Kwartalnik

21(2013)1

Ks. Dariusz Iwaski*

Toru

Ksiga Henocha staroytny apokryf w wietle

wspczesnej wiedzy
DOI: http://dx.doi.org/10.12775/TiCz.2013.007

Ksiga Henocha (Corpus Henochicum, 1 Hen) to jeden znajwaniejszych dokumentw zkrgu tzw. literatury midzytestamentalnej. Jest ona
do skomplikowanym tworem literackim, na ktry skadaj si pisma
powstae wrnych okresach judaizmu Drugiej wityni. Owe pisma reprezentuj rne tendencje teologiczne, czasem nawet przeciwstawne1.
By moe dlatego dzieo to ostatecznie nie znalazo si wkanonie Biblii
Hebrajskiej, ani Biblii chrzecijaskiej. Niemniej jednak trudno przeceni jego znaczenie dla wielu ydw Drugiej wityni oraz pierwszych
chrzecijan. Mona bez wahania stwierdzi, e Ksiga miaa ogromny
wpyw na mylenie i wraliwo religijn judaizmu u progu ery chrzecijaskiej, a pniej bya take inspiracj dla wielu chrzecijan pierwszych wiekw chrzecijastwa. wiat symboliki Ksigi Henocha odbija
* Ks. dr hab. Dariusz Iwaski, jest kapanem diecezji toruskiej. Odby specjalistyczne studia biblijne wPapieskim Instytucie Biblijnym (Biblicum) wRzymie uwieczone licencjatem nauk biblijnych. Doktorat z teologii biblijnej obroni na Papieskim
Uniwersytecie Gregoriaskim w Rzymie. Od roku 2008 jest wykadowc na Wydziale
Teologicznym UMK w Toruniu.
1
R. Rubinkiewicz, Eschatologia Hen 911 a Nowy Testament, Lublin 1984, s. 11.

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 123

2013-10-31 09:59:37

124

Ks. Dariusz Iwaski

si echem na przykad wKsidze Daniela, apniej take wApokalipsie

w. Jana.
Dla powyszych racji rzeczona Ksiga staa si dla wspczesnych
badaczy wanym rdem analiz nad tem religijnym oraz spoecznym,
wjakim dojrzeway najmodsze Ksigi Starego Testamentu oraz literatura
nowotestamentalna. Naukowcy coraz bardziej przekonuj si, e studia
nad literatur midzytestamentaln mog da szerszy ogld judaizmu
Drugiej wityni, a take pomc w odtworzeniu procesu dojrzewania
myli teologicznych wanych dla judaizmu i chrzecijastwa.
eby zrozumie fenomen Ksigi Henocha, warto przyjrze si
stanowi wiedzy na jej temat. Niniejsze studium jest wanie prezentacj
wspczesnej wiedzy dotyczcej powstania, Vorlage idatacji Corpus Henochicum.

1. Od staroytnoci do czasw nowoytnych

Ksiga Henocha do wczenie zacza by w obiegu wrd Kociow chrzecijaskich ito zarwno na Wschodzie, jak ina Zachodzie2.
Pierwsze nawizania do niej spotykamy ju w Licie Judy oraz u kilku
pisarzy wczesnochrzecijaskich3. Orygenes wspomina oKsidze wkilku
swych dzieach4, ale bodaj najbardziej interesujca jest wzmianka o niej
przy okazji polemiki z Celsusem (Cels. 5,5255; ok. 250 po Chr.). Autor
przywouje tam m.in. zarzuty Celsusa pod adresem Chrystusa. Adwersarz
Orygenesa dla potrzeb swych wywodw zaproponowa mia hipotetycz2
Por. B.A. Pearson, Enoch in Egypt, w: R.A. Argall, B.A. Bow, R.A. Werline
(red.), For a Later Generation. The Transformation of Tradition in Israel, Early Judaism and
Early Christianity, Harrisburg 2000, s. 216-231 [218-220].
3
Zobacz obszern list cytacji w tym wzgldzie: M. Black (red.), Apocalypsis
Henochi Graece (PVTG 3; Leiden 1970), s. 1014. Na temat aniow i ich misji w myli
ojcw Kocioa zob. J. Danilou, Les anges et leur mission daprs les Pres de lglise,
Paris 1952. J.R. Davila, (How) Can We Tell if a Greek Apocryphon or Pseudepigraphon Has
Been Translated From Hebrew or Aramaic?, JSP 15.1 (2005), s. 3-61 [10], zauwaa, e cytat
z1 Hen 1,9 wLicie Judy 1415 wskazuje wyranie na istnienie greckiego tumaczenia
Ksigi Czuwajcych wczasie, kiedy powstawa w List Judy. Wedug niego, byo to najprawdopodobniej dzieo, ktre wyszo spod pira ydowskiego tumacza wadajcego
jzykiem greckim.
4
Por. J.C. VanderKam, 1 Enoch, Enochic Motifs, and Enoch in Early Christian
Literature, w: J.C. VanderKam, W. Adler (red.), The Jewish Apocalyptic Heritage in Early
Christianity, Minneapolis 1996, s. 34101 [54].

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 124

2013-10-31 09:59:37

Ksiga Henocha staroytny apokryf w wietle wspczesnej wiedzy

125

ne zaoenie, e Jezus by faktycznie jakim anioem. Nastpnie twierdzi,

e gdyby wwczas zapyta samych chrzecijan, czy by on (Chrystus)
pierwszym i jedynym, ktry zstpi na ziemi, a oni odpowiedzieliby
twierdzco, to przecie mwiliby kamstwa i sami by sobie zaprzeczali.
Celsus twierdzi bowiem, e zgodnie ztym czego nauczali chrzecijanie,
przed Chrystusem byo ju szedziesiciu, bd siedemdziesiciu innych,
ktrzy stali si zymi anioami, a nastpnie skuci acuchami zostali
strceni do otchani. Orygenes odpiera ten zarzut, m.in., dyskredytujc
rdo, z ktrego zaczerpn Celsus. Oczywicie, rdem tym byy
ksigi, ktre wystpoway pod wsplnym tytuem Henoch5. Wedug
Orygenesa Celsus nie tylko nie czyta tych ksig, lecz take le zrozumia
ich tre, ktr kto mu zreferowa. Nade wszystko jednak nie poj, e
generalnie wrd Kociow chrzecijaskich Ksiga Henocha, nie cieszya
si autorytetem ksig boskich, czy natchnionych (evn taij/ ve kklhsia, ji vuo pa,nu
fer, te ai w`j qea/i ta. ve pigge rammen, a to/u ~Enw.c Biblia, )6.
Hieronim sytuowa Ksig Henocha wrd ksig apokryficznych
(por. Comm. Tit. 1,2; Vir. ill. 4), przez co rozumia ksigi spoza kanonu.
Augustyn rwnie traktowa j, jako dzieo apokryficzne, ale nie odmawia jej natchnionego charakteru. Dowodem na to, i byo to pismo
natchnione, mia by fakt, e jego echo znalazo si w Licie Judy. Jednoczenie, Augustyn zastrzega, e Ksiga Henocha nie jest akceptowana
wrd chrzecijan, jako ksiga kanoniczna. Na pytanie, dlaczego tak jest,
odpowiada do enigmatycznie, mwic, e staroytni, ktrzy mogli j za
tak uzna nie zrobili tego, awic naley utrzyma status quo (por. Civ.
15,23; 18,38). Owiele bardziej radykalny by autor Konstytucji Apostolskich,
ktry potpi omawiane dzieo, tak zreszt, jak iinne ksigi apokryficzne,
uznajc je za zgubne i wrogie wzgldem prawdy7.
Koci etiopski nie podzieli tego radykalizmu i wczy 1 Hen
do swego kanonu ksig natchnionych8. M.A. Knibb uwaa, e wlad za
J.C. VanderKam, 1 Enoch, Enochic Motifs, and Enoch in Early Christian Literature,
s. 5859, zwrci uwag, e Orygenes zamiennie uywa liczby pojedynczej i mnogiej
w odniesieniu do Henocha (ksiga i ksigi).
6
Por. C. Blanc (red.), Origne, commentaire sur Saint Jean 2 (SC 157; Paris
1970) 297.
7
Por. R.H. Charles, The Book of Enoch or 1 Enoch, Oxford 21912, s. lxxxv. xcixcii.
8
Por. R.W. Cowley, The Biblical Canon of the Ethiopian Orthodox Church Today, OS 23 (1974), s. 318323. G. E. Ladd, The Kingdom of God in the Jewish Apocryphal
Literature, 328329, stwierdza, e wszyscy mamy dug wobec Kocioa Abisyskiego za
przechowanie Ksigi Henocha w caoci.
5

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 125

2013-10-31 09:59:37

126

Ks. Dariusz Iwaski

tym poszo tumaczenie dziea (razem z ksigami Pisma w.) na jzyk

etiopski. Byo to w okresie po przyjciu chrzecijastwa, jako oficjalnej
religii w Krlestwie Aksum, co nastpio mniej wicej w poowie
czwartego wieku po Chrystusie. Prawdopodobnie praca nad tumaczeniem trwaa etapami. Mona przyj, e ostateczne tumaczenie zostao
ukoczone okoo pitego lub szstego wieku po Chrystusie9. Niestety,
nie dysponujemy oryginalnymi tumaczeniami ztego okresu. Najstarszy
zachowany manuskrypt etiopski, zawierajcy fragmenty omawianego
dziea, pochodzi zokoo XV wieku. Chodzi odzieo Mashafa Milad (Ksiga
Boego Narodzenia) przypisywane wybitnemu krlowi etiopskiemu Zara
Yakobowi (14381468). Zawiera ono dugie wyjtki z 1 Hen (zwaszcza
z Ksigi Przypowieci) przetykane komentarzami10.
W Europie, od redniowiecza do czasw nowoytnych, Ksiga
Henocha uchodzia za zaginion. Niekiedy tylko pojawiay si sensacyjne, cho niepotwierdzone, informacje o tym, e dzieo odnalazo
si w jakich niezwykych okolicznociach. Dla przykadu, pod koniec
XV wieku, Johann Reuchlin, z wielkim entuzjazmem odnotowa, e
Giovanni Pico della Mirandola (14631494) rzekomo naby egzemplarz
rzeczonej Ksigi11. Mia si tym publicznie chwali sam zainteresowany
nie kryjc, jednoczenie, e sono zapaci za ten kaprys. Pico Della
Mirandola, jako wybitny przedstawiciel woskiego Odrodzenia, cieszy
si wielk estym wrd sobie wspczesnych. Zapewne wic, bardziej
ni ktokolwiek pasowa do wymylonego scenariusza o sensacyjnie odnalezionym tekcie Ksigi Henocha. Kilkanacie lat pniej (w 1517 r.),
ten sam Johann Reuchlin zdawa si ju nie pamita owzmiankowanym
wczeniej zakupie. Pisa bowiem oKsidze Henocha, e cho jej fragmenty byy czsto cytowane w czasach staroytnych przez ludzi cieszcych
si autorytetem, to zaginy w czasach jemu wspczesnych12.
N. Schmidt uwaa, jednak, e zakup, o ktrym wspomina Reuchlin, mg rzeczywicie by zrobiony. Chodzio by moe o hebrajsk

9
Por. M.A. Knibb, Christian Adoption and Transmission of Jewish Pseudepigrapha:
the Case of 1 Enoch, JSJ 32 (2001), s. 396415 [403]. Por. take E. Ullendorff, Ethiopia and
the Bible: The Schweich Lectures of the British Academy 1967, Oxford 1968, s. 3172.
10
Por. M.A. Knibb, Christian Adoption and Transmission of Jewish Pseudepigrapha,
413414.
11
Por. N. Schmidt, Traces of the Early Acquaintance in Europe with the Book of
Enoch, JAOS 42 (1922), s. 45.
12
Por. tame.

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 126

2013-10-31 09:59:37

Ksiga Henocha staroytny apokryf w wietle wspczesnej wiedzy

127

kopi Ksigi Henocha, chocia nie mona take wykluczy, e bya to

kopia etiopska. Niestety, wedug niego, nie da si tego dowie z ca
pewnoci. Do powiedzie, e pod koniec redniowiecza wspomniane
wyej informacje wzbudziy du koniunktur na literatur henochick.
To z kolei wzmogo dziaalno oszustw, ktrzy produkowali rne
pseudodziea, sprzedajc je pniej, jako rzekomo nalece do Corpus
Henochicum13.
Okoo roku 1592, Jzef Justus Scaliger (15401609), rozpozna
w tekcie bizantyskiego historyka Georgiusa Syncellusa, fragmenty
Ksigi Henocha (6,110,14; 15,816,1). Chodzio o dzieo pt. Thesaurus
Temporum z pocztku dziewitego wieku po Chrystusie. Dzieo to byo
pomylane, jako chronografia wszechczasw poczwszy od stworzenia
wiata, a do roku 284 po Chr. Jako jednym ze rde Syncellus, posuy
si tam wanie Ksig Henocha14. Scaliger, jednak bynajmniej, nie ekscytowa si swoim odkryciem. Jako gorliwy protestant nie mia wielkiego
szacunku dla literatury spoza kanonu. By moe dlatego wcigu nastpnego stulecia nie wydarzyo si nic przeomowego wkwestii zaginionej
Ksigi Henocha, chocia wydaje si, e historia mogaby si potoczy
inaczej, gdyby nie zignorowano tego wanego odkrycia.
Pierre Gassendi (15921655), w dziele powiconym yciu swego
przyjaciela Nicolasa Claudea Fabri de Peiresca (Viri Illustris Nicolai Claudii Fabricii de Peiresc Senatoris Aquisextiensis Vita, Paris 1641),
wspomina o pewnym kapucynie, Aegidiusie Lochiensis, ktry spdzi
siedem lat w Egipcie, studiujc jzyki orientalne. Po powrocie, mia on
opowiada Peirescowi, e wAleksandrii zetkn si dzieem pt. Mazhapha
Einok, czyli Proroctwo Henocha. Ksiga ta zawieraa proroctwo odnoszce
si do wydarze, ktre miay nastpi przed kocem wiata. Bya ona
napisana w jzyku Etiopczykw bd Abisyczykw. Peiresc mia by
pono tak podekscytowany t wiadomoci, e za wszelk cen zapragn naby dla siebie kopi tego dziea i pragnienie to rzeczywicie si
zicio. Dzi wiadomo, e zakupione dzieo zawierao autentyczny tekst
etiopski Ksigi Henocha. Schmidt zwraca jednak uwag, e wrd badaczy wspczesnych Peirescowi, panowao przekonanie, e nabywca
Por. tame, s. 47.
J. T. Milik, The Books of Enoch: Aramaic Fragments of Qumran Cave 4, Oxford
1976, s. 5, twierdzi, e Syncellus nie mia bezporedniego dostpu do Ksigi Henocha,
ale zna j zdzie aleksandryjskich historykw Pandorusaoraz Annianusa(zok. 400 r.
po Chr.).
13
14

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 127

2013-10-31 09:59:37

128

Ks. Dariusz Iwaski

zosta oszukany, bo sprzedano mu jaki falsyfikat. Ostatecznie Ksiga,

ktra bya niegdy w posiadaniu Peiresca znalaza si w Bibliotece Mazarin wParyu. W1683 r. pruski badacz Ludolf Hiob postanowi zbada
autentyczno tego dziea. Wydaje si jednak, e czyni to jedynie dla
potwierdzenia swej uprzednio przyjtej tezy, onieautentycznoci Ksigi.
Szybko ogosi swoj negatywn ocen odmawiajc dzieu prawa do
bycia Ksig Henocha15.
Wreszcie, w roku 1773, szkocki podrnik James Bruce wrci
do Europy z podry po Abisynii. Wrd pamitek, ktre przywiz
ze sob byy m.in. trzy etiopskie manuskrypty, ktrych tre jest dzisiaj
znana, jako 1 Hen16. Dwa znich znalazy swe miejsce wBodleian Library w Oxfordzie, za trzeci sprezentowano krlowi Ludwikowi XV. Ten
ostatni znajduje si obecnie wBibliotece Narodowej wParyu. Oznaczono
je odpowiednio nastpujcymi symbolami: Bodl MS 4, Bodl MS 5 oraz
Paris 3217.
Manuskrypty przywiezione przez Brucea musiay jednak jeszcze
dugo czeka na to, aby si nimi zainteresowano. Przeom nastpi dopiero, gdy wroku 1800 (po dwudziestu siedmiu latach!) synny orientalista
Sylwester de Sacy, przetumaczy na acin trzy pierwsze rozdziay oraz
kilka pocztkowych wersw innych rozdziaw omawianej Ksigi. Rok
pniej niemiecki uczony F. T. Rink dokona przekadu tego aciskiego

Por. N. Schmidt, Traces of the Early Acquaintance in Europe with the Book of
Enoch, s. 51.
16
Por. M.J. Davidson, Angels at Qumran. A Comparative Study of 1 Enoch 136,
72108 and Sectarian Writings from Qumran, Sheffield 1992, s. 18. Por. te G. E. Ladd, The
Kingdom of God in the Jewish Apocryphal Literature, BSac 109 (1952), s. 318331 [328329].
17
Por. M.A. Knibb, The Ethiopic Book of Enoch. ANew Edition in the Light of the
Aramaic Dead Sea Fragments, t. II, Oxford 1978, s. 1. Odnonie do tego, gdzie zoono
rzeczone manuskrypty J.E.H. Thomson, Apocalyptic Literature, w: J. Orr (red.), The International Standard Bible Encyclopedia, t. V, Grand Rapids 1939, s. 1164, prezentuje nieco
inn wizj. Mwi on mianowicie, e jeden z tych nich zatrzyma Bruce w Kinnaird
House [w swej rodzinnej posiadoci w Szkocji], drugi odda do the Bodleian Library
wOxfordzie, atrzeci da do Biblioteki Krlewskiej wParyu. J. McClintock, Enoch, Book
of, w: Cyclopaedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, t. XII, New York 1870,
s. 3225, cytowa sowa samego Bruca: Amongst the articles Iconsigned to the library
at Paris was avery beautiful and magnificent copy [Ludolf had commented caustically
on such waste of effort in the Peiresc manuscript] of the prophecies of Enoch in large
quarto. Another is amongst the books of Scripture which Ibrought home, standing immediately before the Book of Job, which is its proper place in the Abyssinian Canon;
and a third copy I have presented to the Bodleian Library at Oxford.
15

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 128

2013-10-31 09:59:38

Ksiga Henocha staroytny apokryf w wietle wspczesnej wiedzy

129

tekstu na swj jzyk ojczysty. Potem znowu zapada cisza na kolejnych

dwadziecia lat. Wreszcie, w roku 1821 Richard Laurence, arcybiskup
Cashel, opublikowa pierwsze angielskie tumaczenie manuskryptu Bodl
MS 4, w ksice pt. The Book of Enoch, an Apocryphal Production, Now
First Translated, From the Ethiopic Ms. in the Bodleian Library (Oxford
1821). W 1838 roku ukazaa si pierwsza edycja etiopskiego tekstu Henocha, ktr rwnie przygotowa Laurence (Libri Enoch prophetae versio
aethiopica [Oxford 1838])18. Wwieku XIX przywieziono do Europy wicej
manuskryptw. Woparciu opi znich, A. Dillman przygotowa iwyda
wreszcie pierwsz krytyczn edycj etiopskiego tekstu Ksigi Henocha:
Liber Henoch Aethiopice (Leipzig 1851). Dwa lata pniej, w roku 1853,
Dillman wyda drukiem tumaczenie i komentarz do Ksigi Henocha19.
Odkrycie greckiej wersji tekstu w Akhmim (Panopolis) na przeomie lat 1886/1887 dostarczyo nowego impulsu dla dalszych studiw
nad Henochem. Mowa tu opochodzcym zpitego lub szstego wieku
po Chr. Kodeksie Panopolitanus, zawierajcym fragmenty 1 Hen 132,
aznalezionym wchrzecijaskim grobie wAkhmim wGrnym Egipcie20.
W roku 1893 R. H. Charles ukoczy i opublikowa swoje tumaczenie,
atake komentarz do Ksigi Henocha21. Charles korzysta ztekstu, ktry
opublikowa wczeniej Dillman (1851), ale uwzgldni rwnie dziesi
nowych etiopskich manuskryptw, ktre byy ju wwczas dostpne.
Wanie oowych dziesi manuskryptw byo wtamtym czasie bogatsze
Muzeum Brytyjskie. Osiem lat pniej (w 1901 r.), Johannes Flemming
(etiopista) oraz Ludwig Radermacher (filolog klasyczny) przygotowali

18
Por. M.A. Knibb, The Ethiopic Book of Enoch, t. II, 1; A.Y. Collins, From the
Ashes of Angels. The Forbidden Legacy of a Fallen Race, Rochester 1996, s. 21.
19
Por. G. W. E. Nickelsburg, 1 Enoch 1. A Commentary on the Book of 1 Enoch:
Chapters 136; 81108, Hermeneia ACritical and Historical Commentary on the Bible,
Minneapolis 2001, s. 109.
20
Por. J.A. Fitzmyer, Implications of the New Enoch Literature from Qumran,
TS 38 (1977), s. 332345 [339]. K. Coblentz Bautch, What Becomes of the Angels Wives?
AText-Critical Study of 1 Enoch 19:2, JBL 125 (2006) 766780 [767], szacuje okres powstania Kodeksu Panopolitanus na IV lub V wiek po Chr. Wroku 1970 Matthew Black we
wsppracy zA.M. Denis opublikowa pierwsze obszerne wydanie dostpnych tekstw
greckich Ksigi Henocha, zawierajce Kodeks Panopolitanus, wycigi z dziea Syncellusa, papirus Chester Beaty XII (rozdz. 97107) oraz fragment Apokalipsy Zwierzcej
(Apocalypsis Henochi Graece [PVTG 3; Leiden 1970]).
21
Por. R.H. Charles, The Book of Enoch Translated from Professor Dillmans Ethiopic
Text, Oxford 1893.

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 129

2013-10-31 09:59:38

130

Ks. Dariusz Iwaski

nowe, niemieckie tumaczenie w oparciu o dwadziecia pi etiopskich

manuskryptw oraz o Kodeks Panopolitanus22.
Jednoczenie, Charles wci pracowa nad now publikacj. Ostatecznie, wroku 1906, opublikowa eklektyczny tekst Ksigi Henocha wraz
zaparatem krytycznym woparciu odwadziecia dziewi manuskryptw
etiopskich oraz Kodeks Panopolitanus, a take fragmenty z Syncellusa.
Na kanwie tego tekstu, wroku 1912, powsta take jego nowy komentarz
do Ksigi23.
Odkrycia zwojw znad Morza Martwego, przypadajce na przeom lat 40. i50. ubiegego stulecia, stworzyy sytuacj bezprecedensow.
W grocie 4 nieopodal Qumran odkryto, m.in., jedenacie aramejskich
manuskryptw pochodzcych z Corpus Henochicum24. Siedem z nich zawiera fragmenty Ksigi Czuwajcych (4QEna ar [4Q201]; 4QEnb ar [4Q202];
4QEnc ar [4Q204]; 4QEne ar [4Q206]), Ksigi Snw (4QEnd ar [4Q205];
4QEne ar [4Q206]; 4QEnf ar [4Q207]) oraz Listu Henocha (4QEnc ar [4Q204];
Por. J. Flemming, L. Radermacher, Das Buch Henoch: Herausgegeben im Auftrage der Kirchenvter-Commission der Kniglich Preussischen Akademie der Wissenschaften,
Leipzig 1901.
23
Por. G.W.E. Nickelsburg, 1 Enoch 1, s. 111112;. E. Isaac, New Light Upon
the Book of Enoch From Newly-Found Ethiopic MSS, JAOS 103 (1983), s. 399411 [399],
zauwaa, e na przeomie XIX i XX wieku, wiedziano ju na Zachodzie o dwudziestu
dziewiciu manuskryptach etiopskiej wersji Ksigi Henocha: 15 w Anglii, 8 we Francji,
4 wNiemczech, 1 we Woszech oraz 1 wStanach Zjednoczonych. Wroku 1983 badacze
dysponowali ju jednak ponad szedziesicioma manuskryptami.
24
Na temat fragmentarycznych tekstw Henocha zobacz na przykad: K. Beyer,
Die aramischen Texte vom Toten Meer samt den Inschriften aus Palstina, dem Testament
Levis aus der Kairoer Genisa, der Fastenrolle und den alten talmudischen Zitaten, Gttingen
1984, s. 225241. J. R. Davila, (How) Can We Tell if aGreek Apocryphon or Pseudepigraphon
has been Translated from Hebrew or Aramaic?, 10, zauwaa, e niektrzy badacze przekonuj, e wrd greckich fragmentw tekstw znalezionych wgrocie 7 s take takie, ktre
zawieraj tumaczenia fragmentw Listu Henocha. Autor przedstawia nastpnie pokrtce
nazwiska gwnych przedstawicieli tego nurtu. G.W. Nebe, jako pierwszy zidentyfikowa
w tekstach pochodzcych z groty 7 materia pochodzcy rzekomo z Ksigi Henocha
(7Q4 Moglichkeit und Grenze einer Identifikation, RevQ 13 [1988], s. 62933). Nastpnie
E. Puech przekonywa o susznoci takiej identyfikacji (Notes sur les fragments grecs du
manuscrit 7Q4 = 1 Hnoch 103 et 105, RB 103 [1996], s. 592600; Sept fragments grecs de
la Lettre dHnoch [1 Hn 100,103 et 105] dans la grotte 7 de Qumran [= 7Qhngr], RevQ
18 [1998], s. 313323). Wreszcie z gosem poparcia doczy E.A. Munro, Jr (The Greek
Fragments of Enoch from Qumran Cave 7 [7Q4, 7Q8, & 7Q12 = 7QEngr = Enoch 103.3-4,
7-8], RevQ 18 [1998] 307312). Jednak fragmenty, oktrych mowa, s bardzo mae inie
wszyscy komentatorzy s przekonani co do prawdziwoci przedstawionej powyej tezy.
Zob. rwnie S. Uhlig, Das thiopische Henochbuch, Gtersloh 1984, 466780 [479482]).
22

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 130

2013-10-31 09:59:38

Ksiga Henocha staroytny apokryf w wietle wspczesnej wiedzy

131

4QEng ar [4Q212]). Cztery pozostae zawieraj materia zKsigi Astronomicznej (4QEnastra-d ar [odp. 4Q208-211]). Oprcz tych aramejskich tekstw znaleziono rwnie trzy hebrajskie fragmenty Henocha zawierajce
teksty 1 Hen 8,49,4; 10625. Co ciekawe, pord znalezionych zwojw nie
znaleziono adnych fragmentw Ksigi Przypowieci (1 Hen 3771). To
zkolei oywio debat nad jej ewentualn chrzecijask proweniencj26.
Wielkim impulsem do pogbionego studium nad omawian
literatur stay si publikacje J.T. Milika. Jemu to wanie powierzono
fragmentaryczne manuskrypty zidentyfikowane, jako nalece do Corpus Henochicum, a znalezione pord zwojw znad Morza Martwego27.
Nickelsburg mwi o wielkim szacunku, jaki zdoby sobie Milik wrd
komentatorw swoj prac nad tymi fragmentami. Wspomina jednak
rwnie ozastrzeeniach, ktre byy czsto wysuwane pod adresem jego
pracy. Dotyczyy one na przykad do obszernych rekonstrukcji, jakich
podejmowa si Milik. W przedstawionym przez niego tekcie, trudno
byo odrni to, co stanowio zachowany tekst, od tekstu przez niego
zrekonstruowanego. Tre owych rekonstrukcji bya nierzadko poddawana w wtpliwo. Ponadto Milik mia reprezentowa do niekonsekwentne podejcie do etiopskiej wersji Ksigi. Z jednej strony bowiem,
do pospiesznie podwaa moliwo polegania na tekcie etiopskim,
jako wiarygodnym wiadku wobec oryginalnego tekstu. Zdrugiej jednak
strony, wpraktyce, czsto uywa tekstu etiopskiego, jako podstawy dla
wielu swych rekonstrukcji28.
Por. M.A. Knibb, Christian Adoption and Transmission of Jewish Pseudepigrapha:
the Case of 1 Enoch, s. 400.
26
Por. J.C. VanderKam, 1 Enoch, Enochic Motifs, and Enoch in Early Christian
Literature, s. 33.
27
Rezultaty swych bada w tej materii opublikowa Milik w dwch wanych
artykuach: Problmes de littrature hnochique la lumire des fragments aramens de
Qumrn, HTR 64 (1971), s. 333-378 oraz Turfan et Qumrn. Livre des Gants juif et manichen, w: G. Jeremias, H.W. Kuhn, H. Stegemann (red.), Tradition und Glaube: das frhe
Christentum in seiner Umwelt. Festgabe fr Karl Georg Kuhn zum 65. Geburtstag, Gttingen
1971, s. 117127.
28
Por. Nickelsburg, The Books of Enoch in Recent Research, RelSRev 7 (1981),
s. 210211. P. Piovanelli, Il Testo e le Traduzioni dellEnoch Etiopico 1976-1987, Hen 10
(1988), s. 8595, wymienia cztery istniejce ju pod koniec lat 80. wydania krytyczne Ksigi Henocha przedoone przez nastpujcych autorw: A. Dillmann (1851),
J. Flemming (1902), R. H. Charles (1906) iM.A. Knibb (1978). Wreszcie warto wspomnie
rwnie tumaczenie ikomentarz przygotowany przez M. Blacka(The Book of Enoch or
1 Enoch: ANew English Edition with Commentary and Textual Notes in Consultation with James
25

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 131

2013-10-31 09:59:38

132

Ks. Dariusz Iwaski

2. Kwestia Vorlage

Badacze s zgodni, co do faktu, e odnalezione manuskrypty

etiopskie, greckie, a take aciskie Ksigi Henocha byy tumaczeniami
zoryginau, ktry powsta wjakim jzyku semickim29. Przez dugi czas
dyskutowano, ojaki jzyk semicki chodzi. Wrd zgoszonych propozycji
zarysoway si trzy moliwe scenariusze: jzyk hebrajski, aramejski albo
wczci hebrajski iwczci aramejski (tak jak na przykad wprzypadku
Ksigi Daniela)30. J.A. Fitzmyer zauwaa, e zdecydowane rozstrzygnicie na korzy ktrego z tych rozwiza jest o tyle trudne, e Corpus
Henochicum jest produktem dugiego procesu redakcyjnego. Obecnie
jednak przyjmuje si, e ten proces musia si rozpocz od aramejskiego
oryginau, ktry zapewne rni si znaczco od znanej nam dzi postaci
1 Hen31. Autorzy s rwnie zgodni co do tego, e grecka wersja tekstu
Ksigi jest tumaczeniem z aramejskiego32.
Corpus Henochicum zachowao si wcaoci jedynie wklasycznym
jzyku etiopskim Geez33. Tu te dugo nie byo jednomylnoci wrd
badaczy wkwestii tego, woparciu ojak wersj jzykow dziea dokonano przekadu na jzyk etiopski. Dzi jednak raczej powszechnie przyjmuje
C. VanderKam, Leiden Brill 1985). P. Piovanelli, Il Testo e le Traduzioni dellEnoch Etiopico
19761987, 94, nie jest jednak usatysfakcjonowany ich poziomem i postuluje powstanie
wydania, ktre bdzie w peni krytyczne.
29
Por. np.: G. E. Ladd, The Kingdom of God in the Jewish Apocryphal Literature,
s. 328.
30
Zob. przegld propozycji w tym wzgldzie w: S. Uhlig, Das thiopische Henochbuch, s. 483484.
31
Por. J.A. Fitzmyer, Implications of the New Enoch Literature from Qumran,
s. 332; I. Frhlich, Enoch and Jubilees, w: G. Boccaccini (red.), Enoch and Qumran Origins.
New Light on a forgotten Connection, Grand RapidsCambridge 2005, s. 141147 [141]:
Qumran Enochic manuscript fragments revealed that the original language of the work
was Aramaic. M.J. Davidson, Angels at Qumran. A Comparative Study of 1 Enoch 136,
72108 and Sectarian Writings from Qumran, s. 19, stwierdza: It is now virtually certain
that the language with perhaps some small exceptions in Hebrew was Aramaic.
O problemach, z jakimi borykaj si lingwici, identyfikujc teksty i ich Vorlage zob.
J.R. Davila, (How) Can We Tell if aGreek Apocryphon or Pseudepigraphon has been Translated
from Hebrew or Aramaic?, 361.
32
Por. K. Coblentz Bautch, What Becomes of the Angels Wives? A Text-Critical
Study of 1 Enoch 19:2, s. 767; G.W. Nickelsburg, The Books of Enoch in Recent Research,
s. 210.
33
Por. M.J. Davidson, Angels at Qumran. A Comparative Study of 1 Enoch 136,
72108 and Sectarian Writings from Qumran, s. 19.

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 132

2013-10-31 09:59:38

Ksiga Henocha staroytny apokryf w wietle wspczesnej wiedzy

133

si, e baz tekstualn dla tego tumaczenia bya jaka grecka kopia34.
Jak ju wspomniaem wyej, proces tumaczenia na jzyk etiopski ksig
Pisma witego, awraz znimi iKsigi Henocha zosta zapocztkowany
najprawdopodobniej w poowie czwartego wieku po Chr. Nastpio to
po tym, jak chrzecijastwo zostao uznane za oficjaln religi Krlestwa
Aksum35.

3. Datacja

W roku 1981, Nickelsburg pisa o zmieniajcych si tendencjach

wrd badaczy Ksigi Henocha. Wedug niego, od kwestii czysto literackich nastpi zwrot ku problemom zwizanym z umiejscowieniem
poszczeglnych czci 1 Hen w czasie oraz w kontekcie spoeczno-kulturowym36. W niniejszym podrozdziale zajm si pokrtce zagadnieniami datacji i rodowiska, w ktrym powstao omawiane dzieo. Problem
jest o tyle skomplikowany, e mamy tu do czynienia z wicej ni jedn
ksig i wicej ni jednym autorem. Co gorsza, dysponujemy dzi wieloma rnymi manuskryptami iodpisami, ktre nie sprawiaj wraenia
pochodzcych z jednego rda. Ponadto trzeba jeszcze uwzgldni
fakt, e poszczeglne czci Ksigi Henocha powstay w rnym czasie
i przez pewien czas yy wasnym yciem jako niezalene ksigi. Nie
umiemy powiedzie, kto ikiedy dokona ostatecznej redakcji Ksigi oraz
dla jakich powodw37.
Wobliczu takich faktw, niektrzy badacze wol pomin kwestie
datacji milczeniem. Najlepszym przykadem jest tu M. Knibb, ktry we
34
Por. K. Coblentz Bautch, What Becomes of the Angels Wives?, s. 767768;
M.A. Knibb, The Ethiopic Book of Enoch, t. II, s. 3738, twierdzi, e zaoenie, i etiopski
tekst Henocha jest tumaczeniem z greki, jest tak powszechne, e wikszo badaczy
uznaa t spraw za niewart dalszej dyskusji. Wedug jego wiedzy (Knibba), ten pogld
zosta podwaony jedynie dwa razy, przez Schmidta oraz Ullendorffa. Schmidt optowa
za tym, e oryginalnym jzykiem Ksigi Przypowieci by aramejski, atake, e Ksiga
Przypowieci zostaa przetumaczona na etiopski bezporednio z aramejskiego. Pniej
Ullendorff przekonywa, e nie tylko Ksiga Przypowieci, ale wiksza cze Henocha
zostay przetumaczone z aramejskiego na etiopski.
35
Por. M. A. Knibb, Christian Adoption and Transmission of Jewish Pseudepigrapha:
The Case of 1 Enoch, JSJ 32 (2001), s. 396415 [413].
36
Por. G.W.E. Nickelsburg, The Books of Enoch in Recent Research, s. 212.
37
Por. G.E. Ladd, The Kingdom of God in the Jewish Apocryphal Literature, s. 327.

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 133

2013-10-31 09:59:38

134

Ks. Dariusz Iwaski

wstpie do swojego komentarza, wogle nie zajmuje si kwesti datacji.

Inni komentatorzy skupiaj si raczej na prbach okrelenia czasu wyonienia si tradycji henochickich, ktrych omawiane ksigi s produktem.
Podobne rozwaania bd ju zawsze musiay pozosta na poziomie
hipotez. Warto, jednak, zauway pewn ewolucj w pogldach, gdy
chodzi o kwesti przypuszczalnej datacji.
W XIX wieku nie brakowao badaczy, ktrzy chcieli widzie
w Ksidze Henocha dzieo chrzecijaskie, ze wzgldu na narzucajce
si podobiestwa z chrzecijask doktryn eschatologiczn. Chodzi tu
zwaszcza o doktryn o Synu Czowieczym, ktry jest prominentn postaci wKsidze Przypowieci (1 Hen 3771)38. Wpierwszej poowie XX
wieku sdzono, i Ksigi Henocha reprezentoway nurt apokaliptyczny
w onie judaizmu, ktrego powstanie naleao umiejscowi pomidzy
rokiem 150 a 100 przed Chr. Decydujcym impulsem dla jego rozwoju
miaa by rewolta Machabeuszy39. Autorzy, ktrzy reprezentowali podobne pogldy, podpierali je nieraz do misternie utkan argumentacj40.
Por. np.: J. Drummond, The Jewish Messiah, London 1877, s. 4973; H. Stanton,
The Jewish and the Christian Messiah, Edinburgh 1886, s. 6263.
39
Por. H.S. Kvanvig, The Watcher Story and Genesis. Intertextual Reading, SJOT
18 (2004), s. 163183 [166]. Zob. take H.S. Kvanvig, Gen 6,3 and the Watcher Story, Hen
25 (2003), s. 277300 [277].
40
Dobrym przykadem jest tu G. E. Ladd (The Kingdom of God in the Jewish
Apocryphal Literature, s. 329330), ktry wyszed od obserwacji, e na przykad wTestamencie Dwunastu Patriarchw, ktry powsta po czasach Jana Hirkana (135104 przed
Chr.), znajduje si dziewi bezporednich odniesie do Henocha. Jednak jedynie trzy
z nich znajduj paralele w znanym nam tekcie 1 Hen. Wedug autora oznacza to, e
okoo roku 100 przed Chr. istniay take inne, prawdopodobnie rwnie spisane, tradycje zwizane z postaci Henocha. Kolejne odniesienie chronologiczne dostrzegalne
jest w samym tekcie 1 Hen. Ot w Ksidze Przypowieci (1 Hen 56:5), anioowie
sprowadzaj sd Boy na nieprzyjaci ydw na Wschodzie, czyli na Partw i Medw. Przed rokiem 100 przed Chr. wielkim wrogiem ydw bya Syria, a po inwazji
Pompejusza w roku 64 przed Chr. by nim Rzym. W czasie, pomidzy jedn a drug
dat, najgroniejszym pogaskim i wrogim ludem na Wschodzie byli Partowie. Zatem
Ksiga Henocha wedug Ladda odzwierciedla stan ducha narodu ydowskiego tego
wanie okresu. Wreszcie, Ladd nawizuje do treci drugiej Wizji Sennej (1 Hen 8590),
gdzie przy pomocy wielu symboli przedstawiona jest historia wiata od Adama do
ustanowienia Krlestwa Mesjaskiego. Mona tam rozpozna niewol babilosk, okresy
perski igrecki, a do powstania Machabeuszy przeciwko Antiochowi Epifanesowi oraz
by moe nawet nawizanie do wydarze, ktre bezporednio nastpiy pod rzdami
Hasmoneuszw. Wedug Ladda wynika std, e datacja tej czci musi przypada na
lata nastpujce po 168 r. przed Chr., ale przed nadejciem Rzymian w 64 przed Chr.
Ostatecznie, wszystkie powysze obserwacje skoniy go do wysunicia tezy, e ksigi
38

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 134

2013-10-31 09:59:38

Ksiga Henocha staroytny apokryf w wietle wspczesnej wiedzy

135

Zpewnoci punktem przeomowym, gdy chodzi odatacj, byy

wspomniane ju odkrycia wQumran. Na pocztku wrzenia 1952 roku,
Milik zidentyfikowa pierwsze aramejskie fragmenty Henocha pomidzy
manuskryptami znalezionymi w grotach nad Morzem Martwym. Zbir
wikszoci aramejskich fragmentw Henocha zosta opublikowany przez
niego w 1976. Okazao si, e najstarsze spord tych pism musiay
pochodzi zokresu owiele wczeniejszego ni uprzednio sdzono. Sam
Milik szacowa ich powstanie na okres od wczesnego wieku drugiego
przed Chr. do okoo roku 50 przed Chr. Wedug niego, wszystko wskazuje na to, i tu przed rozpoczciem ery chrzecijaskiej, istnia wQumran Picioksig Henochicki, ktry z grubsza odpowiadaby dzisiejszej
kompozycji 1 Hen, z tym e w miejscu Ksigi Przypowieci bya tam
Ksiga Gigantw41. Teoria o istnieniu Picioksigu Henochickiego nie
zyskaa jednak szerokiej akceptacji wrd badaczy.
Wedug J. H. Charleswortha, zpaleograficznego studium aramejskich fragmentw Ksigi Henocha mona wycign dwa wane wnioski.
Po pierwsze, ksigi skadowe Corpus Henochicum, ktrych s czciami,
musz pochodzi sprzed roku 200 przed Chr. Po drugie, jest raczej pewne, e ksigi te nie powstay w Qumran. Tak wic, data ich powstania
musi by wczeniejsza ni zamieszkanie wsplnoty w Qumran42.
Wpodobnym tonie wypowiada si S. Uhlig, chocia nieco inaczej
rozkada akcenty. Wedug niego, datacja paleograficzna najstarszego
aramejskiego dokumentu (4QEna ar) dowodzi niezbicie jego przedmachabejskiego pochodzenia. Co wicej, twierdzi on, e w dokument,
razem z4QEnbar wskazuj, e dzieo nazwane przez Syncellusa Ksig
wchodzce w skad Corpus Henochicum naley umiejscowi w czasie pomidzy rokiem
165 a 64 przed Chr. Jednoczenie zaznaczy on, e nie mona wykluczy, i ostateczna
kompilacja zbioru nastpia w pniejszym czasie
Warto zauway, e gdy chodzi o wiek tradycji henochickich, to C. A. Evans,
Noncanonical Writings and New Testament Interpretation, Peabody 1992, s. 23), ustala je
na okres 200 przed Chr. do 50 po Chr. Podobnie S. Mdala, Wprowadzenie do Literatury
Midzytestamentalnej, Krakw 1994, s. 133, ktry mwi tu ookresie od pocztku II wieku
przed Chr. do poowy I w. po Chr..
41
Por. J.T. Milik, Problmes de la littrature hnochique la lumire des fragments
aramens de Qumran, HTR 64 (1971), s. 333378 [334]. Por. take J.T. Milik, The Books of
Enoch: Aramaic Fragments of Qumran Cave 4, Oxford 1976, s. 24.
42
Por. J.H. Charlesworth, ARare Consensus Among Enoch Specialists: the Date of
the Earliest Enoch Books, w: G. Boccaccini (red.), The Origins of Enochic Judaism: Proceedings
of the First Enoch Seminar, University of Michigan, Sesto Fiorentino, Italy, June 19-23, 2001,
Torino 2002, s. 225234 [232].

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 135

2013-10-31 09:59:38

136

Ks. Dariusz Iwaski

Czuwajcych (1 Hen 136), byo w obiegu, jako niezalena aramejska

kompozycja, ju wtrzecim wieku przed Chrystusem. Wedug Uhliga, nie
jest to jednak najstarsza cz Corpus Henochicum. Pod tym wzgldem,
ustpuje ona, bowiem, Ksidze Astronomicznej, ktra bya prawdopodobnie znana ju kapaskiemu redaktorowi Picioksigu Mojesza. Wedug
niego, Ksiga Czuwajcych wswej zasadniczej czci (1 Hen 636), miaa
powsta, w czwartym wieku przed Chr., o ile nie wczeniej. Trzeci,
co do wieku, jest wedug niego Ksiga Snw (1 Hen 8390). Miaa ona
by rwieniczk Ksigi Daniela powstaej ok. 164 r. przed Chr. List
Henocha (1 Hen 91104) powsta prawdopodobnie pod koniec drugiego
wieku przed Chr. Osobny problem stanowi Ksiga Przypowieci. Jak ju
wspomniaem wyej nie znaleziono adnych jej fragmentw wrd manuskryptw z Qumran. Wedug Uhliga ksiga ta zostaa napisana pod
koniec pierwszego wieku po Chr. iostatecznie zaja miejsce tzw. Ksigi
Gigantw43.
Rwnie T. Beckwith uwaa, e odkrycia wQumran rzuciy zupenie nowe wiato na kwestie pochodzenia i datacji Ksigi Henocha.
Autor wyszed od zaoenia, e skoro Qumran byo siedzib Esseczykw, to ksigi, o ktrych mowa s najprawdopodobniej pochodzenia
esseskiego lub pre-esseskiego44. W celu ustalenia daty ich powstania
postulowa odwoanie si do danych jzykowych. Chodzio mianowicie
o ustalenie, jakie stadium rozwoju jzyka aramejskiego reprezentoway
fragmenty literatury henochickiej zQumran. Sam jednak przyznawa, e
istnieje bardzo mao literatury aramejskiej ztego okresu, ktra mogaby
by punktem odniesienia dla takich porwna. Ponadto, potoczny jzyk
aramejski jest rwnie sabo udokumentowany. Zatem argumenty lingwistyczne wkwestiach dotyczcych datacji, mog by uywane jedynie
z wielk ostronoci. Naley pamita, e autorzy mogli na przykad
celowo archaizowa, tzn. stylizowa swe pisma na starsze ni faktycznie
byy. Zdrugiej strony, kopici mogli dokonywa zgoa odmiennego zabiegu uwspczenia stare pisma. Dlatego Beckwith dochodzi do wniosku,
e pewniejszych wskazwek odnonie do datacji poszczeglnych ksig
naley raczej szuka wsamej ich treci. Wedug niego, Ksiga Snw oraz
List Henocha czyni wyrane odniesienia do powstania ruchu esseskiego
oraz wyzwoleczego powstania machabejskiego (1 Hen 90:9-10; 93:9-10;
Por. S. Uhlig, Das thiopische Henochbuch, s. 142.
Por. R.T. Beckwith, The Earliest Enoch Literature and its Calendar: Marks of Their
Origin, Date and Motivation, RevQ 39 (1981), s. 365403 [365].
43
44

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 136

2013-10-31 09:59:38

Ksiga Henocha staroytny apokryf w wietle wspczesnej wiedzy

137

91:11). Jeli przyjmiemy, e owe wzmianki nie s przepowiedniami, to

sytuuj one kompozycj Ksigi Snw oraz Listu Henocha wokresie po roku
167 przed Chr. Ksiga Astronomiczna oraz Ksiga Czuwajcych nie czyni
adnych wzmianek w tym wzgldzie. Sdzc po, zwaszcza, pierwszej
idrugiej kategorii wzmianek wydaje si jasnym, e Ksiga Astronomiczna
oraz Ksiga Czuwajcych s najwczeniejszymi z owych czterech ksig.
Ich powstanie naley przesun na okres przed powstaniem ruchu esseskiego, jako oddzielnej i zorganizowanej grupy, co mogo nastpi
okoo roku 171 przed Chr., czyli tu przed rewolt Machabeuszw. Zatem
kompozycj Ksig Astronomicznej i Czuwajcych naleaoby umieszcza
prawdopodobnie w okresie okoo lub przed kocem trzeciego wieku
przed Chrystusem45.
W latach 90. wci nie byo jednomylnoci w kwestii datacji
poszczeglnych ksig Corpus Henochicum. Nie mniej jednak pojawiy
si pogldy o bardzo wczesnym datowaniu najstarszych czci Ksigi
Henocha. Na przykad P. Sacchi twierdzi, e rozdziay 611 oraz 1236
pochodz z okresu od pitego do trzeciego wieku przed Chrystusem46.
G.W.E. Nickelsburg uwaa, e 1 Hen powstawa pomidzy kocem
wieku czwartego przed Chr., a przeomem milleniw47. G.S. Oegema,
powoujc si na innych badaczy, mwi o reprezentowanym przez
nich pogldzie, e literatura henochicka moga si narodzi w trzecim
stuleciu przed Chr. Za najstarsze uzna dwa fragmenty 1 Hen 616 oraz
1 Hen 1736. Od drugiego stulecia zbir ten mia by systematycznie
powikszany48.
Wreszcie, w czasie sympozjum powiconego w caoci Ksidze
Henocha, ktre odbyo si we Florencji (wczerwcu 2001 r.), nastpi nieoczekiwany przeom wkwestii opinii na temat datacji literatury henochickiej. Po arliwej dyskusji eksperci, jednogonie zgodzili si, e literatura,
oktrej mowa, zostaa zapocztkowana przed rokiem 200 przed Chr. Co
wicej, ustalono, e na jakim etapie pomidzy rokiem 300 i 200 przed
Chr., wstaroytnej Palestynie, grupa uczonych ydw rozpocza pisanie

45
Por. R.T. Beckwith, The Earliest Enoch Literature and its Calendar: Marks of Their
Origin, Date and Motivation, s. 365367.
46
Por. P. Sacchi, Jewish Apocalyptic and its History, Sheffield 1990, s. 6171.
47
Por. G.W. E. Nickelsburg, Enochic Wisdom: An Alternative to the Mosaic Torah,
w: J. Magness, S. Gittin (red.), HESED VE-EMET. Studies in Honor of Ernest S. Frerichs,
Atlanta 1998, s. 123132 [124].
48
Por. G.S. Oegema, Apokalypsen, Gtersloh 2001, s. 132.

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 137

2013-10-31 09:59:38

138

Ks. Dariusz Iwaski

tego, co dzi znamy, jako Ksig Astronomiczn oraz Ksig Czuwajcych.

Tym samym, okres powstania najwczeniejszych kompozycji henochickich
zosta zawony do okoo stu lat pomidzy 300 a 200 przed Chr.49

Podsumowanie

Ksiga Henocha to niewtpliwie dzieo kontrowersyjne z punktu

widzenia wielu ydw ery przedchrzecijaskiej, jak i chrzecijan kilku
pierwszych wiekw. Podczas, gdy w onie jednej i drugiej grupy byli
zagorzali zwolennicy Corpus Henochicum, to nie brakowao itakich, ktrzy
odrzucali je jako szkodliwe inieuyteczne zpunktu widzenia wiary. Ksiga, oktrej mowa, jest zapisem rnych tradycji apokaliptycznych czsto niezbyt spjnych ktre wyrosy wonie judaizmu Drugiej wityni.
Dziki studium takich dzie porednio zyskujemy dostp do bogactwa
myli i prdw teologicznych obecnych w onie judaizmu biblijnego.
Jednym zwnioskw, ktre od razu si narzucaj jest ten, e w judaizm
nie by bynajmniej monolitem. To zkolei daje szerszy obraz na kontekst,
w jakim y i naucza Jezus, a take narodzio si chrzecijastwo.
Powyszy artyku by prb pokazania, e Ksiga Henocha, poza
swym walorem treciowym, jest rwnie fascynujca pod wzgldem historii kompozycji, tumacze itransmisji. Okazuje si, e dzieo to miao
swe poczytne miejsce wrd zwojw znalezionych wQumran, byo czsto
cytowane ipowoywano si na nie wpismach pisarzy wczesnochrzecijaskich, awpniejszych epokach zaznaczyo si co wrodzaju gorczki Henocha czyli ekscytujce poszukiwania staroytnych odpisw Ksigi.
Po dugiej przerwie wrd wspczesnych autorw znowu zaznacza si
trend w kierunku studium Ksigi Henocha. Jest ono o tyle atwiejsze,
e dysponujemy ju krytycznymi wydaniami dziea. Od kilkunastu lat
uczeni s raczej zgodni wkwestii datacji Corpus Henochicum. Jednak ten
fakt naley raczej potraktowa jako swoisty wyjtek wtoczcej si wci
dyskusji o roli, wpywie, teologii i znaczeniu Ksigi.

J.H. Charlesworth, A Rare Consensus Among Enoch Specialists: the Date of the
Earliest Enoch Books, s. 234.
49

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 138

2013-10-31 09:59:38

Ksiga Henocha staroytny apokryf w wietle wspczesnej wiedzy

139

Streszczenie. Ksiga Henocha (Corpus Henochicum lub 1 Hen) jest prawdopodobnie najstarszym i najwaniejszym ydowskim apokryfem. Skada si z piciu
rnych segmentw (ksig) oraz zacznika datowanych na III w. p.n.e. Mimo,
e ksiga ta nie znalaza miejsca ani w kanonie ydowskim ani chrzecijaskim,
cieszya si ona duym uznaniem tak ze strony ydw okresu drugiej wityni,
jak i wczesnych chrzecijan. W rzeczywistoci musiaa ona mie wielki wpyw na
przedchrzecijaski judaizm, jak rwnie na samo chrzecijastwo, gwnie na polu
apokaliptycyzmu. Ostatnio badacze zaczynaj docenia bardziej ni kiedykolwiek
znaczenie tego dziea w kontekcie studiw nad judaizmem okresu drugiej wiatyni.
Moe ona okaza si wyjtkowo pomocna w rzuceniu nowego wiata na proces
rozwoju pewnych teologicznych idei, kluczowych dla judaizmu i chrzecijastwa.
Niniejszy artyku jest przegldem wspczesnej wiedzy do tyczcej historii kompozycji i transmisji Corpus Henochicum, jak rwnie zagadnienia Vorlage i datacji
jego najstarszych czci.
Sowa kluczowe: apokryf; staroytno; Henoch; wspczesna wiedza.
Abstract. The Book of Enoch an ancient apocryphon in the light of
modern knowledge. The Book of Enoch (Corpus Henochicum or 1 Hen), is the oldest and probably the most important Jewish apocryphal work. It consists of five
different segments (books) and an appendix dating from various times in the third
century B.C. Even though the Book did not make its way to the Hebrew or Christian
canon, it was highly respected by many Second Temple Jews and early Christians.
Actually it must have had a great impact on pre-Christian Judaism, as well as on
Christianity especially in the field of apocalypticism. Nowadays, scholars tend to
appreciate more than ever the importance of the work for the study of the Second
Temple Judaism. It can especially be helpful in shedding more light on the process
of development of some theological ideas crucial for Judaism and Christianity. The
current paper is a survey of contemporary knowledge concerning the history of
composition and transmission of the Corpus Henochicum, as well as the question of
the Vorlage and of the date of its earliest parts.
Keywords: apocryph; ancient culture; Enoch; modern knowledge.

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 139

2013-10-31 09:59:38

TEOLOGIA_21_2013_1.indb 140

2013-10-31 09:59:38