Z HISTORII KRYMINALISTYKI

Metody pracy
informacyjno-wywiadowczej policji politycznej
w okresie midzywojennym
W stp
p ocztk owym okresie istnienie policji politycznej
ukrywane jako co, co mogoby wywrze niekorzystne wraenie zarwno wewnt rz , jak i na zewntrz
kraju. Nie bez wp ywu na to byo wieloletnie przyzwyczajenie spoeczestwa do jak najrzadszej s tycznoci
z w a dzami zaborczymi, ktre na wszelkie sposoby inwig iloway swoich obywateli. Dodatkowo kade komunikowanie wadzy spostrzee z yc ia publicznego byo hab ice i miao znamiona "szpiclowania". W p
niejszym okresie przyznawano otwarcie, e policja taka
musiaa istni e . Pocztki dz iaal n oc i policji politycznej
sigaj 1919 roku, kiedy to prawdopodobnie t u po
utworzeniu w lipcu Policji Past wowej , korzystajc
z dorobku i dowiadcze n ia wczeniejszych sub , przystp io no do organizacji tego rodzaju pionu policji. Dziaalno policji politycznej od samego jej pocztku budzi a spore kontrowersje , dlatego te jej dziaa ln o bya ukryta1.

byo

Cel prac y
Zamierzeniem opracowania jest zaprezentowanie
metod pracy informacyjno-wywiadowczej oraz gw
nych kierunkw dziaal noci policji politycznej. Na podstawie zachowanych dokumen tw przedstawiono sposoby pozyskiwania mate riaw informacyjnych oraz
metody pracy wywiadowczej funkcjonariuszy policji politycznej.
Pozyskiwan ie i opracowywanie
informacyjnych

ma ter iaw

Praca informacyjna policji politycznej z najdowaa

swj wyraz w meldunkach sytuacyjnych oraz sprawozdaniach mie s icz n ych z ruchu politycznego, spo ecz
nego, wywrotowego, n a rod owociowego oraz zawodowego. Dziaalno policji politycznej miaa swoje odbicie rwnie w raportach nadzwyczajnych, ktre obejmoway wydarzenia dotyczce dziaaln oci politycznej,
spoecznej, narodowociowej , wywrotowej oraz zawodowej2.
O krg o w e u rz dy policji politycznej (OUPP) prowadziy kartoteki przestpc w, osb podejrzanych o dziaal no antypastwow i cudzoziemcw, a take album

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwiecien--czerwiec) 2010

fotograficzny na podstawie wasnych materiaw nadsy a n yc h przez Wydzia V KG PP w Warszawie oraz

materiaw zawartych w "Poufnym przeg ld zie inwigilacyjnym". OUPP oprcz wymienionych kartotek prowadz iy ewidencj dziaaczy politycznych i spoecznych
zestawi an na podstawie m ate riaw dostarczanych
przez ekspozytury policji politycznej. Z kolei komendy
powiatowe PP oraz komisariaty graniczne lub posterunki graniczne, w siedzibie ktrych nie byo ekspozytur policji politycznej, prowadz iy kartotek "Poufnego
przegldu inwigilacyjnego" uzupen ia n materiaami
dostarczanymi przez OUPP3.
Wydzia V KG PP w Warszawie , OUPP oraz ekspozytury policji politycznej p rowad z iy w asn k a nc e l a r i
oraz wasny tajny dziennik podawczy. Archiwum prowadzone byo systemem rzeczowym. Wydzia V KG
PP wsze lk ko respon dencj p rz e s ya na blankietach
komendanta gwnego PP w Warszawie, OUPP na
formularzach komendy wojewdzkiej PP, natomiast
ekspozytury policji politycznej na blankietach komend
powiatowych PP. Pisma wychodzce ze wszystkich
u rz dw policji politycznej nosi y przy liczbie cyfr V
dla oznaczenia ich pochodzenia, np. nr 12345.V.25.
Komendy powiatowe PP p rowadz ce su b w zakresie policji politycznej prowad ziy oddzielny tajny dziennik dla korespondencj i oraz oddzielne archiwum", pon iewa najczciej na danym terenie nie byo ekspozytury.
U zupe ni aj c Oklnik nr 90 z 23 listopada 1926 r.,
podano wskaz wki dotycz ce trybu u rz d o wa n i a
pierwszej instancji w zwizk u z dokonanymi zmianami
w dziedzinie zbierania informacji politycznych oraz
zwalczania przes tpstw politycznych. Wywiad policyjny
m ia by rozpatrywany jako rodek pomocniczy;
do specjalnej obserwacji tych przejaww ycia politycznego, ktre na podstawie otrzymanych j u informacji m ogy w jakikolwiek sposb zagra a bezpiecz e stw u oglnemu,
do badania przyczyn i rde przestpczoci
w dziedzinie ycia politycznegoS.
W tym charakterze wywiad policyjny c ile o d r ni a
no od wykonywanej przez p o li cj normalnej obserwacji,
ktra bya p odstaw do wa ciwej informacji politycznej, a ktra m iaa p o leg a na rzetelnym, c isy m i mo
liwie s zcz e gowy m odzwierciedleniu faktw i wydarze , jakie miay miejsce na danym terenie (ryc. 1).

71

....

N
:I:

I\)

Ekspozytura Wydziau IV-D w Toru niu

(po reorganizacj i w styczniu 1922 r.)

C/)

-l

O
JJ

";:-<
JJ

Kancelaria

Referat I
Kiero wnik: Stej ka
starszy przodownik Tr och a
- ruc h politYC1ny (wszelkie spraw y zwizane z zyciem poli t ycznym)
- ruch za wodowy (w szelkie sprawy z wizane z organizacjami za wodowym i)
- propaganda niemieck a (dzial al nos i agitacja n iemieckiej irre de n ty)
- dzia a lno zrzesze
- dziaalno i w py w organizacji komunistyczn ych
- dziaa lno i wpy wy antypastwowe
- strajki , za burzenia i sabota e
- ra porty miesiczne Ekspozytury i agentur
- r a porty dzienne Ekspozytury, a gen tu r oraz O krgowe go Urzdu ledczego
- sprawy graniczne
- optanci: opinie d la wadz (ewidenc ja optantw)
- s prawy nieobjte in ny mi refe r atami
- spraw y p ra s owe (wszelki e dochodzenia prasowej
- k a rtote k a prasowa, podz i a na : szpi ed zy, komunici, dziaacze antypastwowi ,
agitacja antypastwowa , komunis tyczna

'o""
'"m
-"
<

starszy przodownik Kozowski

przodownik Baranowski
kancelistka Zurkwna
st enoty pistk i Was w n a i awrzeeka ,
Zurkwna
- ar ch iwum (Kozowski)
- dziennik podawczy (B a ra n ow sk i)
- s pr a wy kancela ryjne,
wykon a n ie czyst opisw na maszynie
(Waswna

i awrzeck a)

- za atwianie ekspedyc ji (urkwna l

Referat II

Sekretaria t
Kierownik : starll>:y przodownik Prs k or sk i
- sp rawy organizacyjne
- spraw y personalne
- sprawy dyscyplinarne
- spraw y rachunkowe

- insp ekcja agentur

-

ksi:i'kll in sp ek cji Ek s pozytury

inst rukcja organi zacji ce nt rali i innych w adz
okln iki wojew od y
Dzien niki Ust aw
rozkazy Ko me n d y Gwnej Policji Pa stwo wej
roz kazy Ke rnen dy U krgcwej Policji Pa e tw ow ej
konferencje
ksi ka k a r i pochwa
ksika kasowa i kwitari usz (p ro wa dzi osobi cie sekretarz)
archiwum i alburn per eon a lny (a k ta personalne i foto gr afi e
prowadzi osobici", sekretarz)

Referat III

r-

"'"-<

,."Z
r-

~~
~

Kierown ik : podk omi sarz Nowakowsk i, kancelistka He n a kowsk a

- sp ra wy komunistyczne. szp iegowskie antypastwowe (wywiad i d ochodz e n ie)
- propaga n da komuni styczna oraz a ntypastwowa wcznie z niemieck {ich orga ni zacja,
m..,tody d ziaania i lcdwnie)
- szpiegostwo (organiza cja , me to dy dziaania , ledz enie)
- obserwacje i poszuki wania osb ogl ni", podejrzanych (wszelkie dochodzenia co do p rzes tps tw
ostatecznie niee a kw alifikowa n ych )
- inwigilacje Centrali 5 f i innych w ad z (lis ty goc7." it d )
- Po ufny Przegld I n wigila cyjny (prowa dzi s i oddzielnie przy k a rto tece )
- dochodzenia rne (n i pohj w pop rz edn imi te kam i, dro bn e dochodzen ia administrac yjne)
- raporty ag e ntw i konfidentw
- ewid encja ohcok rajo wcw i oficf'r6 w ni e mieck ich

"
~-

o"

'A"
~

~"

so

~
N

Ryc. 1. Schemat organizacji Ekspozytury Wydziau IV-O w Toruniu

Fig. 1. Organisation ot Exposition ot Department IV-O in Toru
rd o : Opracowanie was ne na podstawie: ABP, OKPP w Toruniu, sygn, 42

Kiero wn ik : komis a rz Mayer

stars zy p r zodown ik Mruwiski
- sp r awy pa szportowe
- czynnoci urzdowe Ekspozytury (n a k a >:y rewi zyjne , ares ztowani a ,
don i e~ ieni a , ws zelkie sprawy ukoczone poprz ed n io prz e z in ne
refe ra ty a pnekazane sdom i innym wadzom , sprawy wa zr uejs ee
i wiksze zs zywa ne w oddzielny ch tekach . p rzechowywane s pod oglnym nr, tecz k i 2
- ew iden cja a res ztowa, rl;'w izji n a te renie Ek spoz ytu ry (miesic zna
wyk az y wed le a) areszto wania , b) rewizje
- k sika areszt antw Ekspozytury
- ksik a rewiz ji Ekspozyt ury
- ksika depozyt w Ekspozytury
- a rc h iw u m a kt ci le t ajn ych (prowad zi osobicie kiero wn ik)

,...J>
C/)

-l

-c

"

S OR
M ateriay do informacji politycznej starostowie pozyskiwali z:
wasnych spostrzee , urzdowych objazdw, ze
rde subowych i osobistych,
informacji dostarczanych przez policj ,
was n e g o wywiadu konfidencjonalnego, jednak
konfidenci, bez wzg ldu na ich rodzaj (ideowi lub
patni) , mieli by znani tylko starocie lub jego zastpcy. Materiay od konfidentw miay by przechowywane wy cznie przez starost w sposb
gwa rant ujcy bezwzgldn ich tajno ,
wywiadu policyjnego - je eli starosta na podstawie
informacji otrzymanych z wymienionych wy ej r
de stw ie rdzi , e przejawy ycia politycznego przybieraj form z agraajc bezpieczestwu oglnemu lub e pewne objawy przestpczoci maj lub
mog mie charakter polityczny. W takiej sytuacji
zarzdza przez komendanta powiatowego PP wywiad policyjny, ktry dzie li si na: specjalny (do
konkretnej sprawy lub zagadnienia) lub oglny
(w celu ujawnien ia rda i przyczyn pewnych zjawisk). Komenda powiatowa PP niezale nie od tych
wywiadw prowadzia stale normalny wywiad polltyczny6.

Wszystkie jednostk i policyjne pro wadzce dochodzenia w sprawach karnych, ci le i szczeg owo rejestroway przestpcw zawodowych. Dane zbierano na
arkuszu informacyjnym, obejmu jcym wszystkie wiadomo ci posiadane przez Po licj Pa stwow o przestp
cy, tworzcym tzw. dossier, czyli zbir notatek o charakte rze policyjno-krymina lnym , dajcym m oliwo
szczeg owego zapoznania s i z yciem i dziaalnoci
na temat danej osoby".
Wy w iad po lityczny i wojskowy
Caoksztat prowadzenia

wywiadu w onie legalnych

politycznych, zawodowych , gosp odarczych, s poecznych itp. s poczywa wycznie na organach Policji Pa stwowej. Aby sprosta tym zadaniom,
policja polityczna oraz poszczeglne jednost ki policyjne prowadz iy rejestra cj i wszelkiego rodzaju ewidencje legalnych zrzesze. Charakterystycznym zjawiskiem byo tutaj dublowanie wywiadu politycznego , bowiem ewidencj tak prowadziy zasadniczo referaty
bez p ieczestwa administracji oglnej i wy dziay spoeczno-poli tyczn e urzdw wojewdzkich. Na cele
z wiz ane z t prac , tj. opac anie konfidentw, jednostki policji politycznej oraz komendy powiatowe otrzymyway od wadz administracji oglnej 2400 z miesicz
nie, a pniej rozliczay si z przyznanych rod k w .
W celu skutecznego zwalczania dziaa lnoci antypastwow ej dzielono szpiegw na trzy kategorie:
ugrupowa

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwtecie-czerwtecj 2010

KRY

NAL'

szpiegw, ktrzy badali d ysl o kacj wyznaczonego

im terytorium, jako wdrowni ebracy, sztukmistrze, sprzedawcy galanterii, ksiek , kwestarze,
szlifierze, czonkowie grup teatralnych i cyrkowych.
Przedostawali s i oni na teren koszar lub fortec na
podstawie zezwo le podpisywanych przez dowdc garnizonu. Zezwolenia takie zaw iera y w nagwku nazw oddziau oraz miejsce postoju. Szereg tych zezwole tworzyo obraz dyslokacji wojsk,
a przepustki suy y za mate ria do faszowa n ia
podpisw dowdcw na innych dokumentach
szpiegowskich,
szpiegw rezydentw, ktrzy byli widziani codziennie w koszarach, prowadzili spok ojn i systematyczn obserwacj skiero wan przede wszystkim
na metody szkolenia, uzbrojenie, nastroje wrd
on ierzy oraz stan liczbowy. Szpiedzy ci wystpo
wali jako sprzedawcy gazet, miejscowi ebracy,
rze miel nicy,

szpiegw wystpujcych w roli wacici eli pobliskich herbaciarni, szulerni, domw publicznych,
ktrzy organizowali towarzyskie zebrania po c zo
ne z pijastwem9.
Redukcja etatw powodowaa zmniejszenie skute c z n oci funkcjonowania policyjnej defensywy. Przyka d owo w lutym 1935 r. wywiad polityczny na terenie
powiatu wieckieg o ze strony policji og ran icza si jedynie do obserwacji zewn trznej d z i a al n o c i organizacji
politycznych . Policja nie dysponowaa wywiadem g
bokim z uwagi na brak sta ych konfidentw, na ktrych
o pac eni e nie byo rodk w finansowych. Policja polityczna posiadaa tylko tzw. dorywczych informatorw,
ktrzy udzielali potrzebnych informacji. Lepiej oceniano
funkcjonowa nie wywiadu kryminalnego, bowiem atwiej
tutaj byo pozyska informatora lub konfidenta, wy dajc
mniej pien idzy 10.
Funkcjonariusze policji politycznej przeprowadzali
rwn ie dochodzenia wrd kadry Wojska Polskiego.
W 1922 r. ze wz gldu na konieczno zwalczania dzia aln o ci szpiegowskiej pa stw ocie n nyc h w fazie reorganizacji armii polskiej, polecono agenturom policyjnej
defensywy prowadzi cis i dyskretn o bserwacj oficerw WP (ryc. 2-3). Zadanie to speni miay na swoim terenie agentury w G rudzidzu , Tczewie, Chojnicach
i Wejherowie. Szczeglnym zainteresowaniem otaczano oficerw, ktrzy prowadzili wystawne yci e towarzyskie. Dlatego te dokadnej inwigilacji poddawano
wszelkie lokale, restauracje, bary, hotele itp., w ktrych
za p oredn ictwem zaufanych kelnerw, barmanw i recepcjonistw za s igan o informacji o wys okoci paco
nych rachunkw oraz innych sprawach 11 .
Podczas inwigilacji oficerw Wojska Polskiego wychodziy na wiato dzienne inne szczegy z yci a zawodowego oraz osobistego. W trakcie obserwacji jed-

73

Z HISTORII KRYMINALISTYKI
\ \

,...1.t.. r_"'-te
~,,:":C::t

...... . ,7SiliI2'.IU .

.._w....

-k.i';';:Ii.~';'-

/ ~I'"C ...... d d . h al

ek1el

Ile "'bII 1 "

,....,..,.,.~ , . . .bU Hl ~ ......"'"" ~

' '"PHI.,. _
ul.,~b

ob . od . Ilpt -.'- MlInrlC''dQ lI ~. ,.... ,........,.

.,.,.1.14" hJ .. . II ""M I !Ie. jt .... t oMlIhj hU ~r .,. dlb

~ ,D.

",11 .J I ...,ulO\ l -"U ..,,1

.,..51. 1 -J7kS

~ ...

~\I""' J I .o ..b l", "" '~jl 1 I u,. ~ mj_ "'"'"' "-.J...::lt

-tel l 0tI1
1_

.o..... h

lutaU

o.-.J _pl .. t Ilr"' ohIM .......1. . .

to .,...,'.. . , n ..

.,.;.1;; lI ~n4 " . I~",I ""

u . at.au , ..

o'4Jt

Iq "

t.
~J"

Uh. n .., l _

,..lhJ . ...... n

.:

ak" _el" ""'III"

1I . ""lOeo .tllo_. kU .,. "

1 nn;,-" .... _
... J...... al ob. Jat o

"""1aU';.

tTt'.&

2,' .&r>charh I _'

.....

pn:rJ ~ .l -.l

"

~ _ .,.a_

a-_t

..

~~.

t .... ~'n1

u l_ :at..... tc*n, '_11'

~ _ ...,

_ . l - ' a l l......1.. ~

-4(~1/1Il_

..

nl-'

,",1t . .111 .-1

IAllTu t n.j' :: ..." d"

. n ed. ..... Uo;o.lll . . ...

u.1nt Jl,ll

tI,.,. _ 1

1a

.n

MJs_U l

.....
~

, . '"'"

~~.~

) / ' - CbaU _

Ul ~ ... d' U ....

7/ lOJ. IUIll

1/ D"_

D7

" h.l ~ .t eltJ._

G'UJ'-.ro 4o'O"

l . ".'-lU!

pts. ,,,...._ '....h _,.-...la ""J_

lIe.u o~ ".h"' .~ob..,. P'IJ',1llllhl luall ..

... . . . -.do ..

,~

Prlcl.

" ~~1 pHI

.....

Ryc. e-b . Fotografia pisma KW PP w Toruniu z 5 V 1926 r. info rmujcego o przyjedzie agentwbolszewickich do Polski
Fig. e-c. Qfficiaf fetter ot 5 May, 1926 from Voivodeship Command ot National Police in Toru intorming ot arrivaJ ot Bolshevik agents in Poland
rdo (ryc. 2-8): Zbiory Archiwum Pa stwowego w Bydgoszczy (skan B. Paste ka. K. Klapka)

Wy wiad

Ryc. 3. Fotografia przedstawiajca

Fig. 3. Photographs ot agents

grup

agentw

nego Z oficerw okazao si , e wyjed a on czsto

w b l iej nieok relonych celach do r n yc h miast Pomorza. Wnikliwe l ed ztwo wykazao, e podczas swych
podry m ie sz ka w dobrych hotelach i wydawa codziennie du e sumy p i eni d zy w domach publicznych12.

74

n arodowo ci owy

Istotnym zagadnieniem , ktrym zajmowaa si Policja Pastwowa w okresie mid zywojen ny m , bya kwestia mniejszoci narodowych 13. Druga Rzeczpospolita
bya pastwem wielonarodowym . Do g wn yc h mniejszoci narodowych nalee li Ukraicy, Biaorus i n i , ydzi
i Niemcy. Ocenia si , e mniejszoci narodowe stanowiy ponad 30% oglnej liczby mies zka cw. Wed ug
szacunkw Ukraicy - najwiksza mni ejszo narodowa - stanowili ok. 15-16% (4,4-5,5 mln) og u ludno c i . Zamieszkiwali oni przede wszystkim wojewdztwa :
lwowskie, sta n i s awo wski e , tarnopolskie, wo yski e
i poleskie. P n ocno-wschodn ie tereny Polski zamieszkiwali B iaorus in i (6%), l u d n o niemiecka koncentrowaa s i g wn ie na obszarze wojewdztw pomorskiego, poznaskiego oraz lskiego. ydzi stanowili drug
pod wzgldem l iczebnoc i mniej szo narodow , ktr
oceniano na okoo 10%. Pozostae mniejszoci narodowe two rz y y niewielki procent ogu m i e sz k a c w
Polski. Panujce zrnicowanie narodowociowe powodowao trudne do rozwiza nia problemy we wzajemnych relacjach oraz w stosunku poszczeglnych grup
do pastwa 14

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268

(kwiecie-ezerwiec)

2010

Z HISTORII KRYMINALISTYKI

W 1926 r. opracowano histori ruchu ukraiskiego

w Polsce oraz wydano dwie tablice kwartalne "Ukrai
skich Partii Politycznych w Polsce", zaw ierajce uzupenienia i wszelkie zaobserwowa ne zmiany (program,
wpyw partii, teren dz iaan ia) . Jednoczen ie prowadzono w dalszym cigu rejestry ukraiskich ugrupowa
i stronn ictw politycznych oraz organizacji kulturalno-o wi atowych. Sporzdzono du tabl ic ydows kich
ugrupowa i stronnictw politycznych w Polsce, wydrukowano j w 1000 egz. i ro ze s an o odpowiednim urz
dom. W marcu 1926 r. odby si prowadzony przez referenta spraw ydows kich specjalny m i es iczny kurs
informacyjny dla refe rentw spraw y d ows ki c h
z wszystkich OUPP. Na kursie tym, ktry obj 99 godzin wyka dw i wicze, uczono jzyka hebrajskiego ,
zapoznawano z dziaa lnoci ydowskich partii politycznych , organizacji sp oecznych oraz yc iem religijnym ydw, a take statusem prawnym mn iejszoci y
dowskiej w Polsce, w iczono metody wywiadu wewntrzne go . Na kurs przygotowano, jako m at e ri a pomocniczy do nauki, skrypty y d o wsk i c h partii politycznych. W dniu 29 marca 1926 r. od b y si egzamin, ktry wszyscy uczestnicy kursu zdali. Oprcz tego opracowano tabl ic pt. "ycie polityczne Niemcw w Polsce",
prowadzono rejestry dla niemieckich partii politycznych , zaoono katastry dla waniejszych zwizkw
i sto warzys ze oraz gromadzono materiay, celem za oenia katastrw dla dalszych jeszcze n ieobjtych
ewidencjami organizacji niemieckich i czeskich. Sporzdzono rwnie tablice bia o rus kic h , litewskich i rosyjskich ugru powa i stronnictw politycznych w Polsce.
Niestety w zachowanych m ateri a ach archiwalnych nie
zdoano odszuka wspomnianych wy ej tablic oraz
opracowa , std niemoliwa bya ich analiza' 5.
Jak wspomniano, sprawy mniejszoci narodowych
zajmoway szczeglne miejsce w dziaal noci policji politycznej. W dniu 23 wrzenia 1922 r. zgodnie z rozporz
dzeniem komendanta gwneg o PP w Warszawie utworzono w Toruniu centra l do spraw niemieckich, ktrej
kierownikiem zost a komisarz Mi eczysaw Lissowski.
Centrala swym zasi g ie m o bja sz e wojewdztw (pomorskie, d z k i e , pozna skie , krakowskie, ls ki e i warszawskie), zadaniem za jej byo gromadzenie i analiza
materiaw oraz opracowywanie s prawozda dotycz
cych sytuacji spoeczno- politycznej mniejszoci niemieckiej16. Jednoczenie na terenie kraju dziaay centrale:
- ds. li t e ws ko - bi a or u s ki c h przy OUPP w Wilnie,
- ds. ukra iskich przy OUPP we Lwowie,
- ds. ydowskich w WydzialeV KG PP w Warszawie17.

Inwi gilacja organizacji spofeczno-gospodarczych

We wszystkich wojewdztwach policyjna defensywa
w porozumienie z organizacjami s p o eczn y m i ,

wesz a

PROBLEMV KRYMINALISTYKI 268 (kwiec ien-czerwiec ) 2010

ktre udzielay policji politycznej wszelkiej pomocy w inwigilacji przestpstw antypastwowyc h . Na prz y k a d
w wojewdztwie wile ski m oraz w Warszawie i we Lwowie du pomoc organom policji n i e li skauci. Wykorzystywani byli do zbierania informacji, wywiadw, a nawet
obserwacji, z ktrych wywizywa l i s i znakomicie. Pomorska defensywa wzorem organw policji politycznej
w innych wojewdztwach zacza czyni kroki w tym
kierunku. W tym celu odpowiednie osoby m i a y wej
w kontakt z organizacjami i za pro ponowa im wsp
prac 18.
Prasa by a jednym z najaktywniejszych czynnikw
oddziaujcych na opinie oraz nastroje spoeczes twa .
W zwizk u z tym w adze administracji politycznej m i a y
za zadanie otoczy organy prasowe specja ln opiek.
Starostow ie i prezydenci mieli dooy wszelkich stara , aby uzyska b ez po re d n i wpyw na miejscow
pras po lsk, ewentualnie stosowa wobec nich po red nie oddz iaywanie, majce na celu osigni cie
przyjaznego ustosunkowania s i prasy zarwno do zasadniczej linii i za mi erze rzd u , jak te do poczyna
i d z iaa lokalnych wadz p a stwowych . Aby u zyska
ten lojalny stosunek, d on o przede wszystkim do nawizan ia bliszego i staego kontaktu, udz ielajc niezbdnych informacji w pierwszym rzdzi e z dziedziny
gospodarczej. Jeli w drodze osobistego kontaktu nie
udao si o si g n waci wego i yczl iwego ustosunkowania si danego organu prasowego do poczyna administracji, stosowano w m iar m o l i woc i d rog nacisku pored n iego . Jednym z takich rodkw bya kwestia wp ywu na udzielanie ogosze wadz pa stwo
wych i komunalnych, ktre to ogoszen ia z natury rzeczy umieszczane byy tylko w organach prorzd o
wych 19.
Metody i

ro d ki

pracy wywiadowczej

Inwi gilacja

Techniki i metody d z i a an i a policji politycznej zmiedo pozyskiwania wszelkich informacji uzale

niane byy od rodzaju p rzed s i wz icia oraz konkretnej
sytuacji.
R ozr n i a n o trzy gw n e rodzaje inwigilacji:
- obserwacj (og l n i i n dywidu al n ) ,
- pocig ,
- poszukiwania inwigilacyjne (lokalne, okrgowe ,
pastwowe) .
O bserwacj ogln wykonywaa policja ledcza za
pomoc patrolowania, ut rzy m ujc stay nadzr na ulicach, placach, dworcach kolejowych, targach, w teatrach. O b s e rwa cj in d ywi du a l n p rowadzi a r w n i e
policja l edcza . Zalecano o bs e rwowa w ten sposb,
aby osoby nie byy nara one na k o mpro m ita cj publiczrzaj ce

75

RII KRYMINALISTYKI

Policja polityczna

przeprowadzaa obserwacj

ca-

oksztatu ycia spoeczno-politycznego , ktr odr

Ryc. 4. Fotografia kobiety zrobiona z ukrycia

Fig. 4. Intelligence photograph ot a woman

n lub przestpca nie spostrzeg, e jest inwigilowany

i w ten sposb nie udaremni wynikw obserwacji.
Czynnoci tych dokonywali funkcjonariusze nieurnundurowani, stosownie do okolicznoci udajc wonego ,
lokaja, stra , handlarza . W razie obserwacji kogo
w mieszkaniu wywiadowcy kwaterowali si w przeciwlegym lub tym samym domu, albo te obserwowali podejrzane osoby w kawiarni lub restauracji. Obserwacja
na ulicy wymagaa duej ostronoci. W niektrych wypadkach zalecano i nawet przed ledzonym i zatrzymywa si przy wystawach sklepowych . Obserwacji
bezporedniej ze strony PP podlegay osoby oddane
przez wadze sdowe lub administracyjne pod dozr
policyjny20 (ryc. 4).
Pocig mg by dokonywany przez miejscow PP,
a odbywa si pieszo, konno lub innymi rodkami komunikacji. Poszukiwania inwigilacyjne za sprawc zbiegym i ukrywajcym si wymagay wspdziaania wik
szej iloci urzdw policyjnych.
Stosownie do obszaru poszukiwania dzielono na:
lokalne - obejmujce teren powiatu lub miasta ,
ktre zarzdza KP PP na podstawie doniesie posterunkw i komisariatw PP, wadz sdowych
i administracyjnych,
okrgowe - obejmujce teren OKPP lub wojewdztwa , ktre zarzdza OKPP (Urzd ledczy)
na podstawie doniesie KP PP (Ekspozytur led
czych) oraz wadz sdowych i administracyjnych,
pastwowe - na terenie caego kraju, ktre zarz
dza Wydzia IV KG PP w Warszawie na podstawie
listw goczych wszystkich sdw w kraju, donies ie podlegych urzdw PP i innych wadz. Informacje te zamieszczano w "Gazecie ledczej", ktr rozsyano wszystkim jednostkom policji 21.

76

niano cile od inwig ilacji stosowanej w przypadkach

akcji przestpczej , ustalonej w wyniku obserwacji.
Wwczas zarzdzano inwigilacj, ktra obejmowaa
zarwno stron zewntrzn , jak i wewntrzn dziaal
noci danej organizacji (inwigilacja zbiorowa) oraz
poszczeglnych osb (inwigilacja indywidualna) . Inwigilacja wewntrzna nastpowaa w drodze konfidencjonalnej . Poufnej inwigilacji indywidualnej podlegay osoby niebezpieczne dla pastwa oraz porzd
ku publicznego. Natomiast poufnej inwigilacji zbiorowej podlegay organizacje, zwizki oraz partie dziaa
jce nielegalnie, np. Komunistyczna Partia Robotnicza Polski . Przy tej inwigilacji pozyskiwano informacje o dziaa lnoci danej organizacji , jej zamierzeniach, skadzie osobowym , metodach i rodkach agitacji. W sytuacji , gdy w onie legalnej organizacji lub
partii politycznej zauwaono tendencje do propagowania ideolog ii wywrotowej , zmierzajcej do oderwania pewnej grupy osb w celu zaangaowania ich do
udziau w dziaalnoci antypastwowej , organizacja
(part ia) taka poddawana bya w caoci inwigilacji poufnej. Zabronione byo prowadzenie wywiadu wewntrznego przez funkcjonariuszy pastwowych. Wywiad tego rodzaju naleao przeprowadza wycznie
poprzez konf identw. Jel i zachodzia potrzeba rozcignic ia inwigilacji poufnej na osoby, ktre sprawoway funkcje pastwowe, naleao zwrci si do
waciwej wadzy administracyjnej o upowanien ie
do inwigilowania22.
Metody

ledcze

Do stosowanych przez policj polityczn metod

zaliczano przede wszystkim aresztowania,
rewizje osb i mieszka , stwierdzanie tosamoci oraz
przesuchania. Rewizj zarzdza sd lub z wasnej
mocy wadze i organy bezpieczestwa. Rewizje oraz
aresztowania przeprowadzali funkcjonariusze policji
politycznej. Podczas wykonywania tych zada asystowali im funkcjonariusze policji zewntrznej , w obrbie
waciwoci ktrej dokonywana bya rewizja lub aresztowanie. W przypadku , gdy rewizje i aresztowan ia zakrojone byy na wiksz skal i ekspozytura policji politycznej nie bya w stanie przeprowadzi czynnoci wa
snymi siami, zadanie to powierzano organom Policji
Pastwowej mundurowej. Jednake funkcjonariusze
policji politycznej mieli obowizek czuwa nad dokad
nym i waciwym wykonaniem zadania 23.
Podczas rewizji szczegln ie zwracano uwag na
wszelkie odezwy oraz broszury, pisma o treci antypa
stwowej , bro , fotografie, podejrzan korespondencj,
pienidze i zoto.
ledczych

PROBLEMY

KRYMNALlSTYKI

268 (kwiecien-czerwiec) 2010

z
W celu uregulowani a przewozu aresztantw pod
konwojem PP za poredni ctwem PKP Ministerstwo Komunikacji z arzdzio , aby aresztantw przewozi poc i g a m i pasae rskimi , w oddzielnych przed z iaa ch klasy III. Zamwienia przedziaw miay by zgaszan e
przez komendy PP u zawiadowcy stacji. Zabezpieczano wwczas przedz ia we wskazanym poc ig u i polecano waciwemu konduktorowi, aby w razie potrzeby
umieszcza w nim pod rnych, jednak tylko do stacji,
na ktrej mieli wsi aresztanci z konwojem. Przedzia
oznaczano odpowiedni nalepk i notowano rezerwacj w raporcie z jazdy waciwego pocigu 2 4
Naczelnicy wizie mieli obowizek zawiadamia
wad z e administracyjne oraz Policj Pastwow
o zwalnianych wi n i ac h . Dodatkowo komendant wojewdzki PP w Toruniu poleci , aby zawiadam ia Wydzia
Bezp ieczestwa MSW, Samodzielny Referat Informacyjny DOK nr VIII w Toruniu. W pierwszym rzdzie nal e a o in formowa o zwolnieniu z wizieni a czonk w
KPP, M idzy narodowej Organizacji Pomocy Rewolucji,
Komunistycznego Zw i z ku M odziey, Komunistycznej
Partii Zachodniej B ia o ru s i , Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, Organizacji Ukraiskic h Nacjonalistw, Obozu Narodowo-Radykalnego , a take osb odbywajcych kar wiz ien i a za szpiegostwo oraz dywers j .
Na przykad w wiz ien iu w Koronowie
w kwietniu 1937 r. p rzeb ywao 41 skazanych za przestpstwa kryminalne oraz 37 komunistw 25.
N iezbdn czyn no ci byo ustalenie dokad nego
rysopisu. U yw a n o specjalnego formularza wykazuj
cego rodzaje np. uszw (mate, du e) . Ustalano wzrost,
kolor w os w, brwi, oczy, ksztat i wielko nosa,
uszw, ust, licz b zb w, ksztat gowy, a tak e wygld
szyi, rk, ng, posiadane blizny, t usz , znaki szczeglne, zwracano uwag rwnie na akcent, wymow , narzecze, sposb ubierania oraz przyzwyczajenia 26.
Bardziej dowiadczeni przestpcy dokonywali rnych
zmian swojego wygldu oraz tosamoci. Zmieniano
ubrania, wyg ld twarzy, im~ujc piegi, znamiona, brodawki, wikszy nos itp. Powszechnie stosowanym zabiegiem
byo przyklejanie wsw lub brody. Zmian wyg ldu sylwetki dokonywano poprzez udawanie starcw, garbatych, kalek, symu lacj chorb lub uomnoci itp. Na szerok skal stosowano faszerstwo dokumentw27 (ryc. 5--7).
Agentury policji politycznej cakowicie nie doceniaty
wagi don iesie w sprawach karnych, jak rwn ie pob ienie przeprowadzay ledztwa . Utrudni ao to czynnoci wadzom sdowym i czsto skutkowao zwolnieniem przyprowadzanych aresztantw. Wnioskowano,
eby w toku dochodze p rzesu c han e byy wszystkie
mo liwe osoby zamieszane w sp raw . Dopiero po tych
czy n noc iach na l e a o skierowa do prokuratury doniesienie s kadajce si z danych osobowych podejrzanego, opisu czynu i dowodw winy2B

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kw tec ten-czerwiec} 2010

S DR

.. {'Lo,.
"

, ~'%

Rzeczpospolita Polska
_

r.

f!oI

KRYMINALISTY

Rzeczpospolite p olsk
Pob,m,:R~

Konsulat Jeneralny w Berlinie

e-0I0

_,

..-

Konsukll ~neran,

....

Paszport

Paszport
Pa seport

"lir krhn~

__

e-~~o.-

Retsepass

pesseoort

Rei><llOS3

Nr. /;,I

"

Ryc. 5. Okad ka faszywego paszp ortu

Fig. 5. Cover ot coun terleit pas sporl

s.

,H ;

'E:.:.:.:~..../l...d-:::-"'1

_.,1'_

_ _
-op

1 ~/ "" _I I ':/

14<7- -

- - - - ..- r-- / ~ ,

r rvii r'f ,,"

. . /I

Ryc . 6.

Faszywy

~-/~
/ YJ-~

. . ."..

paszport na nazwi sko Elias Bellmann

Fig. 6. Counterten pass porl in name ot Elias Bellman

Ry c. 7.

Faszywe

karty legitymacyjn e

Fig. 7. Counterfeit service lOs

77

Z HISTORII KRYMINALISTYKI

Niejednokrotnie stwierdzano bicie aresztowanych ,

w zwizku z tym prowadzane byy liczne dochodzenia
w sprawie skarg na funkcjonariuszy PP o naduywanie
wadzy. Tymczasem organa Policji Pastwowej oraz
wadze administracyjne bagatelizoway wykroczenia
funkcjonariuszy lub je ukryway. Ministerstwo Spraw
Wewntrznych zapewniao, e w kadym przypadku
pobicia przez funkcjonariusza PP jego przeoony mia
by pocigany do odpowiedzialnoci, zwaszcza gdy
nie stosowa natychmiast waciwych konsekwencji,
czyli wydalenia ze suby, wobec oskaronego policjanta. Rozkaz ten w praktyce nie by w peni stosowany,
bowiem , pomimo sfwierdzenia w toku dochodzenia pobicia, czsto zachodziy okolicznoci agodzce, ktre
przemawiay za pozostawieniem winnego w subie.
Wwczas zalecano spraw przedstawia drog instancyjn do MSW do decyzji 29.

ej wsppracy

z wacicielami hoteli . Jednak czsto

policja polityczna przy dochodzeniach
spotykaa si z nieprzychylnym stanowiskiem niektrych portierw hotelowych 33.
Zdarzao si, e konfident lub informator z chci zysku lub dla innych celw przekazywali nieprawdziwe informacje o zamierzeniach lub dziaalnoci osb albo organizacji. Na podstawie takich doniesie jednostki policyjnej defensywy wszczynay dochodzenia, rewizje
oraz aresztowania, podczas ktrych odkrywano
nieprawdziwe informacje. W zwizku z tym przed przystpieniem do likwidacji sprawy dono w miar moli
woci do weryfikacji przekazywanych wiadomoci,
przestrzegajc jednoczenie konfidenta o konsekwencjach nieuczciwego postpowania. Stosowano zasad
nieprzystpowania do likwidacji sprawy tylko na podstawie informacji posiadanej od jednego konfidenta 34

Do najczstszych niedozwolonych praktyk stosowanych przez policjantw zaliczano bicie strajkujcych ,

torturowanie przesuchiwanych , wymuszanie zezna
czy chociaby nieuzasadnione uywanie broni.
W zwizku z tym minister spraw wewntrznych bdcy
najwyszym zwierzchnikiem policji wystpowa czsto
w Sejmie , usprawiedliwiajc bezprawne dziaania korpusu policyjnego. Sytuacja zacza si zmienia po
1926 r., kiedy to rozpoczto akcj usuwania z policji
nieodpowiednich funkcjonari uszy30.

Wywiad konfidencjonalny by podstawow form

dziaalnoci policji politycznej i stanowi jeden z jej najwaniejszych rodkw w walce z przestpstwami politycznymi. W jzyku zawodowym uywano nastpuj
cych okrele dla osb wsppracujcych poufnie z po-

zdarzao si, e

licj:

konfidentem nazywano czowieka, ktry by czon

kiem stowarzyszenia i z ycia teje organizacji dostarcza wiadomoci;

informator nie

by czonkiem

stowarzyszenia i poze rde porednich;

obserwatorem by funkcjonariusz policji.
Konfidentw i informatorw dzielono na dwie kategorie: ideowych oraz patnych . Konfident ideowy by
wartociowszym nabytkiem i wykorzystywany by najczciej do inwigilacji stronnictw politycznych, a take
nielegalnych organizacji politycznych. Konfidentw ideowych w partiach oraz organizacjach werbowano, opierajc si na znajomoci terenu i stosunkw osobowych 3S
Wedug instrukc] dla urzdw i wydziaw led
czych staym konfidentem bya osoba, ktra na podstawie zawartej z przedstawicielem PP pisemnej lub ustnej umowy zobowizaa si dostarcza informacje.
Werbunek konfidentw na terenie powiatw nalea do
kierownikw wszystkich jednostek PP (komendantw
powiatowych, kierownikw wydziaw ledczych , komisariatw i komendantw posterunkw) (ryc. 8). Zale
nie od sytuacji konfidenta werbowano spord osb
nalecych do organizacji lub te polecano mu wst
pienie do wybranego zwizku. Inicjatywa w werbowaniu konfidentw naleaa do kierownikw jednostek policyjnych, natomiast kwesti pozyskiwania informatorw zaj si mg kady oficer lub szeregowy PP.
Umow z konfidentem zawiera kierownik waciwej
jednostki, na ktrej usugach znajdowa si zwerbowany osobnik. Stosowano zasad, e konfident, ktry mia
zyskiwa wiadomoci

Metody operacyjne

W celu ujednolicenia postpowania oraz uniknicia

podczas przekazywania obserwacji
osb inwigilowanych stosowano kilka sprawdzonych
metod postpowania. W razie wyjazdu osoby inwigilowanej obserwato r zobowizany by powiadomi telefonicznie za porednictwem posterunku lub komisariatu
kolejowego waciw jednostk defensywy policyjnej,
na ktrej teren obserwowana osoba zmierzaa. Funkcjonariusz podawa rwnie numer pocigu, wagonu
oraz przedziau , a take ewentualny czas dotarcia do
docelowej miejscowoci. Niezbdn informacj by dokadnyopis inwigilowanej osoby oraz znak rozpoznawczy obserwatora (z reguy kolorowa chusteczka w kieszeni ubrania). W nieprzewidzianych sytuacjach funkcjonariusz kontynuowa obserwacj do momentu przekazania jej nastpnej osobie. Jeli byo to konieczne,
obserwacja kontynuowana bya a do miejsca, do ktrego zmierza obserwowany. Agent mia pniej obowizek niezwocznego zameldowania waciwej agenturze lub komendzie policji o zaszych zmianach" .
Recepcjonista mia du moliwo obserwacji zachowania goci przybywajcych do hotelu, przysuchi
wania si rozmowom telefonicznym, obserwowania podejrzanych odwiedzin 32. Sytuacje takie wymagay stanieporozumie

78

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268

(kwtecle -czerwtec)

2010

Z HISTORII KRYMINALISTYKI

--

. .
"S--

,,
IJ~
.........
.. . .. .. .. . . . . .

Ryc. 8 . Legitymacja subowa p.o. kierownika Agentury Wydzia u IV-O

w Wej herowie, starszego przodownika Edmunda Sawi sk iego
Fig. 8. Service ID ot senior leader Edmund Sawiski, aeting head ot
DepartmenllVD Agency in Wejherowo

obowizek przyj pseudonim, pozostawa w cisym

zakonspirowanym kontakcie z jednym funkcjonariuszem PP. Konfidenta nie mona byo powoywa jako
wiadka na rozprawie sdowej, a dostarczane przez
niego informacje nie mogy by stosowane jako dowody przestpstwa . Ujawnienie nazwiska konfidenta w a
dzom sdowym lub innym mogo nastp i tylko na podstawie art. 55 Rozporzdzenia Prezydenta RP o Policji
Pastwowej oraz oklnika MSW z 17 marca 1930 r. (nr
17 OZ.U. MSW nr 5, poz. 79 z 1930 r.)36.
Kady stay konfident policji politycznej mia t e cz k
(dossier), w ktrej gromadzono wszystkie dokumenty
zwizane z prowadzonymi przez niego sprawami. Dokumentacj zarzdza ten funkcjonariusz, ktry kierowa prac danego konfidenta lub szef miejscowej jednostki PP. Akta trzymano w e laznej szafie, do ktrej
klucz m ia kierownik placwki PP. W razie dekonspiracji lub zerwania wsppracy akta konfidenta przechowywano przez dwa lata i nastpnie palono, nie pozostawiajc adnych pisemnych informacji na ten temat.
W normalnym trybie postpowania akta po zakoczo
nej sprawie przechowywano przez pi lat, po czym
rwnie niszczono przez spalenie 37.
Listy z nazwiskami konfidentw zdyskwalifikowanych , skompromitowanych lub podejrzanych z jakichkolwiek powodw wraz z uzasadnien iem odmowy
wsppracy byy przesyane do Wydziau IV (Centrala
Suby ledczej) Komendy Gwnej PP, ktry prowadzi kartotek konfidentw. Dlatego te przed zawarciem wsppracy naleao zasig n informacji o danej
osobie w Centrali Suby ledczej w Warszawie 38.
Sposoby werbowania konfidentw i informatorw
zalene byy od bardzo wielu okol icznoci. W miastach

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268

(kwiecie-czerwiec )

2010

pozyskiwano dorokarzy , lokajw, prostytutki, waci

cieli gospd , jubilerw, listonoszy, strw, kelnerw,
portierw itp. Natomiast na wsi angaowano pomocnikw kocielnych , grabarzy, posacw, gospodarzy, nauczycieli, leniczych, myliwych itp. Werbunek uzale
niony by przede wszystkich od inwencji funkcjonariusza. Najcz ciej pozyskiwano osoby poprzez rne
spotkania towarzyskie. Dlatego don o , eby jak najwicej funkcjonariuszy utrzymywao szerokie znajomoci we wszystkich sferach spoecznych . Werbunek odbywa si bezporednio przez osob prowadzc wywiad lub porednika. Dobierano ludzi zaufanych i rozwanych tak , aby swoim podejciem nie zdekonspirowali si przedwczenie. Konfidentw pozyskiwano albo
bezporedn io ze rodowiska organizacji , albo wprowadzano wasnego zaufanego czo wi e ka . Ostatni sposb
by kosztowny oraz czasoch onny i bardzo ryzykowny.
Pozyskujc konfidenta z ona organizacji, wybierano
z reguy cz on k w zarzdu, a szczegln ie sekretarza,
przez ktrego rce przechodziy wszystkie dokumenty,
zarzdzenia i protokoy. Wytypowanego konfidenta
sprawdzano pod wzgldem materialnym, zasi gano
opinii na temat skonnoci do naogw (alkoholizm, narkotyki itp.), orientacji seksualnej, karalnoci , relacji
w rodzinie itp. Pozyskane komprom itujce materiay
byy pomocne dla funkcjonariusza defensywy policyjnej
w skon ien iu do wsppracy lub nawet jej wymuszeniu.
Podpis na kwicie przy poyczce p ienidzy lub nieostrone wyjawienie tajnych informacji organizacji su
yy jako inspiracja do wymuszenia wsppracy. Kada
informacja pozyskana od konfidenta bya weryfikowana
za p o re dn i ctw e m innego konfidenta lub na podstawie
obserwacji. Materiay otrzymywane od konfidentw nie
stanowiy materiau dowodowego podczas rozprawy
sdowej , wiadomoci te inspiroway do pozyskiwania
konkretnych dowodw39.
Przewan ie z wczen iej wytypowan osob zapoznawa si szef miejscowej defensywy policyjnej, z ktr wchodzi w blisz znajomo, proponujc w odpowiednim momencie dostarczanie informacji. Kwestia
wynagrodzenia konfidentw ideowych bya do delikatna. W jednym z przypadkw starano si p ozy s ka
konfidenta, ktry by redaktorem w redakcji jednego
z czasopism wychodzcych na Pomorzu. Wiedziano,
e by w konflikcie z jednym ze stronnictw politycznych.
Kierownik oddz iau informacyjnego wszed z redaktorem w stosunki towarzyskie, bywa w lokalach, kawiarniach, zaprasza go do siebie do domu, w rozmowach
z nim podsyca antagonizm do stronnictwa. Kiedy po
pewnym czasie redaktor zdeklarowa si dostarcza informacje, kierownik wojewdzkiego oddziau informacyjnego udziela mu pewnych funduszy, jako poyczki
zwrotnej , za sypywa drobnymi podarunkami rodzin redaktora i w ten sposb zobowiza go wobec siebie tak,

79

i'I

ST

e by

on p ni ej jednym z najlepszych konfidentw.

chodzi o konfidentw patnych , to policja polityc zna prowadz ia z regu y ich ci s ewiden cj i o ile byo
to moliwe, p os iadaa ich fotografie. Ewide ncja ta b y
cil e tajna i znajd owa a si pod kluczem na osob istym
przechow aniu kierownika policyjnej defensywy. Koni eczn o utrzyman ia ewidencji podykto wana bya tym,
e konfidenci patn i pracowal i niejedn okrotn ie dla kilku
osb, z ktrych w razie ich zwolnienia itp. wya n ial i s i
przestpcy polityczn i40
Podczas obserwacji grupy znaczniejszych dz i aac zy
jedn ej z parti i dz iaajcej na terenie Pomorza, okazao
si, e jeden z jej wyb itnych czon kw, pose na Sejm ,
by czowiekiem ubogim , majcym l iczn rod zin , a pod
wzg ldem moralnym sabym. Kierown ik wojew dzklego oddz iau informacyjnego na Pomorzu nadkomisarz
M ieczysaw Lissowski po duszej inwigila cji w momen cie, gdy sytuacja finansowa posa staa si bardzo trudna, zaproponowa mu poyczk, ktrej zwrotu nie za
da. Kiedy termin poyczki min , zaproponowa mu
dalsze kwoty, nie domagajc si niczego w zamian.
W nastpstwie bliszej znajomoci i prowadzonych
wielokrotnie rozmw, Lissowski zadawa mu dyskretne
pytania, na ktre pose bardzo chtnie odpowiada. Sytuacja rozwina si do tego stopnia , e pose z a cz
pobiera sta miesiczn ga , w zamian dostarczajc wszelk ich najbardziej poufnych informa cji o swoim
stronnictwie. Czstym sposobem na pozysk iwanie konfidentw byo wykorzystywanie nadm iernych skonno
c i do alkoholu. W przypadku do jednej z organ izacji
zawodowych zasza konieczno wprowadzenia w jej
otoczen ie konfidenta. Postanowiono podda cisej obserwacji aktywistw, kadc szczeglny nacisk na ich
cechy charakteru i i n kl i n acj do naogw. Stw ierdzono ,
e sekretarz tej organizacji naduywa wszelkich trunkw. W wcza s to zakonspirowany funkcjona riusz
wszed z nim w znajom o , biorc udz ia we wsp lnych
pijatykach i zabawach. Konsekwencj z najom oci byy
p oyczki , pn iej gratyfikacje, a n astpn ie wpr ost
Je li

wsp praca'[l .

Szczeglnie trudn sp raw byo zdobywan ie konfidentw na polu kontrwywiadu . Tutaj rola policji polityc znej moga by tylko represyjna , poni ewa same
organizacje szp iego wskie, jak rwn ie znaczniejsze
osobistoci kierujce wyw iadem , znajdoway si poza
gran icam i pastwa . Jednak, eby nie pozosta bez czynn, poli cja wy s z u k iw a a osobni kw r wnie
w rodowisku , w ktrym szpiedzy najc zciej si obracali . Dlatego decydowano si angaowa artystki
kabaretowe, portierw hotelowych, kelnerw, przemytnikw, agentw biur emigracyjnych itp. Zwerbowanie tego typu konfidentw byo spraw trudn. Skierowana wprost propozycja poparta czsto zwitkiem
banknotw, a czasami zabarwiona patriotyzmem , wy-

80

sta rc z y a na zwerbowanie konfidenta. Jed nak konfi denci tacy byli bardzo niebezpieczni, tote ich wiedza
dotyczya tylko wyk onywanych z ada. Polecenia
przekazy wane byy w taki sposb, e o waciwym celu wywi adu nie wiedzieli 42.
Jeszcze trudn iej s z s p raw byo pozys kanie lub
wprowadzenie konfidenta do organizacji szpiegows kiej
i st ni ej c ej na teren ie kraju . W tym przypadku p osug i
wano s i niejednokrotnie tzw. konfidentami fachowym i,
tj. osoba mi, ktre byy karane za szpieg ostwo lub pracowa y w organizacjach szpiegowskich, a z rozma itych
wzg ldw byy na wolnoci 43 .
Spos b komun ikacji z konfidentem by rnorodny,
za leny od terenu , na ktrym konfident mieszka i praco wa , od stosunkw osobistych , stanowiska zawodo wego czy spoeczneg o . Z pewnym konf identem spotykano si stale na dworcu kolejowym , ze wzgldu na to,
e cz o w i e k ten czsto p odrowa. Natomiast z kolejarzem przy kieliszku wdki w bufecie kolejowym , prowadzc na pozr bah rozmow jak z przypadkowo spotkanym znajomym . Z jedn ze starszych kobiet widywano si podczas porannej mszy w kociele . Z aktorami
i aktorkami konferowano podczas zabaw nocnych w lokalach publicznych . Z robotnikami w podrzdnych knajpach , z rozmaitymi konfidentami na ulicy, placu, z osobami bardziej znanymi na balach , w klubach , na prywatnych przyjc iach . Prcz tego wyjedan o do innych
bardz iej ruchliwych miast, takich jak Warszawa, Pozna , Bydgoszcz, gwnie w celu skontaktowania si
z konfidentami zagranicznymi. Dla niektry ch konfidentw utrzymywano w m iecie specjalne mieszkanie. Jedynym sposobem na wszechstronn kontrol i weryfi kacj dostarczanych przez konfidentw informacji bya
z reg uy likwidacja danej sprawy44
Na jednego z byych konfidentw policyjnej defensywy Komun istyczna Partia Polski wydaa wyrok m i erc i ,
wymi e ni aj c go nawet w swych pub likacjach jako prowokato ra, z uwag i na zo one przez niego bardzo
s zcz eg ow e zeznania w ledztwie , w wyniku ktrych
aresztowanych zosta o przes zo 100 czonkw Kom unistycznej Partii Zach odn iej B i aorus i . Pozost awienie
konfidenta nadal na terenie jedneg o z wojewdztw p
nocno -wschodn ich nara ao go na ni eb ez pi ecz e stwo
utraty ycia , dlateg o zaczto stara s i o ulokowanie
go w ktrym z powiatw zachodnich, poszukujc jednoczenie odpowiedniej pracy. Wed le zachowanych
materiaw policyjny konf ident ukoczy 7 klas s z ko y
powszechnej oraz mia w yk s zt a c e ni e domowe
w zakresie 4 klas gimnazjum . W ada do poprawnie
jzykiem polskim w mowie i p imie , dokadnie jzykami
rosyjskim i biaoruskim w mowie i pimie oraz niemieckim i hebrajskim (tylko w mowie) . Z zawodu by rolnikiem. Z uwagi na dostarczane cenne materiay wspomniany konfident zdawa sobie spraw ze swojej war-

PROBLEMY KRVMINAlISTYKI 268

(kwiecie-czerwiec)

2010

Z HISTORII KRYMINALISTYKI
toci , sugerowa

bow iem wadzom policyjnym , e odmu praca biurowa w dziale rachunkowym

w gminie, co daoby mu mol iwo dalszego ksztalcenia45. Kwestia ulokowania byego konfidenta staa si
na tyle piln, e Urzd Wojewdzki w Brzeciu nad Bugiem skonny by w ramach rekompensaty zatrudni na
swym te renie nawet dwie osoby. W konsekwencji konfident najprawdopodobniej zosta przeniesiony na teren
wojewdztwa pomorskieg046.
Waciwe funkcjonowanie suby wywiadowczej wymagao utrzymywania przez agentury jak najw ikszej
liczby konfidentw, bowiem nawet najlepszy agent
w niewielkiej miejscowoci po pewnym czas ie mg zosta przez nierozwane zachowan ie ujawniony lub dochodzio do dekonspiracji. Dlatego te zab iegano
o przyznanie agenturom waciwych fundus zy, aby placw ki te pos iaday jak najszersz sie konfidentw, ktrych naleao odpowiednio opaca 4 7 . Jednak brak odpowiednich rodkw lub nawet niekiedy wykorzystywanie pienidzy przeznaczonych dla konfidentw na wa
sne potrzeby, powodowa , e rekompensat za prac
wywiadowcz byy innego rodzaju korzyci , do ktrych
zaliczano mianowanie na intratne posady, udzielanie
koncesji itp. W zwizku z powszechnym procederem
nierealizowania skadanych obietnic konfidenci sal i pisma do Komendy Wojewdzkiej Policji Pastwowej
w Toruniu, skarc s i na nieuczciwe postpowa n ie
funkcjonariuszy policji48.

Wychodziy one bow iem z z a oen ia , e sprawy polityczne nie mog by traktowane z punktu widzenia partykularnego, lecz ogln opastwowego . Przeszkody wysuwane byy ze strony wa d z administracyjnych ,
a nawet wadz sdowych na terenie Maopolski
Wschodniej w momencie tworzenia policji politycznej .
Dopiero w 1921 r. nastpi zasadniczy zwrot w ustosunkowaniu si wspomnianych wadz do policji politycznej ,
wyraajcy s i we wnioskach zmierzajcych nie tylko
do utrzyman ia, ale i znacznego powikszenia tego rodzaju suby. Gdyby policja polityczna w momencie
tworzenia w 1919 r. nie spotkaa si z negacj , o ktrej
mwiono, lecz byaby okazana jej znaczna pomoc ze
strony w ad z adm inistracyjnych w wysikach zmie rzaj
cych do postawienia tego aparatu m ol iwie na naj wy
szym poziomie etycznym i fachowym, kwest ia pod
wzgldem organ izacyjnym posunaby s i znacznie
naprzd . Niezadowalajcy stan persona lny i system
pac , brak odpowiedniego wyposaenia w rodk i cz
noci , transportu oraz specjalne potgoway trudy su
by. Jednak pomimo wspomnianych zarzutw i niedocigni dzia alno policji politycznej m o n a oceni
pozytywnie . Wykonywaa ona powierzane jej zadania
w sposb kompetentny na miar swoich moliwoci kadrowo-finansowych zgodnie z oczekiwaniami rodo
wisk samorzdowych oraz adm inistracj i powiatowej
i wojewdzkiej.
Krzysztof Halicki

Pod sumowanie

PRZYPISY

powiadaaby

Zarzuty stawiane Policji Pastwowej przez wojewodw dotyczce braku fachowego przygotowania do
pen ienia suby nie miay odzw ierciedlenia w praktyce.
Pod tym wzgldem wojewodowie posiadali bowiem
prawo inicjatywy i przeds tawiania kandydatw do su
by. Wobec jednak niezg aszania ta kich wnioskw KG
PP zmuszo na bya przedstawia swoich kandydatw.
Agenci nie odgrywali i nie mogli odgrywa powaniej
szej roli, poniewa przewanie znani byli okolicznym
mieszkacom , szczeglnie z mniejszych miejscowoci .
Dlatego cenn iejszy materia informacyjny nie mg by
pozyskiwany za ich poredn ictwem. Jedyn drog do
zdobycia potrzebnych informacji byo uycie w tym celu konfidentw. Na to jednak w wikszej skali nie mo
na byo sobie pozwol i z przyczyn finansowych . MSW
czynio kroki w kierunku zastpienia zbdnych agentw
przez mniejsz ilo lepiej opacanych konfidentw.
Projekt ten jednak nie zosta urzeczywistniony, gdy
Ministerstwo Skarbu nie zaaprobowao tej propozycji.
Wedug naczelnika wydziau Swolkienia, zmiany w organizacji policji politycznej, ktre wyraziy si w zatwierdzonej instru kcji przez MSW z 16 VI 1 924 r., spowodowane zostay przez czynniki wymiaru sprawiedliwoci.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268

{kw tecle-czerwlec)

2010

1 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej AAN w Warszawie): Ministerstwo Spraw Wew ntrznych w Warsza-

wie -

(dalej MSW w Warszawie), sygn. 1002;

ze zjazdu WOjewodw 5-B I 1925 r.; A. Misluk:
Policja Pastwowa w 1919-1939: powstanie, organizadopyw

protok

cja, kierunki dziaania , Warszawa 1996, s. 254.

W okresie dwudziestolecia midzywojen nego policja
polityczna przechodzia wiele zmian j reorganizacji. Jednostk Policji Pastwowej , ktra jest przedmiotem opracowania okre lano rn ie : defensywa polityczna, wydz ia IV-D, suba informacyjna, policja polityczna, s u
ba ledcza . W rozprawie przyjto o k rele n i e policja politycznado caego okresu dz iaa ln o c i tej formacji. Termin
ten bowiem oddaje d ok adn ie zakres zagadnie , ktrymi
s i zaj m o wa ten pion Policji Pastwowej . W pracy zastosowano zamiennie kilka innych o k re l e na tego rodzaju pion Policji Pastwow ej : defensywa policyjna, defensywa polityczna, defensywa.
2 Archiwum Pastwowe w Toruniu (dalej APT); Akta mia-

sta Torunia (dalej AmT), sygn. 356 ; przepisy wykonawcze do instrukcji o organizacji policji politycznej z 12 VIII
1925 r., punkt IV; szerzej nt. zob. K. Halicki: Sprawoz-

dania sytuacyjne z lat 1919-1939 na przykadzie woje-

81

Z HISTORII KRYMINALISTYKI
wdztwa pom orskiego, [w :] P a m i tn i k IV Oglnopolskie'
go Zjazdu Studentw Archiwistyki, pod red. A. K rze m i
skiej , Katowice 2000.
3 Ibidem, punkt V.
4 ibidem, punkt XV.
5 APT, AmT, sygn . 356 , Oklnik nr 17 Wojewod y Pomo rsk iego z 31 I 1927 r. d otyczcy wytycznych w sprawie
zbierania informacji politycznych i zwa lczania przestpstw po litycznych.
6 Ibidem .
7 AAN w Warszawie, MSW w Warszawie, sygn. 157, przepisy o prowadzeniu i wykorzystan iu dossier przestpcw
zawodowych.
8 AAN w Warszawie, Komenda Gwna Pclicj Pastwo
wej w Warszawie- dopyw (dalej KG PP w Warszawie dopyw) , sygn . 1303, pismo KW PP w Toruniu inspektora Adama Wiktora Nowodworskiego do Centrali Suby
le dczej w Warszawie z 13 X 1937 r.
9 Archiwum Pa stwowe w Bydg oszczy (dalej AP B); Komenda Powiatowa Policji P a stw o wej w Tucholi (dalej
KP PP w Tucholi), sygn . 34, pismo Wojewdzkiego Od d z i au Informacyjnego UWP w Toruniu do starostw powiatowy ch z 8 X 1923 r.
10 APB , Starostwo Powiatowe w wieciu (dalej St Pw.) ,
sygn. 614c, pismo Starosty Powiatowego w wieciu do
Pomorskiego U rzdu Wojewdzkiego w Toruniu z 20 II
1935 r.
11 APB, Okrg owa Komenda Policji Pastwowej w Toruniu
(dalej OK PP w Toruniu), sygn . 170; pismo KP PP w
Chemn ie do OKP P w Toruniu z 20 V 1922 r.
12 APB , OK PP w Toruniu , sygn . 170 , pismo Agentury Wydzia u IV-D w Cnejnicach do Eksp ozytury Wydziau IV-D
Toruniu z 31 V 1922 r.
13 A. Chojnowski: Mniejszoci narodowe w polityce rzd w
polskich w latach 1921-1926, " P rz eg l d Historyczny"
1976, T. 67 , z. 4, s. 593-614; B. Sp rengel: Policja P a
stwowaa mn iejszoci narodowe i wyznaniowe. Zarysproblematyki, [w:] Mn iejszoc i narodowe i wyznaniowe w siach zbrojnycn Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939, pod
red . Z. Karpusa i W. Rezmera, To ru 2001, s. 325-340.
14 M. Leczyk: Druga Rzeczpospolita 1918-1939. Spoe
c z e s t wo , gospodarka, kultura, polityka, Warszawa
2006 , s. 106-107; A. Chojnowski: Mn iejszoci narodowe w polityce rzd w polskich w latach 1921-1 926,
" P rz eg l d Historyczny" 1976 , T. 67, z. 4 , s. 593-614;
A. Chojnowskl: Problem narodowociowy na ziemiach
po lskich w pocztkach XX w. i w II Rzeczypospolitej, Iw :]
Z dziejw Drugiej Rzeczypospolitej, praca zbiorowa pod
red. na ukow A. Gar lickiego , Warszawa 1986,
s. 182-185; W. Roszkowski: Najnowsza historia Polski
19 14- 1945, Warszawa 200 3, s. 11 9-122.
15 AAN w Warszawie, MSW w Warszawie, sygn. 153, sprawozdanie z d z i a aln o ci KG PP w Warszawie za okres od
l I 1926 do 30 VI 1926.

82

16 APB , OKPP w Toruniu , sygn . 58 , sprawozdanie staty styczne za 1922 r. przes a ne do KG PP Wyd z ia IVD 20
stycznia 1923 r.; referentw ds. niemieckich ustanowiono
w: odz i , Kielcach, B iaymsto ku , Krakowie, Sta n isawo
wie, Lwowie, Poznaniu, u c ku i Lublinie, zob. A. Misiuk:
Policja Pa stwowa 1919-1939 (... ) op.cit., s. 278.
17 AAN w Warszawie, MSW w Warszawie - dopyw, sygn.
979 , pismo MSW w Warszawie do wszystkich wojewodw z 14 XI 1925 r. w sprawie przeszkolenia referentw
n arodowociowych OUPP ; APB , KP PP w Wejherowie,
sygn. 766/59 , sprawozdanie statystyczne za 1925 r.
przesa ne do Wydz iau V KG PP w Warszawie.
18 APB, Komenda Powiatowa Policji Pastwowej w Wejherowie (dalej KP PP w Wejherowie) , sygn. 766183, pismo
Wojewdzkiego Oddziau Informacyjnego z 31 X 1923 r.
19 APT, AmT, sygn . 362 , instrukcja dotyczca kontaktu
z pras i oddziaywan ia na ni , Toru 1929 r.
20 AAN w Warszawie, KG PP w Warszawie, sygn . 7, Rozkaz nr 279 Komendanta G wnego PP w Warszawie
z 9 II 1925 r. ("Instru kcja inwigilacyjna").
21 AAN w Warszawie, KG PP w Warszawie, sygn. 7, Rozkaz nr 279 Komendanta G wne go PP w Warszawie
z 9 11 1925 r. ("Instrukcja inwigilacyjna") .
22 APT, AmT, sygn. 356, instrukcja o sposobie prowadzenia su by w zakresie resortu policji politycznej przez powiatowe komendy Policji Pa stwows] z 23 VI 1924 r.,
punkt i.
23 APT, AmT, sygn . 356 , przepisy wykonawcze do instrukcji
o organ izacji poli cji politycznej z 12 VIII 1925 r., punkt XI ;
W. Stpek , Z. Hoflman n-Kryslya czy k : Suba led
cza. Podrcznik dla organw bezp iecze stwa z 58 rycinam i, wyd . II, Pozna 1925 , s. 146-147.
24 AAN w Warszawie, KG PP w Warszawie, sygn. 13, Rozkaz nr 521 Komendanta Gwnego PP w Warszawie z 10
II 1931 r. (Przewz aresztantw kolejami pod konwojem
PP).
25 APB , OKPP w Torun iu, sygn . 32 , Rozka z tajny nr 21 Komendanta Wojewdzkiego PP w Toruniu z 20 V 1937 r.;
Centralne Pastwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we
Lwowie (dalej CPAHU we Lwowie), Font 656 , opis l ,
strana 18 (..W iz ien ie w Koronowie"), wykaz w in iw
l ed czych wedug stanu na 8 IV 1937 r.
26 APT, AmT, sygn. 356 , instrukcjao sposobie prowadzenia
s u by w zakresie resortu policji politycznej przez powiatowe komendy Policji Pastwowej z 23 VI 1924 r., punkt
IIi.
27 W. Stpek, Z. Hoflmann-Kryslya czyk : Suba led
cza (...), op.cit., s. 17- 20 .
28 APB , OKPP w Toruniu, sygn . 5, pismo OK PP w Toruniu do
Agentury Wydzia u IVD w Wejherowie z 28 VIII 1922 r.
29 APT, AmT, sygn. 355 , pismo wojewody pomorskiego do
starostw i prezydentw miast Torunia i Gru dz idza
z 28 1 1926 r.; Instyut Polski i Muze um im . gen. Sikor'
skiego w Londynie (dalej IPiMS), Kom endant G wny Po

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwiecien-czerwiec) 2010

Z HISTORII KRYMtNALlSTYKI

licji Pastwowej, A.43J2 - pismo Komendanta Gwnego

PP z 15111935 r.
30 A. Misiuk: Policja a spoeczestwo . W ybrane problemy,

pod. red. P. Majera i A. Mistuka, Szczytno 1997, s. 50;

48 APB , OKPP w Toruniu, sygn. 32, Rozkaz tajn y nr 19 Komendanta Wojewdzkiego PP w Toruniu z 19 IV 1937 r.

BIBLIOG RAFIA

P. Majer: Kilka uwag o wzorcu osobowym policjanta w II

Rzeczy po spoli tej, " P rz e g l d Policyj ny" 1992, nr 4,

s. 80-8 l.
31 APB , KP PP w Wejherowie, sygn. 766/83, pismo Woje
wdzkiego Oddziatu Informacyjnego z 14 VI 1924 r.
32 Litewskie Centralne Archiwum Pastwowe w Wilnie

1.

Materiay

Archiwum

arch iwa lne

P a stwow e

w Bydgoszczy

Okrgowa Komenda Pohcji P a s t wowej w Toruniu

Komenda Powiatowa Polic] l

Pastwowej

w Tucholi

Komenda Powiatowa Policji Pastwowej w W ejherowie

(LC AP w Wilnie) , KW PP w Nowo gr dku , Fond 119, Apy'

Komenda Powiatowa Policji P a stwowej w Wyrzysku

ra as 1, Byla 147, raport sytuacyjny nr 36 z 16 111926 r.

Starostwo Powiatowe w wieciu

KG PP w Warsza wie

Archiwum

Pastwowe

w Toruniu

33 APB , OKPP w Torun iu, sygn. 39 , pismo OKPP w Toruniu

Akta miasta Torunia

do KPP na miasto Toru z 3 X 1921 r.

34 APB , KP PP w Wyrzys ku, sygn . 35 , tre pouczeri udzie lanych referentom do spraw niemieckich na odprawie

Komenda Gwna Policji Pa stwowej w Warszaw ie

Ministerstwo Spraw

w Komendz ie Wojewdzkiej PP w Pozna niu 29 V 1934 r.

Ministerstwo Spraw

35 AAN w Wa rszawie, MSW w Warszawie - dopyw, sygn.

Archiwum Akt Nowych w Warszawie

Wewntrzn ych
Wewntrznych

w Wa rszawie
w Warszawie - do-

pyw

978 , pismo MSW w Warszawie do UW P w Toruniu z 4 II

Instytut Polski i Muzeum jm gen Sikorskiego w Londynie

192 4 r.; pismo Wojewdzkiego O d dz iau Informacyjnego

Komendant G wny Pclicj Pas twowej

Ce ntralne Pa stwowe Archjwum Historyczne Ukrainy we

w Toruniu do MSW w Warsza wie z 21 111 92 4 r.; APB , KP

PP w Wyrzysku, sygn. 35 , t re po ucze udzielonych referentom do spraw niemieckich na odprawie w Komendzie Wojewdzk iej PP w Poznaniu w dniu 29 V 1934 r.;
IPiMS w Londynie, Komendant Glwny PP, A.43 .9, lnstrukcja o posug iwa n iu si przez po licj konfidentami
i informatorami; szerze j

nt. zob. L. Peiper: O instytucji

konfidentw i prowokatorw, " G o s Prawa" 1931 nr 2-4,

~
Wizienie w Koronowie

Litewskie Centra lne Archiwum pastwowe w Wilnie (LCAP

w Wilnie)
Komenda WOjewdzka Policji Pastwowej w Nowogrd

ku.
2. Prasa
" G os Prawa ".
3. Literatura

Lww 1931 .
36 Ibidem .
37 Ibidem.

Chojnowski A.: Mniejszoci narodowe w polityce rz

39 AAN w Warszawie , MSW w Warszawie - dopyw, sygn.

dw pol skich w latach 192 1-1926, . P rzeg l d Historyczny' 1976 , T. 67, z. 4,

w Toruniu

Chojnowski A.: Problem n a ro d owo ci o wy na ziemiach

38 Ibidem .
978, pismo MSW w Warszawie do UW P

z4

II 1924 r.; pismo Wojewdzkiego O d d z i au Informa-

cyjn ego w Toruniu do MSW w Warszawie z 21 II 1924 r.;

W . Stpek, Z. HoltmannKrystyariczyk: Su ba ledcza
(...), op .cit., s. 10-11 .

polsk ich w

p ocztka ch

XX w. i w II Rzeczypospolitej, Iw:]

Z dziejw Drug iej Rzec zypospolitej , praca zbiorowa pod

red akcj n aukow A. Ga rlick iego, Warszawa 1986 ,

978, pismo MSW w Warszaw ie do UWP w Toruniu

Leczyk M.: Druga Rzeczpospolita 1918-1939. s co iecze stwo , gospodar ka, kultura, polityka , Warszawa
2006,

z4

Informa-

Ma jer P.: Kilka uwag o wzorcu osobowym policjanta

cyjnego w Toruniu do MSW w Warszawie z 21 II 1924 r.

41 Ibidem .

Mis luk A.: Pclic ja a spoeczestwo . Wybrane problemy,

40 AAN w Warszawie, MSW w Wa rszawie - dopyw, sygn.

II 1924

r. : pismo Wojewdzkiego

Oddziau

42 Ibidem.

w II Rzeczypospolitej, . P rzeg l d Policyj ny' 1992 ,

pod . red . P. Majera i A. Misjuka, Szczytno 1997 ,
Peiper L.: O instytucji konfidentw i prowokatorw, "G os
Prawa' 1931, nr 2-4, Lww 1931,

43 Ibidem.
44 Ibidem.
45 AAN w Warszawie, MSW w Warsz aw ie - dopyw, sygn.
1005, pismo MSW w Warszawie do UW P

w Toruniu z 4 I

Roszkowski W.: Najnowsza historia Polski 19 14-1 945,

Warszawa 200 3,

1936 r.
46 AAN w Warszawie, MSW w Wa rszawi e - dopyw, sygn.

Sprengel B.: Policja P a stwowa a mni ejszoci narodo-

1DOS , pismo MSW w Wa rszawie do UWP w Toruniu

narodowe i wyznaniowe w si ach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939, pod red. Z. Karpusa i W. Re-

z 14111936 r.
47 APB , OK PP w Toruniu, sygn . 43, pismo z 20 X 1922 r.

PROBLEMY KRVMINAlISTYKI 268

(kwrecte-czerwrec)

2010

we i wyznaniowe. Zarys problematyki, [w:] M n i ej sz o c i

zmera , To ru 200 1,

83

Z HISTORII KRYMINALISTYKI

Stpe k W.,
cza.

Hoffma n n-Krystya czyk Z.: Suba led

Podr cznik

dla organw

bez p iecze stwa

z 58 ryci-

nami, wyd . II, Poz na 1925.

Stresz czenie
Praca informacyjna policji politycznej z najdowa a swj wyraz w meldunkach sytuacyjnych oraz sprawozdaniach mies icz
nych z ruchu politycznego, spo ecz nego, wywrotowego, narodowocio wego

oraz zawodowego.

Dzia alno

policji polityczn ej

swoje odbicie rwn ie w raportach nadzwyczajnych, ktre

obejmowa y wydarzenia dotyczce dz ia al noci politycznej, spomia a

ecznej, narodowociowej,

wywrotowej oraz zawodowej.

prowadzenia wywiadu w lonie legalnych ugrupowa politycznych, zawodowych, gospodarczych, spo ecznych
itp. spoczywa prawie wy cznie na organach Policji Pa s t wo
wej. Istotnym zagadnieniem, ktrym zajmo wa a s i Policja Pa
stwowa w okresie m idzywoje n nym, bya kwestia m n iejsz oci
narodowych.
Wywiad konfidencjonalny by podstawow form dzia alno
ci policji politycznej i stanowi jeden z jej najwaniejszych
rodkw w walce z przestpstwami polityczny mi. Sposoby werbowania konfidentw i informatorw za lene lJyy od bardzo
wielu oko licz noci . W miastach pozyskiwano doroknrzy, lokajw, prostytutki, w acicieli gospd, jubilerw, listonoszy, strw, kelnerw, portierw itp. Natomiast na wsi angaowa n o pomocnikw kocielnych, grabarzy, pos a cw, gospodarzy, nauczycieli, leniczych, myliwych itp. Werbunek u zaleniony by
przedewszystkim od inwencjifunkcjonariusza.
Ca okszta t

nastpnym

Summary
The tasks of the poiitical police regarding injarmatian was
expressed in situation reports and monthly reports on political,
social, national, seditious and professionaltrends. The outcome
oj the actioities oj the political police incIuded also extraordinary reports on incidents relating to political, sociat, national, seditious and professional activities.
The burden of management oj intelligence system in lega politicui, profess ional, economic and socialorga nisations, eic., was
almostentirely placed on the National Policeauthorities.An impartant problem preoccupying the National Police in the period
between World War I and World War II was rela ted to national
mincriiies,

The conftdential intelligence consfituted the basis for political police activities and was one of the most important means in
comIJating politicalcrimes. The manners of recruiting confidents
and informers depended on numerous circumstances. In towns,
cab drivers, servants, prostitutes, pub owners, jewellers, postmen, concierges. waiters, porters, etc. were recruited, while in
ruraIareas churchwardens, grave-diggers,foresters and hunters
were used. The recruitment was up to the offi cer.
Keywords: political police,2nd Polish Republic security services, police in period between World War l and World War il,
confidential inteIligence.

numerze "Problemw Kryminalistyki"

Tomasz Szynawa
Implementacja nowej metody
wykonywania powierzchniowych
ladw porwnawczych
w trakcie kryminalistycznych bada
traseologicznych
Jzef G urgu
O organizacyjnych i psychologicznych
problemach ogldzin miejsca
z perspektywy dowiadczepraktyka
rec. Leszek Komiski
Grzegorz Ojcewicz, Renata Wodarczyk,
Dariusz Zajdei: "Zabjstwo Sergiusza Jesienina.
Studium kryminalistyczno-historyczne"

84

Sowa kluczowe: policja polityczna, s uby bezpieczestwa

II RP, policja w okresie midzyw ojennym, wywiad konfidencjonalny.

aneta Kudo, Krzysztof Tomaszycki

Wpyw

metody ujawniania odwzorowa

linii papilarnych i metody pobierania
materiau porwnawczego na obraz
i czytelno minucji

Szymon Matuszewski, Daria Bajerlein,

Szymon Konwerski
Katalog owadw przydatnych
do ustalania czasu mierci w lasach Pol ski.
Cz 3: C hrzsz cz e (Insecta: Coleoptera)
Tomasz Bednarek, Henryka Miskiewicz
Badania biegoci i porwnania
midzyaboratoryjne

w badaniach kryminalistycznych

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268

{kwiecie -czerwiec]

2010