Sie sind auf Seite 1von 17

18/03/2015

Artigos

Artigos,Pareceres,MemoriaisePeties
JustiaSocialGnese,estruturaeaplicaodeumconceito
LuisFernandoBarzotto
DoutoremFilosofiadoDireitopelaUniversidadedeSoPaulo,CoordenadordoDepartamentode
PropeduticaJurdicadaPUCRS,ProfessordaFaculdadedeDireitodaUFRGSedaFaculdadedeDireito
daUnisinos
Sumrio:Resumo.I.AGNESEDOCONCEITODEJUSTIASOCIAL.1.1.Ajustiageralnateoriadajustiade
Aristteles.1.2.AjustialegalnateoriadajustiadeTomsdeAquino.1.3.AjustiasocialnotomismodosculoXIX:o
impactodasociedadedemocrtica.1.4.Ajustiasocialnaticasocialcrist:aristotelismoedignidadedapessoa
humana.1.5.AjustiasocialnaConstituiobrasileirade1988:ordemeconmicaeordemsocial.II.AESTRUTURADO
CONCEITODEJUSTIASOCIAL.2.1.Arelaoreguladapelajustiasocial:oindivduoeacomunidade.2.2.Obemda
justiasocial:obemcomum.2.3.Aatividadeprpriadajustiasocial:oreconhecimento.2.4.Aalteridadenajustia
social:apessoahumana.2.5.Odevernajustiasocial:areciprocidade.2.6.Aadequaonajustiasocial:adignidade.
2.7.Formulao.2.8.Fundamentaoticadajustiasocial:ahumanidadecomofim.III.AAPLICAODOCONCEITO:
JUSTIASOCIALEAOAFIRMATIVA.3.1.Atesedajustiacompensatria/comutativa.3.2.Atesedajustia
distributiva.3.3.Atesedajustiasocial:BakkeluzdaConstituiode1988.IV.CONCLUSO
Resumo
Opresenteartigopretendecontribuirparaoesclarecimentodoconceitodejustiasocial.Derelevnciapolticabvia,
esteconceitodeparticularimportnciaparaojuristabrasileiro,umavezquesefazpresentenoprpriotextoda
Constituio(arts.170e193).
Aprimeirapartedoartigoestardedicadadeterminaodagnesedoconceitonohorizontedatradioaristotlica,da
"justialegal"deAristtelesjustiasocialdotomismodosculoXIXeXX.Nasegundaparte,propeseumaanlise
estruturaldoconceito.Naterceiraeltimaparte,serproposta,attulodeexemplificaodaoperacionalidadedo
conceito,umaaplicaoaumproblemaconcreto,aspolticasdeaoafirmativaparagruposminoritrios.
I.AGNESEDOCONCEITODEJUSTIASOCIAL
Preliminares
Aristtelesoprimeiroaproporumateoriasistemticadajustia.Elesubidivideognerojustiaemtrsespcies:
justiageral,justiadistributivaejustiacorretiva.
TomsdeAquinoassumeateoriadajustiadeAristteleseadesenvolveemtrsespcies:justialegal,distributivae
comutativa.Soboimpactodatendnciaigualitriaquecaracterizaamodernidade,ostomistasdosculoXIX,apartirda
justialegaltomista,desenvolvemoconceitodejustiasocial,queencontrana"ticasocialcrist"(1)dosculoXX,o
principalinstrumentodesuadifusonodiscursopolticoenostextosconstitucionais,comodaConstituiobrasileirade
1988.
Nestetpicoserpropostoumabrevereconstruodaorigemedodesenvolvimentodoconceitodejustiasocial.Esta
reconstruotercincoetapas:ajustiageralemAristteles,ajustialegalemTomsdeAquino,ajustiasocialnos
tomistasdosculoXIX,ajustiasocialnaticasocialcristdosculoXXeajustiasocialnaConstituiode1988.
1.1.AjustiageralnateoriadajustiadeAristteles
Paraelaborarsuateoriadajustia,Aristtelespartedeumadefiniodesensocomum:"Ajustia(dikaiosyne)avirtude
quenosleva(...)adesejaroquejusto(dikaion).(2)"Ora,nalinguagemcorrente,dikaionsignificatantoolegal
(nomimon)comooigual(ison).
ParaAristteles,estadistinonalinguagemcorrentemarcaumadistinoentredoistiposdejustia.Sendoajustiaa
virtude"pelaqualcadaumpossuioprprio(auton)"(3),adicotomiamanifestadanalinguagempopularlegal/igual
marcadoismodosdeseestabeleceroquedevidoaoutrem:pelaleioupelaigualdade.
Noprimeirocaso,temseajustiageral,noqualdizsequeumatojustoaquelequeseexerceemconformidadecoma
lei.Ora,oobjetodaleisoosdeveresemrelaocomunidade,isto,aleiestabelececomodevidasaquelasaes
necessriasparaqueacomunidadealcanceoseubem,obemcomum:"Asleissereferematodasascoisas,visandoo
interessecomum(...).Assim,nesteprimeirosentido,chamamosjusto(dikaion)aquiloqueproduzeconservaavidaboa
(eudaimonia)(...)paraacomunidadepoltica."(4)
Destemodo,aleideterminaquaisasaesquesodevidascomunidade,paraqueestaalcanceoseubem,obem
comum.Assim,asaeslegaissoaesjustas,namedidaemqueatribuemcomunidadeaquiloquelhedevido.
Otermo"geral"aplicadoaestetipodejustiareferesesuaabrangncia:todososatos,independentementedasua
natureza,namedidaemquesodevidoscomunidadeparaqueestarealizeoseubem,constituemdeveresdejustia.
Assim,paraosoldado,nofugirdabatalhaumdeverdecoragem,mastambmdejustia,namedidaemqueoatode
coragemdevidocomunidade.
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

1/17

18/03/2015

Artigos

Almdajustiageral,queseorientapelaidiadelegalidade,temseajustiaparticular,aquelaemqueopadrodoque
devidodadopelanoodeigualdade.Ajustiaparticularsubdivideseemjustiadistributivaejustiacorretiva.
Ajustiadistributivaajustia"queseexercenasdistribuiesdehonras,dinheiroedetudoaquiloquepodeser
repartidoentreosmembrosdoregime(politeia).(5)"Nadistribuio,consideraseportanto,umaqualidadepessoaldo
destinatriodobemouencargo,aprecivelsegundooregimeadotadopelacomunidade.Assim,naoligarquia,ocritrio
dedistribuioariquezanademocracia,acondiodehomemlivrenaaristocracia,avirtude.Ajustiadistributiva
regeseporumaigualdadeproporcional,isto,arelaoqueexisteentreaspessoasamesmaquedeveexistirentre
ascoisasemumaoligarquia,porexemplo,aparticipaonosbenefciosdacomunidadevaidarseproporcionalmente
riquezadecadacidado.
Deoutrolado,temseajustiacorretiva."aquelaqueexerceumafunocorretivanasrelaesentreosindivduos.(6)"
Elavisaorestabelecimentodoequilbrionasrelaesprivadas,voluntrias(contratos)einvoluntrias(ilcitoscivise
penais).Aigualdadebuscadaaigualdadeabsoluta,expressanaequivalnciaentreodanoeaindenizao.Osujeito
desterestabelecimentodaigualdadeojuiz:"Seguesedaaocumpridaporumesofridaporoutro,umadiviso
desigual.Ojuiztentarestabeleceraigualdade,concedendoalgovtima(aquelequeperdeualgo),etirandoalguma
coisadoagressor(aquelequeganhoualgo)."(7)
1.2.AjustialegalnateoriadajustiadeTomsdeAquino
TomsdeAquinodcontinuidadetradioaristotlica,acrescentandolheelementosdoDireitoRomano.Eledefinea
justianosseguintestermos:"ajustiaconsisteemdaracadaumoquelhedevido."(8)
Paradesignarajustiageralaristotlica,Tomsutilizafreqentementeotermojustialegal,umavezqueosatosdevidos
comunidadeparaqueestaalcanceoseubem,obemcomum,esto,namaiorpartedoscasos,dispostosemlei.
Adistinoentrejustialegalejustiaparticularresidenosujeitoaquemdevidooato:"Ajustia(...)ordenaohomem
comrelaoaoutrem,oquepodeterlugardedoismodos:primeiro,aoutroconsideradoindividualmente,esegundo,a
outroemcomum,isto,namedidaemqueaquelequeserveaumacomunidadeserveatodososhomensquenela
estocontidos."(9)
Ajustiaquedizrespeitoquiloquedevido"aoutroconsideradoindividualmente"ajustiaparticularajustiaque
dizrespeitoquiloquedevido"aoutroemcomum"oucomunidadeajustialegal.NoteseorealismodeToms,ao
mencionar"ooutroemcomum":acomunidadenoconstituiumentequepairaacimadosseusmembros.Obeneficirio
ltimodoatodevidonoa"comunidade",comoenteautnomo,masosseusmembros.Osdeveresdajustialegalno
sereferem,assim,emltimainstncia,ao"todo"social,masatodososmembrosdasociedade.Destaforma,aopasso
queoobjetodajustiaparticularobemdoparticular,oobjetodajustialegalobemcomum:"Ajustialegal(...)visao
bemcomumcomoobjetoprprio"(10),sendoobemcomumnoobemdotodo,masobemdetodos.
Ajustialegalnoesgotaoconceitodejustia.necessrioodesenvolvimentodajustiaparticular:"Ajustialegal
ordenasuficientementeaohomemcomsuasrelaesaoutrem:enquantoaobemcomum,imediatamente,equantoao
bemdeumanicapessoasingular,mediatamente.Porissoconvmqueexistaumajustiaparticularqueordene
imediatamenteohomemarespeitodobemdeoutrapessoasingular."(11)Atosdecoragemnaguerrasodiretamente
devidoscomunidadeenoaesteouaquelemembrodela.Massoindiretamentedevidosatodososmembrosda
comunidade,umavezqueacomunidadenoexistemargemdosseusmembros.Masnecessrioumajustiaque
regulediretamenteaquiloquedevidoamembrosdeterminadosdacomunidade,nasdistribuies(justiadistributiva)e
nastrocas(justiacomutativa):estaajustiaparticular.
Ajustiadistributivaaquelaque"reparteproporcionalmenteoquecomum",(12)tratesedebensouencargos,tendo
seemvista"ascondiespessoaisqueconstituemacausa(...)dodbito.(13)"Oconceitodejustiadistributivade
TomsdeAquinomaisamploqueoaristotlico.Ajustiadistributivanosefazpresenteapenasnacomunidade
poltica,masemtodasascomunidades,como,porexemplo,acomunidadedeensinoeacomunidadefamiliar.Assim,ao
distribuirumcargodemagistrio,considerasecomocausadadistribuioosaberdocandidatoe,nadistribuiode
bensdeumaherana,considerasecomocausaoparentesco.(14)
AjustiacorretivadeAristtelesdenominada"comutativa"emToms,oqueampliaseuespectrodeatuao.Aopasso
queemAristteles,osujeitoda"correo",spodeserojuiz,osujeitodacomutao(commutatiotroca),podeser
qualquerumqueseengajeemdeterminadotipoderelaessociais:ajustiacomutativaaquelaqueregula"astrocas
queserealizamentreduaspessoas".(15)Almdisso,aopassoqueajustiacorretivadeAristtelesincidiaemmatria
penalapenasparaquantificarindenizaesdevidasemvirtudedecrimes,paraTomsajustiacomutativatemafuno
dequantificaraspenas,utilizandocomopadroaigualdadequantitativaentrecrimesepunies.
Mantmseadistinoaristotlica:najustiadistributivaigualamsecoisasapessoas,recebendocadaumaaquiloque
proporcionalcausadodbito,sendoportantoaigualdadequeacaracterizaaigualdadeproporcional.Poroutrolado,
nasrelaesentreindivduosreguladaspelajustiacomutativa,particularmentenacompraevenda,tratasedeigualar
coisaacoisa,isto,derealizarumaigualdadeabsoluta:"Nastrocassedalgoaumapessoaparticularemrazode
outracoisadelarecebida,comoprincipalmentesemanifestanacompraevenda,naqualseencontraprimordialmentea
noodetroca.Entonecessrioadequarcoisaacoisa(...)."(16)
Comooserhumano,paraToms,umanimalsocial,ofatodeajustiaparticularvisardiretamenteobemdoparticular
nosignificaqueelasejaalheiaaobemcomum:ajustiaparticular"dacadaumoqueseuemconsideraoaobem
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

2/17

18/03/2015

Artigos

comum."(17)Defato,oatodepagarumadvida,porexemplo,beneficiadiretamenteocredor,masindiretamente
beneficiaatodos,namedidaemqueesteatoreforaereafirmaosistemadecrditonecessriovidaeconmicada
comunidade.
1.3.AjustiasocialnotomismodosculoXIX:oimpactodasociedadedemocrtica.
Osautorestomistas,apartirdosculoXIX,vemanecessidadederepensaroconceitodejustiageral/legalde
AristteleseTomsparafazerfrentesquestesdejustiapostasporumasociedadeigualitria,quesuplantaas
sociedadeshierrquicasprmodernas,nointeriordasquaisAristteleseTomsdeAquinodesenvolveramsuasteorias
dajustia.
SeguindoCharlesTaylor,(18)podeseafirmarqueaprincipalbasedeidentificaosocialnassociedadeshierrquicas
anoodehonra.SegundoMontesquieu,ahonra"opreconceitodecadapessoaedecadacondio",impondo
"prefernciasedistines"(19).Ahonraosentimentodevalorpessoalporocuparumadeterminadaposio(status)
dentrodahierarquiasocial.Ora,adotandoumaconcepohierrquicadesociedade,ajustiadistributivaquesero
princpioordenadordavidasocial.Assumindoqueosmembrosdasociedaderelacionamsesegundoasidiasde
diferenciaoesubordinao,aigualdadeentreosmembrosdasociedadesedardeformaproporcional.Ocontedo
daregradedistribuionacomunidadepolticaser"acadaumsegundosuaposio".AseguinteafirmaodeToms
deAquinorepresentativodestaviso:"Najustiadistributiva,sedalgoaumparticular,enquantoaquiloquepertence
aotododevidoparte,eistosertantomaiorquantomaiorsejaarelevnciadapartenotodo.Poristo,najustia
distributiva,sedaumapessoamaisdosbenscomunsquantomaiorarelevnciaquepossuinacomunidade."(20)
Deoutrolado,nasociedadedemocrticamoderna,naqualtodospossuemamesma"relevncia",substituiseanoo
dehonrapela"noomodernadedignidade,agorausadanumsentidouniversalistaeigualitrioquenospermitefalar
dedignidadeinerenteaossereshumanos(...).Apremissadebaseaquiquetodospartilhamdela.bvioqueeste
conceitodedignidadeonicocompatvelcomumasociedadedemocrtica.(21)"Setodospossuemamesma
dignidade,aigualdadefundamentalentreosmembrosdacomunidadenoproporcional,masabsoluta.No,
portanto,ajustiadistributiva,baseadanaigualdadeproporcional,oprincpioordenadordavidaemsociedade,masa
justialegal,fundadaemumalegalidadequeafirmaaigualdadedetodosossereshumanoscomomembrosiguaisda
sociedade.Comoaleiimpedireitosedeveresiguaisparatodos,ajustialegaltornasejustiasocial,aquelaemque
todomembrodasociedadevaletantocomoqualqueroutro,etodoatoemconformidadecomaleiredunda,beneficia
igualmenteatodos.Nasociedadedemocrtica,deslocaseanfasedomeioutilizadoparaalcanarobemcomumalei
paraosujeitodobemcomumasociedadeemseusmembrosjustificandoamudanadedenominao,dejustia
legalparajustiasocial.
DoistomistasdosculoXIX,pelarepercussodesuasobras,sorelevantesparaaelaboraodoconceitodejustia
social:osjesutasTaparellidAzeglioeAntoine.
OjesutaitalianoLouisTaparellidAzeglio,dentrodatradiotomista,oprimeiroautilizaraexpresso"justiasocial",
nasuaobraSaggioteoreticodidirittonaturale,de1840.(22)Taparelliiniciasuaexposiosobreoconceitodejustia
socialcomaseguintedefinio:"Ajustiasocialparansajustiaentrehomemehomem."Ohomem,aqui,o
"homemconsideradocomodotadosomentedorequisitodehumanidade,consideradocomopuroanimalracional."
Obviamente,entreoshomensconsideradossobesteaspecto,existem"relaesdeperfeitaigualdade,porquehomeme
homemaquinosignificasenoahumanidadereproduzidaduasvezes".(23)Ajustiasocial,portanto,emuma
sociedadedeiguais,naqualasposiesocupadasporcadaumsoconsideradassecundriasemmatriadejustia,
temporobjetoaquiloquedevidoaoserhumanosimplesmentepelasuacondiohumana.
SegundoCalvez/Perrin,"oscatlicossociaisfrancesesdosanos18801890soosprincipaisresponsveispeladifuso
dovocbulojustiasocial,queelesassimilamemgeraljustialegal,masquenosabemdistinguirclaramenteda
justiadistributiva."(24)
OjesutafrancsAntoine,noseuCoursdconomiesociale,de1899,desenvolvenocontextodeumateoriada
EconomiaPoltica,umateoriadajustia,emquereiteraossignificadostradicionaisdejustialegal,justiadistributivae
justiacomutativa.
Ajustialegal,segundoAntoine,"avontadeconstantedoscidadosdedarsociedadeoquelhedevido,a
disposiohabitualacontribuir,sobadireodaautoridadesuprema,aobemcomum,eisoquenschamamosde
justialegal.(25)"Antoineperguntaseseajustialegalidentificasecomoquevemsendochamadodejustiasocial.
Paraele,arespostadeveserafirmativa,umavezquehidentidadedeobjeto,obemcomum.Assim,ajustiasocial
consistena"observnciadetododireitotendoobemsocialcomumporobjetoeasociedadecivilcomosujeitooucomo
termo.(26)"Namedidaemqueasociedadecivilsexistenatotalidadedosseusmembros,adefiniodeAntoinepode
serlidadoseguintemodo:todososmembrosdasociedadecivildevemcolaborarnaobtenodobemcomum(sujeitoda
justiasocial)etodosdevemparticipardobemcomum(termodajustiasocial).
1.4.Ajustiasocialnaticasocialcrist:aristotelismoedignidadedapessoahumana.
Odesenvolvimentodoconceitodejustiasocialnointeriordatradioaristotlicotomistarecebeumgrandeimpulsonas
EncclicassociaisdaIgrejaCatlica.
NessasEncclicas,operaseuma"fuso"doaristotelismocomaticacrist.Nestecontexto,absolutamentenaturalque
asuateoriadajustiauniversalizeoidealaristotlicodocidadodeumasociedadeescravocrata,onicobeneficiriodo
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

3/17

18/03/2015

Artigos

"bemcomum",paraalcanartodapessoahumana,coerentecomaverdadeevanglicadaigualdadeuniversaldo
gnerohumanoeadignidadeeminentedetodososseusmembros.
AEncclicaQuadragesimoannodePioXI,de1931,aprimeiradasEncclicassociaisautilizarotermo"justiasocial".
Elemencionadoa7vezes,nospargrafos57,58,71,74,88,101e110.
NessaEncclica,oconceitoemgeral,aplicadoesferaeconmica,paraavaliaradistribuioderendaeriqueza.
Contudo,emboraosensocomumatribuaaostrabalhadoressomenteopapeldebeneficiriosdajustiasocial,ajustia
socialtemauniversalidadedajustialegal:todostmobrigaesemrelaoaobemcomum.Assim,"contraajustia
socialdiminuirouaumentardemasiadamenteossalriosemvistadasprpriasconveninciasesemteremcontaobem
comum".Osoperrios,nasualutapormelhoressalrios,devemestaratentosparaqueomercadodetrabalhonose
vejaencolhidoporpretensesinviveiseconomicamente:"ossalriosseregulemdetalmodo,queomaiornmerode
operriospossaencontrartrabalhoeganharonecessrioparaosustentodavida.(27)"Assimcomotodossoos
obrigados,todossobeneficiados,umavezqueobemcomumobemdetodos,sendorealizadosomente"quando
todosecadaumtiveremtodososbensqueasriquezasnaturais,aartetcnica,eaboaadministraoeconmicapodem
proporcionar.(28)"Naordemeconmica,afrmuladajustiasocialseriaento:"todososbensnecessriosparatodos".
Aocontrriodoquealgunsintrpretesdizem,oconceitodejustiasocialnoseaplicasomenteaocampoeconmico.
Efetivamente,opargrafo110daQuadragesimoAnnoprescreve:"Aspblicasinstituiesadaptaroasociedadeinteira
sexignciasdobemcomum,isto,sregrasdajustiasocial",inserindodestemodo,aatividadeeconmica,emuma
"ordemsebemequilibrada".Ajustiasocialtemporesferadeaplicao,portanto,avidadasociedadecomoumtodo,
enosomentesuadimensoeconmica.NaEncclicaDiviniRedemptoris,de1937,PioXIrepeteaidiadequeajustia
socialdeveregertodaasociedade,noserestringindoaorientaradimensoeconmica:ajustiasocialdeveregular"a
ordemeconmicaeaorganizaocivil".(29)
MasomaisimportantenestaltimaEncclicaadefiniodejustiasocial:"precisamenteprpriodajustiasocial
exigirdosindivduosquantonecessrioaobemcomum.(30)"Ora,essaexatamenteadefiniodeTomsdeAquino
dajustialegal:"Ajustialegalordenaohomemimediatamenteaobemcomum.(31)"Masasexignciasquerecaem
sobrecadaumdosindivduossupequeestesestejamemcondiesdecontribuircomacomunidadeaquepertencem:
"nosepodeproveraoorganismosocialeaobemdetodaasociedade,senosedacadaparteecadamembro,isto
,aoshomensdotadosdadignidadedepessoa,tudoquantonecessitamparadesempenharemsuasfunessociais
(grifonosso).(32)"PodeseexpressaropensamentodoPontficedoseguintemodo:ajustiasocialexigedecadaum
aquiloquenecessrioparaaefetivaodadignidadedapessoahumanadosoutrosmembrosdacomunidade,ao
mesmotempoemqueatribuiacadaumosdireitoscorrespondentesaestadignidade.Ajustiasocialconsideraoser
humanosimplesmentenasuacondiodepessoahumana,nosseusdireitosedevereshumanos.
Asconseqnciasextradasdesteconceitosoradicais:paraajustiasocial,ossereshumanos,consideradoscomo
pessoas,soiguaise,portanto,todadesigualdadeemaspectosconstitutivosdapessoa,comoocasodassuas
necessidadesmateriaisbsicas,deveserafastada.Assim,paratomarmosumexemplodaprevidnciasocial,deveser
buscada,porumaexignciadejustiasocial,amaiorigualdadepossvelentreosbenefcios:"nocorrespondes
normasdajustiasocialedaeqidadeoestabelecimentodeumsistemadesegurosedeprevidnciasocialparaos
agricultores,inferioraodasoutrascategoriassociais.Assim,pois,osregimesdeseguroedeprevidnciaemgeralno
devemdiferenciarsenotavelmente,qualquerquesejaosetoremqueosbeneficiriosexeramasuaatividadeoude
quetiremseusproveitos(grifonosso).(33)"Aprevidnciadeveserconsideradacomo"umbominstrumentoparaatenuar
adiferenaentreasdiversasclassessociais."Oconceitodejustiasocial,naticasocialcrist,fazexignciasbem
precisas,portanto,excluindoapossibilidadedereceberqualquercontedo:aconsideraodoserhumanoapenasna
suacondiodepessoaexigequetodossejamconsideradosnasuaigualdignidade.Ora,noplanosocioeconmico,isto
significaigualdadematerial.Umaabordagemdaquestoprevidenciriaemtermosdejustiadistributivalevariaa
resultadosopostos.Qualidadespessoaiscomoposio(funcionalismopblico)oumrito(dentrodofuncionalismo,
algumascarreiras)introduziriaumasriededistinesparajustificarumaigualdadeproporcionalnosbenefcios
previdencirios,oqueafastariaodireitoprevidenciriodoidealdeigualdadeabsolutadajustiasocial.
1.5.AjustiasocialnaConstituiobrasileirade1988:ordemeconmicaeordemsocial
SegundoTrcioSampaioFerrazJr.,otermojustiasocial"emnossatradioconstitucional,deitarazesnaDoutrina
SocialdaIgreja"(34).Estetermosefazpresentenocaputdoart.170enoart.193.
Ocaputdoart.170tratadosprincpiosfundamentaisdaordemeconmica.Suaredaoaseguinte:"Aordem
econmica,fundadanavalorizaodotrabalhohumanoenalivreiniciativa,temporfimasseguraratodosexistncia
digna,conformeosditamesdajustiasocial,observadososseguintesprincpios...".Aatividadeeconmicanotempor
finalidadeocrescimentoeconmicoeopoderionacional,mas"asseguraratodosexistnciadigna".Aexistnciadigna
avidahumanarealizada,a"vidaboa"dosclssicos.Namedidaemquetodosalcanaremumaexistnciadigna,obem
comumtersidoconcretizado.Ora,ajustiasocial,aqueladirigidaconsecuodobemcomum,exigedetodos,
portanto,pormeiodeseus"ditames",quedirecionemosseusesforos,tantonocampodotrabalhocomonodalivre
iniciativa,paracriarosbenseconmicosquepossamserutilizadoscomomeiosdegarantiraexistnciadignapara
todos.
Oart.193dispe:"Aordemsocialtemcomobaseoprimadodotrabalho,ecomoobjetivoobemestareajustiasociais."
TrcioSampaioFerrazJr.traaasdiferenasentreajustiasocialnaordemeconmicaenaordemsocialnosseguintes
termos:"Aordemeconmicadevevisarassegurar(grifonooriginal)atodosaexistnciadignaconformeosditamesda
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

4/17

18/03/2015

Artigos

justiasocial.Oobjetivodaordemsocialoprpriobemestarsocialeajustiasocial.Aprimeiradevegarantirqueo
processoeconmico,enquantoprodutor,noimpea,masaocontrrio,seorienteparaobemestareajustiasociais.A
segundanoosasegura,instrumentalmente,masosvisa,diretamente.Osvaloreseconmicossovaloresmeio.Os
sociais,valoresfim."(35)
Deveseatentar,porm,queocaptulodaordemsocialtemcomoobjetivoajustiasocial,isto,devemseratribudosa
todososbens(queformamocontedodobemestar)necessriosaoplenodesenvolvimentodesuapersonalidade.Este
objetivopodeseralcanadopormecanismostpicosdajustiasocial,atribuindoatodosomesmodireito,independente
decaractersticasparticulares,oupormeiodemecanismosdejustiadistributiva,qualificandoosujeitodedireitodeum
algummodo.Assim,odireitosade,porexemplo,umtpicodireitodejustiasocial:"Asadedireitodetodose
deverdoEstado"(art.196).Dopontodevistajurdico,todostmessedireito:ricosepobres,trabalhadores,crianas,etc.
Osserviospblicosdesadenopodemestabelecernenhumtipodediferenciao.Apessoahumana,considerada
emsimesma,osujeitodestedireito.Poroutrolado,a"assistnciaaosdesamparados"doart.6,comooprprionome
indica,sdevida"aquemdelanecessitar"(art.203,caput).Valeocritriodajustiadistributiva,"acadaumsegundoa
suanecessidade."Obemdetodos,ncleodoconceitodejustiasocial,podeassimseralcanado,considerandocada
umcomotitulardedireitoapenasnasuacondiodepessoahumanaouatentandoparaalgumaspectorelevante
(criana,idoso,trabalhador,desamparado,etc).Selcitointroduzirumadistinoapartirdateoriadajustia,podese
falarnoprimeirocaso,dedireitossociaisdejustiasocial(atodos...)edireitossociaisdejustiadistributiva(acadaum
segundo...).
II.AESTRUTURADOCONCEITODEJUSTIASOCIAL
Nestetpico,procederseaumaanlisesistemticadaestruturadoconceitodejustiasocial,isto,asuaarticulao
internadesentido,oqueserfeitomedianteumacotejoconstantecomajustiadistributivaecomutativa.
necessrio,inicialmente,considerarotipoderelaosocialqueajustiasocialsepropearegular.
Sendoumconceitomoral,oconceitodejustiadizrespeitoarealizaodeumdeterminadobem.Emprimeirolugar,
portanto,devesedeterminarqualobembuscadopelajustiasocial.
Ajustiadizrespeitopraxis,aohumana.Deveseespecificar,porconseguinte,qualotipodeatividadeemquea
justiasocialaplicada.
Emseguida,deveseexplorarcomosemanifestamnaespciejustiasocial,oselementosdognerojustia:alteridade,
dever,adequao.Aalteridadeapontaparaofatodeajustiasterlugarentresujeitosdistintos.Nodizrespeitos
relaesdosujeitoconsigomesmo.Odeversignificaquealgoseratribudoaalgumporuma"necessidaderacional"
(36)enoporcaridade,generosidade,amizade,etc.Aadequaodizrespeitoaomododedeterminaodaquiloque
devido,ouseja,ajustiaproporcionaumcritrioparaadeterminaodoquantumdevido.
Afrmulagenricadajustiaseexpressanosseguintestermos:"daracadaumoquelhedevido".necessrio
examinarapossvelfrmulaqueconcretize,paraajustiasocial,areferidafrmulagenricadajustia.
Porfim,precisoexaminarafundamentaoticadosdiversostiposdejustia.
2.1.Arelaoreguladapelajustiasocial:oindivduoeacomunidade.
Umdosmotivosmaisslidosemfavordadivisotripartitedajustiaadvmdeumaconsideraodonmerode
possveisrelaespresentesnavidasocial.Atradioidentificoutrs:arelaodoindivduocomoutroindivduo
(relaodepartecomaparte)arelaodacomunidadecomoindivduo(relaodotodocomaparte)earelaodo
indivduocomacomunidade(relaodapartecomotodo).
Ajustiacomutativatratadarelaoentredoisindivduos.Elatrata,portanto,naterminologiadatradio,derelaesda
partecomapartenointeriordotodosocial.
Ajustiadistributivatemcomoobjetoasrelaesdacomunidadecomosseusmembros.Eladistribuiaquiloque
pertencecomunidade(bensouencargos)entreosindivduosqueacompem.
Ajustiasocial,porsuavez,tratadasrelaesdoindivduocomacomunidade.oportunolembrar,contudo,queparaa
tradioaristotlica,acomunidadenoexisteparaalmdosindivduosqueaconstituem.Destemodo,ajustiasocial,
aotratardaquiloquedevidocomunidade,nofaznadaalmdedeterminarquaissoosdeveresemrelaoatodos
osmembrosdacomunidade.Assim,osdeveresdeproteoaomeioambiente,nodireitoambiental,dizemrespeito,
diretamente,quiloqueoindivduodevecomunidadecomoumtodo,masindiretamente,atodososmembrosda
comunidade.Nofazsentido,dizerque,porumdeveremrelaoaXouY,comoparticulares,umaflorestanopodeser
destruda.MasperfeitamentecorretoafirmarqueistodevidotambmaXouYcomomembrosdacomunidade,pois
nolimite,osdeveresdedireitoambientaltemcomosujeitotitulardedireitoscadaumdosmembrosqueintegrama
comunidade.
Assim,ajustiasocial,aoregularasrelaesdoindivduocomacomunidade,nofazmaisdoqueregularasrelaes
doindivduocomoutrosindivduos,consideradosapenasnasuacondiodemembrosdacomunidade.
2.2.Obemdajustiasocial:obemcomum
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

5/17

18/03/2015

Artigos

Aopassoqueajustiaparticulartemcomoobjetoobemdoparticular,emumatrocaoudistribuio,ajustiasocialtem
porobjetoobemcomum.
Comofoivisto,istonosignificaqueajustiaparticularpossaserpensadamargemdobemcomum.Aocontrrio,algo
sdevidoaumparticularemvistasdobemcomum,sejaemumadistribuio,sejaemumatroca.Ajustiaparticular
visadiretamenteobemdoparticulare,indiretamente,obemcomum.Assim,emumareformaagrria,quedeveregerse
peloscnonesdajustiadistributiva,obeneficiadoimediatoosemterra,mas,indiretamente,todaasociedade
beneficiada,namedidaemquealgunsdosseusmembrossaramdeumasituaodeindignciaepodemagoraexercer
umatarefaprodutivaemproldetodos.
Najustiasocial,aocontrrio,visasediretamenteobemcomume,indiretamente,obemdesteoudaqueleparticular.O
serhumanoconsiderado"emcomum",comodizTomsdeAquino.Emumasociedadedeiguais,istosignificaqueo
outroconsiderado,simplesmenteporsuacondiodepessoahumana,membrodacomunidade.Assim,oquedevido
aumdevidoatodos,eobenefciodeumrecaisobretodos.Porexemplo,nodireitoambiental,oatodenopoluir
algodevidonoaesteouqueleindivduo,mascomunidadecomoumtodoou,deummodomaispreciso,esteato
devidoatodososmembrosdacomunidade.Oatoquevisadiretamenteobemcomumalcanaindiretamenteobemde
cadamembrodacomunidade.
Odireitopenal,nestaperspectiva,umaexpressodajustiasocial:protegeseapessoahumanacomotal,enoeste
ouaquelemembro.Porisso,umaofensaaummembroumaofensaatodacomunidade,easuapunio(emalguns
casos)nodependedainiciativadoindivduosingular,masassumidaporumrgodacomunidade.Aexistnciada
penadevesejustiasocial,aopassoqueaquantificaodapenaficaacargodajustiacomutativa.
2.3.Aatividadeprpriadajustiasocial:oreconhecimento
Ajustiaincidesobreumdeterminadotipodeatividadesocial.Destemodo,emumaatividadesocialdedistribuiode
benseencargos,temseajustiadistributivacomopadroorientador.Naatividadedetrocadebens,oudeummodo
maisamplo,nasrelaesintersubjetivas,estpresenteajustiacomutativa.Ajustiasocialregulaumaprticasocial
maiscomplexa,aprticado"reconhecimento".(37)
Porreconhecimento,entendeseaquiaprticadeconsiderarooutrocomosujeitodedireitooupessoa,isto,comoum
serque"fimemsimesmo"equepossuiuma"dignidade"(38)queofundamentodedireitosedeveres.Umsujeitode
direitooupessoasseconstituicomotalseforreconhecidoporoutrosujeitodedireitooupessoa:"Oimperativodo
direitoportanto:sumapessoaerespeitaosoutroscomopessoas"(39).Ajustiasocialdizrespeitoprecisamentea
estaprticademtuoreconhecimentonointeriordeumacomunidade.
Ajustiasocialpois,suprimetodasortedeprivilgios,nosentidodeumadesigualdadededireitos.Cadaumspossui
osdireitosqueaceitaparaosoutros,ouseja,cadaumsujeitodedireitonamesmamedidaemquereconheceooutro
comosujeitodedireito.Arecusanoreconhecimentodestriacomunidadedossujeitosdedireito.Aquelequeno
reconhecidocomosujeitodedireitosnointeriordacomunidade,tambmnosujeitodedeveres.Namedidaemqueos
demaismembrosnoreconhecemosdireitosdealgum,esteficadesobrigadodereconhecerosdireitosdosdemais.
2.4.Aalteridadenajustiasocial:apessoahumana
Devesedeterminaroalter,isto,ooutro,queosujeitobeneficiadonarelaodejustia.
Quantoaosujeitodajustia,podesedizerquenajustiacomutativa,osujeitoabstradodequalquertipode
caracterizao.umsujeitoabstrato.ComoafirmaAristteles,"aleisomenteconsideraaespciedodanoetratacomo
iguaisaquelequecometeainjustiaeaquelequeasofre"(40),isto,aleinolevaemconsideraoasqualidades
pessoaisdaquelequeprovocouumdanoedaquelequeosofreu,nomomentodedeterminarovalordeuma
indenizao.Osujeitoqueprovocouodanoconsideradosomentenasuaqualidadedeofensoreaquelequeosofreu
consideradoapenascomovtima,sendoabstradastodasassuasqualidadespessoaisesociais.Omesmoocorrenas
relaesvoluntrias.Emumcontrato,osindivduosconsideramsesomentenoseupapeldecontratantes,enocomo
homem,mulher,funcionriopblico,cristo,etc.Podesedizer,portanto,queajustiacomutativatratadeumsujeito
abstrato,consideradosomentecomoparticipantedeumarelaobilateral,voluntriaouinvoluntria.
Najustiadistributiva,osujeitobeneficiriodadistribuioqualificadopelapresenadeumadeterminada
caractersticae,nessestermos,umsujeitoconcreto.Attulodeexemplo,eisalgunsdoscritrioslistadosporPerelman
queforamhistoricamenteutilizadosparaconfigurarconcretamenteosdestinarriosdeumadistribuio:(41)mrito,
trabalho,necessidade,posio.Paraexemplificarautilizaodoscritriosassinaladospodesefazerumaaplicao
hipotticaaodireitoprevidencirio,umdosramosdodireitomaisdiretamenteligadosidiadedistribuio.So
conferidaspensesmaioresaveteranosdeguerra:acadaumsegundooseumrito.Aquelesquedecidempermanecer
umtempomaiorematividaderecebemmaisdoqueaquelesqueseaposentarammaiscedo:acadaumsegundooseu
trabalho.Aquelesquenuncacontriburam,pornoteremtidoacessoaumempregoformal,depoisdecertaidade,
receberoumbenefciomnimo:acadaumsegundoasuanecessidade.Determinadascategoriasdefuncionrios
poderogozardeumregimeespecial:acadaumsegundoasuaposio.
Comosev,osindivduos,socolocadoscomodestinatriosdeumprocessodedistribuio,namedidaemque
possuemconcretamenteascaractersticasconsideradascomocausadadistribuio.Nadistribuio,oserhumano
sempreconsideradonasuaconcretude:pobre,trabalhador,funcionriopblico,etc.Osujeitodajustiadistributiva
portanto,umsujeitoconcreto.
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

6/17

18/03/2015

Artigos

Notocantejustiasocial,oserhumanoconsideradocomopessoahumanaquemembrodeumacomunidade
especfica.Oserhumanoconsiderado"emcomum"(TomsdeAquino)enonasuasingularidade.Isto,noX
comocontratanteouvtima(justiacomutativa)oucomoportadordeumaqualidadeespecficaqueotornadestinatario
deumbemouencargo(justiadistributiva),masXsimplesmentenasuaqualidadedepessoahumanaque
consideradocomotitulardedireitosedeveresnaticadajustiasocial.
Apessoahumanaumconceito,quedentrodatradioocidental,foiarticuladapeloagostinismoepelotomismoapartir
dasdiscussessobreaspessoasdivinasdaTrindade.Paraosnossosfins,suficientedizerqueparaessatradio
incorporadanotextoconstitucional,queutilizaotermo"pessoahumana"quatrovezes,apessoahumanaumser
concreto,individual,racionalesocial.(42)Apessoahumanaumserconcreto,isto,efetivamenteexistente.Xtemuma
naturezahumana,maseleumapessoahumana,namedidaemqueanaturezahumanaunesenaexistnciadeX,
comtodaacargadecontingnciaefragilidadequecaracterizamtodoserhumanosingular.Deoutrolado,apessoa
humanaumserindividual.Elaumtodoemsimesmo,nopodendoserreduzidoamerapartedeumtodomaior.A
pessoahumanatambmumserracional,capazdedecidirautonomamentesobreaprpriavidaeaptaaconhecera
verdade,porsimesmo.Porfim,apessoahumanaumsersocial,quesalcanaoplenodesenvolvimentovivendoem
comunidade.
Osujeitonajustiasocial,isto,aqueleaquemdevidoalgo,,portanto,apessoahumana.Solhedevidostodosos
bensnecessriosparaasuarealizaonasdimensesconcreta,individual,racionalesocial.Najustiacomutativa,
abstraiseacomunidade(emumprimeiromomento:todajustiaparticularestvinculada,emltimainstncia,aobem
comum,comofoivisto)najustiadistributiva,consideraseoindivduonolocusespecficoqueocupanointeriorda
comunidade.Najustiasocial,eleconsideradosimplesmentecomoumapessoahumanamembrodacomunidade.
2.5.Odevernajustiasocial:areciprocidade
Najustia,dsealgoaalgum,porqueissolhedevido.Estedeverfundasenarelaosocialemquesto.
Emumarelaodetrocaentreindivduos(voluntriaouinvoluntria),verificaseanecessidadedeumaperfeita
identidadeentreoquefoidadoeorecebido(relaovoluntria)ouentreodanoeaindenizao(relaoinvoluntria).
Isto,acausadodbitoaequivalnciaasermantida,isto,aigualdadeentreosvaloresintercambiadospelos
indivduos,comoresultadodeumatrocavoluntria(contrato)ouinvoluntria(ilcito).Algodevidonajustiacomutativa,
ajustiaqueregulaastrocas,emvirtudedanecessidadedeseterumaequivalnciaentreprestaoecontraprestao,
danoeindenizao.
Narelaodacomunidadecomosseusmembros,queseexpressanaatividadedadistribuiodebenseencargos,
umaqualidadepessoaldoindivduoqueconstituiacausadodbitonadistribuio.Assim,oparentescocausapara
quealgumrecebabenspatrimoniaisnadistribuiodeumaherana.Osabercausaparaquealgumrecebauma
vagadealunooudeprofessoremumauniversidade.Ternecessidadedeterraparasubsistirnocampocausaparaque
algumrecebaumaporodeterraemumareformaagrria.Serdetentordeumarendaconsidervelcausaparaser
contribuinte,nadistribuiodoencargoqueoimpostoderenda.Opadrodecorreodadistribuio,portanto,a
possedeumadeterminadacaractersticapessoal(parentesco,saber,necessidade,renda)quetorneoindivduo
destinatriodeumprocessodedistribuio.Ajustiadistributivaopera,portanto,segundoumdeverquefundamentase
emumprocedimentodequalificao/diferenciaodeindivduosnadistribuiodebenseencargos.AlgodevidoaX
emvirtudedeumaqualidadepessoaldeX,queodiferenciadosdemais,estabelecendoottuloparaexigiruma
prestaoproporcionalmentediferenciada.
Nasrelaesdoindivduocomacomunidade,odeverdejustiacomtodososdemaisconsideradoscomomembrosda
comunidadefundamentasenareciprocidade.Cadaumpossuiacondiodemembrodacomunidadesomenteseos
outrosmembrosoreconhecemcomotal.Istosignificaqueoreconhecimentoimplicaareciprocidade:"Elesse
reconhecemcomoreconhecendosereciprocamente.(43)"Cadapessoahumanaspodeesperarsertratadocomo
pessoahumanaporoutrapessoahumana.Umindivduopodeserreconhecidocomopessoahumanaporalguma
quemnegueessacondio,comoaumescravo,porexemplo?Qualovalordoreconhecimentodealgumqueno
reconhecido?Najustiasocial,portanto,quetratadoreconhecimentodacondiodemembrodacomunidadeedos
direitosedeveresinerentesaestacondio,areciprocidadedeterminaoquedevidoentreosmembros:XdeveyaZ
namedidaemqueZdeveyaX.
2.6.Aadequaonajustiasocial:adignidade
Talvezamoraleareligioconheamdeveresincomensurveis,nosquaisnosepodedeterminardeummodopreciso
oquedevido.Aocontrrio,najustia,hummododeidentificaraquiloquedevido:najustiaparticular,issosed
utilizandoaidiadeigualdade.
Defato,ajustiadistributivaalmeja,emtodadistribuio,alcanarumaigualdadeproporcional.Humaproporo,ou
seja,igualdadederelaes,entrepessoasecoisas:quantomaisumapessoapossuiaqualidaderequeridaparaa
distribuio,maiorsersuaparticipaonoresultadodadistribuio.Assim,emumatributaosobrearendacom
alquotade50%,doisindivduos,AeB,queganhamrespectivamente100e200,tero,comoresultadodadistribuio
doencargotributo,odeverdepagar50e100.Aigualdadefoipreservada,namedidaemquearelaoentreAeB
permaneceuamesma,apesardadiferenanumricanoimpostodevido:100/50=200/100.
Najustiacomutativa,buscaseumaigualdadeabsolutaentredanoeindenizao(relaesinvoluntrias)eentre
prestaoecontraprestao(relaesvoluntrias).SeAcausouumdanode100aB,deveindenizloem100.SeB
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

7/17

18/03/2015

Artigos

emprestou200aA,devereceber200desteltimo.Humaperfeitaidentidadeentredanoeindenizao,prestaoe
contraprestao.Aristteleschamavaestaigualdadeabsolutadearitmtica,emoposioigualdadeproporcionalda
justiadistributiva,denominadaporeledegeomtrica.Aterminologiamatemticaserveparaenfatizaraobjetividadeda
determinaodojusto:najustiacomutativa,100=100,200=200.
Seatradioafirmaqueaigualdadeumcritriodeadequaooudeterminaodoquantumdevidoparaajustia
particular(distributivaigualdadeproporcionalecorretivaigualdadeabsoluta)enoparaajustiageral,issonoquer
dizerqueelanopressuponhaumacertaigualdade.
Nopodehaverjustiaparticularentresujeitosquejnosejamconsideradoscomoiguaisdealgummodo.As
distribuiesetrocasocorremnointeriordeumacomunidadeondeaspessoasjseconsideramcomoiguais,em
algumamedida.Paraconcorreraumadistribuioouoperarumatroca,oindivduojdeveserconsideradocomoigual
aosdemaispartcipesdadistribuioetroca.Paraser,emato,titulardeumdireitodejustiadistributivaoudejustia
comutativa,oindivduojdeveserconsiderado,empotncia,comosujeitodedireito.Emoutrostermos:paraser
consideradocomoportadordeumdireitodeumaigualdadeatual,absolutaouproporcional,oindivduojdeveser
consideradocomoigualemumsentidomaisbsico.Assim,quandoaConstituio,noseuart.203,caput,introduzum
mecanismodejustiadistributiva,"aassistnciasocialserprestadaaquemdelanecessitar",ocritriodenecessidade,
queconduzaumadesigualdadenadestinaoderecursospblicos(umreceber,outrono),foifeitoapartirdeuma
igualdadebsica:apertenacomunidadepolticabrasileira.Dentrodestaqueseoperaadiferenciaoapartirda
necessidade.Assim,cidadosnecessitadosecidadosnonecessitados,iguaisquantocidadania,sodistinguidos
conformeanecessidade.
Estaigualdadebsica,absoluta,umaigualdadenadignidade.Comofoivistoacima,adignidadeoconceitofundante
daexperinciajurdicopolticacontempornea.A"dignidadedapessoahumana"otermoqueexpressaoprincpio
subjacentejustiasocial:apessoahumanadigna,merecedoradetodososbensnecessriospararealizarsecomo
serconcreto,individual,racionalesocial.Ora,elencarosdireitosedeveresderivadosdameracondiodepessoa
assumirumadeterminadaconcepodoqueavidaboa,avidaplenamenterealizadaparaoserhumano.A
comunidadefundadasobreadignidadedapessoahumanaaquelaemquehumconsensosobreumadeterminada
concepodevidaboa.Todosconsideramatodoscomosujeitosmerecedoresdosbensqueintegramavidaboa,
apenasemvirtudedasuacondiodepessoashumanas.
Eisumexemplodadiferenaentreaperspectivadajustiadistributiva,fundadanaigualdadeproporcional,ea
perspectivadajustiasocial,fundadanaidiadedignidadedapessoahumana:"Vemdaque,seasestruturaseo
funcionamentodeumsistemaeconmicosodenaturezaacomprometeradignidadehumana(grifonosso)dos
trabalhadores,aenfraquecernelesosensoderesponsabilidade,aretirarlhestodaainiciativapessoal,talsistemaa
nossojuzoinjusto,aindaqueasriquezasproduzidasatinjamumnvelelevadoesejamdistribudasemconformidade
comasleisdajustiaedaeqidade(grifonosso).(44)"Mesmoqueajustiadistributiva,aplicandocritriospertinentes,
como"acadaumsegundosuacontribuio"e"acadaumsegundosuanecessidade",estejapresentenapartilhados
bensproduzidos,aindaassim,osistemaeconmicopodeserinjustodopontodevistadajustiasocial,seviolaa
dignidadedapessoahumana,quedeterminaque"aquelequeproduzpossaparticipardaorganizaodaproduoe
possaencontrarnoprpriotrabalhoummeiodeaperfeioamentopessoal.(45)"Paradeterminaroquedevidoemum
casoconcreto,emtermosdejustiasocial,nobasta,portanto,seguiroscnonesdeigualdadeproporcionaldajustia
distributiva,masfazsenecessrioatentarparaosbensdequeoserhumanomerecedoremvirtudedasuacondio
humana.Umdessesbensacapacidadedeautodeterminao.Aausnciadessebemnegaumadasexigncias
derivadasdadignidadedapessoahumana.Assim,mesmoqueaigualdadeproporcionaltenhasidopreservada,a
dignidadefoiviolada,oquetornaoatoemquestoinjustodopontodevistadajustiasocial:oserhumanonoobteveo
quelhedevidoemvirtudedasuacondiodepessoa.
Destemodo,seopadrodeadequao,isto,dadeterminaodaquiloquedevidonajustiaparticularaigualdade,
najustiasocialadignidade.
Istoposto,convmdeterminar,parafinalizar,qualopapeldaigualdadeemcadaumadasespciesdejustia.
Aigualdadedajustiacorretivaumaigualdadeabsoluta,umavezqueaigualdadeentrecoisas,abstraindoseos
sujeitos:a=a.Aigualdade,najustiadistributiva,umaigualdadeproporcional,umavezqueumaigualdadeentre
relaesdecoisasasujeitos:obem/encargoxestparaosujeitoAcomoobem/encargoyestparaosujeitoB.A
igualdadedajustiasocialumaigualdadeabsoluta,porqueconsiderasimplesmenteosindivduosnasuacondiode
pessoahumanaounasuaigualdignidade.
2.7.Formulao
Aocontrriodeoutrasvirtudescomoacoragemouatemperana,avessasadefinieseaformulaodeimperativos,a
justia,porsuaracionalidadeintrnsecaeexignciadeintersubjetividade,tendeuaexpressarseemfrmulas
lingsticas,daqualamaisclebreaquenosfoilegadapelosromanos:suumcuiquetribuere,daracadaumoque
seu.
Natentativadeesclareceroconceitodejustiasocial,talvezsejaoportunotentarvazarocontedodastrsespciesde
justiaemumafrmula,pararessaltarasingularidadedajustiasocialfacejustiadistributivaejustiacomutativa.
Ajustiacomutativateriaaseguintefrmula:"acadaumamesmacoisa"."Cadaum"aqui,soosmembrosdarelao
quessedefinemnointeriordarelaocomocontratantes,vtimaeofensor,etc.Ajustiacomutativaimpequecada
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

8/17

18/03/2015

Artigos

participantedarelaotenha"amesmacoisa".Defato,elamanifestaumaexignciadeequivalnciaqueseexpressana
necessidadedemanterinalteradasascondiesanterioresrelao.SeXsofreuumprejuzode100,eledeveser
indenizadoem100.SeXemprestou200aY,eledevereceber200.Emumatroca,devesermantidaaigualdade
absoluta,cadaumrecebendoamesmacoisa.
Afrmulagenricadajustiadistributivaseria:"acadaumsegundo..."(46),devendoserpreenchidacomumaqualidade
pessoaldodestinatriocomoomrito,anecessidade,aposio,etc.
Afrmuladajustiasocialpodeserexpressanosseguintestermos:"atodosamesmacoisa.""Todos"aquidesignaa
totalidadedaspessoashumanasquecompemacomunidade.Asociedadeconstituisecomocomunidadenomomento
emqueosindivduospassamaconsiderarsecomoparticipantesemumprojetocomumderealizaodeuma
determinadaconcepodevidaboaparaosseusmembros.Estaconcepodevidaboaassumeumcarternormativo
pelofatodeosbensqueacompem(liberdade,sade,etc.)seremafirmadoscomodireitos.Aspessoastornamse
partcipesdacomunidadequandoestoengajadasemumprocessodegarantirosmesmosdireitosparatodos.Cadaum
deverespeitarnosoutrososmesmosdireitosqueexigeparasi.Acontrapartidaseimpe:todostmosmesmosdeveres,
comomembrosdacomunidade.Destemodo,ajustiasocialqueformaolaoconstitutivodacomunidade,umavez
queaexistnciadacomunidade,dependedofatode"todos",comomembrosdacomunidadeterem"amesmacoisa",isto
,osmesmosdireitosedeveres,enodofatodeestaremsubmetidosaumpodercomum,ouhabitaromesmoterritrio.
2.8.Fundamentaoticadajustiasocial:ahumanidadecomofim
Atica,comoteoriadapraxis,temnajustiaumdosseusconceitoscentrais.Aaodoserhumanocomoanimalsocial
estsempremarcadapelaidiadodever:viveremsociedadeviveremdbito.Todosdevemalgoaalgum,porrazes
distintas.Porisso,deveseexaminardasrazesquefundamentamosvriosdeveresdejustia.
Ajustiacomutativaafirmaque,emumarelaointersubjetiva,voluntriaouinvoluntria,aigualdadedeveser
preservada.Qualpodeserofundamentodestaespciedejustia?ComoafirmaAristteles,atrocaquemantmos
sereshumanosunidos.(47)Atroca,portanto,deveserpreservada,protegida.Ascondiesdecorreodatrocaoude
todarelaosocial,podemserrepresentadapelasmximaspresentesnodireitoromano,talvezaexperinciamais
significativadeumdireitoorganizadoemtornodaidiadejustiacomutativa:doutdesealterumnonlaedere.
Doutdesrepresentaanecessidade,emumarelaovoluntria,deumaparidadeentreasprestaes.Todaadimenso
econmicadavidahumana,quefuncionasocialmentepormeiodetrocas,dependedaigualdadeentreprestaoe
contraprestao.Ajustiacomutativapreservaoespaoemqueoserhumanopodemanifestarsecomoumsujeitode
necessidades.
Alterumnonlaedereexpressaalgumasdasexignciasdasociabilidadenoseuaspectonegativo.Avidasocialimpe
queaagressovidaouaopatrimnioalheiosejamreparadas.Ajustiacomutativavinculaocausadordodano
vtima,atravsdemedidasquevisam"areparaodascoisas,norestabelecimentodasrelaesperturbadasnasua
formanormal.(48)"Oserhumanodefinidocomoumservulnervel,quedemandacuidadosporpartedetodos.A
relao"nasuaformanormal"aquelaquerespeitaavulnerabilidadeinerentenaturezahumana.Todaviolaodeve
serreparadasegundoumaigualdadeabsoluta,oquepermite,nonveldavidasocial,areconciliaoobjetivaentre
ofensoreofendido.
Ajustiadistributivaumaidiacomplexa,comumavariedadedepadresdedistribuiorelativosaesferas
distributivasdistintas(49).Contudo,emumacomunidade,talcomofoiesboadaaqui,doissooscritrios:mritoe
necessidade.Comefeito,nohjustianasdistribuiesse,nosaspectoscentraisdavidacomunitria,noselevarem
consideraoacontribuioproporcionaldecadamembroparaavidacomunitriaeseosmaisdbeisnoforem
atendidosnaproporodesuasnecessidades.Ouseja,ajustiadistributivaarticulase,predominantemente,emtorno
dedoisaspectosdacondiohumana:adependncia(emrelaoaoutrem),comoserdecarncias,eaindependncia,
comoserlivreeracional:"Asnormasentreaquelesquetmcapacidadeparadareaquelesquetmumamaior
dependnciaeumamaiornecessidadedereceber(ascrianas,osancios,osdeficientes)devemsatisfazerocritrio
queMarxpropunhaparaumasociedadecomunista:Decadaumsegundoassuascapacidades,acadaum,namedida
dopossvel,segundosuasnecessidades.(50)"NostermosdospreceitosdejustiadeUlpiano,(51)ajustiadistributiva
diriarespeitoaosuumcuiquetribuere,noqualosuumdecadaumseriadeterminado,conformeocaso,pelomritoou
pelanecessidade.Destemodo,acomunidade"serjustaparaosindependentesetambmparaosdependentes."(52)
Porsuavez,ajustiasocialpodeserfundamentadanocartersocialdoserhumano.Carentedeumaplenitudeques
podeseralcanadanarelaocomoutrem,apessoahumanasevenvolvidaemumaredederelaesdedever.Todos
devemalgoatodoscomomembrosdacomunidade.Emprimeirolugar,todosdevemterreconhecidasuadignidade
comosereshumanos,oquenocampojurdicopolticosignificaquetodostmdireitosedeveresidnticos:"cadacidado
possuiosmesmosdireitosjurdicosepolticos",enestamedida,todospodemdesenvolvero"autorespeito",queconsiste
na"conscinciadaprpriadignidadeecertacapacidadeparaplaemao"(53)equedependeapenasdostatusde
pessoahumanamembrodacomunidade.
Ajustiasocial,emboraarticuladacomoconceitonointeriorda"tradiodepesquisaracional"(54)queoaristotelismo,
asistematizao,emtermosdateoriadajustia,dovalordadignidadedapessoahumanapresenteno
desenvolvimentodacivilizaoocidental.Aconscinciadeumdeverdejustiaparacomooutroemvirtudedasua
simpleshumanidadefoiformuladadevriosmodosnanossacivilizao.Vamosarrolaralgumasdessasfrmulas,todas,
emmaioroumenorgrau,podendofundareticamenteajustiasocial.
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

9/17

18/03/2015

Artigos

Ohonestevivere,umdospreceitosdodireitodeUlpiano,nopoderiaserinterpretadocomoumadefernciahumanitas
presentenooutro,umdeverdejustiacujocontedoseria"respeitarefavorecerodesenvolvimentodapersonalidade
alheia"?(55)AsegundaformulaodoimperativocategricodeKanttambmpodeservirdesuporteaoidealdejustia
social:"Agedetalmaneiraqueusesahumanidade,tantonatuapessoacomonapessoadequalqueroutro,sempree
simultaneamentecomofimenuncasimplesmentecomomeio.(56)"Aformulaomaissintticadofundamentodajustia
social,queexigeparacadaumoqueesteestdispostoaatribuiraosoutroscomomembrosdacomunidade,estna
"regradeouro":"Comoquereisqueosoutrosvosfaam,fazeitambmaeles."(57)
III.AAPLICAODOCONCEITO:JUSTIASOCIALEAOAFIRMATIVA
Preliminares
Utilizaremosaqui,comofiocondutordenossaexposio,aobradeJoaquimBarbosaGomessobreaoafirmativa,
provavelmenteotratamentomaiscompletodotemanaliteraturajurdicanacional.(58)
Gomesdefineasaesafirmativascomo"umconjuntodepolticaspblicaseprivadas(...),concebidascomvistasao
combatediscriminaoracial,degneroedeorigemnacional,bemcomoparacorrigirosefeitospresentesda
discriminaopraticadanopassado,tendoporobjetivoaconcretizaodoidealdeefetivaigualdadedeacessoabens
fundamentaiscomoaeducaoeoemprego."(59)
Oautorreferidotambmsituacorretamenteaquestodaaoafirmativacomoumtemapertinenteteoriadajustia.
Paraele,"osdoisprincipaispostuladosfilosficosdasaesafirmativas"so"atesedajustiacompensatriaeateseda
justiadistributiva.(60)"Defato,aspolticasdeaoafirmativautilizamcritriosderaa,gneroeorigemnacional,para
"corrigirosefeitospresentesdadiscriminaopassada"justiacomutativaoucompensatriaeparadistribuir"bens
fundamentaiscomoaeducaoeoemprego"justiadistributiva.
ComoafirmaGomes,(61)nocasoUniversidadedaCalifrniav.Bakke(1978),estopresentestantoatesedajustia
distributivacomoatesedajustiacomutativa/compensatriaparajustificaraadoodeumapolticadeaoafirmativa
queprevejacotasparaminoriasemuniversidades.Utilizaremosestecaso(62)parasituar,nointeriordateoriadajustia,
aspolticasdeaoafirmativa,expondoseusfundamentosastesesdajustiacompensatria/comutativaedistributiva,
relacionadasigualdadeesuacrticaa"tese"dajustiasocial,vinculadaidiadedignidade.
AFaculdadedeMedicinadaUniversidadedaCalifrnia,estabeleceuumprogramadeaoafirmativapara"assegurara
admissodeumnmeroespecficodeestudantesdecertosgruposminoritrios."AllanBakke,umestudantebranco,teve
suacandidaturaFaculdadedeMedicinanegada,aindaquetivesseobtidonotasmaioresqueosmembrosdeminorias
aprovados.Eleingressoucomumaao,alegandocomoprincipalargumentoqueoprogramadeaoafirmativada
FaculdadeviolavaadcimaquartaemendadaConstituioamericana:"NenhumEstadopoder(...)negaraqualquer
pessoasobsuajurisdioaigualproteodasleis".Eleteriaperdidoavaga,emvirtudedadiscriminaooperadapela
Faculdade,deeleserbranco.
Apsotrmitedoprocessonasinstnciasinferiores,aSupremaCorte,emumadecisodecompromisso,decidiupela
inclusodeBakkenoroldosaprovadosnaFaculdadedeMedicina,bemcomoainconstitucionalidadedoprograma
rgidodecotasdaFaculdadedeMedicina,eaomesmotempo,afirmouaconstitucionalidadedeprogramasdeadmisso
queutilizemofatorracialentreoscritriosdeseleo,desdequeistosejafeitodeummodoflexvel.
3.1.Atesedajustiacompensatria/comutativa
Oargumentodajustiacompensatria/comutativaaquelequeafirmaanecessidadedaspolticasdeaoafirmativa
paracompensarasvtimasdeumadiscriminaopassada.Asociedade,aoadotarasreferidaspolticas,est
"promovendo,nopresente,umareparaooucompensaopelainjustiacometidanopassadoaosantepassados
daspessoaspertencentesaessesgrupossociais."(63)
NocasoBakke,ovotodoMinistroPowellsustentaqueutilizarcritriosdeseleodevagasemuniversidadesque
identifiquemaraa,gneroouorigemnacional,permitidonamedidaemque"ointeressegovernamentalempreferir
membrosdegruposprejudicadossexpensasdeoutrosconsideradosubstancial,jqueosdireitosdasvtimasdevem
serresguardados.Emtalcaso,aextensododanoeaconseqentecompensaodeveroserdefinidasjudicial,
legislativaeadministrativamente.(...)AFaculdadedeMedicinanosugereterfeito,enotemcompetnciaparafazer,
taisconstataes."(64)
AjustificativafilosficamaiselaboradadatesedajustiacomutativaaquelaelaboradaporRobertNozick.Nozick,
partindodaidiadeque"osindivduostmdireitos,ehcoisasquenenhumapessoaougrupopodefazersemviolar
lhesosdireitos",proclamaumindividualismoradicalqueexigeoEstadomnimo.TodoEstadomaiordoqueoEstado
mnimo,aquelequeselimitafunodegarantirasegurana,violaalgumdireitodealgumindivduo.Parasustentar
filosoficamenteseuindividualismo,Nozickvoltaidiadoestadodenatureza.Oestadodenaturezanadamaisdoque
orecursometodolgicoquepermitevisualizarasociedadedopontodevistadoindivduoemperfeitoisolamento.
NoserexploradaateoriadoEstadoMnimodeNozick,masapenasateoriadajustiacompatvelcomseu
individualismo.
Ajustia,quantoadireitospatrimoniais,seriaregidaportrsprincpios.Oprimeirodelesodajustianaaquisio.
justaaaquisiooriginriadebens,isto,aapropriaodecoisasnopossudas.Emseguida,hoprincpiodajustia
natransferncia.Todatransfernciavoluntriadeveserconsideradajusta.Osdoisprincpiosesgotamajustianas
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

10/17

18/03/2015

Artigos

propriedades.Estavisoultraliberal,dequeosindivduosadquiremseusdireitossimplesmenteporsuaatuaono
mercado,exige,contudo,umaintervenoestatalparaimpedirjustiaspresentesecorrigirinjustiaspretritas.Aqui
surgeoterceiroprincpiodajustia,omaisimportanteparaoargumentodestetpico:oprincpiodaretificaode
injustiasquantoadireitospatrimoniais.Sealgunstmdireitosquenoforamadquiridospelosdoisprimeirosprincpios,
porquealgumfoiprejudicado,edevehaverumacompensao.Paraobterumasociedadecompletamentejusta,
necessrioquetodainjustiapresenteoupassadasejareparada.Paraainjustiapassada,queoqueinteressano
argumentodojuizPowell,oprincpiodaretificao"sevaledainformaohistricasobresituaesanterioresesobre
injustiascometidasnelas(...)domesmomodo,utilizainformaosobreocursoefetivodosacontecimentos
provenientesdestainjustiaatopresente."Constriseumahiptesesobre"oqueteriaocorridoseainjustiano
tivessesidocometida."(65)
Assim,seosgruposminoritriosnotivessemsidooprimidosnopassado,opressoquepersistenadiscriminaodo
presente,elesestariamdevidamenterepresentadosnasUniversidades.Comoissonoocorre,necessriouma
intervenogovernamental(polticasdeaoafirmativacomreservadevagas)paracompensarasdesvantagens
impostasaosindivduosdegruposminoritrios,restaurandoassim,aigualdadeabsolutaquedeveregerasrelaes
entreosindivduos.
3.2.Atesedajustiadistributiva
Nainterpretaoquefazdajustiadistributiva,Gomesadefinecomoaquelaque"dizrespeitonecessidadedese
promoveraredistribuioequnimedosnus,direitos,vantagens,riquezaeoutrosimportantesbensebenefcios
entreosmembrosdasociedade."(66)
SegundoGomes,ovotodojuizBrennanvinculaseaoargumentodajustiadistributiva.Noseuvoto,afirmaelequea
FaculdadedeMedicina"poderiaclaramenteconcluirqueasubrepresentaosriaepersistentedeminoriasna
medicina,esmiuadaporessasestatsticas,eraoresultadodosobstculossuportadosporcandidatosdeclasses
minoritrias,decorrendodeumhistricodediscriminaodeliberadaepropositalcontraminoriasnaeducao,na
sociedadeemgeralenaprofissomdica."Nestecontexto,osprogramasdeaoafirmativa,quedistribuembenscomo
vagasnasUniversidades,apartirdaconsideraodapertenaounoaumaminoria,so"meiosapropriadosdese
asseguraroportunidadeeducacionaligualitrianasuniversidades."(67)
Masautilizaodocritriodedistribuio"pertenaminorias"nofortaleceriaaindamaisadiscriminaoaoinvsde
dissipla?No,segundoomaisclebredefensordaspolticasdeaoafirmativa,RonaldDworkin.Segundoele,"os
programasdeaoafirmativausamcritriosracialmenteexplcitosporqueseuobjetivoimediatoaumentaronmerode
membrosdecertasraasnessasprofisses.Masalmejamalongoprazoreduzirograuemqueasociedadenorte
americana,comoumtodo,racialmenteconsciente.(68)"Curiosamente,paraDworkin,umliberalquesempreseops
aoutilitarismo,aquiabertamenteutilitarista:"Osprogramas(deaoafirmativa)nosebaseiamnaidiadequeosque
recebemauxliotmdireitoaauxlio,masapenasnahipteseestratgicadequeajudlosagoraumamaneiraeficaz
deatacarumproblemanacional.(69)"Isto,ningumtemdireitoaumavaga,nemosbeneficiriosdosprogramasde
aoafirmativa,nemaquelesque,comoBakke,perderamsuasvagasemvirtudedosreferidosprogramas.So
consideraesdeconveninciasocialenodedireitosindividuais,quenorteiamaescolhadecritriosparaa
distribuiodevagasnasUniversidades.Aspolticasdeaoafirmativaintroduzemcritriosqueinstrumentalizama
distribuiodevagasnadireodeseobterasuperaoprogressivadaconscinciaracialnasociedadeamericana.
ComoafirmaacertadamenteGomes,aposturadeDworkindependedeuma"visoprutilitarismo",isto,eleempregou
"argumentosutilitaristas"paradefenderaspolticasdeaoafirmativa(70).Ofatodeomaiorrepresentantedoliberalismo
norteamericano(juntamentecomJohnRawls),crticoimplacveldoutilitarismo,lanarmodeargumentosutilitaristas
parajustificaroargumentodajustiadistributivanaspolticasdeaoafirmativa,serassumidocomoumsinaldeque
provavelmenteestasejaafundamentaomaisslidaparaateseemquesto.(71)
SegundoJeremyBentham,umdosnomesmaisrepresentativosdoutilitarismo,ogovernantedevepautarsuasaes
peloprincpiodautilidade.Este"aprovaoudesaprovaqualquerao,segundoatendnciaquetemaaumentaroua
diminuirafelicidadedapessoacujafelicidadeestemjogo."Emsetratandodacomunidade,ogovernantedevelembrar
queesta"constituiumcorpofictcio,compostodepessoasindividuaisqueseconsideramcomoconstituindoosseus
membros.Qual,nestecaso,ointeressedacomunidade?Asomadosinteressesdosdiversosmembrosqueintegrama
referidacomunidade.(72)"Ogovernantedeve,assim,buscarconduzirsuaaodemodoaproduziramaiorfelicidade
paraomaiornmerodemembrosdasociedade.
Oscandidatospreteridos,comBakke,emvirtudedenopertenceremaosgruposbeneficiadospelaspolticasdeao
afirmativa,ficam"desapontados",merecendo"adevidasolidariedadeporessafrustrao",maselesdevementenderque
vagasemFaculdadesdemedicina,comonoensinosuperioremgeral"sorecursosescassosquedevemserusados
paraoferecersociedadeaquilodequeelamaisnecessita"(73).Eoqueelanecessita,segundoDworkin,a
distribuioigualitariamenteproporcionaldebenssociaisentreosmembrosdosvriosgrupostnicos.
3.3.Atesedajustiasocial:BakkeluzdaConstituiode1988
Cadaordenamentojurdicopodeservistocomoaexpressohistricadasconcepesdejustiadominantesemuma
determinadasociedade.Isto,oscidadoseosjuristastmumanoodoquedevidonasrelaesentreparticulares
(justiacomutativa),daquiloqueacomunidadedeveaosparticulares(justiadistributiva)edaquiloqueestesdevem
comunidade(justiasocial).Emsuma,asidiascentraissobreoqueajustiaexige,nassuasvriasespcies,
apresentamse,deummodomaisoumenosexplcito,nodireitopositivodecadacomunidade.
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

11/17

18/03/2015

Artigos

Destemodo,embora"asexignciasdajustiasocialsejamportodaaparteasmesmasnasuaformulaomais
abstrata",deveseterpresenteque,assimcomoasexignciasdeoutrasespciesdajustiaqueseconsubstanciamno
direitopositivodecomunidadesparticulares,"aformaconcretadasexignciasdajustiasocialdependemdas
circunstnciasdetempo,delugaredecultura".(74)Assim,parasefazerumjuzodevalorapartirdoconceitodejustia
socialsobreumproblemaconcretocomoodaspolticasdeaoafirmativa,aquelequeemiteojuzodevesituarseem
umhorizontedeumordenamentojurdicodeumacomunidadeparticular.issoqueserfeito,adotandoseopontode
vistadodireitobrasileiro.
Aocontrriododireitoconstitucionalamericano,noqualosdebatescentraissedoemtornodoconceitodeigualdade,o
direitoconstitucionalbrasileirosearticulaemtornodoconceitodedignidadedapessoahumana(art.1,incisoIII).(75)Em
termosdeteoriadajustia:aopassoqueaconstituioamericanapodeservistacomoumesforoporrealizaraidiade
igualdadepresentenoconceitodejustiaparticular(distributivaecomutativa)aconstituiobrasileiratemnajustia
social,fundadanaidiadedignidadedapessoahumana,ocernedoseuidealdejustia.
EmumasituaoconcretacomoodasvagasemUniversidades,estadiversidadedeenfoquesencaminhauma
diferenciaonasquesteslevantadas:paraojuristaamericano,aquestodesaberseosdiversosgrupossociais
estoigualmenterepresentadosnasUniversidades.Paraaquelequesecolocadopontodevistadodireitoconstitucional
brasileiro,aquestoquesecolocaaseguinte:qualostatusdobemvaganoensinosuperior?Seelefazpartedoque
osbrasileirosconsideramcomoumbemabsolutamentenecessrioparaaplenarealizaodoserhumano,eledevido
atodosemvirtudedadignidadedapessoahumana,independentedapertenaaesteouaquelegrupotnico.Seele
nofazpartedoncleodaquiloqueasociedadebrasileiraconsideraindispensvelplenarealizaodoserhumano,
entoelenodevidoatodos,edeveseconsiderarqualocritriodasuadistribuio.
Asociedadebrasileira,noseuelencodedireitosfundamentaisconstitucionais,explicitouumadeterminadateoriados
bensquesodevidos,porjustia,aosseusmembros.Algunsbenssodevidostodos,emvirtudedaabsoluta
necessidadeparaaplenarealizaohumana(justiasocial).Outros,sodevidosemvirtudedapossedeuma
determinadaqualidade(justiadistributiva).Outrosainda,dizemrespeitostrocasentreosparticulares(justia
comutativa).
Odireitoqueaquiinteressaodireitoeducao.Apsterdeclaradoqueaeducaodireitodetodos(art.6eart.
205),oconstituintenoart.208explicitaocontedodestedireito.
Oensinofundamentalobrigatrioegratuito,eportanto,direitodetodos,configurandoumverdadeiro"direitopblico
subjetivo"(art.208,1).Naterminologiadateoriadajustia,umdireitosocialdejustiasocial,devidoatodasas
pessoashumanasmembrosdacomunidadebrasileira.Paraoconstituinte,oanalfabetismoeacarnciados
conhecimentosauferidosnoensinofundamentalsoobstculosgravesaoplenodesenvolvimentodapessoae,portanto,
soconsideradosmalesaseremerradicados,apartirdopontodevistadosbensnecessriosvidaboaparaoser
humano.
Oensinosuperiorreguladopeloart.208,V.Oseuteoroseguinte:"acessoaosnveismaiselevadosdoensino,da
pesquisaedacriaoartstica,segundoacapacidadedecadaum".Verificasequenofinaldoartigo,humaregrade
distribuiodobem"participaonosnveismaiselevadosdeensino":acadaumsegundoasuacapacidade.Ouseja,
estenoumbemqueaConstituioprescrevacomoindispensvelplenarealizaodoserhumano,epor
conseguinte,comoalgoquedeveserdistribudoatodos.Aocontrrio,elelimitaaofertadessesbenssomentequeles
quedemonstraramacapacidadeparaaproveitlos.Odireitoaoensinosuperior,assim,umdireitosocialdejustia
distributiva,reguladopelocritrio:"acadaumsegundoasuacapacidade".
IssonosignificaqueoEstadonotenhanenhumdeverdejustiasocialemrelaoaoensinosuperior,isto,umdever
emrelaoatodos..OEstadodevegarantiratodoso"acesso"aosnveissuperioresdeensino.Istosignificaqueele
deveproporcionaratodosascondiesensinobsicoeensinomdio,pblicos,gratuitosedequalidadeparaque
cadaumpossadesenvolverplenamentesuaspotencialidadesecapacidadesparaingressarnonvelsuperiordeensino.
(76)
Seemalgummomentohistrico,asociedadebrasileiraincluirnoseuroldebensnecessriosvidaboaoensino
superior,elaefetuarumamudananasuaConstituio,assegurandoacadacidadobrasileiroum"direitopblico
subjetivo"aumavaganasinstituiesuniversitrias.Oconstituintetransformarumdireitosocialdejustiadistributiva
emumdireitosocialdejustiasocial.Dequalquermodo,noreservariavagasamembrosdesteoudaquelegrupo
tnico,masgarantiriaatodososbrasileiros,vagasnoensinosuperior.
DeterminadootipodedireitosocialqueodireitoeducaoemnvelsuperiornaConstituiode1988,restaavaliar
seastesesdajustiacomutativaoudistributivaseriamaptasasustentarumprogramadeaoafirmativacomoaquele
analisadonocasoBakke.
Atesedajustiacomutativaconsiste,comofoivisto,emcompensarouindenizarmembrosdegruposque,nopassadoe
nopresente,foramdiscriminados.Masissoconsisteemreduziressaspessoascondiodevtimasenodecidados
iguaisaosoutros,oqueviolaasuadignidade.Todosdevematodosorespeitopelasuacondiodepessoahumanae
decidado,ningumpodendoserconsideradoummembroalheiocomunidade,oqueocorreriasealgunsfossem
consideradosvtimaseoutrosno.ComobemviuRosanvallon,atesedajustiacomutativaconsisteemreduzirodireito
constitucionalaodireitocivil,emreduzirocidadovtima,tendnciadominantenosEstadosUnidos,pascriadordas
polticasdeaoafirmativa:"Aredistribuiosocialnosefundamentanoreconhecimentodedireitossociais
propriamente,masderivadeumaradicalizaodosdireitoscivis.Esperamseefeitossociaisnodoreforodovnculo
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

12/17

18/03/2015

Artigos

nacional,masdoaperfeioamentodalgicaindividualista.Umaconcepomuitoampladereparaonosprejuzos
serve,nestecaso,desubstitutodeumexercciopolticodesolidariedade.Emumasociedadedereparaogeneralizada,
afiguracentraldainteraosocialadevtima(grifonooriginal)deoutrem,enodocidado.(...)Nocomomembros
dacomunidade,etendoporissocertosdireitossociais,queasminoriasprocuramhojebeneficiarsedastransferncias
pblicaselasofazemapresentandosecomovtimas,deumdanoatual,mastambmdealgumainjustiapassada."(77)
Seasociedadebrasileiraumacomunidadedepessoashumanasquesereconhecemnasuamtuadignidade,
exercendoacomocidados,todatentativadevitimizao,destriacomunidade,aviltandoalgunsdeseusmembrosao
rebaixlos,dostatusdecidadoapessoahumanatitulardetodososdireitoscivis,polticosesociaisemuma
determinadacomunidadepolticacategoriadevtimadosoutrosmembrosdessacomunidade.Osvnculosfundantes
dasrelaesentreosbrasileiros,nostermosdaConstituio,sovnculosdejustiasocial,queestabelecemoque
todosdevematodoscomopessoashumanascomigualdignidade,enovnculosdejustiacomutativa,entreofensores
eprejudicados.Oquedevidoaumcidadobrasileiro,comoodireitoeducao,onasuacondiodepessoa
humanamembrodacomunidadenacional,enodevtimaqueexigeumaindenizao.
Atesedajustiadistributivanostermosemquefoiexaminada,decontedoutilitarista,tambmnosesustentadiantedo
ordenamentoconstitucionalbrasileiro.Atesedajustiadistributiva,calcadaemumavisoutilitarista,sustentaqueos
critriosdedistribuiodevagassocritriosnodejustia,masdeutilidadesocial.Propriamentefalando,noh,
nestaperspectiva,direitoeducao.Todosaquelesqueocuparemvagasnoensinosuperior,porexemplo,ofaro
segundocritriosdeconveninciasocial,enoporqueasociedadelhesdeveisso:asUniversidades,aodecidiremos
critriosdeseleo,ofazemsegundoum"clculoracionaldousosocialmentemaisbenficoderecursoslimitados."(78)
Estafundamentaoutilitaristadatesedajustiadistributivaapresentavriosproblemas,maspodemosapontarapenas
aquelequetocamaisdepertonossaquesto:Bakkefoiinstrumentalizadopararesolverum"problemanacional"
(Dworkin),comotambmosmembrosdeminoriasqueforamaprovados.
Defato,Bakkeclaramentefoivtimadochamado"princpiosacrifical"doutilitarismo.(79)Deacordocomapercepo
utilitria,adistribuioadequadaaquelaqueconduz"maiorfelicidadeparaomaiornmero".Istosignificaque
aquelesquenointegram"omaiornmero"serosacrificadosparaqueoutrossebeneficiem.Assim,osacrifciode
Bakkeexigidopelasociedade.
Mastambmosmembrosdasminoriasforaminstrumentalizados.Tambmelesestoservindodeummeioparaa
sociedadealcanarofimaqueseprope.MichaelSandelesboaoquepoderiatersidoumacartadeumaUniversidade
comunicandoaumcandidatosuaaprovaograasspolticasdeaoafirmativa:"Aindaquenosejaoresultadode
seuprprioesforo,resultaquecasualmentevocpossuiascaractersticasqueasociedadeprecisanestemomento,
caractersticasquenospropomosaexplorarparabenefciodasociedadeadmitindoocomoestudante.(80)"Ouseja,o
fatodequeoestudantepertenceaumgrupominoritrio,vistocomocaractersticarelevante,tendoemvistaoobjetivo
socialdetermaismembrosdeminoriasnasUniversidadesouexercendocertasprofisses.Asuapresenana
universidadeummeioparaatingirumfimpolticodesejvel.
Algunspodemtentaraproximarestavisodatradioaristotlica,naqualajustiadistributivadalgoaalgumemvista
dobemcomum.Essateseequivocadaporduasrazes.
Emprimeirolugar,deveseafastaravisodobemcomumdavisodeutilidadesocialdeBenthameDworkin.Obem
comumdatradioaristotlicanoobemdamaioria,masobemdetodos.Adistribuiovisaimediatamenteobemdo
particularemediatamenteobemcomum,obemdetodos.Destemodo,aquelequenobeneficiadodiretamenteem
umadistribuio,serbeneficiadodeummodoindireto,namedidaemquepertencecomunidade.
Emsegundolugar,paraatradioaristotlica,ajustiadistributivatratadaquiloqueacomunidadedeveaoindivduo.Ou
seja,visasediretamenteobemdoparticulareindiretamenteobemdasociedadecomoumtodo.Visardiretamenteo
bemcomum,manipulandooscritriosdedistribuioemnomedealgumafinalidadecoletiva,significadestruirajustia
distributivaeutilizarosenvolvidosnadistribuiocomomerosinstrumentosdefinsquelhessoalheios.
Emcadadistribuio,deveverificarseacausadadistribuio,(81)isto,ocritriodedistribuioprprioacadaesfera
distributiva.Oparentesconoocritrioadequadoparadistribuircargospblicos,omritonoocritrioadequado
paradistribuirbensnointeriordeumafamlia.Nasdistribuies,autilizaodocritrioprprioacadaesferagaranteque
obemdoparticularofimqueestsendobuscado.
Destemodo,aoviolaroprincpiodistributivoprprioaoensinouniversitrio(capacidade/mrito),emnomedeobjetivos
sociaisalheiosesferaacadmica,oprogramadeseleodocasoBakkeinsustentveldopontodevistadajustia
social,namedidaemquetocaseufundamentotico:trataraspessoascomofinsenocomomeios.Bakkeetambmos
prpriosbeneficiriosdoprogramaforamtratados,naseleo,comomeiosparaumfimestranhoUniversidade.De
fato,osindivduosforamqualificadadosnoapartirdecritriosacadmicos,masdecritriostnicos,namedidaemque
istoresultatilparaarealizaodeobjetivossociaisrelevantescomoumaparticipaoproporcionaldasminoriasnas
universidadeseumadiminuiodaconscinciaracialdasociedade.Ocandidatoaumavagaacadmicaviuseassim,
instrumentalizado,namedidaemquesomenteforamlevadasemconsideraoqualidadesrelevantes(tnicas)paraa
consecuodemetaspolticasextrauniversitrias.(82)
Assim,polticasdeaoafirmativabaseadasnatesedajustiacomutativaedajustiadistributiva,ambasvoltadas
questodaigualdade,soinconstitucionaisdopontodevistadajustiasocial,namedidaemque,apretextode
estabeleceraigualdade,violaadignidadedosenvolvidos,sejaporreduziloscondiodevtima(tesedajustia
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

13/17

18/03/2015

Artigos

comutativa)oucondiodemeio(tesedajustiadistributiva).
IV.CONCLUSO
Oobjetivoimediatodesteartigofoianalisaroconceitodejustiasocial.
Foivistocomoesteconceitofoidesenvolvido,dentrodatradioaristotlica,apartirdoconceitodejustiageralde
AristtelesedejustialegaldeTomsdeAquino.Apartirdaticasocialcrist,esseconceitoingressanaConstituio
de1988,emdoisartigoscruciais,queestabelecemasbaseshermenuticasparatodaordemeconmicaesocial.Em
seguida,foramanalisadososelementosconstitutivosdoconceitodejustiasocial,distinguindoodosconceitosde
justiacomutativaedistributiva.Porfim,foianalisadaumaquestoconcreta,aspolticasdeaoafirmativa,luzdo
conceitodejustiasocial.
Oartigotevecomoobjetivoindiretomostrarcomopossvel,luzdascategoriasdateoriadajustia,pensarproblemas
jurdicosconcretosdodireitoconstitucionalcontemporneo.Emoutrostermos,foiumatentativadeserfielaolegado
romanodepensarodireitoapartirdajustia"odireito(jus)chamadoassimporderivardajustia(justitia)".
______________________________________________________________
BIBLIOGRAFIA
ANTOINE,C.Coursdconomiesociale.Paris:Guillaumin,1899.
AQUINO,Tomsde.SumaTeologica.v.8.Madri:BAC,1956.
ARISTTELES.ticaaNicmaco.TraduoJulinMarias.Madri:Centrode
EstudiosConstitucionales,1999.
_________.Retrica.TraduoAntonioTovar.Madri:CentrodeEstudios
Constitucionales,1990.
BARZOTTO,LuisFernando.AdemocracianaConstituio.SoLeopolodo:
Unisinos,2003.
BENTHAM,Jeremy.Umaintroduoaosprincpiosdamoraledalegislao.
In:STUARTMILLBENTHAM.SoPaulo:Abril,1984.
CALVEZ,JeanYvesPERRIN,Jacques.gliseetsocieteconomique.v.I.
Paris:Aubier,1959.
___________.gliseetsocieteconomique.v.II.Paris:Aubier,1963.
CASTORIADIS,Cornelius.Valor,igualdade,justia,poltica:deMarxa
AristtelesedeAristtelesatns.In:CASTORIADIS,C.Asencruzilhadasdo
labirinto.v.1.SoPaulo:PazeTerra,1997.
DIGESTO.t.1.Pamplona:Aranzadi,1968.
DURKHEIM,Dadivisodotrabalhosocial.SoPaulo:MartinsFontes,1995.
DWORKIN,Ronald.Umaquestodeprincpio.SoPaulo:MartinsFontes,
2000.
FERRAZJR,TrcioSampaio.AlegitimidadenaConstituiode1988.In:
FERRAZJR.etal.Constituiode1988.SoPaulo:Atlas,1989.
FINNIS,John.Leynaturalyderechosnaturales.BuenosAires:Abeledo
Perrot,2000.
GOMES,JoaquimBarbosa.Aoafirmativaeprincpioconstitucionalda
igualdade.RiodeJaneiro:Renovar,2001.
HEGEL.FenomenologiadoEsprito.Petrpolis:Vozes,2002.
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

14/17

18/03/2015

Artigos

___________.PrincpiosdaFilosofiadoDireito.Lisboa:Guimares,1990.
HFFE,Otfried.Oquejustia?PortoAlegre:Edipucrs,2003.
JOOXXIII.Materetmagistra.In:ENCCLICASedocumentossociais.
SoPaulo:Ltr,1991
KANT,Immanuel.Fundamentaodametafsicadoscostumes.Lisboa:
Edies70,1995.
MACINTYRE,Alasdair.Animalesracionalesydependientes.Barcelona:
Paids,2001.
MONTESQUIEU.Oespritodasleis.SoPaulo:AbrilCultural,1973.
NOZICK,Robert.Anarquia,Estadoyutopia.Mxico:FondodeCultura
Econmica,1991.
PERELMAN,Cham.Lagiustizia.Giappichelli:Torino,1991.
PIOXI.Quadragesimoanno.In:ENCCLICASedocumentossociais.So
Paulo:Ltr,1991.
___________.DiviniRedemptoris.In:ENCCLICASedocumentossociais.So
Paulo:Ltr,1991.
RICOEUR,Paul.Emtornoaopoltico.SoPaulo:Loyola,1995.
ROSANVALLON,Pierre.Anovaquestosocial.Braslia:InstitutoTeotnio
Vilela,1998.
SANDEL,Michael.Elliberalismoyloslimitesdelajusticia.Madri:Gedisa,
2000.
SARLET,IngoWolfgang.Dignidadedapessoahumanaedireitos
fundamentais.PortoAlegre:LivrariadoAdvogado,2002.
TAPARELLIdAZEGLIO,Louis.Saggioteoreticodidirittonaturale.v.I.
Roma:Edizionidellaciviltcattolica,1949.
TAYLOR,Charles.Argumentosfilosficos.SoPaulo:Loyola,2000.
WALZER,Michael.Lasesferasdelajusticia.Mxico:FondodeCultura
Econmica,1997.
______________________________________________________________
(1)HFFE,Otfried.Oqueajustia?,p.101.ComoapresentereconstruopartedeAristteleseTomsdeAquino,serrestringidaa
expressoticasocialcristsomentesencclicaspapais,nasquaisatradioaristotlicotomistaoquadrofilosficodereferncia.
(2)ARISTTELES,ticaaNicmaco,1,1129a.
(3)Id.,RetricaI,9,1366b.
(4)Id.,op.cit.v.1,1129b.
(5)Id.V,2,1130b.
(6)Id.,V,2,1131a.
(7)Id.,V,4,1132a.
(8)TOMSDEAQUINO,SumaTeolgica,IIII,q.60,a.3.
(9)Id.,op.cit.,q.58,a.5.

http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

15/17

18/03/2015

Artigos

(10)Id.,op.cit.,q.58,a.6.
(11)Id.,op.cit.,q.58,a.7.
(12)TOMSDEAQUINO,op.cit.,q.61,a.1.
(13)Id.,op.cit.,q.63,a.1.
(14)Id.,Ibid.
(15)Id.,op.cit.,q.61,a.1.
(16)Id.,op.cit.q.61,a.2.
(17)Id.,op.cit.q.58,a.12.
(18)TAYLOR,Charles.Argumentosfilosficos,p.242.
(19)MONTESQUIEU,Oespritodasleis,LivroI,capsVIeVII,pp5253.
(20)TOMSDEAQUINO,op.cit.,q.61,a.2.
(21)TAYLOR,Charles.Op.cit.,pp.242243.
(22)CALVEZPERRIN.gliseetsocieteconomique,vol.I,p.543.
(23)TAPARELLIdAZEGLIO,Louis.Saggioteoreticodidirittonaturale,p.183.
(24)CALVEZPERRIN.gliseetsocitconomique,p.546.
(25)ANTOINE.Coursdcomiesociale,p.127.
(26)Id.,op.cit.,p.128.
(27)PIOXI.Quadragesimoanno,n.74.
(28)Id.,op.cit.,n.75.
(29)PIOXI,DiviniRedemptoris,n.32.
(30)Id.,op.cit.,n.51.
(31)TOMSDEAQUINO,op.cit.,q.58,a.7.
(32)PIOXI,op.cit.,n.51.
(33)JOOXXIII.Materetmagistra,n.135e136.
(34)FERRAZJR.,TrcioSampaio.AlegitimidadenaConstituiode1988,p.53
(35)Id.,ibid.
(36)Cf.FINNIS,John.Leynaturalyderechosnaturales,pp.325326.
(37)Otermo,tornadoclebrenafilosofiaporHegel,nasuaFenomenologiadoEsprito,tornouseumadasquestesmaiscandentesda
filosofiapoltica.Paraaperspectivaaquiadotada,doigualreconhecimento,verTAYLOR,Charles.Apolticadoreconhecimento.
In:Argumentosfilosficos,pp.241274.
(38)KANT.Fundamentaodametafsicadoscostumes,p.77.
(39)HEGEL.Princpiosdafilosofiadodireito,pargrafo36,p.56.
(40)ARISTTELES,op.cit.,V,4,1132a.
(41)PERELMAN,Cham.Lagiustizia,pp.4049.
(42)Cf.BARZOTTO,LuisFernando.Ademocracianaconstituio,captulo5.
(43)HEGEL.FenomenologiadoEsprito,par.184,p.144.
(44)JooXXIII.Materetmagistra,n.83.
(45)Id.,n.82.
(46)Cf.CASTORIADIS,Cornelius.Valor,igualdade,justia,poltica:deMarxaAristtelesedeAristtelesatns,pp.373380.
(47)Cf.ARISTTELES,op.cit.,V,5,1132b.
(48)DURKHEIM,mile.Dadivisodotrabalhosocial,p.37.
(49)Cf.WALZER,Michael.Lasesferasdelajusticia.
(50)MACINTYRE,Alasdair.Animalesracionalesydependientes,pp.153154.
(51)ULPIANO,Digesto,I,1,10.
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

16/17

18/03/2015

Artigos

(52)Id.,ibid.
(53)WALZER,Michael.Esferasdelajusticia,pp.288e286.
(54)Cf.MACINTYRE,Alasdair.Justiadequem?Qualracionalidade?
(55)SCHULZ,Fritz.Princpiosdelderechoromano,p.212.
(56)KANT,Immanuel.Fundamentaodametafsicadoscostumes,p.69.
(57)Lucas6,31.
(58)GOMES,JoaquimBarbosa.Aoafirmativaeprincpioconstitucionaldaigualdade.
(59)Id.,op.cit.p.40.
(60)Id.,op.cit.,p.113.
(61)Id.,ibid.
(62)UtilizamosatranscrioapresentadanoapndicedaobracitadadeGOMES,pp.245295.
(63)GOMES,op.cit.,p.62.
(64)GOMES,op.cit.,p.266.
(65)NOZICK,Robert.Anarquia,Estado,Utopia,p.156.
(66)GOMES,op.cit.,p.66.
(67)GOMES,op.cit.pp293294.
(68)DWORKIN,Umaquestodeprincpio,p.439.
(69)idem,op.cit.,p.443.
(70)GOMES,op.cit.,p.69.
(71)Gomesexpeumaoutratentativadefundaratesedajustiadistributivaaidiadequetodosnascemosiguais.Masumadistribuio
sempresupediferenciao,eaprpriapolticadeaoafirmativaelegecritriosnouniversalmentepartilhadosparaadistribuiodebens.
(72)BENTHAM,Jeremy.Umaintroduoaosprincpiosdamoraledalegislao,p.4.
(73)DWORKIN,op.cit.,p.451.
(74)PioXIIapudCALVEZPERRIN,op.cit.,vol.2,p.200.
(75)Aprincipalobrasobreotema,nodireitoconstitucionalbrasileiro,adeINGOWOLFGANGSARLET,Dignidadedapessoahumanae
direitosfundamentais.
(76)Oconstituintebrasileironoinovou,nesteponto.Eleapenasassumiuoqueestdispostonoart.XXVIdaDeclaraoUniversaldos
DireitosHumanos,de1948:Todohomemtemdireitoeducao.Aeducaodevesergratuita,pelomenosnosgrauselementarese
fundamentais.Ainstruoelementarserobrigatria.Ainstruotcnicoprofissionalsergeneralizadaoacessoaosestudossuperiores
serigualparatodos,emfunodosmritosrespectivos.
(77)ROSANVALLON,Pierre.Anovaquestosocial,p.63.
(78)DWORKIN,Ronald.Umaquestodeprincpio,p.450.
(79)RICOEUR,Paul.Emtornoaopoltico,p.115.
(80)SANDEL,Michael.Elliberalismoyloslimitesdelajusticia,p.180.
(81)Cf.WALZER,Michael.Lasesferasdelajusticia.
(82)Paraestacrticadosprogramasdeaoafirmativaapartirdoargumentodapessoahumanacomofimenocomomeio,cf.Michael
SANDEL,Elliberalismoyloslimitesdelajusticia,pp.171186.
ULPIANO,DigestoI,1,1.

http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_48/artigos/ART_LUIS.htm

17/17

Das könnte Ihnen auch gefallen