojni zapovjednik - vojvoda. (Vidi citiranu Din i c a studiju: Za istoriju rudarstva).
60 Vidi Din ice v rad, citiran II nap. 59.
61 D. Ba s I e r, Kresevo-Kiseljak---Fojnica,
GZM, Arheologija, 1954,306.
62 No v a k 0 vie,
Zak. spomenici, 339-340. Vec je naglaseno da se naselja unutar gradskih zidina formiraju od stanovnika varosi u podgradu.
63 Vidi na kraju ovoga rada napomene 0 mjesnoj autonomiji.

!
190

PAVAO

Opce

ANDELIC

napomene

Na kraju potrebno je dati nekoliko napomena 0 metodama rada, terrnirz

pojedinim pojavama karakteristicnim
za razvoj naselja.
Zadnjih nekoliko godina stvoren je siri program za izucavanje naselja
njovjekovnoj Bosni i Hercegovini. Da bi. taj rad imao solidnu sistematsku osno
trebno je odmah na pocetku mnoge pojmove sadrzajno i terrninoloski rascistiti.
je ovakav rad potreban i na sirem jugoslavenskom
planu, vidi se po velikoj
nacenosti, kako u pogledu terminologije, tako i u pogledu interpretiranja
pojedinic
naselja u Historiji naroda Jugoslavije'", Cinjenica da na podrucju Jugoslavije
racunati sa 5 ili 6 podrucja na kojima je razvoj trgovacko-zanatskih
naselja ima
specificnosti namece nuznost da se ispituje svako podrucje posebno'".
Ljudski stan-naselje je svakako najznacajnija
manifestacija materijalne L.
covjeka, pa ono predstavlja i najvazniju oblast u okviru istrazivanja koje vrsi ar
loska nauka. Karakteristika
je arheologije da za proucavanje materijalne kulture
vito koristi sve dokumente koji 0 pojedinorn problemu
postoje. Tako, osim
jalnih ostataka, takcder i pis ani historijski izvori, likovne predstave, toponomastika,
dicija i sirvivali, predstavljaju
gradu na temelju koje arheologija dolazi do svoj
kljucaka. Proucavanje materijalnih ostataka je specificni domen arheologije, budu
se tim poslom cjelovito i sistematski ne bavi nijedna druga nauka. U pogledu 'J'izvora spoznaje, arheologija se sluai rezulta tima drugih disciplina, ali prema potrebi
i sama takve izvore prikuplja, proucava i posmatra sa svoga aspekta. Dok ostale rane naucne grane posmatraju pojave materijalne kulture samo sa svoga odredencg
uskog) aspekta, arheologija povezuje svu dokumentaciju u jednu cjelinu i nastoj;
slika te pojave bude sto cjelovitija i adek vatnija. Zadatak arheologije u prouca+a
nekog naselja sastoji se, dakle, u tome da prikupi sve podatke 0 naselju koji jos post
zatim da specificnim arheoloskim metodama prouci materijalne ostatk;e i, konacn
pokusa dati zaokruzenu sliku naselja kao historijske pojave. Proucavanje naselja ~_
njovjekovne Bosne nalazi se jos uvijek u stadiju prikupljanja grade, koja se sastoj
pisanih izvora, podataka 0 danasnjim ostacima srednjovjekovnih naselja, toponomas
i sirvivala. Po stepenu vrijednosti u prosjeku su gotovo podjednaki pis ani izvori. <:..I
oloski ostaci i toponomastika, dok je vrijednost sirvivala manja, Prikupljena grada, -manjkava, vec zahtijeva da se pocne sa osnovnom sistematizacijom i dozvoljava
izvrse bar pocetna uopcavanja.
Mislim da ne moze biti spora 0 tome da ekonomika odreduje vrstu n-Koliko je sistematizacija po ovakvom krlteriju opravdana, vidi se i po tome sto i
dnevni zivot putem stvaranja naziva brzo i vrlo osjetljivo reagira na sve prornjene
ekonomici naselja. Kategorizaciju po vrsti privredne djelatnosti u osnovi usvaja i
rijska nauka, etnologija i dr. Samo, to usvajanje
je vrlo neujednaceno
i nepotpun
sve do danas u nasoj strucnoj literaturi nij e ucinjen pokusaj da se ova sistematika
radi i formulira.
Istovremeno raspravljanje
0 trgovistu,
varosi i gradu ima svoga opravdanj
cinjenici da su ove tri vrste naselja ucestvovale u stvaranju grada-varosi, odnosno g::--da u modernom smislu r ijeci, Nasa strucna literatura, kao ni strana, jos uvijek nije
~4 Tako je, npr., terminom grad u srednjovjekovnoj
Srbiji obuhvacen i grad - u
i grad sa naseljem i trgovista i varos i grad-varos (kako specificno srpska, tako i bizantska . ~
manska). (Istorija naroda Jugoslavije I, Beograd 1953, 381-386.)
65 Osnovnu literaturu
0 srednjovjekovnim
trgovacko-zanatskim
naseljima i grado+i
u Srbiji predstavlja jos uvijek studija S t. No -r a k 0 vie a, Grad, trg, varos i odgovarajuca
glavlja J ire c e k 0 v e Istorije Srba. 0 slavonskoj varosi postoje dvije solidno napisane ~
dije N. K 1 a i c, objavljene u Historijskom zborniku, Zagreb 1951, 127-131, i u citiran
Zborniku radova Fil. fakulteta Zagreb, 1955, 40-59. Slovenska mesta najviSe je proucava
Fran Zwitter. 0 razvoju njernackog grada-varosi jedno od najboljih djela je: Die Deu;
Stadts im Mittelalter - od Ha n saP 1 ani t 7. a (Graz-Koln 1954), a za opci studij ove --:-:
naselja u zapadnoj Evropi [os uvijek je aktuelno djelo Belgijanca Hen riP ire n n e a villes du moyen age, Bruxelles 1927, koje je 1958. g. prevedeno i na slovenacki jezik.

redila
trgovi
dovol,
karak
u vrs
calo j
nizac:
dugo
kritei
Jugo:
sifiks

kao
zjim,
trebl
bolji
nja:
ski 1
upot
bolji
sred
grad
godi
sirol
poja
sred
van
Iatikaz:
mul
dov
[ass
ma.
kak
dve
koj
strt
ter:
gra
usv

ljir
vit
ma
vH
va
ko
ste
se
cil

dt;

ga
kc

I
TRGOVISTE,

VAROS

I GRAD

U SREDNJOVJEKOVNOJ

BOSNI

191

redila cvrste kriterije prema kojima bi uvijek bilo moguce razlikovati

medusobno
trgoviste, varos, grad-varos i grad. Mislim da su u ovome radu upotrebljeni kriteriji
dovoljno pouzdani i jasni, te da u vecini slucajeva omcgucavaju
sigurno
odredivanje
karaktera
nekoga naselja. Iako razvoj naselja nije tekao skokovito, tj. direktno iz vrste
u vrstu, nego polagano i cesto gotovo nevid ljivo, ipak je suvremeno drustvo brzo osjecalo i zapazalo te promjene, pa prema njima stvaralo i nove nazive i davalo nove organizacione forme. Pri tome treba imati na umu da su starije vrste naselja cesto zivjele
dugo vremena paralelno sa novijim - vis.m vrstama. Mislim da bi se prema slicnorne
kriteriju mogla izvrsiti sa uspjehom i kategorizacija srednjovjekovnih
naselja u cijeloj
Jugoslaviji.
Opci kriterij - nacin privredivanja
- primijenjen je i kod tipoloske klasifikacije gradova, sto predstavlja prvi poku saj u svome domenu.
U ovome radu dodirnuto je i nekoliko problem a strucne terminologije.
Naselja u kojima se odrZavaju godiSnji sajmovi ne pojavljuju
se u tipologlji
kao posebna vrsta, ali se jednim dijelom uklapaju u grupu naselja sa trgovackim obiljezjima. Stoga bi mozda za njih trebalo uvesti i naziv - sajamsko mjesto, koji bi se upotrebljavao paralelno sa apelativom za oznaku vrste (selo i dr.). Termin trgoviste
bolji je od izraza trg, jer je uzi i adekvatn iji. Rijec trg, naime, dolazi u mnogo znacenja: trgovacka djelatnost, trgovaeka roba, ub prostor gdje se obavlja trgovina, naseobinski kvart, naselje, trzne pristojbe i sl. U pis anim izvorima sa podrucja Bosne obicno se
upotrebljava naziv trg, ali toponomastika z na samo za trgoviste. Izraz varos svakako je
bolji od termina grad, kojim nasa historiografija
za sada oznacuje citav niz pojmova:
srednjovjekovni grad (i utvrdu i naselje), tr goviste, varos, grad-varos
kao i moderni
grad. Prednost termina varos dovoljno je j asno istakla dr Nada Klaic prije nekoliko
godina'", iako nacetu problematiku nije do kraja razradila: pojam varosi ostao 'je presirok, jer su njime oznaeeni i trgoviste, i va ros, i grad-varos. Mislim da je u ovome radu
pojam varosi dovoljno jasno odreden i da odgovara onom sadrzaju kakav je imao 1 u
srednjem vijeku. Obilna toponomasticka grada kao i pis ani izvori potvrduju da je terrnin
varos sa ovakvim sadrZajem bio uveden u cijeloj srednjovjekovnoj Bosni. Kao Qpci apelativ za otvorena naselja u staroj Bosni dol azi i termin mjesto ili misto. Ipak ima dokaza da se izraz mjesto prvenstveno upotrebljavao za trgovista i varosi. U uvodnim formulama nekih svecanih povelja spominju se zapisanija i milosti, koje -kralj daje gradovom i mistom. U Srebrenici se opet govori i 0 zakonu mjesta. Mislim da je ovdje
jasan paralelizam sa slicnim terminima u Sloveniji i nekim drugim slavenskim zemljama. Pojam grada kako je formuliran u ovome radu u cjelini odgovara onome sadrzaju
kakav je imao u srednjem vijeku i kako ga je sacuvala toponomastika. Termini: zamak,
dvor i sl. u znacenju - manji grad, nemaju nikakve podloge u dornacim izvorima bilo
koje vrste. Stoga je tesko razumjeti zasto neki nasi strucnjaci uporno nastoje da ove
strane termine unesu u strucnu literaturu o srednjovjekovnoj
Bosni. Razloge za izbor
termina grad-varos iznio sam ranije. Izvor na grada za ovu vrstu naselja donosi imena:
grad, mjesto, civitas, varos i to bez nekoga ustaljenoga reda. Mislim da se neki opceusvojeni apelativ jos nije bio ni formirao.
Razvoj sistema povlastica i municipalne autonomije ne moze se pratiti u detaljima zbog pomanjkanja izvora. Ipak se moze konstatirati
da osnovne faze toga razvitka odgovaraju pojedinim vrstama naselja. Mislim da pravo odrzavanja godisnjeg saj ..
ma spada medu prve povlastice (slobode ili milosti) koje je dobilo jedno naselje'". 'I'rgoviste vec ima citav sistem povlastica: osim prava odrzavanja godisnjih i tjednih sajmova (trgova), ono ima i posebnu upravnu organizaciju sa knezom (ili zakupcem?) na eelu,
kolonije trgovaca i zanatlija koji su Iicno slobodni i koji cesto sami za se imaju visok
stepen samouprave.
Sistem privilegija u v arosi stalno se sirio u pravcu autonomije, pa
se javljaju i varoski zakoni. Najveci stepen samouprave ima grad-varos, gdje narocito treba podvuci sudsku autonomiju.
Moglo bi se pomisliti da sacuvani pojediriacni
Zbornik radova, 40-59.
Sa podrucja Bosne nema nijedne direktne vijesti 0 davanju takvih povlastica. Medutirn, kako u svim susjednim juznoslovenskim oblastima takvih izvora ima dosta, nema razloga sumnjati da je tako bilo i u Bosni, tim prije kada se zna kako su bosanski vladari siroko
koristili svoje regalno pravo na trgovinu,
66

67

(
PAVAO

192

ANDELIC

izvori predstavljaju
i stvarne iznimke, tj. da je veci stepen muruci
gao samo mali braj naselja. Ipak, postoje nesumnjivi dokazi da je
siroko primjenjivan
u srednjavjekavnaj
Bcsni, barem u XV vijeku.
vise kraljevskih povelja. Tako, kralj Dabisa 1392. cini rnilosti i zar'-""-- .r
vom i vladanjem malim ze i velicirns'". Ostoja 1399. dili ze milostigradovom i mjestam vsakomu ze po dostajaniju jega69; iste godin
cini milosti i zapisanija, te daje vjeru gradavima i vladanijem malirs _
komu po dostojaniju jega. Ovdje se spominju i povele i zapisanija
koni i uvjeti, koje su dubrovacki trgavci dobivali ad basanskih
bar,
Tvrtka Tvrtkovic 1420. takoder cini zapisanija i dili rnilosti gradovom
ze po dostojaniju jego ". Slicnu farmulu upatrebljava
i Stjepan 0
Milosti, dari i zapisanija sporninju se i u pavelji Stjepana Tomasevie
Vazno je podvuci da su sve povelje, u kojima se spaminje postupas
vilegija gradavima i mjestima, danesene uz saglasnast velikag broi a
Diniceve studije a bosanskom drzavnom saboru, maze se pouzdano
vanje municipalnih sloboda trebala saglasnost drzavnog sabora. Ova
zriacaja i za poznavanje ustavnog uredenja srednjavjekavne
Bosne.
utvrdena jas jedna vazna funkcija bosanskog drzavnog sabora,
Odnos opisanih vrsta naselja prema feudalizmu kao drustvenl)-"'1i!::=:=::::::..:..
maciji je uglavnorn jasan. Trgoviste, isto kao i njegava privredna a.
trgovina, u cjelini pripada epohi razvijenaga feudalizma. Unutar feudatr.,,":.::"'--__
viste postaje jedan ad glavnih nosilaca ekonomskag i drustvenog
P!Q;~5L
~!2

vjekavni grad u Bosni takcder je prcdukt epahe razvijenaga

feudalizma,
grad nastaje i razvija se, a sa feudalizmom (i s bosanskom drzavom' i P:::-..:-i grad-varos kao drustveno-ekonomski
fenomeni jasno pokazuju proees r=s.:==dalizma i stvaranja novog drustvenog uredenja - kapitalizma, Ciji
varosani (burzoazija),
Na kraju, bice ad kcristi aka se da nekoliko napomena a .posz
u srednjavjekavnaj
Bosni. Sama arhitektura
poslovnih zgrada nije poh~
l
.....:..
se maze nesto reci a njihavaj funkciji. Za jednag seoskog zanatliju - k....~
mu je ista zgrada sluzila za radionicu i za st anovanje/". Na slican zakljue
govi nekih zgrada u gradskom naselju Pay lovica Borca'". 'I'rgovackom i F-'-metu sluzile su pasebne zgrade kaje su u cjelini imale poslovni karakter,
sluzile su za srnjestaj putnika i kao skladista za trgovacku robu, pa u ve:~'
sjecaju na turske hanave. Ove zgrade nosile su opce ime kuca (domes'
poznato, prva takva kuca spominje se 1349. g. u Ostruznici kod Foi ..
vaeki trgavac Mencetic ima kucu, dvor i rudnik. Slicne kuce u posjed
lja (Tvrtka Tvrtkovica) spaminju se u Kanjicu 1428. g. Pripadnici bosaas
dinacno ili kao druzbe imali su kuce u Pod biogradu (Konjic), Bradini ! ~
Srebrenici je slicnu kucu drzao jedan vlastelin. Da je takvih kuca-han
po cijeloj Bosni, vidi se iz trgovaekog ugavara sto ga je kralj Ostoja
nima 1404. Tu se kralj izricito abavezuje d a ce se pobrinuti da mletacki
u Bosni imaju kuce za stanavanje uz odgovarajucu naknadu. Kakvo je iz;g"-=~ hava stanavanje vidi se iz iste isprave, kada se sporninju: trgovci, njiho.p.!.~---'::_
S to j an ov i c, o. c. 172-173.
o. c. 421.
70 o. c. 424-425.
71 o. c. 503.
72 o. c. 558.
73 o. c. Il, 163.
7. P. And e 1i C, Dva srednjevjekovna
nalaza iz Sultica kod Konjica.
gija, 1959, 209-214.
7.> P. And e 1i C, Izvjestaj
0 probnorn iskopavanju
na srednjevjekovn
GZM, Arheologija, 1962, 159-163.
76 0 kucarna vidi citirani
rad Din i c a u Jugoslovenskom istor. Cas
136. Dinic ukazuje na jos jednu vrstu poslovnin zgrada - svratista: to su stan
vade stanjani.
68

69

"

-"

-::.:::-'

I
TRGOVISTE,

VAROS

I GRAD

U SREDNJOVJEKOVNOJ

BOSNI

193

sonji, trgovacka roba, itd.?". Kuce u svojih mistih obecava i kralj 'I'omas SVO-govackom
kompanjonu
Nikoli Trogiraninu
1449.78 Ne treba posebno isticati da su
sladista trgovacke robe i svratista za putnike bila podesena u prvom redu za peritrgovinu.
Posebne radnje u kojima se iskljucivo i stalno trguje karakteristika
su
U Bosni takve radnje nose naziv stacun.
Tako je, npr., u trgovackom ugovoru
.!U kralja Tomasa i trgovca Nikole Trogiranina
odredeno
da Nikola otvori stacune
,;:itu, Fojnici i J'ajcu'".
RESUME
Cette etude represente une partie d'une typologic plus large des localites de Bosnie
.::evale. Dans une courte introduction, l'auteur traite du criterium observe lors de la catego::ion des localites et de I'epoque etudiee, L'auteur a pris comme critere I'activite ecomo~:le des habitants des localites et I'epoque etudiee se situe entre le XIIe et XVe siecle, dates
zquant le debut de la formation de l'etat bosniaque medieval.
L'auteur souligne egalement
aeceessite d'etudier ces problernes a part suivant chaque region du point de vue historique
uridique.
Traitant les marches, l'auteur parle d'abord du developpement
de I'organisation
du
erce et des metiers, et soutient que cette organisation ou technique influencait directement
apparltion des marches et centres artisanaux.
Les formes de commerce les plus anciennes:
"';"ange en nature et commerce ambulant, n'ont pas pu influencer directement le caractere de
ocalite. Le commerce pratique pendant des foires annuelles n'a pas entraine
de nouvelles
:egories de localites. Cependant le commerce periodique pratique a l'occasion de marches hobadaires joue un role plus important et cree une forme particuliere
de localite: trgoviste.
marcne). En analysant ce marche, I'auteur parle de ses habitants, de son aspect urbain et de
statut juridique. La population en est composee le plus souvent d'etrangers
- en majeure par-.e les habitants de Dubrovnik, de marchands et artisans de la region, et enfin d'un nombre
ssez important de paysans. Quant a l'aspect urbain, le marche est caracterise par un cspace
_ore destine au commerce periodique, appele Iui-merne marche,
Dans le marche on peut
-oir des entrepots, les maisons d'habitation de marchands et d'artisans, des maisons de paysans,
etc. Le statut juridique est caracterise par le systeme de privileges, par un statut libre de tous
es habitants, par un certain degre d'autogestion municipale et par une puissante organisation
e differents groupes ethniques.
Dans le cadre
position geographique
et marche a proximite
artisanaux ou miniers,

d'une typologie plus restreinte, l'auteur classifie les marches suivant la

(marche-centre
d'une region plus etendue, marche a proximite des villes
de la mine), suivant les marchandises
(marche
aux produits
agricoles,
marche de sel etc.).

La documentation
s'appuie sur des SOurces ecrites. Le marche et le port le plus ancien
ur le territoire de l'ancienne Bosnie et du Hum est Neretva ou Drijeva (1186). Il n'existe pas
de documents relatifs aux marches du XIIe siecle, mais on sait qu'aux XIVe et XVe siecle il y
avait de nombreuses localites de commerce (forum, mercatum, locus) sur le territoire de Bosnie et de Hum. Pour documenter son etude l'auteur presente la liste des marches du XIVe et
XVe siecle sur le territoire de la Bosnie centrale.
Cette liste comprend 27 localites possedant
ce caractere.
Il cite le nom de certains marches - documentation toponomastique - et souligne
qu'a I'epoque turque les marches anciens portaient le nom de pazar, ce qui est reste jusqu'a
nos jours.
Le developpernent du commerce et des metiers a entraine l'apparition
des boutiques
c'est -a- dire le commerce en lieux fixes. L'apparition
du commerce et des metiers stables a
marque la fondation des bourgades - localltes, d'ou la definition: la bourgade est une localite dont la base economique repose sur le commerce stable et sur les metiers (activite cornmerciale et artisanale
exercee dans des emplacements fixes). Grace au materiel toponomastique, l'auteur a reussi a identifier une nouvelle notion - historiquement
plus ancienne - celle
de la bourgade: dans to us les localites commerciales et artisan ales plus anciennes de BosnieHerzegovine il existe un quartier special qui s'appelle varos - bourgade. C'est grace a cela
que l'auteur conclut que le terme varos. a ete pendant un certain temps identique au terrne
turc de carsija, L'evolution d'une bourgade s'eUectuait done comme suit: bourgade - bouti77 No v a k 0 vie,
Zakonski spomenici, 271. Ugovor kralja Tvrtka II 'I'vrtkovica sa Mlecanima 1422. takoder osigurava trgovcima kuce (case), a pored toga dozvoljava se Mlecanima
kupovina i gradnja kuca po Bosni (Ibidem, 225). Povelja kralja 'I'omasa iz 1444. takoder obecava
Mlecanima: habebunt domos pro eorum habitatione
solvendo quantum erit convenientis
(Ibidm,287).
78 S t 0 j an 0 vie,
o. c. I, 2, str. 481.
70 Ibidem.

13 -

Glasnik Zemaljskog

muzeja -

Arheologija