Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
cadernos
cadernos
cadernos
Instituto
da Defesa Nacional
CapaCaderno10.indd 1
O estudo das mudanas polticas e o acompanhamento da evoluo dos regimes nas vrias
regies do globo crucial para a anlise das tendncias e das ameaas e riscos segurana nacional. No dia 26 de Abril de 2012, o IDN organizou um seminrio internacional
intitulado As Revoltas rabes e a Democracia no Mundo, com painis sobre transies
democrticas, a situao no mundo rabe e a promoo da democracia. O seminrio contou com a interveno de altos funcionrios, antigos responsveis polticos e acadmicos
especializados em processos de democratizao e na anlise do mundo rabe e do Mdio
Oriente. So precisamente esses contributos que aqui se renem.
Instituto
da Defesa Nacional
n 10
13/06/21 11:48
Maio de 2013
Instituto da Defesa Nacional
Caderno10TextosMetidos.indd 1
20-06-2013 23:19:24
Os Cadernos do IDN resultam do trabalho de investigao residente e no residente promovido pelo Instituto
da Defesa Nacional. Os temas abordados contribuem para o enriquecimento do debate sobre questes nacio
nais e internacionais.
As perspectivas so da responsabilidade dos autores no reflectindo uma posio institucional do Instituto de
Defesa Nacional sobre as mesmas.
Director
Vitor Rodrigues Viana
Coordenador Editorial
Alexandre Carrio
Ncleo de Edies
Antnio Baranita e Cristina Cardoso
Capa
Nuno Fonseca/nfdesign
www.idn.gov.pt
www.incm.pt
ISSN 1647-9068
ISBN: 978-972-27-2217-9
Depsito Legal 344513/12
Tiragem 250 exemplares
Instituto da Defesa Nacional, 2013
Caderno10TextosMetidos.indd 2
20-06-2013 23:19:24
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 3
20-06-2013 23:19:25
Resumo
Desde Kant que sabemos como a natureza dos regimes importa para a segurana
internacional e como os povos republicanos tendem a ser mais pacficos do que aqueles que vivem sob regimes despticos ou autoritrios. Nesse sentido, pode dizer-se que o
estudo das mudanas polticas e o acompanhamento da evoluo dos regimes nas vrias
regies do globo crucial para a anlise das tendncias e das ameaas e riscos segurana
nacional, e como tal inserem-se na misso do Instituto da Defesa Nacional (IDN).
Foi justamente por isso que o IDN lanou uma linha de investigao sobre este tema
e que, no dia 26 de Abril de 2012, organizou um seminrio internacional intitulado As
Revoltas rabes e a Democracia no Mundo, com painis sobre transies democrticas,
a situao no mundo rabe e a promoo da democracia. O seminrio contou com a
interveno de altos funcionrios, antigos responsveis polticos e acadmicos especializados em processos de democratizao e na anlise do mundo rabe e do Mdio Oriente.
Alguns desses oradores deixaram-nos ou enviaram-nos contributos escritos. So precisamente esses contributos que aqui se renem.
Abstract
Kant taught us that the nature of regimes matters to international security and that republican
people tend to be more pacific than those living under despotic or authoritarian regimes. Concomitantly, we
may state that the study of political changes together with the monitoring of several regimes evolutions in
regions around the globe are crucial elements for trend analysis and threats to national security and thus
are in accordance with the mission of the National Defense Institute (IDN).
It was precisely for this purpose, that IDN launched an investigation line concerning this subject
and organised the international seminar The Arab Revolutions and Democracy in the World on
April 26th 2012, with panel presentations and discussions on democratic transitions, the situation in
the Arab world and the promotion of democracy. This seminar counted with the participation of top
officials, former policy-makers and scholars specialized in democratization processes, the Arab world and
the Middle East. Some speakers gave us their written contributions. These, precisely, are the contributions
that we bring together.
Caderno10TextosMetidos.indd 4
20-06-2013 23:19:25
ndice
Introduo
Filipe Abreu Nunes 6
Discurso de Abertura do Seminrio Internacional As Revoltas rabes
e a Democracia no Mundo
Vitor Rodrigues Viana 13
As Revoltas rabes e a Democracia no Mundo A Perspetiva da Aliana
das Civilizaes
Jorge Sampaio 16
Ambidextrous Democratization and its Implications for MENA
Philippe Schmitter 21
Mudanas Polticas no Mundo rabe: a Never Ending Spring?
Ana Santos Pinto 29
Las Revueltas rabes: Un Camino hacia la Democracia?
Mara Dolores Algora Weber 47
Trs Notas sobre a Promoo da Democracia
Carlos Gaspar 63
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 5
20-06-2013 23:19:25
Introduo
Filipe Abreu Nunes
Doutorado em cincias sociais pela Universidade de Lisboa. Desde julho de 2011 desempenha as funes
de Assessor de Estudos no Instituto da Defesa Nacional. Foi tambm membro do Gabinete do Ministro
da Defesa Nacional, entre 2009 e 2011, e autor de vrios artigos sobre elites, partidos e democracia.
At primeira metade da dcada de 1970, havia apenas 40 democracias no mundo, que
correspondiam basicamente s sociedades ricas e industrializadas do ocidente. A democracia era ento encarada como um regime poltico que s estava ao alcance do mundo
economicamente desenvolvido (Huntington, 1968).
Esta viso ficou completamente em crise a partir da dcada de 70. Em 1974 o regime autoritrio do Estado Novo caa perante um golpe de capites; em 1975, a Grcia voltava a ter um governo civil e democrtico; e, em Espanha, era o prprio regime
franquista que iniciava a transio para a democracia. Uma dcada depois, na Amrica
Latina, as ditaduras militares comeavam a dar lugar a regimes democrticos. Comeava
a terceira vaga democrtica (Huntington, 1991), fenmeno que terminou j nos anos
90 com o fim dos regimes comunistas na Europa de Leste. Entre 1990 e 1996, segundo
clculos de Larry Diamond, o nmero de democracias eleitorais aumentou de 76 para
118 (Diamond, 1997).
No entanto, era evidente que a existncia de eleies regulares, livres e justas, no
asseguraria, por si s, a consolidao da democracia liberal. Nesse sentido, as concees
estritamente eleitorais da democracia mereceram logo fortes crticas no contexto do debate acadmico em torno dos processos de democratizao.
Impunha-se, ento, a questo de saber, afinal, quando que uma democracia se
deve considerar consolidada. um tema pouco pacfico entre a cincia poltica contempornea. De qualquer forma, a resposta a esta questo pode passar pela distino
entre consolidao democrtica, transio democrtica e liberalizao poltica (Nunes,
2003).
A transio democrtica no se confunde com uma mera liberalizao poltica que
pode at ser promovida pelo regime autoritrio. A liberalizao caracteriza-se por reformas sociais, por uma reduo da censura, por um aumento das liberdades associativas,
pela libertao de presos ou por uma oposio tolerada. A transio democrtica vai mais
longe e s est completa quando h um governo constitucional sado de eleies livres,
no constrangido na sua autoridade pela partilha de poder com outros corpos no democrticos ou com domnios de reserva.
Finalmente, sobre a consolidao democrtica, a maioria dos cientistas polticos converge nesta definio minimalista: democractic consolidation as a discernible process by which the
6
Caderno10TextosMetidos.indd 6
20-06-2013 23:19:25
rules, institutions and constrains of democracy come to constitute the only game in town, the one legitimate framework for seeking and exercising political power (Diamond, 1997: xvii).
Em contraste com a transio e especialmente com a liberalizao, a consolidao
democrtica pressupe um conjunto mais vasto e exigente de requisitos. Entre esses
requisitos esto uma srie de mudanas nas instituies, na opinio pblica e nas elites
que passam pela reconstituio do Estado, pela liberalizao econmica, pela constitucionalizao de direitos, liberdades e garantias, pela fiscalizao do poder e controlo da
corrupo, pela autoridade sobre a administrao pblica, pelo fortalecimento de partidos polticos capazes de articular interesses, socializar eleitores, propor polticas e competir para chegar ao poder, pela subordinao dos militares e das foras de segurana ao
controlo civil e ordem constitucional, por uma sociedade civil organizada e autnoma,
e, finalmente, pela criao de um Estado-Providncia assente em novas classes mdias
(Diamond, 1997: xviii).
Como se v, a consolidao de uma democracia exige muito mais do que processos
eleitorais. E depois de uma fase em que a democracia era vista como um privilgio das
sociedades mais desenvolvidas (Huntington, 1968), somos obrigados a reconhecer que
alguns sectores da cincia poltica e das relaes internacionais tambm no deixaram de
se precipitar quando falaram do fim da histria e da inevitabilidade da globalizao da
democracia liberal (Fukuyama, 1992).
A certa altura, parecia que era suficiente haver eleies num determinado pas para
se falar desse pas como sendo um pas democrtico. Mesmo quando no se falava em
democracia falava-se, de forma teleolgica, em transio incompleta para a democracia (Lewitski, 2002). Ora, a partir da segunda metade da dcada de 90, ficou claro
que muitas das mudanas polticas ocorridas na frica subsaariana, na antiga URSS e
mesmo em partes da Amrica Latina no conduziram a democracias liberais, mas quilo que Lewitski chama de regimes de autoritarismo competitivo (Lewiski, 2002). De
facto, mesmo se entendermos a democracia apenas como o regime poltico de eleies
livres, da proteo dos direitos civis e da igualdade de oportunidades entre Governos e
oposies, a verdade que podemos afirmar que desde os anos 90, estvamos a assistir
a um refluxo democrtico.
O surgimento da chamada Primavera rabe h j dois anos na Tunsia, e depois
no Imen, no Egito e na Lbia, acompanhada pelo anncio de reformas institucionais em
Marrocos trouxe a esperana numa nova vaga democrtica, que poderia pr fim a esse
refluxo. Ainda para mais logo no Norte de frica e no Mdio Oriente, regio a propsito
da qual Larry Diamond falava de um gap democrtico rabe (Diamond, 2010).
verdade que j haviam surgido at ento regimes com caractersticas democrticas
em sociedades islmicas, como a Albnia, a Turquia, a Malsia ou a Indonsia. Mas falar-se de transio democrtica ou apenas de liberalizao poltica no mundo rabe parecia,
ainda em 2010, uma impossibilidade. Isso explicava-se no apenas por fatores culturais e
civilizacionais, mas tambm pelas prprias caractersticas daquelas economias e sociedades.
Estamos a falar de economias fortemente rentistas e de sociedades profundamente desiguais. E j em 1991, Huntington tinha chamado a nossa ateno para as conseIDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 7
20-06-2013 23:19:25
Caderno10TextosMetidos.indd 8
20-06-2013 23:19:25
O que a histria mostra sem margem para dvidas que uma transio democrtica
bem-sucedida no dispensa o consenso entre as elites acerca das regras, das instituies
e dos constrangimentos da democracia, bem como a adeso da sociedade aos princpios
democrticos. E de facto no ainda claro que esses requisitos estejam reunidos.
Na Tunsia, parece haver uma tenso semelhante que se verificou em Portugal
entre a legitimidade revolucionria e a legitimidade eleitoral, com a desvantagem, para a
Tunsia, de que a legitimidade revolucionria vem do campo democrtico liberal e a legitimidade eleitoral de um campo cujas credenciais democrticas ainda esto por provar.
Alm disso, as dificuldades econmicas e sociais ameaam tornar-se explosivas, perante
as reivindicaes uma classe trabalhadora fortemente organizada.
No Egito, est longe de estar resolvido o problema da necessria subordinao do
poder militar ao poder civil e manifesta a ausncia de consenso constitucional entre os
principais grupos polticos. De resto, a contestao s polticas do Presidente Morsi est
a colocar a Irmandade Muulmana entre a presso dos salafistas e a presso de uma oposio fortemente organizada, que rene tendncias tradicionalmente antagnicas, agora
em torno da figura de El Baradei.
E na Lbia, apesar dos bons resultados eleitorais das foras liberais sempre menos
valorizados nos media ocidentais do que os resultados dos partidos islamistas -, a capacitao do Estado e os conflitos tribais ensombram o sentido da mudana. O territrio
est profundamente dividido e o poder central no tem fora para desativar as milcias
armadas.
Outra importante lio das histrias de sucesso nos processos de democratizao
prende-se com a relevncia dos fatores externos e da envolvente regional no apoio aos
processos e aos atores democrticos. Esses fatores externos no esto a funcionar de forma
positiva no mundo rabe. E no se trata apenas do impacto negativo do conflito israelo-rabe ou da competio entre Turquia e Iro pela hegemonia nesta grande regio. patente a ausncia de uma poltica ocidental eficaz de promoo da democracia no terreno,
nomeadamente no Egito, Estado decisivo para o desenrolar destes processos de mudana.
Claro que toda a poltica de promoo da democracia, enquanto conjunto de atividades transparentes de atores estrangeiros (pblicos ou privados) desenhadas para favorecer transies e consolidaes democrticas, ter de assentar, em primeiro lugar, na
autonomia e na vontade de atores locais (Schmitter e Brower, 1991). Mas no h hoje dvidas acerca da relevncia, para a consolidao da democracia que, a par de um consenso
entre elites internas, pode ter o apoio externo das outras democracias. Em Portugal, por
exemplo, conhecemos bem a importncia do apoio das fundaes polticas europeias e
americanas ou do projeto de integrao europeia do pas na criao das condies mais
favorveis consolidao de uma democracia liberal.
Ora, justamente esse apoio externo das democracias aos atores democrticos que
no estamos a ver no terreno rabe, com a fora que vimos na Europa. Sendo certo
que quando falamos do sul do Mediterrneo estamos a falar de uma regio fronteiria
da Europa e, no caso dos Estados Unidos, de uma regio geograficamente distante mas
prxima do ponto de vista da sua estratgia de segurana nacional.
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 9
20-06-2013 23:19:25
Caderno10TextosMetidos.indd 10
20-06-2013 23:19:25
Caderno10TextosMetidos.indd 11
11
20-06-2013 23:19:26
Caderno10TextosMetidos.indd 12
20-06-2013 23:19:26
Caderno10TextosMetidos.indd 13
13
20-06-2013 23:19:26
Pela primeira vez, assistimos a movimentos de contestao sem os slogans anti-ocidentais que marcaram os movimentos revolucionrios do passado. Trata-se de movimentos com motivaes de mudana poltica interna, relacionadas com expectativas de
desenvolvimento humano e de liberdade de expresso. Foi, como bem tem sido dito, uma
grande derrota da Al Qaeda e das lgicas terroristas.
Sabemos que as condies timas para a consolidao da democracia no esto plenamente reunidas no norte de frica e no Mdio Oriente.
Os ndices de desenvolvimento econmico e as desigualdades sociais deixam muito
a desejar. A capacidade institucional dos Estados e os conflitos tnicos pairam como um
espectro negativo. A histria de pluralismo nula ou limitada. O consenso entre elites
polticas e militares no parece estar nos mnimos exigidos pelas teorias e pelas experincias da democratizao.
A natureza dos partidos islamistas que ganham terreno na regio ainda uma
incgnita: sero movimentos radicais, como o islamismo iraniano, ou sero movimentos pragmticos, na linha do islamismo democrtico turco de Erdogan? De qualquer
modo, a histria tambm nos d exemplos de pases que, apesar das dificuldades estruturais, conseguiram afirmar regimes democrticos. As condies favorveis democracia no so pr-condies deterministas. Estes so tpicos que certamente estaro em
cima da mesa na sesso desta manh, sobre as lies das transies democrticas na
Europa do sul e da Amrica latina e na sesso da tarde, sobre O Futuro da chamada
Primavera rabe.
Imediatamente antes do encerramento deste seminrio, realiza-se uma mesa redonda
sobre a Europa, os Estados Unidos e as potncias emergentes face ideia de promoo
da democracia. Este um tema que me parece tambm da maior importncia debatermos.
Tendemos muitas vezes a olhar para as condies negativas que a regio do norte de frica e Mdio Oriente oferece para a consolidao de processos de mudana
conducentes democracia. Mas no h uma natureza necessariamente antidemocrtica
naquelas sociedades. Como tem defendido o Dr. Jorge Sampaio, a democracia uma
aspirao universal. Igualdade entre cidados, responsabilizao poltica, respeito pela
diversidade so valores compatveis com o islo, mesmo no mundo rabe e no Mdio
Oriente.
As condies polticas internas dos diferentes pases da regio importam e interpelam-nos, sem dvida. Mas as condicionantes externas tambm importam. Importam e
muito. Como se viu na Europa do sul, na Amrica latina ou na Europa de leste, entre os
anos 70 e 90, o apoio da Europa e dos Estados Unidos aos atores e s instituies democrticas, ao nvel da formao, da organizao e do desenvolvimento econmico, foi da
maior importncia para o sucesso desses processos de transio democrtica.
As nossas atenes democrticas viram-se hoje para o norte de frica e Mdio
Oriente. As condies nacionais de partida so mais difceis para o sucesso da democracia do que acontecia nas experincias transatas. Mas as condies externas tambm no
so as mais favorveis.
14
Caderno10TextosMetidos.indd 14
20-06-2013 23:19:26
No podemos deixar de reconhecer que, a braos com uma crise financeira e econmica grave, Estados Unidos e Europa j no aparecem aos olhos do mundo, com a
mesma fora, como faris de desenvolvimento.
Por outro lado, a situao de crise parece estar a inibir o espao transatlntico, democrtico por excelncia, de dar ateno devida e um apoio poltico e econmico altura
das oportunidades que as mudanas em curso tambm configuram. Que papel podem e
devem desempenhar a Europa e os Estados Unidos na promoo da democracia nesta
regio e no mundo em geral? Que programas de formao poltica de actores locais e
que iniciativas de cooperao e desenvolvimento econmico podiam ser desenhadas no
quadro do mediterrneo? Que efeito tem a emergncia de novas potncias, com polticas
externas prprias e poderosas, como a China, no desenvolvimento da democracia no
mundo, atualmente e nas prximas dcadas? a estas e outras perguntas que se procura
dar resposta neste seminrio.
A todos desejo uma tima jornada de reflexo e debate.
Muito obrigado.
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 15
15
20-06-2013 23:19:26
Jorge Sampaio
Licenciado em Direito pela Faculdade de Direito da Universidade de Lisboa (1961) e exerce desde
2007 o cargo de Alto Representante das Naes Unidas para a Aliana das Civilizaes. Foi membro
do Governo, Secretrio-Geral do Partido Socialista, Presidente da Cmara Municipal de Lisboa e, entre
1996 e 2006 foi Presidente da Repblica.
Excelncias,
Minhas Senhoras e Senhores,
Quero comear por saudar os organizadores deste Colquio por esta oportuna iniciativa em que vejo uma feliz celebrao do 25 de Abril.
Quero, outrossim, agradecer ao Diretor do Instituto de Defesa Nacional, o Senhor
General Vtor Viana, por me ter convidado a abrir os debates sobre o relevante tema das
Revoltas rabes e a democracia que ir hoje aqui ser abordado.
Infelizmente, por constrangimentos de agenda que me fazem estar hoje em viagem,
no me possvel estar presente se no por esta via, facto de que me penalizo e peo
desde j escusa!
Senhoras e Senhores Seminaristas,
Quando fazemos generalizaes, corremos sempre o risco de ser redutores e cair
em simplificaes abusivas. Mas, por outro lado, no h pensamento nem argumentao
possvel sem um mnimo de generalizao, inferncias e conceitos abstratos.
Por isso, certo cada pas um caso diferente, mas o conjunto das revoltas rabes
apresentam traos semelhantes, resultam de uma matriz idntica, assentam em alguns
denominadores comuns e defrontam-se com desafios anlogos.
Por isso, preservadas todas as singularidades que tornam cada um dos membros da
Liga rabe um caso nico, vimos assistindo, no entanto, a um conjunto de transformaes transversal a todos, segundo modelos distintos, prosseguindo a um ritmo prprio e
evoluindo de uma forma distinta.
De revoltas abertas a revolues conduzindo a mudanas de regime, passando por
transies e processos reformistas, at conflitos armados, represso e situaes que configuram quase guerra civil, o mundo rabe est a atravessar tempos de grande mudana,
com a excepo de um pequeno nmero de casos.
16
Caderno10TextosMetidos.indd 16
20-06-2013 23:19:26
Estas transformaes requerem a maior ateno e deveriam ser motivo de uma cooperao reforada por parte da comunidade internacional e da Unio Europeia em particular, seu vizinho prximo.
Esta a regio mais globalizada do mundo, por isso os seus problemas e desafios, so
tambm os nossos. Aqui no h eles e ns, no h os problemas deles e os nossos.
Aqui, nesta zona de charneira, os problemas e desafios so comuns. Falo, agora,
como portugus, como europeu, como cidado do Euro-Mediterrneo e at como cidado do mundo.
No nosso mundo interdependente, e neste caso assumindo a relao de vizinhana
euro-rabe, parece-me claro que temos de olhar e pensar em conjunto para todas estas
transformaes polticas, econmicas, sociais, culturais e ambientais. Porque, como lembrava Krugman num artigo recente, as revoltas rabes so polticas, mas tm tambm
uma raiz econmica e social.
Estamos a falar de sociedades marcadas por populaes extremamente jovens, com
uma demografia em crescimento, taxas de desemprego altssimas, escassez de bens essenciais como a gua, em que a questo da segurana alimentar premente como o foi na
Europa ao tempo da criao da poltica agrcola comum em meados do sculo passado.
Alguns dos regimes autoritrios da regio ruram mais facilmente do que se supunha,
mas a construo de instituies democrticas sustentveis leva sempre tempo, tem recuos e avanos; e o crescimento econmico ainda mais aleatrio , para alm de ser tributrio de inmeros factores externos em especial num contexto de crise econmica. Isto
significa que toda a regio est sob forte presso poltica, econmica, social, cultural e
religiosa. Presso ditada por factores endgenos, mas tambm exgenos at porque estamos a falar da regio mais globalizada do mundo com um peso estratgico nico pelos
seus gigantescos recursos energticos, mas tambm pelo seu grande potencial de conflito.
Minhas Senhoras e Senhores,
Quando olho para as transformaes no mundo rabe, penso sempre nas revolues no sul da Europa nos anos setenta. Penso sempre no papel que, para o seu sucesso,
desempenhou o quadro estvel de cooperao europeia em que nos viemos a integrar.
Por isso, sou levado a pensar que semelhante oportunidade deveria ser criada para
contribuir para que as revoltas rabes sejam bem-sucedidas. Esse quadro de cooperao
reforado poderia passar pelo reforo da cooperao entre o Conselho da Europa, o e a
Liga rabe, pelo estimular da cooperao intra-rabe e euro-rabe.
Imagino que a gnese deste convite radique nos Dilogos do Cairo que a Aliana
das Civilizaes promoveu naquela cidade em Julho ltimo e que procurou trazer colao a experincia da transio democrtica em Portugal, Espanha e Turquia e nos quais
participaram uma pliade de individualidades portuguesas que de uma forma ou de outra,
levaram a sua experincia, viso e conhecimentos do caso portugus.
Os ditos Dilogos do Cairo continuaram na semana passada, aqui em Lisboa, no
mbito de um evento co-organizado com o Centro Norte-Sul do Conselho da Europa e
que contou com a participao de um leque variado de interlocutores de Marrocos, Tunsia e Egipto, tendo dado lugar a vivos debates sobre questes essenciais.
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 17
17
20-06-2013 23:19:26
Assim este Ciclo que hoje se inaugura parece-me muito oportuno e por isso aceitei
com muito gosto o convite para o abrir.
Ciclo oportuno em termos acadmicos e intelectuais, sem dvida que abre campo a
interessantssimas questes e debates de cincia poltica sobre o que possam ser modelos
de democracia rabe, por assim dizer.
Mas ciclo oportuno outrossim para sensibilizar a opinio pblica portuguesa para a
extrema importncia e impacto que as transformaes do mundo rabe detm para o nosso
pas devido nossa vizinhana e proximidade cultural, econmica e geo-estratgica.
De facto, bom no esquecer que desde os anos 70 a poltica externa portuguesa
tem tido como prioridade as relaes com o Mediterrneo, o que nos permitiu acumular
um capital considervel de estima e confiana mpares e que nos valeu vrios sucessos
diplomticos, quer tenha sido a realizao da 1. Cimeira Europa-frica em 2000 no
Cairo ou a 2. em Lisboa em 2007, a ambas durante a Presidncia Portuguesa da Unio
Europeia, quer, mais recentemente, a nossa eleio para membro no permanente do
Conselho de Segurana.
Ora, embora se saiba que as opinies pblicas no esto muito vocacionadas para a
poltica externa dos seus pases, no h fatalidade nestas matrias, e eu entendo que nunca
tarde nem inoportuno insistir numa pedagogia da projeco exterior do nosso pas, tanto mais relevante que importa, mais do que nunca, fazer valer o nosso peso diplomtico,
a nossa imagem, a nossa capacidade de relacionamento externo.
E isto vlido no s em termos da to celebrada diplomacia econmica to
necessria quanto sabemos o peso que as exportaes tm no nosso crescimento econmico, mas tambm em termos do capital poltico, cultural (e acrescentaria, moral) que
detemos em termos de relaes internacionais. No nosso mundo globalizado em que
tudo depende da rede de parcerias e cooperaes de que cada interlocutor dispe, creio
que tudo o que nos possa aproximar do mundo rabe til, necessrio e urgente.
Minhas Senhoras e Senhores,
Foi-me pedido que abordasse aqui o tema da Primavera rabe e da Aliana das
Civilizaes.
Permitam-me antes de mais que sugira, tal como o fiz na semana passada, que se fale
de temporada ou estao rabe em vez de Primavera. No s uma mudana de vocbulo, mas, digamos, de abordagem porque todos sabemos que a democracia um processo longo e, por definio, sempre inacabado. Feita esta observao inicial, permitam-me
que centre estas notas em trs pontos.
Primeiro: sobre a intrnseca relao entre a iniciativa das Naes Unidas da Aliana
das Civilizaes e as transformaes do mundo rabe.
Como sabem, a iniciativa da Aliana das Civilizaes foi lanada no rescaldo do 11
de setembro e dos ataques terroristas que se lhe seguiram, que levaram a uma agudizao
das relaes entre o chamado mundo ocidental e as sociedades muulmanas, e teve como
pano ideolgico de fundo a teoria do choque das civilizaes de Huntington.
Por isso, a Aliana foi lanada como uma iniciativa de soft power destinada a desconstruir esteretipos, desmontar preconceitos e lutar contra todo o tipo de discriminaes.
18
Caderno10TextosMetidos.indd 18
20-06-2013 23:19:26
Caderno10TextosMetidos.indd 19
19
20-06-2013 23:19:27
linhas vermelhas dos preceitos constitucionais que garantem o pluralismo poltico mas
tambm religioso que est no centro da democracia? Qual o modelo econmico e social
que permite realizar os direitos humanos e a igualdade entre os cidados? Etc.
O meu terceiro e ltimo ponto, diz respeito ao tringulo virtuoso do dilogo da
democracia e do desenvolvimento que est, a meu ver, no corao da temporada rabe.
Sem dilogo no h democracia porque a democracia o contrrio das solues
impostas no desrespeito do outro e das diferenas; sem dilogo no h desenvolvimento
porque a negao do dilogo gera insegurana, tenses e conflitos e estes so adversos ao
desenvolvimento; sem desenvolvimento no h democracia mas o inverso igualmente
verdade, pelo menos no longo prazo, ou seja no h desenvolvimento sustentvel que
no implique incluso e dilogo e estes so parte intrnseca da democracia.
O que quero sublinhar que a questo do desenvolvimento ou da aspirao a uma
vida digna que est na raiz das revoltas rabes, no pode ser descurada nem pelas prprias sociedades em transio democrtica nem pela comunidade internacional.
E este para mim um facto preocupante pois seguindo os debates nesses pases no
vejo os futuros lderes polticos discutirem o modelo de desenvolvimento social e econmico que propem para os seus pases. Como tambm no vejo a comunidade internacional realmente a desenhar um plano macio de cooperao econmica para a regio.
Trata-se porventura de uma contradio e h-as tantas nas nossas sociedades em
especial quando atravessam transformaes rpidas e profundas, sabemos todos isso! mas no deixa de ser preocupante pois se no houver crescimento econmico, criao
de emprego e melhor distribuio de riqueza nessas sociedades jovens e com elevado
potencial - temo que possamos estar a abeirar-nos de tempos muito conturbados.
Minhas Senhoras e Senhores,
Com estas breves notas, apenas quis dar uma sumarssima panormica de algumas
questes que vale a pena debater.
A Aliana das Civilizaes actua quase sempre como um catalisador de iniciativas,
de debates e de aces conjuntas. Estou por isso aberto s vossas sugestes para futuras
aces de terreno que com os nossos amigos rabes queiram promover ou organizar.
Estou certo de que a sociedade civil portuguesa poderia fazer muito mais em termos
de cooperao com os seus pares rabes. Como estou, tambm, convicto de que Portugal
como pas vizinho e amigo do mundo rabe poderia investir mais em mais dilogo e em
aces de mediao de conflitos.
No referi aqui, intencionalmente, porque isso dava para outra conferncia, a questo do conflito israelo-palestiniano que, apesar de tudo tem tudo a ver com a Primavera
rabe.
Pela minha parte, no tenho quaisquer dvidas que a resoluo deste conflito teria
um impacto nico e inequvoco na construo das democracias no mundo rabe.
Muito obrigado.
20
Caderno10TextosMetidos.indd 20
20-06-2013 23:19:27
Ambidextrous Democratization
and its Implications for MENA
Philippe C. Schmitter
doutorado pela Universidade de Berkeley (Califrnia) e atualmente Professor Emrito do Departamento de Cincias Sociais e Polticas no European University Institute (Florena). Foi professor em
vrias universidades americanas e europeias e autor de vrios livros e artigos sobre integrao regional na
Europa Ocidental e na Amrica Latina, processos de transio democrtica e sistemas de representao
de interesses.
Democratization is an ambidextrous process. On the one hand let us say, the left one
it triggers a universalistic set of events, processes and symbols. Citizens acquire human rights and civic freedoms they did not have before. Access to different sources of
information proliferates. Political parties are allowed to form and to compete openly
with each other. Elections are held whose outcome is uncertain and they continue to be
held regularly. Voters freely go to the polls and their votes are counted fairly. Winners
are declared and allowed to occupy seats in parliament or positions of executive office.
Constitutions are revised or drafted anew and ratified. If successful, the transformation
in regime results in the countrys acquiring a new and exalted status by being admitted to
the international club of real-existing democracies (REDs).
On the right hand, democratization involves a much more particularistic set of
realistic adaptations to the circumstances of individual countries. These are typically
pragmatic adjustments or negotiated compromises to be found in the implementation
of the above set of prominent events, processes and symbols. The rights and freedoms that citizens acquire may be formally identical, but social, economic and cultural
barriers prevent citizens from accessing them effectively, least of all equally. Constitutions usually contain special guarantees for privileged groups, particularly propertied
ones, and assured status for powerful institutions, especially military forces, state religions, civil services and para-state corporations that protect them from the uncertain
outcomes of legislative elections and rotation in executive power. Elections may seem
competitive, but incumbents often have access to state resources and control over
the media that ensure their victory. Voters may be free from coercion in going to the
polls and the tabulating of their votes may be accurate, while the constituencies within
which they are grouped may systematically benefit some at the expense of others. Winners, even opposition ones, may be allowed to take their seats, but in parliaments that
have little or no effective power either to initiate or to modify legislation. Executives,
whether elected directly or indirectly by parliaments, may be empowered to rule by
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 21
21
20-06-2013 23:19:27
decree during emergency conditions. And, finally, the criteria for membership in that
club of REDs (and the benefits in terms of regional or global, material or symbolic
rewards) are fuzzy and easy to ignore when it is to the advantage of existing members.
So-called hybrid regimes have managed to make it into even the most select regional
club of REDs: the European Union.
Summarizing greatly, three right-hand factors seem to be at work behind the imposition or negotiation of those realistic compromises that distort what democracys
left-hand is trying to achieve: first, patterns of internal social cleavage, especially with
regard to cultural, religious or linguistic groups with intense preferences and fears of
being displaced by sheer numbers; second, the imperatives of a capitalist system of production and distribution that controls the resources for the viability of the national state
and for the satisfaction of the demands of private workers and consumers; and third,
the security threats and alliance constraints emanating from the international context
within which democratization is occurring. A few fortunate cases may ignore some of
these factors. Their populations may be exceptionally homogenous in cultural, religious
or linguistic terms. They may even be devoid of potential aggressors on their borders
or in their region. But no contemporary democratization can avoid compromising with
capitalism and, what is more, its imperatives are becoming more and more constraining
with the globalization of financial flows and production systems. Shadowy actors with
no accountability, except to their equally shadowy shareholders, can take decisions that
nullify those of even the most democratic governments and that deprive citizens of their
expected benefits and these financial ratings and flows are backed up by powerful international and regional organizations.
My previous work on democratization has been resolutely left-handed. I have focused attention on those events, processes and symbols that all transitions to democracy
have in common at least since the mid-1970s. I (with Terry Karl) have gone out of my
way to reject the notion, usually advanced by country or area specialists, that because of
differences in culture, geographic location, previous type of autocracy, or level of development the outcome was pre-destined to be different.1
Seen from this possibilistic and universalistic perspective, there are no pre-requisites
for democracy just varying degrees of difficulty. It was possible for any country to
make the switch from some form of autocracy to some form of democracy which was
not to say that it was equally likely. No one who studies this process could deny that there
were many factors that contributed to making such a successful outcome easier and more
probable: a more prosperous and developed economy, a higher rate of economic growth,
1
This issue emerged in an especially polemic fashion with the wave of democratization that began in Eastern Europe and the former Soviet Union in 1989. For a debate on this issue, see Terry Karl and Philippe
Schmitter (1994).The Conceptual Travels of Transitologists and Consolidologists: How Far East Should
They Attempt to Go?. Slavic Review n. 1. Terry Karl and Philippe Schmitter (1995). From an Iron
Curtain of Coercion to a Paper Curtain of Concepts: Grounding Transitologists or Confining Students
of Postcommunism?. Slavic Review n. 4. Valerie Bunce (2000). Comparative Democratization: Big and
Bounded Generalizations. Comparative Political Studies n. 6-7, pp. 703-34.
22
Caderno10TextosMetidos.indd 22
20-06-2013 23:19:27
a more equitable distribution of income and wealth, a more ethnically and religiously homogeneous society, a colonization by a more benevolent European or American power,
a lesser dependence on petroleum or natural gas not to mention other potentially
lootable natural resources, a history of previous attempts at democratization, an absence
of civil war or threatening neighbours, a relative short period of previous autocracy the
list could be (and has been) extended almost infinitely.2
By placing an emphasis on the combination of uncertainty and agency that defines
the transition process and its abnormal politics, these previous pre-requisites became facilitating factors that could be overcome by what Machiavelli called virt the capacity
of an individual political actor (or, today, an organized group of political actors, a party
for example) to assess the rapidly changing situation, see the opportunities for creative
responses, and to come up with a set of right-handed rules and practices that accommodated to the specifics of a given polity while respecting the three generic principles of
democracy, namely, political equality or citizenship, participation in collective action and
accountability of rulers.3 One complicating but indispensable element in modern REDs
is that all of this was tied together by an intervening process called representation. Citizens rarely act directly; they usually depend on the indirect intervention of elected (or, in
many instances, non-elected) representatives.4 In other words, contemporary democracy
is not rule by the people as its etymology suggests, but rule by politicians and experts
claiming to act for the people.
In this essay, I will switch to a right-handed perspective. My self-assigned task is
to examine the peculiarities of a specific subset of countries as some of them have
begun to experiment with democracy, in each case after a lengthy period of autocracy.
This subset consists of the Arab-Muslim countries of the Middle East and North
Africa (MENA). Unfortunately, my right-hand is severely handicapped by the fact that
I am not a specialist on this region; indeed, I am not even sure where it begins and
ends. Which means that I cannot even fondle, much less examine carefully, the usual
suspects that have been invoked to explain the regions resistance to democratization:
The fact that Islam as a religion does not distinguish between itself and the state and
that, recently, it has bred a form of political opposition that is hostile to the practices
of real-existing democracy.
2
3
Which is why so many scholars believed sincerely that viable liberal democracy was a regime only suitable
for a very small and privileged subset of countries about twenty as of 1960 according to Robert Dahl
(1960). Polyarchy. New Haven: Yale University Press.
In the contemporary political science literature, this is often labelled as leadership, which in my view has
a much more encompassing meaning and implies a reciprocal relation with followership. Virt is more
specifically political (and occasionally not democratic as such) and can be exercised without the consent
of others. Even more misleading has been the concept of charisma as a transitional device to successful
democratization. This type of leader has proven to be disastrous from the point of view of creating viable
democratic institutions or practices.
As I have argued elsewhere, this is the Achilles Heel that is threatening even the most established of REDs.
Diagnosing and Designing Democracy in Europe, in Sonai Alonso et al. (2011). The Future of Representative Democracy. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 191-211.
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 23
23
20-06-2013 23:19:27
(1) The fact that Arab culture is rooted in hierarchic and patriarchal family relations
and that this breeds fatalism and submissiveness to authority and undermines
individual self-confidence and initiative.
(2) The fact that Arab societies are rooted in tribal affiliations and, hence, resilient to
the formation of political parties, interest associations and social movements that
cut across these primary loyalties.
(3) The fact that the middle class in these societies is unusually dependent upon the
state for employment and, hence, unlikely to risk entering into open conflict with
existing public authorities.
(4) The fact that virtually all of the countries in the region have suffered from internal (civil) or external (international) wars and, hence, have an unusually great
dependence upon their respective militaries.
(5) The fact that most MENA countries are highly dependent upon exports of petroleum and natural gas and, hence, the rulers of these rentier states have a strong
financial capacity for co-opting citizen dissent.
To an outsider, all of these hypotheses have some plausibility. The MENA countries
do seem to form an unusually coherent world region with their common language and
religion, not to mention geographic propinquity and roughly similar colonial experiences.
Academics and policy-makers tend to treat them as if they were some sort of a sociocultural unit and, therefore, expected to react similarly to the same stimuli and to learn
quickly from each others experiences. Yet the closer one examines these alleged communalities, the more they dissolve into disparities and differences. Moreover, all of the usual
suspects are static in nature which seems to negate the impact of socio-economic and
cultural changes some of which could very well have substantial political implications,
including the promotion of aspirations for democracy.
My right-handedness is, therefore, confined to a set of speculative observations
that seem (to me) to describe significant differences between late-democratizing efforts
in MENA and earlier ones in Southern Europe, Latin America and Eastern Europe in
terms of their external setting. The simple fact that they began later, in a more globalized
capitalism and a different moment of its business cycle, and in a different geo-strategic
location seems to have considerable significance with regard to their likely outcome. To
put it bluntly, these elements of change suggest that their successful democratization will
probably be more difficult but, I hasten to add, not impossible.
Today, democracy is less appealing to mass publics because it is less closely associated with a protracted period of economic prosperity, job security, greater social equality
and enhanced risk protection. Those who were caught in the wave that began in 1974
and that was given additional momentum in 1989 could confidently expect that after
paying some transformation costs they would end up being not only freer but richer.
The Trentes Glorieuses as the French called them the thirty years after the end of the
Second World War and the social contract that produced them have ended. Since the
1980s, not only have growth rates fallen, but social and economic inequality has risen
dramatically in most countries of Western Europe and North America. Neo-liberal poli24
Caderno10TextosMetidos.indd 24
20-06-2013 23:19:27
cies of privatization, deregulation and de-taxation have severed the nexus linking marginalized national citizens from increasingly powerful and trans-nationalized producers.
The welfare state that tied together democracy and capitalism is being re-negotiated
and down-sized and the promise of full employment has been reneged upon, even by
leftist parties. Embarrassingly, the close association between regime type and superior
economic performance has switched to autocratic technocracy and state capitalism
with China as the leading exemplar
Something also happened to one of the core institutions of all REDs: political
parties. Historically, the formula for successful democratization was: Get the Parties
Right! They would emerge with the convocation of credible competitive elections to
nominate candidates, produce programs, conduct campaigns, fill legislative and executive positions and form governments. Once they had accomplished this, the citizens
were expected to accept the limited policy alternatives they offered and settle reliably
into the identities they proffered from one election to another. Already in well-established Western democracies by the 1980s, citizens were less likely to become members
of parties or even to identify regularly with them. Their participation in elections began
to decline and so did their trust in party politicians. The early democratizers in Southern Europe and some of those in Latin America had relatively well-established parties that had survived and struggled against autocracy so they continued to play a key
role in the consolidation process, but in Eastern Europe this was not the case and the
best that most parties could do was to adopt Western labels and symbols. The resulting party systems have been an enduring source of problems, not a solution to them.
What then can one expect of political parties in the present MENA context where the
historical legacy is even less favourable?
The technology of politics has been changing rapidly. The importance of personal,
face-to-face communication has been declining for some time in REDs, replaced by reliance upon mass media, first radio and later television. In the initial transitions from capitalist autocracies where the media were largely in private (and often very concentrated)
ownership, the main effect was to privilege conservative parties, but not to the extent
that it became problematic. In the former socialist autocracies with their state media
monopolies, however, their ownership and regulation became one of the most contentious issues during the transition. Democracy in MENA is emerging in a quite different
media context, namely, that of the new information and communication technologies
(ICT). What this has done is to undermine the saliency or both private ownership and
state regulation and to replace it with forms of political communication that are highly
dispersed, difficult to control and especially available to young people. The net effect
seems to be to enhance the possibility of rebellion through the capacity to assemble large
numbers of participants in a short time and to do so in a way that makes police repression much more difficult. The problem is the ephemeral and fragmenting nature of these
facilitated collective responses and the consequent difficulty in transforming them into
formal organizations capable of elaborating a common strategy and committing their
flowers to follow it. Democracy at least as we have known it requires real not virtual
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 25
25
20-06-2013 23:19:27
The present active role that the Arab League has taken with regard to the Syrian crisis is unprecedented
and. so far, ineffectual. In the case of Libya, it provided some symbolic support for the intervention of an
extra-regional organization, NATO.
An exception was the role played by foreign communist parties in the first year of the chaotic Portuguese
revolution which was controversial within its emerging party system. However, it was relatively modest and
proved to be very ephemeral in nature. Much more important (and less visible) was the intervention of the
German party foundations: Adenauer, Ebert and Naumann.
26
Caderno10TextosMetidos.indd 26
20-06-2013 23:19:27
regional IGOs first and foremost the European Union, but also the Council of Europe
and its Venice Commission. Whole chunks of new legislation were copied verbatim from
foreign texts; many associations and movements were funded almost entirely out of foreign funds; outside advisors played a key role in the conduct of electoral campaigns. As
far as I can judge, very few actors in MENA are so strongly motivated to imitate Western
political practices. They are certainly less admiring of them and more wary of the motives hidden behind those who proffer them as models. What seemed to be appealing to
the demonstrators were freedom and dignity, rather than democracy and voting. When
it came to the founding elections, voters seem to have preferred security and respect for
traditional values at least in the Egyptian case. Whether this will eventuate in the search
for some alternative model for an authentically Arab-Muslin democracy is not yet clear,
but if so the effort to reach agreement on its content will certainly serve to prolong
the transition period.
One of the peculiarities of the post-1974 democratizations was the greater frequency of what Terry Karl and I have called imposed or pacted transitions.7 Historically,
the usual modes for achieving regime transformations were either reform (relatively
peaceful popular mobilizations by outsiders) or revolutions (violent overthrow by mass
insurrection). In short, efforts at democratization from below seemed to be giving way
to efforts from above either from within the incumbent autocracy due to intra-elite
factionalism or by negotiation between soft-liners with the ancien rgime and moderates
within the democratic opposition. With a few exceptions Peru in Latin America, but
South Korea and the Philippines in Asia, Czechoslovakia in Eastern Europe, South Africa in Sub-Saharan Africa mobilization from below tended to occur after not before
a transition had begun. Granted that in virtually no case was there a complete absence
of mass popular acclaim for democracy, but it was usually sporadic or ineffectual and
the actual transition really began when elites incumbents with or without challengers
decided to initiate it, admittedly, often in fear of greater future mobilization from below.
In retrospect the shift in mode seems reasonable. For one thing, incumbent autocrats
had become more capable of physically suppressing revolutionary threats or even of
diverting reformist challenges. What they could not prevent was factionalism within their
ranks especially in situations involving an impending succession to the highest position
of executive power. Usually one faction takes the initiative to impose a (carefully controlled) change in regime or to enter into a (cautious and contingent) negotiation with
moderate elements in the opposition. What seemed to promote this solution was a growing awareness among conservative supporters of autocracy that democratization in the
contemporary context was not as great a threat to their property, privileges or capacity
to compete politically as they had thought. Transitions in MENA seem to have reverted
to the previous modes of transition. Either it takes mass mobilization by those excluded
from the ancient rgime to which a ruling faction responds by deposing the former leader
7
Terry Karl and Philippe C. Schmitter (1991).Modes of Transition in Latin America, Southern and Eastern
Europe. International Social Science Journal n. 128, pp. 269-284.
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 27
27
20-06-2013 23:19:27
and introducing substantial reforms while preserving their own positions of power (vide
Tunisia, Egypt and, perhaps, Yemen) or the mobilization from below is resisted violently
by the ancient regime, but this proves ineffectual and the former rulers are defeated and
replaced by a new elite (Libya and, perhaps, Syria). Our hypothesis was that the reform
and revolutionary modes were less likely to result in a consolidated democracy in the
near future.
A Sort of Conclusion
Area and country specialists have been discussing for some time the six usual suspects that were supposed to have been impeding the democratization of MENA. The
events that began in Tunisia and have spread (unevenly) throughout the region have perhaps given them some reason to doubt their validity or at least led them to paying more
attention to how these alleged constants have become more variable in recent decades.
As a non-specialist, I have nothing to contribute to this discussion.
What have interested me in this essay have been the more conjunctural, rather than
structural or cultural, suspects that seem (to me) likely to play a markedly different role
than in those previous attempts at transition to democracy that I have studied. One
could model these features of timing and contingency as variables intervening between
the regions suspected structural and cultural constants and the eventual outcome. I hesitate to claim that they will turn out to be more important, but I do believe that they
should be taken into consideration in a more comprehensive analysis of MENAs transitional politics.
Unfortunately, all six of them point in the direction of a less favourable outcome
and, hence, an even greater role for right-handed politicians in coming up with the inevitable compromises and hybrid solutions that transform the basic principles of ideal
non-existing democracy into real-existing democracy at a specific time and place. I hasten to re-assert the basic principle of possibilism: there are no insuperable pre-requisites
for democracy, there are only facilitating and impeding factors. Any polity can become
democratic, but for some it will take more virt than for others.
28
Caderno10TextosMetidos.indd 28
20-06-2013 23:19:28
Caderno10TextosMetidos.indd 29
29
20-06-2013 23:19:28
A imprensa e acadmicos no Norte de frica e Mdio Oriente utilizam, tambm, os conceitos de revoltas
rabes ou despertar rabe, este ltimo remetendo para um conceito definido por George Antonius, em
1938, numa obra que permanece um dos principais manifestos do nacionalismo rabe.
30
Caderno10TextosMetidos.indd 30
20-06-2013 23:19:28
Entende-se como liberalizao poltica a expanso do espao pblico atravs do reconhecimento e proteo de liberdades civis e polticas, em particular aquelas que permitam aos cidados envolver-se no discurso
poltico e proteo de interesses comuns (Brynen, Korany e Noble, 1995: 3).
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 31
31
20-06-2013 23:19:28
32
Caderno10TextosMetidos.indd 32
20-06-2013 23:19:28
da aceitao tcita das suas prticas repressivas. Porm, os eventos recentes demonstram
que a prometida promoo da estabilidade, por imperativos de segurana regional, resulta na realidade num acrscimo dos mecanismos de represso, em particular perante o
confronto com a contestao popular e a consequente ecloso de novos focos de tenso.
Esta incoerncia de ao por parte dos regimes autoritrios sustentada numa retrica de liberalizao poltica, conquista do apoio internacional atravs de garantia de
estabilidade internacional e manuteno da represso interna exps um conjunto de
vulnerabilidades at ento encobertas. De acordo com Taleb e Blyth (2011), quando os
sistemas autocrticos sofrem presses artificiais, normalmente de ordem externa (como
a aplicao de mecanismos de condicionalidade poltica e consequente promoo de instrumentos de liberalizao mesmo que parciais), tendem a tornar-se mais frgeis perante
contestaes internas, em virtude dos riscos e tenses que acumulam. Estes, quando no
resolvidos e, pelo contrrio, agravados em virtude de aes de represso tendo em vista
a estabilidade regional adquirem dimenses e formas imprevisveis.
Mas, nesta caracterizao comum aos regimes da regio, tambm necessrio considerar a dimenso social e econmica. No que concerne dimenso social, importante
salientar que a legitimidade dos estados rabes autoritrios est tambm relacionada com
a sua capacidade de proporcionar benefcios sociais e bem-estar s populaes, e com
isso garantir um apoio mnimo por parte da comunidade nacional. Sendo na sua maioria
sistemas de partido nico, ou mesmo regimes revolucionrios como a Lbia12, estes
regimes tendem a basear-se num forte crescimento do Estado fundamental para a promoo de emprego atravs de polticas sociais populistas. Por outro lado, a legitimidade
dos designados rentier states13, detentores de importantes recursos energticos (designadamente petrleo e gs), assenta no provimento de subsdios e benefcios populao,
como forma de mitigar as exigncias polticas. Em ambos os casos, so praticamente
ausentes os mecanismos de expresso de tenses, fundamentais para aliviar a presso interna ao regime em momentos de intensa contestao. Porm, importante salientar que
tal no significa que no existam ou que no se venham a potenciar no futuro.
Acresce que se verificam, na regio, elevadas taxas de desemprego, com valores mdios que se situam entre os 10% e os 20%14 e que afetam, em particular, as camadas mais
jovens. Para alm disso, menos de 50% da populao ativa permanece fora do mercado
de trabalho (Abdih, 2011), em resultado da incapacidade de absoro pelo mercado e da
reduzida insero das mulheres em atividades profissionais. Para este cenrio contribui
uma estrutura demogrfica comum, em que um em cada cinco habitantes tem idades
12 O regime criado pelo Coronel Khadafi encontra-se sustentado em diversos Conselhos Revolucionrios,
que procuravam, em permanncia, cumprir os objetivos da revoluo popular (Martinez, 2006).
13 Os designados rentier states (ou Estados rentrios) so estados cujas principais fontes de rendimento
resultam de receitas como a explorao e produo energtica, rentabilizao de infraestruturas como
gasodutos e bases militares ou, simplesmente, apoio poltico. Esta opo permite aos governos libertarem-se da taxao fiscal populao, ao mesmo tempo que desenvolvem sistemas distributivos ou alocativos
baseados, por exemplo, em subvenes aos cidados (Karl, 1997; Mahdavy, 1970; Luciani, 1990).
14 Para uma anlise detalhada dos valores ver Relatrio de Desenvolvimento Humano rabe, publicado desde 2002 e disponvel em http://www.arab-hdr.org/.
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 33
33
20-06-2013 23:19:28
34
Caderno10TextosMetidos.indd 34
20-06-2013 23:19:28
e geopoltico internacional. Dito de outra forma, uma evoluo positiva nos processos
de participao poltica e transformao de regime, designadamente nos casos citados,
poderia promover um acrscimo das reivindicaes e alteraes das prticas polticas e
de governao noutros pases da regio, da mesma forma que uma evoluo negativa no
cenrio regional e internacional incluindo receios de instabilidade e violncia generalizada ou a ecloso de um conflito militar, como o que se verifica na Sria poder originar
um movimento inverso.
Mudanas Polticas: que Condicionantes?
Tendo por base a existncia de uma conjuntura partilhada pelos regimes autoritrios
do norte de frica e Mdio Oriente, a presente reflexo centra-se na hiptese de que a
evoluo das contestaes populares na regio, no sentido de transformaes polticas
circunscritas ou de uma mudana efetiva de regime, ser condicionada por dinmicas internas e externas. No que concerne s dinmicas internas, e atendendo s especificidades
de cada uma das comunidades polticas que compem a regio, importante considerar
os elementos relativos coeso de cada uma das comunidades nacionais (em particular
no que diz respeito a divises tnicas e religiosas e ao papel das minorias), estrutura institucional (nomeadamente a importncia de heranas histricas, o sistema poltico
adotado e a organizao definida), aos movimentos de oposio e contestao existentes
e necessidade de transformao econmica.
J no que concerne s dinmicas externas, e pese embora a existncia de relaes
particulares, podemos considerar que existe um cenrio regional alargado, do qual se
salientam as componentes do ambiente geoestratgico (designadamente a necessidade
de fornecimento regular de recursos energticos, de estabilidade e segurana regional, a
existncia de coligaes particulares e o receio de fluxos migratrios descontrolados, processos de secesso, guerras civis e estados falhados), bem como as modalidades de apoio
de atores externos aos processos de transformao poltica. Cada uma destas variveis
tem caractersticas especificas dependendo dos casos em anlise, cujo comportamento
determinar a evoluo do processo poltico.
No que diz respeito s dinmicas internas, um dos elementos estruturais apontado
por diversos autores como condicionante evoluo dos processos de mudana poltica a questo demogrfica (Farges, 2000; Roy, 2012). Apesar de os ndices de crescimento demogrfico permanecerem superiores mdia dos pases ocidentais, tem-se
verificado um declnio importante da fertilidade do mundo rabe. A este facto, acresce
a entrada gradual das mulheres no mercado de trabalho, a sua crescente escolarizao,
a promoo de casamentos em idades cada vez mais tardias e uma substituio de
famlias numerosas e alargadas por famlias nucleares. Significa isto que, para alm
das consequncias ao nvel da estrutura social dos estados, cada vez mais o acesso
informao e o debate de ideias feito atravs de uma lgica horizontal e no vertical
que se desenvolve, em paralelo, com o declnio do modelo patriarcal e uma diminuio da apetncia por lderes carismticos (Roy, 2012: 8). Em relao aos processos de
mudana poltica na regio, esta evoluo potenciar uma crescente exigncia dos cidaIDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 35
35
20-06-2013 23:19:28
dos face ao papel do Estado e das lideranas, bem como uma potencial alterao nos
movimentos de representao poltica. Acresce que as populaes do norte de frica
e Mdio Oriente tm demonstrado um maior respeito pelas lealdades no estatais a
grupos familiares, comunidades tnicas e religiosas ou movimentos ideolgicos do
que ao Estado, enquanto estrutura institucional, do qual so cidados. Este fenmeno
representa um importante desafio para as instituies globais que promovem o apoio
a estes pases (Anderson, 2006: 208), habituadas a encarar o Estado central enquanto
principal interlocutor, bem como para a construo de sistemas polticos adaptados s
comunidades polticas da regio.
Neste sentido, ser difcil compreender o desenvolvimento das estruturas institucionais no norte de frica e Mdio Oriente, nas ltimas dcadas, sem atender ao fator
histrico. Desde logo, porque a esmagadora maioria dos Estados da regio resulta de uma
criao recente, aps a fragmentao do Imprio Otomano nas primeiras dcadas do
sc. XX. De acordo com Anderson (2006: 192), estes novos estados e mesmo aqueles
que, na regio, podiam reclamar uma genealogia mais antiga enquanto entidades polticas
autnomas reorganizaram-se imagem europeia, com fronteiras territoriais, exrcitos
permanentes, mercados nacionais e, em alguns casos, parlamentos. Considera a autora
que a criao recente e a fragilidade dos Estados de tipo europeu na regio, bem como
a contnua importncia das formas e dinmicas polticas locais e no-estatais, provou ser
poderosa, mas amplamente negligenciada, enquanto caracterstica da poltica do Mdio
Oriente na segunda metade do sculo XX.
Ainda de acordo com Anderson (2006), o fracasso da maioria dos Estados da regio
em desenvolver instituies burocrticas modernas resulta de uma herana do colapso
do Imprio Otomano, das polticas coloniais europeias e do apoio generalizado a rentier
states. Dito de outra forma, resulta da histria moderna da regio.
Os regimes e os sistemas regionais foram progressivamente desafiados por um
crescente conjunto de alternativas aos partidos polticos dada a ausncia de competio eleitoral , sendo substitudos por movimentos que promovem outras formas de
organizao da vida poltica, social e econmica, incluindo os movimentos islamistas
transnacionais e as comunidades tnicas. Vrios autores argumentam que este um dos
principais elementos que condiciona a transformao democrtica na regio (Middle East
Policy Council, 2005; Carothers e Ottaway, 2005).
Atendendo aos casos particulares, a Tunsia aparenta ser o exemplo de estrutura
institucional mais adaptada assimilao de uma transio poltica. Do ponto de vista
da estrutura social, era conhecida como tendo um dos melhores sistemas educativos do
mundo rabe, uma vasta classe mdia e um movimento sindical forte e organizado. O
papel do Exrcito aparenta ser menos relevante, quando comparado por exemplo com
o Egito, e a administrao do Estado herdeira da administrao colonial francesa.
Significa isto que as instituies do Estado podero demonstrar capacidade para serem
mais saudveis e com perspetiva de se tornarem mais eficientes (Anderson, 2011: 3).
Porm, um dos elementos que poder colocar em causa este desenvolvimento a
escassez de recursos e a inadaptao das economias a uma competitividade global. Se
36
Caderno10TextosMetidos.indd 36
20-06-2013 23:19:28
compararmos com o caso da Repblica Islmica do Iro, sustentada nos recursos petrolferos, ou mesmo na ascenso do AKP na Turquia, baseada na prosperidade de uma
burguesia devota, podemos concluir que o Egito est numa encruzilhada econmica,
dependente do turismo, do Canal do Suez, da ajuda externa e de remessas dos emigrantes. Tal como o Egito, tambm a Tunsia ou o Imen, no dispem de rendimentos de
recursos energticos que permitam mitigar os conflitos locais ou auxiliar as populaes
atravs de subvenes. Tratam-se de estados cuja estrutura econmica apresenta debilidades estruturais, e que no encontram nos recursos prprios ao contrrio da Lbia
capacidade de responder s necessidades imediatas da populao, nem s expectativas
expressas durante as contestaes populares. Isto poder resultar numa maior dependncia da ajuda externa e, portanto, numa condicionante ao dos novos responsveis
polticos face s estratgias definidas para a transformao poltica nacional.
Segundo Olivier Roy (2012: 15), existe uma relao negativa entre a Primavera
rabe e as rendas petrolferas, j que os governos sem acesso a vastos financiamentos
oriundos dos petrodlares tm de obter o apoio popular atravs de outras formas,
designadamente o apoio popular. O mesmo argumento defendido por Anderson
(2006) face a outros momentos de contestao no mundo rabe. Segundo a autora,
por exemplo, o facto de um carrossel virtual de golpes militares, num conjunto de
Estados do Mdio Oriente, ter terminado abruptamente na dcada de 1970, quando
os preos do petrleo aumentaram subitamente e os Estados Unidos da Amrica e a
URSS centraram ateno em manter aliados estveis, deu credibilidade ao argumento
que relaciona as receitas externas com a longevidade dos regimes (Anderson, 2006:
198). Neste sentido, podemos considerar que os regimes que disponham de recursos
prprios, e dos quais as economias mundiais desenvolvidas estejam mais dependentes
em matria de fornecimento energtico, tero maior capacidade para limitar reformas
polticas internas, do que aqueles que no possuam recursos significativos. Contudo,
no podemos deixar de salientar a excecionalidade da Lbia, cuja prossecuo de reformas internas condicionada por um conjunto de especificidades poltico-sociais.
Um outro elemento a considerar nas estruturas institucionais dos regimes autoritrios do norte de frica e Mdio Oriente a importncia dos aparelhos militares17 e de
segurana, nos quais os regimes tm procurado apoio, em troca de melhores salrios e
estabilidade e financeira, manuteno de privilgios e estatuto social. O caso egpcio ,
nesta matria, um dos principais exemplos.
Na estrutura institucional do Egito destaca-se a importncia do aparelho militar,
adquirida historicamente como resultado das guerras de 1969 e 1973, com Israel, bem
como atravs da cooperao desenvolvida com os Estados Unidos da Amrica no quadro
dos acordos de Camp David de 1978 e do Tratado de Paz com Israel em 1979. Neste
quadro, o Exrcito dispe de um respeito generalizado pela maior parte da populao e
de um papel relevante na economia, pelo que se tem demonstrado renitente s iniciativas
17 Sobre a importncia dos aparelhos militares enquanto inibidores do desenvolvimento democrtico no
Mdio Oriente ver Picard (2005: 117-132).
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 37
37
20-06-2013 23:19:28
de liberalizao econmica e crescimento do sector privado (Anderson, 2011: 4), mas das
quais tem sido beneficirio.
No caso do Egito, e aps a queda do Presidente Hosni Mubarak, o aparelho militar,
incumbido da funo de garantir a unidade do Estado e a prossecuo da gesto do pas,
teve de se confrontar com a ascenso de movimentos polticos alternativos ao regime vigente, como a Irmandade Muulmana. O bom desempenho desta, ou mesmo do partido
salafita al Nour, nas eleies realizadas em 2011 e 2012, a par da fragmentao de votos
entre os partidos seculares e liberais, poder demonstrar que estas ltimas foras polticas
no estavam preparadas para enfrentar a competio eleitoral, ao mesmo tempo que a
Irmandade Muulmana esperava por este momento histrico h dcadas.
Perante o atual cenrio, Ajami (2012: 63) considera que, no futuro do Egito sobressairo trs foras principais: o Exrcito, a Irmandade Muulmana e uma coligao liberal
e secular, formada por aqueles que querem uma comunidade poltica eminentemente civil, a separao entre religio e poltica e uma vida poltica normal. A importncia relativa
de cada uma destas foras ser determinada pela capacidade dos responsveis polticos
responderem s expectativas de representao poltica, bem como de se adaptarem ao
ambiente geoestratgico da regio.
J o caso da Lbia substantivamente distinto dos anteriores. Em primeiro lugar
porque se destacava como um dos Estados com mais elevado ndice de desenvolvimento
humano18 no norte de frica, em boa medida devido s receitas provenientes da explorao de recursos energticos. Em segundo lugar, pela singularidade do regime adotado
a Jamahiyria, ou seja a Repblica de massas idealizada pelo Coronel Khadafi baseado
em Conselhos Populares, de carcter regional ou local, o que resultou na inexistncia de
partidos polticos ou de uma estrutura institucional, conforme entendida pelo Estado
moderno. Finalmente, e decorrente da razo anterior, porque na Lbia no existia uma
estrutura sociopoltica que promovesse uma substituio do regime, que no atravs da
violncia, o que levou promoo de uma interveno militar internacional (Lacher,
2012). Na Lbia, e em nome da revoluo permanente, o coronel Khadafi proibiu a propriedade privada, baniu a liberdade de imprensa e subverteu os servios civis e militares.
Como resultado, a comunidade poltica lbia confronta-se no s com a complexidade de
construo de um sistema democrtico, mas tambm e essencialmente com a formao de um Estado, onde necessita de construir uma identidade nacional coerente e uma
administrao pblica, foras armadas e servios de segurana estruturados.
Tambm o Imen um estado com frgeis estruturas polticas, assente em divises
tribais e linhas de fronteiras estveis. Para Ajami (2012: 61) , na verdade, um Estado
falhado. O governo tem uma reduzida capacidade de controlo sobre a totalidade do
territrio, e o pas encontra-se sem recursos hdricos sustentveis. Os manifestantes reivindicavam, em 2011, a reabilitao do pas, atravs de uma poltica mais digna. Apesar
da alterao de liderana poltica, com a substituio do Presidente Saleh no incio de
2012, mantem-se a contestao interna ao regime, sendo exigidas alteraes constitucio18 Ver UNDP Human Development Index, disponvel em http://hdr.undp.org/en/statistics/.
38
Caderno10TextosMetidos.indd 38
20-06-2013 23:19:28
nais, que consagrem direitos civis e polticos, bem como uma alterao na capacidade de
resposta das estruturas do Estado, que se encontram bloqueadas em consequncia do
controlo por parte dos apoiantes ao Presidente deposto (Glosemeyer, 2012).
Ainda no que concerne s dinmicas internas, e tendo em conta as especificidades
nacionais, importante atender ao papel dos movimentos polticos que emergem nos
processos de transformao em curso.
No caso do Egito, e para alm da Irmandade Muulmana19, destaca-se o bom resultado do movimento salafita al-Nour. Neste ltimo caso, a transformao sbita de uma
escola de pensamento informal e, de alguma forma, apoltica de certo modo prxima
do waabismo20 num movimento poltico de sucesso, demonstra que nenhum partido
islmico, em particular, pode reivindicar o monoplio da expresso do Islo na esfera poltica. De facto, aps seis dcadas de empenhado ativismo religioso e social, a Irmandade
Muulmana no conseguiu evitar o surgimento de movimentos salafitas, que desafiaram,
com sucesso, a primazia da Irmandade. Pela experincia adquirida durante o perodo
de oposio ao regime de Hosni Mubarak, estes movimentos aprenderam a valorizar a
necessidade de desenvolver alianas com os mais variados sectores, mantendo como elemento comum e praticamente exclusivo, a centralidade do Islo (Roy, 2012).
certo que tanto os islamistas da Irmandade Muulmana como os salafitas no so
conhecidos pela defesa dos princpios democrticos, rejeitam a secularizao, a influncia
dos valores ocidentais e o excesso de individualismo e pretendem afirmar a centralidade
da religio na agenda poltica e na definio da identidade nacional, apresentando-se
como conservadores em todas as reas da sociedade, com exceo da economia (Roy,
2012: 6). Porm, para Olivier Roy (2012), os partidos islamistas, no s no Egito mas em
todo o Norte de frica e Mdio Oriente, tero de se ajustar ao processo de transformao poltica, sob pena de serem marginalizados. No s por ser o bero da Irmandade
Muulmana, mas tambm pelo papel de relevo que tem desempenhado na regio, o desenvolvimento e transformao dos movimentos polticos no Egito ter, certamente, um
impacto significativo em todo o norte de frica e Mdio Oriente.
O Papel das Dinmicas Externas
As questes geoestratgicas constituem um constrangimento central aos desenvolvimentos polticos no norte de frica e Mdio Oriente. Desde logo, importante salientar
que nenhum dos grupos polticos vitoriosos nos diversos atos eleitorais realizados desde
o incio da Primavera rabe, alcanaram o poder atravs de uma retrica de jihad ou um
apoio particular face ao mais emblemtico conflito na regio, entre israelitas e palestinianos, embora este mantenha um inegvel significado emocional. Ao contrrio das mudanas polticas ocorridas durante as dcadas de 1960 e 1970, na regio, as contestaes
populares da Primavera rabe no se desenvolveram com base em questes externas,
19 Fundada no Egipto em 1928, e considerada uma das mais importantes organizaes islamistas, com
carcter transnacional (Leiken e Brooke, 2007).
20 Forma puritana do Islo sunita, desenvolvida no sc. XVIII e baseada no pensamento Muhammad bin
Abd al Wahhab (Delong-Bas, 2007).
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 39
39
20-06-2013 23:19:29
nem estas parecem promover a sua radicalizao. Tambm por esta razo, os movimentos polticos no se sustentam em agendas supranacionais coerentes, dando primazia s
questes internas nas estratgias de mobilizao das populaes, nem mesmo procuram
desenvolver uma agenda regional comum (Roy, 2012: 15).
No que diz respeito aos alinhamentos regionais de salientar o papel do Iro e
dos pases do Golfo, pela importncia que assumem nas relaes entre as comunidades
sunitas e xiitas, maioritrias na regio. Conforme defende Roy (2012: 17), o maior conflito que parece tomar forma no Mdio Oriente o que ope o mundo rabe, sunita e
conservador, ao crescente xiita, do qual o Iro se apresenta enquanto elemento central.
Um eixo sunita potencialmente emergente que inclua os pases do Golfo, Sria, Jordnia
ou mesmo Turquia entrar em tenso com as minorias locais (como curdos e alevis na
Turquia, ou alawitas e xiitas na Sria), acentuando as tenses com os xiitas do Golfo, no
Lbano e no Iraque.
Perante o incio das contestaes populares, no final de 2010, o Iro definiu uma
estratgia sustentada na convico de que os regimes pr-ocidentais do norte de frica e
Mdio Oriente iriam ser derrubados atravs da contestao popular ou de eleies e
que novos regimes, de base islmica, se estabeleceriam e responderiam mais perante o seu
povo do que perante as presses ocidentais. Isto, a verificar-se, constituiria uma alterao
geoestratgica relevante e favorvel ao regime iraniano, desde logo porque constituiria
uma presso crescente sobre Israel e os Estados Unidos da Amrica. Neste contexto, o
Iro desempenharia o papel de liderana regional que ambiciona (Posch, 2012). Porm,
o resultado poder no ser o esperado. Dependendo da evoluo dos diversos processos
regionais, em particular do conflito na Sria, poder mesmo vir a ocorrer um decrscimo
da influncia do regime iraniano na regio, designadamente atravs de uma fragilizao
da ligao com o Hizballah, no Lbano, e com o Hamas21, em Gaza. Por outro lado, necessrio considerar que, a par de um crescente isolamento internacional do Iro, emerge
um processo de afirmao regional da Turquia, encarado como um modelo poltico e
econmico razovel por muitas das comunidades do norte de frica e Mdio Oriente, ao
contrrio do regime teocrtico iraniano.
J no que concerne aos pases do Golfo, alguns deles tambm afetados pela contestao popular (como o Bahrein), no expectvel uma mudana poltica a curto e mdio
prazo, nem mesmo uma aproximao ao modelo poltico das monarquias constitucionais
europeias. Desde logo, porque estes regimes se sustentam em vastos recursos financeiros
distribudos, tal como os cargos polticos, por milhares de membros das famlias reais,
que compem as elites polticas, militares e econmicas (Niethammer, 2012: 16-17). Esta
estrutura seria incompatvel com as dinmicas de um sistema poltica de natureza parlamentar, como acontece com as monarquias constitucionais na Europa. Este fator, a par
dos recursos prprios que as monarquias do Golfo dispem, constitui um condicionamento importante aos processos de transformao poltica. Porm, no podemos deixar
de considerar que existir um momento em que a capacidade financeira para subsidiar a
21 Ideologicamente mais prximo da Irmandade Muulmana do que do regime teocrtico iraniano.
40
Caderno10TextosMetidos.indd 40
20-06-2013 23:19:29
ausncia de contestao no resistir presso face s exigncias de uma crescente abertura poltica interna. Da mesma forma, uma alterao geoestratgica no Mdio Oriente
poder significar uma reduo do apoio Ocidental, e em particular americano, aos regimes da regio, reduzindo assim a sua capacidade de granjear apoio e reconhecimento
internacional, importante no processo de legitimao interna.
J no que diz respeito ao papel dos atores externos nos processos de transformao
poltica no norte de frica e Mdio Oriente, importante analisar a relao que possam
vir a desenvolver com os movimentos polticos que emergem na atual conjuntura na regio, em particular aqueles que se sustentam numa base ideolgica que une os princpios
do Islo s regras de organizao poltica da sociedade. Esta parece constituir uma das
primeiras lies a assumir pelos parceiros internacionais, em particular ocidentais: dispor de capacidade para se relacionarem com atores locais que at data secundarizavam.
Em boa medida, este desconhecimento decorre do facto dos atores internacionais, nas
ltimas duas dcadas, terem privilegiado as relaes com os representantes dos regimes
no poder, ou das elites que os compunham, estabelecendo, por isso, um contacto limitado com foras locais alternativas, com possvel exceo daquelas que se encontrem no
exterior. Significa isto que apesar dos mecanismos de cooperao poltica desenvolvidos
nas ltimas dcadas designadamente atravs do apoio a organizaes no-governamentais e movimentos de promoo da democracia , os Estados Ocidentais, e em particular
a Unio Europeia e os Estados Unidos da Amrica, podero no dispor, no atual contexto regional, de uma capacidade de influncia significativa face s dinmicas internas
no norte de frica e Mdio Oriente. Ou seja, podem contribuir para a promoo ou
abrandamento das dinmicas de contestao e mudana, mas no dispem de capacidade
para determinar os resultados finais.
Ser, porm, importante salientar o papel dos atores externos na promoo da
indispensvel mediao e pacificao das foras locais em conflito, procurando evitar
potenciais fragmentaes internas que podem originar uma desagregao dos Estados.
Um outro contributo potencialmente relevante consiste na aplicao de instrumentos de
construo e consolidao de estados, sustentados em princpios democrticos e de boa
governao, criados e desenvolvidos desde a dcada de 1970 em vrios cenrios de transio poltica, e naturalmente adaptados s realidades regionais. Tal ser particularmente
relevante no que concerne organizao e papel dos partidos polticos e de organizaes
da sociedade civil (designadamente de carcter sindical), desenvolvimento do processo
constituinte, forma de organizao burocrtica do Estado e papel das Foras Armadas e
de Segurana. Diversos estados da comunidade Ocidental dispem de experincias histricas significativas tanto ao nvel da promoo de ajuda como receo de apoio externo
aos processos de transio poltica que podero revelar-se importantes enquanto experincia para a construo e adaptao de novos modelos polticos na regio.
Ser, porm, natural que por vezes as novas lideranas rejeitem um apoio externo,
designadamente Ocidental, tendo em conta as presses de legitimao interna a que esto
sujeitos, bem como a necessidade de afirmao de interesses nacionais. Apesar da importncia do apoio internacional, conforme acima expresso, fundamental que os processos
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 41
41
20-06-2013 23:19:29
Caderno10TextosMetidos.indd 42
20-06-2013 23:19:29
Caderno10TextosMetidos.indd 43
43
20-06-2013 23:19:29
Bibliografia
Abdih, Y. (2011). Closing the Jobs Gap. Finance & Development 48 (2). Disponvel em
http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2011/06/abdih.htm.
Ajami, F. (2012). The Arab Spring at One: a Year of Living Dangerously. Foreign Affairs
91 (2), pp. 56-65.
Albrecht, H. e O. Schlumberger (2004). Waiting for Godot: Regime Change without
Democratization in the Middle East. International Political Science Review 25 (4), pp.
371-392.
44
Caderno10TextosMetidos.indd 44
20-06-2013 23:19:29
Caderno10TextosMetidos.indd 45
45
20-06-2013 23:19:29
Kramer, M. (2001). Ivory Towers on Sand: The Failure of Middle Eastern Studies in America.
Washington, DC: Washington Institute of Near East Policy. Disponvel em http://
scholar.harvard.edu/martinkramer/files/IvoryTowers.pdf
Lacher, W. (2012). The Libyan Revolution: Old Elites and New Political Forces em
M. Asseburg (ed), Protest, Revolt and Regime Change in the Arab World: Actors, Challenges,
Implications and Policy Options. SWP Research Paper, pp. 11-14
Leiken, R. e S. Brooke (2007). The Moderate Muslim Brotherhood. Foreign Affairs 86
(2), pp. 107-121.
Luciani, G. (1990). The Arab State. Berkeley: University of California Press.
Mahdavy, H. (1970). The Patterns and Problems of Economic Development in Rentier
States: the Case of Iran. Studies in Economic History of the Middle East, pp. 428-67.
Martinez, L. (2006). Libya: The Conversion of a Terrorist State. Mediterranean Politics
11 (2), pp. 151-165.
Middle East Policy Council (2005). Capitol Hill Conference Series on U.S. Middle East Policy
Democracy: Rising Tide or Mirage. (Transcrio Online) Disponvel em http://www.
mepc.org/journal/middle-east-policy-archives/democracy-rising-tide-or-mirage
Picard, E. (2005). The Role of the Military em Hunter e Malik (eds), Modernization,
Democracy, and Islam. Westport: Praeger, pp. 117-132.
Pinto, A. S. (2012). Um ano aps a Primavera rabe: uma mudana de paradigma no
Grande Mdio Oriente?. Boletim do Ncleo Cultural da Horta n. 21, pp. 435-447 (no
prelo)
Posch, W. (2012). The Arab Spring and the Islamic Republic of Iran: Islamist Vision
Meets Political Reality em M. Asseburg (ed), Protest, Revolt and Regime Change in the
Arab World: Actors, Challenges, Implications and Policy Options. SWP Research Paper, pp.
39-41
Roy, O. (2004). Globalized Islam: the Search for a new Ummah. New York: Columbia University Press.
Roy, O. (2012). The Transformation of the Arab World. Journal of Democracy n. 23 (3),
pp. 5-18.
Stepan, A. C. e G. B. Robertson (2003). An Arab More Than a Muslim Democracy
Gap. Journal of Democracy 14 (3), pp. 30-44.
The Economist (2011). Syria: The squeeze on Assad. Disponvel em http://www.economist.com/node/18895586
46
Caderno10TextosMetidos.indd 46
20-06-2013 23:19:29
Caderno10TextosMetidos.indd 47
47
20-06-2013 23:19:29
rrupcin se haba convertido en el modus vivendi. Una sociedad en la que las posibilidades
de progreso se repartan nicamente entre quienes se podan sumar a un sistema srdido
de trapicheo y prebendas polticas, econmicas o administrativas. Por tanto, un funcionamiento cada vez menos compatible con los deseos de prosperidad a los que aspiran
estas sociedades.
Esa colectividad rabe, harta, independientemente de su posicin poltica o religiosa,
se moviliz para exigir justicia social. Los deseos que haba detrs de ese grito inicial de
Dgage! (lrgate!) lanzado contra Ben Ali, despus se repitieron de forma similar contra
Mubarak, contra Saleh, contra Gadafi y contra al-Assad. Tambin fue por lo mismo, por
lo que el resto de los dirigentes rabes se han visto incentivados a promover reformas o
promulgar medidas que frenen la clera de quienes ya estaban cansados del nepotismo
y la opacidad.
En el contexto de este estallido social rabe, ni las consignas islamistas ni las polticas,
ocuparon un lugar central. Las demandas sociales fueron las que aunaron a los distintos
sectores en los momentos de arranque de aquel impulso, aunque posteriormente, esta
fuerza acabara derivando en el derrocamiento de los regmenes. Por tanto, no se trat de
revoluciones programadas, sino sobrevenidas.
Por otra parte hay que aadir que fueron, y siguen siendo, autnticos movimientos
de masas causados por las condiciones mencionadas, que se valieron de las herramientas
tecnolgicas propias de la nueva era de la globalizacin. El uso de internet como medio
de propagacin sirvi para su difusin a una enorme velocidad y a escala internacional,
pero las razones de las revueltas ya estaban ah. En otras palabras, internet fue un instrumento, pero no la causa.
En resumidas cuentas, el balance final del 2011 fue un despertar rabe generalizado,
pero la cuestin es saber hacia dnde va desde entonces. Desde el prisma occidental,
incluso entre los grupos laicos en el interior de las sociedades rabes, rpidamente se asumi que el traslado de esta fuerza social al mbito poltico se dirigira hacia la proclamacin de una autntica democracia, aunque sta no fue la verdadera chispa que hizo saltar
las revueltas. Se entiende que estos hechos se hayan concebido as, dado que, en nuestros
trminos de anlisis, este sistema se interpreta como la nica forma de garantizar la justicia social. Sin embargo, en Tnez y Egipto, los principales impulsores, pero como en la
mayora de los Estados rabes, exista ya un sistema de partidos y el desarrollo de unos
sindicatos, aunque se tratase de una falsa democracia.
Poco se ha tenido en cuenta que desde el prisma del islamismo poltico, los cimientos
de la democracia occidental no constituyen una va nica para alcanzar esa reivindicada
justicia social22. Para los musulmanes, el Islam ofrece fundamentos en el Corn para la
salvaguarda de valores y derechos y suscita la accin contra quienes practican la opresin
y la injusticia. Todo ello es materia de la ley islmica. De ah que los grupos religiosos no
hayan tenido objecin en sumarse a las revueltas.
22 Puede consultarse J. Orti (2003). Islam y democracia. Boletn de Informacin n. 280, CESEDEN. Madrid:
Ministerio de Defensa, pp. 39-64.
48
Caderno10TextosMetidos.indd 48
20-06-2013 23:19:29
Caderno10TextosMetidos.indd 49
49
20-06-2013 23:19:30
Caderno10TextosMetidos.indd 50
20-06-2013 23:19:30
Caderno10TextosMetidos.indd 51
51
20-06-2013 23:19:30
Por ltimo, igualmente determinante ser la posicin que en relacin a la evolucin de los acontecimientos adopten las potencias internacionales, internas o
externas al mundo rabe. A este respecto cabe sealar la necesidad de superar el
enfoque exclusivamente occidental a la hora de acometer cualquier estudio prospectivo, pues cada vez con mayor nitidez, el orden mundial es multipolar. Las
llamadas potencias emergentes estn dispuestas a participar en las decisiones que
conduzcan a una nueva poltica internacional a raz de las revueltas rabes. Por
ejemplo, conviene recordar que en el caso de Libia fueron necesarias las presiones
internacionales para que el Consejo de Seguridad de Naciones Unidas pudiera
contar con todos los votos positivos de los miembros permanentes, debido a
las resistencias de Rusia y China. Algo similar est ocurriendo en el conflicto de
Siria. Adems de ello, otras potencias como Turqua, Arabia Saud o Qatar, estn
dispuestas a aprovechar este momento de cambios para afianzar su influencia en
el seno de la comunidad de Estados islmicos.
Aunque estos factores son de alguna forma compartidos por las distintas situaciones
en las que estn los pases rabes que han vivido el fenmeno de las revueltas, se pueden
sealar tres ejes concretos que sern determinantes para la evolucin que en el futuro
puedan afrontar estos Estados:
Qu papel va a desempear Arabia Saud en la instalacin de regmenes democrticos en los pases rabes?
Cul ser el futuro rgimen libio?
Cmo se resolver la crisis de Siria?
El Papel de Arabia Saud
En los primeros pases en los que se han celebrado comicios, la libertad electoral
ha llevado a los grupos islamistas al poder, lo cual se puede explicar no slo en clave
religiosa, sino tambin social e incluso poltica. Por un lado, estos sectores han obtenido
ese respaldo por la amplia base social con la que cuentan, gracias a su labor caritativa a
travs de la cual proporcionan los servicios sociales que no daban las dictaduras. A ello
se ha sumado el voto de muchos que, desengaados de los partidos polticos laicos, han
querido manifestar su rechazo con esta posicin. Por otro lado, los islamistas han demostrado estar mejor organizados y han contado con representantes, venidos del exilio, con
una slida formacin poltica.
En el mundo rabe el acceso legtimo al poder de los partidos religiosos no es el
motivo de mayor preocupacin respecto a la evolucin de la democracia o el pluralismo
poltico en el futuro. Sin embargo, la inquietud se incrementa al introducir un nuevo
factor como es la progresiva consolidacin de la influencia de los Estados del Golfo.
En una regin como es el norte de frica, en donde la escuela malak del Islam es la predominante, se puede llegar a imponer el rigorismo de la rama wahab saud. Algo similar
ocurre en Oriente Prximo, donde son ms las diferencias confesionales del Islam y es
tambin ms notoria la poblacin cristiana. El reflejo de esta influencia ha sido palpable
en el significativo ascenso del salafismo en Tnez y Egipto, impulsado tanto por Arabia
52
Caderno10TextosMetidos.indd 52
20-06-2013 23:19:30
Saud como por Qatar. Ambas potencias, a la vez del respaldo econmico a los nuevos
regmenes, trasladan una versin radical del Islam, que en un futuro podra ser un obstculo importante para la instalacin de sistemas democrticos en la regin.
En Tnez, la presencia salafista adems ha adquirido unas connotaciones especiales,
pues se ha considerado parte de una maniobra orquestada por el ex-presidente Ben Ali
desde su exilio saud. Cierto o no, la realidad es que ello ha dado lugar a la propagacin
de una teora de la conspiracin muy extendida en la sociedad. En este sentido se distingue entre los falsos y los verdaderos salafistas. Los primeros seran los surgidos
al socaire de los intereses del dictador depuesto, mientras los segundos, representaran
una opcin real dentro de las posiciones a las que invita el Islam. Sea cual sea el caso, es
de sealar que no han creado un partido propio, sino que forman parte de los votantes
de Ennahda, ahora en mayora parlamentaria. Esta circunstancia ha despertado las dudas
sobre las verdaderas pretensiones de este partido, que ha pretendido incluir la aplicacin
de la sharia en la nueva Constitucin.
Durante meses los sectores seculares se vieron muy impactados por este giro completo en lo que haba sido la tradicional poltica tunecina. Hasta la primavera de 2012, no
se produjo una reaccin. Los partidos seculares, una vez unidos en un frente comn, han
ejercido su presin sobre el Parlamento y la actual Presidencia provisional, con lo que se
ha conseguido rechazar la imposicin de la ley islmica como base constitucional. A pesar
de ello, se mantendr la mencin del Islam como principio de los valores en los que se
fundamenta el Estado. En este sentido, conviene recordar las tensiones derivadas de las
medidas restrictivas, que el presidente Moncef Marzuki se ha visto obligado a tomar con
el fin de mantener el equilibrio de fuerzas en este periodo de transicin. As y todo, no se
han evitado los desrdenes pblicos ocasionados por la presin islamista.
En Egipto, el ascenso de los Hermanos Musulmanes, tanto a la Asamblea Nacional
como a la Presidencia, ha seguido inspirando desconfianza respecto al futuro democrtico, a pesar de las reiteradas ocasiones en las que el presidente electo, Mohamed Mursi, ha
prometido el mantenimiento de la pluralidad. En este caso, los salafistas han constituido
su propio partido, al-Nur, obteniendo unos resultados mucho mejores de lo previsto.
Aunque ambos grupos islamistas se presentaron a las elecciones legislativas como fuerzas
distantes, incluso opuestas, las circunstancias fueron cambiando desde el momento en
el que el partido de la hermandad musulmana, Libertad y Justicia, decidi presentar un
candidato a la Presidencia. Dado que el candidato salafista fue rechazado por la Comisin
Electoral, este sector radical pas a respaldar a los Hermanos Musulmanes, contribuyendo con ello a garantizar su victoria. En cualquier caso, su trayectoria histrica hace pensar
que sern muy estrechas las relaciones con Arabia Saud en el futuro23.
Esta tesitura ocasion que el mariscal Tantawi, como Jefe del Consejo Supremo
de las Fuerzas Armadas, se resistiese a traspasar definitivamente el poder a los sectores
civiles. Por esto, desde el estallido de la revolucin, fueron variando las posiciones del
23 M. Guidre (2012). Atlas des Pays rabes: Des Rvolutions la Dmocratie?. Paris: Editions Autrement, pp.
38-39.
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 53
53
20-06-2013 23:19:30
Ejrcito. ste pas de ser el garante del xito del derrocamiento del rgimen de Hosni
Mubarak a convertirse en un obstculo para la transicin. Tantawi, valindose del respaldo del Tribunal Constitucional, pretendi hacerse con el control del poder mediante
la suspensin de la Asamblea Nacional, pero finalmente en agosto de 2012, Mursi
acab decretando el retiro del mariscal en el nimo de alejar a las Fuerzas Armadas
del mbito poltico. Si en un principio esta medida fue aplaudida como parte de ese
camino hacia la democratizacin, posteriormente el presidente ha sido criticado por la
nueva situacin en la que l mismo ha pasado a concentrar en su persona los poderes
Ejecutivo y Legislativo.
Estos hechos han favorecido el progresivo descontento por parte de los sectores
opositores a los Hermanos Musulmanes, mientras que estos se van inclinando hacia el
respaldo salafista. La radicalizacin religiosa de la poltica egipcia, no slo ha desatado
nuevas protestas en las calles, sino que adems, est llevando al deterioro de la situacin
de los coptos, quienes ven frustradas las aspiraciones nacionalistas con las que respaldaron la movilizacin de la Plaza Tahrir, a la espera de poder conseguir el reconocimiento
negado por el rgimen de Mubarak.
Igualmente, los pases del Golfo han tomado partido en los acontecimientos que
se suceden en Siria, a cuyas circunstancias nos referiremos en un epgrafe posterior. Sin
embargo, es necesario hacer algn comentario ahora que tratamos la influencia saud en
el futuro de las revueltas. En Siria no slo se refleja abiertamente la divisin sectaria entre
sunnes y chies, sino que adems se debate la influencia de Irn y Arabia Saud24. La procedencia de la minora alau chi de la familia al-Assad ha sido un elemento decisivo
que ha inclinado al rgimen sirio hacia Irn. Esto explica que, en el trascurso de la guerra
que estall como consecuencia de las movilizaciones de la primavera rabe en este
pas, tanto Arabia Saud como Qatar se hayan acercado indiscutiblemente a la oposicin
al Gobierno sirio. Entre los detractores de ste se encuentra la rama de los Hermanos
Musulmanes en Siria que, sin duda, sern quienes ocupen el centro del escenario si se
produce un nuevo orden poltico en el futuro.
Las situaciones de Yemen y Bahrin abundan en el fortalecimiento regional de la
influencia de Arabia Saud. En ambos casos, Riad ha conducido las situaciones hacia
sus intereses. En Bahrin, la intervencin militar saud en apoyo del monarca de Hamad bin Isa al-Jalifah impidi que prosperaran los movimientos revolucionarios. En el
caso de Yemen no consigui frenar la violencia, que termin con la destitucin del presidente Ali Abdullah Saleh. ste ha sido sustituido por quien fuera su vicepresidente,
Abed Rabbo Mansour Hadi, que garantiza una cierta continuidad. En cualquier caso,
las condiciones internas de este pas ofrecen muy serias dudas en cuanto a las posibilidades de instalacin de un rgimen democrtico o pluralista, como se puede esperar
de los pases rabes mediterrneos. Entre otros motivos porque la desestabilizacin interna de Yemen constituye la principal amenaza para la seguridad saud, en concreto, y
24 Para profundizar en este tema se recomienda: J. R. Bradley (2012). After the Arab Spring. New York: MacMillan, pp. 135-159.
54
Caderno10TextosMetidos.indd 54
20-06-2013 23:19:30
de los Estados el Golfo en general. Cabe por ello esperar un seguimiento muy estrecho
del futuro poltico de este pas por parte de estos Estados, pues al-Qaeda mantiene su
actividad terrorista en la zona.
Lo expuesto hasta aqu permite observar la trascendencia que la influencia de los
Estados del Golfo, concretamente Arabia Saud y Qatar, puede suponer para el futuro de
las revueltas rabes. Nos podemos preguntar si quedarn impasibles las otras sociedades
rabes en las que se han experimentado cambios sustanciales ante la conquista del poder
de los sectores ms radicales. Probablemente no, como ya se ha empezado a ver en Tnez, pero por el momento no se puede precisar si se alcanzar un equilibrio. Incluso es
pronto para pronosticar si la implantacin de esta tendencia no llevar a la ruptura del
consenso social interno en algunos de los pases rabes.
El Futuro Rgimen Libio
El caso de Libia marc un antes y un despus en la evolucin de las revueltas rabes
debido a la intervencin internacional. Por tanto, no cabe duda de la necesidad de realizar
su anlisis en un contexto diferente de lo que han sido los otros casos.
La intervencin de la OTAN cont con la singularidad de ser emprendida bajo el
principio de Naciones Unidas de la responsabilidad de proteger, segn el cual se legitim una intervencin con fines humanitarios. La operacin militar, adems de la aprobacin del Consejo de Seguridad, tambin cont con la de la Liga rabe. Desde el punto de
vista de las relaciones internacionales, este hecho ha supuesto una excepcionalidad que
establece un precedente en el funcionamiento del orden mundial.
El resultado de la accin de la Alianza ha dado lugar a diferentes valoraciones. Los
riesgos que se teman en cuanto a la aplicacin de las Resoluciones del CSNU 1970 y
1973, se consumaron en el transcurso de la intervencin. En otras palabras, la amplia
interpretacin del mandato dej abierto el debate acerca de la conveniencia o no de la
utilizacin de la fuerza en una misin humanitaria, pues, como todo apunta en este caso,
se produjo una extralimitacin en lo que se refiere a la proteccin de la sociedad civil.
Desde el final del conflicto de Libia, las mayores amenazas para este pas han sido
por un lado el estallido de una guerra civil y por otro una desintegracin territorial, cuyas
consecuencias pudieran afectar a la regin del Magreb. Durante la primavera de 2012, el
anuncio de la creacin del Consejo Interino de Cirenaica elev la tensin hasta el punto
de que el presidente del Consejo Nacional de Transicin, Mustaf Abdul Jalil, tuvo que
advertir de su disposicin a recurrir al uso de la fuerza, si fuera necesario para evitar los
peligros de escisin. No faltaron motivos para que esta situacin despertara la alarma en
Tnez y Argelia.
Posteriormente, la consecucin pacfica de los procesos electorales, tanto en Argelia
en mayo como en Libia en junio, ha contribuido a dar cierta estabilidad a la franja del
norte de frica. En Libia, en contra de algunos de los pronsticos previos, no se ha
producido el ascenso inmediato de los islamistas al poder, pero no se puede zanjar como
definitivo este contexto. Quedan pendientes los asuntos ms importantes de cara a la
configuracin, no slo de un nuevo rgimen, sino de las bases de un nuevo Estado.
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 55
55
20-06-2013 23:19:30
El Congreso Nacional, encabezado por Mahmud Yibril, tendr que afrontar dificultades considerables. La primera radica en el hecho que su labor se emprende en un
pas en el que no controla todo el territorio, pues la accin de las milicias sigue latente.
Por tanto, el desarme de estas facciones resulta fundamental. En este contexto, el Congreso tendr que elaborar una Constitucin que refleje la diversidad territorial y tribal de
una sociedad que acaba de pasar por un conflicto difcil de definir. Sin duda, todo ello
complica tambin la creacin de unas Fuerzas Armadas y policiales que garanticen la
existencia del Estado y monopolicen el uso de la fuerza. No obstante, a pesar de lo dicho,
los libios tienen a su favor una economa fuerte asociada al petrleo y una poblacin
poco numerosa, lo que permite intuir que si se logra la estabilidad interna, el pas tendr
posibilidades de recuperarse a medio plazo. Con todas estas premisas, el futuro de Libia
es una incgnita25.
Como ya se ha apuntado, hasta hace poco la pregunta ms inmediata era cmo
puede acabar afectando la situacin libia a Argelia pues Egipto se prev que siga su
propia dinmica. Sin embargo, el respaldo electoral obtenido por el presidente Buteflika se presenta como un factor para la estabilidad en el futuro regional. La ausencia
de las fuerzas islamistas en el poder marca la distancia con lo sucedido en Tnez y
Egipto. En cualquier caso, ninguno de estos Estados est libre de los efectos de grupos
radicales yihadistas, que se pudieran fortalecer al amparo de la presencia en el poder
del islamismo poltico.
Entre las consecuencias regionales e internacionales derivadas de la situacin de Libia queda por mencionar las secuelas dejadas sobre el Sahel. Tras la intervencin militar
de la OTAN, en las condiciones mencionadas, no se planific ninguna misin para garantizar el mantenimiento de la seguridad una vez terminado el conflicto. Esto ha favorecido
que la inestabilidad se extienda por el sur de Libia traspasando sus propias fronteras.
Estas circunstancias han dado lugar al trfico de armamento procedente del escenario
del conflicto por toda la zona, que ha servido para el rearme del movimiento tuareg y ha
fortalecido la accin de al-Qaeda en el Magreb Islmico. La consecuencia, ms directa
y a su vez la menos esperada, ha sido la accin del Movimiento Para la Liberacin de
Azawad en Mali, que ha ocasionado la divisin territorial de este Estado. El norte del pas
ha pasado a ser controlado por movimientos islamistas y grupos terroristas. La gravedad
de estas circunstancias ha terminado por forzar una intervencin de Francia y la de una
Fuerza Africana Afisma procedente de la CEDEAO (Comunidad Econmica de los
Estados de frica Occidental), auspiciada por Naciones Unidas. Igualmente la Unin
Europea ha puesto en marcha una misin de apoyo logstico y entrenamiento para las
Fuerzas Armadas de este pas EUTM Mali.
Todo este despliegue internacional habla por s slo de la amenaza que ests circunstancias significan tanto para la zona saheliana como para los pases del Magreb, e incluso
para Europa. Si ya de por s este hecho resulta de enorme gravedad, se debe considerar
25 Para profundizar puede consultarse: B. Mesa (2012). La azarosa transicin en Libia. Documentos de opinin
n. 26/12, Instituto Espaol de Estudios Estratgicos.
56
Caderno10TextosMetidos.indd 56
20-06-2013 23:19:30
Caderno10TextosMetidos.indd 57
57
20-06-2013 23:19:30
Caderno10TextosMetidos.indd 58
20-06-2013 23:19:30
miento islamista palestino Hamas haba estrechado sus lazos con Hezbollah en el
Lbano. A la vez haba encontrado una acogida favorable por parte del Gobierno
de al-Assad, por lo que estableci su oficina exterior en Damasco. A partir de 2011,
las nuevas circunstancias han favorecido el cambio de posiciones internas entre los
propios palestinos. De hecho, a la espera de que las transformaciones regionales pudieran beneficiar las negociaciones palestino-israeles, Ismail Haniya, lder de Hamas,
opt primero por un acercamiento al presidente de la Autoridad Palestina, Mahmud
Abbas, y despus, a Ghanuchi de Ennahda en Tnez y a Mursi de los Hermanos
Musulmanes en Egipto.
Tras la crisis siria, el movimiento islamista palestino se ha visto en la disyuntiva de
tener que posicionarse en apoyo del rgimen de al-Assad, lo que volvera a distanciarle
de las otras facciones palestinas y de los islamistas de la Hermandad, o mantenerse en la
nueva lnea26. El pronunciamiento en uno u otro sentido est dando lugar a una fragmentacin social, que explica el aumento de la violencia en la franja de Gaza y la pennsula
del Sina.
Otra de las implicaciones que tiene para Israel la situacin de Siria es la presin
que sta ejerce sobre los Altos del Goln, donde despus de aos de contencin se han
producido choques entre ciudadanos sirios y el Ejrcito israel. Las negociaciones que se
haban emprendido en el mbito del Proceso de Paz, a travs de la mediacin turca, se
han visto definitivamente frustradas.
Para Turqua la inestabilidad en Siria ha tenido un efecto inmediato: la llegada masiva de refugiados. Sin embargo, un cambio de rgimen en Damasco puede comportar
ventajas importantes para el papel regional que el Gobierno de Ankara pretende desempear. El estallido de la primavera rabe ha significado para los turcos la posibilidad
de convertirse en un actor relevante en el mundo rabe como potencia musulmana. Los
logros alcanzados por Turqua son limitados, pero en cualquier caso se ha abierto una
puerta para aumentar su influencia. El primer ministro turco, Recep Tayyip Erdogan,
se ha adelantado a costear la recuperacin econmica de los nuevos regmenes postrevolucionarios, como es el caso de Tnez, Egipto o Libia, encontrando en estos pases
las oportunidades que tanto le obstaculiza la Unin Europea. Pero adems, pretende
consolidar sus vnculos al presentar su modelo de gobernanza como marco de referencia
para los Hermanos Musulmanes, ahora en ascenso27. Precisamente, es en este aspecto
en el que podra alcanzar una mayor ventaja si se produjese la sustitucin del rgimen
sirio, pues entonces, con mucha probabilidad, ser este movimiento el que se haga con
el control del poder.
No obstante, todo apunta a que las aspiraciones turcas no se vern tan colmadas
como se espera en el futuro, dado que la influencia de los pases del Golfo en la misma
regin rivaliza con sus intereses. Como ha sucedido en otros pases, una vez desplazado
26 Para profundizar puede verse: International Crisis Group (2012). Light at the End of their Tunnels?
Hamas & the Arab Uprisings. Middle East Report n. 129.
27 Para profundizar puede consultarse: S. Nuez de Prado (2011). Cambios polticos en Egipto: la viabilidad
del modelo turco en el pas de los faraones. Ari n. 116/2011. Madrid: Real Instituto Elcano.
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 59
59
20-06-2013 23:19:30
del poder al-Assad, ser cuando llegue la oportunidad de calibrar la fuerza real del salafismo en Siria.
Las Otras Primaveras rabes
A los escenarios descritos se suman otros que se han visto afectados por la primavera rabe, pero sus consecuencias no afectarn de forma tan decisiva al conjunto de la
comunidad rabe e internacional como los analizados.
Los efectos de la primavera rabe han tenido carcter reformista en pases como
Marruecos y Jordania, en los que los Estados son monarquas, por lo que la legitimacin
dinstica ha servido en buena medida de freno para las revueltas. No obstante, los monarcas Mohamed VI Abudullah II que se reservan funciones importantes de Gobierno se
han visto obligados a la introduccin o aceleracin de los cambios demandados por los
ciudadanos de dichos pases desde hace tiempo.
En Argelia, dos factores han servido para frenar las movilizaciones. Uno de ellos ha
sido el complicado y dramtico pasado histrico, muy presente an entre la poblacin, y
el otro, la oportuna actuacin del presidente Buteflika, que ya haba acometido reformas
que han contrarrestado el efecto contagio de las revueltas.
Otros Planteamientos Posibles
Expuesto todo lo anterior, en un estudio de posibles escenarios futuros, no queremos dejar de sugerir la posibilidad de que todos estos cambios pudieran traducirse en un
sentido estabilizador del mundo rabe. Esta opcin no se puede considerar a corto plazo,
pero tampoco debe ser descartada en una visin mucho ms amplia a largo plazo, como
ya sucedi con los pases del Este de Europa tras el final de la guerra fra.
En este sentido, existen algunos elementos que invitan a una visin mucho ms positiva y que deben ser considerados:
Las revueltas han sido resultado de unas circunstancias completamente nuevas.
No responden a las tradicionales tensiones geopolticas del mundo rabe, sino a
otra tendencia novedosa: la necesidad de los ciudadanos de una mayor participacin en el poder poltico. Por tanto, se trata de un fenmeno interno y generado
desde la base social.
Como resultado de lo anterior, se entiende que los cambios buscan una estabilidad basada en el mantenimiento de la legitimidad poltica, no en la prolongacin
del statu quo regional hasta ahora impuesto. Se trata de alcanzar nuevos sistemas
de gobernanza, sin que sea prioritario conservar las relaciones internacionales
existentes hasta el momento.
Por ello, se debe pensar en los efectos que puede ocasionar la instalacin de gobiernos islamistas en el poder. Este hecho podra resultar positivo desde el punto
de vista del favorecimiento de la cooperacin sur-sur, pues la presencia de estos
sectores en la toma de decisiones polticas podra impulsar la integracin del Magreb y la del mundo rabe en su conjunto. Sin embargo, ello tendr un fruto positivo o no dependiendo de quin est detrs de los procesos de transicin. Si son
60
Caderno10TextosMetidos.indd 60
20-06-2013 23:19:31
las potencias del Golfo, este empuje del islamismo poltico, que actualmente tiene
visos de ser transitorio y moderado, podra radicalizarse y cambiar el porvenir de
la regin. Ahora bien, si son otras potencias occidentales, es muy probable que la
fuerza islamista se vaya tamizando en los aos venideros.
Significado de las Revueltas para la Unin Europea
Aunque las revueltas rabes hayan afectado a la posicin de las grandes potencias
en su conjunto, no procedemos ahora a analizar el horizonte que se presenta para stas.
Sin embargo, por lo comentado en el epgrafe anterior, nos detenemos en algunas conclusiones que pueden ser relevantes para el futuro de los pases rabes mediterrneos,
dependiendo de la reaccin de la Unin Europea9.
Para los pases europeos los cambios en los Estados del sur del Mediterrneo son
esenciales. Precisamente en el Tratado de Lisboa de 2007, esta regin aparece como prioritaria en la proyeccin exterior de la Unin Europea. Las iniciativas multilaterales que
desde la organizacin se han desarrollado en las ltimas dcadas son bien conocidas. Las
revueltas podran trastocar la evolucin de dichas iniciativas, lo que a su vez, tendra una
repercusin sobre los pases rabes.
En el tiempo trascurrido desde el inicio de la primavera rabe, se pueden apreciar
ya algunas necesidades inmediatas:
Es importante asimilar el impacto ocasionado por las revueltas, que provoc una
especie de parlisis psicolgica tanto en las sociedades europeas como en los mbitos polticos.
Es necesario conocer las aspiraciones y el funcionamiento de los nuevos actores
que tomarn decisiones en las relaciones intramediterrneas desde ahora en adelante.
La propia naturaleza de estas relaciones est destinada a transformarse bajo criterios ms igualitarios, con lo cual se prev un aumento de la complejidad, pero
tambin de la dignidad que las caracterice.
La Unin Europea no debe renunciar a mostrarse como modelo social en la aplicacin de valores relacionados con los Derechos Humanos, pues adems, en los
pases rabes existen amplios sectores laicos, para los cuales, esta referencia constituye la base principal para esos modelos de gobernanza ahora en proceso de
diseo.
A largo plazo, la mejor contribucin europea a la primavera rabe sera el impulso de su propia revolucin energtica, fundamentada en el desarrollo de
energas alternativas. Una reduccin de la dependencia energtica forzara a una
diversificacin econmica de los pases productores de petrleo, lo que probablemente ayudara a un reparto ms racional y justo de sus riquezas. Igualmente,
los pases rabes no productores, disminuiran su relacin con las potencias del
Golfo, lo cual aumentara sus posibilidades de democratizacin al verse mermada
la influencia de stas.
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 61
61
20-06-2013 23:19:31
Conclusin
Este repaso de las distintas situaciones en las que se encuentran las revueltas rabes,
demuestra que, pasados dos aos de su inicio, sigue siendo escaso el tiempo trascurrido
para poder descifrar cmo ser el futuro de los Estados rabes. No obstante, lo sucedido
permite llegar a algunas conclusiones fundamentales:
Es el inicio de una nueva fase, surgida a raz de cambios rotundos en las mentalidades, por lo que se puede considerar que ser difcil la aceptacin nuevamente
de regmenes autoritarios all donde han sido derrocados. Los pases rabes ahora
estn destinados a crear su propio modelo de gobernanza.
La instalacin de regmenes democrticos en el poder, obligados a convivir con
las tendencias islamistas, no podr concebirse de forma idntica a lo que se conocen como tales en el mundo occidental. Ello no es incompatible con el respeto a
la pluralidad y el Estado de derecho.
El xito o fracaso de la creacin de democracias en los pases rabes no ser nicamente el resultado de la coyuntura interna de cada pas, sino que a su vez estar
en conexin con el resultado de los procesos regionales tanto en el Magreb como
en Oriente Prximo.
Los Estados del Golfo, ms all de los aspectos econmicos, estn dispuestos a
ocupar un lugar relevante en la nueva configuracin de los regmenes rabes. Esta
realidad crear tensiones sociales importantes hasta que los sectores salafistas encuentren su ubicacin en los nuevos marcos constitucionales.
Es evidente que no se puede hablar de un futuro comn a corto plazo, pero ms
all de esto, intentar concluir cul ser el porvenir de los Estados rabes por ahora no
responde ms que a un ejercicio intelectual voluntarioso.
62
Caderno10TextosMetidos.indd 62
20-06-2013 23:19:31
Caderno10TextosMetidos.indd 63
63
20-06-2013 23:19:31
apenas 27% dos norte-americanos eram a favor de uma interveno militar, um nmero
ainda mais baixo do que o da Transatlantic Trends, onde se tratava apenas de promover a
democracia em abstrato e no de uma interveno armada num teatro de guerra. certo
que, segundo a edio de 2012 da Transatlantic Trends, 49% dos norte-americanos aprovaram, a posteriori, a interveno na Lbia, mas, justamente, os Estados Unidos deixaram o
essencial da interveno militar da Organizao do Tratado do Atlntico Norte nas mos
do Reino Unido e da Frana e a deposio do regime autoritrio fez-se sem baixas nas
foras ocidentais, que no enviaram tropas para combater no terreno.
Nesses vrios sentidos, h uma crise na promoo da democracia uma vez que a
principal potncia democrtica est cada vez menos interessada e menos disponvel para
intervir nesse domnio de uma forma robusta, incluindo a possibilidade de recorrer a
meios militares para depor um regime autoritrio.
Pela sua parte, todas as potncias emergentes tm uma sria averso promoo
da democracia, que partilhada tanto pelas autocracias, como pelas democracias. Nessa
matria, a India e o Brasil, tal como a Turquia, a Indonsia ou a Africa do Sul, esto muito
mais prximas das posies da Rssia e da China do que da linha seguida pelos Estados
Unidos e pelos pases da Europa Ocidental no ps-Guerra Fria.
So duas as razes principais que justificam essa ausncia de solidariedade entre as
democracias na poltica internacional. A primeira tem a ver com a identificao entre
a promoo da democracia e as estratgias internacionais dos Estados Unidos e dos
Estados da Europa Ocidental: verdadeira ou falsa, essa identificao existe nas percees das elites das democracias emergentes, o que leva a uma rejeio da promoo da
democracia como uma estratgia e como uma retrica de legitimao da interveno
externa dos assuntos internos dos pases perifricos ou em dos pases em desenvolvimento.
A outra razo tem a ver com a questo crucial da soberania dos Estados. Todas as
potncias democrticas emergentes, como a ndia, o Brasil, a Turquia ou a Indonsia,
so fortemente soberanistas e defendem a soberania nacional como um valor sagrado e
constitutivo dos Estados modernos. Portanto, so, por princpio, contra as estratgias da
ingerncia humanitria, cuja finalidade sempre a deposio dos regimes autoritrios responsveis por actos excessivos de represso contra as suas populaes. As intervenes
humanitrias so vistas como um instrumento das estratgias internacionais dos Estados
Unidos e das democracias europeias.
A oposio s intervenes humanitrias ficou patente, logo em 1999, no caso do
Kosovo. Nessa altura, a Rssia conseguiu reunir no s a China, mas tambm a India,
para denunciar a interveno da Aliana Atlntica contra a Srvia, sem mandato do Conselho de Segurana das Naes Unidas. (Todavia, na mesma altura, a Rssia e a China
no se opuseram formao da Fora de Interveno australiana em Timor-Leste para
pr fim ao levantamento das milcias pr-indonsias e completar a retirada do Exrcito
indonsio depois do referendum a favor da independncia). No caso da interveno na
Lbia, a ndia e o Brasil estiveram ao lado da China e da Rssia (e da Alemanha) que se
abstiveram na aprovao da resoluo do Conselho de Segurana das Naes Unidas
64
Caderno10TextosMetidos.indd 64
20-06-2013 23:19:31
Caderno10TextosMetidos.indd 65
65
20-06-2013 23:19:31
constelao heterognea de foras tribais e sectrias que no podia ter tomado o poder
sem a ao decisiva das foras da Aliana Atlntica. Mas as democracias ocidentais no
esto presentes no terreno para garantir a ordem e a segurana e impedir que as consequncias diretas da sua interveno militar no signifiquem uma situao de instabilidade
recorrente e prolongada que pode pr em causa a integridade e a sobrevivncia da Lbia.
A terceira e ltima questo tem a ver com o futuro da promoo da democracia. A
promoo da democracia essencial para defender, no apenas os valores, mas tambm
os interesses estratgicos e polticos das democracias, velhas ou novas, emergentes ou
decadentes, ocidentais ou orientais.
No curto prazo, os processos de democratizao tm riscos evidentes e podem provocar guerras civis, como na Lbia, ou impor a vitria de foras antiocidentais, como no
Egipto e na Tunsia. Mas, no longo prazo, a instalao de democracias liberais, nomeadamente em regies onde, salvo Israel, praticamente no existem regimes democrticos,
como o caso do Mdio Oriente e do norte de frica, a melhor forma de garantir a
neutralizao duradoura dos extremismos, a legitimidade poltica dos regimes e a estabilidade dos Estados nacionais. No h nenhum caso de um Estado falhado que tenha
sido uma democracia pluralista e a multiplicao dos Estados falhados um dos problemas principais da segurana internacional.
As transies polticas, incluindo as transies democrticas, so processos perigosos. H uma literatura acadmica importante sobre essa matria, posterior transio revolucionria portuguesa, nomeadamente sobre as transies ps-comunistas na Jugoslvia. Mas os Portugueses conhecem, por experincia prpria, os riscos da democratizao.
Depois do golpe de Estado militar de 25 de Abril de 1974 e at institucionalizao de
uma democracia constitucional, Portugal esteve vrias vezes no limite da confrontao e
da guerra civil. No obstante, a institucionalizao da democracia crucial para os valores
e os interesses de segurana das potncias que defendem a estabilidade internacional e a
ordem liberal.
Para l das divergncias, as democracias no s so os regimes que melhor garantem
a estabilidade poltica do Estado, mas so tambm aliados permanentes, pelo menos no
sentido negativo de que nunca se encontram em lados opostos nas questes decisivas da
poltica internacional.
Dito isso, no legtimo recorrer s intervenes humanitrias seno nos casos de
extrema violncia e no como um mtodo normal de mudana de regime ou de promoo da democracia. No mesmo sentido, preciso separar a promoo da democracia
das polticas oficiais dos Estados. As democracias, emergentes ou decadentes, tm de
continuar a tratar com os novos e os velhos autoritarismos: os Estados Unidos tm de
tratar com a China e com a Rssia, a frica do Sul com o Zimbabwe, o Brasil com Cuba
e a Turquia com o Iro e com a Sria. Tentar impor aos pases democrticos a promoo
da democracia contra os seus interesses nacionais uma poltica pouco realista que pode
prejudicar a racionalidade das suas estratgias nacionais e pr em causa o futuro da promoo da democracia, que continua a ser um valor constitutivo da ordem internacional
do ps-Guerra Fria.
66
Caderno10TextosMetidos.indd 66
20-06-2013 23:19:31
Para garantir o futuro da promoo da democracia deve-se reconhecer a sua importncia, no s para defender os valores e os interesses das democracias, mas tambm para
impedir a formao de uma coligao do conjunto das potncias emergentes contra as
democracias ocidentais. E para encontrar uma nova frmula e abrir um novo ciclo de
promoo da democracia preciso respeitar trs condies que pressupem outras tantas
mudanas nas velhas polticas.
A primeira condio aceitar o apport das democracias emergentes para as polticas
de promoo da democracia. preciso ter uma viso cosmopolita da promoo da democracia e aceitar que as democracias ocidentais no so as nicas que sabem defender
os valores universais da democracia e da liberdade. Tambm pode haver uma maneira
indiana, uma maneira brasileira ou at uma maneira indonsia de defender os mesmos
valores da liberdade, do direito e do pluralismo poltico e parece ser necessrio dar um
passo em frente para sair da fortaleza ocidental para procurar uma linha internacional no
domnio da promoo da democracia.
A segunda condio construir uma coligao alargada das democracias assente
na defesa comum dos valores democrticos na ordem liberal internacional. No vale a
pena gastar muito tempo com instituies sem credibilidade, como a Comunidade das
Democracias, mas h espao para edificar, passo a passo, uma verdadeira comunidade
internacional das democracias, incluindo as democracias europeias e asiticas, americanas
e africanas, ocidentais e orientais, para poder garantir que h um futuro para a promoo
da democracia na ordem internacional.
A terceira condio portugalizar as polticas de promoo da democracia. O
caso portugus um caso notvel em que se mobilizaram os meios da sociedade civil
democrtica transnacional para defender a democracia. No foram os Estados que se
empenharam diretamente na promoo da democracia em Portugal. A Comunidade Europeia no fez nada de relevante para defender a promoo da democracia em Portugal.
A Aliana Atlntica pouco ou nada fez de relevante para promover a democracia em
Portugal durante a transio revolucionria. Mas as fundaes polticas alems foram decisivas na criao dos partidos democrticos portugueses, os sindicatos europeus e norte-americanos sustentaram o pluralismo sindical, e a Internacional Socialista e os partidos
polticos europeus mobilizaram a opinio pblica a favor da democracia portuguesa. As
fundaes, os partidos, os sindicatos, as organizaes de direitos humanos, as universidades, os movimentos ecologistas so os instrumentos essenciais para a promoo da
democracia na ordem internacional.
Se for possvel cumprir essas condies, a promoo da democracia pode ter um
futuro. Se no tiver um futuro, difcil impedir a diviso entre as democracias e a formao de uma coligao revisionista contra a ordem liberal. Nesse sentido, a questo da
promoo da democracia passou a ter um valor estratgico essencial.
IDN CADERNOS
Caderno10TextosMetidos.indd 67
67
20-06-2013 23:19:31
n 10
cadernos
cadernos
cadernos
Instituto
da Defesa Nacional
CapaCaderno10.indd 1
O estudo das mudanas polticas e o acompanhamento da evoluo dos regimes nas vrias
regies do globo crucial para a anlise das tendncias e das ameaas e riscos segurana nacional. No dia 26 de Abril de 2012, o IDN organizou um seminrio internacional
intitulado As Revoltas rabes e a Democracia no Mundo, com painis sobre transies
democrticas, a situao no mundo rabe e a promoo da democracia. O seminrio contou com a interveno de altos funcionrios, antigos responsveis polticos e acadmicos
especializados em processos de democratizao e na anlise do mundo rabe e do Mdio
Oriente. So precisamente esses contributos que aqui se renem.
Instituto
da Defesa Nacional
n 10
13/06/21 11:48