Sie sind auf Seite 1von 9

Folia Litteraria Polonica 14 |143

Agnieszka Kaowska

Wychowawca narodu wychowuje syna, czyli ksztatowanie


etyki Witkacego1

Stanisaw Ignacy. Drugie imi po dziadku, styczniowym powstacu, ktry


zmar w drodze powrotnej z zesania, pierwsze oczywicie po ojcu, malarzu
i krytyku sztuki, Stanisawie Witkiewiczu. Gest nadania pierworodnemu (i jedynemu) synowi wasnego imienia ma tu, w przypadku dwu artystw, znaczenie niebagatelne, naznacza bowiem cao pniejszych relacji ojca i syna.
Zwaszcza, gdy wemiemy pod uwag fakt, i ojcowskie nadaj ci imi nie
pozostao bez odpowiedzi. Syn, jako dorosy ju, przyjmuje pseudonim Witkacy. Zamiast powanego i dostojnego ojcowskiego imienia, syn wybiera
rubaszne, niskie2, wicej bdzie je, choby w korespondencji, wielokrotnie
przeksztaca, nie stronic od form omieszajcych, szyderczych. Bdzie Vitcaciusem, Witkasiomem, wreszcie ledwozipicym Genezypem Kapenem.
Pseudonim zawiera czstk nazwiska i drugiego imienia, pomija pierwsze. Syn
zdecydowanym krokiem odchodzi od ojca, ale przecie niezbyt daleko.
Gdy Stanisaw Ignacy rodzi si w 1885 roku jego ojciec ma za sob dowiadczenie powstania styczniowego, powrt z zesania do syberyjskiego Tomska, studia malarskie w akademiach monachijskiej i petersburskiej, mieszka
w Warszawie, kontynuuje rozpoczt 1882 r. wspprac z redakcj Wdrowca, gdzie publikuje artykuy z cyklu Malarstwo i krytyka u nas. Gdy rodzi si
Sta, w jego ojcu rodzi si pisarz i krytyk sztuki. Przed nim jeszcze podr do
Zakopanego (pierwsza, na zaproszenie Marii i Bronisawa Dembowskich ju
w 1886 r.) osady, ktra dopiero miaa sta si ppkiem wiata, kultur
ktrej si zafascynuje i w ktrej materialnych i duchowych resztkach zobaczy
moliwo odrodzenia narodowego stylu i ducha. Przed nim wyjazdy do nadadriatyckiego Lovranu, a wczeniej wieloletnie prby ksztatowania syna.
Pedagogika Stanisawa Witkiewicza nie bya zbiorem dziaa przypadkowych, doranych. Miaa charakter programowy, silne podstawy w jego wiatopogldzie oraz wyranie (cho nie zawsze spjnie) zarysowany cel. Autor Stylu
zakopiaskiego wychowa chcia artyst, patriot, odtworzy w synu wyidealizowany obraz samego siebie. Syn mia powtrzy i potwierdzi suszno drogi
ojca. Owa metoda wychowawcza bya jednym z wielkich projektw w yciu
1 O wychowaniu Witkacego, akcentujc rne tego aspekty, pisali m.in. J. Boski, Od Stasia do
Witkacego, Krakw 1997, A. Miciska i B. Danek-Wojnowska Wstp, [w:] S. Witkiewicz, Listy do syna,
opr. B. Danek-Wojnowska i A. Miciska, Warszawa 1969, J. Woniakowski, Co si dzieje ze sztuk,
Warszawa 1974.
2 O akcie nadania Stanisawowi Ignacemu pseudonimu powstao wiele anegdot, wedug jednej
z nich, czsto powtarzanej, jego autorem mia by Rafa Malczewski. Zob. Rafa Malczewski, t. 1: Rafa
Malczewski i mit Zakopanego, red. D. Folga-Januszewska, oprac. T. Jaboska, proj. graf. L. Majewski,
Olszanica 2006, s. 95.

144| Agnieszka Kaowska


Witkiewicza obok krytyki artystycznej czy stylu zakopiaskiego. rdem
wiedzy o tym niezwykym procesie s listy, cho zachoway si gwnie te pisane przez ojca. Gdy wysany zostaje pierwszy, rozpoczynajcy seri rozcignit w okresie kilkunastu lat, jest rok 1900, Sta ma pitnacie lat, wyrusza
w pierwsz dalsz podr, ojciec za wydaje pierwsz ze swych monografii
artystycznych (Juliusz Kossak). Ostatni list pochodzi z przeomu 1914 i 1915 roku, na kilka miesicy przed mierci ojca. Ju sam fakt istnienia tych listw,
zawierajcych duy adunek poucze i wskazwek dotykajcych rnych dziedzin ycia, wiadczy o specyfice wychowania, ktremu poddawany by mody
Witkiewicz. To pedagogiczny proces nadzorowany czstokro z dystansu, pojmowanego zarwno dosownie, w sensie fizycznym, jak i metaforycznie, gdy
w gosie ojca usyszymy tony kaza wygaszanych ex cathedra moralnego i artystycznego autorytetu3.
Jak pisze Wojciech Sztaba [...] wychowanie syna byo dla niego swojego
rodzaju kontrolowanym eksperymentem i sprawdzaniem przyjtych zaoe4.
Byo projektem totalnym, miao uksztatowa postaw artystyczn, etyczn,
a take spoeczn i polityczn syna. Stanisaw Ignacy musia zdawa sobie
spraw z tego, e jest przedmiotem takiej wanie systemowej pedagogiki, ojciec niejednokrotnie mwi o tym wprost: W ogle mapo jedna, pamitaj,
eby nie skompromitowa Ojca i jego pedagogii i nie zawid ojczyzny, ktra na ciebie liczy5; To waciwie jest spenienie programu wychowawczego,
o ktrym mylaem6. Tak jawne i zdecydowane operacje na osobowoci nie
pozostaway bez odpowiedzi.
Zwracajc si do syna Witkiewicz odwoywa si do uniwersaliw, podobnie jak w tekstach publicystycznych formuowa moralne imperatywy: Bd
dobry i wzniosy powtarza. Niejednokrotnie yciowe wskazwki sytuowa
na poziomie oglnikw rwnie trudnych do zastosowania, co do podwaenia. Przedstawia sw relacj z synem nie jako tradycyjn, zakadajc nadrzdn pozycj ojca, lecz nowoczesn relacj dwch artystw. Odegnywa si od
roli autorytarnego mentora, cho nim przecie pozostawa: eby nie widzia
w tym ojcostwa, ktre jest przypadkowym zetkniciem si dwch ludzi, lecz
eby w tym dobr i serdeczn przyja [...]7; Trudno wyobrazi sobie, e
mog by tacy, ktrzy nie dadz dziecku by tym, czym chce8 pisa, cile
kontrolujc synowskie poczynania. Sytuowa siebie w pozycji mistrza, wypo3 Celowi pedagogicznemu podporzdkowane byo rwnie ostatnie dzieo Witkiewicza nigdy
niewydane, zachowane jedynie we fragmentach ycie, etyka, rewolucja. Ewa Paczoska nazywa wrcz
ycie listem do dojrzewajcego. Witkiewicz chcia podsumowa tu dowiadczenia swojego
pokolenia, tekst mia by syntez polskich dowiadcze XIX w. Jego fragmenty cytuje w swojej
monografii Kazimierz Kosiski. Zob. E. Paczoska List do dojrzewajcego. Stanisawa Witkiewicza summa XIX wieku, [w:] Dojrzewanie, dojrzao, niedojrzao. Od Bolesawa Prusa do Olgi Tokarczuk, Warszawa 2004, s 219237; K. Kosiski, Stanisaw Witkiewicz. 18511915, Warszawa 1928.
4 W. Sztaba, Gra ze sztuk. O twrczoci Stanisawa Ignacego Witkiewicza, Krakw 1982, s. 15.
5 S. Witkiewicz, Listy do syna, opracoway B. Danek-Wojnowska i A. Miciska, Warszawa 1969,
s. 76.
6 Tame, s. 134.
7 Tame, s. 334.
8 Tame, s. 70.

Wychowawca narodu wychowuje syna, czyli ksztatowanie etyki|145


mina synowi jego niedojrzao, intelektualn niegotowo: Co do Bronia. Jest
on, tak jak i Ty, w stanie tworzenie si [podkr. A. K.] 9.
Witkiewicz sprawdza na Stasiu si oddziaywania swego pisarstwa,
choby polecajc mu lektur Bagna, zaleca to samo, co przyszym czytelnikom:
Trzymaj sw dusz ponad Bagnem. W intymn przestrze przyjacielskiej
rozmowy, jak miay by ich listy, ywio publicystyczny wkracza niejednokrotnie.
Sta szuka wzorcw intelektualnych, artystycznych, duchowych poza pracowni ojca, co oczywicie nie budzi jego zadowolenia. Przestrzega syna
przed przyjani z Tadeuszem Miciskim, Bronisawem Malinowskim, lektur
Hansa Corneliusa, wreszcie przed seansami na kozetce doktora Beaurain.
A jednak kada z tych postaci moe z wyjtkiem lewiskiego, ktrego pogldy na sztuk odrzuci jako podszyte naturalizmem, odegra istotn rol
w dorosym yciu Witkacego10.
Wedug Sztaby edukacja syna dawaa Witkiewiczowi moliwo realizowania postulatw wychowawczych powstaych na gruncie wasnej teorii sztuki. Jako zasadnicze momenty teorii ojca, przekazywane synowi, wskazuje: naturalistyczn teori sztuki, prawd natury, kult talentu indywidualnoci oraz
zbieno techniki doskonalenia ycia z technik doskonalenia sztuki. Dwa
pierwsze elementy Witkacy zdecydowanie odrzuci, pozostae przyjmie, cho
bdzie realizowa inaczej, ni pragnby tego ojciec. Wspomniany zwizek
i rwnowano estetycznego z etycznym to echo witkiewiczowskiej fascynacji
filozofi Ruskina i Morrisa11. Wychowanie moralne, ksztacenie umiejtnoci
wspycia z ludmi miao przebiega rwnolegle z ksztaceniem warsztatu.
O ile jednak umiejtnoci przekazywane na gruncie teorii sztuki Witkiewicz
traktowa jako przejciowe, majce suy uksztatowaniu indywidualnoci,
inaczej byo z pewnoci w przypadku etyki.
Mwic o tym, w jaki sposb ojciec ksztatowa chcia syna, zapyta naley
o to, co ksztatowao ojca, o rda jego pogldw etycznych. Maria Witkiewiczwna w swoich wspomnieniach o bracie12 siga do okresu ich dziecistwa
w majtku Poszawsz na mudzi. Krelc wyidealizowany, mickiewiczowski,
obraz rodzinnego domu, akcentuje patriotyczny wymiar wychowania, ktre
odebraa ona i jej rodzestwo. Dowiadczeniem najwaniejszym, ksztatujcym,
byo powstanie styczniowe i pniejsze represje, ktrych Witkiewiczowie dowiadczyli. Wanda Nowakowska podkrela, e wanie te przeycia ugruntoway w Witkiewiczu pierwiastki romantyczne 13. wiadomo braku niepodlegoci i poczucie koniecznoci walki o ni towarzyszya mu przez cae ycie.
Tame, s. 272.
A przynajmniej bdzie to deklarowa i wielokrotnie do tych postaci wraca. O fascynacji Witkacego Corneliusem zob. J. Degler, Paskie pogldy mam we krwi. O przyjani Witkacego z Hansem
Corneliusem, [w:] tego, Witkacego portret wielokrotny. Szkice i materiay do biografii (19181939), Warszawa 2009, s. 255269; o zwizkach z Malinowskim zob. Konteksty. Polska Sztuka Ludowa nr 1
4/2000.
11 Zob. W. Nowakowska, Stanisaw Witkiewicz teoretyk sztuki, WrocawWarszawaKrakw
1970, s. 120; S. Witkiewicz, dz. cyt., s. 666.
12 M. Witkiewiczwna, Wspomnienie o Stanisawie Witkiewiczu, Warszawa 1936.
13 Zob. W. Nowakowska, Stanisaw Witkiewicz teoretyk sztuki, WrocawWarszawaKrakw 1970.
9

10

146| Agnieszka Kaowska


Do rde etycznych inspiracji Stanisawa Witkiewicza zaliczy naley
rwnie chrzecijastwo, cile franciszkanizm, ktrego zaoenia pozna za
spraw Adama Chmielowskiego, pniejszego brata Alberta, pogldy Lwa
Tostoja14 i mickiewiczowskie idee Ksig narodu i pielgrzymstwa polskiego. Niezwykle istotnym elementem pogldw Witkiewicza-ojca bya natura15. Zafascynowany przyrod Tatr, powici im wiele uwagi, zarwno jako pisarz, jak
i malarz. Miaa by gwnym rdem sztuki16, odgrywa wak rol w wychowaniu i porednio w odzyskaniu niepodlegoci, to yjcy w Tatrach
grale mieli stanowi samorodn, moraln si odrodzenia polskiego narodu.
Wedug Jana Majdy tatrzask przyrod i gralsk kultur podda Witkiewicz
narodowej sakralizacji17. W listach do syna ycie w harmonii z natur staje si
jednym z elementw yciowego ideau: Roztapiaj si w naturze i wspczuciu
dla ludzi i nigdy nie zniaj lotu18. Chce, by syn duchowo zakorzeni si
w Tatrach, y tam nie jako turysta, czego symbolicznym wyrazem by wybr
Sabay na ojca chrzestnego.
Sta zaczyna nauk malarstwa od studiw natury, jednak gdy w Monachium posusznie oglda obrazy stawianego mu za wzr jako sam natur
Bcklina, czuje si rozczarowany. W odpowiedzi na nawoywania ojca do ycia
i tworzenia blisko natury, do szukania w niej inspiracji, Stanisaw Ignacy siga
po to, co kulturowe, sztuczne. Spr ojca i syna przybiera niekiedy form konfrontacji autorytetw, na ktre si powouj. Na Bcklina odpowiada Whistlerem, demonstracyjnie wiesza nad kiem jego zdanie przeciw naturze. Ta fascynacja angielskim artyst wykracza jednak daleko poza zagadnienia malarstwa. Dandys Whistler, wedle jednej z anegdot majcy nosi aob po zwidych liciach, w 1878 roku wygra proces przeciw cenionemu przez Witkiewicza Johnowi Ruskinowi, ktry okreli jego malarstwo jako rozlewanie atramentu19. Sta poleca ojcu lektur Prchna, co ten przyjmuje krytycznie: Wicej tu
przegadanego w kawiarni, ni przeytego20, bagatelizuje autodiagnoz syna
jako czowieka fin de sicleu: Dekadentem nie jeste i nie masz w sobie na to
materiau21, podwaa istnienie samego zjawiska. Co ciekawe, obaj Witkiewicze
czytaj Nietzschego, cho jake odmienne to lektury. Ojciec u autora Narodzin
tragedii znajduje m.in. potwierdzenie swych pedagogicznych przekona o koniecznoci umoliwienia swobodnego rozwoju 22, Sta co zgoa przeciwnego
zaprzeczenie ojcowskiego (deklarowanego) franciszkanizmu:
14 Cho, jak zauwaa Nowakowska, Witkiewicz w odrnieniu od autora Wojny i pokoju, nie negowa wartoci rewolucji. Zob. W. Nowakowska, dz. cyt., s. 135.
15 Jak zauwaa Jan Majda, Witkiewicz nie poda drog francuskich naturalistw. W odrnieniu od np. Zoli nie ogranicza si do rejestrowania faktw i nie degraduje czowieka do poziomu
wiata zwierzcego. Por. J. Majda, Gralszczyzna i Tatry w twrczoci Stanisawa Witkiewicza, Krakw
1998, s. 4450.
16 Pogld ten, obok zasady prawdy w sztuce, Wanda Nowakowska uznaje za aksjomat teorii Witkiewicza. Zob. W. Nowakowska, Witkiewicz teoretyk sztuki, WrocawWarszawaKrakw 1970, s. 64.
17 J. Majda, dz. cyt., s. 48.
18 S. Witkiewicz, dz. cyt., s. 64.
19 Zob. R. Okulicz-Kozaryn, Maa historia dandyzmu, Warszawa 1995.
20 S. Witkiewicz, dz. cyt., s. 96.
21 Tame, s. 331.
22 W. Nowakowska dochodzi do wniosku, e wpyw nietzscheanizmu na pogldy Stanisawa
Witkiewicza by powierzchowny. Zob. W. Nowakowska, dz. cyt., s. 136. O wpywach nietzscheanizmu

Wychowawca narodu wychowuje syna, czyli ksztatowanie etyki|147


Pamitam dobrze, na ile mi to wykadae tej teorii gnbienia siebie, zacieniania duszy, obcinania rnych ludzkich przymiotw, ktr uzasadniae dowodami branymi
z Nietzschego, a ktra prowadzia do pewnych stanw wewntrznych i do pewnych
objaww zewntrznych. Na tej teorii wspieraa si Twoja nowoczesna metoda grubego obchodzenia si z ludmi, zasada niewspodczuwania i w ogle pewnej
oschoci i bezmiosierdzia wobec innych.23

Obawiam si szk jak zarazy i najwiksz rado sprawia mi napotykanie


wyranie sprecyzowanych indywidualnoci pisa w licie do George Sand
Champfleury24. Pod tym zdaniem z pewnoci podpisaby si Witkiewicz-ojciec, ktry swe studia w akademiach petersburskiej i monachijskiej wspomina
jako jaowe kopiowanie gipsowych figur. W jego mniemaniu zarwno podporzdkowanie akademickim nakazom, jak i przesadny indywidualizm miay
prowadzi do maniery. Witkiewiczowski sprzeciw wobec akademii mia uzasadnienie etyczne, artysta uwaa, e szkolne rygory uniemoliwiaj rozwj
intelektualnej samodzielnoci. Szkodliwo szkolnego systemu miaa rwnie
wymiar szerszy, spoeczny to akademia oddziela artyst od ycia. Sta zatem, do czasu matury w 1903 r., uczy si w domu, lecz czego Witkiewicz nie
dostrzega jego nauczyciele intelektualnie przynale ju do innej epoki. Gdy
Witkiewicz-ojciec pisze rozdzia o samouctwie w Dziwnym czowieku, Sta zdaje
matur i paradoksalnie, by moe wanie w poszukiwaniu samodzielnoci
i dowiadcze zapisuje si do krakowskiej akademii Nawoujc syna do
szczeroci w sztuce i rezygnacji ze studiw w akademii, wpisywa si Witkiewicz w toczon w zachodniej Europie dyskusj nad realizmem, cho tam przywoywano argumenty o wiele bardziej radykalne25.
O ile Witkiewicz-ojciec nalea do pokolenia, ktre po klsce powstania
styczniowego dostrzegao w Tatrach szans na duchowe odrodzenie, to dojrzewanie Witkacego odbywao si w jak barwnie opisywa to Reychman epoce
[...] burz i niepokoju, fermentw twrczych, [...] mesjaszy i apostow, poszukiwaczy kamienia filozoficznego, prawdy, absolutu, tajemnic wszechbytu, rde
duszy, odkrywania wasnej jani, epoka satanistw i psychoanalitykw, wieszczw i teozofw, w ktrej roio si od nagiej duszy, czystej jani, chuci,
prabytu itd. Epoka Przybyszewskiego i Zielonego Balonika, secesji i modernizmu, nietzscheanizmu i freudyzmu, metafizyki i antropozofii.26

***
W odpowiedzi na ojcowskie wysiki pedagogiczne Witkacy przyjmuje podwjn strategi. Po pierwsze podejmuje wzmoone wysiki autokreacyjne.
na pedagogiczne pogldy Witkiewicza pisay A. Miciska i B. Danek-Wojnowska we Wstpie do
Listw do syna, dz. cyt., s. 2329. Badaczki zwracaj uwag, e Stanisaw Witkiewicz od autora Niewczesnych rozwaa przej krytyk mieszczaskiej kultury a take koncepcj twrczego czynu
i postulaty zdyscyplinowania i heroizmu, ktre stay si wakim elementem jego programu wychowawczego. Witkacy, inaczej ni ojciec, nie czyta Nietzschego jako moralisty, lecz tego, ktry
wyartykuowa charakterystyczny dla modernizmu relatywizm poznawczy i ideowy.
23 S. Witkiewicz, dz. cyt., s. 342.
24 Cyt. za L. Nochlin, Realizm, prze. W. Juszczak i T. Przestpski, Warszawa 1974, s. 7.
25 Jak pisze Linda Nochlin, wedug niektrych krytykw ignorancja lub cakowity brak wyksztacenia miay by poczytywane za atut artysty, paday hasa zamknicia akademii czy spalenia
Luwru. Zob. L. Nochlin, dz. cyt., s. 1370.
26 J. Reychman, Peleryna, ciupaga i znak tajemny, Krakw 1971, s. 70.

148| Agnieszka Kaowska


Chce stworzy sam siebie, a nie by tworem, nawet genialnym, ojca. Po drugie
dokonuje rozliczenia w ramach powieci. W przypadku debiutanckich 622
upadkw Bunga w wysiek polemiczny zostaje wrcz podwojony. Sama ideowa wymowa Witkacowskiego debiutu stoi w sprzecznoci z pisarstwem ojca
zamiast moralizatorskich jeremiad o charakterze utopijnym i herosw
etyki27 kreuje grup estetw odizolowanych od spoeczno-narodowych problemw. Zakopane, pozbawione mistycyzmu, staje si jedynie papierow dekoracj kawiarnianych dyskusji bohaterw. Wiadomo rwnie, e przygotowujc
powie do wydania, powykrela z niej wszelkie wzmianki o rodzicach gwnego bohatera28. Stanisaw Witkiewicz musia czyta debiut syna oczywicie
przed tymi poprawkami. Sprzeciwia si wydaniu powieci jako zbyt osobistej.
Jak Witkacy przedstawia swe stosunki z ojcem? Jak bardzo w obraz by
sprzeczny z wyobraeniem Stanisawa Witkiewicza o relacjach z synem? Symptomatyczne, e przewrotne obrazy relacji rodzinnych pojawiaj si rwnie
w kolejnych powieciach. W Poegnaniu jesieni i Nienasyceniu Bazakbal i Kapen
zabraniaj Anatazemu i Zypciowi rozwija artystyczne talenty. Zypcio mia
nawet zosta piwowarem
Piszc sw pierwsz powie, Witkacy nie przeciwstawia ojcowskiej propozycji etycznej podmiotu o tosamoci utrwalonej, ugruntowanej. Bungo
zmienia maski, lecz nawet ta proteuszowa natura bohatera nie stanowi konstrukcyjnej osi powieci29. Podstawowym gestem powieci staje si negacja
tego, co ojcowskie, lecz nie jest Bungo polemicznym ciosem, dowodzi jedynie
pragnienia buntu, na co wskazuje brak zdecydowania autora co do zakoczenia. Zatem zamiast ojcowskich twardych zasad i ugruntowanej (na poziomie
teorii) tosamoci autoironia i nieustanna transformacja.
***
Witkiewiczowska pedagogika nie bya jednak wolna od, niekiedy racych
wrcz, niekonsekwencji goszone przez Witkiewicza zasady etyczne rozmijay si z yciow praktyk30. Witkacy owe pknicia, wyrane rozdwiki midzy ojcowsk etyk a moralnoci, sferami deklaracji i dziaania z pewnoci
dostrzega. Goszone nakazy franciszkaskiej mioci bliniego nie przeszkadzay autorowi Stylu zakopiaskiego uderza w tony antysemickie, np. gdy
w 1923 roku odradza synowi maestwo z Ank Oderfeld: Miaby dosta
si do bogatej rodziny ydowskiej, zaj najparszywsze miejsce ubogiego zicia
midzy bogatymi ydami?31.
Okrelenia Jana Majdy.
Zob. A. Miciska, Wstp, [w:] S. I. Witkiewicz, 622 upadki Bunga, Warszawa 1974.
29 Zob. T. Bocheski, Powieci Witkacego. Sztuka i mistyfikacja, d 1995, s. 1114. Sobowtrowa
konstrukcja zostaje tu uznana za sygna ironicznego dystansu autora wobec bohatera.
30 Por. J. Woniakowski, Dylematy ycia i twrczoci Stanisawa Witkiewicza, [w:] Stanisaw Witkiewicz
(18511915), Zakopane 1996; streszczenie tego tekstu [w:] Stanisaw Witkiewicz, Czowiek artysta
myliciel. Materiay z sesji w osiemdziesit rocznic mierci artysty. Zakopane 2022 padziernika 1995,
pod redakcj Z. Modzierza, Zakopane 1997.
31 S. Witkiewicz, dz. cyt., s. 531.
27
28

Wychowawca narodu wychowuje syna, czyli ksztatowanie etyki|149


Powtarzajc mantry o wolnej woli, indywidualnoci, faktycznie nie dawa
synowi prawa wyboru, nieustannie narusza intelektualn autonomi, ktrej
istnienie na poziomie deklaracji gwarantowa. Prowadzi Stasia ciekami
sobie dobrze znanymi, choby wtedy, gdy ten odbywa zagraniczne podre:
ojciec nie oczekuje od niego nowych spostrzee, lecz potwierdzenia wasnych
refleksji. Jake ironicznie, cho to przecie nie zabieg celowy, brzmi jego
ostrzeenia przed nadmiernym wpywem lewiskiego: Rady jego mog by
w sprzecznoci z Twoj indywidualnoci32.
Rodowd ojcowskiego indywidualizmu by romantyczny 33, wiza si
z kultem czynu, przejawia w podziwie dla Pisudskiego. Jednak Witkiewiczowskie rozumienie tego pojcia uwikane byo w zagadnienia spoeczne, co
prowokowao sprzecznoci. Cae to usamowolnienie Twego indywidualnego
bytu jest wynikiem uspoecznienia34, pisa. Sta mia by indywidualist, ale
spoecznie zaangaowanym I chcc jego uspoecznienia, zamyka go w domu, nie przewidujc dalekosinych rezultatw decyzji o indywidualnej edukacji. Ksztacc syna w domu, odebra mu istotn moliwo ksztatowania
umiejtnoci spoecznych. Po latach Roman Ingarden 35 wspomina Witkacego
jako czowieka majcego problemy w funkcjonowaniu nawet w niewielkiej
grupie.
Mody Witkacy nie unika wtpliwoci, pocztkowo szuka przyczyn swojej
obojtnoci dla spraw, ktrymi yje ojciec:
Twoja uwaga, e ycie z dala od niewoli rosyjskiej, usunicie dziecistwa Twego
spod bezporedniego wpywu przeladowania mogo wpyn na to, e pozostae
obojtnym na ycie narodowe, jest zupenie suszna.36

W modzieczej rozprawie filozoficznej z 1903 r., zatytuowanej Marzenia


improduktywa, nie wyklucza czynu, uznaje go za jeden z koniecznych elementw dychotomii, jednak w 1906 r. w licie do ojca pisze: Zdaje si, e nigdy na
siebie nie bd patrzy z punktu widzenia spoeczestwa. Znaczenia nabiera
tu ju fakt zainteresowania filozofi, zwaszcza metafizyk, wobec ojcowskiego
zwizania religii i sztuki ze spoeczn praxis. Stasia ksztatuje modernizm i pociga nie bohaterski czyn, a dandysowski gest.
Krytycznym momentem stosunkw Witkiewiczw by zwizek Witkacego
z Iren Solsk przedstawion w Bungu jako pani Akne. Ojciec zdecydowanie
sprzeciwia si, ostrzega syna przed niszczcym wpywem starszej od niego
aktorki, prowadzc jednoczenie romans z Mari Dembowsk. Naturalnie atmosfera Lovrany jest dla mnie okropna z powodu obecnoci pani Dembowskiej,
Tame, s. 448.
Jak zauwaa Nowakowska, Witkiewicz sam wielokrotnie podkrela romantyczny rodowd
zarwno w pogldach na sztuk, jak i problematyk spoeczno-narodow. Badaczka zwraca rwnie uwag na pozytywistyczny rodowd witkiewiczowskiej fascynacji natur. Por. Nowakowska,
dz. cyt., s. 131133.
34 S. Witkiewicz, dz. cyt., s. 346.
35 R. Ingarden, Wspomnienie o Stanisawie Ignacym Witkiewiczu, [w:] Stanisaw Ignacy Witkiewicz.
Czowiek i twrca (ksiga pamitkowa pod red. T. Kotarbiskiego i E. Pomieskiego), Warszawa
1957, s. 169176.
36 S. Witkiewicz, dz. cyt., s. 573.
32
33

150| Agnieszka Kaowska


ktra mnie do rozpaczy doprowadza37, zwierza si autor Bunga swej przyjacice Helenie Czerwijowskiej, gdy odwiedza schorowanego ojca w nadadriatyckiej miejscowoci.
Mieczysaw Rytard wspomina:
Ale by jeszcze jeden gboko ukryty motyw psychologiczny, zwizany z dowiadczeniami rodzinnymi, ktre zapady w jego psychik jeszcze w latach dziecinnych
oraz w okresie modzieczym i jak pisze Rytard obciay go nieznonie
swym balastem. [...] nosi on w sobie ukryty, zadawniony al do ojca za romans z pani Dembowsk. [...] w owej do ponurej i skomplikowanej historii najbardziej
skrzywdzon osob bya pani Witkiewiczowa. Sta darzy j gbokim uczuciem synowskim, gorc przez ni odwzajemnianym. Historia z Dembowsk zatrua dugi
okres jej ycia. W tej cikiej atmosferze wzrasta i dojrzewa mody Witkiewicz i std
pochodzi jego krytyczny, osobliwy stosunek do maestwa.38

Nie tylko do maestwa, ale chyba przede wszystkim do ojca i jego


pogldw. wiato na w przemilczany w oficjalnych biografiach epizod biografii autora Stylu zakopiaskiego rzucaj rwnie spisywane w 1942 r. sowa
bratanicy Dembowskiej, Zofii Romerowej, ktre przytacza Grayna Kubica:
Wspominaa te pani Witkiewiczow, ktra zarabiaa lekcjami po to, eby Sta poi
si yciem jak faun winogronem jak mwi Miciski, a take stryjenk [Mari
Dembowsk A. K.], ktra po mierci stryja uczynia lub pielgnowania wszystkich umierajcych biedakw (ale pamitaa te, e Witkacy pani Dembowskiej nie lubi dusia go atmosfera Chaty, to cige celebrowanie, przyciszona rozmowa, jakby w drugim pokoju lea kto konajcy. Mwi, e wychodzc stamtd, mia zawsze
ochot krzycze).39

Romans goszcego wzniose zasady personalistycznej etyki Witkiewicza


musia (ostatecznie?) podway zaufanie, ktrym darzy go Witkacy 40.
Posta Marii Witkiewiczowej pozostaje w biografii Witkacego w cieniu.
Witkiewicz-ojciec w listach do syna ledwie wspomina o jej zapracowaniu, licznych lekcjach, ktrych udzielaa, podejmowaniu kolejnych prb prowadzenia
pensjonatw. Pomina j rwnie Maria Witkiewiczwna w swoich wspomnieniach o bracie, eksponujc posta Marii Dembowskiej, o co Witkacy mia
do ciotki al, a nawet Tadeusz Miciski w odczytywanej wedug autobiograficznego klucza Nietocie, gdzie towarzyszk Witkiewicza-Mdrca Zmierzchowita bya wanie Dembowska, jako Wieszcza Mara, wacicielka synnej Chaty. Witkiewiczowa bya wyksztacona (Konserwatorium Warszawskie) i przez
cae ycie niezwykle aktywna napisaa Elementarz muzyczny, prowadzia
S. I. Witkiewicz, Listy do Heleny Czerwijowskiej, Twrczo 1971, nr 9 s. 2547.
J. M. Rytard, Witkacy czyli o yciu po drugiej stronie rozpaczy (fragment wspomnie), [w:] Stanisaw
Ignacy Witkiewicz. Czowiek i twrca, red. T. Kotarbiski. J. E. Ponieski Warszawa 1957, s. 271.
39 G. Kubica, Siostry Malinowskiego, czyli kobiety nowoczesne na pocztku XX wieku, Krakw 2006,
s. 142. O romansie Witkiewicza i Dembowskiej, przytaczajc wspomnienia i plotki, pisze rwnie
Joanna Siedlecka, por. teje, Mahatma Witkac, Warszawa 1992.
40 Naley wspomnie o jeszcze jednej kobiecie, ktra naznaczya (cho w odrnieniu od Dembowskiej raczej symbolicznie) relacje ojca i syna: o Helenie Modrzejewskiej. Aktorka, mio Stanisawa Witkiewicza, zostaa matk chrzestn Stasia. Moemy dostrzec tu gest o znaczeniu mitycznym wyraa pragnienie ojca, by chopiec jako artysta by tak doceniony, jak sawna aktorka. Ale
i osobliw rodzinno-romansow histori, moe materia dla psychoanalityka: wybiera kochank
na matk chrzestn syna?
37
38

Wychowawca narodu wychowuje syna, czyli ksztatowanie etyki|151


pierwszy w Zakopanem chr przy Sokole a jednak niedoceniona, pozostaa on i matk artystw.
Witkacy, dostrzegajc niespjno ojcowskich deklaracji i dziaania, a tym
samym ruin programu pedagogicznego, zwraca si ku matce, to z ni bdzie
go czya autentyczna, silna wi. Daniel Gerould nazwie go wrcz maminsynkiem41. Stanisaw Witkiewicz umiera w 1915 r., wczeniej, w lutym 1914
popenia samobjstwo jego narzeczona, Jadwiga Janczewska. Witkacy czu si
odpowiedzialny za t tragedi. Czy by to skutek jego traktowania ludzi artystycznie, jednego z programowych wistw? mier Janczewskiej oznaczaa
dla niego bankructwo podwjne: zarazem emocjonalne i artystyczne42. Jedno
jest pewne: od tej chwili Witkacy nie rozstrzyga ju etycznych problemw na
papierze. Dla Witkacego ostatecznie koczy si epoka regularnie otrzymywanych listw-moralitetw. Dopiero teraz, w ogarnitej rewolucj Rosji, dowiadczy potwornoci ludzkich przey, ktre miaa ukazywa debiutancka powie43. Czas, gdy Witkiewicz przebywa w Rosji, to najbardziej tajemniczy
okres w jego biografii44, przez witkacologw jednogonie uznany za decydujcy dla ostatecznego uksztatowania jego osobowoci. Z bliska zobaczy to,
o czym ojciec teoretyzowa: rewolucj, tyle e w wydaniu bolszewickim.
Stanisaw Ignacy musia zmierzy si nie tylko z ojcem, ale i jego legend
wielkiego artysty i moralisty. Przez cae dorose ycie bdzie wypiera si zdiagnozowanego przez zakopiaskiego psychoanalityka kompleksu embriona,
a jednak dziedzictwa ojca do koca przecie nie odrzuci. Wsplnym rysem
umysowoci obu Witkiewiczw, cho jake odmiennie realizowanym, pozostao silne poczucie intelektualnego etosu, przekonanie o doniosej roli krytyki,
a przede wszystkim poszukiwania autentycznych wartoci.
Summary
The aim of this article is to analyse the process of Witkacys moulding his ethical
view. During his childhood and youth, he remained under his fathers (Stanisaw Witkiewiczs) intellectual influence. Witkiewicz, who was a Polish moral authority, had a very
rigid pedagogical view, but it was not devoid of inaccuracies and inconsistency. It was the
main reason for the conflict between the father and his son.

D. Gerould, Podr Witkacego do tropikw: itinerarium cejloskie, Konteksty 1998 nr 34, s. 190.
Por. wielokrotnie cytowane zdanie z listu do ojca z dn. 29. 06. 1914 r.: Ona tego nie widzi a
ja nie jestem artyst.
43 Por. Przedmowa w: 622 upadki, dz. cyt., s. 48.
44 Ostatnio owietlony zosta przez J. Deglera, por. tego, O pobycie Witkacego w Rosji w wietle
dokumentw, [w:] Witkacego portret wielokrotny. Szkice i materiay do biografii (19181939), Warszawa
2009, s. 470482.
41
42

Das könnte Ihnen auch gefallen