WICZENIE 2

BADANIE TRANSFORMATORA JEDNOFAZOWEGO

Cel wiczenia: poznanie budowy, zasady dziaania i wasnoci transformatora oraz
zachodzcych w nim zjawisk w stanie jaowym, przy prbie zwarcia i
obcieniu
2.1. Podstawy teoretyczne
2.1.1. Budowa i przeznaczenie transformatorw
Transformator jest przetwornikiem elektromagnetycznym sucym do przenoszenia
energii elektrycznej prdu przemiennego midzy obwodami elektrycznymi sprzonymi ze
sob za pomoc pola magnetycznego. Transformator moe zwiksza lub zmniejsza napicie
przemienne w zalenoci od potrzeb. Jego podstawow zalet jest to, e oddziela on
galwanicznie obwd pierwotny od wtrnego oraz nie przenosi na stron wtrn skadowej
staej napicia. W praktyce wykorzystywane s najczciej transformatory jednofazowe
(zwykle maej mocy) i trjfazowe.
Transformatory trjfazowe duych mocy stosowane s gwnie w energetyce do
transformacji napicia przy przesyaniu energii elektrycznej na odlego oraz w ukadach
zasilajcych i przetwornicach energii elektrycznej. W celu zmniejszenia strat energii
elektrycznej prdu przemiennego przy jej przesyaniu na odlego, napicie jest
podwyszane za pomoc transformatorw i przesyane lini energetyczn. Po przesaniu
napicie wysokie jest obniane do wymaganego przez odbiorniki. Podwyszenie napicia
przy zadanej mocy powoduje obnienie wartoci skutecznej prdu pobieranego z sieci, ktry
decyduje o stratach przesyanej energii.
Jednofazowe transformatory zwykle mniejszych mocy s wykorzystywane w rnego
typu przetwornicach i zasilaczach przeksztacajcych napicie przemienne na napicie stae
oraz w ukadach elektronicznych, technice pomiarowej i impulsowej.
Transformator skada si z obwodu magnetycznego oraz obwodw elektrycznych.
Obwd magnetyczny wykonuje si z materiau ferromagnetycznego o moliwie duej
przenikalnoci magnetycznej w celu ograniczenia strat napicia magnetycznego. Obwody
magnetyczne przetwornikw, w ktrych wystpuje zmienne pole magnetyczne, wykonuje si
z cienkich blach ze stali elektrotechnicznej w celu ograniczenia strat na prdy wirowe. Blachy
te o odpowiednich ksztatach przed spakietowaniem s pokrywane cienk warstw lakieru

Zasilanie urzdze. Laboratorium

32

izolacyjnego. Przykadowe ksztaty blach typu E, U, i I, z ktrych pakietuje si rdzenie

magnetyczne dla maych transformatorw przedstawia rys.2.1.a, a obwody z blach
walcowanych na zimno typu zwijanego rys.2.1.b.
a)

b)

Rys.2.1. Przykadowy ksztat blach dla maych transformatorw zwykych a) i zwijanych z blach
walcowanych na zimno b)

Na rdzeniu magnetycznym umieszczone s uzwojenia: jedno pobierajce energi

elektryczn ze rda, zwane uzwojeniem pierwotnym i drugie uzwojenie wtrne
przekazujce energi do odbiornikw (uzwoje wtrnych moe by kilka). Uzwojenia
nawinite s na karkasach izolowanym drutem miedzianym, ktrego ksztat i rednica jest
zalena od typu transformatora i dopuszczalnego prdu. Midzy warstwami uzwoje stosuje
si

dodatkowe

przekadki

izolacyjne.

Technologia

wykonywania

transformatorw

energetycznych oraz wysokonapiciowych jest bardziej skomplikowana i nie bdzie

przedmiotem rozwaa.
a)

b)

Rys.2.2 Widok transformatora maej mocy typu rdzeniowego a) i typu paszczowego b)

Widok transformatora maej mocy typu rdzeniowego pokazano na rys.2.2a. Na obydwu

kolumnach, o takim samym przekroju poprzecznym, umieszczone s karkasy z uzwojeniami.

wiczenie 2. Badanie transformatora jednofazowego

33

Rys.2.3. Widok transformatorw z rdzeniami zwijanymi

Na rys.2.2b pokazano transformator typu paszczowego. Karkasy z uzwojeniami w tym

przypadku znajduj si na rodkowej kolumnie, ktra ma dwa razy wikszy przekrj ni
kolumny zewntrzne otaczajce jakby paszczem uzwojenia. Rne przekroje kolumn
zapewniaj jednakow indukcj w obwodzie magnetycznym, gdy strumie magnetyczny
wytworzony w kolumnie rodkowej rozdziela si na dwie drogi zamykajc si przez kolumny
zewntrzne. Na rys.2.3 pokazane zostay widoki przykadowych transformatorw maej mocy
z rdzeniami zwijanymi wykonanymi z blach prasowanych na zimno. Rdzenie te
charakteryzuj si nieco wiksz wartoci indukcji nasycenia.
Obwody magnetyczne, ze wzgldu na nieliniow charakterystyk magnesowania
materiau ferromagnetycznego, s obwodami nieliniowymi. Wraz ze wzrostem przepywu
magnesujcego strumie magnetyczny przyrasta na pocztku prawie liniowo, a nastpnie jego
przyrost jest coraz wolniejszy. Zjawisko to opisuje tak zwana krzywa magnesowania, to jest
zaleno indukcji magnetycznej B od natenia pola magnetycznego H. Przykadowy
przebieg pierwotnej charakterystyki magnesowania przedstawia krzywa 1 z rys. 2.4. Jak
wynika z rys.2.4 pierwsze magnesowanie obwodu magnetycznego odbywa si po krzywej 1
(tzw. krzywej pierwotnego magnesowania). W tym przypadku wzrost natenia pola (co
odpowiada zwikszaniu przepywu uzwojenia pierwotnego w transformatorze) powoduje
przyrost indukcji magnetycznej do wartoci

Bm

(a do nasycenia si obwodu

magnetycznego). Zmniejszanie natenia pola powoduje zmniejszanie si indukcji po nowej

krzywej pooonej nieco wyej od krzywej pierwotnego magnesowania. Przy zerowym
nateniu pola indukcja magnetyczna osiga warto Br i sprowadzenie jej do zera wymaga
33

Zasilanie urzdze. Laboratorium

34

Rys.2.4. Przykadowy przebieg charakterystyki magnesowania (krzywa 1), ptli histerezy materiau
ferromagnetycznego (ptla2) i magnesu trwaego (ptla 3)

wytworzenia natenia pola o przeciwnym zwrocie i wartoci H c . Przemagnesowywanie

obwodu magnetycznego powoduje, e charakterystyka B = f (H ) utworzy ptl histerezy
(ptla 2 z rys.2.4). Pole powierzchni tej ptli zaley od waciwoci magnetycznych obwodu i
decyduje o wielkoci strat energii potrzebnej na jego przemagnesowanie. Wynika z tego, e
im wsza ptla histerezy materiaw magnetycznie mikkich, tym mniejsze straty
wynikajce z przemagnesowania obwodu magnetycznego.
Ze wzgldu na nieliniow zaleno strumienia od przepywu do obliczania obwodw
magnetycznych konieczna jest znajomo charakterystyki magnesowania blach, z ktrych
wykonany ma by obwd magnetyczny.
2.1.2. Stan jaowy transformatora
Transformator znajduje si w stanie jaowym wwczas, gdy prd w uzwojeniu wtrnym
jest rwny zeru. Schemat ideowy dwuuzwojeniowego transformatora w stanie jaowym
przedstawia rys.2.5. Prd jaowy i0 w uzwojeniu pierwotnym wytworzy strumie
magnetyczny, ktrego przewaajca cz zamyka si w rdzeniu i sprzga si ze wszystkimi
zwojami obu uzwoje. T cz strumienia nazywamy strumieniem gwnym . Stosunkowo
niewielka cz strumienia sprzona jest tylko ze zwojami uzwojenia zasilanego i t jego
cz

nazywamy

strumieniem

rozproszenia

r1 . W transformatorze z rdzeniem

ferromagnetycznym strumie gwny zamyka si w rdzeniu, tj. w obwodzie o duej

wiczenie 2. Badanie transformatora jednofazowego

35

przewodnoci magnetycznej, a strumie rozproszenia zamyka si w powietrzu tj. w obwodzie

o maej przewodnoci (praktycznie staej) i niezalenej od stanu nasycenia rdzenia.

Rys. 2.5. Schemat ideowy transformatora w stanie jaowym

Strumie magnetyczny gwny sprzony z uzwojeniami transformatora indukuje w

nich siy elektromotoryczne, ktrych wartoci chwilowe s proporcjonalne do liczby zwojw
z i szybkoci zmian strumienia zgodnie z zalenoci

d
.
(2.1)
dt
Dla napicia zasilajcego o przebiegu sinusoidalnym wyraenie na prd i0 , a w pierwszym
e = z

przyblieniu na strumie magnetyczny moe przyj posta

i0 = I 0m sin t , = m sin t .

(2.2)

Korzystajc z zalenoci (2.1) i (2.2) mona wyznaczy wyraenia na wartoci skuteczne

napi indukowanych w uzwojeniu pierwotnym i w uzwojeniu wtrnym transformatora, ktre
po przeksztaceniach przyjmuj posta:

E1 = 4,44 fz1 , E2 = 4,44 fz2

(2.3)

Ze wzorw (2.3) wynika, e przy staej czstotliwoci i praktycznie staym strumieniu

napicia indukowane w uzwojeniach transformatora zale tylko od liczby zwojw. Stosunek
liczby zwojw uzwojenia wyszego napicia do niszego napicia nazywa si przekadni
zwojow transformatora. Dla transformatora obniajcego napicie moemy zapisa

z1 E1 U1
=

z2 E2 U 2

(2.4)

gdzie U1 i U 2 s napiciami na uzwojeniach pierwotnym i wtrnym transformatora w stanie

jaowym.

35

Zasilanie urzdze. Laboratorium

36

Analiz pracy transformatora mona przeprowadza w oparciu o jego schemat

zastpczy. Istota tej metody polega na pogldowym wyodrbnieniu elementw dominujcych
obwodu elektrycznego, ktre bd w sposb bezporedni bd w sposb zastpczy
przedstawiaj zjawiska, wystpujce w rzeczywistym transformatorze. Schemat zastpczy jest
dokadny wwczas, gdy uwzgldnia wszystkie zjawiska wystpujce przy pracy
transformatora. Najczciej jednak pomijamy cay szereg zjawisk niemajcych istotnego
wpywu na prac rozpatrywanego przetwornika. Powstaj w ten sposb schematy zastpcze
uproszczone. Zakres uproszcze zaley oczywicie od wymaganej dokadnoci. Rzecz tylko
w tym, aby waciwie oceni, ktre spord zjawisk maj znaczenie decydujce, a ktre w
okrelonych warunkach mog by pominite.

Rys. 2.6. Schemat zastpczy transformatora w stanie jaowym a) i odpowiadajcy mu wykres wskazowy b)

Uproszczony schemat zastpczy i wykres wskazowy transformatora w stanie jaowym

przedstawia rys.2.6. W schemacie zastpczym uwzgldniono reaktancj indukcyjn X
zwizan ze strumieniem gwnym , reaktancj X1 zwizan ze strumieniem rozproszenia

r1 oraz rezystancj uzwojenia pierwotnego R1 i rezystancj zastpcz RFe reprezentujc

straty w obwodzie magnetycznym wynikajce z histerezy i prdw wirowych. Rezystancja ta
musi by tak dobrana i wczona do schematu, aby ciepo wydzielajce si w niej wskutek
przepywu prdu byo rwne ciepu wydzielajcemu si rzeczywicie w rdzeniu podczas
pracy transformatora w stanie jaowym. Prd I Fe jest prdem czynnym, za prd
magnesujcy I jest prdem biernym.
Przy sporzdzaniu schematu zastpczego pominito straty w materiaach izolacyjnych
powstajce pod wpywem dziaania zmiennego pola elektrycznego oraz prdy pojemnociowe

wiczenie 2. Badanie transformatora jednofazowego

37

i prdy upywu wystpujce gwnie pomidzy zwojami uzwojenia. Zjawiska te naley

uwzgldnia w transformatorach budowanych na wysokie napicia a take na wysokie
czstotliwoci.
Dla schematu zastpczego z rys. 2.6a, zgodnie z prawami Kirchhoffa moemy zapisa
w postaci symbolicznej nastpujce zalenoci:
I 0 = I + I Fe

U 1 = E1 + U X 1 + U R1

(2.5)

Wykorzystujc powysze zalenoci oraz fakt, e spadki napi na rezystancjach s w fazie z

prdem, ktry je wywoa, a spadki napi na reaktancjach indukcyjnych s przesunite o
+/2 wzgldem prdu, sporzdzony zosta wykres wskazowy transformatora w stanie
jaowym przedstawiony na rys.2.6b. Dla przejrzystoci tego rysunku przyjto na wykresie
znacznie wiksze dugoci wskazw U X 1 i U R1 od wystpujcych w rzeczywistoci.

Rys.2.7.Stan jaowy transformatora a)schemat ukadu pomiarowego, b) charakterystyki przy f = const.

Charakterystykami stanu jaowego transformatora nazywamy zalenoci: prdu I 0 ,

mocy pobranej P0 i wspczynnika mocy cos 0 w stanie jaowym od napicia przyoonego
do jednych zaciskw transformatora przy drugich zaciskach otwartych ( I 2 = 0 ) i staej
czstotliwoci (f = const). Schemat ukadu pomiarowego transformatora w stanie jaowym
pokazany jest na rys. 2.7a. Przykadowy przebieg charakterystyk I 0 , P0 , cos 0 = f (U10 )
przedstawiono na rys.2.7b. Wspczynnik mocy cos 0 wyznacza si z zalenoci

37

Zasilanie urzdze. Laboratorium

cos 0 =

P0
.
U10 I 0

38

(2.6)

W stanie jaowym transformator nie jest obciony i nie oddaje mocy do odbiornikw, a wic
moc pobrana jest tracona w transformatorze i prawie w caoci zamienia si w ciepo.
Chcc objani gdzie tracona jest moc pobrana przez transformator w stanie jaowym,
naley uwiadomi sobie, z jakimi zjawiskami zwizane s te straty. W oglnym przypadku
straty mocy w transformatorach s sum strat mocy w obwodach elektrycznych i w obwodzie
magnetycznym oraz strat dodatkowych (gwnie w izolacji). Straty w izolacji s bardzo mae
w stosunku do dwch gwnych grup strat i w dalszych rozwaaniach zostan pominite.
Straty mocy w obwodach elektrycznych Pcu s zwizane z wydzielaniem si ciepa na
rezystancji uzwoje przez przepywajcy prd i zale od tej rezystancji i kwadratu prdu.
Dla transformatora o dwch uzwojeniach moemy zapisa

Pcu = R1I12 + R2 I 22 ,

(2.7)

gdzie: R1 i I1 s odpowiednio rezystancj i wartoci skuteczn prdu strony pierwotnej, a

R2 i I 2 rezystancj i wartoci skuteczn prdu strony wtrnej transformatora.

Straty mocy w obwodzie magnetycznym PFe s sum strat wywoan prdami
wirowymi Pow oraz przemagnesowaniem obwodu magnetycznego P . Moc ta zamienia si
w ciepo powodujc nagrzewanie rdzenia transformatora. Straty te mona wyrazi
przyblionym wzorem
PFe = P + Pow = c B 2 f + cow B 2 f 2 ,

(2.8)

gdzie: B jest indukcj magnetyczn, f czstotliwoci napicia zasilajcego, a c i cow staymi

materiaowymi.
Z przeprowadzonych rozwaa wynika, e energia pobrana przez transformator w
stanie jaowym zamienia si w ciepo gwnie na skutek strat w rdzeniu oraz niewielkich strat
w uzwojeniu pierwotnym i w izolacji. Prd w stanie jaowym przy napiciu znamionowym
wynosi zaledwie od 2 do 15 % prdu znamionowego. W zwizku z tym straty w uzwojeniu
pierwotnym transformatora w stanie jaowym PCu1 , jak rwnie straty w izolacji, s znikomo
mae w porwnaniu ze stratami w rdzeniu i moemy je pomin.
Moc pobrana przez transformator w stanie jaowym prawie w caoci zamieniana jest na
ciepo w rdzeniu i zaley od kwadratu indukcji magnetycznej (wzr (2.8)) a indukcja jest w
przyblieniu proporcjonalna do napicia zasilajcego. W zwizku z tym przebieg mocy

wiczenie 2. Badanie transformatora jednofazowego

39

pobranej przez transformator w stanie jaowym w funkcji napicia przedstawiony na rys.2.6b

jest parabol wynikajc z przyblionej zalenoci
2
.
P0 PFe cU10

(2.9)

Dokadniejszego wyznaczenia strat w obwodzie magnetycznym moemy dokona w oparciu

o wzr

PFe = P0 I 02 R1 Piz

(2.10)

przy czym naley zna rezystancj R1 oraz oszacowa niewielkie straty w izolacji Piz .
Charakterystyka I 0 = f (U10 ) (rys.2.7b) ma przebieg zbliony do krzywej przepywu
magnesowania rdzenia w funkcji indukcji magnetycznej = f (B) dla blach, z ktrych
wykonany jest obwd magnetyczny, gdy skadowa magnesujca prdu stanu jaowego I
jest prawie rwna prdowi jaowemu I 0 . Z przebiegu tej charakterystyki wynika, e przy
wzrocie napicia ponad warto znamionow szybko ronie prd jaowy i moe osign
warto blisk prdowi znamionowemu. Praca transformatora przy obcieniu byaby wtedy
niemoliwa.
O przebiegu krzywej wspczynnika mocy

cos 0 =

P0
= f (U10 )
U10 I 0

decyduj

przebiegi prdu I 0 = f (U10 ) i mocy pobranej P0 = f (U10 ) . Wspczynnik cos 0 przy

maych napiciach ronie osigajc maksimum przy przegiciu krzywej magnesowania. Przy
dalszym wzrocie napicia szybciej ronie iloczyn U10 I 0 ni moc P0 pobrana przez
transformator (co uzasadniaj charakterystyki przedstawione na rys.2.7b) i wspczynnik
mocy maleje.
Reasumujc naley stwierdzi, e w celu przyblionego okrelenia w strat w rdzeniu
transformatora, wystarczy pomierzy jego moc czynn pobran w stanie jaowym.
2.1.3. Transformator w stanie obcienia

Transformator pracuje w stanie obcienia wwczas, gdy jedno uzwojenie jest zasilane
ze rda napicia, a do zaciskw drugiego przyczony jest odbiornik. Schemat ideowy
obcionego transformatora przedstawia rys.2.8.

39

Zasilanie urzdze. Laboratorium

40

Rys.2.8. Schemat ideowy obcionego transformatora

Bilans napi dla obwodu pierwotnego i wtrnego przyjmuje posta:

u1 = R1i1 +

d 1
d 2
i u2 = R2i2 +
,
dt
dt

(2.11)

gdzie: 1 , 2 strumienie skojarzone odpowiednio z uzwojeniem pierwotnym i wtrnym.

Biorc pod uwag fakt, e strumie rozproszenia zamyka si przez powietrze i jego
zaleno od prdu jest liniowa, moemy zapisa:

1 = z1 + z1r1 = z1 + Lr1i1

2 = z2 + z2r 2 = z2 + Lr 2i2 ,

oraz

(2.12)

gdzie: - strumie gwny, r1 , r 2 strumienie rozproszenia, Lr1 , Lr 2 indukcyjnoci

rozproszenia uzwoje, i1 , i2 prdy w uzwojeniu pierwotnym i wtrnym.
Po uwzgldnieniu powyszych zalenoci, wzory na bilans napi w obcionym
transformatorze przyjmuj posta:

u1 = R1i1 + z1

d
di
+ Lr1 1
dt
dt

z2

d
di
= u2 + R2i2 + Lr 2 2 .
dt
dt

(2.13)

Przyczenie odbiornika o impedancji Z 0 do uzwojenia wtrnego transformatora

powoduje w nim przepyw prdu, ktry wytwarza wasny strumie magnetyczny. Strumie
ten zamyka si - podobnie jak strumie pierwotny - rwnie w rdzeniu i jest do niego
przeciwnie skierowany. Jest to stan nieustalony, w ktrym wypadkowy strumie chwilowo
obnia si i zmniejsza warto napi indukowanych zgodnie ze wzorem (2.3). Powoduje to
wzrost prdu pierwotnego, ktrego warto zaley od rnicy napi zasilajcego i
indukowanego w uzwojeniu pierwotnym, podzielonej przez impedancj obwodu pierwotnego.
Wzrost prdu pierwotnego powoduje wytworzenie strumienia kompensujcego strumie
wytworzony prdem wtrnym, utrzymujc strumie gwny na praktycznie staym poziomie.

wiczenie 2. Badanie transformatora jednofazowego

41

W efekcie kocowym kada zmiana prdu wtrnego pociga za sob natychmiastow zmian
prdu pierwotnego.
W celu sporzdzenia schematu zastpczego obcionego transformatora parametry
strony wtrnej sprowadza si na stron pierwotn (lub odwrotnie) zakadajc, e przekadnia
jest idealna i wynosi :1 (rys. 2.9). Jest to jednoznaczne z przyjciem transformatora
rwnowanego speniajcego warunki:
-

E2' = E1 napicie wtrne sprowadzone na stron pierwotn jest rwne napiciu E1,
co odpowiada zastpczej liczbie zwojw z2' = z1 ;

S2' = S2 i P2' = P2 moc pozorna i czynna zastpczego obwodu wtrnego powinna

by rwna mocy rzeczywistego obwodu wtrnego;

I 2' z2' = I 2 z2 przepyw zastpczego uzwojenia wtrnego powinien by rwny

przepywowi rzeczywistego uzwojenia wtrnego.

E
Korzystajc z definicji przekadni = 1 , napicie indukowane wtrne sprowadzone
E2

na stron pierwotn wyniesie

E2' = E1 = E2 .

(2.14)

Prd wtrny sprowadzony na stron pierwotn okrela zaleno

I
I 2' = 2

(2.15)

wynikajca z rwnoci przepyww uzwojenia wtrnego rzeczywistego i zastpczego.

Sprowadzanie rezystancji i reaktancji opiera si na zaoeniu rwnoci mocy czynnej i biernej
w uzwojeniu wtrnym, a mianowicie:

P2' Cu = R2' I 2'2 = P2Cu = R2 I 22 , std R2' = R2 2

(2.16)

X 2' = X 2 2 .

(2.17)

oraz analogicznie

Schemat zastpczy rzeczywistego transformatora otrzymano przez uzupenienie

schematu zastpczego transformatora w stanie jaowym elementami charakteryzujcymi
parametry obwodu wtrnego sprowadzone na stron pierwotn.

41

Zasilanie urzdze. Laboratorium

42

Rys. 2.9. Transformator w stanie obcienia: a) schemat zastpczy, b) wykres wskazowy

Schemat zastpczy i wykres wskazowy transformatora w stanie obcienia przedstawia

rys. 2.9. Na schemacie rezystancje R1 i R2' charakteryzuj straty w uzwojeniach, rezystancja

R Fe straty w rdzeniu, natomiast pobr mocy biernej zwizany jest z wytworzeniem

strumienia gwnego (reaktancja X ) i strumieni rozproszenia (reaktancje X1 i X 2' ).
W oparciu o schemat zastpczy przedstawiony na rys. 2.9a oraz rwnania dotyczce
bilansu napi zapisanych w postaci symbolicznej

U 1 = U r1 + U X 1 + E1 oraz E1 = E '2 = U 'R 2 + U 'X 2 + U '2

(2.18)

i prdw
I 1 = I 0 + I '2

(2.19)

mona wykreli wykres wskazowy dla obcionego transformatora przedstawiony na rys.

2.9b.

wiczenie 2. Badanie transformatora jednofazowego

43

Rys.2.10. Transformator w stanie obcienia: a) schemat ukadu pomiarowego, b) przykadowy przebieg

charakterystyk zewntrznych

eksploatacyjnego

punktu

widzenia

najistotniejszymi

charakterystykami

transformatora przy jego normalnej pracy s zalenoci napicia wyjciowego U 2 i

sprawnoci w funkcji prdu obcienia I 2 , przy staej wartoci napicia zasilajcego U1
oraz staym cos2 (gdzie 2 jest ktem przesunicia fazowego midzy napiciem i prdem
w uzwojeniu wtrnym transformatora). Schemat ukadu pomiarowego transformatora przy
obcieniu pokazany jest na rys.2.10a, a przykadowy przebieg charakterystyk zewntrznych

U 2 = f ( I 2 ) i = f ( I 2 ) przy powyszych zaoeniach na rys.2.10b.

Zmienno napicia wtrnego zaley nie tylko od wartoci prdu obcienia, ale i od
jego charakteru czyli od wspczynnika mocy cos2 . Zmienno tego napicia moe by w
przyblieniu wyznaczona w oparciu o uproszczony schemat zastpczy obcionego
transformatora (rys 2.11a) i odpowiadajcy mu wykres wskazowy (rys.2.11b). Schemat
zastpczy zosta sporzdzony z pominiciem prdu jaowego I 0 . W schemacie tym
43

Zasilanie urzdze. Laboratorium

44

rezystancja i reaktancja zastpcza s rwne sumie rezystancji i reaktancji uzwojenia wtrnego

i sprowadzonych do strony wtrnej rezystancji i reaktancji uzwojenia pierwotnego zgodnie z
zalenoci

Rz = R2 + R1' i X z = X 2 + X1'
gdzie:

(2.20)

R1' = R1 2 a X1' = X1 2 .

Rys.2.11. Uproszczony schemat zastpczy obcionego transformatora a) i wykres wskazowy do wyznaczania

zmiennoci napicia b)

Z rys.2.11a wynika, e napicie pierwotne sprowadzone na stron wtrn jest rwne

sumie napicia po stronie wtrnej transformatora i spadku napi na rezystancji i reaktancji
zastpczej, co w postaci symbolicznej dla warunkw znamionowych moe by zapisane

U 1' N = U 2 N + U R z + U X z .

(2.21)

W oparciu o wyraenie (2.21) sporzdzony zosta uproszczony wykres wskazowy

przedstawiony na rys.2.11b (z uwzgldnieniem kta przesunicia fazowego midzy napiciem
i prdem po stronie wtrnej transformatora). Z wykresu wskazowego wynika, e warto
skuteczna zmiennoci napicia wyjciowego U N jest rwna odcinkowi AB, a przy maych
ktach w przyblieniu odcinkowi BC a mianowicie

U N = U 20 U 2 N = AB BC .
Odcinek AB rwny w przyblieniu odcinkowi BC jest sum dugoci odcinkw BD i DC.
Dugoci odcinkw BD i DC moemy wyrazi
BD = RZ I 2 N cos 2 = U R cos 2 i DC = X Z I 2 N sin 2 = U X sin 2

std zmienno napicia wyjciowego moe by wyraona przyblionym wzorem

U N = RZ I 2 N cos 2 + X Z I 2 N sin 2 .

(2.22)

Przy obcieniu czynnym prd wtrny jest w fazie z napiciem ( cos 2 = 1) i ze

wzrostem prdu I 2 maleje napicie wyjciowe transformatora (rys.2.10b) wywoane
spadkiem napicia na rezystancji wypadkowej uzwoje pierwotnego i wtrnego
( U N = RZ I 2 N - ze wzoru (2.22)).
W przypadku obcienia o charakterze indukcyjnym napicie jest mniejsze ni przy tym
samym prdzie obcienia czynnego ze wzgldu na rozmagnesowujce dziaanie skadowej
biernej prdu. Jak wynika ze wzoru (2.22) zmniejszanie si napicia wyjciowego moe by

wiczenie 2. Badanie transformatora jednofazowego

45

wyznaczone jako suma spadkw napi na rezystancji oraz reaktancji zastpczej

transformatora i zaley od kta przesunicia fazowego midzy prdem i napiciem w
uzwojeniu wtrnym.
Przy obcieniu o charakterze pojemnociowym moe wystpi zwikszenie napicia
wtrnego ze wzrostem prdu obcienia w stosunku do obcienia czynnego, gdy skadowa
bierna prdu domagnesowuje obwd magnetyczny. Prd w tym przypadku wyprzedza
napicie ( 2 jest ujemne) i spadek napicia wyjciowego przyjmie warto ujemn, gdy
X Z I 2 N sin 2 co do wartoci bezwzgldnej bdzie wiksze od RZ I 2 N cos 2 , czyli rnica

napi U N = U 20 U 2 N bdzie mniejsza od zera co oznacza, e napicie wyjciowe bdzie

wiksze od napicia w stanie jaowym. Reasumujc naley stwierdzi, e przy obcieniu o
charakterze pojemnociowym i odpowiednim kcie przesunicia fazowego 2 napicie
wyjciowe moe przy tym samym prdzie obcienia osiga wartoci wiksze od wartoci
napi w stanie jaowym (rys.2.10b).
Sprawnoci kadego przetwornika a wic i omawianego transformatora nazywamy
P
stosunek mocy wyjciowej P2 do mocy wejciowej P1 tj. = 2 . Przykadowy przebieg
P1

sprawnoci w funkcji mocy P2 przedstawia rys.2.12.

Rys.2.12. Przykadowy przebieg sprawnoci transformatora w funkcji mocy pobranej

W stanie jaowym ( P2 = 0 ) sprawno jest rwna zeru, a nastpnie ronie ze wzrostem

mocy oddawanej przez transformator. Ze wzrostem obcienia transformatora, a wic i mocy

P2 rosn szybko straty w uzwojeniach (z kwadratem prdu) przy prawie niezmiennych

stratach w obwodzie magnetycznym i stratach dodatkowych. Przy zrwnaniu si strat w
miedzi i strat w elazie funkcja = f ( P2 ) osiga maksimum, a przy dalszym obcianiu
transformatora zaczyna male. Najwiksz sprawno maj transformatory zwykle przy
obcieniu (70 80)% mocy znamionowej PN .

45

Zasilanie urzdze. Laboratorium

46

2.1.4. Zwarcie transformatora

Zwarcie transformatora jest stanem awaryjnym, polegajcym na zwarciu uzwojenia

wtrnego, przy ktrym prdy pierwotny i wtrny s ograniczone tylko impedancjami uzwoje
i przy znamionowym napiciu s wielokrotnie wiksze od prdw znamionowych. Tak due
prdy powoduj szybkie nagrzewanie si uzwoje oraz powstanie duych si dziaajcych na
przewody z prdem umieszczone w polu magnetycznym, ktre mog uszkodzi mechanicznie
uzwojenia (gwnie w transformatorach duych mocy). Przekroczenie temperatury
dopuszczalnej dla izolacji uzwoje powoduje jej zniszczenie i zwarcia midzyzwojowe,
nieodwracalnie

uszkadzajce

transformator.

Przed

zwarciami

eksploatacyjnymi

transformatory s chronione przez odpowiednie ukady zabezpieczajce.

Rys .2.13. Zwarcie transformatora: a) uproszczony schemat zastpczy, b) wykres wskazowy

Uproszczony schemat zastpczy (przy pominiciu prdu stanu jaowego, tzn. I 0 = 0 )

dla transformatora w stanie zwarcia przedstawia rys. 2.13a oraz odpowiadajcy mu wykres
wskazowy rys. 2.13b. Pominicie prdu stanu jaowego I 0 (stanowi on zaledwie kilka
procent prdu znamionowego) jest jednoznaczne z eliminacj gazi rwnolegej w schemacie
zastpczym transformatora. Na uproszczonym schemacie zastpczym reaktancja i rezystancja
zwarcia s sum reaktancji i rezystancji uzwojenia pierwotnego i uzwojenia wtrnego
sprowadzonych na stron pierwotn, a mianowicie

RZ = R1 + R2' i X Z = X1 + X 2' .

(2.23)

wiczenie 2. Badanie transformatora jednofazowego

Rys.2.14. Zwarcie transformatora: a) schemat ukadu pomiarowego, b) charakterystyki

47

Pz ,U z , cos z w

funkcji I z

W celach pomiarowych przeprowadza si natomiast tzw. prb zwarcia. Prb

wykonuje si przy takim napiciu zasilajcym jedno z uzwoje i przy zwartym drugim, aby w
uzwojeniach transformatora wystpi prd o wartociach znamionowych. Napicie to, zwane
napiciem zwarcia, jest bardzo mae i stanowi zwykle zaledwie od kilku do kilkunastu
procent napicia znamionowego.
Charakterystykami zwarcia nazywamy zalenoci: mocy Pz , napicia zasilajcego U z
oraz wspczynnika mocy cos z od prdu pobranego z sieci Iz przy zwartym uzwojeniu
wyjciowym ( U 2 = 0 ). Schemat ukadu pomiarowego transformatora przy prbie zwarcia
pokazany jest na rys.2.14a, a przykadowy przebieg charakterystyk na rys.2.14b.
Moc Pz pobrana przez transformator w stanie zwarcia rwna jest sumie strat mocy w
uzwojeniach PCu , rdzeniu PFe i izolacji Piz
Pz = PCu + PFe + Piz

(2.24)

Jak wykazano w punkcie 2.1.3 straty w rdzeniu zale w przyblieniu od kwadratu

napicia, za przy prbie zwarcia napicie jest mae. Straty te moemy wic pomin,
podobnie jak i straty w izolacji. W przyblieniu moemy przyj, e moc pobrana w tych
warunkach przez transformator jest tracona w jego uzwojeniach (pierwotnym i wtrnym).
Poniewa straty mocy w uzwojeniach zale od kwadratu prdu (wzr 2.7), to przebieg
Pz PCu = f ( I z ) jest parabol.

47

Zasilanie urzdze. Laboratorium

48

Zaleno cos z = f ( I z ) jest prost rwnoleg do osi odcitych. Ze wzoru

R
okrelajcego wspczynnik mocy cos z = z =
Zz

Rz
Rz2 + X z2

wynika, e o jego staoci

decyduje niezmienno rezystancji zastpczej Rz i reaktancji indukcyjnej transformatora

X z okrelonych wzorem (2.23).

Zaleno U z = f ( I z ) jest prost wychodzc z pocztku ukadu wsprzdnych, gdy
napicie zasilania jest iloczynem prdu zwarcia i impedancji zastpczej transformatora, ktra
jest praktycznie staa.
2.2. Badania laboratoryjne
2.2.1. Pomiar przekadni napiciowej oraz rezystancji uzwoje

Przekadni napiciow transformatora nazywamy stosunek napi wystpujcych na

jego zaciskach w stanie jaowym. Dla transformatora zwikszajcego napicie przekadnie
moemy wyznaczy z zalenoci

U 2 z2 E2

=
U1 z1 E1

(2.25)

Pomijajc spadek napicia wywoany prdem jaowym, stosunek napi jest rwny
stosunkowi liczby zwojw uzwojenia wyszego napicia z2 do liczby zwojw uzwojenia
niszego napicia z1 i rwny stosunkowi odpowiednich napi indukowanych. Przekadni
transformatora wyznacza si z pomiaru napi w stanie jaowym. Schemat pocze ukadu
pomiarowego przedstawiony jest na rys. 2.15a.

wiczenie 2. Badanie transformatora jednofazowego

49

Rys.2.15. Schemat ukadu do wyznaczania przekadni napiciowej a) i pomiaru rezystancji uzwoje b)

Po zamkniciu stycznika St zwiksza si napicie za pomoc transformatora AT,

odczytujc wskazania woltomierzy V1 i V2 dla kilku wartoci przyczonego napicia. Wyniki
pomiarw notujemy w tabeli 1.
Tabela 1
Pomiar przekadni
Lp

U1
[V]

1
2
3
.....

U2
[V]

Pomiar rezystancji uzwoje

U1

I1

R1

U2

I2

R2

[V]

[A]

[]

[V]

[A]

[]

r =

R1r =

R2r =

Rezystancj uzwoje (pierwotnego i wtrnego) transformatora mierzymy metod

techniczn tj. przez pomiar prdu i napicia przy zasilaniu uzwoje transformatora ze rda
napicia staego. Dla kilku napi odczytujemy wartoci prdu i obliczamy rezystancj
uzwojenia( z prawa Ohma) jako warto redni z wykonanych pomiarw. Otrzymane wyniki
notujemy w tabeli 1.

49

Zasilanie urzdze. Laboratorium

50

Dla pomiarw napi otrzymanych przy zasilaniu jednego z uzwoje transformatora

prdem przemiennym obliczamy przekadni z zalenoci =

U2
(gdzie U 2 jest napiciem
U1

wyszym) i obliczamy warto redni przekadni transformatora (jako redni arytmetyczn

ze wszystkich pomiarw).
Rezystancje uzwoje obliczamy jako stosunek napicia do prdu przy zasilaniu
uzwoje ze rda napicia staego. rednie wartoci rezystancji uzwoje wyznaczamy w
sposb analogiczny jak warto redni przekadni.
2.2.2. Pomiar charakterystyk w stanie jaowym

Charakterystykami stanu jaowego transformatora nazywamy zaleno prdu w stanie

jaowym I10 , mocy pobranej P10 i wspczynnika mocy cos 0 od napicia przyoonego do
jednych zaciskw przy drugich zaciskach otwartych ( I 2 = 0 ) i przy staej czstotliwoci
napicia zasilajcego (f = const).

Rys.2.16. Schemat ukadu do pomiaru charakterystyk stanu jaowego

W celu wyznaczenia tych charakterystyk ukad pomiarowy czymy zgodnie ze

schematem przedstawionym na rys.2.16. W ukadzie pomiarowym moe by wykorzystany
woltomierz, amperomierz i watomierz jako oddzielne przyrzdy wskazwkowe lub
zintegrowany przyrzd elektroniczny.
Przed zaczeniem napicia stycznikiem St autotransformator ustawiamy w pooeniu
minimalnego napicia. Zwikszajc napicie zasilajce od okoo (0,2 do 1,2) UN odczytujemy
wskazania przyrzdw pomiarowych i wyniki notujemy w tabeli 2.
Tabela 2

f = const,

I2 = 0

wiczenie 2. Badanie transformatora jednofazowego

Lp.

U10
[V]

I10
[A]
Wyniki pomiarw

P10

cos 0 =

[W]

P10
U10 I10

51

Pcu1

PFe = P10 PCu1

[W]
Wyniki oblicze

[W]

1.
2.
3.
...

W oparciu o otrzymane wyniki naley obliczy cos 0 oraz straty mocy na rezystancji
2
uzwojenia pierwotnego PCu1 = R1I10
oraz przyblione straty w obwodzie magnetycznym

zgodnie z zalenoci (2.10) przy pominiciu strat w izolacji.

Na podstawie uzyskanych wynikw naley wykreli P10 , I10 , cos 0 = f (U10 ) przy

I 2 = 0 i f = const w jednym ukadzie wsprzdnych. Przy analizie wynikw zwrci uwag

na wartoci mocy traconej w uzwojeniu pierwotnym transformatora Pcu1 w stosunku do mocy
pobranej w stanie jaowym P10 . Jak ju wykazano moc pobrana przez transformator w stanie
jaowym jest spowodowana stratami gwnie w obwodzie magnetycznym. Dokadniejsze
obliczenia strat mocy w obwodzie magnetycznym otrzymamy po odjciu od mocy pobranej
przez transformator w stanie jaowym strat mocy w uzwojeniu zasilanym i oszacowane straty
w izolacji (wzr 2.10).
Przykadowe przebiegi charakterystyk w stanie jaowym pokazano na rys. 2.7b a
uzasadnienie tych przebiegw w punkcie 2.1.2.
2.2.3. Pomiar charakterystyk przy prbie zwarcia

Prb zwarcia wykonuje si do takiego napicia zasilajcego jedno z uzwoje przy

zwartym drugim uzwojeniu, aby w uzwojeniach transformatora wystpi prd o wartociach
znamionowych. Napicie to, zwane napiciem zwarcia, jest bardzo mae i stanowi zwykle
zaledwie od kilku do kilkunastu procent napicia znamionowego.
Pomiar mocy pobranej przez transformator przy prbie zwarcia pozwala w przyblieniu
okreli straty w jego uzwojeniach. Charakterystykami zwarcia nazywamy zaleno: mocy

Pz , napicia zasilajcego U z oraz wspczynnika mocy cos z od prdu pobranego z sieci I z

przy zwartym uzwojeniu wtrnym ( U 2 = 0 ). Jako uzwojenie pierwotne naley przyj
uzwojenie wyszego napicia w celu zwikszenia dokadnoci pomiarw.
51

Zasilanie urzdze. Laboratorium

52

Przed pomiarem charakterystyk zwarcia czymy ukad zgodnie ze schematem pokazanym

na rys. 2.17.

Rys.2.17. Schemat ukadu do wyznaczania charakterystyk stanu zwarcia

Przed zaczeniem napicia stycznikiem St autotransformator AT ustawiamy w

pooeniu minimalnego napicia. Po zamkniciu stycznika autotransformatorem zwikszamy
napicie zasilajce tak, aby prd zmienia si w przedziale od okoo (0,2 do 1,2) IN. Wyniki
pomiarw notujemy w tabeli 3.
Tabela 3

Lp.

Uz

Iz

Pz

[V]

[A]

[W]

cos z =

Pz
UzIz

[ ]

1.
2.
3.
...

Na podstawie wynikw pomiarw i oblicze naley wykreli w jednym ukadzie

wsprzdnych zalenoci: Pz , U z , cos z = f ( I z ) przy U 2 = 0 . Dla najwikszego napicia

U z odczyta z charakterystyki PFe = f (U10 ) stanu jaowego moc strat w obwodzie

magnetycznym dla tego napicia i okreli ich udzia w stratach przy prbie zwarcia jako
stosunek

PFe
. Przykadowe przebiegi charakterystyk przy prbie zwarcia pokazano na rys.
Pz

2.14b, a uzasadnienie tych przebiegw w punkcie 2.1.4.

2.2.4. Pomiar charakterystyki zewntrznej

Charakterystyk

zewntrzn

transformatora

nazywamy

zalenoci

napicia

wyjciowego U 2 i sprawnoci w funkcji prdu obcienia I 2 przy staej wartoci napicia

wiczenie 2. Badanie transformatora jednofazowego

53

zasilajcego U1N oraz staym cos2 . Pomiary wykonujemy w ukadzie pomiarowym

poczonym zgodnie ze schematem przedstawionym na rys. 2.18.

Rys.2.18. Schemat ukadu do wyznaczania charakterystyki zewntrznej

Pomiaru charakterystyki zewntrznej transformatora dokonuje si przy obcieniu

czynnym ( cos 2 = 1 ), gdy odbiornikami s rezystory suwakowe. Uzwojeniem pierwotnym
jest uzwojenie dolnego napicia. Przed rozpoczciem pomiarw autotransformator AT
ustawiamy

na

minimum

napicia.

Po

zamkniciu

stycznika

St

ustawiamy

autotransformatorem znamionowe napicie zasilania U1N , utrzymujc jego sta warto

przez cay czas pomiarw. Pierwszych pomiarw dokonujemy bez obcienia ( I 2 = 0 ), a
nastpnie zamykamy cznik przy maksymalnej rezystancji odbiornika i zmniejszajc
rezystancj Rob zwikszamy tym samym prd obcienia I 2 do 1,2 I 2 N . Przy okrelonych
wartociach prdu odczytujemy napicie wtrne U 2 i moc pobran przez transformator P1 a
wyniki notujemy w tabeli 4.
Tabela 4

U1N = const = .[V];

Wyniki pomiarw
U2
I2
P1

Lp.

[V]

[A]

[W]

[V]

1.
2.
3.
...

Lp.
1
2
3

Uz

Iz

Pz

[V]
3,46
6,4
9,27

[A]
0,5
0,92
1,33

[W]
1,7
5,8
12,26

cos Z =

cos 2 = 1
Wyniki oblicze
U 2ob
P2

PZ
UZ IZ

[-]
0,983
0,985
0,994
53

[W]

[%]

Zasilanie urzdze. Laboratorium

4
5
6
7
8
9
10

10,6
12,2
13,45
15,4
17,88
18,58
21,21

1,52
1,74
1,92
2,2
2,5
2,63
3

16
21,12
25,67
31,53
44,6
48,66
63

54

0,993
0,995
0,994
0,931
0,998
0,996
0,990

Na podstawie otrzymanych wynikw pomiarw i oblicze naley wykreli U 2 ,

= f ( I 2 ) przy U1 = U1N . Sprawno oblicza si ze wzoru

=

P2
100% ,
P1

gdzie P2 = U 2 I 2 , gdy odbiornik jest odbiornikiem czynnym i cos2 = 1 .

Przyblione napicie strony wtrnej transformatora U 2ob przy obcieniu czynnym
wyznacza si z zalenoci

U 2ob = U 20 I 2 Rz ,
sprowadzajc rezystancj uzwojenia pierwotnego do strony wtrnej. We wzorze U 20 jest
napiciem wtrnym w stanie jaowym, a Rz = R2 + R1' rezystancj zastpcz transformatora
obliczon jako suma rezystancji uzwojenia wtrnego R2 i rezystancji uzwojenia pierwotnego
sprowadzonej do stron wtrn R1' . Po dokonaniu oblicze naley porwna wartoci napi
pomierzonych U 2 i obliczonych U 2ob .
Przykadowe przebiegi U 2 = f ( I 2 ) pokazano na rys.2.10b a przebieg = f ( I 2 ) na
rys.2.12. Uzasadnienie przebiegw tych charakterystyk przedstawiono w punkcie 2.1.3.