PIKNIEJSZY WIAT

Armia z gliny
Armia cesarza Qin w Teksasie

Jadc w odwiedziny do crki, ktra na najstarszym uniwersytecie

Teksasu koczya swe inynieryjne studia doktoranckie, wrczono nam w
punkcie informacyjnym przewodnik turystyczny po tym stanie, w ktrym
zaznaczylimy najciekawsze miejsca i obiekty do zwiedzenia. Najbardziej
zaintrygowao nas muzeum w Katy, w miasteczku satelickim Houston.
Mona tu byo obejrze kopie paacu cesarzy chiskich, niestety tylko w skali
jeden do dwudziestu, no i kopi
przybocznej armii pierwszego cesarza
Chin odtworzon w wypalonej glinie
zwanej terakot. To co zobaczyem w
Katy zaintrygowao mnie, nigdy chyba nie
byem tak podekscytowany w
jakimkolwiek muzeum. To dua liczba
onierzy i oficerw rnych formacji
bojowych zminiaturyzowanych w skali
jeden do trzech i kilkadziesit
najciekawszych postaci normalnej
wielkoci. Poza figurami ludzi byy take
rzeby koni, rydwanw wojennych i kopie
ronorodnej broni. Kada z ludzkich figur
to
dokadna kopia jakiego konkretnego
czowieka, ktry pozowa do niej.
Rnorodno strojw, twarze z wsami
lub bez, wosy uczesane, ale take
zawinite w koki, lub do fantazyjnie
uoone na gowie. Twarze wyraajce jakie emocje: rado, determinacj,
zdziwienie, pogodzenie si z losem - nie widziaem na adnej twarzy
strachu. Jak lunatyk poruszaem si wzdu szeregw bojowych, dotykaem
twarze bojownikw, robiem zdjcia z bliska studiujc te niesamowite
eksponaty. I chocia to tylko kopie, jestem przekonany e lepiej poznaem t
niesamowit armi ni gdybym si znalaz w Chinach: tam trzeba czeka
dugo zanim jest si dopuszczonym do tego naturalnego muzeum i trzeba
mie dobr lornetk, bo tylko z daleka mona t wszystko oglda. Dodam, e
kopie te produkowane byy w Chinach wietna, fachowa robota!

Ira Poon twrca muzeum

Pomysodawc i sponsorem tego projektu by miliarder z Hong Kongu Ira

Poon, mieszkajcy na stae w Seattle. Na kupno terenu pod muzeum, jego
zbudowanie i wyposaenie w eksponaty wyda grube miliony. Umieci
muzem w Teksasie z kilku powodw, ale najwaniejszym z nich by ten, e
Houston zamieszkuje dua spoeczno pochodzenia chiskiego stanowica
trzeci co do wielkoci grup w Stanach Zjednoczonych, poza tym cena
terenu pod muzeum bya stosunkowo niska.
Niestety, muzeum to ju nie istnieje, funkcjonowao w latach od 1996
do 2011. Przez jego teren przechodzi teraz trzeci piercie obwodnicy
Houston zwany Grand Parkwa, to chyba najdusza miejska obwodnica na
wiecie. Eksponaty w popiechu wyprzedano, wiem e pod koniec
wyprzeday cena jednego onierza wynosia sto dolarw. Dodam, e po
powrocie do domu przejrzaem kilka albumw z oryginalnymi onierzami z
terakoty,
rozpoznawaem tych
samych onierzy,
ktrych widziaem w
Katy, co wicej, ci z
Teksasu umieszczeni na
otwartej przestrzeni i
nie nadryzieni zbem
czasu byli bardziej
fotogeniczni ni ci z
Chin.
Dojcie do wadzy
cesarskiej
Wrmy do oryginalnej
armii z terakoty
pierwszego cesarza
Chin rzdzcego zjednoczonym cesarstwem w latach od 221 do 210 przed
nasz er. Nie sposb zrozumie powstanie tego niesamowitego dziea,
zwanego czsto smym cudem staroytnego wiata, bez choby pobienego
zapoznania si z histori Chin tego okresu i postaci samego cesarza. Od
tysicleci teren poudniowo-wschodnich Chin podzielony by midzy wiele
krlestw i ksistw prowadzcych ze sob cige wojny. Reszta terytorium
chiskiego bya mao zaludniona, przemieszczay si po nim rne plemiona
azjatyckie. Na pnocnych rubieach dzisiejszych Chin grasoway dobrze
uzbrojone wojska rnych plemion mongolskich i innych ludw zmuszajc
Chiczykw prowadzonych midzy sob wojny do jednoczenia si, by
wsplnie stawi opr wrogowi, potem wracano do walk midzy sob. Ostatni
okres tych wojen domowych trwa nieustannie prawie przez wier tysiclecia

do powstania cesarstwa. Jeden z tych krajw, krlestwo Qin, w III wieku p.n.e.
stawao si coraz potniejszym i powoli zaczo wchania inne ssiednie
krlestwa: Han, Zhau, Wei, Chu, Yen. Proces czenia si przez podboje zosta
przypieszony za panowania ostatniego krla tego krlestwa. Po zniewoleniu
wszystkich pastewek, krl ogosi si pierwszym cesarzem Chin (Shi
Huangdi), jego pene nazwisko od tej pory brzmiao Qin Shi Huangdi. W
literaturze o tym wadcy uywa si czsto nazwy Cesarz Qin. Zosta krlem
pastwa Qin w wieku 12 lub 13 lat, pocztkowo w jego imieniu rzdzili
regenci. Gdy osigna wiek dojrzay, a regentom nie pieszyo si by odda
mu peni wadzy, wzi j sobie sam organizujc paacowy pucz. Jako cesarz
rzdzi tylko 11 lat, ale zdy wprowadzi wiele reform i dokona wiele
zmian, dlatego uwaany jest przez wielu za najwikszego wadc Chin.
Umocnienie wadzy
Nie wierzy w lojano podbitych krlw, eliminowa ich pod kadym
pretekstem, choby takim, e jeden z nich odway si swoj osob zasoni
go na moment w czasie jakiej uroczystoci. Cesarz Qin nie musia si z
niczego tumaczy, cokolwiek robi to bya jego wola, czyli postanowienie
wite i nieomylne (niech by ktokolwiek inaczej pomyla!). Obali wszystkie
istniejce w jego czasach religie w Chinach, stworzy now religi, zwan
pniej legalizmem, w ktrej on by jedynym nieomylnym czowiekiem na
ziemi, prawie bogiem: prawie, bo zdawa sobie spraw ze swej miertelnoci,
a bogowie, wiadomo, s niemiertelni. Uzna e od niego zaczyna si druga
waniejsza era wiata, a jego dynastia bdzie w niej rzdzia przez dziesi
tysicy pokole. Kiedy ju to szalestwo wadzy absolutnej byo nie do
zniesienia, odwaniejsi naukowcy a rwnoczenie czonkowie
najpopularniejszej religii w Chinach, konfucjanie, nie pochwalali praktyk
cesarza. Ten nakaza spali wszystkie ich ksigi, a przy tej okazji i inne,
wysya bardzo sprawnych agentw po domach by sprawdzali, czy obywatele
wykonali jego rozkaz. gdy gdzie znaleziono tak ksik, wrzucano j do
ogniska, a waciela skracano o gow. By uzmysowi obywatelom, e jego
postanowienia s witym nienaruszalnym prawem, nakaza zakopa
ywcem czterystu szedziesiciu naukowcw konfucjaskich - taki argument
przemwi do wyobrani kadego.
Po wymordowaniu krlw, ich poddani stali si jego niewolnikami,
trzeba byo zapdzi ich do cikich robt, by nie mieli czasu na knowania. To
oni zburzyli najpierw mury obronne istniejcymi midzy dotychczasowymi
krlestwami, nastpnie zbudowali pierwszy synny Mur Chiski po
oczyszczeniu terenw pooonych na poudnie od muru z plemion tam
zamieszkaych, przez potn jak na owe czasy stutysiczn armi i w ten
sposb przesunito granice cesarstwa na pnoc. Niewolnicy poczyli dwie
gwne rzeki Chin kanaem, zbudowali inne kanay, osuszali mokrada,

budowali drogi. To, e setki tysicy pomaro z

przepracowania i godu przy tych robotach
byo rzecz naturaln, to by najprostszy
sposb na rozwizanie problemw
ekonomicznych i przeludnienia w cesarstwie.

Niemiertelne rzdy na ziemi lub w

wiecie zmarych
Cesarz usilnie dy, by sta si penym
bogiem, niestety by cigle istot mierteln.
I
ta sprawa w jego mniemaniu bya do
zaatwienia: spoywa rne trucizny, ktre
miay mu zapewni niemiertelno, wiemy
e
midzy innymi byy to piguki z rtci, stworzy
flot, ktra intensywnie przeszukiwaa morza
przy wschodnich wybrzeach jego cesarstwa majc odnale Wysp
Niemiertelnych, a po jej znalezieniu mia pewno e wyprbowanymi
metodami wymusi od jej mieszkacw zdradzenie tajemnicy
niemiertelnoci.
Tak na wszelki wypadek, gdyby nie zdy sta si jeszcze za ycie
niemiertelnym, jeszcze jako krl zacz budowa swoje podziemn stolic, z
ktrej mia dalej rzdzi po mierci. Byo to jego przeogromne mauzoleum
pogrzebowe. Teren ten zaludniono postaciami kuglarzy, piewakw, piknych
dziewczt, bo przecie cesarz i wita musieli mie i w yciu pozagrobowym
rozrywk. To pomiertne krlestwo zajmowao teren 52 kilometrw
kwadratowych. Sama sekcja rozrywkowa rozmieszczona bya w 180
wykutych w skale pomieszczeniach. Cz miasta zmarych zadaszono, a nad
dachem zbudowano ogromne, wysze od piramidy Cheopsa wzgrze,
faktycznie gr, bo miaa 1200 metrw wysokoci, ktra niedugo potem,
chyba w czasie podpalenia dachu mauzoleum przez generaa Xiang Yu
zapada si.

Grupa onierzy armii terakotowej

Losy mauzoleum
Do dzisiaj nie znamy szczegw, co si w tym zapadlisku znajduje.
Ochron osobist cesarz umieci na obrzeu mauzoleum, dlatego najatwiej
byo dotrze do niej archeologom. Jest rzecz bardzo prawdopodobn, e
wspomniany genera obrabowa miejsce pochwku cesarza, i to ju w pi
last po jego mierci . Ale czy wszystko ukrad i zniszczy ? - nie wiemy tego,
tajemnic przykrywa zapadnita gra. Czy bdzie kiedy rozkopana i jej
skarby odkryte, tego take nie wiemy, to bdzie decyzja wadcw Chin. Nie
ma wiadectw wiadkw naocznych tych wydarze - od tysicy lat utar si
w Chinach zwyczaj, e panujcy nie chcieli zdradza miejsca swego
pochwku, dlatego mordowano tysice wiadkw tej ostatniej ceremonii by
tajemnica zostaa zachowana przez wieki. Oczywicie zabroniono te pisania
o tym. Odnonie pochwku cesarza Qin ju po stu latach znaleli si odwani,
ktrzy zaczli spisywa to, co ustnie, w tajemnicy, przekazywano z pokolenia
na pokolenie.
Staroytni historycy chiscy byli zachwyceni tym, co znajdowao si pod
gr. Podaj, e po zakoczeniu robt nad mauzoleum cesarz kaza
zgromadzi w jednym z pomieszcze mauzoleum inynierw, majstrw i inne
waniejsze osoby biorce czynny udzia w caym tym przeogromnym
projekcie, dla ich rozrywki dorzuci kilkaset prostytutek, zamknto ich od
zewntrz i tak to ci ludzie doczyli do pomiertelnego orszaku cesarskiego

na kilka lat zanim ten orszak wyruszy. Zapadnicie si gry i wyeliminowanie

wielu wiadkw nie tylko zabezpieczyo wszystko przed kradzie i
niesprzyjajc pogod, ale wymazao ten fakt kompletnie z pamici ludzkiej
na ponad dwa tysiclecia. Nowoczesne metody bada archeologicznych w
ktrych nie stosuje si wykopw, wykazay stenie rtci w tym miejscu jest
kilkadziesit razy wiksze ni w okolicach tego terenu. Na razie, zanim
archeolodzy dotr do terenu zasypanego, jeli w ogle dotr, musimy
zawierzy temu, co historycy nam przekazali. Okoo stu lat po obaleniu
dynastii Qin chiski historyk Sima Qian zostawi opis tego co si tam
znajdowao. Zacytuj duszy odcinek tej wypowiedzi:
Gdy tylko Pierwszy Cesarz zosta krlem Qin zaczy si wykopy i stawianie
budowli przy Grze Li, a gdy zosta cesarzem, ponad 700 tysicy byo tu
zatrudnionych, ze wszystkich stron kraju. Przekopali si przez trzy
podziemne strumyki i zalewali rozpuszczon miedzi ciany zewntrznej
trumny, a grobowiec by wypeniany modelami paacw, pawilonw,
urzdw, a take piknymi naczyniami, drogocennymi kamieniami i innymi
osobliwociami. ... Wszystkie rzeki kraju, take Rzeka Zta i Jangcy, byy
reprezentowane przez ow i za pomoc jakich sposobw mechanicznych
spyway do miniaturowego oceanu. Niebiaskie konstalacje znajdoway si
na grze, a regiony Ziemi na dole. ...

Cesarz wierzy, e poykanie czy wchanie oowiu da mu ycie wieczne,

dlatego nie aowa go w swoim grobowcu.

Reformy w cesarstwie
Dokona ogromnych zmian w zarzdzaniu krajem, ktre zaowocoway
przetrwaniem cesarstwa a do pocztku XX wieku. Nie wchodzc w
szczegy warto podkreli, e reformy te to przede wszystkim
przebudowa administracji pastwowej: kady region kraju by zarzdzany
przez osob cywiln, czyli gubernatora, a za siy militarne w nim
odpowieda wysokiej rangi wojskowy; wszystkie te osoby byy
bezporednio odpowiedzialne przed cesarzem. Reformy dotyczyy take
ujednolicenie jzyka, i jak mona si susznie domyla, dialekt krlestwa
Qin sta si oficjalnym jzykiem pastwowym. Ujednolicono w caym
cesarstwie miary, wagi, stworzono jedn walut, zlikwidowano wiele
obowizkw feudalnych i wprowadzono szereg udogodnie
administracyjnych. To wszystko byo wspaniaym darem dla nastpnej
dynastii Han - chyba najbardziej zasuonej dynastii w historii Chin,
rzdzcej krajem przez ponad 400 lat: by to zoty okres w historii Chin.
Dokonano w tym czasie wielu odkry, midzy innymi rozpoczto masow
produkcj papieru pimienniczego. Dynastia Qin, to faktycznie czasy
rzdw jej zaoyciela. Cesarz Qin zmar nagle w roku 210 p.n.e.,

najprawdopodobnie za skutek zatrucia oowiem, jego dwaj nastpcy nie

umieli utrzyma pokoju w cesarstwie i nie mieli jego zdolnoci
administracyjnych. Zginli w cigu czterech nastpnych lat w czasie
powstania ludowego bdcego buntem przeciw tyranii i wysokim
podatkom, a take na skutek rozgrywek paacowych o tron. Pretendent
spoza rodziny przej wadz.

Odkrycie miejsca armii terakotowej

Wrmy na miejsce pochwku cesarza znajdujcego si w centralnej
czci obecnych Chin w poblie duego miasta Xian, od ktrego od III
wieku n.e. i przez cae redniowiecze zaczyna si si synny Jedwabny
Szlak. Chocia pozostao wiele dokumentw pisanych odnonie tego
wydarzenia, nikt nie mia pojcia, gdzie to miejsce si znajdowao,
niektrzy zaczli nawet podejrzewa e to fantazja. Dopiero w naszych
czasach dokonano tego niesamowitego odkrycia. Dokonali tego miejscowi
chopi, ktrzy w czasasch suszy kopali studnie, by si dosta do wody
gruntowej. Ju w latach dwudziestych ubiegego wieku jacy rolnicy
dokopali si do figurek onierzy. Przestraszyli si, uznali je za jakie
magiczne zoliwe duchy, miejsce zasypali nie mwic nikomu o tej
przygodzie. Dopiero w roku 1974 podczas dokopywania si do wody
gruntowej trzej chopi znowu natrafili na figurki. Ci nie bali si adnej
magii, odkopali ziemi dookoa znaleziska szukajc skarbw, nie znaleli
ich, wtedy powiadomili wadze, a ci wysali na to miejsce archeologw i
innych specjalistw.

Oddziay terakotowej armii

Co dotychczas odkryto i udostpniono zwiedzajcym

Archeolodzy zaczli rozkopywa teren i doszli do wniosku, e ci

picy rycerze z gliny, to armia cesarza Qin. Jak wspomniaem, cesarz
zadba o sw ochron po mierci, wic po zakoczeniu prac nad grobem i
caym jego otoczeniem rozpoczto prac nad tworzeniem jego
ochroniarzy z terakoty. Najprawdopodobniej miaa to by caa armia, ktra
w owych czasach liczya najczciej 30 tysicy wojownikw. Najnowsze
doniesienia z terenw wykopaliskowych mwi o odkryciu 8099 figur
onierzy, std wniosek e Pierwszy Cesarz nie zdy dokoczy tego
dziea. Nie wiemy, czy tych co pozowali do rzeb kaza zamordowa, bo
ich uyteczno si skoczya. Chyba nie, bo prace byy w toku, nie byy
dokoczone kiedy cesarz nagle zmar. Wszystkie te prace trway 38 lat.
Poza figurami ludzkimi jest take wiele figur koni bojowych, rnorakiej
broni, a take rydwanw bojowych. Jest rzecz wprost nie do uwierzenia,
e figury gliniane, tylko w dolnych czciach wypenione materiaem, by
si nie przewracay, a inne czci majce puste wntrza zachoway si w
idalnym stanie przez ponad 2200 lat, nawet zachoway si czciowo
kolory farb, ktrymi byy pokryte.
Cesarz by przekonany, e po mierci musi wywalczy prawo do
rzdzenia wiatem pozagrobowym, wic jego armi ustawiono w szyku
bojowym. Umieszczono j w trzech wygbieniach w skale. Krypta numer
jeden to waciwe siy bojowe. Trzy pierwsze rzdy to grupa 204
ucznikw, potem piechota przeplatana onierzami na rydwanach. Dwa
rzdy po obu stronach formacji zwrcene s na zewntrz: ich zadaniem
bya ochrona wojska od atakw z boku. Drugie wgbienie z skale mieci
gwardi przyboczn imperatora w iloci 1400 ucznikw, piechoty i
onierzy na wozach bojowych, a trzecie mieci kilkudziesiciu czonkw
wyszego dowdztwa armii usadowionych na rydwanach bojowych
cignionych przez cztery konie. Rydwany zrobione s w miedzi, jeden z
nich jest wyjtkowo dopracowany, ale bez jedzca, to faktycznie dwa
pomieszczenia z wielkim parasolem nad caym pojazdem. To bez
wtpienia pojazd cesarza. Zbudowano go z 3400 czci pospawanych ze
sob tak idealnie, e tylko pod lup mona dojrze zcza. Wszystko to
wytwarzano w wielkej, zrnicowanej funkcjonalnie manufakturze; nawet
poszczeglne czci ciaa formowano w glinie oddzielnie, potem to
wypalano, doczyszczano, czono bardzo precyzyjnie ze sob, ca figur
lakierowano i malowano. Archeolodzy odkryli take czwarte wgbienie w
skale, miaa tam chyba by umieszczona dalsza cz armii. Jest
kompletnie puste. Trudno przypuszcza, by to miejsce byo zrabowane, a
pozostaoci skrztnie usunite - najprawdopodobniej mier cesarza
zatrzymaa prac nad wyposaeniem tego miejsca.

Miejsce pochwku pierwszego cesarza Chin

Cho prace archeologw na tym terenie cigle trwaj i bd trway

wiele lat, cz znalezisk jest ju udostpniona dla zwiedzajcych. Tak
wic nie tylko wschodnia i pnocna cz Chin przyciga dzisiaj turystw,
ale i jej cz rodkowa, poza innymi pamitkami z przeszoci ma do
zaofiarowania co na prawd wspaniaego, prawdziwe arcydzieo
ludzkiego geniuszu - glinian armi.