Zoek geen antwoord

Zoek geen antwoord

Waarom levensvragen nergens toe leiden

Steven Harrison

samsara

Inhoud

2002 Steven Harrison

Oorsponkelijke titel: The Question ro Life's Answers

Inleiding

De aard van de vraag

Verlies van Perspectief

15

Verkenning en zijn-heid

25

Bewustzijn en de aard van het denken

35

Leegre

42

Geen vluchtheuvels

48

Transformatie

54

Duurzame Transcendentie

61

Oorspronkelijk uitgave: Semient Publications

Nederlandse verraling: Samsara Uitgeverij bv 2003

Vertaling: Bob Snoijink
Omslagontwerp: Michal Wannet
Lay-out: Studio 28, Hillegom
ISBN

90-77228-02-0 I NUR 728

ming van:

Uitgeverij bv, Herengracht 341,

I 016 AZ Amsterdam.

67

De legende van de spirituele reis

72

Niemand aan het mediteren

84

Leraren en het pad van inwijding

89

Verlicht in de nachtdienst

96

De afbraak van de psychologie

Niers uit deze uitgave mag gereproduceerd worden zonder schriftelijke roestem
Samsara

De andere kant

107

Inleiding

De kern

het

zijn

125

Dit boek is een reeks onderzoeken naar de wijze waarop we

Het einde van de inspanning

132

kunnen leven. Kunnen we in relatie leven? Kunnen we het

Waarom is er lijden?

148

onbekende binnenstappen en een leven opbouwen dat niet

Empathie en maatschappelijke actie

153

wordt gehinderd door onze antwoorden? Hoe vormen we onze

Kinderen en gemeenschap

157

relaties en gemeenschappen, voeden en leiden we onze kin

Wat zo is

175

deren op en zorgen we voor onze ouderen? Hoe werken en

De ontdekking van de dynamische vraag

181

spelen we? Hoe gaan we om met het lijden om ons heen?

van

Nawoord

De antwoorden op zulke vragen hebben altijd verdeeld

203

heid gezaaid, omdat er zoveel verschillende zijn. Stel dat we

die vragen gewoon leven? Stel dat we ze gebruiken als lei

Over de auteur

207

draad van ons leven? Stel dat we ons leven en onze maat
schappij baseren op ontdekking en onderzoek? Wat zijn de
mogelijkheden van een wereld waarin de beperkingen van het
geloof worden erkend? Kan onze wereld, ons werkelijkheid
spatroon, ontdaan van de boeien van de ideologie, zich gaan
herstructureren tot iets wat uitdrukking geeft aan de eenheicis
beginselen van het leven?
We kunnen amper geloven dat zoiets mogelijk is, en dat is
precies wat zo'n transformatie rot een werkelijk potentieel
maakt. Het ontstijgt het geloof. Die revolutionaire verschui-

ZOEK GEEN ANTWOORD

ving van patronen speelt zich als zodanig buiten het bekende
af, buiten ieders bemoeienis, buiten elke machtsstructuur, los
van wie dan ook. Misschien kan zo'n leven dat aan geloof is
ontstegen met woorden ietwat aangeroerd, gedeeltelijk be
schreven en naar verwezen, of gesuggereerd worden. Maar
niemand kan dat potentieel volledig uitleggen, niemand kan
het organiseren, niemand kan ons bij de hand nemen en er
heen leiden.
Wij leven geen solitair bestaan. Ongeacht onze persoon
lijke omstandigheden, leven we in onderlinge verbondenheid
met al wat is. Leven is van nature integraal en collectief. We
kunnen zonder elkaar onze weg in het onbekende niet vin
den, maar met elkaar kunnen we een leven van harstocht en
liefde ontdekken en met die ontdekking
nieuwe wereld gaan verkennen.

kunnen we die

De aard van de vraag

De aard van de vraag

De student kwam bij de meester en verzocht om kennis.

1k heb lang gestudeerd, veel boeken gelezen en beheers alle
oefeningen tot in de perfectie,' zei de student. 1k wil graag weten
wat u weet.'
'Laten we eerst maar theedrinken, 'zei de meester. De meester
haalde de pot, zette een kop voor de student neer en schonk in.
Hij schonk de kop vol en bleef schenken terwijl de thee over de
tafel stroomde.
''Wtzt doet u nu?' riep de student.
'0, nu zie ik het,' zei de meester. 'Uw kop is vol, er kan niets
meer bij. Net als ons denkwezen: vol. '
De aard van de vraag is de erkenning dat we niet weten. Dat
meest fundamentele inzicht is ook het krachtigste. De kennis
die alle andere kennis aftroeft is het inzicht dat zekerheid niet
bestaat.
Niet-weten geeft ruimte aan een verkenning van het leven
die niet wordt gehinderd door onze conditionering en even
min bedolven wordt onder onze informatie. De afwezigheid
van weten laat ons ontdekken wat nieuw is.
11

DE

ZOEK GEEN ANTWOORD

Wat we weten -de neurale trajecten die we aan een specifieke

omstandigheid hebben toegewezen - modelleert de ervaring.

AARD VAN DE VRAA G

bedding, laat ons zowel het nut als de beperkingen van het
denken zien.

War nieuw is, passen we in het oude. Dat sorteren en

We weten dat het denken niet kan weten. Het denkwezen

categoriseren is een soort intelligentie, en bepaald geen capa

kan alleen maar denken en kan dus alleen maar denken dat

eireit die we zomaar overboord kunnen zetten. Maar als we

datgene wat we in het leven aantreffen inpassen in war we ons

het weet. Geen enkel aspect dat het denkwezen weergeeft kan
een weten beschrijven dat het hele beeld omvat.

herinneren, kunnen we ons misschien ook iets anders herin

Toch zijn we verliefd op het denken omdat het klaarblij

neren: dat we om iets te leren her perspectief van het verleden

kelijk zo nuttig is. Vraagtekens zetten bij het denken, het be

moeten loslaten om onszelf bloot te stellen aan de onzeker

wustzijn van het denken maakt zijn functie en feitelijke ka

rakter transparant en integreert het aldus in het perspectief

heid van het nieuwe. Dat is de aard van de vraag.

De vraag is geen argwaan of twijfel; hij behelst onderzoek,

van heelheid dat bewustzijn met zich meebrengt. Dat inte

niewsgierigheid en openheid. Het verleden is onze geschie

grale perspectief laat het denken nuttig zijn als het zo is en

dems, en nee als alle geschiedenis wordt zij verminkt door de

bemoeit zich niet met het denken als het nutteloos is.

geschiedkundige, ofwel het zelf dar we hebben geconstrueerd.

Het bundelen van gedachten in het denkwezen (door het

Dar zelf, dat behoedzaam en typisch revisionistisch selecteert

denken, mogen we daar misschien bij aantekenen) verschaft

uit het rotaal van onze ervaring, verhaalt de fictie van ons

ons een centrum, een gevoel van 'ik'. Dat is het niet-integrale

leven en poogt dat verhaal in elk moment in te passen. Dat is

perspectief dat we als de basis van ons leven zijn gaan accepte

zij oplegt

ren, waarop we collectief gestalte hebben gegeven aan onze

aan ons contact met de actualiteit van het leven. Het verleden

samenleving. We hebben dat 'ik' aanvaard omdat we het per

is een illusie als her wordt gehanteerd als een nauwkeurige

spectief op de beperking van het denken als vertegenwoordi

kaan voor de toekomst.

ging van het geheel zijn kwijtgeraakt. Misschien zijn we die

de aard van onze informatie en de beperking die

De vraag veegt het verleden niet van tafel; hij inregreert

beperking vergeten omdat het denken zo actief is, omdat ons

het. D vraag begrijpt de beperkingen van informatie en pro

denkwezen het zo druk heeft met denken, voelen, waarne

beere dte grenzen te verleggen, misschien zelfs te vernietigen.

men en het sorteren van alle hoedanigheden die door ons

. De vraag ziet in dat kennis een mythe is, een grootse fabel
dte we verrellen om te verklaren wat we niet echt kunnen

veld van bewustzijn stromen. Maar hoe druk ons denkwezen

weten aan de hand van het gereedschap waarmee we werken.

meer weten dan wat wordt omvat door die stortvloed van

De grote evolutionaire voorsprong die de mensheid heeft op

gegevens.

het ook heeft met die informatiestroom, we kunnen nooit

de rest van de dierenwereld is niet ons vermogen om te den

Misschien is de functie van ons denkwezen wel wat Aldous

en. He is ns zelf-bewustzijn, de denker die tegen zichzelf

. ?
m de stnjd ts gezet. Dit herkennen van ons denken als uit-

Huxley al heeft geopperd: een zeef voor de totaliteit van het

12

universum, een klein schepje werkelijkheid uit het oneindige

13

ZOEK

GEEN

ANlWOORD

alles. Hierdoor kunnen we functioneren. Zonder die zeef van

de totale input, zonder dat alles tot iets wordt gereduceerd,
zouden we niet kunnen leven.
Her denken houdt daar geen rekening mee. Het denken is
ervan overtuigd dat zijn bijrolletje het oneindige al is.
Maar het denken, inclusief de gedachte over het onein

Verlies

van

Perspectief

dige al, is maar een stofje in Gods oog. Ieder van ons staat in
ons onzichtbaar nietige kloddertje leven de passie van onze
afgescheidenheid te preken en het bewijs ervan tentoon re
spreiden: onze kennis. In het vluchtige voorbijgaan van ons
leven, in een oogwenk - Gods oogwenk - zinkt alles war we
zijn en alles war we weren weg in de totaliteit, de ultieme
vraag op al onze antwoorden.

Ik heb gezien Mt al mijn verlangens, al mijn plannen en stre.

. "n van de een o'
gzee
'J andere vorm van identiteit ajkomsttg Z1Jn.
,

Nu is er sprake van die 'niets-plek' waar ik meende vrede te vmden en geen frustraties omMt ik mijn strategien heb opgegeven.
Hoe kom je aan dat idee?
Ik weet het niet, maar ik zoek vrede en wil iets nuttigs met mijn
leven doen.
Dat is een groot probleem. Verlichte mensen kunnen niet doen
wat gewone mensen doen, want dat is mar ge oon. We

moeten iets speciaals doen! Dat is een hele Uitdagmg.

Hoe kan ik glukkig worden? Hoe kan ik zinvolheid vinden?
Dat is een belangrijke vraag. Als de geest uit de fles komt en
we mogen drie wensen van hem doen, raken we doorgaans al
in moeilijkheden met de eerste twee. Vervolgens moeten we
de laatste wens aanspreken om alleen maar ons oude leventje
14
15

ZOEK GEEN ANlWOORD

VERJ.!ES

VAN

PERSPECTIEF

terug te krijgen. Dus laten we naar de fundamentele vraag

Laren we eerst even kijken of het de juiste vraag is. In India

gaan zoeken. Als we daar een antwoord op kunnen geven,

ben ik ooit bij een orakel geweest, iemand die blijkbaar de

zijn we klaar. Maar om het antwoord te vinden, zullen we

roekomst kon voorspellen en in aanzien stond vanwege die

eerst de vraag moeten weten.

gave. Het was een lange tocht en onderweg kochten we een

Je hebt het totaal van je wereld doorzien. Je begrijpt hoe je

paar papaya's als geschenk. Hij was niet makkelijk te vinden,

denkwezen ideen en plannen genereert, voor je motivatie

maar na heel wat inspanning wisren we waar hij was. En dat

zorgt en je door de dag helpt. Aan dat alles heb je een eind

niet alleen, hij wilde ons ook nog ontvangen. Wij waren er

gemaakt. Nu vraag je je af of je vroegere bestaan beter was.

klaar voor. We gaven hem de papays. Hij sprak geen Engels

Toen wist je tenminste wat je elke dag ging doen. Welke vraag

en een vertaler was niet te vinden. Het was een prachtige ont

doemt er uit die omstandigheid in je leven op?

moeting, maar we kregen geen antwoord op onze vragen. Toen

we vervolgens afscheid namen, schoot het me te binnen dat

Hoe gebruik ik de talenten die ik mogelijkerwijs heb om iets voor

de wereld en niet alleen voor mezelfte doen?

de ontmoeting misschien niets te maken had met onze vra

gen of zijn antwoorden. Misschien was het alleen de bedoe
ling geweest dat we het orakel papaya's brachten. Hij was die

Wat te doen? Is dar de kernvaag? Zo ja, dan kunnen we een

ochtend wakker geworden met trek in fruit en wij kregen het

programma voor je maken en ben je klaar!

idee om fruit te kopen en dat naar hem te brengen. Naar een

orakel gaan kan hachelijk zijn. We meenden een reis met een

Ik vraag wat ik moet doen, ofhoe ik moet leven met het ongemak
van niet te weten wat me te doen staat.

diepzinnig doel te maken, maar in feite bezorgden we alleen

maar papaya's.
Als ik jou naar dat orakel zou sturen en hij je het antwoord

Nu zijn er twee vragen. Welke van de twee denk je dat her is?

gaf, zou je dan gehoor geven aan wat hij zei?

Ons denkwezen genereert allerlei vragen en vervolgens moeten

we een antwoord op die vragen zien te vinden. Het is een vorm

jawel.

van verlamming. Dit is geen onderzoekende geest, geen nieuws

gierige en open geest, maar een die eindeloos vragen genereert,

Goed. Dan zal ik voor orakel spelen. Ga naar de super

uit gewoonte, zonder ooit tot de kernvraag te komen.

markt tussen Fifrh- en Sixth Street in Sacramento en neem

Is er sprake van een diepe levensvraag? Het zal geen intel

daar een baantje. Werk daar elke dag van tien tot vier be

lectuele vraag zijn, maar een vraag die iets fundamenteels

halve zaterdag en dinsdag en wacht af wat er vervolgens

oplost.

ge beun.

Ik wil gewoon weten wat ik met mijn leven aan moet.

0,

16

mijn god!
17

ZoEK GEEN

VERLIES

ANTWOORD

VAN

PERSPECTIEF

Als het orakel dat antwoord geeft, doe je het dan? Heb je wer

Nu eens ben je hartstochtelijk en blij, maar is het een illusie,

Wt moet ik met mijn

leven? Of is het: Wt kan ik doen dat mij belangrijk maakt? Kun

illusie. Je wilt iets hartsrochtelijks en blijmoedigs doen dat

kelijk begrepen wat je vraag is? Is de vraag

en dan weer ben je hartstochtelijk en blij maar is het geen

nen wij de fundamentele vraag wel vanuit het 'ik'-perspectief

waarachtig is, niet iets hartstochtelijks en blijmoedigs dat

begrijpen? Of kunnen we die alleen maar begrijpen vanuit een

onecht is.

perspectief dat je met gedachten niet kunt bereiken, noch met

onze taal en zelfs niet met onze intenties? Als je alleen maar een
bezorgdienst van papaya's bent, is dat dan voldoende? Of wil je
graag degene zijn die de papays ontvangt?
We zeggen wel dat we willen weten wat we met ons leven
aan moeten, maar waarom willen we de toekomst weten?
Kunnen we wel weten wat we met ons leven aan moeten? Er
zijn theologen die zouden zeggen dat als God de toekomst
ziet, Hij iets van zijn macht zou kwijtraken omdat zelfs God
in dat geval de loop der gebeurtenissen niet kan veranderen.
Welnu, als je naar een orakel gaat en dat verrelt je wat je
moet doen, ben je daarmee dan niet iets kwijt? Wi l je echt ant
woord op je vraag? Jij gelooft dat je iets

aan

zekerheid en veilig

heid zult winnen als je het antwoord op die vraag weet. Maar je
leven zal domweg een mechanisch ontvouwen van die toekomst
zijn. Dus is het maar goed dat je die vraag niet hebt gesteld.

ja.
Welke criteria hanteer je om te beoordelen of iets waarachtig
is of onecht? Wat is het element dat oordeelt?

Misschien heeft hartstocht niets met illusie of waarheid te ma

ken. Misschien was het gewoon iets van het moment. Terugblik
kend- toen ik het niet meer had- heb ik uitgemaakt dat het een
illusie was en daarom allemaal nep.
Waarom leveren we geluk uit aan ongeluk om voor rechter te
spelen? Welk element kiest het perspectief?

Aangezien geluk gegrondvest lijkt op zoveel illusie, vertrouw ik

het niet zo.

Ik zou iets willen doen wat me op zich vreugde verschaft. Ge

woon vreugde om iets leuks te doen, iets opwindends, wat ik met
hartstocht kan doen. Geen hartstocht omtrent de een ofandere
illusie, maar harstocht voor, in en vanuit de activiteit zelf

Waarom vertrouwen we dat onbetrouwbare element dat we

Hoe weet je het verschil?

we aan dat geluk moeten doen. Hij gaat over het perspectief

'ik' noemen om ons iets over geluk te vertellen? Als je gelukkig

bent, lijkt er geen enkel probleem te zijn. Maar jij koestert het
idee dat geluk niet deugt, omdat het gegrondvest is op illusie.
De vraag die we hebben ontdekt is niet of geluk echt is, of wat
dat geluk analyseert, oordeelt, creert of dis-creert. Is dat per

Dat weet ik niet. Dat is juist de moeilijkheid! Daarom ben ik

verlamd.
18

spectief wel echt? Kun je ervan op aan? Dit is het perspectief

van waaruit we trachten te leven.
19

ZoEK GEEN ANTWOORD

Misschien is de uiteindelijke vraag:

Wt is datgene van waar

uit ik kan leven?

VERLIES VAN PERSPECTIEF

Dat kunnen ze eigenlijk niet.

Her perspectief moet iets van een alternatief suggereren, of

Zo heb ik het nog nooit bekeken, maar inderdaad: alsje gelukkig

bent, ben je gelukkig.

we zitten met een kink in de logica. Er is nog een impliciet

deel van de boodschap. Wat is dat deel?

Hoe kun je je anders voelen? Als je gelukkig bent, ben je ge

Dat als ik iets najaag, ik niet in het moment leef en dat is ver
keerd.

lukkig. Als je boos bent, ben je boos. Als je ongelukkig bent,

ben je ongelukkig, enzovoort enzovoort. Hoe zou het anders
kunnen zijn? Je hele werkelijkheid doorzie je vanuit dat per
spectief. Maar wat is dat perspectief?

Mijn identiteit heeft veel met ambitie te maken: iemand willen

zijn die iets aan de wereld kan doen. Dat is allemaal verkeerd
Dat is mijn denken in plaats van de waarheid van het zijn in
het moment.
Dus vanuit het perspectief zijn al die dingen verkeerd. Wat is
dan correct?

Dat is nou juist de moeilijkheid.

Wat zegt het perspectief?

Wees in het moment en laat toe wat zich maar afipeelt.

Dat is interessant. Het perspectief suggereert dus dat je een
keus hebt. Je kunt ofWel in het moment leven en de dingen
laten zoals ze zijn, of je kunt ... ja wat eigenlijk? Waar kun je
anders zijn, behalve in het moment? Hoe kunnen de dingen
anders zijn dan ze zijn?
20

Is dat wel zo? Waar bevind je je als je iets najaagt? Ik zou wel
eens met jou naar een plek willen die zich niet in het moment
bevindt. Dan kunnen we weten of dit perspectief juist is. Waar
is die plek? Waarom is hij verkeerd? Als die wereld buiten het
moment niet te vinden is, dan krijg ik de indruk dat dit per
spectief een kwelgeest is die zegt dat alles wat je in feite bent
niet deugt. Wat kun je doen met een perspectief dat zegt:

Alles wat ik doe is verkeerd?

In feite leidt het tot verlamming.
Je wordt geacht te doen wat juist is, maar alles wat je doet is
verkeerd. Ik begrijp wel waarom je in de war bent! Waar komt
dat perspectief vandaan en wat moeten we ermee? Zullen we
het maar terugsturen naar de hel, waar het vandaan komt?
Als het perspectief er maar n ogenblik totaal het zwijgen
roe doet, wat gebeurt er dan met je leven? Met je activiteiten,
je vermogen om te functioneren, je geluk?
Er is zoveel dat ik vanuit dat perspectief heb besloten. Ik
zou niet weten wat ik zonder dat perspectief zou moeten.
Wat valt er te besluiten? Heeft dat perspectief al zo snel
zijn weg teruggevonden?
21

ZOEK GEEN ANTWOORD

VERLIES

VAN

PERSPECTIEF

et karakter van het psychische denken. Het is de op

Hoe moet je dan niet-besluiten over iets?

Dat is

Wat is niet-besluiten?

Dte voegen we toe aan elke ervaring. Daarom is onze ervaring

Gewoon niets doen.

Je bent verward omdat het perspectief domweg een stelletje re
gels is. Jouw perspectief en het mijne zijn anders. Jij bent op een
andere manier grootgebracht, je hebt andere boeken gelezen, je
hebt een andere school bezocht, je hebt andere ervaringen. Daar
moet ik mijn perspectief- dat geconditioneerd is - op loslaten.
Het perspectief zegt ons dat dit goed is om te doen, of

ee

optng van onze hele collectieve, culturele conditionering.

zo r mmelig en onbevredigend: we hebben namelijk geen

ervanngen, we hebben gedachten. Dit is onze realiteit: het
babbelende perspectief. We ruiken geen roos, we hebben com
mentaar op de geur van een roos. Het zou prenig zijn als we
een roos konden ruiken.
Wt valt er zonder commentaar nog te doen?
Ben je zonder commentaar?

verkeerd. En wat gebeurt er zonder het perspectief?

Het perspectief zegt ons dat geluk nep is en dat alles wat je

Dat zou ik best willen.

bent verkeerd is. Waarom hebben w dat nodig? Zijn we zon

der perspectief niet juist inherent gelukkig? Er is geen com
mentaar dat ons vertelt dat we het niet zijn. We hebben alleen
nog maar 'wat-is'. We worden geleid door wat ons interes
seert, wat ons energie geeft, wat ons vervult.

Dit is een heerlijk verhaal. Zonder dat perspectief zal alles

beter smaken en er beter uitzien. Zonder dat perspectief is
het leven fantastisch.
Dat denk ik ook!

Ik zal het perspectiefloslaten.

Hoe doe je dat? Beentje lichten? De verkeerde kant op sturen?

En dat is precies wat het is: een gedachte.

Bedoelt

dat het niet waar is?

Is dat perspectiefalleen maar mijn denken?

Ja. Je weet best wat je belangstelling heeft. Dat perspectief
geeft daar commentaar op. Het vertelt je constant dat wat je

Wat waar is, is dat we een perspectief hebben, een lopend

commentaar, maar in plaats van volledig contact met dat per
spectief te maken, laren we onszelf bedotten. Het commen

ook bent verkeerd is.

tar hee

Ieders denken doet dat; niet alleen bij mij.

kijken.

ons meegedeeld dat er echt een fantastische plek

buaen dtt perspectief is, dus moet je niet naar het perspectief

22
23

ZoEK GEEN

ANTWOORD

In werkelijkheid bevindt het perspectief zich op de plek waar

jij je bevindt. Kan het perspectief zichzelf zien?

Als ik mezelfervan kon losmaken, kon ik het zien. Maar dat kan
ik niet, omdat ik het perspectief zelf schep.

Verkenning en zijn-heid

Is er iets dat her perspectief bij de kladden kan grijpen?

De laatste tijd heb ik dromen waarin ik het gevoel heb dat ik me

wakker voel in m ijn droom. Met andere woorden: ik ben me
ervan bewust dat ik droom.
Je bent je bewust van de droom. Je beseft dat de droom maar
het perspectief is, of moeten we misschien zeggen dat het per
spectief maar een droom is? Is er iets dat wakker is terwijl we
ons in de droom van ons perspectief bevinden? Ben je je er nu
van bewust dat je in een droom zit? Ben je je bewust van de
aard van het perspectief, het mechanische karakter van het
zelf? Nu wordt de droom overgenomen door bewustzijn. Je
bent wakker, maar dat wakker-zijn is niet de tros neigingen,
conditioneringen en gewoonten van het perspectief. Je leven
wordt gestuurd door iets anders. Veel weten we niet over wat
dat betekent, want het bekende maakt deel uit van het per
spectief en wat onbekend is maakt deel uit van het bewust
zijn. Het enige dat we nog met ons leven moeten doen, is die
onbekende ruimte van her bewustzijn verkennen. En dar le
ven van verkenning is rijk en vol.

Zijn de woorden 'bewustzijn,' of'gewaarzijn' of'leegte' synoniem

geworden voor een verfijnder besefvan een persoonlijk 'ik'?
Precies. We zijn niet zomaar nietige, verwarde denkers meer.
We zijn zelfs geen wanhopige spirituele zoekers die proberen
bewustzijn te cultiveren of leegte te ervaren. Nu hebben we
dat allemaal voor bewustzijn ingeruild. Dt zijn we! W e kun
nen ontspannen. We hebben nog altijd een identiteit en nog
een grote ook. We hebben de leegte andermaal gevuld.

Bestaat er bewustzijn zonder ged4chten, symbolen, geluid of beel

den? Zijn al die hoed4nigheden passiefin een staat van zijn zoals
slaap? In de slaaptoestand is er geen ik. Zodra ik wakker word, lji kt
mijn staat een verandering te ondergaan zoals ijs ddt in water ver
andert. Kunt u alstublieft uitleggen wat u met ewustzij.n' bedoelt?
Ik gebruik het woord 'bewustzijn' om het veld van gewaarzijn
aan te duiden waarin alles waar we de vinger op kunnen leg
gen, verschijnt en verdwijnt. Wetenschap noch filosofie heb
ben echt greep kunnen krijgen op wat bewustzijn in feite is.

24
25

VERKENNJNG EN ZlJN-HEID

ZOEK GEEN ANTWOORD

We kunnen een aantal gevolgen van bewustzijn zien zoals we

de wind kunnen 'zien' door de rimpels die hij op het water
maakt. We kunnen misschien zeggen wat het niet is, zoals
gedachten die naar het denken kijken: de getuige, een soort
alias van bewustzijn uir de koker van het denken. Maar de
vraag wat bewustzijn is, is een diepzinnige. Als we er iets over
hopen te ontdekken, moeten we hem als vraag vasthouden en

onze gedachten, gevoelens en handelingen, en we zijn er dol

op om dingen die ons niet bevallen buiten te sluiten, alles te
besturen wat we kunnen overmeesteren en alles te verande
ren wat we kunnen manipuleren. Het 'zoals het is' is pijn
lijk. We willen een beter 'zoals het is', het soort dat in de
spirituele literatuur wordt beschreven. In de mythologie van
de spiritualiteit is 'zoals het is' een codewoord voor de ge

daarmee buiren het bekende houden.

lukzaligheid van nier-gehechtheid. Die spirituele fantasie zou

Bedoelt u, door de vraag als perspectiefte houden, verkenning zon

niet dar er ook maar n spirituele school bestaar die het

der conclusie? Wt is dan het verschil tussen verkennen en zoeken?

Het gevoel van zoeken heeft dikwijls de hoedanigheid van
iets wat ontbreekt en daarmee een projectie van hoe comple
tering eruit zou zien of zou voelen. Als we dat model tijdens
het zoeken met ons meedragen, zoeken we naar onderdelen
of toestanden die we ons verbeelden nodig te hebben.
Het gevoel van verkenning heeft helemaal niets met ver
werven te maken. Het is van nature belangstellend, ongeacht
wat het ontdekt of niet ontdekt. Dat kan alleen als de verken
ning ontspruit vanuit een perspectief van heelheid, want her
versnipperde perspectief zal de hele toestand in een zoektocht
veranderen.
Streven we eigenlijk niet een onpersoonlji k 'ik' na dat helemaal
geen 'ik' is, maar alles wat is, zoals het is, inclusiefalle gedachten,
gevoelens en handelingen, zonder iets buiten te sluiten, zonder

accurater beschreven zijn met 'zoals het niet is'. Maar ik denk
leven 'zoals het niet is' nastreeft. Dat zou waarschijnlijk niet
goed verkopen.
Ik schlj'n uit de conceptuele wereld te zijn ontwaakt en nu sta ik
erbuiten, al aanvaard ik hem volledig. Maar gisteravond merkte
ik dat ik op mijn partner reageerde met een sterk gevoel van zelf
en verwarring. Vanmorgen was het weg en is het gevoel te leven
vanuit niet-zelfen bewustzijn

weer terug.

Wt is er aan de hand?

Heeft dat besef van zelf-identificatie te maken met het gevoel

te worden bedreigd? Heeft het met overleving te maken?
Her denken schijnt zich als overlevingstechnologie te heb
ben ontwikkeld. In de wereld van concepten heeft overleving
van het persoonlijke 'ik' een misplaatste betekenis en een vir
tuele realiteit aangenomen. Als nu mijn partner te kennen
geeft dar zijn of haar genegenheid of aangetrokken-zijn niet
constant beschikbaar is voor mij, is het alsof mijn concrete

iets te sturen, zonder iets te veranderen?

bestaan op het spel staar. Mijn identificatie stolt. 'Ik' overleef

We beschikken al over alles wat is, zoals het is. Een deel van

relatie. En toch is er nooit echt een bedreiging geweest buiren

dat 'zoals her is' is het feit dat we constant worstelen met
26

zelfs ten koste van het vernietigen van de intimiteit van de

de ingebeelde wereld van het psychologische zelf.
27

ZOEK GEEN ANTWOORD

VERKENNING EN ZJ]N-HEID

Het boeiendste is misschien een relatie die het inzicht in die

servatie. Maar gedachten vormen zich gewoon, en iedere po

beweging naar dat zelf en de bevrijding terug naar de intimiteit

belichaamt. Zo'n relatie wordt geen geweld aangedaan door het
verschijnen van dat 'ik' en is evenmin afhankelijk van de klaar
blijkelijke afWezigheid ervan. Zo'n relatie is inherent heel, on
danks het verschijnen en verdwijnen van de beweging van ge
dachten, zelfs als het gevoel van zelf opkomt en weer weggaat.

Zal het komen en gaan van een gevoel van 'zijn' zonder dat zelf
zich uiteindelijk stabiliseren als een eenvoudig fonctioneren van
uit bewustzijn?
Misschien zal het besef van zelf nooit verdwijnen, omdat het
nu eenmaal geworteld is in biologie, lichamelijkheid, sociale
afspraken en de behoefte om je constant af te bakenen om je
door je dagelijks leven te loodsen. Maar het inzicht in de
conceptuele aard van het zelf verandert dat totaal. Er is dan
geen sprake meer van 'ik' noch van 'niet-ik', maar domweg
het opkomen en afsterven van gedachten in de uitgestrekt
heid van de stilte. Dat zijn wij allemaal.

l%t betekent het om waarachtig te zien 'wat is: ofte observeren?

Observatie is de staat van zijn in plaats van de een of andere
handeling, hoe inzichtelijk ook. Observatie neemt geen af
stand van het leven, maar gaat erin op. Dit 'zijn' is de actua
liteit, inclusief het feit dat het denken, verslaafd als het is aan
zijn pogingen om de wereld ten eigen bate te modelleren en
manipuleren, maar door blijft bazelen.
Dikwijls wordt er een niet-denkende, of op zijn minst be
trekkelijke stille geest geprojecteerd als gevolg van onze ob28

ging om dat te veranderen wordt domweg opgenomen in een

complexer en subtieler mentaal kader.
'Het 'ik' kan niet buiten zichzelf treden, omdat het niet
bestaat buiten het concept dat het in feite is, en achter zich
zou kunnen laten. Het enige dat het 'ik' regeert, is de wereld
die het zo heeft bedacht en opgebouwd dat het de scepter kan
blijven zwaaien. Die is maar een fragment dat wordt verzwol
gen door de uitgestrektheid van het geheel.

Misschien trekken we wel de conclusie dat we ons kunnen losma

ken van ons lijden door de absurditeit ervan te observeren. Dan
kan de babbelende geest misschien tot rust komen en misschien
kunnen we beginnen de schoonheid alom te zien en te voelen, en
zonder storende gedachten in die perfecte stilte vertoeven.
Het idee van losmaken om aldus de gedachtewereld terug te
dringen tot we de stilte bereiken is niet her antwoord op de
absurditeit; het is de absurditeit zelf. Stel dat die gedachte
wereld bestaat zonder dat wij er iets mee doen, zoals losma
ken, het denken terugdringen of stilte verwerven? Stel dat we
niets met de gedachten doen als ze zich voordoen? Het zijn
niet de gedachten die de complexiteit bepalen, maar de po
gingen om ze te sorteren, beheersen, organiseren, richten,
verfijnen en vermijden. Zonder het

doen- de poging om dat

allemaal te veranderen- blijft ons langs natuurlijke weg niets

anders over dan vertoeven in de wereld-zoals-hij-is.

mij waarschijnlijk van m'n stuk brengt, is de afwisseling

van het gevoel van uitgestrektheid en alle creativiteit die daaruit
voortkomt, en de beperkte beklemdheid, die volgens mij in we'Wt

29

VERKENNING

ZOEK GEEN AN1WOORD

zen angst is. En vervolgens alle gedachten die opkomen over de

manier waarop ik met die angst moet omgaan. De belangrijkste
gedachte is dat ik het domweg allemaal moet gadeslaan.
Probeer de angst te zijn als hij opkomt. Dat 'je onderdompe
len' in de actualiteit is heel anders dan de hoedanigheid van
'terugtreden' die teweeg wordt gebracht door het getuige zijn.
Dit is het samenvallen van de verdeelde wereld van bewust
zijn en object in een wereld waarin bewustzijn en object n
zijn. Dat lijkt de plek te zijn waarin de ontdekking van de
heelheid van het leven plaatsvindt: in de totaliteit van zijn, of
we nu een zogenaamd positieve of zogenaamd negatieve hoe
danigheid ervaren.
Hoe zou u uw 'toestand' beschrijven? Het ligt voor de hand dat
de relatie met het denken anders is, omdat u lijkt te suggereren
dat er geen gevoel van verdeeldheid is.
Er is sprake van een volledig scala van gevoelens en hoedanighe
den. Maar waar is het middelpunt? Er is geen fundamenteel ver
schil tussen mijn toestand en de jouwe, noch die van wie dan
ook trouwens, omdat wij allemaal hetzelfde veld van bewustzijn/
denken zijn en alleen conceptueel gescheiden, niet feitelijk.
Mijn toestand is zoals een moment. Het heeft veel weg
van een klein kind dat mij vraagt om hem een verhaaltje re
vertellen. Ik vertel het verhaaltje en we weten allebei dat het
voor het ogenblik zowel waar als niet waar is. We genieten
immens van het verhaaltje. En dan is het verhaaltje uit.
Als er echt sprake is van 'nergens heen te hoeven' en 'niets te hoe

ven zijn: vanwaar dan die intense verkenning van de aard van
30

EN

ZIJN-HElD

het leven? Is uw verkenning doelloos? Die van mij lijkt dat niet
te zij"n.
Onze taal is opgebouwd rond subject/object- en zelfstandig
naamwoord/werkwoord-structuren. We vragen hoe het mo
gelijk is dat er een subject zonder object bestaat, en of een
zelfstandig naamwoord zonder werkwoord wel een zin is. Maar
het leven is geen taal en beperkt zich niet tot die structuren.
Er schijnt in ons leven sprake te zijn van verkenning, maar
waarom zou die een psychologisch centrum vergen? Sterker
nog: de verkenning van het leven is slechts mogelijk als de
beperkingen van de conceptuele wereld helder zijn. Die
transparantheid van het denken dat een denker veronderstelt
maar er

een heeft,

laat ons in een universum waarin blijkt

dat de rUimte om de gedachten nu op de voorgrond is en de

ge

chte-vorm op de achtergrond. Als je nog beter kijkt, ver

dwiJnt zelfs het onderscheid tussen voor- en achtergrond. Wat

overblijft is dat er zich maar n ding voordoet dat zich niet
laat beschrijven als subject of object, noch als zelfstandig naam
woord of werkwoord.
Wat is deze wereld? De verkenning is begonnen. Er is nie

and om het an te vragen of die antwoordt,

en de vragen

ZlJn trouwens met verbaal of intellectueel. De verkenning is

de beweging van het leven.
Ik vraag me af war de rol van het lichaam in uw werk is. Ik
heb de indruk dat het lichaam en het brein veel weg hebben
an een ebbrowser (of andersom). Dat wil zeggen dat het
lichaam temands individuele bewustzijn herbergt en de uit
wisseling van gegevens tussen de 'gebruiker' en de fYsieke rea
liteit 'beheert.'
31

ZOEK GEEN ANTWOORD

VERKENNING EN ZIJN-HElD

Op een praktisch niveau moeten we voor ons lichaam zorgen,

dachten. War dat zich aftpeelt is slechts ruimte. Hoe kunnen

liefde en mededogen zich daar voordoen?

anders wordt het ziek, sterft het of wordt het anderszins pro
blematisch. Bestaat er berhaupt wel een lichaam dat op zich
bestaat en duidelijk losstaat van al het andere? We worden in

Hoe zouden liefde en mededogen zich daar nit kunnen voor

elk geval geconditioneerd om het zo te zien. De beweging van

doen?

het bewustzijn lijkt de wereld niet in te delen naar de vorm van

lichamen. De diepere feitelijkheid van de biologie is symbiose.

Ik blijfmaar met vragen zitten, maar ik vind nooit antwoorden

waarmee ik vrede kan hebben en waarin ik kan geloven. Hoe
kan ik antwoorden op die vragen vinden?

Als we onze gedachten gadeslaan, verplaatst de aandacht zich

dikwijls naar het lichaam. Vervolgens schept het denken verwar
ring door aan te komen met herinneringen aan ongemak, pijn
en andere lichamelijke gevoelens. Hoe komen we daarvan aft

dienst en filosofie worden geleverd is onze intelligentie: een

Ervan afkomen is niet zo moeilijk. Gebruik alcohol, drugs,

vraag o p de antwoorden van het leven. Deels dankzij onze

religie, filosofie, een ingewikkelde relatie, of wat voor aflei

conditionering en deels door onze biologie blijkt de zeker

ding dan ook en je kunt eruit stappen. Als we ons in de we

heid van de conclusies de reden van onze vraag te zijn. Door

reld van het lichaam, pijn en lijden begeven, is 'Wat is het?'

vragen te stellen, vinden we een antwoord dat geloof voort

een interessantere vraag.

brengt. Als we dat systeem intact kunnen houden, hebben

Die natuurlijke afbraak van alle conclusies die ons door gods
verkenning die zich niet tevreden stelt met geloof Het is de

Dit is verkenning van het leven waarin we ons bevinden.

we een vorm van zekerheid. We geloven antwoord op onze

We kunnen experimenteren. We weten al wat een leven van

vragen te hebben, dus alles is kits. Voor sommige mensen is

afleiding is en mogen aannemen dat we de belangstelling voor

dat voldoende, voor anderen niet.

dat traject kwijt zijn. Welke andere benadering bestaat er, als

De herkenning van de geconstrueerde aard van geloefs

vraag, zonder op bepaalde resultaten uit te zijn? Wat krijg je

systemen zadelt ons op met een totaal andere vraag. Dat is

met een dieet? Met biofeedback? Met lichamelijke oefeningen?

het soort vraag dat een jong kind dat niet naar een antwoord

Met meditatie? Homeopathie? Ayurveda? Relaties? Dialoog?

zoekt, kan hebben. Het kind kijkt gewoon.

Stilte? Wat is het verschijnsel zelf? Wat is de constructie die zich

Dat is de aard van het onderzoek: een verkenning van het

om het verschijnsel heen voordoet? Hoe wordt verandering

wezen van het leven, relaties, liefde en spiritualiteit als feite

beperkt? Wie ben ik als verandering onbelemmerd is?

lijkheid, nier als concept, geloof of ideevorming.

Door het denkwezen te herkennen als louter het resultaat van

voorafgaande conditionering, ben ik vrij van gevoelens en ge-

ook heel uitdagend, omdat her waarnemen van het leven

Het leven van verkenning is niet alleen erg boeiend, maar

32

zoals-het-is ieder collectief geloof doorklieft. Slechts de ante33

ZOEK

GEEN

ANTWOORD

vredenheid met onze antwoorden dwingt ons verder te kij

ken.
Ieder van ons schijnt terug te deinzen voor een leven van
verbondenheid en we gebruiken ons geloof als de reden. On
derzoek wat die geloofsovertuigingen in jouw geval zijn. In
werkelijkheid weerhoudt niets ons van contact met de feite

Bewustzijn en de aard

van

het denken

lijkheid van het leven.

Hoe kan bewustzijn functioneren temidden van een angstaanja

gende situatie, zoals de dreiging van een hartaanval?
De hoedanigheid van bewustzijn is geen garantie voor gelukza
ligheid. Het is veeleer contact met 'zoals-het-isheid'. Soms is
doodsangst wat is. We hebben de neiging dat soort hoedanig
heden te veranderen, door onze fundamentele afkeer ervan,
zonder ze volledig te onderzoeken. Psychiatrie, medische we
tenschap, meditatie, godsdienstige overtuigingen nietsdoen zijn
stuk voor stuk potentile wegen van onderzoek naar de aard
van die hoedanigheden. De ontkenning van de dood is een
essentieel onderdeel van de gedachtestructuur. De realisatie van
de dood van het zelf van moment tot moment is de confronta
tie met onze kernillusie. Waar 't het lichaam betreft, moet er
grote zorg worden betracht om bescheiden te eten, veel te be
wegen en voldoende slaap te krijgen. Ons lichaam is amper in
staat de beweging van het bewustzijn te dragen, omdat het zich
zo drastisch rond onze gedachtestructuren heeft georganiseerd.
Veel geduld en zorg zijn geboden. Deze reis voert werkelijk ner
gens heen. We verblijven nergens anders dan in de actualiteit.
34

35

ZOEK GEEN ANTWOORD

Als ik ophoud met proberen mezelf te veranderen of verbeteren,

wat blijft er dan nog over?

BEWUSTZIJN EN DE

AARD VAN

HET

DENKEN

plaats daarvan kunnen we eenvoudigweg de aard van het den

ken zien zoals hij is: als een aspect - maar in feite niet ver
schillend - van de totaliteit. Het denken zien in zijn eigen

Als we ons buiten het perspectief van het veranderen van onze

lijke hoedanigheid, zonder ons druk te maken over zijn

psychische gesteldheid begeven, blijft over de vraag wat die

fragmentarische perspectief, of te proberen het in iets anders

gesteldheid in feite behelst. Dar kan alleen worden ontdekt

te veranderen, is de vrijheid die we inherent hebben.

in de ruimte van waaruit die gesteldheid voortspruit, niet van

Het verdriet dat we voelen over andermans dood getuigt

uit het perspectief dat de gesteldheid creert. Die psychische

niet alleen van een diepe verbondenheid met de menselijke

gesteldheid heeft een 'doel' waaraan overleving ten grondslag

situatie, van mededogen en empathie, maar tegelijkerrijd ook

ligt. We moeten onze eigen psychische dood ontdekken om

van de meest fundamentele illusie die de mensheid met zich

ten volle te ontdekken waarom het leven draait.

meedraagt. Die paradox is kenmerkend voor het menselijk

wezen, en is zoals het is.

Kan het denken ooit zijn eigen einde accepteren? Als het denken
de mogelji kheid van zijn eigen einde nooit kan aanvaarden, hoe
kunnen we dan in vrede met onszelfleven? Is het mogelijk, niet
alleen voor het intellect maar voor het geheel van lichaam en
geest, om dat wezen van constante schepping en beindiging te
vatten? Heeft onze hele conditionering ons opgezadeld met een
concept van onsterfelijkheid dat krachtiger is dan het feit van
beindiging? Hoe kunnen we ons dan deconditioneren van dat
concept? Is dat niet de reden waarom we treurig zijn als een
medesterveling overlijdt?

Is het totale staken van het denken mogelijk?

Het psychische denken is geconstrueerd rond het overleven
van het psychische 'ik', het functionele denken rond de feite
lijke overleving van de biomachine. De beindiging waarvoor
wij belangstelling hebben, is niet per se het niet-opkomen
van gedachten, of zelfs maar het niet-opkomen van het ik
gebonden denken. Laten we ons liever richten op niet-be
trokkenheid met het ik-gebonden denken als het opkomt en
de intelligente toepassing van het functionele denken als dat

Het denken kan zichzelf conceptualiseren, maar blijkt niet

aan de orde is. Het kan zijn dat de neiging tot het ik-gebon

over het vermogen te beschikken om zichzelf te 'zien', in de

den denken door die niet-betrokkenheid vervaagt, maar ik

betekenis van holistisch inzicht of bewustwording. Maar het

zou zeggen dat beindiging voor de meeste mensen niets an

is niet alleen mogelijk, maar onontkoombaar voor het geheel

ders is dan een onhaalbaar doel.

om het deel de begrijpen, voor bewustzijn om het denkwezen

Niet-betrokkenheid is voor iedereen en overal toegankelijk,

te zien. We hoeven ons niet te deconditioneren van het ge

zonder specifieke opleiding, leraar of methode, eenvoudig mid

voel van onsterfelijkheid, of van de ontkenning van de dood,

dels aandacht voor je denken. Eenvoudige aandacht, een vorm

of van de versnippering die het gevolg is van het denken. In

van niet-doen in de meest diepzinnige zin van het woord, veran-

36

37

ZOEK GEEN ANTWOORD

dert het aspect van her ik-gebonden denken totaal: van con
creer (net-echt) rot duidelijk mechanisch. In laatste instantie
maak ik me niet zozeer druk over het beindigen van her den
ken, als wel over her zien van de 'kleverigheid' van her denken
dar een 'doener' impliceert. Die doener zul je nooit vinden.

Ik heb 'geloof' in het woordenboek opgezocht. De definitie luidt:

'mentale aanvaarding en overtuiging van de waarheid, feitelijk
heid of geldigheid van iet/ Wlt zou dan een leven zijn dat aan
het geloof is ontstegen?
Er moet sprake zijn van een soort afbraak van het geschoolde
of geconditioneerde standpunt dat substantile waarde aan
zijn informatie hecht. Deels kan dat door greep op het idee
van her zelf te krijgen. Bestaar het? Bestaar het niet? Is het een
feit? Of is het ingebeeld? Die afbraak moet plaatsvinden zon
der de oude ideen re vervangen door een nieuw setje (non
dualisme, boeddhisme, vul-maar-innisme).
Misschien kan er dan een experimentele constructie plaats
vinden van relaties, scholen, gemeenschappen en andere maat
schappelijke instituten. Oe gemeenschappelijke noemer van
die constructie zou verkenning moeten zijn die een dynami
sche, in plaats van gefixeerde ideologie is.
Oe uitdaging zou kunnen zijn dat zo'n verkenning- per defi
nitie onstabiel - een grondige stabiliteit vergt van de deelnemende
individuen. Ideologie vergt geen stabiliteit van zijn volgelingen,
omdat de ideologie die verstrekt door zijn gefiXeerde aard.

Af en toe spreekt u van opgaan in het gevoel, wat inhoudt dat je

er aandacht aan moet geven. Stel dat ik een gevoel van gejaagd
heid ervaar. Bedoelt u met 'niets doen' ophouden met proberen
38

BEWUSTZIJN EN DE

AARD

VAN HET DENKEN

het te veranderen en er aandacht aan geven, ofietterlijk absoluut

niets doen met betrekking tot dat gevoel?
Ik zou zeggen dat je er al je aandacht aan hebt gegeven. An
ders zou je de vinger niet hebben gelegd op de hoedanigheid
die je wilt veranderen. Aandacht is een feit. Dit op zich is
transformerend. Proberen iets te veranderen wendt energie
aan vanuit een andere, ingebeelde locatie en handhaaft een
verdeelde en conflictueuze wereld.

Bij mijn verkenning merk ik dat gedachten en gevoelens inder

daad spontaan opkomen. Ze verschijnen in het bewustzijn. Het
besefvan 'ik' verschijnt ook in het bewustzijn. Mijn vraag is: ben
ik dit bewustzijn? Of kun je beter zeggen dat dit bewustzijn zich
van mij bewust is?
Bestaat bewustzijn buiten de gedachte eraan? Misschien, maar
zijn hoedanigheden zouden geen 'ding-heid', of realiteit hebben,
omdat ze niet denk-baar zouden zijn. Veel van war wordt

be

schouwd als het wezen van bewustzijn - zoals het cultiveren er

van,

of het verlies ervan - is in wezen alleen maar het idee over

wat het zou kunnen zijn. Stel dat we het benaderen vanuit wat
het niet is en kijken wat er overblijft als dat terzijde is geschoven?
U suggereert

dat dit gedachteproces - niets doen, iets-doen - op

zich het probleem is. Hoe moetje uit dat raadsel klimmen? Door
alleen maar de spanning tussen dit niets-doen en iets-doen te
observeren? W willen graag in actie komen, nietwaar?
Nu wil de schepper van het raadsel in actie komen, maar zal
die actie ons bevrijden, of de situatie juist ingewikkelder ma39

ZoEK GEEN ANTWOORD

ken? Het denken schrijft voor dat er iets hersteld moet wor
den, maar wat valt er te herstellen als het denken stilvalt en
ons hart de ander in onszelf omhelst? Zijn, en niet doen, is de
uitdrukking van die realisatie. Het denken als technologie stelt
ons in staat om vanuit het zijn te functioneren, maar kan
nooit nuttig zijn bij de ontdekking van het zijn zelf.

Ik zou graag meer willen weten over wat u met dialoog bedoelt.
Voor mij betekent dialoog de eenvoudige erkenning dat ons
leven poreus is, zonder binnen of buiten en dus ook zonder
de hoedanigheden bewust of onbewust. Er is geen plek van
waar je een 'mij' of een 'jij' kunt definiren. Wat er na die
erkenning schijnt over te blijven is dialoog, de beweging van
het leven. Dit is maar een beschrijving. Je leven is de actuali

BEWUSTZIJN EN DE AARD VAN HET DENKEN

Je hebt jezelf onder de last van je eigen inzicht geplaatst en

zoals je al hebt aangegeven is dat in bepaalde opzichten erger
dan de onbewustheid van waaruit j e inzicht is gegroeid. Wor
stelen om wakker te blijven voor de valkuilen van het denken
is een valkuil van het denken.
Weg met dat inzicht, weg met het moment en weg met de
druk van wat dan ook te willen handhaven. De feitelijkheid
van het leven presenteert zich moeiteloos aan ieder van ons, en
het is een feit darwe-met of zonder onze inspanningen of ons
inzicht - in verbondenheid leven. Deze dialoog is de uitdruk
king van onze verbondenheid. De mogelijkheden van iedere
relatie worden slechts beperkt door onze ideen. Dit is de uit
daging aan ieder van ons, hoe we de expressie van ons hart
moeten belichamen en hoe we die volledig moeten leven.

teit en misschien is z'n dialogische karakter je al opgevallen.

Een paar jaar geleden kwam ik erachter dat ik niet meer kon
liegen. Het was onthutsend om te zien hoe snel familie en vrien
den wegvielen. Ik deed niets specifiek beledigends; ik hield ge
woon op met pretenderen. Nu bevind ik me in de positie die u zo
helder beschrijft: ik ben alleen. Ik heb het gevoel dat ik nooit
meer een vriend zal hebben. Het is een constante worsteling om
wakker te blijven voor de valkuilen van het denkwezen. Hoewel
het proces rechtstreeks en eenvoudig is, lijkt het ook iets kunstmatigs
te hebben.
Het is duidelijk dat je een heleboel hebt begrepen van het
illusoire van de conceptuele wereld en de ideen en oneerlijk
heden die mensen gebruiken om de zogenaamde relaties met
elkaar te structureren. Maar is dat inzicht gefixeerd geraakt?
40

41

LEEGTE

niet de afwezigheid van leven. Het leven gaat nog steeds zijn
gang, maar dat is het onontdekte leven.

Kan de leegte dan niet beschreven worden als de afwezigheid van

Leegte

een 'ik' dat op het niveau van het ego betrokken is?
Misschien, maar dat zou neerkomen op het vullen van de
leegte met een of ander idee.

Als ik een boze baas heb en ik wil intelligent met hem relateren,
waarom is de staat van leegte dan voordelig?
U hebt het concept leegte beschreven. Kunt u vertellen hoe die

zich manifesteert? Is er een definitie van leegte te geven?

Leegte tart iedere beschrijving. Het is de afwezigheid-van, niet
de aanwezigheid-van. Dus als het de afwezigheid van alles is,

Er is geen voordeel. Het woord 'voordeel' suggereert een po

sitie in een strategie. Een boze baas kan niet boos zijn in een
lege ruimte. De baas moet ergens boos over zijn, vermoede
lijk op jou, de werknemer. Die rol moet je op je nemen om

is het ook de afwezigheid van definitie.

die kwaadheid te ervaren.

Omvat leegte ook de boze bazen en huilende baby's in ons le

En als ik onthecht ben van die rol kan ik intelligent reageren en

ven?

zal het geen ramp zijn.

Op wat voor manier zijn ze in ons leven? Als ik een boze

Zo'n formule is het niet. Als je onthecht bent van die rol,

werkgever heb, moet ik een ongelukkige werknemer zijn. De

boze baas is er alleen maar als ik iemand ben in relatie tot die
baas. Als ik niemand ben in relatie tot die baas, bestaat de
boze baas niet eens. Als ik jouw werkplek bezoek en je baas is
boos op jou, ervaar ik niet hetzelfde omdat ik er geen rol in
speel. Als jouw baby huilt, doet mij dat iets anders dan wan
neer mijn baby huilt, omdat ik de identiteit niet heb. Dus als
leegte de afwezigheid van identiteit is, is het ook de afwezig
heid van het probleem dat samengaat met identiteit. Het is
42

bevind je je vermoedelijk niet in die rol. Feit is dat je gehecht

bent aan die rol. Je denkt dat je een werknemer bent. Je denkt
dat je onderworpen bent aan een boze baas, dus zit je in de
nesten. Daar bevind je je.

Ik werk er toch? Dus identificeer ik mezelfals werknemer.

Maak er een vraag van. Waarom werk

ik hier? Wat doe ik hier?

Die vraag vernietigt het kader waarin je in relatie tot een boze
43

ZOEK GEEN ANTWOORD

LEEGTE

baas bestaat. Je werkt daar. Waarom? Omdat je het werk leuk

turnsprong moeten maken van 'ik weet het niet' naar 'ik ge

vindt of er een hekel aan hebt, maar er je geld verdient. Waarom

lof '. Als je een aanhanger van het wetenschappelijke para

verdien je geld? Om de hypotheek te betalen? Waarom betaal je

dtgma wordt, zul je een soortgelijke sprong moeten maken:

de hypotheek? Om dat huis te hebben. Waarom heb ik dar huis?

'Ik weet niet hoe het heelal is begonnen, maar ik geloof dat

En ga zo maar door. Als je die vraag door je hele leven volgt, hoef

het met een oerknal ging.' Er bestaat geen verschil tussen 'God

je misschien niet in relatie met een boze baas te staan.

heeft het universum geschapen' en: 'De Oerknal heeft her uni

Dus in die leegte identificeren we ons niet met wie we menen te

zijn. Dan kunnen we objectiefzijn.

'Ik weet het niet'- wat authentiek en feitelijk is - naar 'Ik

geloof' maken.

Je schept een idee over ongedentificeerd-zijn en nu is leegte je

Dus geloofis niet in het authentieke enfeitelijke geworteld?

versum geschapen'. In beide gevallen moet je de sprong van:

ideaal. De werkelijkheid van ons leven is dat we gedentificeerd

zijn. Leegte is iets waar we niets van weten. Nu zeggen we van

Geloof is geworteld in het ongemak van het niet-weten. Ver

uit de gedentificeerde staat dat we iets over leegte willen we

ken die staat van 'ik weet het niet' en zie wat die behelst, in

ten, maar de gedentificeerde staat kan niets over leegte weten,

plaats van voor konsluiting te zorgen door er een of ander

het kan alleen maar iets weten over waar hij zich feitelijk be

idee over te leggen.

vindt. Het is niet nodig om een alternatief voor je leven te schep

pen. Neem datgene in ogenschouw wat je leeft - de feitelijk
heid van

waar

Ongeacht hoe nobel?

je je bevindt- en doorzie zijn ware aard.

Iemand heeft me eens een spotprentje gestuurd dat wel

nuttig kan zijn.

De moeilijkheid met onze nobele ideen is dat ze alleen nobel

zijn in een bepaalde context. Het was heel nobel voor de Kruis

Er komt een grillige figuur uit een kluizenaarsgrot en hij kijkt

vaarders om naar Jeruzalem te gaan en de moslims een kopje

uit over de vallei beneden hem. In het onderschrift staar: 'Niets

kleiner te maken. Behalve als je een moslim was. Dan was het

in zijn ervaring had hem voorbereid op niets in zijn ervaring.'

niet nobel. Dan was het weer nobel om tegen de Kruisvaar

ders te vechten.

Gelooft u in de een of andere vorm van intelligentie achter de

evolutie van het leven in het bestaan van het heelal?

Uzegt dat we in een versnipperde wereld leven. Ziet u nog hoop voor

het menselijk ras, ofzuilen we onszelfuiteindelijk vernietigen?

Ik geloof niet in geloof Als je een geloofssysteem zoekt, kun
je bijvoorbeeld een aanhanger van het christelijke creationisme

Hoop is niet per se nodig. Hoop is de projectie van een andere

worden. Op her onderdeel van de schepping zul je een kwan-

toestand dan die waarin we ons nu bevinden. Als je het mij

44

45

ZOEK

GEEN ANTWOORD

LEEGTE

vraagt, is het veel nuttiger om te begrijpen waar we ons be

Ik weet niets van non-dualisme. Ik zou mezelf niets specifieks

vinden, dan te speculeren of er misschien een andere plek is

noemen, of liever gezegd een non-watdanook We weten echt

waar we kunnen zijn. De hoedanigheden die op dit moment

in de situatie van de mensheid tot uitdrukking worden ge
bracht zijn zonder meer pijnlijk en verwoestend. Voor de vraag
of wij de capaciteit hebben voor een ander soort expressie voor liefde- verlangt dat ieder van ons begrijpt waar we ons
in feite bevinden. Laten we hier en nu beginnen.
Is het concept 'niets doen' niet misleidend als het betekent dat je
iets anders doet dat wat je nu doet? Is proberen niets te doen niet
zinloos?
Alle concepten zijn misleidend omdat ze symbolen zijn. Con

niet veel meer dan dat we plotseling bewust geworden zijn en

dat we die merkwaardige en fantastische wereld verkennen
waarin we zijn beland. Ik heb geen idee waar we zijn, wat we
zijn en zelfs maar f we zijn. Alle beschikbare spirituele land
kaarten blijken verouderd. Geloofssystemen vereisen onze
blindheid en daarvan zijn we ons bewust geworden, zodat we
niet langer in staat zijn te geloven. Het denken is symbolisch;
het is niet datgene waar het naar verwijst. Leraren bieden ons
de veilige haven van de zekerheid voor de kleine prijs van
onze integriteit. Het enige dar we nog kunnen, is verkennen.
Dit is geen verkenning van het doen, maar van her zijn.

cepten bezitten geen inherent 'ding-heid', maar lijken buiten

de gedachte zelf slechts substantieel. De manier waarop ik 'niets
doen' gebruik, is om de nutteloosheid te beschrijven van de
poging van een conceptueel 'ik' om zichzelf te veranderen. 'Ik'
is een gedachte en heeft buiten de gedachte zelf geen substan
tie. Het heeft geen mogelijkheden om zichzelf te zien, zichzelf
te veranderen, of om beter of slechter te worden. Proberen niets
te doen, proberen te veranderen: al dat geprobeer is denken.
Het denken heeft niets anders te doen dan denken. Maar al
leen de zinloosheid verhindert niet niet dat we ons hele leven
besteden met eraan te denken of het 'te doen.'
Zonder het met zoveel woorden te zeggen, schijnt u af en toe
vanuit uw eigen non-dualistische ervaring te spreken, zonder het
zo

te noemen. Toch spreekt u ook over contrasten - bewustzijn als

onbegrensd en het denken als beperkt, wat me een dualistisch

standpunt Lijkt.
46

47

GEEN VLUCHTHEUVELS

van dat besef van zelf door het denken is verantwoordelijk

voor alle culturele, maatschappelijke en relationele structuren
die tegenwoordig zo belabberd werken.
Kun je je bijvoorbeeld een gedachtestroom voorstellen die

Geen vluchtheuvels

een communale gevoeligheid als organiserende 'macro

gedachte' heeft? Dan zouden we denken in termen van fami
lie, of dorp, of land, of menselijk ras, zoals een mier of een bij.
Daar speelt zich een vorm van denken af, maar dat is in wezen
een communaal soort denken. Ik suggereer niet, dat we een
soort darren moeten worden, alleen dat er een aantal manie
ren zijn waarop gedachten georganiseerd hadden kunnen

Een van de meest intrigerende ideen in uw werk is hoe het den

ken zelfhet idee van een denker schept. Kunt u daar nog meer
over zeggen?

worden.
Het is boeiend dat het denken zichzelf heeft georganiseerd
op de wijze van individuen en samenlevingen. Het is ook dui
delijk dat het niet bijster goed werkt. Als we ons collectief van

Dat is boeiend, h? Er is niet zomaar een gedachtestroom en

dat feit bewust worden en we beginnen het te onderzoeken

het bijbehorende bewustzijn van die stroom. Er doet zich ook

middels kwantumfysica, filosofie of ervaring, beginnen we in

een gevoel voor van een denker die deze gedachten denkt.

te zien dat de wereld zoals wij die kennen een idee is.

Het is de schepping van een subject-object universum. En

dat is een heel bijzonder kenmerk dat hoogst waanverwekkend

Heeft het bewustzijn dus een vergissing gemaakt?

is. De gedachtestroom op zich is in zijn eenvoudigste vorm

gewoon een functionele uitlezing van de omgeving. Als zoda

Ik denk niet dat het bewustzijn in dat opzicht een handelend

nig is het een prachtinstrument, omdat we op de hoogte

element is. Er bestaat niet zoiets als een vergissing, omdat be

moeten zijn van onze omgeving.

wustzijn alles is. Bovendien zou ik echt niet graag namens het

Maar die schepping van de denker, of van de 'ik'- de we

reld van de denker, de bijzonderheid van de denker, de macht

bewustzijn willen spreken. Ik laat het bewustzijn voor zich

spreken.

van de denker- is een heel interessant proces. Hier vindt de

Ik zou ieder van ons willen aanraden om te kijken wat het

tweedeling plaats in het menselijk bewustzijn tussen feitelijk

bewustzijn doet met betrekking rot die kwestie van een sub

mechanisch denken dat dient om de omgeving te organiseren

ject-object wereld, het gevoel van zelf en de gedachtestroom.

en voorspellen, en een psychisch besef van zelf; niet een bio

Laat het bewustzijn spreken, want het bewustzijn sprkt. Het

logisch of feitelijk zelf, maar een psychisch zelf. De schepping

is inherent. We staan er allemaal mee in contact.

48

49

ZOEK GEEN ANTWOORD

GEEN VLUCHTHEUVELS

Goddank hoef ik niet voor het bewustzijn te spreken. Ik hoef

Vens mij zijn tijd, ruimte en ego fictief Ik denk dat geboorte
en dood deel van het leven - het eeuwige leven - uitmaken, waar
van we allemaal deel zijn. Ik begrijp dat mysterie niet maar het
is wel heel leuk.

alleen te spreken voor de dwaling van de wereld van het den

ken, waarmee ik net als iedereen erg vertrouwd ben. Dat is de
schoonheid van het leven. De diepte en expansie van het leven
zijn niet aan een handjevol voorbehouden, maar aan iedereen.

Evolueert het bewustzijn ofzijn wij het die evolueren? Misschien

is bewustzijn de veranderende, constante stroom der dingen.
Ik zou op een bepaalde plek in relatie tot de rest van het leven
moeten gaan staan om die vraag (een uitstekende vraag overi
gens) te beantwoorden. Ik vind geen plek om te staan. Ik zal
je op de hoogte houden van alle vorderingen in dat opzicht.

Ik begrijp de noodzaak en het nut van een model van het bewust
zijn om de wetenschappelijke wereld aan te sporen serieus onder
zoek te doen naar de aard van het bewustzijn. Maar wat is het nut
van zo'n model voor het individu, zo er al sprake is van nut?
En voordeel kan bijvoorbeeld zijn om de aannames waaron
der we momenteel functioneren doorzichtig te maken, en hoe
we onze collectieve werkelijkheid construeren. In onze
conceptualisering liggen reeds impliciete modellen ingebed.
Iedere model is een poging om de hoedanigheden van het
geen wordt gemodelleerd te begrijpen of voorspellen. Dat
maakt dat de technoloog in staat is het gemodelleerde te ma
nipuleren. Het bewustzijn omtrekt zich aan die technologie,
en wat in het algemeen voor een model van het bewustzijn
doorgaat, is typisch opgehoest door het denken, op een uiter
mate ingewikkelde, grandioze of schitterende manier zoals we
van godsdienst en filosofie gewend zijn.
50

Als er iets is wat heel is en uitdrukking geeft aan het eeuwige,

dan moet ieder van ons daar deel

aan

hebben, ongeacht zijn

achtergrond en met of zonder onze inspanningen om er de

vinger op te leggen. Misschien is dit wel het scherp van de
snede van het menselijk bewustzijn, het rudimentaire begin
van onze collectieve capaciteit om rechtstreeks het onpersoon
lijke bewustzijn te ervaren.

De laatste tijd heb ik lucide dromen waarin de droomwereld heel

levendig wordt en er is een helder besef dat het dromen zich af
speelt terwijl ik me in de droom bevind Ik heb ook het gevoel dat
ik uit de tijdloosheid en in a/gescheidenheid val als ik wakker
word "Wat denkt u daarvan?
Mij is het nooit duidelijk of ik ergens uit gevallen ben, in plaats
van door iets heen of in iets. Of eenvoudiger gezegd: rouden we
ons niet in iets bevinden dat geen vastomlijnd referentiekader
heeft als we niet terugkeken op datgene waaruit we gevallen
zijn? Het lijkt alsof de hoedanigheden veranderen- de intensi
teit, het gevoel van plaats enwvoort - maar het refereren en
vergelijken schijnt juist datgene te zijn dat voor conflict zorgt.
Als zich maar n ding voordoet en dat ene ding is de
afgescheidenbeid in tijd, is dat dan hetzelfde als, of verschilt het
van die tijdloze hoedanigheid die voorbij lijkt te zijn?
Een heleboel dromen hebben geen betekenis en zijn het
gevolg van te veel input gedurende de dag, kruidig of machtig
51

ZOEK GEEN ANTWOORD

eten te laat op de dag of andere soortgelijke invloeden. Een

ander soort droom is profetisch (duidt aan wat komen gaat)
of synthetisch (integreert wat zich heeft afgespeeld) en ont
trekt zich dikwijls aan de waarneming omdat hier sprake is
van het denken dat in zichzelf spreekt in symbolen. Weer een
ander soort is niet persoonlijk, maar heeft te maken met ar
chetypische krachten, of brede bovennatuurlijke energien,
het spel van goed en kwaad bijvoorbeeld. Misschien is er nog
een ander type dat transformatief is, waarin het bewustzijn of
de vormeloosheid zich door de wereld van de vorm beweegt
en de hoedanigheid van die vorm op een fundamenteel ni
veau verandert.
Ik zou zeggen dat sommige dromen belangrijk zijn en die
dromen spreken voor zich, maar de meeste dromen zijn het
gevolg van te veel salsa of

tv.

Je dieet en activiteiten vereen

GEEN VLUCHTHEUVELS

leven we in een wereld van keuze. Maar dat kiezen, die vrije
wil, heeft een mechanische hoedanigheid en al mag het dan
vrij lijken, het is slechts vrij om rond te dwalen binnen de
beperkingen van zijn conceptuele interpretatie.
Bewustzijn lijkt zich niet druk te maken over de keuzen
waarin het denken zo verstrikt is. Het bewustzijn zorgt voor
de keuzen van de conceptuele wereld. Het fs, gewoon. Het is
keuzevrij. Maar al lijkt die roerloze zijn-heid niet betrokken,
het heeft toch een geweldige dynamische, transformatieve
hoedanigheid. Het verandert alles wat het aanraakt.
Maar dat is niet het eind van het verhaal, want in werke
lijkheid bestaat er geen gedachte die losstaat van het bewust
zijn. Er is slechts n, en die enkelvoudigheid, het samenval
len van twee tot een, het versmelten van bewustzijn en
gedachte, heeft de hoedanigheid van beide aspecten. Het le

voudigen leidt tot een kalmere en meer levendige droomstaat.

ven zelf, heel en onverdeeld, is het handelende element, de

Het schijnt dat er twee scholen van denken zijn. De een is bijvoor

destineerd, noch in het bezit van een vrije wil. De heelheid

beeld die van Krishnamurti die een vrij'e wil impliceert voor een
doorbraak, en de andere is die van Balsekar, die zegt dat vrije wil
niet bestaat en dat het allemaal gepredestineerd is, zeifi het verlan
gen naar een doorbraak. Op de een of andere manier zegt mijn
intutie dat het leven meer op een improvisatie lijkt dan op een
vaststaand scenario. Ooit heb ik weliswaar een krachtige ervaring

handeling en het resultaat van de handeling, niet gepre

van het leven omvat het potentieel van een oneindige hoe
veelheid mogelijkheden in de tijdloosheid van ieder moment,
en toch gebeurt er in de expressie van ieder moment slechts
n ding. Gezien dat ene dat gebeurt, is er ook maar n ding
dat had kunnen gebeuren.
Aangezien we neigen te denken in termen van hetzij/of,

gehad dat ik door het leven werd geleefd, maar toch voelde het als
een improvisatie, een potentieel, in plaats van een vaststaand plan.

wordt die zowel/als hoedanigheid van het leven uitstekend

Dit klopt ook met de kwantumfysica. t denkt u?

cus. Het is het grootste experiment van het leven - de grootse

Het denken lijkt altijd een keus te hebben. De wezenlijke

functie van het denken is meten en voorspellen om ons de
beste mogelijkheden tot overleving te bieden. In dat opzicht
52

verwoord door de dichter, de kwantumfysicus en de mysti

improvisatie, zoals jij het noemt- om te ontdekken wat er
gebeurt als bewustzijn en denken niet als twee worden beschouwd.

53

TRANSFORMATIE

lijke hoedanigheden van lichaam en geest. Maar omdat ons

denken verminkt, per definitie constant verdeelt en de touw
tjes in handen wil nemen, denken we dat we die energie kun

Transformatie

nen pakken en gebruiken, omdat we weten wat we ermee

gaan doen. We gaan haar gebruiken om de wereld te redden,
of iemand te overweldigen, of om lezingen over het absolute
te geven. Maar we hoeven het niet te pakken, het pakt ons.

Dus moeten we op de een ofandere manier met de duimen draaien

en niet proberen iets te herstellen, inclusief onszelf
Een aantal van ons heeft de verschuiving van het paradigma
ervaren dat ze meer zijn dan het ego ofhet lichaam, hetzij door
drugs, hetzij door meditatie. En sinds die ervaring hebben we
geprobeerd die twee aspecten van zijn - het zelf en wat daar
voorbij ligt - bijeen te brengen. Kunt u ons wat inzicht in die
poging verschaffen?
We hebben alweer het absolute benaderd vanuit het relatieve,
door te proberen het absolute te incorporeren. Conceptuele
spiritualiteit is de stilte met woorden interpreteren. Laat lie
ver het absolute het betrekkelijke doordrenken, in plaats van
te proberen het absolute te grijpen vanuit het standpunt van
je ideen.

Hebben we toegang tot het absolute door de dingen eenvoudig

weg te laten gebeuren in plaats van ons leven op een bepaalde
manier vorm te geven?
Het leven stroomt door ons heen. De hoedanigheid van on
verdeelde energie of bewustzijn stroomt door de betrekke54

Ongeacht wat we proberen om onszelf op psychisch gebied te

verbeteren, het is verspilde moeite. De hoedanigheid waar
over wij het hebben, no-mind, verlangt geen inspanning. Al
les is er al van doordrenkt. Het is het eigenlijke substraat van
onze wereld.

Hoe kunnen we het dan bereiken? We hebben het zo druk. We

denken: Ik moet dit en dat doen, ik moet dit en dat hebben, ik
moet geld hebben, ik wil een relatie.
Hoe open je een gesloten vuist zodat je kunt omvangen? Je
kunt niets doen om de vuist te ontspannen. Hij ontspant en
opent zich domweg. Je kunt niets ondernemen. Dat is de
moeilijkheid van het denken. Het denken zoekt naar een uit
weg binnen zijn eigen bouwwerk. Het zoekt naar stilte op het
terrein van de gedachten. Dat is alleen maar een gedachte
extra. Er zijn grote gedachten, grotere gedachten, waarlijk
grootse gedachten, God-gedachten, maar het blijven slechts
gedachten. En het denken dat naar stilte binnen zichzelf zoekt,
kan die nooit vinden.
55

ZOEK GEEN ANTWOORD

TRANSFORMATIE

Misschien komt het omdat ik mens ben, maar ik merk dat ik een
groot verlangen heb om het onuitsprekelijke te beschrijven. Ik
heb het gevoel dat ik me zal blijven afvragen wat het is en hoe
wij precies in elkaar steken.

heft ons van de last om te moeten geloven. De moeilijkheid

met geloof is, dat het een specifiek bundeltje ideen van ons
verlangt dat verschilt van alle andere bundeltjes ideen. Het is
juist het scheppen van onderscheid dat geloof voortbrengt.
Het brengt ook conflict voort. Het is de grondslag van oor

Het denkwezen is nieuwsgierig. Dat zal niet ophouden. Mijn

log, van afgescheidenheid, van alle andere menselijke verschrik

denkwezen verschilt niet van het jouwe. Alle kenmerken die

kingen die we in de loop van de geschiedenis hebben gezien.

jij van jouw denkwezen kunt beschrijven, kan ik in het mijne

Anderzijds is vertrouwen het overboord zetten van die geloofs

ontdekken. Maar ik koester niet de illusie dat mijn nieuws

overtuigingen. Het biedt de mogelijkheid van vrede, gezond

gierigheid ooit bevredigd zal worden. Er bestaat irritatie die

heid, gemeenschapszin, begrip; al die dingen waarnaar we via

kenmerkend is voor de behoefte om onmiddellijk het ant

het geloof streven.

woord te vinden. Zo zit het denkwezen nu eenmaal in elkaar.

Geloof is in zeker opzicht een verbastering of verminking

Maar we kunnen wel d e vraag vinden, de echte vraag in plaats

van die fundamentele intelligentie die wij allemaal ervaren.

van her antwoord. De echte vraag, niet de nieuwsgierige vraag,

Maar toen die intelligentie zich begon te roeren, gingen we

is de ingrond van de stilte. Als die vraag met alles in aanra

naar iemand toe om te vragen: 'Wat is dat?' en hij antwoordde:

king komt, verandert hij het. Het is net alsof onze hele wereld

'Geloof in dit bundeltje ideen' omdat ze ook niet precies wis

achterstevoren is gekeerd, als een spiegelbeeld. De wereld van

ten wat het was. Wat men misschien had kunnen zeggen, is:

het denken lijkt datgene te zijn wat we zijn. Maar in werke

'Ik weet het eigenlijk ook niet, maar het roert zich ook in mij,

lijkheid zijn we de wereld van de stilte, en het denken is ge

dus misschien moeten we eens samen gaan zitten om te kij

woon de plek waar hij buiten speelt.

ken wat het is.'

We moeren onze geloofssystemen afbreken om weer terug

hebt het over het verschil tussen vertrouwen en geloven, het

vermogen om een leven van vertrouwen te leven dat vrij is van
geloof Volgens mij beschouwen de meeste mensen die begrippen
als synoniem. Maar het leven verschaft een enorm gevoel van
vertrouwen dat zich in ons altemaal manifesteert. U zegt dat we
die levenskracht mogen vertrouwen.
U

te keren naar dat oerbewustzijn van het leven of om Gods

geest door ons te voelen stromen.
Op de afdeling 'doen' van de spiritualiteit is je intellectuele
verzamelingen afbreken eigenlijk het enige dat je kunt doen.
In positieve zin valt er niets te doen aan de levensintelligentie,
hoewel die intelligentie misschien wel tot een heleboel in staat
is met jou.

We hoeven echt niet voor regisseur te spelen. Iets heeft de

Dus in positieve zin wordt er niets van je verlangd. We

regie al: via ons en via alle andere levende wezens. Dat is een

kunnen afbreken. Het is de negatieve benadering, de

perspectief dat zeer op vertrouwen is gebaseerd, en het ont-

negativa. Telkens als we ons aan een positieve opvatting vast-

56

via

57

ZOEK GEEN ANTWOORD

TRANSFORMATIE

klampen, pleisteren we die domweg over de top van de wer

van het idee om ergens te komen zonder dat het opnieuw een

kelijkheid. De werkelijkheid heeft geen behoefte aan wat voor

opvatting ook. Zij omvat alles al: alle opvattingen, alle con
cepten. Het is alles. De werkelijkheid heeft absoluut nergens
behoefte aan.

Toen ik voor het eerst het woord 'deconstructie' of afbraak in uw

werk tegenkwam, moest ik direct aan het postmoderne stand
punt denken dat we, als betekenis wordt afgebroken, zullen mer
ken dat er echt niets overblijft. Alles wat we voor de werkelijk
heid houden is een constructie, een kwestie van persoonlijke
overtuiging en waarneming. Maar volgens u blijft na de afbraak
van betekenis een gloedvol 'leven-zoals-het-is' over.
Dat is het verschil tussen het erop nahouden van een intellec
tuele filosofie over afbraak en het feitelijke toepassen ervan in
je leven. Als je echt je hele verzameling concepten overboord
zet, hou je niet 'niets' over. Je houdt alles over. Je houdt het
leven zelf over. Op energetisch niveau stroomt er iets wezen
lijks door ons systeem. Dat kun je niet afbreken, want het is
de totaliteit van alles.
Dus is her geen filosofisch standpunt, het is een levend
standpunt. Het is een feitelijkheid waarop ieder van ons in
zijn leven kan stuiten door middel van rechtstreekse verken
ning. Het is een uitnodiging aan alle anderen om er voor zich
zelf achter te komen. Niemand mag iets van wat wij bespre
ken aanvaarden zonder die verkenning. Anders wordt het weer
de zoveelste filosofie, en ik heb geen belangstelling voor het
scheppen van de zoveelste filosofie.
Je kunt niets doen ter voorbereiding. Als je niets kunt doen,
heb je je in feite al voorbereid. Kun je je volledig losmaken
58

doel wordt, en zonder die taal over te nemen om er weer een

nieuw systeem van te maken?

Sommige mensen lijken meer te lijden dan anderen. Ze hebben

te kampen met iets van weerstand.
Soms is lijden het proces van verandering in een leven en is
de weerstand ertegen het besef van problemen. Maar er zijn
een heleboel mensen die zeggen dat ze gelukkig zijn als

ze

in

werkelijkheid schijnen te lijden. Als je bij de tandarts zit en je

hebt een pijnstiller gekregen en hij boort in je kies, is er dan
sprake van pijn, al voel je die niet? Zou je de pijn willen voe
len om te weten dat je kies wordt beschadigd? Is psychisch
lijden her volledige contact met je levensstroom, of is het ei
genlijk iets verkeerds dat we kwijt moeten?
U hebt

het inzicht gehad dat u macht nastreefde. En toen u dat

inzicht kreeg, bent u daarmee gestopt.

Nee, dat zou ik niet zeggen! Ik wou dat het waar was. Dat zou
een mooi verhaal zijn: ik heb iemand ontmoet, de een of an
dere ervaring gehad, er is iets gebeurd en op dat moment viel
her machtsstreven weg en werd ik een veel beter mens. Nee,
het hele bouwwerk van macht, de vlucht voor de dood en de
beheersing van je wereld wordt geschapen telkens als je den
ken op de voorgrond rreedr. Dat is het wezen van het den
ken. Het denken richt zich op het universum, dat heel is, en
verdeelt het in rwee of meer dingen. En daarna begint het
denken een model te vormen van de wijze waarop we moeten
overleven, hoe we kunnen bestaan zonder vernietigd te wor59

ZOEK GEEN ANTWOORD

den. Puur dat op de voorgrond treden van het denken is het

ontstaan van angst, van verdeeldheid en van de zucht naar
macht.
arom komt een spirituele zoektocht uiteindelijk neer op macht?

Duurzame Transcendentie

Spiritualiteit is een op angst gebaseerde constructie. Al zou

den we het liever als iets positievers zien, mensen leven in
doodsangst. We zijn bang voor de dood en we zoeken een
overtuigend verhaal dat het niet het geval is, dat we door
gaan, dat er nog iets meer is. Een van de manieren om
daardoorheen te komen, is jezelf wijsmaken dat je de macht

Ik wil onderscheid maken tussen mensen die een vleugje van een

hebt om het te veranderen. Als je gaat spitten in de uiterst

transcendente ervaring hebben gehad en mensen die zich erin

subtiele gebieden van je denkwezen, kun je gaan zien hoe je

bevinden, die er niet noodzakelijkerwijs in en uit gaan, maar die

de werkelijkheid letterlijk vorm geeft. Je kunt de aard der din

een duurzame transcendentie-ervaring hebben. Hoe ziet u d4t?

gen veranderen. En dat begint veel te lijken op het vermogen

om aan de dood te ontsnappen, want als ik de werkelijkheid

Het algemene idee van een transcendente ervaring is een

kan manipuleren, kan ik ook de dood manipuleren.

constructie. Ik kan bijvoorbeeld een hersentumor hebben

en iets beleven wat op een duurzame transcendente erva
ring lijkt, maar later blijkt er duidelijk sprake van een her
sentumor. Heeft de transcendente ervaring nu de tumor
geschapen? Was het voertuig, het fysieke lichaam, niet in
staat de beweging van die energie te dragen? Of heeft de
tumor de verandering en de perceptie geschapen? Hebben
we het over abnormale hersenchemie? Een abnormale
hersenstruccuur? Of over iets anders dan de fysieke struc
tuur van het brein? In wezen hebben we het over een con
structie waarover we her eens zijn en die is dat er iets is dat
transcendente ervaring heet. Die constructie kan worden
gedeconstrueerd en dan houden we gewoon de zoals-het
is-heid van het leven over.

60

61

DuuRZAME TRANSCENDENTIE

ZOEK GEEN ANTWOORD

Wat ik de duurzame transcendente ervaring zou noemen, is

de ondergang van de constructie van al onze ervaring in de
feitelijkheid van het leven. In dat opzicht zijn jij en ik en
alle kinderen Gods gelijk. We zitten er altijd en we zijn er
altijd onderdeel van en dat zaJ altijd zo zijn. Voortdurend.
Her enige verschil zou kunnen zijn of jij en ik er een ver
haaltje omheen construeren. En als je een verhaaltje con
strueert dar jij er nier in zit, maar dar je er buiren zit en
probeert erin re komen, dan zal je wereld er zo uitzien. En
als ik een verhaaltje construeer dat ik eraan ontstegen ben,
dan zal dar mijn verhaaltje zijn. Als ik jou ervan kan over
tuigen dar ik eraan ontstegen ben en jij er niet in zit, dan
kom je bij mij als student en word ik je leraar.

Als e dat ziet, houd je een afgebroken staat over waarin je

geen meuw verhaal kunt construeren. Dar is her fundamen

tele iet-geloven in geloof, een fundamentele perceptie van

.
de WIJZe waarop we de werkelijkheid vormgeven.
Zou u zeggen dat u een verlies van zelfhebt ervaren?
Waar zit dar zogenaamde zelf? Ik heb lang en hard gezocht
naar een zelf en her nergens gevonden. Blijkbaar is het niet
verloren, maar is het er berhaupt nooit geweest. Het con
cept van een zelf doet zich voor als onderdeel van her den
ken. Het blijft zich voordoen zolang het denken dat doet,

maar igr dit niet voor de hand? Er vindt een opgaan in de

nhe1dswereld plaats, waarin slechts n ding gebeurt. Her

hjkt erop dat we allemaal over dat attribuut beschikken, maar

het wezen van het denken (dar veelvoudigheid projecteert)
versluiert dikwijls de voor de hand liggende feitelijkheid van
eenheid.

62

)us

hebt u het zelfmet het niet-zelfgentegreerd?

:<.heb geen notie van een zelf met een niet-zelf, of dat ik iets
ie wat verborgen was, of wat voor overgang van iets in iets
nders. Hoe zou ik het weten als zoiets had plaatsgevonden?
)at wil niet zeggen dar het zich niet heeft voltrokken, maar
(omweg dat je dat onmogelijk kunt weten.
iebt u een gelukzalig voorval beleefd?
Geen voorval. Ik heb wel gelukzaligheid ervaren. Althans, dat
denk ik. .. op zijn minst n keer. Althans ik heb de herinne
ing

aan

een gelukzalige ervaring. Telt dat ook?

'-!ebt u duurzame transcendentie ervaren?

:;:rvaring als beschrijving van het leven is heel beperkt. De functie
ran het denken is datgene wat is voorgevallen te vangen en
rervolgens pogen

aan

de hand van die modaliteit de toekomst

:e voorspellen. Als overlevingsinsrrument is ervaring heel nur

:ig. Maar de ervaring van de verruiming van het zelf in God en
net oplossen van de identiteit, die ervaring wordt een beschrij
ving die ik ofwel genoopt ben vol te houden of re reproduce
ren. Misschien is dat wel de subtielste valkuil van het denken.
Dus een heleboel mensen zijn op zoek naar de ervaring die ze
decennia geleden hebben gehad toen

ze

in Nepal LSD slikren

en God zagen. De rest van hun leven blijven ze op zoek naar

die ervaring. De essentie van de 'ervaring' waarover wij her heb
ben, is dat die zich buiten de ervaring afspeelt. Hij bevindt zich
buiten her denken. Hij kan niet door een mechanisch proces
worden gevangen. Hij kan niet worden gereproduceerd.
63

ZOEK GEEN ANTWOORD

DUURZAME TRANSCENDENTIE

Houdt uw waarneming verband met een bepaalde gebeurtenis?

U hebt eens gezegd dat er een heel dunne scheidslijn bestaat tus

sen de mysticus en de krankzinnige.

Nee.
Ik beschouw mezelf als alletwee. Het is in wezen hetzelfde,

Heeft hij zich in de loop der tijd ontwikkeld?

omdat je in beide gevallen begrijpt dat de werkelijkheid ge

woon een afgesproken constructie is. In het geval van de my

Nee.

sticus is er sprake van het vermogen om dat re communice

ren. Bij de krankzinnige is de capaciteit om te communiceren

Is hij er altijd geweest?

afgebroken door een soort afgescheidenheid. Dat is het enige

verschil.

Nee. Datgene waar wij het over hebben, speelt zich buiten de
tijd af. En omdat het zich buiten de tijd afspeelt, bevindt het

Kunt u zien of iemand anders in de staat van een mysticus ver

zich ook buiten die hele historische context. Transcendente

keert ofdie van een krankzinnige?

ervaring, of niet-ervaring, speelt zich af buiten alle levens

gebeurtenissen die je kunt rubriceren, buiten het centrum,

In het algemeen is het enige dat je van een ander mens weer

het zelf en ideen. In niets van dat al zul je het aantreffen, dus

dargene wat je projecteert. Als je niet projecteert, dan ben je

kun je het nergens lokaliseren.

die ander en heb je rechtstreeks contact. Maar op dat punt

Als je goed leest, kun je in sommige beschrijvingen van

ben je ook alle andere mensen. Dus denk ik dat juist het idee

'transcendente ervaring' zien dat dit wordt gempliceerd of

dat er ergens een discrete plek bestaat, waar een roestand heerst

zelfs met zoveel woorden gezegd. Als het individu zegt: 'Ik

die verschilt van alle andere discrete plekken om hem heen,

heb die en die ontmoet, en dit en dat is er gebeurd en toen

een structurele vergissing is. Want dat is niet echt zoals het

ik in de transcendente staat verviel, verdween ik uit die hele

leven in elkaar steekt. Her leven concentreert zich nier in mij,

context.' Nou ja, waarom moet je die context erbij halen als

afgescheiden van jou. Als ik het leven zo via mijn concepten

we ons niet in die context bevinden? De spil waar alles om

heb vormgegeven en ik kom jou tegen, dan kom ik alleen

draait, is dat de context die we creren een illusie is. Wat

mijn opvattingen over jou tegen. Als ik zeg: '0 ja, zij heeft

zou dan de zin zijn van je vraag op deze manier te beant

tweenvijftig kenmerken van verlichting', is dat omdat ik een

woorden: 'In India liep ik een dorpje binnen en een heilige

boek heb gelezen over hoe je dat kunt zien. Dus inderdaad,

man tikte me op mijn hoofd. Vervolgens viel ik uit die hele

volgens mijn criteria ben jij verlicht.

context en ontdekte ik de hoedanigheid die er altijd was

Het leven borrelt eenvoudig op in die golf-achtige vormen

geweest en altijd zou zijn'? Als die er altijd is geweest, is het

die vervolgens weer in zichzelf terugstorten. Als dat verlich

nogal zinloos.

ting is, prima. Maar volgens mij beschouwt de oceaan van

64

65

ZOEK

GEEN

ANTWOORD

het leven zich niet als verlicht. Het is gewoon de oceaan van
het leven.
Veel zoekers streven zo'n ervaring na. Kan iemand zich op een
duurzame transcendente ervaring voorbereiden?
Nee. De voorbereiding komt door het aannemen van een
geloofssysteem en de praktijk brengt altijd een eindresultaat
met zich mee. Als ik op mijn kussen ga zitten, zal ik de lijst
van dingen ervaren die worden beschreven in de literatuur,
door de leraar, door het systeem, door de filosofie. Wij erva
ren die dingen zoals ze zijn beloofd, domweg omdat we ze
aldus construeren. Als we moeite hebben met het construe
ren ervan, dan zitten we een hele poos op een kussen alvorens
we de ervaring construeren die we worden geacht te hebben.
Hoe kun je je in hemelsnaam voorbereiden op iets wat
niet het resultaat is van het denken? Hoe zou die voorberei
ding eruitzien?

66

De andere kant

De andere kant

Tijdens de zoektocht komt de zoeker bij de rivier. Aan de over

kant zit een yogi in diepe meditatie verzonken. De zoeker roept
naar hem: 'et u hoe ik aan de overkant kom?'
De yogi kijkt op uit zijn meditatie en antwoordt: Je bent al
aan de overkant. '
Zo lang we geloven dat we iets zullen vinden om onze leegte
te vullen en onze pijn te lenigen, om de paradox van het leven
te verklaren en zijn luimen te verzachten en om ons houvast
en betekenis te geven, zullen we onze dagen vullen met een
Don Quichotte-achtige spirituele zoektocht. Die relatie met
her leven mag dan de kenmerken van het spirituele hebben,
maar is in wezen ik-gericht. Het is geen zoektocht naar het
oplossen van het zelf, of zelfs maar de integratie van het zelf,
maar een uiting van narcisme in zijn meest verraderlijke vorm.
Religieuze, filosofische en spirituele systemen suggereren
dat we door een of ander proces moeren, een of andere syste
matische zoektocht, een of andere fundamentele voorberei
ding, maar ze zijn allemaal gebaseerd op het valse uitgangs
punt dat we iets moeten doen om het tijdloze nu te ontdekken.
69

ZOEK GEEN ANTWOORD

Het nu heeft geen gebrek aan toegankelijkheid. Je hebt geen

voorbereiding nodig om te zijn waar je bent, in dat heden. In
wat zich rechtstreeks voordoet is geen 'ik' te vinden.

DE ANDERE KANT

een volwassene die verstoppertje speelt met een klein kind, is

het integrale perspectief zich volledig bewust van de positie
van het ego en de onvolkomenheid van de plek waar het zich

Het zelf is geconstrueerd door middel ven gedachten die

heeft verstopt. De uitdaging is niet het vinden en ontmaske

als kralen aan de draad van de tijd zijn geregen, een besef van

ren van dat zelf. Het wordt elk ogenblik gevonden en ont

verleden en toekomst, herinnering en verwachting. Maar den

maskerd wanneer gedachten opkomen en weer verdwijnen.

ken, tijd en zelf zijn honderd procent conceptueel. We zoe

De doorzichtigheid van zijn toneelspel wordt al duidelijk na

ken naar een oplossing binnen een conceptuele wereld waarin

onze meest terloopse blik.

geen feitelijke oplossing schuilt. Er zijn alleen maar concep

ten over een zoektocht en een zoeker, en het concept dat de
zoeker zin en betekenis vindt door middel van zoeken.
Die zoektocht is vergeefs. De zoeker die de diepste beteke

Beseffen we dan niet dat het zelf een brouwseltje is? Weten
we dan niet waar het zich verstopt? We weten best dat we de
expressie van ons leven niet kunnen baseren op die infantiele
schepping van het denken. Het leven moet op iets stevigers,

nis van het zelf bepaalt, is zowel het probleem dat we probe

aardsers en samenhangenders dan het conceptuele zelf zijn

ren op te lossen als het probleem dat naar de oplossing zoekt.

gebaseerd. Vanuit die basis kunnen de gedachtestructuren

Dat fundamentele inzicht brengt het spirituele leven zoals wij

misschien uitgroeien tot een vooralsnog ongekende rijpheid.

dat kennen met gierende remmen tot stilstand. Het is voor

Het radicale overboord zetten van de spiritualiteit in zijn

bij. Er valt niets meer te doen omdat er geen doener is. Er valt

geheel is de eerste stap van een leven van verkenning dat be

niets op te lossen, niets op te vullen, niets op te kalefateren.

vrijd is van de verplichtingen van iets-moeten-bereiken, een

Maar dat is niet het eindpunt; het is pas het begin. Aan

verkenning die niet wordt beperkt tot de archa'ische opvat

het eind van de spirituele zoektocht komen is het einde van

ring over verlichting. Het einde van de spiritualiteit is de er

spiritualiteit en het begin van spirit-actualiteit. Spirit-actuali

kenning van een integraal perspectief als de feitelijkheid waarin

teit is niet de uitdrukking van onze behoefte aan iets, van de

we allemaal ons spel spelen.

zoektocht naar iets, of van de afwezigheid van iets. Het is de

De expressie van ons leven wordt dan niet de zoektocht

uitdrukking van de actualiteit van de spirit, van de geest, de

naar dat bewustzijn, het zelf dat naar zijn eigen verscheiden

uitbeelding van wat het leven ons brengt, de verkenning van

zoekt, of het 'ik' dat naar iets meer of beters zoekt. De expres

de eenheid, waarin we zowel deel als geheel zijn. Het perspec

sie van ons leven wordt dan eerder de uitdrukking van het

tief is veranderd van de 'ik' die naar een oplossing zoekt naar

bewustzijn zelf en dat is per definitie inclusief en samenhan

een 'ik' dat binnenstebuiten gekeerd en omgedraaid is, een

gend.

'wij' -bewustzijn dat door de ogen van 'mij' kijkt.

Dat perspectief is compleet, dus het spel is veranderd. Waar
het om gaat is niet om iets te vinden, maar te kijken. Zoals
70

71

DE LEGENDE

VAN DE SPIRITUELE REIS

houden met politiek, religie, spiritualiteit of psychologie.

Misschien beseffen we op een goeie dag dat we weinig op
schieten met de opeenhoping van informatie. Het is domweg
nog meer informatie die in ons brein wordt gepropt, bovenop

De legende

van

de spirituele reis

alles wat er al zit.

Als we terugkijken op ons leven, doen we dat in het alge
meen met oordeel, om een conclusie te trekken. Wat valt er
anders terug te kijken? Als ik zonder oordeel of conclusie op
mijn leven terugkijk, ben ik net als een peuter die naar ver
schijnselen kijkt zonder het organiserende element van de taal.
Dat wil zeggen dat ik niet kan begrijpen wat er is gebeurd.

U hebt het over het beindigen van de spirituele zoektocht. Moe

ten we stoppen met zoeken?

Pas als ik mijn leven verbaal ga organiseren, wordt het lo

gisch. Ik kan het bijvoorbeeld rond spirituele gebeurtenissen
organiseren: belangrijke leraren, geweldige overdrachten, ope

Het hele concept spiritualiteit is een maaksel. Het veronder

ningen, ervaringen, visioenen van God en de donkere nacht

stelt het bestaan van een spirituele en een niet-spirituele we

van de ziel.

reld. Wat is de niet-spirituele wereld? Als ik 's morgens wak

ker word en naar mijn werk ga, is dat dan niet-spiritueel? Als

Maar hoe zit het dan met het alleen maar zien van je conditio

je de conceptualisering van spiritualiteit wegneemt, is dan niet

nering? Als ik op mijn leven terugkijk, zie ik hoe de conditio

alles spiritueel? Waartoe dienen dan spirituele oefeningen?

nering mijn hier-en-nu bepaalt.

Waarom proberen we die spirituele wereld te bereiken als we

er al middenin zitten? Er is niets mis met spiritualiteit, be

Maar ik zie conditionering alleen omdat ik heb geleerd dat er

halve dat het niet bestaat.

iets bestaat dat conditionering heet. Als ik een professor was

Kunt u iets zeggen over het proces dat ervoor heeft gezorgd dat u

termen van academische mijlpalen. Als ik een man in een kroeg

de dingen ziet zoals u ze ziet?

was die een vrouw probeert te versieren, zou ik denken in pres

die met zijn collega's praat, zou ik op mijn leven terugkijken in

taties die de samenleving erkent: geld, macht, mijn auto (glan

Mijn zogenaamde proces is in feite irrelevant, net als het jouwe.

zend, staat voor de deur, hopelijk een sportwagen). We kunnen

Wil je er op die basis over praten? We zijn allemaal op de een

ons leven slechts vanuit een perspectief bekijken. Het perspec

of andere reis, via moeilijkheden, uitdagingen en de poging

tief is: welke gebeurtenissen in dat leven zie ik als goed of kwaad?

om een oplossing van conflicten te vinden door ons bezig te

Als ik zonder oordeel kijk, waar kijk ik dan naar?

72

73

ZOEK GEEN ANTWOORD

Ik kijk naar mijn leven in termen van zien wat ik echt los kan
laten. Het helpt me om illusie en conditionering te zien.

DE LEGENDE VAN

DE

SPIRITUELE

REIS

je kunt je ook voorstellen dat je zonder interpretatie naar een

herinnering kijkt, zoals ik zonder interpretatie naar deze vaas
met bloemen kijk.

Maar is de fundamentele conditionering niet terugkijken op

het verleden? Waarom doen we dat? We kijken terug om te

Ja, en wat is het dan? Als je naar de bloemen kijkt en het zijn

bepalen wat ons te doen staat.

geen bloemen omdat je er geen naam of interpretatie aan geeft,

wat zijn het dan?

Misschien kunnen we een punt bereiken waarop we niet terug

hoeven te kijken. Maar wellicht moeten we eerst terugkijken om
iets over onszelfte leren.

Ik weet het niet, maar dat is wat ze zijn.

Als ik terugkijk zonder datgene wat oordeelt, is wat er is

Wat vinden we als we terugkoppelen naar het verleden?

gebeurd totaal verbijsterend. Het ziet eruit als chaos. Het

kan niet worden geordend, op wat voor intelligente manier

Soms helpt het me om te zien dat ik in de illusie van het den

ken leef geconditioneerd door dingen die ik in mijn kinderja
ren heb besloten. Ik heb besluiten genomen ter wille van mijn
overleving en ik hoefniet echt meer naar die besluiten te leven.
Misschien houd ik vast aan iets wat me niet helpt te overleven.
Ik verkeerde slechts in de waan. Als ik niet terug zou koppelen,
zou ik dat niet zien.

ook.

Maar u erkent ook dat u vanuit dat perspectiefniet kunt zeggen

ofhet al dan niet verspilde tijd is.
Juist. Ik heb er echt niets over te zeggen, omdat ik niet weet
wat het was, of hoe het iets kan zeggen over de plek waar ik
me op dit moment bevind. Met geen van beide schieten we

En gesteld dat je dat niet zou zien? Zou datgene wat je ziet als

iets op om de biografische reis te beschrijven die we allemaal

je terugkoppelt dan nog bestaan? Stel dat je van nu af aan niet

graag zouden zien in ons leven.

terug zou kijken?

Dan is er gewoon de herinnering. Maar die herinnering is even

als al het andere slechts een object.

Maar misschien kunt u ook op een praktisch niveau zien dat de

beweging van het leven gebruik maakt van alles in uw achter
grond

Het bundeltje ideen dat ik over de herinnering heb, inter

Wat die accumulatie ook mag zijn, er wordt uitdrukking

preteert die herinnering.

aan gegeven, er wordt gebruik van gemaakt zoals jij dat

noemt.

74

75

ZOEK

GEEN

Kunt u, met inachtneming van dat inzicht in de geschiedenis en

zijn interpretatie, iets vertetien over uw eigen spirituele zoek
tocht, voordat

stopte?

Laten we in de eerste plaats goed begrijpen dat wat mijn zo

genaamde zoektocht ook geweest mag zijn, nutteloos was.
Puur het uitgangspunt van zoeken- het uitgangspunt dat er
iets aan ontbrak, dat er iets mis was met mij -was een vergis
sing, dus was de zoektocht irrelevant. Het verhaal van mijn
zoektocht is net als alle andere. Het is fictie. Ik kan je vertel
len over de geweldige leraren die ik heb ontmoet, de vrese
lijke ontberingen die ik heb ondergaan, de maanden en jaren
die ik heb gemediteerd op mijn niet aflatende zoektocht naar
de waarheid. Dat zou fictie zijn.
Ik kan je het verhaal verrellen over een jongeman die net
als zovelen van de naoorlogse generatie opgroeide in een land
dat werd verscheurd door politiek tumult, maatschappelijk
onrecht, politieke moorden en hypocriet leiderschap. Dat was
de Verenigde Staten in de jaren zestig en zeventig. Die jonge
man hield zich net als zovelen van zijn generatie met politiek
bezig, totdat hij inzag dar politiek nooit het probleem van de
menselijke situatie kon oplossen.
De jongeman zag onderweg zo veel vrienden sneuvelen:
degenen die het opgaven, toegaven, zich verkwanselden of
ten prooi vielen aan geestesziekte of drugs- en alcohol
verslaving. In die chaos oefende de wereld van de spirituali
teit een machtige aantrekkingskracht uit met zijn leraren in
de zekerheid, wonderdoeners en genadeschenkers. En dat bleek
ook niets anders dan de aantrekkingskracht van macht. In
het aangezicht van de verwarring zochten tallozen van ons
hun toevlucht rot gezag, magisch denken en geloof. We zoch76

ANTWOORD

LEGENDE

VAN

OE SPIRITUELE REIS

ten niet naar waarheid of liefde, we zochten naar macht en

controle, naar veiligheid. We waren kleuters op zoek naar een
vader en een moeder.
Je kunt makkelijk zien dar de zoektocht van de jongeman
in die wereld van leraren van de geest, van magirs en won
derdoeners, van yogi's en lams, een verzinsel is. Her verhaal
srome ineen onder het gewicht van zijn eigen fabelachtige
behoefte aan een happy end waarin de zoeker oplost in het
universum, maar er toch nog is om al zijn vrienden erover te
vertellen.
Er is nooit sprake geweest van een zoektocht, alleen maar
een poging om macht en controle over het leven te krijgen.
Dat idee, gebaseerd op het besef van afgescheidenheid, stoelt
op geen enkel feit. Als zodanig is er geen duidelijk begin of
eind, geen punt van ontknoping. Verslagen van plotselinge
verschuivingen zijn interessant, omdat ze een voor en een

na

suggereren, een soort dualisme dat als herinnering in de na

fase blijft bestaan. Als er geen voor en na bestaan, geen tijd
om de gebeurtenissen te ordenen, wanneer valt dan het eind
of het begin van de zoektocht? Trouwens, wat behelst die zoek
tocht en wie zoekt er eigenlijk?
U beweert dat verlichting een mythe is, maar als u niet door

ervaring tot dat inzicht bent gekomen, hoe dan wel?

Als ik een reeks ervaringen beschrijf die een zeker punt be
reikten waarna ik anders was, zitten we dan in wezen niet
met een herfrasering van het verlichtingsspelletje? Dan zal
alles wat ik beschrijf over hoe ik tot dar punt ben gekomen
de begeerte van de luisteraar wekken om dat ook te doen.
Als ik de vraag: Ben ik getransformeerd, ben ik veranderd van
77

ZOEK GEEN ANlWOORD

DE LEGENDE VAN DE SPIRJTUELE REIS

iets ervoor tot iets erna? onder de loep neem, tref ik geen

Je vraagt nog altijd naar een punt van transformatie. Je gaat

enkel punt van verandering aan. Die ingrond van bewust

ervan uit dat er een periode in mijn leven voor dit punt was,

zijn die altijd toegankelijk is geweest, is er altijd geweest. In

dat zich in een bepaalde geestestoestand bevond. Dan is er

die ingrond zijn altijd gedachten opgekomen en verdwenen.

een punt van transformatie en vervolgens de rest van je leven,

De verschuiving van perspectief dat het gebied van bewust

dat fundamenteel anders wordt geleefd. Dat is de mythe van

zijn op de voorgrond brengt en gedachten op de achtergrond,

de verlichting. Als ik een punt zou aanwijzen waarop ik be

is er altijd geweest.

sefte dat verlichting een mythe is en dat er geen noodzaak

leder verhaal dat ik vertel is fictief. Ik heb alle paden naar

voor een spirituele zoektocht is, zou ik je gewoon een andere

inzicht gevolgd die ik maar kon vinden, inclusief lange perio

versie van de verlichtingsfictie geven. Dat zou alleen maar de

den van meditatie, vooral in Azi. Ik ben in aanraking geko

waanzin onderstrepen waarin we verstrikt lijken.

men met een aantal onbekende maar sterke leraren. En ik

Ik zie geen verschil in mijn wezen nu, hiervoor of wan

kwam erachter dat de ontdekking die ik zocht niet in al die

neer dan ook. Ik heb de indruk dat wat zich ook hier be

inspanningen school. Aan het eind van die hele reis merkte ik

vindt, er altijd is geweest. Ik kan geen causaal verband ont

dat ik er nog altijd was. Alle hoedanigheden waarmee ik was

dekken tussen een spirituele praktijk die ik heb gevolgd en

begonnen, waren er nog steeds. Welnu, dat is iets heel

de staat van zijn waarin we ons allemaal bevinden. Of je nu

boeiends. Wat ik ontdekte, was dat ik een menselijk wezen

mediteert of niet, aan yoga doet of niet, een goeroe hebt of

ben. Dat was het contactpunt, mijn menselijkheid, niet de

niet, het toegangspunt tot het totaal van de werkelijkheid is

een of andere toestand die ik had geschapen om er vandaan te

altijd binnen bereik, altijd beschikbaar, altijd hier in dit

komen.

moment.

Hoe zou u een menselijk wezen definiren?

Met welke godsdienst bent u opgegroeid, en heeft die u ben

vloed?

We zijn het allemaal, het is onontkoombaar. We kunnen wel

proberen eraan te ontkomen door perfectie te scheppen of de

Ik ben opgegroeid in een Quaker-huishouden. Quakers heb

een of andere alternatieve hoedanigheid die niet conflictueus

ben heel weinig ritueel in hun geloofssysteem, maar

ze

zijn

of pijnlijk is, maar uiteindelijk is het een poging om ergens

dol op joden en katholieken. Als je naar een bezinnings

van weg te hollen, niet een poging om ergens mee in contact

cenerum van de Quakers gaat, tref je er altijd priesters, non

te komen.

nen en rabbijnen aan. Misschien worden Quakers aangetrok

ken door het ritueel en zoeken de beoefenaars van een

Wt is er in uw zoektocht gebeurd dat u deed beseffen dat er niets

meer gezocht hoeftie te worden?
78

ritualistische religie op hun beurt naar de eenvoud van de

Quakers.
79

ZOEK GEEN ANTWOORD

DE LEGENDE VAN DE SPIRITUELE REIS

Als kind heb ik kennisgemaakt met het werk van Martin

Maar de transformeerders - die krachtige leraren - werden

Buber en T homas Merton. Er ging een gestage stroom

ofwel machtsgek, of raakten verwikkeld in sex- of geld

politico's, rondzwervende zieners, randmystici en alterna

schandalen, of implocleerden anderszins. Ik heb een paar in

tieve denkers door het Quakercentrum. De Quakers zijn

dividuen ontmoet die me geweldig krachtig leken, maar ze

interessante mensen, heellieve mensen, die in het algemeen

waren merkwaardig genoeg anoniem of amper openbaar in

erg hun best doen om aardig en liefhebbend te zijn. Ik kon

hun expressie. Ze hadden geen belangstelling voor het mani

zelfs als kind al rustig bij een Quakerbijeenkomst zitten,

festeren van de macht die ze in zich leken te dragen. Ze leken

maar een Quaker was ik niet. Ik was geen Quaker omdat ik

geamuseerd door mijn zucht naar die spirituele macht, mijn

geen Christen was. Proberen liefhebbend te zijn was niet

ongeduld en mijn verlangen naar een demonstratie van hun

hetzelfde als naar de wonels van mijn angst zoeken, en ook

spirituele bekwaamheid. Wat ze naar me terugkaatsten was:

al was het Quakerisme gesticht door een extatische mysti

'Waar ben je toch zo bang voor?' Nou, waar was ik bang voor?

cus, ik heb extase noch mysticisme in het Quakerisme aan

getroffen.

Dat was nog eens andere koek. De spirituele queeste, de

nobele zoektocht, de uitdrukking van alles wat goed is, was
opeens teruggebracht tot een neurotische uiting van mijn ei

Stelt u zich op een lijn met bepaalde leraren oftradities?

gen angst. Ik was niet op een spirituele zoektocht, ngst was

Al vroeg was ik een consument van een breed scala spirituele

hemelsnaam anders vinden dan meer van hetzelfde? En, laten

leraren. Ik kwam erachter dat mijn belangstelling nooit ge

we eerlijk zijn, er is geen zuiverder expressie van angst dan

richt was op de spirituele filosofie die ik studeerde, maar op

macht.

op een spirituele zoektocht. Die 'ik' is angst. Wat kon angst in

de transformerende macht van de leraar met wie ik in zee was

Die grote leraren/transformeerders hadden opeens veel weg

gegaan. Kon dat individu me echt veranderen? Kon dat indi

van doodsbange kinderen. De spirituele zoektocht was be

vidu mij ervaringen geven die wat ik al wist ontstegen? Kon

drog. Zonder dat bedrog is de wereld gewoon zoals hij is. Al

genade of shakti worden overgedragen?

les is spiritueel en niets is spiritueel. Dus nee, ik stel mezelf

Dus was ik een ongeduldige, arrogante en veeleisende stu

niet op een lijn met een leraar, noch met een traditie.

dent maar waar ik wel achter kwam, was dat de meeste lera
ren docenten in de informatie in plaats van transformatie

Komt het bereiken van het eind van de spirituele zoektocht neer

waren. Toen ik het handjevol had gevonden dat transfor

op de realisatie dat alles en niets spiritueel is?

meerde, had ik het gevoel geslaagd te zijn. Die mensen kon

den de energie van mijn psychische veld verplaatsen, me er

Het is geen realisatie. Het is de uitputting van het idee spiri

varingen geven en me iets laten zien wat op een grenzenloze

tualiteit. Dat idee is verantwoordelijk voor de verdeling in het

universele eenheid leek.

spirituele en niet-spirituele.

80

81

ZoEK GEEN

ANTWOORD

Hebt u geen idee hoe die ontdekking in zijn werk is gegaan? Ik

vind het interessant dat u het gevoel hebt dat het 'hoe' van de
ontdekking niet relevant ofzonder betekenis is. Als het toch al
tijd al bekend was, hoe komt het dan dat er een tijd in uw leven
was waarin u het gevoel had dat u op zoek was en daar van alles
voor deed?

DE LEGENDE

VAN

DE SPIRITUELE REIS

tekenis. We lijken op de rat die zijn tocht door het doolhof

betekenis geeft door het resulterende hapje. Vanuit het per
spectief van het denken is dat volmaakt logisch. Maar het
denken is slechts een mechanisch proces dat het leven in con
cepten onderbrengt. Het is niet het leven zelf. Het denken
heeft geen toegang tot de totaliteit, maar de totaliteit heeft
wel de capaciteit om zich door het denken te bewegen. Hoe

Taal is op dit punt lastig. Het verhaal is afkomstig van het

wel we het in de taal over het relatieve en absolute hebben, is

conceptuele. Maar vanuit het 'perspectief ' van het Ene, heeft

er in werkelijkheid slechts enkelvoudigheid.

niets iets bijzonders gedaan, omdat er geen causaliteit,

afgescheidenheid, plaats of tijd bestaat. Liever gezegd is er in
er-zijnheid eenvoudigweg 'zoals-het-is-heid'. Hoe kunnen we
nu spreken van een punt van verandering, ontdekking, ver
lichting of versmelting, als dat ons buiten die er-zijnheid plaatst
en ons een voor en na, een plek en een proces verschaft?

Talrijke voorbeelden in het Leven kunnen je doen geloven dat

beide werkelijkheden geldig zijn. Het hang er maar van afwelk
perspeetie/je kiest. Als je de zoeker bent, zoek je. Als je Het bent,
is er slechts Een. Dan is er geen zoektocht, zoeker, ofgezochte.
Als we niet menselijk waren, zou er geen zoektocht zijn. Dan
zou er geen ontdekking zijn. Is het doel van het menselijk leven
om de Eenheid te ontdekken en die te worden?
Daar lijkt het in ieder geval op, zeker. Maar ik zou willen
suggereren dat je het achterstevoren hebt.
Het leven heeft niet de ontdekking van Eenheid door het
relatieve tOt doel, maar eerder van de uitdrukking van het
Ene in het relatieve. Omdat we geconditioneerd zijn om van
uit het perspectief van het denken - dat per definitie dualis
tisch is - te kijken, construeren we de zoektocht als onze be82

83

NIEMAND

AAN

HET MEDITEREN

Er bestaat ook een neiging om de beweging van ons leven re

associren met de dingen die we 'doen', alsof die causaal zou
den zijn. We zitten te mediteren en er gebeurt iets. Misschien
is het de opening die de meditatie veroorzaakt, of misschien

Niemand aan het mediteren

is het a-causaal of sy nchronistisch, maar het denken heeft de

neiging om re structureren, om zich gebeurtenissen als cau
saal te herinneren en daarmee de actualiteit aan het oog te
onttrekken.

Ik denk dat ik uw bezwaar tegen technieken begrijp. Maar de

vrede die ik heb gevoeld tijdens meditatie ontstijgt alles wat ik
Is meditatie noodzakelij'k?

daarvoor heb ervaren. Hoe kunt u

ze

zomaar totaal overboord

zetten? Denkt u dat meditatie enig nut kan hebben, misschien

De uitdaging van meditatie heeft te maken met de dissociatie

als gereedschap voor ontspanning? Tegenwoordig draait mijn

die plaatsvindt door de ontwikkeling van een toeschouwer

meditatie om het besluit om tevreden te zijn met mijn lijden, het

(degene die bewust is). Meditatie schijnt in het algemeen voor

zelfs te omhelzen. Is dat hetzelfde als waarover u het hebt?

veel mensen een zekere verlichting van spanning te brengen,

maar lijkt ook een subtieler probleem te scheppen. Om te

Zeker, meditatie heeft zijn technologische nur. Kennelijk ont

beginnen lijden we. Vervolgens mediteren we en worden we

spant het, verlaagt het de bloeddruk, verhoogt het de concen

ons 'bewust van die pijn. Dat voelt in elk geval beter. Het

tratie en het brengt misschien veranderingen teweeg in de che

denkwezen maakt zich meester van dat zogenaamde bewust

mie en het funccioneren van de hersenen. Maar ik wil suggereren

zijn en schept een toeschouwer die zich beter voelt omdat hij

dat meditatie geen enkel nur heeft als het op fundamentele

zich bewust is van de hoedanigheden van het leven. Maar de

transformatie aan komt. Dat is het punt waarop welke techno

toeschouwer is niet echt in contact met die hoedanigheden.

logie dan ook, inclusief meditatie of andere psycho-spiriruele

Hij blijft op veilige afstand.

technieken, nutteloos wordt. Meditacie op de actualiteit is de

Laten we de toeschouwer en het bewustzijn afschaffen. Nu

expressie van een open onderzoek, niet het middel tot welk

vallen we terug in de actualiteit van ons leven, met pijn en al.

doel ook. Wanneer meditatie als technologie hier niet over

Terug bij af, tussen haakjes, en waar we ons bevinden. We

boord wordt gezet, wordt het zoiets als een drug en dan dient

zijn niet langer gedissocieerd door de cultivatie van het

het om een staat teweeg te brengen die we als aangenaam en

toeschouwerbewustzijn, maar zijn veeleer verwikkeld in de af

waardevol ervaren of maatschappelijk als 'spiritueel' construe

en toe slopende feitelijkheid van het leven.

ren. We herhalen domweg her meditatieve proces, worden high,

84

85

ZoEK GEEN

ANIWOORD

dalen later weer af en repeteren de cyclus. Dat is beter dan drugs

verslaving, maar verschilt er in wezen weinig van.
Pijn en conflict zijn boodschappers. Ongemak transfor
meert naarmate weerstand oplost en zich een open luisteren
voordoet. De inhoud van de boodschap doemt op naarmate
pijn en het tegenspartelende ik in stilte oplossen.

Ik zit te lachen en zal wel een poosje blijven lachen. Ik heb aan
zenmeditatie gedaan en volgens mijn vrouw ben ik een auto
maat geworden. Ze heeft gelji k. Wt u zegt heeft een snaar ge
raakt die nog nooit is aangeroerd Ik heb nooit beseft hoe hard
een mens voor zichzelfkan zijn. Nu denk ik dat ik meer tijd aan
haar ga besteden en geen anderhalf uur ga rijden om het zoveel
ste concept te leren.
De echtgenotes hebben doorgaans gelijk.
U hebt weinig vertrouwen in het loochenen

van gedachten, maar

ik geloof dat, als je dat naarstig oefent, het ego steeds zwakker
wordt en er een punt komt waarop het verdwijnt. Die methode
levert geen dramatisch verlies van ego op, maar een trager, min
der traumatisch verlies.
Het weghakken van het ego, zoals jij dat beschrijft, brengt
een betrekkelijke verandering teweeg. Maar hoe kan het een
fundamenrele transformatie teweeg brengen als degene die
daar zit te hakken het eigenlijke probleem is? Jij hebt het idee
dat het 'ik' iets aan zijn situatie kan doen en dat is een funda
mentele illusie. Bestaat er een traumatisch verlies van het 'ik'
buiten de maatschappelijke constructie ervan? Dat kan na
tuurlijk behoorlijk traumatisch lijken.
86

NIEMAND

AAN

HET MEDITEREN

Dankzij mijn beoefening van het loochenen van gedachten zijn

er ettelijke malen per dag perioden van scherp bewustzijn geko
men die wel uren konden aanhouden. Bij dat bewustzijn ver
bleekte mijn normale geestestoestand. De hoedanigheid van dat
bewustzijn veranderde in de loop der jaren langzaam in de ze
kerheid dat ik me absoluut in het hier-en-nu bevond Dat ver
anderde weer in de huidige hoedanigheid van 'Niemand-die
handelt. ' Er is meer tijd nodig voordat ik het een fundamentele
transformatie zou noemen. Die hoedanigheden zijn spontaan
gekomen en lijken juist datgene aan te tonen wat u onmogelijk
acht, namelijk dat oefening tot een verlies van ego kan leiden.
Waarom geloof je dat er een causaal verband is tussen de oe
fening en de roestanden die je beschrijft? Wat is het karakter
van het organiseren van 'zoals het was' en 'zoals het is' tot een
continuteit? Hoe weet je of de geestestoestand is veranderd
en niet degene die deze toestanden beschrijft? Bestaat er ver
schil? Dat verleden - dat uit herinneringen en gedachten be
staat - conditioneert het heden. Vervolgens worstelen we om
ons van die conditionering te bevrijden. De poging om vrij te
zijn en het afmeten van de mate van ons succes zijn op zich
bepalend voor het conflict.

Zelfs in de aandachtsmeditatie, de traditie waarin ik ben opge

leid, bestaat dat besefvan het pogen iets te herstellen. En al pro
beer ik me daarvan bewust te zijn, ben ik me ervan bewust m
het te herstellen.
Je bent constant aan het proberen jezelf te herstellen en
aldoende ben je bezig het probleem te scheppen. Wat er over
blijft als je die volledige lus ziet, is dat je slechts blijft zitten
87

ZOEK

GEEN

ANTWOORD

met de paradox. Meer niet. Je hoeft er niets mee te doen. Het

is een staat van zijn die de meesren van ons slecht verdragen.
Verkr gewoon met een hoedanigheid die kapot noch herstel
baar is, en die onvolmaakt is.

Leraren en het pad van inwijding

Verkren met de paradox kan zijn eigen besef van dynamische

spanning opleveren, maar pijn zal het niet doen. Niettemin denk
ik dat het pij'n zal doen, dus vermijd ik het.
Dat roept de volgende vraag op en die luidt: 'Wat betekent
pijndoen als de pijn psychisch van aard is?' Het is geen gebro
ken been; het is het denken dat zichzelf vertelt dat het pijn
doet. Het denken refereert aan het geheugen en zege: 'Dit en
dat is toen ook gebeurd en het gebeurt ofwel nu of het gaat
gebeuren; daarom moet ik in conflict zijn.' Je moet proberen
de kwetsure te repareren om hem een schijnbare echtheid te
verlenen. Maar niets aan de pijn doen verandert de dimensie
waarin hij bestaat. Niet dat hij verdwijnt, maar hij verzamelt
niet onze 'doen'-energie om zich heen. De doen-functie weer
spiegelt dan niet meer her idee van een 'ik', dat de pijn is. Dat
breidt zich uit tot een relatie met het leven in zijn totaliteit.
De doen-functie begint zich uit re drukken als het leven
zelf, niet als 'ik'. Dat is het punt waarop volgens mij een ge
transformeerde wereld begint in termen van de structuren van
de werkelijkheid. Voordat dit zich afspeelt, zijn de enige struc
turen waarover we beschikken dezelfde oude vormen, steeds
weer opnieuw. Het is een volledig mechanisch proces. Het
bevat niets nieuws. Het is een gesloten systeem dat niet toe
staat dat zich iets nieuws afspeelt.

Ik zoek een leraar om me te helpen een aantal obstakels voor

absolute realisatie te verwijderen. Kunt u mij helpen?
Waarom denk je dat er obstakels zijn?

Ok, dan zijn er geen obstakels. Maar 'verlicht' zijn betekent

niet dat men dat zo in zijn hele wezen heeft gentegreerd dat het
ononderbroken wordt ervaren. t moet ik oefenen om mijn
verlichting volledig in mezelf te integreren?
bij kan ik je niet hel
Leraar zijn interesseert me niet, dus daar
de verkenning van
pen. Ik heb wel veel belangstelling voor
teit wegvallen en er
het leven als de ideen van de spirituali
t zich uit vanuit grote
niets voor in de plaats komt. Dat druk
waarover je ofwel beintensiteit, nederigheid en eerlijkheid,
schikt of niet.

verlichting hebt.
Breek alle veronderstellingen af die je over
is het subject van de
Wie wordt er trouwens verlicht? W ie
ogen als 'oefening'
objectieve werkelijkheid? Wat heb je voor
te zoeken? Hoe zou je
bij wijze van methode om naar vrijheid
89

88

ZOEK GEEN ANlWOORD

LERAREN EN HET PAD VAN INWIJDING

weten dat je gentegreerd bent? Is het een toestand? Is er pa

Doorzichtigheid in de wereld van de spiritualiteit is reeds lang

niek als het ooit desintegreert?

geboden. Het wordt tijd om de kasboeken te openen, en dat

Laat maar weten wat je ontdekt.

geldt ook voor de structurele en hirarchische boeken en voor

de machts- en seksuele structuren. Dat verlangen we wel in

Ik weet dat uw boeken een snaar moeten raken bij diegenen die
een poosje hebben gemediteerd, maar bent u ooit iemand tegen
gekomen die nooit door oosterse filosofie is benvloed en toch be
grijpt wat u probeert over te brengen?

onze intieme betrekkingen, maar niet van onze leraren. Hier

leggen we werkelijk ons leven in iemands handen, maar we
roepen ze nooit echt ter verantwoording of zetten vraagtekens.
Helaas staat een zekere dynamiek in het merendeel van die
situaties zo'n open onderzoek in de weg. Gezien alle schanda

Ik zou niet weten hoe ik moet meten wat wie dan ook be

len die de afgelopen paar jaar zijn voorgevallen, moet het

grijpt. Ik heb wel de indruk dat er geen fundamenteel ver

duidelijk zijn dat er een ander inzicht in de leerling-leraar

schil bestaat tussen de beoefenaar van het marerialisme en die

relatie moet komen. Mijn indruk is dar de hele hirarchische

van de spiritualiteit.

structuur inherent corrupt is.

Nadat ik een paar jaar boeddhisme had gestudeerd en dat plat

getreden pad van spirituele imitatie en consumptie had gevolgd,
ben ik bij toeval op het werk van J Krishnamurti gestuit. Ik
besefte na het lezen dat ik op een vruchteloze zoektocht was. Hoe
relateert Krishnamurti's werk zich tot het uwe?

Ik heb het gevoel dat volgelingen de leider dikwijls conditione

ren. Volgelingen zoeken iemand die ze vertelt dat er een 'daar' is
en dat hij weet hoe hij ze daar moet krijgen.
Ze hebben elkaar nodig. Het is veel interessanter om een relatie
van vrijheid, autonomie en wederzijdse verantwoordelijkheid

Van wat ik van Krishnamurri weet, had hij een grote belang

te creren, omdat daarin die rijke dialoog kan plaatsvinden.

stelling voor de verkenning van het leven-zoals-het-is. Op dat

Dat is de enige manier waarop we toegang hebben tot de vol

gebied kunnen we allemaal verwantschap met hem voelen. Ik

heid van de menselijke wijsheid. Een enkel biologisch instru

probeer op geen enkele manier wat ik ben met wat hij was in

ment met alles war het kan waarnemen is nier voldoende. Het

verband te brengen, en dat is misschien de grootste eer die

is niet genoeg voor de transformatie van de menselijke situatie.

men zijn levenswerk zou kunnen bewijzen. Tenslotte is de

Het is evenmin voldoende voor het veranderen van de maar

ontdekking van de stilte in ieder van ons in ieder moment de

schappelijke structuren en het scheppen van nieuwe vormen

intelligentie die we met elkaar delen.

die het inherente holisme van het leven weerspiegelen.

De vormen die we nu hebben weerspiegelen verdeeldheid,

Warom lijken spirituele leraren in schandalen verwikkeld te

raken?
90

opvattingen van her ego en de conceprualisering van over

leving. Maar ieder van ons voert een experiment uit. Kunnen
91

ZOEK GEEN ANTWOORD

LERAREN EN HET

PAD

VAN INWIJDING

we structuren vinden die onze gemeenschappelijkheid weer

hoe ze die ervaringen in hun eigen hersencellen moeten produ

spiegelen?

ceren en misschien weten ze die zelfs over te dragen.

Hirarchie is oude wijn in steeds maar nieuwe zakken. We

Als ik Steven Spielberg ben en ik kan je een flim laten zien

weten al dat het niet werkt. Die weg kunnen we niet meer

die je naar een afgelegen melkweg meeneemt en je allerlei

bewandelen, omdat we hem al eerder hebben gevolgd en we

gevoelens bezorgt, dan zul je me geld en macht geven. Dat is

ten waar hij heen voert. En al weten we de volgende stap nog

een grove vorm van hetzelfde soort onderricht. Als ik een le

niet, we zijn bereid iets nieuws te proberen.

raar ben die maakt dat jij je gelukkig voelt, geef je me een

'Niet weten' is in feite de intelligentie waaraan we behoefte

heleboel.

hebben. Zodra we weten wat er volgt - in de zin dat we het

In de leraar heerst dikwijls gebrek aan integratie. Oosterse

hele pad kunnen overzien - hebben we domweg een nieuw

leraren komen hier misschien onvoorbereid op onze cultuur.

filosofisch systeem geschapen. Geen enkel fliosofisch systeem

Wat ze hier aantreffen verbijstert ze. Ze kunnen heel stil zit

kan een leven omvatten dat vitaal, veranderend en vol van

ten en bepaalde hoedanigheden projecteren, maar maatschap

energie is.

pelijk of emotioneel gentegreerd zijn ze niet.

Dus laten we beginnen ons de vormen voor te stellen en te

Wat de zoeker zoekt, wordt de expressie van de projectie.

leven die soepel genoeg zijn om mee te bewegen met het le

De meeste mensen willen een toestand die vrij is van denken.

ven. Dat is de werkelijke uitdaging van de situatie van de

Je kunt op een kussen gaan zitten en je gedachten in een klein

mensheid. Als we die ideen over zelfverbetering en het vol

stukje van je denkwezen concentreren, zodat al het andere

tooien van de spirituele reis eenmaal overboord hebben gezet,

inert en beschadigd raakt. Zoeken we daar nu echt naar? Of

kunnen we werkelijk de reis maken van het leven zoals het

willen we een volledig contact met de feitelijkheid van het

zich aan ons presenteert.

leven vinden? Als we dat laatste willen, zijn we er al.

Er zijn goeroes die dit misschien weten, maar hun volgelingen

Heeft de spirituele reis dus iets weg van die versregel van William

toch opdracht geven om bepaalde oifeningen te doen. Wt zit

Blake: 'Een dwaas die volhardt in zijn dwaasheid wordt wijs'?

daarachter?
Misschien is het eerder dat degene die zijn wijsheid nastreeft in
Goeroes ervaren vrijheid van denken of gelukzaligheid en dat

een dwaas verandert. Socrates heeft gezegd dat de enige ware

is aantrekkelijk. Omdat ze via een bepaald onderricht, een tra

wijsheid het besef is dat we niet weten. Dat is een feit voor ie

ditie, of een eigen goeroe tot hun ervaring zijn gekomen, zijn

dereen die de integriteit heeft om te kijken naar de wijze waarop

ze geconditioneerd over wat ze geacht worden met die ervaring

zijn wereld in elkaar zit. Hoeveel kennis we ook accumuleren,

te doen met betrekking tot andere mensen. Het ligt voor de

we weten nog steeds nier. Hoeveel informatie, geschiedenis en

hand dat een aantal van hen in macht genteresseerd is. Ze weren

ervaringen we ook opstapelen, we weten nog steeds niet.

92

93

ZoEK GEEN ANTWOORD

LERAREN EN HET PAD VAN INWTJDING

Wt is uw ervaring geweest in de loop van de jaren waarin u uw

Gaat het leven niet over communie en communicatie? Voor

werk met anderen heeft gedeeld?

mij betekent dat contact met de wereld om me heen en de

Het is een lastig soort verkenning. Het is een hele uitdaging

expressie van mijn waarnemingen. Ik laat boeken verschij

nen. Ik spreek over de hele wereld. Ik spreek individuen. We

om vraagteens bij je leven te zetten. Er hoeft geen specifiek

ntwoord utt te komen. Het gaat er nier om dar je hoort war
ik zeg en vervolgens iets moet doen, of daardoor iets moet

hebben een liefdadigheidsorganisatie die in Azi voor ont

heemde kinderen werkt en medische zorg verschaft. Een aan
ral van ons neemt deel aan een levende gemeenschap en een

worden. Naarmare ik mijn eigen leven verken, merk ik dat

alternatieve school. Het leven van die gemeenschap en zijn

her belangrijk is om met de mensen om me heen te commu

projecten is een laboratorium waar we meer van het leven als

iceren. Ik hoef niemand te veranderen en ik verlang niet dar

Iemand op een specifieke manier reageert.

deel van de verkenning en beproeft de woorden die we spre

maatschappelijke constructie zien.

Dat is een vitaal onder

ken tegen de achtergrond van het leven dat we leiden.

Wt beweegt

tt

om uit te reiken en te communiceren?

Iedereen die belangstelling heeft voor zo'n leven van in

tensiteit is welkom om het te delen om een uitdrukking te

Communicatie is een inherente hoedanigheid van het leven. Het

zoeken in zijn of haar relatie tot mij. Die rechtstreekse be

vertegenwoordigt de feitelijke onderlinge verbondenheid van het

trokkenheid nodig ik uit. Maar het is geen vereiste of nood

leen. Het is en manifestatie van die onderlinge verbonden

.
berd. Het ts met echt ik die met jullie communiceer, het is de

zaak, en ik zou amper weten waarom iemand het zou doen.

manifestatie van onze verbondenheid. Daarom is de vorm die

zal nakomen.

Ik beloof absoluut niets en ik garandeer je dat ik mijn belofte

voor mij ht meest voor de hand ligt die van de dialoog in plaats
van

onderncht. Ik onderricht beslist niets,

aan

niemand.

f!e t u ook oltijdstudenten met wie u in een doorgaande en

mtzeme manzer betrokken bent? Biedt u zoiets berhaupt?

Ik bied niets aan en onderricht niemand. Aan zijn valt niets

t doen, we doen het al. De erkenning daarvan, de aanvaar
dmg van de volle verantwoordelijkheid voor ons leven en de
btrokke heid met alles, is de ware aard van dar zijn. Dat is
met de emdhalte van een spirituele zoektocht. Het is het be
gin van de verkenning van de aard van het leven.
94

95

VERLICHT IN DE NACHTDIENST

je ze hebt ontdekt, verliezen ze hun betekenis en doemt er iets

anders op. Dat is geen dilemma: dat is een bruisend leven,
ongehinderd door een geconditioneerd doel. Misschien duikt
er iets anders gecondirioneerds op om de plaats van het oude

Verlicht in de nachtdienst

in

te nemen, misschien is er iets mogelijk dat vrij is van

conditionering. Dit is het onbekende, niemand heeft er een

landkaart van.

Op mijn verkenning heb ik de indruk dat het verschijnsel dat ver

lichting heet mijn belangrijkste drijfveer is. Ik lees spirituele boe
ken ofik stop ermee om ze te lezen. Ik probeer met volledige aan
dacht voor het moment te leven, maar dat maakt me alleen maar
gespannen. Ik heb de werken van de advaita-wijzen gelezen. Nu
heb ik het. Ik ben al vrij. Ik herinner mezelfaan mijn al-vrije
staat. Ik verken de ware aard van het zelf Ik merk dat er een
constant bewustzijn bestaat in alle toestanden en dat alle dingen
in dat bewustzijn opkomen en verdwijnen. Ik doe niets. Allemaal
in een poging om dat verschijnsel dat verlichting heet te pakken.
Niets werkt. Ik word gehaaid. Ik geefde hele zoektocht op, maar
dan kijk ik om te zien ofer al iets is gebeurd. Ben ik al verlicht?
Ik heb nooit echt onderzocht of verlichting wel bestaat, of
overwogen dat het weleens een mythe kan zijn, gewoon een sub
tielere versie van een poging om in de hemel te komen. Als ver
lichting echt een mythe is, wat behelst mijn leven dan? Welke weg
voert naar vrijheid?

Al mijn vragen zijn variaties op: hoe kan ik verlicht worden?

Dat er niet zoiets als verlichting bestaat is een grote opluchting.
Om u de waarheid te zeggen, is het ook een beetje teleurstellend.
Het is een onweerstaanbare fantasie. \%t rest is een besef van
nieuwsgierigheid, met een gevoel van 'Ik weet het gewoon niet. '
\%t rest is gewoon dit moment. Ik zoek naar zekerheid die niet
bestaat. Hoe luidt de vraag waar ik mee blji fzitten? Is er wel een
antwoord?Als er inderdaad geen verlichting is, dus ook geen nood
zaak om ernaar te zoeken, waarom stel ik dan nog vragen?
Het einde van verlichting schijnt zich uit te drukken als een
constant onderzoek in dialoogvorm. Het vergt openheid, crea
tiviteit en aandacht voor het actuele, dat van moment tot
moment nieuw is, maar dat zich niet in afZonderlijkheid af
kan spelen.

Waarom beweert u dat verlichting een mythe is? Hoe ziet u de

verlichten uit de geschiedenis dan? Zijn het charlatans?
De hele spirituele wereld is mythisch. De historische figuren
zijn mythisch. De individuen die beweren dat ze verlicht zijn,

Dit is nu precies de verkenning waarover ik het heb. Waar

zijn mythisch. Misschien geloven ze in die mythe en zijn ze

gaat het leven om? Je hebt een aantal lagen ontdekt, maar nu

erdoor geabsorbeerd. Mythes zijn machtig communicatie-

96

97

ZOEK GEEN

ANTWOORD

gereedschap en dus erg handig bij de opbouw van organisa

ties en de hele materile kant van het spirituele onderricht.

Denkt u dan dat er een verlichte staat bestaat?

Wat zou dat moeten zijn?

Misschien inzicht in het gedachteproces en het ego.

En wat zou zo iemand dan hebben dat jou ontbreekt?

Misschien een leven dat vrij is van psychische pijn en conflict.

Misschien het vermogen om extatische toestanden van goddelij'ke
gelukzaligheid te betreden.
Dat kun je doen door Thorazine te slikken. Zou je dan ver
licht zijn? Als je een frontale lobotomie hebt ondergaan, ben
je dan verlicht? Dan ben je in een extatische toestand, zonder
problemen. Men komt je zelfs voeden. Ben je dan verlicht?
Wat is verlichting? Haal de verlichte uit zijn of haar context
en kijk maar eens wat er gebeurt.

Uit hun omgeving met hun volgelingen en hun onderricht?

Ja. Zet ze twaalf uur in de nachtdienst van een supermarkt
in New York en zie maar eens wat er gebeurt. Volgens mij
bestaat verlichting niet voor die leraren, buiren de context
van de groep, de theologie en her geloofssysreem. Zit je
daarin, dan is het een verlichte staar, maar die verlichte staat
is er alleen met instemming van die tweeduizend volgelin
gen.
98

VERLICHT IN DE NACHTDIENST

En stelt u dat scenario gelijk met de verlichten uit de geschiedenis?

We weren iets van die historische figuren, maar er is te weinig
informatie om er echt iets over te kunnen zeggen. Geleerden
steken de koppen bij elkaar om snippers perkament te bespre
ken waarop verhalen van discipelen staan over iemand die al
dan niet heeft bestaan. Dar is nuttig als je veel belangstelling
voor die specifieke godsdienst hebt en voor het specifieke indi
vidu dat geacht wordt ermee begonnen te zijn. Het vertelt ons
niet echt veel over de geestestoestand van dat individu. Het
zijn geen historische figuren. Ze bestaan als archetypen van
bepaalde hoedanigheden. Jezus vertegenwoordigt de belicha
ming van meedogende liefde en Boeddha zou onthechting
kunnen venegenwoordigen. Dat is symbologie of mythologie.

Zegt het feit dat hun woorden de millennia hebben overleefd

niet iets?
Als je over tienduizend jaar terugkomt, zullen er nog steeds
piepschuimbakjes met het logo van McDonald's te vinden
zijn. Zal dat het logo van McDonald's betekenis verlenen?
Volgens mij vertelt religie ons iets over de menselijke psyche.

Dat die zulk onderricht zo lang heeft vastgehouden?

Ja, dat her menselijk denken een geloofssysteem wil. Hij heeft
behoefte aan mythische figuren. Hij wil zich losmaken van zijn
eigen potentieel door een godfiguur re projecteren. Dat poten
tieel besraat in ieder van ons, en wel nu. We beslissen om dat
niet te accepteren, omdat we onze auto's, huizen, stereo-instal
laties, computers enzovoort willen. Dar is wat ons aantrekt.
99

ZOEK GEEN ANTWOORD

U suggereert dat de uiteenlopende methoden van spirituele oefe

ningen die duizenden jaren zijn toegepast irrelevant zijn voor de
ontdekking van de ultieme waarheid. \%t voor oefeningen ziet u
als waardevol om ons wel bij die ontdekking te helpen?

VERLICHT IN DE NACHTDIENST

de bliksem slaat niet bij ons in. Dan zeggen we: 'Hm, dat
werkt. Ik denk dat ik morgen weer ga bidden.' Dus morgen
bidden we: 'Laar de bliksem alstublieft niet inslaan.' Dat doen
we keer op keer en de bliksem slaat niet in. Het werkt een jaar
of vijf en vervolgens slaat de bliksem wl in. Nu moeten we

Geen enkele oefening zal ons helpen bij de ontdekking van

daar een verklaring voor vinden en dat is de geboorte van de

de ultieme waarheid. Als je begrijpt dat verlichting een my

theologie. Diegenen die kunnen verklaren waarom de blik

the is, wat voor oefening zou je dan nog willen doen om ver

sem toch is ingeslagen worden priester. We moeten vraagte

licht te worden? Als de plek er niet is, hoe kom je er dan? De

kens zetten bij de oorzakelijkheid van onze handeling, het

waarde van dat soort praktijken is dat ze je wat technische

resultaat van onze handeling.

informatie geven over hoe je denken en je lichaam functione

ren. Dat is even boeiend als leren over architectuur, wiskunde,

terschap domweg om mensen te manipuleren.

\%arom vinden al die verlichte wezens die zogenaamd ieder be

sef van doenerschap ontstegen zlj'n het nog altijd nodig om over
zichzelfals afzonderlijke wezens te spreken? Zou een waarachtig
non-duaal bewustzijn spreken of schrijven, en wat zou het te
zeggen hebben, en tegen wie?

Dan ziet u kennelijk niets in bidden om iets voor elkaar te krijgen.

Verlichting is een mythe. Non-dualisme is een verhaal. Wor

of kunstgeschiedenis, maar het leidt niet tot verlichting. Je

kunt een meester zijn in de mechanica van het denken, maar
als je je laat misleiden door je ikgevoel, gebruik je dat mees

den die zogenaamd verlichte wezens niet zo gedefinieerd door

Bidden heeft geen waarde als middel om verlicht te worden.

diegenen van ons die verkiezen zichzelf als onverlicht te defi

Brengt het iemand tijdelijke verlichting van de spanning die

niren? Is dat niet een maatschappelijke constructie en een

hij misschien ervaart? Kalmeert het? Maakt het dat hij zich

wederkerige waan?

beter voelt? Bezorgt het hem het gevoel iets te doen? Waar
schijnlijk wel.

Taal schijnt op een subject-objectrelatie te zijn gebaseerd,

een technologische strategie waarmee de tastbare wereld kan
worden gemanipuleerd. Dat is nuttig voor biologische

Dus is er wel iets van betrekkelijke waarde voor de beoefenaar.

overleving. Denken en taal hebben die subject-objectrelatie

opgeblazen in een memale wereld waar een denkbeeldig 'ik'

Ja, alles heeft iets van betrekkelijke waarde, anders zou het

probeen de feitelijkheid van zijn eigen nier-bestaan te ver

niet bestaan. We doen dingen omdat we geloven in het ver

mijden. Die mentale werkelijkheid is de basis van kolossale

band tussen 'doen' en ergens komen. Die patronen herhalen

conflicten, maar het conflict zit 'm in concepten, net als in

we. We bidden tot God dat de bliksem niet bij ons inslaat en

dat 'ik'.

100

101

ZOEK GEEN ANTWOORD

VERLICHT IN DE NACHTDIENST

U lijkt me een leraar in de traditie van Ramana Maharshi. Ziet

u zichzelfook zo?

meeste mensen hebben hier geen belangstelling voor omdat

ze krijgen wat ze in spirituele structuren zoeken, net zoals uit
corrupte politieke structuren.

Ramana Maharshi had geen traditie. Hij had ruimschoots de

gelegenheid om er een te scheppen, maar heeft dat niet ge
daan. Hij wilde nier eens een ashram. Hij wilde amper spre
ken of onderricht geven. Hoe kan iemand dan beweren zijn
traditie te volgen en bovendien, wat is de drijfveer van zo'n
bewering? Ik heb de hoogste achting voor Ramana en ik be
wijs hem iedere dag eer door niets met hem te maken te heb
ben.

Wt is de maatstafom de integriteit van de handelingen van een

leraar aan afte meten?
In het denkwezen zweven allerlei drijfveren rond en het

zou

waanzin zijn om een poging te doen er zicht op re krijgen.

Integriteit is de hoedanigheid die in al onze levens wordt ge

De laatste tijd onderzoek ik wat ik precies zoek. Misschien ben ik

op zoek naar een permanente staat van zekerheid, het gevoel ein
deliJk thuisgekomen zijn. Als ik eerlji k ben, is het ook het verlan
gen om meer te zijn dan anderen: 'Nu ben ik een van de verlich
ten, net als Boeddha. '
U hebt gezegd dat het denkwezen de hegemonie wil. Dat
geldt zeker voor mij. Het is zo makkelijk om Je egocentrisme te
bedekken met de mantel van de spiritualteit. Zelfi het laten val
len van de zoektocht naar bevrijding is weer een doel geworden
om ergens in de toekomst te laten plaatsvinden. Mijn denkwezen
is dikwijls vervuld van ideen over hoe Je moet leven, die ik heb
gelezen ofgehoord en ze zeggen allemaal iets anders. Maar toch
is er ook iets wat dit alles in de bewegingen van het denkwezen
volgt en een stilte temidden van al die beweging.

actualiseerd, en in het besef dar elk afzonderlijk leven het

zelfde is als het leven van iedereen. Integriteit drukt een een

Vanuit het perspectief van her denken is alles war we te

voudig afleesbaar stempel op de omstandigheid. We kunnen

genkomen, inclusief spiritualiteit, een concept. Zelfs het op

net zo makkelijk de andere kant op kijken, naar de kenmer

geven van de spiritualiteit is een concept. Zo zit het denken

ken van corruptie, als we iets uit een omstandigheid probe

nu eenmaal in elkaar. Verstrikt raken in de vraag hoe het den

ren te halen. De corruptie in de spiritualiteit behelst nier al

ken niet zou moeten zijn, is bezig blijven met het herstellen

leen de leraar die zijn macht misbruikt voor controle, voor

ervan alsof het defect is. Her denken is niet defect. Conceptu

sex of voor geld. In diepste zin gaat her om het grove materi

alisering is zijn beroep; verdelen is zijn functie. In dat opzicht

alisme van de spirituele zoektocht. Elke context die de spiri

is her denken als zodanig war zich voordoet, welke hoedanig

tualiteit van het narcisme onderstreept, ontbreekt het aan

heid het ook heeft, zelfs als concept. We zijn al in contact met

integri teit.

het denken zoals het is.

Ik zou zeggen dat elke op macht gebaseerde structuur cor

Misschien richt de verkenning zich wel op de wereld van

ruptie herbergt en spirituele macht is geen uitzondering. De

de actualiteit (de wereld zoals hij is), in plaats van tot de ob-

102

103

ZoEK GEEN AN1WOORD

VERLICHT IN DE NACHTDIENST

sessie van n aspect van het denken dat een ander aspect van

lichting bestaat, is her onze natuurlijke staat. We hebben geen

zichzelf herstelt of verandert, of het idee van transcendentie

behoefte aan hirarchie, autoriteit noch meditatie. We heb

of bevrijding van de wereld. Je concentreren op herstellen of

ben niemand nodig om het universum voor ons te interprete

transcenderen is heel opwindend. De wereld van de actuali

ren. Her staat vlak voor je neus.

teit heeft niets bijzonders. En oaeuurlijk is het idee om ie

mand te leren zijn waar hij is absurd, dus schuilt er ook niets
van macht in. Het enige dat de actualiteit mee heeft, is dat ze

Maar heb ik dan geen leraar nodig om me te helpen wakker te

worden?

actueel is.
We zijn al wakker. We hoeven niet wakker te worden. Het

Verlichting lijkt me zoiets als het konijn dat op de racebaan ach

terna wordt gezeten door hazewindhonden. Hoe hard de honden
ook rennen, dat konijn krijgen ze nooit.

denken probeert ons op alle mogelijke manieren in de tang te

houden. Een van de fantastische manieren waarop her dat doet,
is via een regressie naar een kinderlijke staat waarin we den
ken: 'Ik ben niet wakker. Ik slaap en heb jou nodig om me

Precies. En als je nou echt een slimme hazewind was, zou je

wakker te maken.' Je hebt geen ander nodig om je wakker te

dan niet ophouden met hollen?

maken. De relatie die we met elkaar hebben kan alleen plaats

vinden als ik niets van jou wil en jij niets van mij wilt, inclu

Acht u het mogelijk om op de een of andere definitieve manier

uit het 'ik' te stappen dat in de wereldfUnctioneert, ten einde deel
van het geheel te worden?
Het idee ergens uit te stappen veronderstelt een plek waar we

sief verlichting. Het is een autonome, volwassen, verantwoor

delijke relatie die de moeite van verkenning waard is.

Suggereert u dat mensen onmiddellijk alle vormen van de spiri

tuele zoektocht staken?

beginnen en een plek waar we heen gaan. Volgens mij is de

actualiteit van onze situatie zodanig dat we ons op slechts n

Je kunt best doorgaan met zoeken als je dat wilt, maar dar is

plek bevinden, die in feite de universele plek is. Of het nu een

vrijetijdsspiritualiteit. Misschien draait er vanavond geen goede

concept is dat uit de ruimte ontstaat, of ruimte zelf die het

film, of is er geen concert, dus ga ik maar naar de een of an

universum is, dat is het contact met het universele, dat is die

dere spirituele leraar luisteren. Dat is best, maar noem het

zogenaamde verlichting. Verlichting is niet een plek daarbui

beestje dan bij de naam. Het is recreatie, vermaak, een vorm

ten. Het is de plek waar we ons bevinden, en het enige dat dit

van maatschappelijke interactie, maar het heeft niets te ma

aan her oog onttrekt is de aanhoudende beweging van con

ken met een beweging van een onverlichte staat naar een ver

cepten. We gaan nergens heen. Er speelt zich alleen een ge

lichte staat. Het is gewoon een reactie op onze verveling, een

dachte af die een plek projecteert waar we heen gaan. Als ver-

poging om onszelf te vermaken.

104

105

ZoEK GEEN AN1WOORD

Ik heb de indruk dat veel van dat zoeken waardoor goeroes in

almachtige leraren veranderen, voortspruit uit een fondamenteel
verlangen om niet de pijn te voelen waaraan de meeste mensen
lijden.

De afbraak van de psychologie

Zoeken komt in de eerste plaats voort uit angst. Het komt
voort uit de poging om macht en controle over de context
van je leven te krijgen. Dar is een pact met de duivel. Ik geef
jou mijn persoonlijke macht en autoriteit en jij gaat mijn pro
bleem oplossen. Ik ben veilig. Ik hoef de pijn niet te voelen,
het conflict en de inherente frictie van het leven niet te erva
ren, de parallelliteit van de relatieve wereld en de absolute.

Ik ben mijn hele leven al neurotisch, maar heb altijd geprobeerd

Maar dat pact stort altijd in. We komen steeds weer terug op

mijn levensangst in een positieve zin te gebruiken. Is de neuroti

ons uitgangspunt.

sche geest immuun voor existentiele verlichting?

Dus uiteindelijk stelt u voor dat mensen domweg hun kinderen

De hele persoonlijkheid is neurotisch. Het ligt nu eenmaal in

opvoeden, hun soep opwarmen, dansen en zo voort? Moeten ze

zijn aard om geobsedeerd met persoonlijke overleving bezig

hun zoektocht opgeven ter wille van een groter mededogen?

te zijn. Ons onderzoek richt zich niet alleen op de aard van

her denkwezen, maar ook van de no-mind die eromheen zit.

Nee, ik stel voor dat we ons leven leiden en dat we die zoge

Die elementen die op het oog twee zijn - het neurotische en

naamde zoektocht in een verkenning veranderen. In plaats

het stille - zijn in feite n. Het neurotische denken is exi

van zoeken naar een alternatieve staat, stel ik voor dat we con

stentile verlichting. Dat wordt vanzelfsprekend als het idee

tact maken met de actualiteit van waar we ons bevinden, met

dat het niet zo is (wat ons geleerd is) domweg verdwijnt en de

alle hoedanigheden- de goede, de slechte en de lelijke- als ze

kale actualiteit, wat zijn hoedanigheid ook is, het enige is dat

zich in ons leven voordoen, en de eenvoudige vraag stellen:

overblijft.

'Wat is het?' En niet: 'Hoe kom ik er vanaf, hoe verbeter ik

het, hoe word ik iets anders?' We hebben nog niet eens ont

Ik ben psycholoog en voel me een beetje een oplichter. Ik erken dat

dekt wat we zijn, dus hoe kunnen we in godsnaam weten wat

de problemen waarmee mensen bij me komen doorgaans pogin

we eraan moeten doen, of hoe? Die vraag is niet alleen: 'Wat

gen zijn om een oplossing te zoeken, om vervolgens hun reis als

ben ik?' maar ook: 'Wat zijn wij? Wat zijn huwelijk, familie,

afgescheiden ik voort te zetten. Hoe kan ik mensen helpen zonder

gemeenschap en het hele menselijke ras?'

hun illusie te prolongeren?

106

107

ZOEK GEEN ANTWOORD

DE AFBRAAK VAN DE PSYCHOLOGIE

De structuren van waaruit we onze ideen vormen en onze

opluchting-ophoping-opluchting, of zonder te kijken naar de

handelingen uitvoeren zijn frauduleus. Onze zorg om te over

fundamentelere thema's van zijn-heid.

leven is de drijfveer. Wat minder voor de hand lijkt te liggen,

is dat we ons van die fraude bewust zijn en er niets aan doen.
En natuurlijk dat we iets zouden mten doen.
Dat nietsdoen, maar het gevoel dat we wel iets zouden

U zegt dat de kerngedachte 'ik' de basis is van onze psychologie en

toch niet wordt onderzocht. Hebben we in feite niet gepoogd die
gedachtestructuur te onderzoeken middels therapie en religie?

moeten doen, lijkt het gevolg van ons diepe inzicht, maar is
in feite het hele probleem zelf. Het is de spanning waaronder

Nee, we nemen aan dat het er zit. Dit is de basis-aanname

we pogen heel te worden.

waaruit de psychiatrie voortspruit, dat er een centraal 'ik' is

Maar we zullen heelheid niet via handelingen ontdekken,

dat genezen, geholpen of geconsolideerd moet worden. Wie

het is eerder zo dat heelheid zich voortdurend inherent mani

onderzoekt er nu of dat 'ik' in feite al dan niet bestaat? Het

festeert. Hoe zou het ook anders kunnen? Dat feit wordt ver

psychiatrische proces is een theoretisch proces, een intellec

sluierd door onze slappe pogingen om betere handelingen te

tueel proces. Het is geen ervaringsproces. Het interessante van

scheppen.

de oosterse meditatiebenadering is dat zij is gericht op een

ervaringscantact met de hoedanigheden van dat 'ik', of met

Kunt u mij een gezichtspunt geven op de wijze waarop ik mijn

werk kan blijven uitoefenen? Ik ben opgeleid om pijn te helpen
verlichten. Ik hou van mijn werk, maar ik zou willen dat de
tijd die ik met mensen doorbreng een bevrijdende ervaring is
in de existentile zin van het woord. Hoe kan ik waarachtig
blijven tegenover de spiritualiteit in alles en toch psychothera
peut blijven?

gedachten als ze opkomen. Bestaat er een 'ik'? Zo ja, wat is

dat dan? Laten we daar maar eens achter komen, voordat we
beginnen dat 'ik' te genezen, dat 'ik' te helpen, dat 'ik' geluk
kiger te maken of het psychofarmaca te geven om het zich
beter te laten voelen.

Dus de therapie die we kennen kijkt alleen naar de symptomen, in

tegenstelling tot de oorzaak ofde wortel van psychologische pijn?

Waarom maak je niet van je vraag het antwoord en breng je

dat op een doorzichtige manier in je werk, zodat je niet alleen

De meeste therapien die we kennen kijken naar de manier

een pleister, maar ook een diepere oplossing biedt aan dege

waarop ze verzekeringsmaatschappijen geld afhandig kunnen

nen met wie je werkt? Waarom maak je de beweging naar de

maken. Dat is hun primaire zorg. Past iets in het diagnose

pleister, die onze standaardreactie is op pijn, niet deel van de

handboek waardoor de financieel directeur een rekening kan

verkenning van het conflict, zowel in jezelf als bij je clint? Er

sturen die betaald wordt? De tweede vraag is hoe de thera

is niets mis met pijnverlichting, maar het gebeurt meestal

peut die sessie van vijftig minuten overleeft zonder zich dood

zonder dat er iets wordt gedaan aan de cyclische aard van

te vervelen. Heel veel therapeuten kunnen er amper tegen om

108

109

ZOEK GEEN ANTWOORD

de zoveelste behoeftige tegenover zich te krijgen. Dat is de

moeilijkheid met therapie. Die is niet eerlijk. De therapeut
behandelt een patint alsof hij een ziekte behandelt. Zoek de
ziekte maar op. Breng hem aan het licht. Nou, waar is hij? Er
is gewoon sprake van gedrag dat de therapeut ok vindt en
gedrag dat hij niet ok vindt. En als het om een fysiologisch
probleem gaat, waar dient de therapie dan voor?
Dus dan bedoelt u dat therapie de illusies van het denken onder
steunt?
Het is niet dat therapie ze ondersteunt, ze zijn de illusie. Als
jij gelooft in een 'ik' dan is dat 'ik' per definitie afgescheiden
en moet het wel pijn lijden ofin moeilijkheden verkeren. Ver
volgens moet het een manier zien te vinden om zich beter te
voelen. Om je beter te voelen, ga je naar een therapeut, naar
een priester, ga je een godsdienst aanhangen of een filosofie.
Als je afgescheiden bent, lijd je.
En therapie negeert dat essentile aspect van het k'?
Therapie kijkt naar de manifestaties en als je je eenmaal in die
wereld begeeft, komt er geen eind aan. Je gaat naar een thera
peut en zegt: 'Ik lijd.' Als de therapeut zegt: 'Je lijdt omdat je
in afgescheidenbeid leeft en je leeft in afgescheidenbeid om
dat iedere bouwsteen van je leven op een verkeerde fundering
rust', moet je je leven ontmantelen. Je moet je leven aan een
volledige herwaardering onderwerpen. Mensen gaan niet daar
voor naar een therapeut. Ze willen een reparatie zodat ze hun
leven kunnen handhaven. Is de therapeut eerlijk, dan zit hij
of zij zonder werk. Als de therapeut zonder werk zit, zal hij
110

DE AFBRMK VAN DE PSYCHOLOGIE

naar zijn of haar eigen leven moeten kijken. Hoeveel thera

peuten hebben daar belangstelling voor?
Dit is een diepzinnige vraag die iedere beoefenaar van de

psychologie onder ogen moet zien: gun ik het be':"stzij wel

.
alle bewegingsvrijheid in mijn eigen leven? Het ztt m met m
de patint, het zit 'm in mij. En als het alle bewegingsvrijheid
heeft in mij, dan zal het ook stromen in mijn relatie tot de
zogenaamde patint.
Nu zijn we samen op verkenning; we zijn weer terug bij de
dialoog. En als ik in dialoog ben met mijn patint, kan ik niet
langer buiten de 'waanzin' staan. Ik zal die moeten betreden.
Als ik die waanzin betreed, dan bevind ik me op een andere
plek dan die van de veilige, afstandelijke therapeut. Het is
geen veilige plek, maar wel een transformerende.
Het klopt weliswaar dat een aantal psychologische benaderingen
en therapien problemen scheppen, maar veel doen dat niet. Daar
is de neiging om de definitie van de patint van zijn probleem te
accepteren in plaats van een diagnose volgens een medisch model
te stellen. Problemen zijn gedragingen die iemand ongewenst acht,
in plaats van pathologische manifestaties. Als niemand klaagt
over een probleem, is er geen probleem. t vindt u?
Blijkbaar bewegen zich op het vakgebied van de psychologie
beoefenaars die de maatschappelijke context van het 'ziekte'
model hebben afgebroken. Mijn bezorgdheid over de psy
chologie heeft te maken met de trend om existentile uitda
gingen te pathologiseren en tegelijkertijd om wellicht
fysiologische onevenwichtigheid te psychologiseren. Ik zou
graag zien dat de discipline van de psychologie zijn schouders
zette onder vraagstukken als: wat is bewustzijn? Als er buiten
111

ZOEK GEEN ANTWOORD

OE AFBRAAK VAN DE PSYCHOLOGIE

hersenafwijkingen om geestesziekte bestaat, waar bevindt die

/
In de psychologie beseffen we misschien dat de probleem
oplossing-constructie, of de geestesziekte/genezing-construc
in zwang
tie, of een willekeurig aantal andere die tegenwoordig
spelen. Ter
zijn, in feite overeenkomsten zijn om een rol te
de be
ondersteuning zijn daar gevoelens van hulp bieden of

zich dan precies? Zijn psychische problemen individuele vraag

stukken of maarschappelijk/collectieve definities? Als gedrag
ongewenst is, waarom maak je het dan niet onwettig in plaats
van het tot 'ziekte' te bombarderen? Vindt verandering plaats
via een proces of is het a-causaal? Is het genade? Her terrein
van de psychologie ondergaat grote veranderingen en dat kan
ook niet anders. Binnen die veranderingen bevindt zich een
aantal briljante individuen die zich met de kern van de zaak
bezighouden.

Het lijkt me dat alle gedrag plaatsvindt in en niet te scheiden is

van de maatschappelijke context waarvan de discipline psycholo
gie ook deel uitmaakt. Mensen moeten omgaan met heersende
normen en waa rden. Het is niet alleen zo dat de psychologie een
probleem als probleem definieert, maar dat een individu in con
flict kan zijn met zichzelf en anderen. Het individu lijdt. De
taak van de psycholoog is helpen bij de oplossing van dat di
lemma. Mijn patinten zijn in het algemeen niet genteresseerd
in verlichting of inzicht in de ware aard van een afgescheiden,
conceptueel ik. Moeten zij dan niet worden geholpen om hun
depressie te verlichten, hun angst op te lossen of hun zelf
vernietigende gewoonten te veranderen?
We erkennen dat we deel uitmaken en medescheppers zijn
van maatschappelijke constructies die ons laten functione

ren e die tegelijkertijd uitdrukking geven aan afgeschei

denheid, en dikwijls aan de ergste menselijke hoedanighe

den. Binnen die constructies spelen we stuk voor stuk een
rol. Als we onze rol spelen, beseffen we dat we maar in een
betrekkelijk aspect leven.
112

rol van
weegredenen van onze opleiding. De persoon die de
een pro
patint op zich neemt, heeft het idee dat hij ziek is,
daar
we
bleem heeft, of hulp behoeft. Als therapeut zitten
schept,
middenin. We weten niet of hulp het probleem juist

em is.
of dat hulp de relatieve reactie op een relatief proble
of
Wat gebeurt er als we niet proberen te construeren
is? Stel
deconstrueren, maar de situatie gewoon zien zoals hij
aan de
dat we hoedanigheden ervan ook doorzichtig maken
de 'pa
gene die deel van de constructie uitmaakt, dus aan
happe
maatsc
tint'? Kan her onderlinge contact in al onze

, wat de
lijke constructies een wederzijdse verkenning worden
man/
context ook is: dokter/patint, werkgever/werknemer,
vrouw/kind en zo voort?

De uitdaging van zo'n verkenning is, dat hij ons uit de

we die
veiligheid van het bekende tilt - uit de wereld zoals
over
ende
allemaal zijn overeengekomen- en naar het onbek
uit is
plaatst. Vanuit het perspectief van het denken, dat altijd
d is,
op zekerheid, ook al weet het dat die zekerheid verkeer
kan dat eruitzien als iets wat van kwaad tot erger gaat.

raad
Als de clint met het psychische probleem die jou
blijf je
pleegt geen belangstelling voor zo'n onderzoek heeft,
met
met je eigen verkenning zitten, die je eigen constructies
je eigen
betrekkino- tot die clint aan het licht brengt, plus
0

existentile dilemma met betrekking tot de vraag wat de meest

Uit
volledige uitdrukking van jouw leven in deze situatie is.
ertegen
nd
weersta
eindelijk zijn deze zelfverkenning en de
113

DE AFBRAAK VAN DE PSYCHOLOGIE

ZOEK GEEN ANTWOORD

hetzelfde als de wederzijdse verkenning en de weerstand daar

tegen.

Nee, het wordt direct als iets pathologisch gezien.

Onze hele samenleving doet wanhopig zijn best om zijn collec

kritiek geuit op de wijze waarop de westerse psychologie

zich inzet voor de versteviging van culturele normen, die zij als
gezond definieert.

tieve levensangst in bedwang te houden. We drogeren onze scho

Psychologie is cultureel bepaald. Haar doel is om mensen te

met televisie en internet zodat we maar niet de verveling in ons

U hebt

rug te brengen naar een grootste-gemene-deler-functioneren

zodat ze productief kunnen zijn in de maatschappij. De psy
chologie erkent niet de geldigheid van niet-productiviteit.
In de Indiase cultuur erkent men dat een deel van zijn
bevolking niet productief is, en dat is prima. Je hebt bijvoor
beeld de sadhoes die zich bezighouden met een breed scala
van niet-productieve activiteiten. Velen van hen zijn heel
flamboyant. Een aantal is naakt, een aantal draagt kledij. Ze
doen gewoon wat ze doen en er wordt niet geoordeeld of op
neergekeken. Het wordt zelfs vereerd.
In onze samenleving hebben we hetzelfde soort mensen,
misschien in centra voor daklozen, of op straat, of in inrich
tingen. Ze worden niet alleen niet vereerd, maar als een last
voor de samenleving beschouwd.
In zeker opzicht is de psychologie ingelijfd door een stand
punt dat de mogelijkheid van een spirituele crisis niet erkent.
Als het bewustzijn zich beweegt van een denkwezen dat zich
aan een bundel concepten vastklampt naar het inzicht dat
alle concepten betrekkelijk zijn, zal het individu een diepe
crisis ervaren. Op dat moment stort namelijk alles in waar
omheen we ons leven hebben opgebouwd. Maar in het alge

lieren met Ritaline om ze stil te laten zitten op school. We droge

ren onze werknemers met Prozac opdat ze niet gedeprimeerd
raken van hun gang naar de fabriek. En we drogeren onszelf
eigen leven onder ogen hoeven te komen. Onze cultuur pro
beert iets

aan

banden te leggen wat zich niet laat beheersen en

dat is de beweging

van

het bewustzijn. Psychologen kunnen

misschien beter reageren door een soort sjamaan te worden, als

het ware een vroedvrouw voor die transformatie.

Memen die bij mij als psycholoog komen, lijden en worstelen. Ik

experimenteer weleem met de suggestie dat ze niets aan hun emo
ties of gedachten hoeven te doen. Ik beschrijfze de aard van het
denken. Voor de meesten is het idee van 'niets doen' erg verwar
remt, al lijkt een enkeling er goede resulaten mee te boeken. Kunt
u daar iets over zeggen?
Het belangrijkste dat al in een vroeg stadium moet worden
vastgesteld, is wat de 'clint' wil. Dat wil zeggen wat het con
tract tussen jullie beiden is en of jij dat kunt leveren. Als de
clint zich beter wil voelen en meer niet, zal in sommige ge
vallen een verwijzing geboden zijn naar iemand die hem tech
nieken of medicatie geeft. Als de clint 'inzicht' wil krijgen,
zijn er bronnen die je aan je clint ter beschikking kunt stel
len om het individu enig perspectief te bieden. Als de clint

meen erkent de moderne psychologie zo'n crisis niet als een

een 'fudamentele verandering' verlangt, zal de reactie weer

mogelijk positieve beweging van het bewustzijn.

anders zijn.

114

115

ZOEK GEEN ANTWOORD

DE AFBRAAK VAN DE PSYCHOLOGIE

Nietsdoen richt zich op fundamentele verandering en mis

bestempelt is zich ertegen teweerstellen. Door zo iemand zover te

krijgen dat hij niets aan die gedachten doet, of hem zover te
krijgen om ze opzettelijk te denken, lossen ze op omdat er geen
weerstand meer is.
Bovendien lji ken talrijke symptomen te ontstaan als reactie
op gedachten, gevoelens en impulsen die mensen onaanvaard
baar achten. Het psychische 'ik' schept, ofis een idee over wie wij
zijn. Alles wat niet in ons zelfbeeld past, onze beschrijving van
hoe we geacht worden te zryn, schept conflict. Het verschil tussen
de beschrijving en de actualiteit wordt dikwijls opgelost door re
pressie, ontkenning enzovoort. Ik heb de indruk dat de meeste
problemen die wij psychisch noemen misschien verdwijnen als
we mensen helpen niets te doen aan hun gedachten en gevoelens,
om ze te laten zijn zoals ze zijn en de mogelijkheid openen om de
kale actualiteit van hun leven rechtstreeks te ervaren, zonder in
terpretatie.
Het inzicht dat het leven verandering is, dat onze pogingen
om ons vast te klampen aan een ofander idee over hoe het zou
moeten zijn, ofom de een ofandere herinnering van vroeger te
herhalen niet werken, zou nuttig kunnen zijn. Mensen hebben
de neiging om hun problemen als uniek te beschouwen. Wimneer
ze ertoe komen om ze als menselijke problemen te zien, wordt het
gevoel van isolement minder. 1%t vroeger voor isolement zorgde,
verbindt ons nu met iedereen. Ziet u die perspectieven als een
nuttige middenweg?

schien een beetje op inzicht, maar hoeft niet per se een reactie
te zijn op de wens om je beter te voelen, of om de orde in je
leven te handhaven. In veel opzichten is het voor jou de vraag
om te kijken wat je al dan niet met betrekking tot het indi
vidu kunt doen. Ik ben geen therapeut, maar ik ben zelden in
staat om op iemand te reageren buiren hetzij een praktische
suggestie om- zoals verandering van baan, oefeningen en je
dieet aanpakken- hetzij buiten een mystiek, transformatief
perspectief om, wat in wezen neerkomt op niets doen en er
kennen dat de persoonlijkheid alleen maar conceptueel is.
Het is duidelijk dat er een groot middengebied is waar een
individu met psychische onderwerpen worstelt die duidelijk
conceptueel zijn, maar toch de schijn van realiteit hebben. Ik
heb niet gemerkt dat ik van nut kan zijn voor iemand op dat
gebied, afgezien van de suggestie dat ze iemand anders zoe
ken om mee te praten. Voor mij is dat een gebied waar we
alleen wat kunnen aanpassen, reparaties kunnen uitvoeren die
een poosje werken, een aspirientje geven in plaats van de oor
zaak van de hoofdpijn te zoeken. Maar voor een geoefende
therapeut kan er wel een reactie op zo' situatie zijn die zowel
korte metten maakt met de schijnbaar acute crisis, als erkent
dat het transormatieve werk nog steeds wacht als de over
drachtelijke hoofdpijn is weggenomen.
De vraag blijft ook of ingrijpen in een crisis misschien ook
ingrijpen in de genezing is, en of ingrijpen in wat dan ook
wel zo nuttig is.

En zorg die bij me opkomt is: gesteld dar ik niets doe en er

komt een of andere gewelddadige of verschrikkelijke gedachte

Misschien kan een middenweg er als volgt uitzien. Iemand heeft

obsessieve gedachten waarmee hij worstelt en waartegen hij zich
verzet. Zijn oplossing voor de gedachten die hij als ongewenst
116

op, en daarmee een geweldig dwangmatig gevoel om iets re

doen. Als ik niets doe, blijven die neigingen zonder de ener
gie om zich te manifesteren en wat er overblijft zijn vluchtige
117

DE AFBRAA K VAN DE PSYCHOLOGIE

ZOEK GEEN ANTWOORD

gedachten. Maar doorgaans is het probleem juist de hoeda

nigheid door die impulsen overweldigd te worden, of het
onvermogen om met vriendelijkheid of mededogen te han
delen, tezamen met gevoelens van verdriet en isolement.
Misschien heeft de middenweg meer te maken met de be
schrijving van de maatschappelijk geconstrueerde parameters,
terwijl je het individu naar een ruimere relatie met zijn eigen
gedachtewereld loodst. Niet handelen op die gewelddadige
gedachten, anders word je gearresteerd; beheers je. En tussen
haakjes, van wie zijn die gewelddadige gedachten eigenlijk?
Wat is een gedachte? Wat dwingt je erop te handelen? Wat is
de relatie tussen een gedachte en een handeling?
Inzien dat gedachtevormen onpersoonlijk van aard zijn, is

neerde gedachte
kunnen verder dysfunctioneel zijn, geconditio
aan hoeven te
vormen die opkomen, in welk geval we daar niets
moeten doen of
doen. Gevoel kan echter naar iets wijzen wat we
er komt eraan,
waarop we moeten reageren in de wereld. De wint
over het pote
mijn banden zijn glad, er komt een gedachte op
, maar aan dte
tile gevaar. Aan dat gevoel hoefje niets te doen
banden misschien wel.
van een 'ik'?
Kunt u nog iets meer zeggen over de constructie
een zelfbeeld of
Bedoelt u daarmee ons idee over een zelf zoals in
en/voelen als 'ik'
concept, ofbedoelt u het proces waarmee we denk
wat het hele
identificeren? Zijn wij zuiver bewustzijn, datgene
van ons bewust
spektakel gadeslaat, of is het bewustzijn dat zich
lS.?
.

essentieel. Het fundamentele gegeven is niet de gedachte of de

om iets te doen, maar eerder het narcisme

De hoedanigheid van bewustzijn en denken/voelen zijn as

dat dit hele spectrum als 'ik' construeert. Die kramp maakt dat

pecten van een geheel, zoals de twee kanten van een medaille

niet wordt begrepen dat de transformatie niet 'mijn' bewustzijn

aspecten van n ding zijn. Het denken maakt, door erover te

kennelijke

dwang

behelst, maar 'alle' bewustzijn; dat er niets anders aan de hand

denken, het onderscheid tot een harde realiteit. Het bewust

is dan de beweging van angst/kramp naar de ruimte van be

zijn maakt ze tot geheel door zijn aandacht voor die twee as

wustzijn/verruiming. De uitdaging is om dit te introduceren

pecten (wat zijn aard tenslotte ook is) en maakt dat onder

op een rnanier die het perspectief verschuift van 'gedachte/ik'

scheidloze tot een eendrachtige werkelijkheid. Het 'ik'-besef

naar 'bewustzijn/wij'. Dat is een uiterst kritieke synthese die

komt uit dat denkende aspect, dat altijd een subject behoeft

zich moet voltrekken, wil therapie werkelijk nuttig zijn.

om de wereld te objectiveren.

U lijkt

onszelf bezig met het door gedachten gegenereerde aspect. Wat

te sugger-eren dat het nuttig is om onderscheid te maken

tussen denkenigevoel en gedrag. Aan denkenigevoel hoeven we
niets te doen. Die verschijnen spontaan en verdwijnen weer in de
lege ruimte van het bewustzijn.
Daar is geen behoefte aan controle. Aan de andere kant heeft
gedrag consequenties voor onszelfen voor anderen. Boosheid voe
len is geen probleem. Iemand slaan kan dat wel zijn. Gevoelens
118

In het algemeen geloven we dat we dit zijn. We houden

we in feite zijn is niet dat 'denk-ik' en evenmin zuiver bewust
zijn (wat dat ook mag zijn), maar eerder het samenvallen van
die aspecten tot n, zoiets als het golf/ deeltje van de
kwantumfysica, dat n ding is dat zich op verschillende rna
nieren gedraagt. In dat opzicht zijn wij A noch B, maar AB.
<\B is 'wat is' voordat het onderscheid wordt gemaakt en na119

ZOEK GEEN ANTWOORD

DE AFBRAAK VAN DE PSYCHOLOGIE

dat het onderscheid is gemaakt. Dat integrale perspectief, dat

ons niet kan helpen, wenden we ons dan tot de spirituele

beide aspecten omvat, maar zich met geen van beide identifi

leraar voor hulp?

ceert, is wat we feitelijk zijn.

Dat brengt ons weer terug bij de oorspronkejke vraag:

war is de relatie met je ervaringen? Als het erom gaat de erva

Ik heb het grootste deel van mijn leven aan zware depressies en
angsten geleden. Ik had al gauw door dat ik met psychiaters en
therapeuten niets opschoot (althans niet met degenen die ik ben
tegengekomen), en zo begon ik voor mezelfte zoeken en te lezen.
Zelfhulpboeken voerden me naar new-ageliteratuur en die leid
den weer tot jarenlange spirituele oefeningen. Ik besefte dat ik
met al mijn 'kennis' van spirituele dingen niet beter afwas dan
daarvoor. Dus gafik het op. Vervolgens begon ik te zien dat het
deel van mij waarvan ik altijd had gedacht dat ik het was, be
gon te desintegreren, en bang dat ik werd! En dus worstelde ik me
daar weer uit. Sinds die tijd ben ik in conflict geweest over de
terugkeer naar die toestand en veel te bang geweest om het 'ik'
voor het Zelfop te geven.

ring in iets anders te veranderen, ook al is het van 'ik' in 'Zelf'

(wat dat ook moge zijn), dan blijft het een beweging van on
vrede, rusteloosheid en beter willen worden. Die beweging
leidt tot de schepping van tijd en proces, en in de tijd kan er
slechts projectie van tijdloosheid zijn, geen actuele tijdloosheid.
De projectie van de transcendente staat is het vermijden van
de actualiteit, de vlucht van de vermeende instorting, duis.
.
ternis en piJn.
.

Het licht is de schepping van duisternis in de wereld van

het denken.
Als de relatie met je ervaring is dat je die wilt veranderen,
stel ik voor dat je zowel met psychologen en artsen als met
elke willekeurige spirituele leraar werkt die je kunt vinden, en
die iets van integriteit hebben. In dar geval zijn er fundamen

De vraag heeft te maken met de aard van de relatie die je hebt

tele dingen die je kunt doen en die een algemeen effect op de

met je ervaringen. Als je die ervaringen wilt karakteriseren als

ervaring zullen hebben: dieet, oefeningen, zonlicht, vriend

depressie, zal er met dat idee een hele sloor concepten en hulp

schap, vrijwilligerswerk, enzovoort.

verleners komen om het te bekrachtigen. In zekere zin be

De moeilijkheid met de zoektocht naar gelukzaligheid is

staat er geen depressie zonder die maarschappelijke construc

dat je in ongelukzaligheid moet leven om gelukzaligheid te

tie, hoewel zich nog steeds een bepaald fenomeen kan afspelen.

vinden. Als je gelukzaligheid vindt, wordt hij renietgedaan

Die constructie wordt steeds moeilijker te begrijpen en toch

door de angst die weer re verliezen en uiteindelijk het fft dat

blijft die onderliggende ervaring - wat die ook moge zijn -

je hem kwijtraakt. Maar is gelukzaligheid wel waar het om

datgene wat doorgrond moet worden. Dat heb je allemaal

gaar?

begrepen en vervolgens ben je een andere richting ingeslagen.

Er ontstaat een andere relatie met ervaring als we, om wat

Maar is het wel een andere richting? Is de wereld van de

voor reden ook, geen belangstelling meer hebben voor het

psychologie vervangen door spiritualiteit, en de beoefenaars

veranderen van de ervaring, maar gewoon in de actualiteit

van de geneeskunde van de geest door goeroes? Als de dokter

ervan genteresseerd zijn. Dat is nier echt een relatie met de

120

121

ZOEK GEEN ANTWOORD

DE AFBRAAK VAN

DE PSYCHOLOGIE

ervaring en evenmin echt een ervaring. Het is het 'wat-is' van

een poging te doen om het te herstellen? En verandert dat op

elk fenomeen zonder de interpretatie van het conceptuele ik

de een of andere manier onze relatie met dat zogenaamde

en zonder enig verlangen om het te veranderen. We kunnen

ego? Want als ik eenmaal een ego heb en probeer het op te

op verkenning naar de aard van het leven in deze wereld, en

kalefateren, dan smeer ik gewoon de ene laag concepten na

kunnen zelfs experimenteren met het veranderen van de hoe

de andere op iets waarvan ik niet eens zeker weet of het wel

danigheden die zich voordoen. Maar het idee om beter te

bestaat.

worden in die relatie met ervaring is domweg een idee.

Stel dat ik het tegenovergestelde doe? Stel dat ik niets doe

In werkelijkheid is er geen Zelf, of ik, of gelukzaligheid of

aan dat ding dat ego heet? Stel, ik ben arrogant, driftig, een

ongelukzaligheid, of wat dan ook waar je in en uit kunt gaan.

hopeloze communicator en constant gespannen. Ik kan pro

Dat alles is het denken dat het universum met concepten in

beren daar iets aan te doen via allerlei technieken, of ik kan er

tween verdeelt. Waarom zou ik maar een deel van het uni

hoegenaamd nietS aan doen. Stel dat mijn woede, mijn span

versum willen ervaren als het geheel beschikbaar, gratis voor

ning en gebrek aan communicatie het hele universum bepa

handen is? Jij en ik wonen daar altijd, omdat er in werkelijk

len? Wat dan? Wat gebeurt er als dat alles is? Verandert dat

heid geen andere plek is om te wonen.

fundamenteel iets aan de ruimte waarin ik met mijn eigen

Maar weet je dat alles niet reeds?

Als het psychologische ik de bron van al onze problemen is, zowel

van de innerlijke als uiterlijke, en er niets te doen is om te veran
deren, transcenderen ofom het psychologische ik overboord te zet
ten, hoe kunnen we dan vrij worden? Of bestaat vrijheid niet
werkelijk, behalve als een idee, geschapen door het denken dat
een oplossing zoekt?

ervaring kan werken?

Zoals u het beschrijft, klinkt het me angstaanjagend in de oren.

Het is doodgriezelig! Er zijn geen vluchtheuvels. En de hele
proces-georinteerde wereld gaat over vluchtheuvels. Het heeft
niets te maken met hoe we met onszelf omgaan. Het heeft te
maken met onszelf nft onder ogen komen door het schep
pen van tijd, door het scheppen van een proces. Als ik nog

Wie zouden we zijn zonder onze problemen?

een retraite kan uitzitten of nog een boek lees, ben ik in staat

Er zijn leraren die over het ego spreken als een pad, in plaats van
iets pathologisch. U zegt eigenlji k dat het ego pathologisch is.

alleen maar steeds verder van de waarheid verwijderd.

om alles te verbeteren. Dat werkt natuurlijk nooit. We raken

Gesteld dat de wereld niets anders is dan de feitelijkheid
van wat we zijn? Wat gebeurt er als ik slechts boosheid ben en
Nee, ik zeg dat pogingen om het ego p te kalefateren patho

er geen nooduitgang is? Dan heb ik nu een ander universum

logisch is. Op dit punt komt de taal van niets-doen om de

te verkennen, of niet? Nu kan ik onderzoeken wat boosheid

hoek kijken. Kunnen we gewoon kijken naar wat-is zonder

in feite is. En dan ontdek ik dat boosheid niet is wat de psy-

122

123

ZOEK GEEN ANTWOORD

chiater me heeft beschreven, of waar die werkgroepleider het

over heeft gehad. Het is een voorval met bepaalde hoedanig
heden. Het beweegt zich in bepaalde delen van mijn lichaam
en geeft voedsel aan bepaalde gevoelens en herinneringen die
allemaal op dit moment bestaan. Alleen nu.
In het nu zijn we uit de tijd gestapt, uit de geografie en
bevinden we ons in een transformatief universum. In het nu
verandert boosheid in energie. Pas als we het nu uitbouwen
in tijd en concepten, wordt het boosheid. Dan slaat het zijn
tentakels in ons op een manier die het tot iets blijvends maakt.
Met andere woorden, als we het gewoon in het moment beleven,
is het geen probleem.
Dan is het niets. Maar als concept heb je een probleem op je
bord dat je moet oplossen.
En het oplossen is eigenlijk helemaal geen oplossen. In werkelijk
heid schep je 'het probleem' dat opgelost moet worden.
Juist. Dat is de heleAlice-in-Wonderlandwereld die door psy
chologie en spiritualiteit is geschapen.

124

De kern van het zijn

De kern

van

het zijn

Wnt de luisteraar die luistert in de sneeuw

En zelfniets is, aanschouwt
Niets dat er niet is en ook het niets dat is.
Wallace Stevens
Het denken schept een conceptueel raamwerk dat ons doet
afdwalen van de volheid van onze wereld, ons leven en onze
relaties. De opvattingen over verlichting, spiritualiteit, psycho
logie en therapie - alle proces-georinteerde benaderingen van
inzicht- zijn problematisch, omdat ze zich in de tijd bewegen.
Ze nemen ons altijd mee, weg van de plek waar we ons bevin
den, naar een potentile toekomst die we verlichting of oplos
sing noemen. Laten we de concepten van spiritualiteit en the
rapie en de concepten over verlichting uitdagen. Laten we via
woorden naar de stilte van het moment verhuizen.
Stilte is de ruimte of ingrond van waaruit onze hele
conceptuele wereld geboren lijkt te worden, Het is wat we
doorgaans als de achtergrond beschouwen, maar is het dat
wel? Of is het de voorgrond? Stilte is niet datgene van waaruit
ons Zelf verschijnt, maar wat ons Zelf is.
127

ZOEK GEEN ANTWOORD

DE KERN VAN

HET ZIJN

We zijn maar al re vlug met de geconditioneerde veronder

steden bouwen, hele continenten overnemen. We hebben

stelling dat jij en ik is wat bestaat. Er is een waarnemer- ik

bewezen dat we kunnen doen, maar nog niet dat we kunnen

en het fenomeen dat ik waarneem, jij. Bij die veronderstel

zijn. In onze cultuur is weinig respect voor zijn, voor het een

ling zetten we zelden vraagtekens.

Ik suggereer niet dat er niets bestaat. Er bestaat wel dege
lijk iets en we proberen te begrijpen wat dat is. De eerste

voudige bestaan. Als je met iemand kennismaakt, wordt er

gevraagd: 'Wat doe je?' Er wordt niet gevraagd: 'Welke hoe
danigheden komen er in jouw leven tot uitdrukking?'

aanwijzing die we vinden, is die dualistische taal- jij en ik

Hoe brengen we her perspectief van de vraag in ons leven?

die we ons vanaf heel jeugdige leeftijd eigen maken. Als je

Hoe vormen we onze relaties, voeden we onze kinderen op,

voorbij de structuur van de taal kijkt, ontdek je hoe het uni

scheppen we een gemeenschap en ontdekken we een inte

versum in feite is opgebouwd. De lokatie van het bewustzijn

graal perspectief, een spiritualiteit die het geloof ontstijgt?

is niet te vinden.

Laren we een aantal mogelijkheden onderzoeken voor een le

Dus misschien denk je: 'Nou ja, ik heb tenminste een

ven dat is opgebouwd rond verkenning en verbondenheid in

lichaam, dat ben ik dan.' Maar de kwamurnfYsica beschrijft

plaats van concurrentie en overleving, waar informatie wordt

de stoffelijke wereld op zo'n manier dat de lokatie van een

erkend als technologisch gereedschap in plaats van een be

deeltje niet te vinden is. Dus welke kant je ook op kijkt, naar

schrijving van de volheid van het leven.

binnen of naar buiten, een lokatie is niet echt te vinden, en

Toen we als cultuur het geloof als betrekkelijk gingen be

toch zitten we met dat ingebouwde concept van een 'ik', wat

schouwen, gaven we ook de samenhang op van een maat

neerkomt op een vastomlijnde lokatie. Dat 'ik' lijkt niet goed

schappij die ethische en morele normen verschaft. Wat is onze

te functioneren. Het is de basis van onze maatschappelijke en

gids in deze heerlijke, nieuwe postmoderne wereld?

persoonlijke structuren, die conflictueus zijn en een heleboel

schade aanrichten.
Als je dit eenmaal hebt gehoord, moet je de woorden weg
gooien. Van deze woorden, die niet meer zijn dan een poging
om met symbolen iets te communiceren wat in wezen niet
symbolisch is, moet je niets meer maken dan ze zijn. Die

We kunnen het domweg niet geloven. We hebben kerken

en synagogen, meditaties en meesters, channelers en chanten
geprobeerd. We hebben alles geprobeerd. En we kunnen het
domweg niet geloven.
Dat is postmoderne spiritualiteit. Het is het geloof om
stegen.

symbolen hoeven we niet in ons gheugen te griffen als iets

We zijn niet cynisch geworden; we zijn er gewoon geweest,

anders dan wat ze zijn. Wat we onderzoeken is iets funda

hebben het gedaan en zijn nog steeds hier. Zelfde leven. Zelfde

menteel anders.

ik. Niet cynisch, alleen ervaren.

Richt je onderzoek liever op 'zijn' dan op 'doen'. We vor

De moeilijkheid is dat we antwoorden zoeken op de vra

men een cultuur die het doen van nature goed afgaat. We zijn

gen van het leven. We willen iets vinden wat ons betekenis

geweldige doeners. We kunnen bossen verwoesten, kolossale

geeft en ons verankert in de woelige wateren van het bestaan.

128

129

ZOEK GEEN ANTWOORD

Voor onze ouders lag het antwoord in het geloof: God, va

derland en hard werken. Maar we hebben een probleem. God
is dood, maar de geest leefi:. Land is de definitie van een po
litiek gegeven, maar geen spiritueel ideaal. Hard werken lijkt
dikwijls eerder onze culturele reactie op onzekerheid dan de
expressie van ons collectieve hart.
De maarschappelijke structuren die ons vroeger misschien
zekerheid verschaften, zijn ofwel verdwenen, of minder sta
biel. De opkomst van de wetenschap heefi: ons gevoel voor
mysterie veranderd. De verheerlijking van geweld en seksua
liteit heefi: ons vrijwel de totale vernietiging van taboes opge
leverd en het gevoel doen ontstaan dat we tot alles in staat
zijn, het diepzinnigste, afschuwelijkste en erger. De concen
tratie van welvaart in onze samenleving heefi: materialisme
tot een nieuw ideaal verheven, dat onze zorg voor gemeen
schapszin en samenwerking overschaduwt.
Computertechnologie en internet hebben alle informatie
continu beschikbaar gemaakt. Ruimte en tijd versmelten tot
een superinfonova van virtuele werkelijkheid.
We weten te veel om waar dan ook in te geloven. We heb
ben een surplus aan informatie en een onvervulde vraag naar
geloofwaardigheid. We verlangen naar het ontbrekende ele
ment, de katalysator die betekenis aan de boodschap zal ver
lenen. In een wereld waar inhoud slechts het voertuig van
commercie is, commercie het middel tot welvaart en wel

DE KERN VAN HET ZIJN

Als we stoppen, al is het maar een ogenblik- dit ogenblik

ervaren we een diepe, fundamenrele vraag. Die vraag zoekt
niet naar een antwoord; hij kijkt voorbij alle antwoorden. We
komen tot die vraag in de stilte van waaruit al onze antwoor
den ontstaan. Die vraag is de diepe beweging van ons leven,
waarin we aan ons hart worden herinnerd. De wereld zoals
we die hebben geconstrueerd, met al zijn spanning en beper
king, trekt zich terug in een uitgestrekte ruimte van niet we
ten, wanneer we in de aanwezigheid van dit moment schou
wen. De antwoorden, conclusies, veronderstellingen waarop
we in ons leven koersen, beginnen te verbrokkelen als we de
vraag vasthouden.
Het is geen intellectuele vraag waarop we zijn gestuit, maar
meer de expressie van zijn-heid en frisheid; de vreugde van de
verkenning. Hoewel een bewust leven niet fundamenteel ma
terialistisch is, heefi: het wel een zekere hoedanigheid, een ze
ker effect en een zekere verantwoordelijkheid. De aard van
het bewustzijn is tenslotte alomvattend en als zodanig in laat
ste instantie verantwoordelijk en ontvankelijk.
De vraag op de antwoorden van het leven is de explosie
van het hart. Het is het verlangen dat we ons leven scheppen
vanuit een integraal perspectief, vanuit een vraag als reactie
op ieder antwoord, vanuit de heelheid van stilte, als antwoord
op de beperkingen van het denken.

vaart de expressie van onze waarden, krijgen we het gevoel

dat ons leven geen doel, geen verwantschap, geen vaste grond
onder de voeten heefi:. Die wereld van afgescheidenheid wordt
gaande gehouden door de beweging in ons leven, vereeuwigd
door de afleiding en drukheid die zich uiteindelijk zullen
vertalen in een leven van kolossale stress.
130

131

HET EINDE VAN DE INSPANNING

kunnen pogen het te leven en in dat geval worden we niets. En

wordt het leven, de kracht, de energie, het collectieve totaal de
bezielende energie van onze wereld. Het risico is natuurlijk dat
niemand anders het doet. Er is geen referentiepunt. We kun

Het einde van de inspanning

nen niemand vinden om te imiteren. Dat is bepaald riskant.

Misschien zijn er wel meer mensen die leven vanuit
nietsheid, maar hoe kunnen we dat zeker weren?
We weten het niet.
Dat 'niet weten' is in feite de gids.
Maar wat we als gids proberen te vinden is 'weten'. Die
bepaalde leraar lijkt ons iemand die iets over niets weer. En ze

Ik voel dikwijls feitelijk dat ik niets ben, behalve een verzame

ling ideen en conditionering. Dat is zowel een opluchting als
een schok, maar hoe verken je niets?
Zijn we hier om iets over niets te weten te komen, of iets
over de dilemma's in ons leven en de vormen waarin we ons
feitelijk bewegen? Nietsheid lijkt me iets als een toestand
waarin we onze toevlucht kunnen zoeken, als de negatie van
vormen die zo conflictueus zijn. Maar is dat echt wat nietsbeid
is? Of is nietsheid iets? Is het iets actiefs en dynamisch dat
schept en dat zich beweegt door de vorm, door ons leven?
We kunnen nietsbeid wel bereiken, we kunnen wel ruiken
aan de afwezigheid van een conceptueel raamwerk, maar kun
nen we het leven? En ik denk dat een diepere vraag is: zullen we
het ook leven? Er kleeft erg veel aan de structuur van ons leven
dat zegt dat het niet kan, dat het niet schikt, dat het niet waar
schijnlijk is. Niemand anders doet het. Dus uiteindelijk kun
nen we over een virtuele spiritualiteit beschikken, waarin we
praten en ontdekken en over 'niets' horen. Dan wordt spiritua
liteit een metafoor voor iets wat we nooit zullen leven. Of we
132

leven zus en zo, dus zo moet het. Maar daar waar mijn leven
door niets wordt geleid is geen referentiepunt. Het is geen
eenzaamheid, maar alleenheid.
Kunnen we dat wel dragen? Zo ja, moeren we dat dan
opgewekt doen, verkondigen en beginnen het te laten zijn
wat leven is? En als we dat niet kunnen, moeten we dan niet
ophouden met re doen alsof?
We zijn geprogrammeerd op inspanning, om te proberen
dingen te verkrijgen. Als het om transformatie gaat, is in
spanning zinloos. Als we hiernaar kijken, stellen we ons een
soort staat van leegte voor waarin ik mijn inspanningen staak.
En dan is daar het niets, en niets is waarover we zoveel horen.
War er in feite overblijft als ik mijn inspanningen opgeef,
is een kolossale hoeveelheid energie. Die is alleen niet van
mij. Het is een dynamische hoedanigheid, geen statische.
Maar zo denken we er helemaal niet over. We beschouwen
het domweg als iets inerrs. War we hebben geschapen is een
testand waarin we ons kunnen terugtrekken als we gestresst

ZlJn. We moeten naar ons werk, onze kinderen opvoeden, de

rekeningen betalen, wam het leven stelt nu eenmaal eisen.

133

ZOEK GEEN ANTWOORD

HET EINDE

Het is niet moeilijk om die staat van rust te vinden bij wijze
van slaapmiddel. Ik leid een jachtig bestaan. Als het me te
veel wordt, ga ik die stille plek binnen die ik heb leren betre
den via mijn leraar, mijn boeken en mijn oefeningen. Ik heb
een neuraal traject naar niets gevonden. En als ik weer her
steld ben, kom ik er weer uit om opnieuw gestresst te raken.
Ik stel mezelf in staat een conflictueus bestaan te leiden.
Wat dacht je ervan zowel het conflict als de oplossing over
boord te zetten? Wat dacht je ervan om die hele manier om
de wereld te organiseren alsof het om mij zou gaan overboord
te zetten? Of ik me nu goed voel of niet. Of wat jij zegt me nu
bevalt of niet. Of ik me nu gelukkig voel of treurig.
We verdelen het universum in die twee categorien. We
proberen de hoedanigheden die ons bevallen te verbeteren,
en aan die ons niet bevallen te ontsnappen. In nietsheid heb
ben we iets ontdekt dat ons helpt ons beter te voelen in ons
leven. Maar zorgen dat mijn leven beter werkt hoeft niet per
se te betekenen dat het lven beter werkt.
Wat we doorgaans onder inspanning en onder de toestand
van-niets verstaan, is een en hetzelfde. Het zijn allebei ideen.
Maar er is iets anders, iets actiefs en dynamisch aan het werk
in ons leven. Het is niet onze inspanning, noch onze inspan

VAN

DE INSPANNING

Ben je maar een machine die zijn biobestaan moet volmaken

omdat alles perfect is? Als je dat gelooft, dan rest je slechts dar
perfecte, automatische verdelen van 'Dit bevalt me wel' en
'Dat bevalt me niet'.
Of kun je de wereld bezien als iets dynamisch, veranderends
en bewegends, waarvan jij automatisch deel uitmaakt? Dat dy
namische is juist het volmaakte, niet de een of andere specifieke
toestand, niet de situaties waarin we onszelf bevinden,

maar

het

feit dat bewustzijn transformatief is. Wat door die levensenergie

wordt aangeraakt, verandert. Wij verschillen nier van die levens
energie of zijn eenheidsuitdrukking. Dat is het perfecte.
Als je gelooft: 'Goed, her gaat gewoon gebeuren; alles is
voorbeschikt. Het is toch allemaal een universum van een
heid; er is geen zelf,' dan zal die filosofie je bevredigen. Als er
zich iets anders in je beweegt, dan beweegt het. Waar zit 'm
voor jou de haast in? Wat is de dynamiek?
Dit wezen is in beweging. Maar ik vertrouw er niet op dat ik
veilig zal zijn als ik me laat gaan naar de plek waarheen ik word
bewogen.
Het Is ook niet veilig.

ning om inspanningsloos te zijn. Het is alleen leeg in die zin

dat het leeg is van ons.
Ik zoek naar raad om te leren vertrouwen.

Maar hoe kun je die sprong dan maken? Hoe kun je jezelfhele

Of moet

ik gewoon

mijn angst accepteren en laten gebeuren wat er gebeurt? Is dat

gewoon zoals het is?
Als je de filosofie beluistert dat alles in je leven al precies zo is
zoals het moet zijn, is je leven dan over? Ben je d'r geweest?
134

maal laten gaan in een wereld die niet veilig is?

Je zier dat immense door je leven bewegen en je ziet dat ver
snipperde bundeltje gedachten en conditionering en ideen
dat inherent pijnlijk is.
Bovendien zie ik het nu ook van alle andere mensen.
135

ZOEK GEEN ANTWOORD

HET EINDE VAN DE INSPANNING

Dat van alle andere mensen maakt ook deel uit van het jouwe,

het denken. Het denken poneert dat het de kiezer is, maar

wam er is sprake van een maatschappelijk contract. Alle frag

het is mechanisch.

menten zijn, op een soort versnipperde manier, overeenge

Het kleine zelf is domweg het denken dat zich een denker

komen om de andere fragmenten re respecteren. Je ziet ook

waant. Het idee van een denker valt samen met iedere ge

in dat het bundelcje gedachten, dat 'ik,' het niet denkt re

dachte door de manier waarop het denken zich structureert

overleven.

als subject in relatie tot objecten. Meer ben je niet. Dat noe

Nouja, misschien overleeft het 't wel maar het zal heel moeilijk
worden. Misschien eindigje wel in Calcutta als Moeder Theresa,
of misschien wel als weet ik wat.

door en daarover. Temidden van die hele toestand stellen we

men we de context en vervolgens praten we van daaruit, daar

de vraag: 'Hoe laat "ik" het leven zijn gang gaan?' Misschien
merk je wel dat het leven zijn gang gaat, of je er nu over na
denkt of niet. Dus gaar er iets anders zijn gang, en dat dyna
Je kunt achter de kassa van een K-Mart eindigen, totaal on
zichtbaar. Dar is het ergste, nier een moeder T heresa, maar

mische geheel, dat kwantumpotentieel, is de kiezer.

Vrije wil bestaat wel, maar het is niet jouw vrije wil.

niemand te worden en her aan niemand kunnen uitleggen.

Wie zou het trouwens begrijpen? Je bent trouwens al nie
mand, je bent alleen een idee. En dar idee zegt: 'Ik ga het niet

Dat dynamische geheel is ergens op de achtergrond. Ik kan er niet

zomaar heen gaan.

overleven.'
Nu kun je iets over jezelf zien. Het kleine zelf- dat trosje

Het denken kan er niet heen. Her denken mist de capaciteit

ideen- begrijpt dat het in werkelijkheid niet bestaat. Con

om iets meer te zijn dan het is, en dat is fragmentarisch. Het

tact met heelheid brengt doodsangst teweeg, omdat het de

kan niet heel zijn.

erkenning met zich meebrengt dat alles waarop ik mijn leven

heb gebaseerd onwerkelijk is. Dus suggereert dat trosje ver

Maar moet je dan gaan zitten wachten tot heelheid terugkomt?

snipperde ideen dat 'ik' heer, dat het bang is en het leven
niet kan vertrouwen.

Wel, waar is her op dit moment? Waar kun je het nu vinden?

Ik verkies om de touwtjes in handen te blijven houden omdat het

me veiliger lijkt.

Er is een zekere druk van iets wat naar binnen wil maar ik laat
het niet toe. Het is lichamelijk uitputtend.

Je denkt nog steeds dat je een keus hebt. Je gelooft dat je

Kijk maar waar de druk vandaan komt, wat zich enegen ver

ofwel aan de knoppen kunt blijven zitten, of de controle kunt

zet en war er aan de andere kam zit. En wat gebeurt er als het

opgeven. De keus op zich is een illusie. Het is de illusie van

verzet niet plaatsvindt? Dit is het enige waarmee we moeten

136

137

ZOEK GEEN ANTWOORD

HET E[NOE VAN DE INSPANNING

werken: dat wat is. Wat is, is niet de beschrijving die het den

De leegte die de werkelijkheid doordrenkt, de leegte in al zijn

ken ervan geeft, maar het feit zoals je het ontdekt.

manifestaties, is wat ik met 'niets' bedoel. De opvatting dat

Het leven is niet de toestand van immensiteit. Het is niet

het fragmentarische denken. Het is beide. Het is het samen
vallen van die twee elementen - beide beschrijvingen - in n

het gemanifesteerde substantieel is - ofwel niet leeg- bezorgt

ons een heleboel problemen.
Kun je je gaan bezighouden met Tibetaans boeddhisme zon

iets, en dat is wat zich voordoet. Je zult je bewust worden van

der verstrikt te raken in de culturele verpakking, aangenomen

een expansie en een contractie, het besef van zelfloosheid en

dat je geen Tibetaan bent? Ben je wel een Tibetaan, dan is dat

zelf, de golfbeweging van het leven. Zonder zelfgevoel zou je

gewoon je leven. Maar als je voor het Tibetaanse boeddhisme

niet voor jezelf zorgen. Je zou je niet kunnen verplaatsen, je

kiest, zul je daar evenveel rijkdom treffen als waar ook elders,

zou niet functioneren. Wat heb je daar nu aan? Je hebt het

als je maar niet verstrikt raakt in de vorm der dingen. Dat geldt

aan jezelf beschreven als een veranderde toestand, of een al

ook voor deze dialoog. Als we hier verdwaald raken in de vorm

ternatieve toestand waarin het zelf niet zou bestaan. Het is

der dingen, lopen we de essentie straal voorbij.

geen alternatieve toestand, het is alle toestanden. Wij onder

zoeken alles.

Als

het over 'nietsheid' hebt, bedoelt

dan een aspect van het

denken?
Mijn woorden zijn op.
We gebruiken woorden om te communiceren en bij dat ge
Onderzoek dat maar gewoon. Het is heel makkelijk om de

bruik van woorden scheppen we kunstmatige verdelingen,

vinger op verwarring te leggen, en als je ophoudt verwarring

zoals 'denken en leegte'. Onze aandacht breekt de taal af tot

als zodanig te beschrijven, tref je aan de andere kant ervan het

iets wat rechtstreeks wordt ervaren. Tref je soms twee dingen

leven zoals het is. Het is het feit dat gedachten het leven dat

aan als je in die rechtstreekse ervaring duikt? Vind je het den

verwarring zaait niet kunnen vatten. Zie dan toe hoe dat in

ken en de geest? Als je spreekt over het onderzoeken van het

zicht je leven bezielt. Je staat op, gaat ergens heen, doet din

denken, wie is dan de onderzoeker van het denken? En wat

gen en bepaalde dingen zul je niet meer kunnen doen. Als je

belichaamt het resulcaat van zo'n onderzoek?

je in een relatie bevindt waarin zich de structuren van de waan

Het Engels kan dat allemaal niet zo goed beschrijven. We

afspelen, zul je daar geen deel meer aan kunnen hebben. Je

beseffen iets, maar we missen de exacte taal om die ervaring

leven verandert. Het is nooit niet aan het veranderen. Het is

te beschrijven. We hebben allemaal ervaring met expansie en

je alleen gaan opvallen.

stromen en we kennen allemaal de ervaring van verkramping

en conflict.

Ik ben nieuwsgierig ofde staat van niets waar

van spreekt over

eenkomt met de Tibetaanse opvatting over leegte en meditatie.

138

Als ik het over 'leegte' heb, wil ik suggereren dat het den
ken geen inherent 'dingheid' kent. Dat wil zeggen, het den139

ZOEK GEEN ANTWOORD

ken over die stoel is niet de stoel zelf. Als ik naar jou kijk, zie
ik mijn interpretatie van jouw vorm, mijn conditionering,
mijn gedachrepatroon, toegespitst op de actualiteit van war
jij bent. Wat we zien, is niet wat de wereld om ons heen is.
Wat we zien, is onze interpretatie. Dat begint al heel jong,
want als je geboren wordt en je kijkt om je heen, is er in feite
niets. Er is geen taal, er is geen stoel, omdat je nog nooit het
woord 'stoel' hebt gehoord, omdat je nog nooit hebt geleerd
her uit re spreken.
De wijze waarop een baby deze zaal zou organiseren, is nier
de manier waarop jij en ik dat zouden doen. De baby zou niet
per se dertig stoelen met dertig mensen zien. Misschien ziet hij
ogen, misschien ziet hij alleen maar blij en bedroefd, misschien
ziet hij allerlei energetische hoedanigheden, omdat hij zichzelf
nog niet heeft georganiseerd. Als het kind groter wordt, leert
hij of zij misschien wat een stoel is, zoals in: 'Niet op die stoel
staan', of: 'Gooi die stoel niet om', of: 'Geen sap op die stoel
morsen'. Aldus worden stoelen meer dan wat ze zijn. Ze wor
den doordrenkt van allerlei psychische hoedanigheden en ge
voelens. Maar die stoel bevat die in werkelijkheid niet.
We weten eigenlijk niet wat een stoel is. Dat is her grap
pige. We leven een leven alsof we weten wat al die dingen
zijn, maar dat is niet zo. Misschien jaagt een stoel mij een
heleboel angst in omdat mijn moeder bijvoorbeeld niet wilde
dat ik op stoelen stond toen ik klein was. De objecten in onze
wereld bezitren hoedanigheden die je niet in de dingen zelf
treft. Nu brengen we dat naar een psychologisch niveau: ik
kijk naar jou en denk: vind je mij wel aardig? Begrijp je wat ik
bedoel? Of duld je deze samenspraak alleen maar omdat je
niet weet of je ervandoor kunt of niet? Ik ga al jullie lichaam
sraal interpreteren, jullie hele aanwezigheid in termen van mijn
140

HET EINDE VAN DE INSPANNING

verleden. Ik kan jullie zelfs vragen: 'Goed, wat denken jullie

eigenlijk van mij?' En je kunt antwoorden: 'Ik vind je gewel
dig.' Of: 'Ik vind je niet zo geweldig.' En ook hier heb ik mijn
interpretatie van wat die woorden betekenen.
We bevinden ons in die gedachtesoep die niet substantieel
is, die leeg is. Het is maar een projectie op de actualiteit. Hoe
komen we bij de actualiteit? Hoe ontmoet ik jullie echt? Hoe
weet ik wat jullie in wezen zijn? Hoe moeten we eigenlijk een
relatie onderhouden? Niemand weet echt hoe dat moet.
Technisch gezien is taal erg handig. Vanmorgen vroeg ie
mand: 'Hoe wilt u de indeling van de zaal?' En ik kon op af
stand beschrijven hoe de zaal moest worden ingedeeld. Daar is
taal voor. Het is een technisch hulpmiddel om over het ver
plaatsen van objecten te communiceren. Je kunt moleculen
verplaatsen, medicijnen maken, je kunt staal veplaatsen om
bruggen te maken; in dat opzicht is taal erg nuttig. Het heeft
weinig nut als je erachter wilt komen hoe je moet leven, hoe je
een relatie moet onderhouden, hoe je in contact moet komen
met andere mensen, want het enige dat we zien, is een object
dat we proberen te manipuleren. 'Jouw liefde voor mij,' wordt
een object van mijn denken. 'Als ik haar op een bepaalde ma
nier kan manipuleren, zal ze me aardig vinden en zal ik geluk
kig zijn.' Dat is niet herzelfde als stoelen in een zaal verschui
ven, maar zo denken we wel. Die gedachten zijn leeg.
De dynamische kwaliteit waarover we hebben gesproken, is
de nostalgie voor, of de herinnering aan, of de feitelijkheid van
de actualiteit van heelheid en contact met andere menselijke
wezens. In werkelijkheid staan we al in contact, maar die deken
van technische gedachten houdt ons zo bezig alsof dat niet het
geval zou zijn. Godsdienst en psychologie gaan over de vraag
hoe we die technologische wereld beter kunnen laten werken.
141

ZOEK GEEN ANT\VOORD

Hoe kan ik gelukkiger worden, hoe kan ik ervoor zorgen dar jij
me aardiger vindt, hoe kan ik mijn relatie verbeteren, hoe kun
nen we collectief en maatschappelijk een betere wereld maken?
Op een betrekkelijke manier werkt dar ook nog. Het is beter
als we bespreken hoe we elkaar aardig moeten vinden dan hoe
we oorlog met elkaar kunnen voeren. Relatief gezien is dat be
ter, maar fundamenreel is er geen verschil. Het blijft een virtu
ele wereld waarin we geen contact hebben.

Kunnen we woorden niet gebruiken om iets op te bouwen, vooral

met betrekking tot gevoelens, als je oprecht bent?
Jawel. Maar wat woorden opbouwen is gevaarlijk. Ik kan blij
ven herhalen: 'Ik hou van je, ik hou van je, ik hou van je', als
ik eigenlijk bedoel: 'Hou je van me, hou je van me, hou je van
me?' Of het is in werkelijkheid: 'Je moet van me houden, je
moet van me houden, je moer van me houden.' Ik bouw iets
op en het schijnt heel substantieel te worden, maar het wordt
een probleem omdat ik niet van je hou. Ik hou van het idee
dat je van mij gaat houden. Rond die illusie kun je een hele
wereld opbouwen. We kunnen trouwen, tien kinderen krij
gen en een hele wereld waarover we het eens zijn. Maar is dar
werkelijk wat er aan de hand is? Ik zou zeggen van niet. Jij
kunt niet van mij houden, want jij en ik zijn allebei ideen en
ideen kunnen niet liefhebben. Ideen kunnen alleen ideen
over liefde hebben.
In feite is er niets dat jij en ik met elkaar kunnen hebben,
wat iemand anders in deze zaal buitensluit. Dat kun je alleen
in gedachten doen. Ik kan 'mij' nemen en met 'jou' aan 'ons'
beginnen, en dan kunnen we gescheiden van en beter zijn
dan de rest. Is dat hoe her leven in elkaar steekt?
142

HET EINDE VAN

DE INSPANNING

We zijn allemaal op een fundamentele manier met elkaar ver

strengeld, maar we kunnen er niet echt de vinger op leggen
door die last van conditionering, omdat we een zaal vol stoe
len zien in plaats van een zaal vol leven.

Ik heb niet de indruk dat een relatie mogelijk is.

Inderdaad, omdat er vanuit dit geconditioneerde perspectief
geen mogelijkheid toe bestaat. Er is wel een mogelijkheid voor
een regeling met elkaar, maar een feitelijk gerelateerd zijn is
uitgesloten. Ik heb te maken met mijn projectie die zegt dar
dit iemand is die ik mag of nier mag. Ben je iemand die ik
mag, dan wil ik je. En ik wil dar jij ervoor zorgt dar ik me
lekker voel en daar kunnen we een heel maarschappelijk con
tract omheen maken. Maar daaronder schuilt het feit dat her
niets met de actualiteit te maken heeft.

Ik weet niet of die draaikolk van gedachten en conditionering

ooit zal verdwijnen. Hij lijkt onderdeel uit te maken van wat-is.
Hij hoeft ook nier weg. We kunnen relaties opbouwen op
basis van iets anders. Ik kan door deze zaal lopen en beschrij
ven wie ik mag en wie ik niet mag, gebaseerd op mijn conditio
nering. Iedereen die hier aanwezig is, kan beschrijven wie zij
aardig vindt en wie niet, gebaseerd op haar conditionering.
Die onderverdeling is een illusie. Hij maakt deel uit van de
wijze waarop we onze wereld organiseren om te overleven.
Ik heb niet alleen maar belangstelling voor mensen met
wie ik affiniteit heb; ik heb belangstelling voor iedereen. In
feite brengen mensen met wie ik geen affiniteit heb me op
een dieper plan dan mensen met wie ik her wel heb. Conflict,
143

ZOEK GEEN AN1WOORD

HET

EINDE VAN OE INSPANNING

dat niets anders is dan contact met mijn gedachtepatronen,

laten dwalen. Je hebt geleerd: ja, ik voel mijn voet, ik voel mijn

legt iets bij mezelf bloot wat vreedzaamheid niet vermag.

hand, ik voel een gedachte opkomen. Maar niemand heeft ons

geleerd om die organisator te zien. Die organisator is niet tot

Hoe kunnen we een duidelijk beeld krijgen van wat we ervaren?

relateren in staat, want hij probeert relaties juist te organiseren.

Ik krijg de indruk dat zoiets moeite kost.

Relateren is inherent gevaarlijk. Het onttrekt zich aan organi

satie. Het zal ons vernietigen, uiteenrijten.

Als we inzien dat het denken niet heel is en de inspanning

vanuit het denken niet bruikbaar, waar zou dan de moeite van

Wt bedoelt

dan met 'relatie'?

daan moeten komen? Er bestaat een zekere bewegende energie,

dynamische energie, of aandacht. Waar komt die vandaan?

Ik bedoel de erkenning dat we in het leven staan. Dat we

Jij en ik treffen elkaar vandaag en we hebben het poten

liefhebben. We hebben niet lief in de zin dat ik iets van jou ga

tieel om voor de rest van ons leven in relatie tot elkaar te

krijgen, of dat ik jou iets te geven heb, maar we bevinden ons

staan. Dat gebeurt nu. Waar komt dat vandaan? Ben je bereid

feitelijk in een veld van liefde. Dat veld is wat wij zijn.

die relatie op dit moment aan te gaan? Dat kun je niet sturen.

Of gooi dat woord liefde eruit; we zijn in een veld van

Het denkwezen zal proberen er garen van te spinnen. 'Zal ik

leegte. We bevinden ons in een veld van bewustzijn. We zijn

hierdoor wel kunnen overleven? Heb ik er iets aan? Is het wel

in een veld van kwantummogelijkheden, van onderlinge ver

veilig?'

bondenheid. Dat zijn allemaal woorden die ideen bevatten.

Een aantal mensen in deze zaal zal in feite voor de rest van

Maar datgene waarin we ons bevinden, onttrekt zich aan be

zijn leven een relatie met anderen in deze zaal aangaan, of dat

schrijving, is iets ankenbaars dat niet georganiseerd kan wor

nu veilig is of niet. En anderen zullen daarover nadenken en

den. Het bevindt zich niet in de wereld van concepten. Zou

de draad van hun leven weer opvatten. Waarom is dat? Waar

je daarin willen leven? Zou je dat willen verkennen als je le

komt dat vandaan?

ven? Dat is de vraag aan elk van ons.

Kun je in jezelf een mogelijkheid tot relareren vinden, of

Het leven heeft een geweldige energie. Niet alles komt tot

kun je alleen een manier vinden om je zo op te stellen dat je

uitdrukking. Veel daarvan is potentile energie. Net zoiets als

overleeft? En toch zijn we hier om datgene te zoeken wat ons

de energie in een auto-accu. Je ziet de potentile energie een

voorbij overleving voert.

feit worden als je de kabels eraan bevestigt, de eindjes elkaar

Er hangt een geweldige energie in deze kamer, maar die is

per ongeluk raken en je de vonken ziet spatten.

noch van jullie, noch van mij. We zouden allerlei andere din

Die energie zit achter de inspanning. De weerstand is

gen kunnen doen. Wat doen we hier eigenlijk? Waar komt die

alle gedachten die ons proberen re organiseren om te overle

energie vandaan? Binnen je brein kun je een organiserend prin

ven, want dat is wat het denken doet en daar is het heel erg

cipe vinden dat geoefend is om de aandacht door je lichaam te

goed in.

144

145

ZOEK GEEN ANTWOORD

HET EINDE VAN DE INSPANNING

Dan zal het waarschijnlijk iets positiefi zijn, dat ik op dit punt

Ieder van ons heefr al een leven. Laat de hoedanigheid van

in verwarring ben.

integratie binnen in je leven en laat het je leven veranderen.

De vraag die zich in iedere intensieve relatie voordoet is: 'Ben

het idee dat het gevaarlijk is, het idee dat ik het niet zal over

je nog steeds bereid de relatie te onderzoeken, ook al begrijp

je hem niet?' Ben je bereid om stil te staan temidden van alle
verwarring, misverstand en de gedachte dat dit idiotie, ver

Het probeert dat al te doen. Het enige dat in de weg staat, is

leven, dat her er niet uit zal zien zoals het geacht wordt eruit
te zien, dat ik mezelf niet zal herkennen en mensen mij niet
zullen herkennen. En dat alles klopt waarschijnlijk ook nog.

warring en waanzin is?

Ik heb twee tieners!

Dan weet je wat het betekent om geen keus te hebben. We
spreken af om stil te staan temidden van dit alles. Dat is de
stilte als woorden ophouden en dat is wat de woorden pogen te
beschrijven. De stilte in her midden van de reuring. De stilte
neemt de regie in handen, in plaats van her organiserende prin
cipe van her denken dar zegt: 'Zo kan ik overleven.' Die stilte is
de inspanning. Stilte doet 'het inspannen'. Dat slaat nergens
op, want de concepten stilte en inspanning hebben geen ge
meenschappelijke grond. Daarom is het verwarrend. Maar als
je stil bent en domweg kijkt, zie je dat stilte dynamisch is. Dat
is de hoedanigheid waarin we kunnen leven.
De integratie speelt zich niet in juw leven af, hij speelt
zich in ns leven af. Je kunt jouw leven nier integreren, want
integratie moer heel zijn. Dat wil zeggen dat deze zaal en
andere ruimten in je leven de context worden. Jouw tieners
en andere maatschappelijke contexten worden het laborato
rium van integratie. Ik kan mezelf heel makkelijk sussen. Ik
ga op een mooie plek in de Himalaya zitten en het voelt
geweldig. Ik word in een ommezien vreedzaaam. Geweldig.
En wat dan nog?
146

147

WAAROM

IS

ER LIJDEN?

Lichamelijk lijden kun je niet via inzicht veranderen. Je kunt

het wel begrijpen als de is-heid van het universum, maar pijn
lijk blijft het. Zo'n situatie vergt een reactie die troost of ver

Waarom is er lijden?

lichting van de pijn kan bieden. Dat is niet in tegenspraak

met de eenheid van de wereld, maar het is er een uitdrukking
van. Onze blik afwenden voor zulk concreet lijden is een trucje
dat we uithalen met onze niet-zelf-filosofie. Natuurlijk zou
den we alles doen om de pijn te verlichten als ns lichaam
zou lijden.
Velen van ons zijn iets gaan doen op psychologisch, spiri

Moeten we niets aan het lijden in de wereld doen?

Psychisch lijden is inherent aan de relatie tussen je kern en
de conceptuele werkelijkheid. Zonder die abstrahering van
de actualiteit is er nog steeds pijn, maar de hoedanigheid is
anders.

Lijden vindt plaats in de abstrahering en kan alleen 'ver

holpen' worden door het verdwijnen van het conceptuele
raamwerk. Al her andere is meer van hetzelfde, omdat het
zich nog steeds binnen dat kader afspeelt. Er kan zeker een
verandering binnen de conceptualisering plaatsvinden, en
daarin is de psychorechnologie erg goed, evenals religie. Die
aanpassingen worden door de samenleving hogelijk gewaar
deerd en beloond. Maar het laten verdwijnen van het raam
werk vereist een reactie die geen belangstelling voor aanpas
sing heeft, maar die zich richt op het kerndilemma van het
zelf en de bevrijding van psychisch lijden. Natuurlijk zullen
de meeste mensen geen belangstelling hebben voor zo'n in
zicht en liever een therapeut zoeken die de ervaring reflec
teert die de 'patint' bereid is te hebben.
148

tueel of religieus gebied omdat we een of ander conflict er

voeren, een soort verdeeldheid. We hadden pijn. De vraag die
ik je voorleg, is: hebben de dingen die we zijn gaan doen wel
geholpen? Of zijn ze de pijn geworden?
We zijn opgegroeid met calrijke verwachtingen over hoe
we geacht werden te zijn, en voor veel van ons was dat moei
lijk. Om onze moeilijkheden te begrijpen, zijn we iets
spiritueels gaan doen. We kregen nieuwe verwachtingen,
nieuwe manieren van zijn en nieuwe manieren om ernaast te
zitten of onvolmaakt te zijn. 'Niets doen,' is een uitdrukking
van datgene wat we in onze eigen spiritualiteit tegenkomen
als de poging om te verbeteren ophoudt.
Wat voltrekt zich als we oplossen in dit moment, waar we
ons bevinden, zonder enige hoop, verwachting of anticipatie
van iets anders dan wat we zijn? Hoe komt dat eigenlijk tot
uitdrukking? Wat is het potentieel van ons leven als we onze
enenergie niet gebruiken voor een egocentrische en egostische
spiritualiteit? Kunnen we misschien andere mensen helpen iets
nuttigs te doen? Kunnen we misschien zelfs gelukkig zijn?
Kan het misschien zijn dat er niets mis is met ons? Zou de
expressie die zich aangeboren en moeiteloos in ons leven vol149

WAAROM IS ER LIJDEN?

ZoEK GEEN ANTWOORD

trekt, niet de wezenlijke uitdrukking van het leven zijn? Is dat

niet juist datgene waar we naar op zoek meenden te zijn? En
zo ja, zijn we dan niet klaar? En als we klaar zijn, is dit dan
niet het laatste 'spirituele' boek dat we hoeven te lezen? Kun
nen we afkicken? Of gaan onze handen dan bibberen en moe
ten we nog n boek lezen over hoe je verlicht moet worden?
Niets doen is niet het instorten van ons leven in de een of
andere nihilistische staat waarin we niets meer kunnen on

is doelgericht
waarmee we allemaal te maken hebben gehad
, of vrede vin
geweest: een definitieve oplossing, verlichting
opgeven, zelfs de
den. Stel dat we dat allemaal werkelijk
atie dan? Voelen
cultivatie van ruimtelijkheid? Wat is medit
en zo ja, war is dat
we ons er nog steeds roe aangetrokken
nigheid van 'zijn
dan? Het hele onderzoek naar deze hoeda
meditatie. Die
zonder doen' en 'doen zonder doener' is de
atiehouding
gaat altijd maar door, of we nu in de juiste medit

Niets doen is de relatie met mijn eigen wezen waarin ik niets

zitten of iets anders doen.

leven al in
Het netwerk van het ego is al ingestort. We

kan doen om te veranderen of verbeteren.

genade.

dernemen, depressief zijn of niet weten wat we moeten doen.

Zoek zelf maar in je eigen leven en in je eigen relaties uit

wie je bent en wat je bent, wat 'doen' en wat 'niet doen' is.
Wat gebeurt er als je jezelf probeert te veranderen? Wat ge
beurt er als je probeert te verbeteren?

Aangezien we ons toch in deze ongelooflijk ingewikkelde wereld

van lijden bevinden, blijft het misschien toch nuttig om te medi
teren, zolang het mam in de juiste context gebeurt. Dat wil zeg
gen, als middel om de ruimte tussen gedachten te cultiveren, waar
het vasthouden aan pijn een eind kan vinden. Anders blijven we
alleen maar met een intellectuele greep op de waarheid zitten,
een benadering die nooit een volledige genezing kan betekenen.
Temidden van ziekte en depressie kun je amper hopen spontaan
te worden bezocht dom het instorten van het netwerk van het
ego, of wel soms? Dat zou te veel naar het christelijke concept
genade rieken.
Met andere woorden: 'Ok, ik snap het, er valt niets te doen.
Maar: wat moet ik daar nu mee aanvangen?' Verschuif het
perspectief van wat onze spiritualiteit behelst. 'Het 'doen'
150

Ik begrijp nog altijd niet hoe het omhelzen van uw uiterst hel
dere voorstel leidt tot het einde van de pijn in een weiftlende
geest. Kunnen we niet net zo goed concluderen: het leven is klote
en dan ga je dood?
iek doel is, of
Ik zeg niet dat het einde van de pijn een specif
het er zeker
dat het leven niet klote is. En los van dat al ziet
lijkheid
werke
naar uit dat we doodgaan. Ik vraag of we onze

ptuele 'ik'
kunnen organiseren rond iets anders dan het conce
open vraag
en zo ja, war zou dat dan zijn? Dat is meer een
dan een slotsom.

Waarschijnlijk zou er geen noodzaak zijn voor een zoektocht of

verkenning als we permanent vrij konden zijn van ongeluk. Ik
kan me de vrijheid nog herinneren van toen ik jonger was en een
baan opgaf omdat ik die domweg zat was. Nu maak ik me net
als de meeste mensen bezorgd om de hypotheek, de zaak en de
auto. Er is weinig hoop op vrijheid als we ons aan die structuren
vast blijven klampen uit angst voor verlies aan comfort, liefde of
151

ZOEK

GEEN

ANTWOORD

prestige. Maar we zij'n ons zeker wel bewust van de identificatie

met het denken ofde persoonlijkheid naarmate die zich meester
maakt van een klein kind, en de conditionering het overneemt.
Gaat het niet om het overboord zetten van de overtollige ballast
terwijl we de praktische levenslessen behouden? Dus ik denk dat

Empathie en maatschappelijke actie

we praktische stappen moeten nemen in plaats van iets spiritueels

om ons van ongelukkigheid te ontdoen.
We klampen ons aan die structuren vast omdat we geloven
dat die ons veiligheid zullen brengen, maar tegelijkertijd zijn
we nerveus omdat we weten dat objecten ons geen veiligheid
zullen brengen. Totale veiligheid komt van een radicaal ver

Hoe denkt u dat de ontdekkingen van de kwantumfYsica de ma

schillende relatie met onze gedachtewereld, wat van nature

nier waarop we met elkaar omgaan wijzigen?

en spontaan gebeurt in de tijdloosheid van ieder moment.

Ik betwijfel of we erg succesvol zullen zijn met het over

Halverwege de twintigste eeuw schetste John Bell een logi

boord zetten van wat ook, afgezien misschien van het idee

sche beperking van de invloed die deeltjes op elkaar hadden,

dat we erin moeten slagen onze ballast overboord te zetten.

als de klassieke fysische beschrijving van de werkelijkheid juist

Het lijkt me ook totaal fictief dar er een staat zou zijn die

was. Met wat bekend zou worden als de Theorie van Bell

permanent geluk belooft, anders dan iets wat het gevolg is

toonde hij aan dar de invloed die deze gescheiden deeltjes op

van een ingrijpende hersenoperatie. Stel dat die ballast ge

elkaar hadden in feite veel groter was dan de klassieke na

woon is, zoals het is?

tuurkunde toeliet en daarmee zette hij vraagtekens bij de mo

Leven is verandering. Niets is blijvend- geluk noch onge

gelijkheid van scheidbaarheid. Ondersteunenende experimen

luk- en het opgeven van de poging om de een of andere

ten toonden aan dat er onverklaarde invloeden bestaan tussen

permanente toestand te creren, is net zo direct beschikbaar

deeltjes, zelfs op kolossale afstanden; invloeden die sneller in

als gewoon stil zijn.

hun werk gaan dan de snelheid van het licht. Dat wil zeggen
dar ze zich afspelen buiten het gebied dat de wetenschap er
kent als oorzaak en gevolg.
De implicaties van de Theorie van Bell worden niet hele
maal begrepen door de natuurkundigen, die rot op de dag
van vandaag debatteren over de vraag wat ze ons over de wer
kelijkheid vertellen. Onze wereld blijkt onderling verbonden

152

153

ZOEK GEEN ANTWOORD

EMPATHIE EN MAATSCHAPPELIJKE ACTIE

door krachten die het door hun onmiddellijkheid moeilijk

moer worden, alleen maar iets in mij dat begrepen moet wor

maken om een werkelijke en totale separatie te zien.

Kwantumfysica zegt hetzelfde als de mystici altijd al hebben
gezegd. Hoewel de geleerde het nog niet mag zeggen, mag de
mysticus het wel: wij zijn een.
Dus als ik in contact kom met een behoeftig iemand, kan
ik doorlopen en doen alsof ik hem niet heb gezien, maar feit
is dat die persoon en ik op een fundamenteel deeltjesniveau
met elkaar in verbinding staan. Ik kan wel zeggen: 'Nou, ik
hoef niets aan die persoon te doen', maar in feite moet ik een
bepaalde reactie hebben voor mezelf Dat is de moleculaire
basis van empathie. Ergens begrijpen we dat wij hetzelfde zijn.
Iers wat jou raakt, raakt mij. Iemand in Afrika die omkomt

den. Ik moet begrijpen waarom ik omkom van de honger.

Ik heb mijn leven een tijdlang gebaseerd op de idee dat we tijd

hebben uitgevonden om te leren hoe we verandering moeten re
gisseren. Ik meende dat we de spil van het dualiteitsevenwicht
konden veranderen, zodat het kwaad voorgoed zou wegvallen.
Ik zou het vreselijk vinden om dat op te geven om in stilte te
moeten leven.
Ik wil duidelijk stellen dat ik stilte niet gelijkstel aan nihilisme
of inactie. We hebben een spiritueel beeld dat stilte wil zeggen
dat we stoppen met handelen en in een donkere, verzegelde

van de honger bevindt zich ergens in mij. Daarom is het zo

spelonk moeten zitten. Absoluut niet. Stilte doet zich voor als

belangrijk om erachter te komen wat we werkelijk zijn.

het conceptuele raamwerk, dat ons verdeeld houdt, doorzich

tig wordt. Op dat moment is er handelen. Als we ronder stilte

Dus als maar voldoende mensen erkennen dat we onderling af

hankelijk zijn, zal die persoon in Afrika niet omkomen van de
honger omdat wij er wel voor zullen zorgen dat er een rechtvaar
dige voedselverdeling is.

iemand tegenkomen die behoeftig is, zitten we met een

rommeltje aan oordelen en opvattingen, wdar er geen recht
srreeks handelen is. We zien nier eens wie we voor ons heb
ben. We kunnen niet voelen dat die persoon in feite in ons is,
dus weten we niet wat we precies moeren doen. Soms is de

Maar her is niet alleen dat die persoon in Afrika niet zal omko

handeling doorlopen, soms is het geven, soms is het die per

men. Het is ook dat ik niet zal sterven als mens. Het is mijn

soon bij ons in huis nemen. Maar dat kunnen we niet weten

eigen armoede, mijn eigen isolement. Hier sterven wij in het

algemeen niet aan voedselgebrek. We sterven door een gebrek

omdat we zo vol rommel zitten. In deze wereld handelen we

allemaal, omdat we allemaal verancwoordelijk zijn.

aan empathie, gebrek aan liefde.

Als je binnen het raamwerk van de tijd functioneert, ben
ik afgescheiden van de man die in Afrika ligt te sterven. Maar
als we feitelijk de Beli-theorie van het hart ervaren - wat wil

Hoe ruim je die rommel op?

Laren we beginnen met waar we ons bevinden en dat is het

zeggen dat jouw pijn in feite nier in iemand anders is, maar in

feit dat we vol troep zitten. We bewonen een wereld van ge

mij - dan bestaat er geen rijd. Nu is er niemand die gered

dachten die komen en gaan. Er bestaat een macrogedachte

154

155

ZOEK

GFEN

ANTWOORD

die zich om alle andere gedachten wikkelt. Die macrogedachte

zegt ons: 'Ik ben. Dit zijn mijn gedachten. Dit is mijn leven.'
Wat doe ik daaraan? Wat het handelend element, de doener,
zegt dat ik eraan moet doen, is hetzelfde als de gedachten zelf
Wat mijn conditionering ook is, dat is wat ik eraan moet doen.

Kinderen en gemeenschap

Dus het denken herhaalt zich. Ik stel voor dat je met het oog
daarop niets doet. Niets doen heeft niets met concreet han
delen te maken. Het heeft met psychisch handelen te maken,
met de wijze waarop we met onze eigen denkstructuren om
gan. De positie van niets doen is op zich een krachtige reac
ue, maar het valt ons niet makkelijk om een idee te krijgen
van wat dat betekent. Deze benadering is een negatieve reac

Hoe werkt het beginsel 'niets doen' in het dagelijks leven?

tie, in plaats van iets te doen.

Laren we de energie uit dar hele mentale raamwerk halen

We denken dat het niet kan werken en dat de bekende helse

en haar stoppen waar zij is, in bewustzijn, in de achtergrond.

wereld die we gezamenlijk hebben geschapen tenminste een

En laten we vervolgens zien wat daaruit voortkomt. Als ik

bekende wereld is. Het antwoord op de vraag 'Hoe moeten

zou beschrijven wat dat is, zou die beschrijving weer een nieuw

we een leven leiden dat vrij is van conflict?' weten we niet.

concept worden. Zodra we begrijpen war die rommel is, wordt

Het onbekende is angstaanjagend, domweg omdt het onbe

het onderzoek: 'Wat komt er uit de heelheid tot uitdrukking?'

kend is. Het vergt relateren en trouw zijn aan het scherp van

In het bewustzijn kun je geen verdeeldheid aantreffen; zi_in

expressie is heel.

je eigen inzicht.
Het leven van verkenning wordt een feit als we geen an
dere keus hebben, als het leven dat we leiden niet meer werkt.
Ik kan je verzekeren dat het leven altijd zal reageren als we
vanuit verbondenheid in plaats van conflict te werk gaan. Dit
is geen fopspeenspirirualiteit, maar in feite honderd procent
leven, niet genspireerd door zelfbehoud, maar door de volle
dige communie met elkaar en met het leven zelf
Volgens jezus is geldzucht de wortel van alle kwaad Volgens
Ramakrishna zijn vrouwen en goud de ondergang van de mens.
Ik ben me ervan bewust dat ze het over hebzucht en lust hebben.

156
157

ZoEK GEEN

ANlWOORD

Maar ik denk niet dat hebzucht en wellust zomaar overboord te

zetten zijn. Yens mij moet geld realistisch worden gezien voor wat
het is: gestolde energie. Geld kan vloeibare liefde zijn als het juist
wordt gebruikt. Als geld wordt gehamsterd voor de macht die het
lijkt te vertegenwoordigen, dan wordt het gif En wat vrouwen aan
gaat: mijn vrouw heeft mij een completer menselijk wezen gemaakt
en zij heeft het gevoel dat ik hetzelfde voor haar heb gedaan.
Het overboord zetten van geld en vrouwen is ongeveer het
zelfde als de verslaving eraan. Herbzucht en lust zijn zonder
meer twee van de krachtigste drijfveren. Overleving en ver
menigvuldiging zijn zonder twijfel zowel nauw verbonden met
onze biologische als geconditioneerd in onze psychologische
structuur. Relevanter is een intelligente relatie met de wereld
om ons heen, inclusief geld en de intieme betrekkingen die
we onderhouden.

Het zou een stuk eenvoudiger zijn als we ons ergens bij aan kon
den sluiten, bij de een ofandere groep ofzo. Maar die is er niet.
Er bestaat een vorm van verbondenheid in ieder leven en de
uitdrukkingsvormen daarvan zijn legio. Ik merk dikwijls dat
er een zeker cynisme in ons groeit naarmate we ouder wor
den: er had iets moeten gebeuren en dat is niet gebeurd, dus
zal het ook wel nooit gebeuren. In plaats van dar cynisme,
zouden we kunnen openstaan voor de huidige mogelijkhe
den van verbondenheid en de vormen die ze aanemen. Het is
niet de vraag: 'Hoe kan ik aan mezelf sleutelen?' maar: 'Hoe
komt dat verbonden-zijn rot uitdrukking?'
Ik merk dat die gemeenschap zich afspeelt in het recht
streekse contact met degenen die op mijn pad komen, en in
158

KINDEREN EN GEMEENSCHAP

concretere zin met degenen die ervoor kiezen om hun leven

en werk met mij re cordineren. In mijn eigen expressie reis
ik veel om formeel en informeel met mensen van gedachten

te wisselen, en ik schrijf boeken. Maar voor ieder van ons

schijnt er een uitdrukkingsvorm te zijn als we de feitelijke
onderlinge verbondenheid omhelzen.
Zoek die verbondenheid, als je die echt wilt. Volg dat in
stinct, dat niet de angst voor eenzaamheid, of een reactie op
een mislukt leven is, of weglopen voor problemen in lopende
relaties en verantwoordlijkheden, maar de diepe behoefte aan
eerlijk en open contact. Dat wordt niemand van ons ontzegd,
behalve door de sluier van onze eigen waanideen over onze
persoonlijke veiligheid en angst.

Maar wat betekent 'verbondenheid' dan?

In het algemeen verdelen we onze ervaringen in wat we willen
en niet willen, en op een macro-niveau doen we hetzelfde met
de mensen in ons leven, met de omstandigheden enzovoort.
Stel dat we ophouden met verdelen en opengaan voor her hele
scala? Stel dat we beginnen de vormen van ons leven- fami
lie, werk, gemeenschap, scholen enzovoort- nier op basis van
veiligheid en overleving op te bouwen, maar op basis van ver
bondenheid en communicatie? Verbondenheid is een levens
gegeven; het is een feit dat we onverbrekelijk in elkaar genes
teld zijn en eigenlijk in alles. Leven in verbondenheid heeft
meer te maken met het loslaren van de concepten die ons
verdelen, dan met iets omtrent verbondenheid. We hebben
maar heel weinig tijd in de vorm, slechts een ogenblik. Waaar
geven we uitdrukking aan? Deze gezamenlijke verkenning is
de beweging van verbondenheid.
159

ZOEK GEEN ANTWOORD

Kunt u me alstublieft raad geven? Ik ben vijfenveertig, getrouwd

en neem mijn spirituele leven heel serieus. Ik heb een probleem
dat ik niet kan oplossen, Naarmate de jaren verstrijken, voel ik
mezelf steeds meer aangetrokken tot de jeugdige schoonheid van
vrouwen van in de twintig.
Als we een spiritueel leven werkelijk serieus nemen, dan moe
ten we ook eerlijkheid serieus nemen, waar die ons ook voert.
Een relatie met een ander mens is een geweldige gelegenheid
voor ontdekking, maar hij kan ook worden gebruikt om het
contact met de rest van het leven te vermijden.
De meeste relaties zijn gegrondvest op wederzijdse veilig
heid: 'Ik hou van jou, als jij van mij houdt.' Ze groeien uit tot
ingewikkelde gedragscodes waarin we de essemie van het con
tact met elkaar neigen te verliezen. Dan duikt er een verruk
kelijke jonge vrouw of man op, levenslustig, fris, niet gehin
derd door het labyrint van gedragscodes dat we in de loop der
jaren met onze partner hebben opgebouwd.
We zoeken die frisse hoedanigheid, we zoeken de jeugd,
we zoeken de sex. We kunnen een stiekeme verhouding heb
ben. We kunnen scheiden en hertrouwen. Of we kunnen onze
gevoelens verdringen en een leven van de stille wanhoop van
onvervuldheid leiden. Maar geen van die reacties is bevredi
gend.
Waarom staan we niet stil in het midden van die hele toe
stand om te ontdekken wat er eigenlijk aan de hand is? Wat
gebeurt er als we handelen noch verdringen? Waarom omhul
len we niet alles wat er in ons leven gebeurt aan alle mensen in
ons leven? Dat is een radicaal rechtstreekse relatie met onszelf,
onze partner en het nieuwe object van onze aantrekking, wat
rotale integriteit en communicatie vereist.
160

KJNDEREN EN GEMEENSCHAP

Is onze huidige relatie gebaseerd op eerlijkheid en spirituele

transformatie? Kan onze huidige relatie het feit aan dat we
ons tot anderen aangetrokken voelen? Hebben we een relatie
van vrijheid, verantwoordelijkheid en doorzichtigheid met
elkaar, of hebben we een verdrag dat op veiligheid is geba
seerd? Als we alle overeenkomsten de deur uit doen, blijft er
dan nog liefde over? Is er sprake van angst? Als we elkaar nu

zouden ontmoeten alsof het voor het eerst was, hoe zouden
we onze relatie dan vormgeven en waarom?
En hoe zouden we een eerlijke verhouding aangaan met
een nieuwe persoon tot wie we ons aangetrokken voelen?
Zouden we die persoon op een nieuwe manier tegemoet tre
den, of zouden we weer beginnen met het sluiten van
veiligheidsovereenkomsten? Zouden we flirten terwijl we
onze fouten verbergen? Zouden we iemand het hof maken
door onze partner verborgen te houden? Wat gebeurt er met
de magische lading van een nieuwe relatie als die openlijk
wordt blootgesteld aan de oude? Wat gebeurt er als het hele
spel transparant wordt gemaakt? W illen we het dan nog wel
spelen?
Mijn reactie op je vraag is als volgt. Eerlijkheid zal een
uitdaging voor je huwelijk zijn. Eerlijkheid kan je huwelijk
verdiepen. Eerlijkheid kan je huwelijk verwoesten. Maar eer

lijkheid zal wel de feitelijkheid van je leven nauwkeurig an

het licht brengen. Die eerlijkheid is niet alleen van toepassmg

op je communicatie met anderen, waar de opvatting van ra
dicale eerlijkheid dikwijls verwordt tot een narcistische ma
nier om anderen te domineren. Eerlijkheid moet ook van toe
passing zijn op het inzicht in je eigen drijfveren, en in laatste
instantie op de aard van je constructie van je zelf als zijnde
afgescheiden van het leven. Uiteindelijk is transformatie de
161

ZoEK GEEN ANTWOORD

KlNDEREN EN GEMEENSCHAP

de
beweging van verandering in het leven. Eerlijkheid is maar

De wegen naar financile welvaart openbaren zich al in ons

boodschapper.

aller leven als kwamumpotentieel, maar net als de dorstige vis

van Kabir herkennen wij ze niet.

U suggereert dat ons werk 'in het verlengde van onze stilte' moet

Holistische welvaart hoeft geen rijkdom te betekenen, maar

liggen, maar hoe kunnen we, met alle economische druk in de

'net voldoende' voor het individu en het overschot wordt over

wereld van vandaag, voldoende geld verdienen om een redelijk

gelaten aan de wereld om hem heen. Voor sommigen kan dat

comfortabel leven te leiden dat ruimte biedt voor dit onderzoek?

een heel eenvoudig materieel bestaan betekenen, voor ande

ren, die goed zijn in het genereren van rijkdom, misschien

We beschikken allemaal over de capaciteit om een leven te

een filantropisch bestaan. Het essentile element is niet de

genereren dat niet wordt gehinderd door financile druk. Het

hoeveelheid rijkdom, maar eerder de volledige omhelzing van

samenspel tussen angst en onzekerheid met de behoefte aan

het leven. Daarin schuilt het geluk.

identiteit, doelgerichtheid en een activiteit waarmee we ons

De mechaniek van holistische welvaart is rechttoe recht

profileren, zorgt ervoor dat de meeste mensen in een einde

aan. Beschouw de behoefte aan veiligheid als de basis van je

loze tredmolen worden voortgejaagd. Iedereen kan de denk

levenswerk. Niet als een doel, maar als een integraal onder

structuren penetreren die in wezen overlevingsgericht zijn en

deel van iedere levensuitdrukking. Wijd het overschot dat je

zich openstellen voor de actuele beweging van het bewust

misschien verzamelt aan diegenen die het nodig hebben.

zijn, dat in wezen veilig en heel is. Daarmee is de financile

vraag beantwoord.
De geldkwestie is tenslotte domweg een metafoor voor onze
onze
kans op overleving. We hebben meer geld nodig om
e-stok
veiligheid zeker te stellen, en achter die wonel-aan-d
r gaat
blijven we ons leven door hollen. Maar de geldmetafoo
sym
is
die
en
volledig voorbij aan de essentie van het leven
bij
biotisch in plaats van individueel. Diep van binnen leeft
id
ieder van ons de hartstocht om die feitelijke verbondenhe
die
voor
eerst
te leven, maar de angst houdt ons voor om

veiligheid te zorgen en dat verlamt ons.

vei
Het is net omgekeerd. Een leven vanuit de zucht naar
gemis.
en
ligheid drukt zich uit als wat het is: onveiligheid
zich
Leven vanuit de hartstocht voor verbondenheid drukt
ile.
zelf uit als wat het is: liefde en veiligheid, inclusief financ
162

Integreer je expressie. Laat je masker vallen en je gezicht

zien. Ga om met mensen die je visie delen. Communiceer
met hen die dat niet doen. Je leven is interactief; informeren
en genformeerd worden.
Werk mee met de logistiek van het leven. Een levende ge
meenschap is de grootste generator van welvaart. Deel de zaak,
je huis, je keuken en je auto. Kolossale hulpbronnen worden
verspild in de eenzame levens in de cocons van de huizen en
appartementen in de buitenwijken.
Geef de doelgerichte hartsoebt in jezelf de vrije teugel, on
geacht hoe die in je huidige bestaan moet worden ingepast.
Misschien verlies je vrienden, collega's, je partner, of de goed
keuring van de samenleving, misschien ook niet. Vertrouw
op de stroom van je hartstocht. Die is niet rationeel, maar
kan de ratio wel als gereedschap en technologie gebruiken
!63

ZoEK GEEN

KINDEREN EN GEMEENSCHAP

ANTWOORD

om iets voor elkaar te krijgen. Hij is niet emotioneel, hoewel

onder ons met kinderen een grote behoefte aan een veilige,

hij op een diep niveau de stroom der emoties als cruciale in

creatieve, stabiele en liefdevolle omgeving.

formatie over relaties beschouwt. Her is het integrale gezichts

punt dat het individu als handelend element en het geheel als

Dus misschien is de vraag: kunnen parallelle levens samenkomen?

de context samenbrengt, van moment tot moment.

Vergeet niet dat dit over transformatief leven gaat. De ele
menten passie, geld, het element wat moet ik aan met mijn

Voor het antwoord op die vraag moet je eens naar een lang,
recht stuk van een spoorweg gaan.

leven, dat alles wordt ondergeschikt gemaakt aan het mys

Kijk langs het spoor. Wat parallel was, lijkt samen te komen.

tieke feit van de energie van bewustzijn die zich door ons

Zie je dat grote gevaarte op je afstormen? Opzij. V lug.

leven beweegt.
Je weet hoe het is om nit in een afgrond te springen, maar

Dat is namelijk een andere mogelijkheid van samenkomst,

maar die is erg rommelig.

zonder te springen kun je niet weten hoe het is om wel in een

afgrond te springen. Niemand kan je vertellen hoe je dat moet
doen. Niemand kan het voor je doen. Je hartstocht leven is
niet gevaarlijk. Het is veel erger, het is onbekend. Maar wat

Waarom hebt u kinderen? Niets doen en je niet met de doener

identificeren vergt enorme concentratie, dus waarom begeeft u
zich in relaties die u afleiden van dat innerlijke brandpunt?

bekend is, kan nooit nieuw of creatief zijn. Als we sterven aan
onze hartstocht, hebben we tenminste geleefd. Als we in het

Het vergt juist enorm veel energie om afgescheidenbeid in

bekende blijven leven, zijn we al dood.

stand te houden. Heelheid kost geen inspanning. Kinderen

leiden je niet af van het leven. Ze zijn juist de uitdrukking

Warom heeft u zo'n belangstelling voor een doelbewuste leefge

meenschap?

van het leven.

Er gebeuren boeiende dingen als we onszelf in een levende

Als we in reactie op uiterlijke omstandigheden handelen in plaats

situatie plaatsen, waar de uitdagingen van het leven tegemoet

van op de innerlijke beweging, zitten we dan niet gevangen in

de vorm? Vloeit de heelheid van de werkelijkheid niet alleen voort
uit vormloosheid?

Maar kinderen verlangen dat je verantwoording voor ze neemt.

worden getreden met dezelfde doorzichtige nieuwsgierigheid

die we doorgaans alleen maar scheppen in de doorluchtige
atmosfeer van een publieke dialoog of een weekendretraire.
Wat voor gemeenschap gaan we maken vanuit die intensiteit

Welke regels heb je voor jezelf opgesteld waaraan het leven

van de wil om her leven volledig te leven? Kan dit worden

moer voldoen? De moeilijkheid met non-dualisme is, dat het

ingevoerd in de praktijk van ons leven, of is het maar een

een reeks opvattingen wordt waarmee we vervolgens onze ac

abstracte en zinloze woordenstroom? Voorts is er bij diegenen

tualiteit vergelijken. De actualiteit is de feitelijkheid van ons

164

165

ZOEK GEEN ANTWOORD

K.JNOEREN EN GEMEENSCHAP

leven en misschien horen daar lawaaiige, veeleisende kinde

gevallen, hoewel het heel eenvoudig is om onze interpretatie

ren bij die ons afleiden van wat we onze prioriteiten wanen.

ervan te weten.

Maar nu komen we er dankzij die kinderen achter dat die

Elk individu in die zaal - of waar ook trouwens - mag een

prioriteiten slechts een concept waren. Zou het soms kunnen

diepgaande en fundamentele relatie met de anderen verlangen.

zijn dat vormloosheid, vorm en heelheid allemaal een

En ieder individu mag in de illusie van afgescheidenheid blij

enkelvoudigheid zijn?

ven hangen. Ik was daar uitgenodigd en ben gekomen. Ik heb

tot uitdrukking gebracht wat er heerste en erop gereageerd. Er

Onlangs heb ik deelgenomen aan een groepsdia/oog met u en veel

was maar heel weinig om mensen naar die zaal te trekken, of

heb ik niet aan die ervaring gehad. Ik had iets totaal anders

om ze daar te houden. Misschien kun jij een situatie construe

verwacht dan wat er gebeurde. Natuurlijk heb ik zelfniet zoveel

ren die de hoedanigheden weerspiegelt die jij zoekt of waar

bijgedragen om die ervaring te benvloeden.

voor je belangstelling hebt om dat experiment te vervolgen.

Ik had duidelijk de indruk dat u serieuze relaties met ande

Ik heb belangstelling voor een leven dar de hoedanighe

ren wilt ontwikkelen, wat misschien tot een hogere vorm van

den van mijn visie reflecteert. Ik nodig de wereld letterlijk uit

gemeenschap leidt. Mij'n gevoel is dat er een heel ander soort zijn

om aan dat onderzoek, dat experiment deel te nemen via mijn

in beeld komt als we tot een directere beschouwing van onze rela

voordrachten en boeken. Maar ik heb geen zin om wie dan

ties komen. Ik heb op heel kleine schaal met anderen gexperi

ook te overruigen om zich bij me aan te sluiten. Oe integriteit

menteerd, waarbij we de uitwisseli ng tot onze rechtstreekse erva

van mijn leven is de bereidheid om alleen te staan in die visie.

ring beperkten en onze spraak, gevoelens, gedachten enzovoort

Wie geen andere keus heeft dan meedoen zal dat doen. Wie

orinteerden op, of op zijn minst lieten heinvloeden door een

een alternatief heeft, wat het ook is,

zal het niet doen.

ietwat verruimd gevoel van 'aanwezigheid Ik kan me geen an

dere ervaring met anderen herinneren die ik zo veelzeggend vond

Kent u een groepering die het mystieke besef van de eenheid van
alle leven tot uitdrukking brengt? Bouwt er iemand aan een sa

Oe kwaliteit van de groepsdialoog was een weerspiegeling van

menleving die is gebaseerd op die realisatie? Heeft de wereld be

de deelnemers en de roestand van het menselijk wezen. Alle

hoefte aan de capaciteit om een leven van liefde te leiden?

verwachtingen die ik misschien heb, zijn irrelevant.

Jouw onbevredigende ervaring van de situatie kan heel goed

Er is slechts deze relatie - jij en ik - plus alles wat door deze

door iedereen zijn gedeeld, maar stuk voor stuk waren de

relatie wordt geraakt en dat is alle dingen. Er is slechts dit

deelnemers niet bereid de anderen uit de tent te lokken. Of

leven zoals het is. De integratie van het mystieke besef met

misschien ging het om mensen die gevangen zitten in de ra

het alledaagse is de uitdaging van het leven.

tio, terwijl jij aan iets anders toe bent. Her valt niet mee om
met zekerheid vast te stellen wat er
166

bij die gelegenheid is voor-

Ik heb een diepe behoefte bespeurd om de hoedanigheden

van dit bestaan te onderzoeken, om re communiceren met
167

LOEK

GEEN ANTWOORD

KINDEREN EN GEMEENSCHAP

degenen met wie ik contact heb en om tor enige steun re zijn

Ik ben een beetje halfbakken begonnen met een religieuze opvoe

voor diegenen wier noden voor zich spreken. De structuren

ding van mijn oudste kind, voornamelijk omdat ik niet wist wat

van mijn leven, mijn betrekkingen en mijn 'gemeenschap' zijn

ik anders moest. Ze is intelligent en ziet natuurlijk dwars door

mijn tweeslachtigheid heen. Ik wil gewoon waarachtig zijn en

uit die expressie voortgekomen.

Misschien kunnen we een cultuur bouwen die het mys

haar vertellen wat ik ervan denk en toch ben ik bang om dat te

tieke besef reflecteert, maar eerst: kunnen we her zelf leven?

doen, deels omdat ik niet die veiligheid van het geloofwil wegne

Kunnen jij en ik her in onze relatie leven? Zo ja, dan hebben

men die voor een kind heel geruststellend moet zijn.

we de nieuwe gemeenschap al. Zo niet, dan is er een andere

vraag die ons in contact brengt met war en hoe wij zijn . Deze

Ik heb groot venrouwen in de capaciteit van een kind om te

actualiteit is ons werkmateriaal om het innerlijk te ontdekken

uiten wat het nodig heeft regen een ouder die bereid is te

en transformeren.

luisteren. Het geschenk dat we onze kinderen kunnen geven

Je vraagt of er ergens behoefte is aan die capaciteit voor

is luisteren, en op een open, eerlijke manier reageren. Voor

liefde. Natuurlijk, die is overal nodig. Jij en ik moeten haar

mij zou de catastrofe niet schuilen in wat het leven aan slagen

overal tot uitdrukking brengen door haar hier tot uitdruk

in petto heeft, maar de geloofssystemen die we onze kindere

king re brengen.

opleggen vanuit onze eigen angst, war neerkomt op een po

Ik heb een goed gevoel over mijn creativiteit, maar soms heb ik

ging om ze re beperken tot iets waarvan. w_e al weren dat het

niet waar is. Dat is in wezen een narc1st1sche daad en een

een slecht gevoel omdat ik geniet van de erkenning die ik ervoor

vermijden van ons eigen innerlijke werk.

krijg. Hoe past 'niets doen' daarin?

Uit wat je hebt gezegd krijg ik de indruk dat je dat alles al

weet, alleen niet wat je daaraan moet doen. Nietweten is een

Het gevoel van vreugde en vervolgens de schuld over die

geweldig dynamisch element, dat de moeite waard is te ver

vreugde {en misschien op een zeker ogenblik het gevoel

kennen en met je kinderen te delen, want het is de kern van

van vreugde over het inzicht in het schuldgevoel na vreugde,

de mystiek, de drijvende kracht van creativiteit en de essentie

en dan weer het schuldgevoel over die vreugde) beginnen

van de aangeboren aard van een kind.

op een cyclus te lijken: niet twee dingen, maar een. Die

ene cyclus - een soort geagiteerdheid van zijn - vereist de

Hoe brengen we dat soort spiritualiteit over op onze kinderen?

energie van onze betrokkenheid (proberen het re herstel

len, veranderen, enzovoort) om zich te handhaven. Nier

Het is niet nodig om welk kind ook te conditioneren met

betrokkenheid Iaat de cyclus voor war hij is. We voelen

ideen over spiritualiteit, maar we kunnen ons leven door

vreugde, we voelen schuldgevoel. En vervolgens voelen we

drenken met die verkenning van alles wat we zijn en doen.

war volgt.

Onderzoek wat dit berekent in termen van gezinsstructuur,

168

169

ZOEK GEEN AN1WOORD

KINDEREN EN GEMEENSCHAP

gemotiveerde gemeenschap, creatieve schoolomgeving en alle

indoctrinatie; het is de vrijheid voor een kind om na te ja

kinderen begrepen over de ontwikkeling van de persoonlijkheid,

g en wat hem interesseert. De prceptie van hypocrisie rent

.
. .
rebellie voort. VeranrwoordehJkhetd ts een natuurliJke et
genschap voor een kind als het euzen kijgt en e conse
quenties ervan voor zichzelf en ZtJn omgevmg begnJpt. Voor

het ego, conditionering en gewoonten?

mij komt het helen en verbeteren van welke relatie dan ook

structuren van onze wereld.

Wt hebt u met betrekking tot uw werk en bij de observatie van

neer

Het biologische element schijnt specifieke cognitieve fasen

op de erkenning van de zuivere actualiteit van wat-is

en wat wij zijn in de relatie. De weerstand tegen die actuali

en ontwikkelingsfasen re laten ontvouwen. Soms heeft het er

teit en de conceptuele mist die de uitdrukking van die weer

veel van weg dat de biologie - het inherente geheugen van

stand is, zijn het conflict.

genen en cellen - de regie heeft en dat het een fictie is dat iets
anders de touwtjes in handen heeft. Her kan veel weg hebben

Hoe stelt

van het standpunt van de sociaalbioloog dat het lichaam be

historische man/vrouwrollen? Wt gebeurt er met die rollen als

staat voor de levering van generisch materiaal aan de volgende

we ons leven bestuderen met de intensiteit die u suggereert?

voor dat we relateren met onze partner binnen de

generatie en weinig meer. Er bestaat een ander soort verken

ning en die gaar over de inherente relatie die je ontdekt met
specifieke individuen in je leven. Waarom heeft een bepaalde
ootmoering plaatsgevonden, waarom is hij zo diep gegaan en
heeft hij zo'n liefde blootgelegd? Waarom is niet iedere relatie
zoals deze? Waarom beschikken we over de capaciteit om el
kander lief te hebben en doen we het toch niet?
Met de ouder/kindrelatie is zoveel verleden gemoeid. Misschien
is dat de reden dat de relatie dikwijls gespannen is. Hoe genezen
en verbeteren we die betrekkingen?
Laat het idee ouder en kind vallen als her niet langer van

een
Laren we met elkaar relateren zoals we zijn, niet vanuit
is
rol als man of vrouw, echtgenoot of echtgenote. Waarom
gezien
al
een dergelijk sjabloongedrag nodig? We hebben
de
dat het niet werkt. Stel dat een relatie niet is opgezet om

eve
rest van de wereld buiten te sluiten en we een intensi
Als
interactie hebben met wie er maar belangstelling heeft?
we belangstelling hebben voor een relatie met het geheel,
kunnen we niet helema al worden gedefinieerd door een

huwelijk of een gezin, of zelfs maar een vergroot gezin, een

ook. Ik heb belang
gemeenschap, of welke variatie daarvan
stelling voor relateren - totaal relateren - met iedere per-

toepassing is. Ouders manipuleren hun kinderen alsof dat

soon die ik tegenkom.

Wat gebeurt er als we onze relaties intensief onderzoeke ?

ouderschap zou zijn. Wij hebben de functie van zorgen-voor

Dan verliezen we de zekerheid van her bekende patroon. Dte

en bescherming, niet om het kind te conditioneren om op

inherente onzekerheid in de relatie, die vrijheid van expres

een bepaalde manier op ons te reageren. Educatie is niet

sie, is de enige hoop voor alle relaties.

170

171

ZOEK GEEN ANTWOORD

KINDEREN EN GEMEENSCHAP

Veel schrijvers op het gebied van de spiritualiteit en de transper

soonlijke psychologie beweren tegenwoordig dat het ego een nood
zakelijke fose in de evolutie van het bewustzijn is en een stap op
de reis naar verlichting. Met andere woorden het ego is gewoon
iets waar we doorheen moeten. Wt denkt u daarvan?

Het zelf als biologisch feit is niet het probleem. Kinderen moe

Er is een duidelijke biologische en ontwikkelingstaak waar

het menselijk organisme doorheen moet en dat bij kinde
ren kan worden waargenomen. Als je dat proces conceptueel
wilt beschrijven en vervolgens concreet maken als ego-ont
wikkeling, dan mag dat. Maar mij lijkt het veel fundamen
teler.
Het biologische organisme moet in de wereld leren func
tioneren. Om dat voor elkaar te krijgen wordt het experi
menteel. Een deel van dat experiment is erachter komen of
het beter is om te nemen dan te geven. Nemen werkt, al
thans op een bepaalde leeftijd. Een vierjarige pakt bijvoor
beeld een tweejarige dingen af en het werkt, wam dat speel
goed is nu van hem. Dat is n manier waarop we leren,
maar er vindt ook een subtieler leren plaats. Als hij iets
van een ander afpakt, krijgt hij het object, maar verliest hij
de relatie. Je kunt het begin van een waarneming bij hem
zien: ok, dat speelgoed heb ik nu, maar die speelkame
raad ben ik kwijt. En zonder die speelkameraad is her speel
goed niet leuk. Weldra leert het kind delen een gunste van
de relaties. Dus is egotisme nu iets natuurlijks, of is het
natuurlijk dat we verbonden zijn? Empathie is in feite bio

ren het verschil weten tussen hun lichaam en de valse hond een
eindje verderop. Dat is fundamentele intelligentie. Maar daar
mee komt een soort integrale intelligentie en die heeft te ma
ken met de relatiefunctie. Die is ook biologisch. Die is hele
maal niet abstract. We hebben elkaar nodig om te overleven.

Maar het gaat toch dieper? Wij zijn elkaar. Het heeft niet alleen
met overleving te maken.
En dat geldt ook in biologisch opzicht. We zijn in feite geen
soort. De wereld is niet verdeeld in mensen en dieren en plan
een. Dat zijn maar conceptuele categorien. In werkelijkheid
is er op alle niveaus een in-elkaar-overlopen van het leven,
een grootse symbiose van het leven die zich manifesteert als
Gaia, een levende wereld van onderlinge verbondenheid.

Laten we aannemen dat we in staat zijn in ons leven een struc

tuur te scheppen die waarachtig egalitair is en gebaseerd is op de
actualiteit, zoals uw idee over een alternatieve school of de le
vende gemeenschap. En dan gaat u dood Wt dan? De entropie
zet in en wat u met een bepaald doel hebt geschapen ondergaat
uiteindeijk een metamorfose tot iets anders.
Het leven drukt zich via elk van ons uit. Het leven zal zich
van mijn lichaam omdoen als het niet langer nodig is. Mis
schien in het volgende moment. Zker in het volgende mo

logisch intelligent.

ment, want het volgende moment is alles wat er is.

Laat me de vraag anders stellen: is het onvermijdelijk dat kinde

ren opgroeien en een zeljbesef, een egobesefonwikkelen?

telligentie huist in het leven en komt niet voort uit dit

172

Dus dit lichaam zal doodgaan. Niets op tegen, want in

lichaam; het bevindt zich in het gehl van het leven. In dat
173

ZOEK GEEN ANTWOORD

opzicht is het leven dat zich door mijn lichaam, jouw lichaam,
dat van onze kinderen, familie en vrienden beweegt allemaal
hetzelfde leven.
Ik maak me geen zorgen over wat er na mijn dood gebeurt. Het geheel is het geheel. Dit is gewoon de golfbewe
ging van het leven. Dat heeft zijn eigen patroon en drijfkracht.

Wat zo is

Bestaat er een betere manier om te begrijpen wat hier wordt ge

zegd? Ik hoor de woorden wel, maar ik kan ze op de een ofan

dere manier niet vasthouden. Is er een betere manier om te com
municeren wat u probeert over te brengen?
War meesral gebeurt, is dar mensen denken: nou ja, die woor
den zijn verwarrend. Ik moet woorden hebben die me nier
verwarren. Dan gaan ze naar her volgende stelletje woorden
en dan weer naar het volgende. Uiteindelijk kijken ze terug
op hun leven en zeggen ze dat her allemaal zinloos was, om
dat het helemaal vol woordbetekenis heeft gezeten.
Het punt van entree is stilstaan, beseffen dat je in een rela
tie leeft en kijken wat zich in die stilte wil uitdrukken. Wat
ervaar je eigenlijk in je totale perceptieveld? Wat is zich be
wust van dat hele perceptieveld? Die diepe stilte, die
energetisch en dynamisch van aard is, is wat zich feitelijk in
deze zaal afspeelt. De woorden zijn maar wat we doen omdat
we nu eenmaal sprekende dieren zijn.
Als je naar de woorden luistert en probeert er garen van te
spinnen, zul je het er hooguit mee eens of oneens zijn. Ben je
174

175

ZOEK GEEN

WAT zo

ANTWOORD

IS

het ermee eens, dan vind je het leuk. Zo niet dan niet. Dan

Jingen kiezen is illusoir. Keuze, het afgescheiden ego en de

bevind je je slechts in het rijk van voor- en afkeur.

verst erking of verzwakking ervan zijn allemaal slechts ideen,

illu sies. Je wordt bezield door heelheid. Anders niet. Kijk nu

Ik voel me op mijn best als ik met mensen verkeer waar maar

heel weinig woorden zijn en een heleboel stilte heerst. Het zou
prachtig zijn, zelfi hier, om met elkaar in stilte te zijn.

maar eens hoe lang je dat vast kunt houden voordat er een
stemmetje zegt: 'Ja, maar als ik dit of dat doe, doet het zeer,
daarom moet ik eraan sleutelen.' Dat stemmetje heeft geen

We kunnen deze zaal zo maken dat je stil valt zodra je bin

substantie. Het is leeg.

Het wordt allemaal nog ingewikkelder omdat het zo vlug

nenkomt. De mensen die dat doen zijn hoogst populaire en

gaat. We zijn in wezen zo gewend om tegen onszelf te praten,

uiterst krachtige leraren, omdat ze weren hoe ze dat voor el

om over onszelf tegen onszelf te praten. Het gaat zo snel dar

kaar moeten krijgen. Ze hebben een kerngroep, bloemen en

het ergens op lijkt. Maar als het leven jou bezielt, is dat spel

een podium. Sommigen dragen een bordje met Stilte alstu

letje over. Leefl

blieft als je binnenkomt. Dus we kunnen het zo ensceneren

dat we stilte en een gevoel van immensiteit scheppen.
Ik ben niet bang voor woorden. Woorden bevatten tech

En wat ga je nu met je leven doen? Stel dat het er niet om

gaat om aan jezelf te sleutelen, of jezelf te verbeteren, of om te
overleven, of om rijkdom te verzamelen, of macht, of de touw

nische informatie. We zouden kunnen zingen, dansen of te

tjes in handen te krijgen, of dat nu in je huwelijk, in je gezin

kenen. Dat zou de totaliteit ook niet kunnen omvatten.

of in de samenleving is? Met al die dingen heeft het niets te

Vo.{g-ens mij bevat muziek die hoedanigheden wel

maken. Jij bent een uitdrukking van het leven. Waar gaat het
dan om?

Omvat klank de ruimte of omvat ruimte de klank?

Niets.

De ruimte omvat de klank.

Is het niets, of is het alles?

Dat is het enige dat ik zeg. Via woorden kom je niet in de

Allebei.

ruimte. De ruimte kan door de woorden stromen, of door

het lied, of de dans, of door de stilte.

Nu heb je de vinger op het onderzoek, op de verkenning van

Het maakt niets uit. Technieken als muziek, dans, kunst

die dynamische uitdrukking. Dit is wat je leven nu behelst;

en taal zijn uitdrukkingen van heelheid. Jij bent een uitdruk

het is de uitdrukking van die verkenning. Dat doen we hier

king van heelheid. Het idee dat er iets afgescheidens bestaat

vandaag, nu. Ik ben hier niet om aan mezelf te sleutelen. Ik

dat versterkt of verzwakt kan worden als we bepaalde hande-

ben hier niet om aan jou te sleutelen. Ik weet dat ik jou op

176

177

ZOEK GEEN ANTWOORD

WAT zo IS

geen enkele manier van dienst kan zijn. Ik kan mezelf op geen

ogenblikken interpreteren die het conceptueel kan vangen en

enkele manier van dienst zijn. Dus begin maar aan de verken

'tijd' noemen. Toen, nu en op-het-punt-van. Dat is tijd, dat

ning van heelheid.

is het denken.

Zojuist hebben we ontdekt dat we hier zijn. We bevinden

Helderheid woont in het nu omdat vrij zijn van tijd het

ons in het moment. We zijn de uitdrukking van het leven.

wezen van het nu is. Het is vrij van gedachten.

Dat hebben we dan ontdekt. Wt nu?

Het denken bevindt zich in wezen in het verleden ofde toekomst.

Wat is 'nu'? Wat tref je dit moment aan?

Het denken voltrekt zich in de subjecr/objectwereld, dus is er

Vreugde.

reerd, of een verleden dat naar de toekomst wordt gehaald als

sprake van een verleden waaraan vanuit het nu wordt gerefe

Over enkele ogenblikken zul je deze zaal verlaren om de draad

voorsp elling.

van je leven weer op te vatten.

In het nu valt er eigenlijk geen concept van te maken.

Ik blijfop een plek waar ik het gewoon niet weet.

Het denken vindt plaats in het moment en een concept kan

We kwamen niet wetend binnen en zo zullen we ook weer

in het moment worden gebruikt, maar het moment is niet

aan het denken gebonden omdat het tijdloos is.

vertrekken.

We beschikken niet over de heldere stem van God die zegt:

'Doe nu dit.' Wat we wel hebben is de stem van het moment;

die is erg duidelijk. Het is geen stem met woorden, het is geen
stem met een lied. Het is de stem van het leven. Het is de stem

van de rust of de stilte. Op dit ogenblik spreekt hij duidelijk

Als we terugkijken op ons leven om te voorspellen wat ons te

doen staat en we de zinloze chaos van ons verleden aantreffen,

proberen we die op de toekomst toe re passen. Dat is het mo

ment waarop we zeggen: 'War moeren we doen? Wat heeft het

leven te berekenen?' Maar op dit moment is het duidelijk.
Het denken doet zich voor in het moment, maar kan het
moment niet interpreteren. Het denken kan slechts een reeks
178

Wtarom is dat beter dan in een conceptuele wereld leven? Wt

dan nog?
Het is niet dat het beter is. Het is waar we ons bevinden. We
zijn in het nu en de conceptuele wereld gaat ervan uit dat we
dat niet zijn. Ik probeer nier 'iets beters' te bereiken; ik pro
beer alleen duidelijk te krijgen wat-is. Omdat ik gemerkt heb
dar ik, als ik in mijn conceptuele wereld relateer, met niets
relateer. Ik relateer met iets wat insubstantieel is en zich niet
temin hult in de schijn van werkelijkheid.
Als ik nooit echt een relatie met jou kan hebben, voel ik
me genoopt om te begrijpen waarom dat zo is. Als ik dat
179

ZoEK GEEN AN1WOORD

onder de loep neem, kom ik erachter dat het mislukken van

de relatie zich alleen voordoet als ik dit moment rot vele mo
menten extrapoleer. Die abstracte wereld is niet echt te vin
den. Hij is nergens.
Wat ik wel kan vinden, is dit moment. Het is nooit ontoe
gankelijk, het is nooit ver weg en ik heb niemand nodig om

De ontdekking van de dynamische vraag

het me te tonen, en jij evenmin. Het is geen diepzinnige,

grootse affaire. Het is alleen dat ik ten lange leste kan ontdek
ken waar ik me bevind.
Het is wat is.

Als we de aard van het leven proberen vast te stellen, moeten

En vandaaruit kan ik beginnen de wereld op een heel andere

we beginnen met het diepe inzicht dat we die niet begrijpen.

manier te ontdekken. Niet als een kind, want dat ben ik niet

Dat is misschien het meest diepzinnige weten dat we in het

meer. Ik ben in staat de wereld conceptueel re organiseren.

leven kunnen bereiken. Het betekent dat we iets erkennen

Maar ik ben niet meer

van de manier waarop het denken functioneert. Het denken

aan

de conceptuele wereld gebonden

omdat ik zijn functie en beperkingen heb begrepen.

omvat iets, maar niet alles van het leven. We hebben erg veel

In het nu is er geen geschiedenis. Er is geen toekomst waar

tijd, energie en cultuur in het denken gesroken, dat maar een

je je zorgen over hoeft te maken. Er is sprake van een heel

hapje van het leven oplepelt, maar dat hapje wel beschrijft

dynamische staat. Het is een moment van kwantum potentieel.

alsof dat het hele leven is.

In dit moment kan alles gebeuren.

Onze gang door het leven is gebaseerd op concepten. We

bouwen onze relaties, gezinnen, gemeenschappen en andere
maatschappelijke structuren rondom onze gedachten op. Onze
gedachten komen ons substantieel en heel voor, als het leven
in zijn totaliteit. Maar misschien verschijnt er op een zeker
moment een barstje. iemand overlijdt of wordt ziek, of er
voltrekt zich een rragedie. Of misschien gebeurt het spon
taan. Maar in die barst in onze conceptuele werkelijkheid ver
schijm iets anders.
Het is de afbraak van ons leven. Je kunt het chaos of krank
zinnigheid noemen, of misschien kenmerkt het zich als iets

180

181

ZOEK GEEN ANTWOORD

DE ONTDEKKING VAN DE DYNAMISCHE VRAAG

spiritueels. Vlug proberen we iemand te vinden die kan ver

wat het onbekende van ons wil. Wat is het onbekende dat

klaren wat er aan de hand is. Is dat een psycholoog, dan krij

zich binnendringt in de relatie met mijn kind, mijn partner,

of mijn baas? We kunnen ontdekken wat dar betekent in de

gen we een psychologische verklaring. Als her een spirituele

leermeester is, krijgen we een spirituele verklaring. En als we
niemand vinden om de afbraak van onze conceptuele wereld
te verklaren, dan raken we misschien gedesorinteerd,
gedissocieerd en gesoleerd.
Wat er naar boven komt uit de afbraak van de conceptuele
wereld is niets anders dan een vraag. Het is geen antwoord.
Het is niets dat kan worden gevat door welk spiritueel, filoso
fisch of religieus systeem ook. Het is in feite de beweging van
het leven zelf, dat altijd verandert, altijd in beweging is, altijd
dynamisch. Het kan niet door de conceptuele wereld worden
ingekapseld omdat het zich niet helemaal daar bevindt.
We zijn op het punt beland dat we niet weten. We zijn op

relatie met alle mensen in ons leven. Is er iets wat we samen

kun nen doen? Kunnen we deze verkenning misschien samen
doen?
Daar is geen antwoord op. Hebben we de capaciteit om
feitelijk in de stilte van geen-antwoord te staan? Kunnen we
daarin leven? Niet als in een soort toestand, niet als iets wat
goed of slecht voelt, maar gewoon als het feit dat we het niet
weren.
Ik vind het erg onthutsend om te denken dat er gewoon een leegte is
en

we niet weten waar het allemaal om draait. Ik denk dat we hier

zijn om defYsieke wereld te ervaren en betere geesten te worden.

dit punt beland zonder enige verklaring voor het niet-weten.

We zijn niet gek. We zijn niet spiritueel. We weten domweg

Nou, probeer het maar. Kijk maar of die verklaring beter werkt

niet. Het is heel geruststellend om gek of spiritueel te zijn,

dan de vorige honderd verklaringen die je hebt geprobeerd.

maar niet weten heeft iets erg ongemakkelijks. Geen enkel

We nemen de ene verklaring, leven daarnaar, merken dat hij

concept, antwoord of vorm kan het onbekende omvatten. Toch

niet werkt en gaan over op de volgende, leven daar weer naar

ligt het voor de hand, als je stopt en blijft staan in je leven, dat

en

zo voort.

we in het onbekende ls het onbekende bestaan. Er is geen

enkele handeling die we vanuit het bekende of vanuit con

Maar er moet toch een anker zijn, iets om je aan vast te k!dmpen.

cepten kunnen verrichten die niet meer van hetzelfde schept.

Via de conceptuele wereld is er geen ontsnapping aan de

Zoek maar uit of dat waar is. Moeten we een anker hebben?

conceptuele wereld. We zien alleen het abrupte en plotselinge

Afgaande op de structuur van het denken, hebben we een

einde van die wereld als onze gids.

anker nodig. Dat anker heet 'ik'.

Ik heb 'ik' nodig om te

Iets van dat onbekende beweegt zich in en door de

weten wat me te doen staat. Maar dat anker werkt op een

conceptuele wereld. Het beweegt zich door de relaties die we

manier die per definitie verdeelt en zich destructief uitdrukt.

hebben opgebouwd. In plaats van te trachten bij het bewust

Her anker 'ik' betekent dat ik jou moet domineren. Dat is de

zijn of bij het onbekende te komen, kunnen we ons afvragen

essentie ervan. Het plaatst me in een concurrerende relatie.

182

183

LOEK GEEN ANTWOORD

DE ONTDEKKING

VAN

DE DYNAMISCHE VRAAG

arom is die concurrerend?

!)at is een wereld van constante taxatie en voorspelling geba

seerd op het model van het verleden, dat me de toekomst het

Als ik naar jou kijk, zie ik jou buiten mezelfen zie ik mijn eigen

hoofd leert bieden op de manier waarop ik ook door het ver

leden ben gegaan. Ik heb het verleden overleefd, daarom zal

centrum hier. Ik weet dat er maar bepaalde hulpbronnen be

bij die hulpbronnen komen. Misschien ben ik slimmer of rij

ik de roekomst ook wel overleven, vooropgesteld dat ik de

zelfde gewoonten handhaaf De hele wereld van gedachten

ker. Het denken is een mechanisme, waarmee ik de omgeving

en conceprualisering is opgebouwd rond de overleving van

taxeer om te begrijpen hoe ik daarin moet overleven.

dat 'ik'. Dat wil zeggen, niet alleen de overleving van mijn

schikbaar zijn. Misschien ben ik groter dan jij afkan ik sneller

Als ik met mensen praat zoals met deze groep, taxeert het
denken deze omgeving en ziet het een heleboel mensen die ik

lichaam, maar ook her psychologische ik, dat trosje ideen

over mezelf dat jij bedreigt. Als je niet van me houdt en lelijke

vol mensen dat ik wel ken. Die mensen zijn een probleem. In

dingen over me zegt, zou je me hier en nu ten overstaan van

al die mensen wel voor joker kunnen zetten. Ik moet echt

het denken is het enige waarvan ik zeker kan zijn het feit ik

uitkijken voor jou.

niet ken. Die mensen zijn een bedreiging. Het ziet een hand

hier zit, gelokaliseerd in dit 'mij' en ik weet waar de uitgang

is. Het denken taxeert de omgeving constant om mij te laten

Behoorlijk griezelig.

overleven.
Precies, we zijn doodsbenauwd. Dat doen we nu constant

Kun je dat stopzetten als je wilt?

met elkaar. Dat is de wereld die voortspruit uit dat 'ik'. Dat
kan niet helemaal de wereld van 'wij' omvatten. Het kan pro

Nou, ik heb geprobeerd het stop te zetten. Ik ben naar mijn

beren het filosofisch, politiek of spiritueel te doen, maar aan

pyscholoog gegaan, alwaar ik heb geprobeerd het stop te zet

die conceptualisering zit de angst voor overleving gekoppeld.

ten. Ik heb er mijn jeugd onder de loep genomen en ik heb

rebirthing gedaan. Ik ging naar mijn meditatieleraar. Ik heb

Ik geloofnog steeds dat er een manier moet zijn om los te laten,

een mantra gekregen. Ik heb zoveel geprobeerd. Drugs, alco

om inclusiviteit en acceptatie toe te laten.

hol, met mijn hoofd tegen de muur slaan. En ik bleef mijn

omgeving maar taxeren op zoek naar subtiele en ingewikkelde

Er is geen 'manier'. Kun jij de technologie demonstreren die

manieren om te overleven. Hoe kan ik het lichamelijk overle

instantverlichting produceert? De collectieve ervaring tot dus

ven? Hoe kom ik aan middelen, kleren en een dak boven mijn

verre lijkt te zijn dat het najagen van zo'n technologie ons

hoofd? Hoe overleef ik het psychologisch? Hoe word ik pro

opzadelt met het najagen van zo'n technologie. De poging

minent? Hoe word ik beroemd? Hoe word ik rijk? Hoe word

om te mediteren, oefenen en iets te bereiken, duwt ons ein

ik belangrijk, gerespecteerd en intelligent?

deloos op weg en gunt ons nooit de rust van waar we ons

184

185

ZoEK GEEN AN1WOORD

DE ONTOEKKJNG VAN DE DYNAMISCHE VRAAG

feitelijk bevinden. Stel dat het niets met loslaten te maken

Stel dat je gewoon in die 'opgegeven' staat blijft? Niet als een

heeft? En als we nu eens niets doen aan het feit dat we ons

idee, maar omdat je het feit onder ogen komt dat al die po

ergens aan vasthouden?

gingen alleen maar het tegenovergestelde bewerkstelligen.

Omdat je erkent dat het idee van loslaten alleen maar een

Niets doen is ook een proces.

gevoel van loslaten schept dat uiteindelijk weer in een kramp

Hoezo?

Is het eigenlijke probleem niet juist die hele cyclustoesrand?

overgaat waardoor de behoefte aan loslaten opnieuw ontstaat.

De verslaving aan loslaten en de angst voor de kramp?

Er speelt zich een tijdelij'ke opluchting af en vervolgens zit ik

weer in de kringloop van m'n gedachten.

"W zijn geconditioneerd om dat te doen. We proberen constant

problemen op te lossen.
En als je nu eens niet het idee van loslaten schept? Wat ge
beurt er dan? Stel dat je dat niet eens doet? Stel dat je niets

De hele spiritualiteit heeft ons daartoe geconditioneerd. En

doet aan het gevoel van kramp dat plaatsvindt voordat je

als we nu eens een punt achter die spiritualiteit zetten?

loslaat?
Wat is het doel van spiritueel zijn? Dan kun je daar net zo goed

Ik heb het gevoel dat ik een muur met vet erop probeer te be

ook een punt achter zetten.

klimmen. Ik kom nergens.

Kijk maar wat er gebeurt als je overweegt om de spirituele
En als je dat blijft doen?

weg op te geven. Kijk eens naar de angst. Wie ben ik als ik

niet spiritueel ben? Wat moet ik doen als ik niet spiritueel

Dan word ik moe.

ben? Kijk eens aan. Daar heb je het onbekende.

Stel dat je nergens blijft komen in plaats van het scheppen

Zal opgeven vreugde brengen?

van een cyclus van kramp en loslaten? Je voelt de kramp, je

voelt dat je nergens komt, dus schep je het idee van loslaten.

Het geheel van her leven is niet alleen vreugde. Problemen

Je vindt de verruiming waarvoor je hebt geleerd en ervaart

horen er ook bij. De moeilijkheid met het najagen van vreugde

een gevoel van bevrijding. Stel dat je dat niet doet? Wat ge

is dat we proberen re ontsnappen aan alles wat treurig is. We

beun er als je niet door die op-en-neer-cyclus gaar?

zullen vreugde niet ontdekken door het na te jagen. Proberen

vreugde vast te houden als een permanente staat is een for

Soms geefje het op.

186

mule voor pijn.

187

ZOEK GEEN ANTWOORD

Niets doen zou daar goed op toe te passen zijn. Ben je gelukkig,
ok, maar probeer geen geluk na te jagen. Als je het volgende
ogenblik triest bent, prima, want vroeg oflaat doet het zich alle
maal voor. Hoe dan ook, niets forceren.

DE ONTDEKKlNG

VAN DE DYNAMISCHE

VRAAG

Ik krijg de indruk dat u daar wilt zitten zonder motivatie om

wat dan ook te doen. Er is geen reden om op te staan ofte gaan
zitten.
Ik steek geen energie meer in welke drijfVeer ook die uic mij

Nu heb ik het ideaal dat ik niets moet doen aan wat dan ook.

komt. Dat wil zeggen, als er een gedachte opkomt om iets re

Dus nu denk ik: ik ga geluk en verdriet accepteren en alles

doen, of juist niets te doen met het oogmerk om te overleven,

komt goed, want ik ga niets doen. Vervolgens ga ik een zekere

gaat daar helemaal geen energie in.

druk van binnen voelen om niets te doen, want wat ik eigen

ik wil loslaten, maar wacht even, ik zou toch niets doen?

Zelfi los van het element overleving krijg ik de indruk dat er

geen drijfteer meer is om wat dan ook om wat voor reden dan
ook te doen.

Ik ben bang dat u het onmogelijke vraagt.

Komt er iets uic het leven zelf dat ons motiveert? Worden we

lijk wil is wel iets doen. Ik voel me verdrietig, ik heb het ge

voel dat ik die muur beklim en nergens kom want hij is vet en

door het leven bezield of door die neurociche zucht naar

Ik vraag helemaal niets van je. Je hoeft helemaal niets aan dit

overleving? De enige manier waarop we dat kunnen ontdekken,

alles te doen. Ik vraag alleen of we kunnen zien waar we mee

is door met een schone bril naar die overlevingszucht te kijken.

bezig zijn. Ieder van ons probeen constant een concept te vor

Misschien blijven we daardoor hier leeg zitten, roerloos en

men, een gedachte, een techniek of een levenswijze die een

zonder drijfVeren. Misschien zullen we sterven. En dat is in

permanente staat van veiligheid voor onszelf schept. We pro

feite wat ons ce doen staat. We moeten psychisch sterven. Het

beren geen staat te scheppen waarin wij veilig zijn, waarin het

psychische zelf zegt: 'Ik wil niet sterven; ik moet zien te overle

hele leven veilig is, helemaal niet. We proberen een staar te

ven. Ik kan wel een manier vinden om me goed te voelen.'

scheppen waarin ik veilig ben.

Er is geen manier om je goed re voelen, omdat her terrein

Dus heb ik al die dingen geprobeerd en geen van alle werkt

van her denken inherent verdeeld is. Elke gedachte heeft een

en nu hoor ik iets over niets doen. Dar lijkt me een goed idee. Ik

subject/object-relatie tot de wereld om hem heen. Elke ge

ga niets doen en dat zal me veiligheid brengen. Als ik me nu

dachte verdeelt de wereld. Er bestaat geen gedachte die heel

verdrietig voel, doe ik niets. Maar vervolgens merk ik dat, als ik

is. En omdat het een verdeelde wereld is, bevindt zich altijd

me verdrietig voel, er iets in me ontstaat dat zich beter wil voe

iets buieen mij dat een bedreiging vormt. Die gedachtewereld

len. Ok, dat moet ik niet doen. Ik zou juist niets doen. Het

kan nooit stabiel zijn. We kunnen duizend jaar mediteren en

neurotische denken is weer terug om te proberen dar verdeelde

het denken zal nog steeds verdeeld zijn. Het zal nog steeds

universum ce scheppen waarin ik niet voldoende niets doe.

een subject en een object hebben.

188

189

LOEK GEEN ANTWOORD

DE ONTOEKKJNG VAN DE DYNAMISCHE VRAAG

Ga naar de plek in jezelf waar niets energie steekt in je ik

doen' maar vallen. Het zijn maar woorden, bedoeld om het

gebonden gedachten, je persoonlijke wereld. Daar kun je de

denken tegen zichzelf in stelling te brengen, stil te krijgen.

dood van het persoonlijke onder ogen komen.

En je onderbewuste dan? je kunt denken wat je wilt, maar je

onderbewuste zal overleving najagen ongeacht wat je probeert te
doen ofjuist niet te doen.

Wilt u zeggen dat je de werkelijkheid zult zien als je het hele

denken overboord zet?
Het is een verloren strijd om te proberen het denken over

Het kan me niet schelen wat het denkwezen genereert: on

boord te zetten. Je hoeft niets met gedachten. We hebben het

idee dat we moeten handelen omdat we denken. We geloven

derbewuste, bewuste of superbewuste. Ik heb begrepen dat

dat we met het denken moeten relaceren alsof het denken de

alles waarmee het denkwezen op de proppen komt, deel uit

maakt van de conceptuele wereld die zich druk maakt om
mijn overleving. De pijn daarvan is groter dan ik nog kan
verdragen. Ik heb totaal opgegeven om te proberen er iets aan
te doen. Is er iets anders, of is het slechts een wereld van het
denken waarin we strijd voeren met elkaar ten gunste van
onze persoonlijke overleving, waarin we bondgenootschap
pen en relaties aangaan gebaseerd op 'Ik ben ok- jij bent
ok, niet dan?'

Is het mogelijk om aan niets-doen te denken buiten de conceptuele

wereld om? Het is onze aangeboren drijfveer om dingen rationeel
ofconceptueel te doen en u vraagt ons daar uit te stappen.
Probeer maar aan niets-doen te denken. War is dat?

rotaliteit is.

We verdelen gedachten in categorien die ons een goed

gevoel geven en die ons een slecht gevoel geven, en we probe
onze
ren de slechte op afstand te houden. Een groot deel van

psychologische wereld houdt zich bezig met de poging om de

gedachten te voeden die oceanische gevoelens veroorzaken en
ma
jou te ontdoen van gedachten die je angstig en zorgelijk
n
in
gewoon
we
ken. We denken dat we ok zullen zijn als

kamertje van ons brein blijven.

Het enige dat we werkelijk hoeven te doen, is begrijpen
wat het denken is en het denken laten doen wat het doet, en
wat het hoe dan ook zal doen. Gebeurt er iets anders als we

begrijpen wat het denken is? Gebeurt er iets op dit moment

wat we niet merken omdat we zo opgaan in de wereld van het
denken?

En je zult ook niets opschieten. Alles wat gesproken of ge

Sociologisch is onze uiterst individualistische cultuur misschien

een deel van het probleem. Wji hebben een sterker 'ik'-gevoel dan
sommige andere culturen. In sommige culturen definiren men
sen zichzelfaan de hand van hun relatie tot hun familie of een

schreven wordt, kan een concept worden. Dus laat dat 'niets

grotere groep.

Dat gedachteproces brengt me precies naar waar ik ben begon

nen. Ik ben niets opgeschoten.

190

191

ZoEK GEEN ANTWOORD

DE ONTDEKKING VAN DE DYNAMISCHE VRMG

Communisme structureert hulpbronnen anders dan kapita

Wie bespeurt de beperkingen van het denken? Bespeurt het den

lisme. De stamcultuur is anders dan de buitenwijkcultuur in

ken zelfzijn eigen beperkingen of is het iets anders dat het ge

de wijze waarop de onderlinge relaties gestructureerd zijn. Dat

waar wordt?

zijn aanpassingen, maar er ontbreekt nog altijd een conceptuele

uitdrukking van een holistische relatie.
'Holistisch' wil zeggen dat noch het individu noch her ge

Ik heb niet de indruk dat die waarneming van het denken

zelf kan komen. Het denken kan het leven niet helemaal

heel wordt veronachtzaamd, maar gentegreerd. Feit is dat ik

beschrijven, omdat er nog iets is als het denken afwezig is.

een lichaam heb dat gevoed moet worden. Wel het dorp voe

Wat is dat iets?

den, maar dit lichaam veronachtzamen doet dit lichaam niet

Het denken kan er niet bij. Het denken kan erover praten,

overleven. Op de een of andere manier moeten we over de

conceptualiseren, er systemen omheen bouwen, maar heeft

capaciteit beschikken die alles omvat en integreert. Als we die

er geen toegang en dat vindt het denken heel irritant. Daarom

capaciteit hebben, waar zit hij dan?

bestaan er kerken, filosofie en theologie, omdat het denken

Hij huist niet in het denken. Daar is hij gewoon niet. Het
denken zegt ons: 'Laat me niet in de steek, niet weggaan, ont
houd me je energie niet, anders ga je dood. Ik ben je bescherm

poogt iets even immens te bouwen als wat zich afspeelt als het
denken afwezig is.
Als her denken niet alles is, moet er iets zijn dat niet aan

engel. Als je niet overal over nadenkt, zul je het niet overle-

het denken gebonden is, niet afgescheiden, niet ik en jij, maar

ven.

wel die 'wij' -hoedanigheid waar we zonder concepten de vin

'

Ik interesseer me voor de vraag of er in het leven nog iets

ger op proberen te leggen.

anders is dan mijn overleving. Ik nodig jou en alle anderen

Maar ik bevind me nog altijd in de wereld van het denken

uit om die vraag met mij te onderzoeken. We hebben al te

dat me voorhoudt dat ik doodga als ik niet denk. Het ver

eten, onderdak en kleren. Overleving hebben we dus al be

trouwen zegt: laat me dan maar doodgaan als het niet anders

reikt, maar toch leven we maar door alsof we het niet zullen

kan. Het maakt geen enkel verschil omdat ik toch elk mo

overleven.

ment doodga. Ik ga zelfs lichamelijk dood, dus wat is er mis

Niet alleen hebben we onze overleving al veilig gesteld,

met dood? Het is al gebeurd. Het vertrouwen zegt: prima, dat

maar we weten ook dat we zullen sterven. Dat is een interes

wil ik wel onder ogen komen. Ik bn dat. Ik ben er niet bang

sant gegeven, h? Beide zijn waar. We hebben de capaciteit

voor. Laten we op verkenning gaan, want ik weet wat het

om te leven en we gaan ook dood. Het denken is de ontken

denken is. Ik heb het denken van mijn ouders gezien, dat van

ning van beide. Het denken zegt dat je het denken nodig hebt

hun ouders, het denken van honderd generaties. Ik zie de

om te overleven en dat je nooit dood zult gaan. En russen

wereld die door het denken is geschapen met al zijn pijn, en

twee haakjes, je kunt maar beter niet bij de tegensnijdigheid

ik heb minder belangstelling voor die wereld dan voor wat er

van het denken stilstaan.

te onderzoeken valt.

192

193

ZOEK GEEN ANTWOORD

DE ONTDEKKING VAN DE DYNAMISCHE VRAAG

Nu bereid ik me op mijn eigen dood voor. In die voorberei

ding sterf ik. Maar magisch genoeg ben ik er nog, ben jij er

Is er geen verbinding tussen biologische en psychische overleving?

Denken we niet dat de overleving van het 'ik' afhankelijk is van
de overleving van het lichaam?

nog, ook al zijn we zojuist gestorven. Is dat niet boeiend? Er

begint zich hier iets anders af te spelen. We proberen dat
'andere' niet meer via het denken te bereiken, dat 'andere'
heeft ons bereikt. De beweging is niet vanuit het denken
naar bewustzijn, maar het bewustzijn heeft de vinger op ons
gelegd.

Stel je een wereld voor waarin we wel willen dat het lichaam
her overleeft, maar niet meer geboeid worden door roem, glo
rie, rijkdom en aanzien. In zo'n wereld zou de verdeling van
bestaansmiddelen erg eenvoudig zijn. Zonder andere psychi
sche behoeften zouden we eenvoudigweg elkaar voeden, kle

Het lijkt wel alsof er een kerngedachte is die de andere voort

stuwt. De kerngedachte is dat wij dit lichaam zij'n. Vimuit die
kerngedachte produceren we het streven en de overleving en het
slachto./ferschap.

den en onderdak verlenen.

De kerngedachte is een feit. Het biologische denken dat dit

nieren ontwikkelen om ons fysiek te organiseren. Als onze fY

lichaam moet overleven is een feit. Maar het psychologische

Hoe wordt fysieke overleving geestelijke overleving? Misschien

zijn we als soort wel in omwikkeling. Misschien is het primitieve
reptielgedeelte van onze hersenen wel verantwoordelijk voor angst,
neurose en onze psyche. Het kan zijn dat we verschillende ma
sieke veiligheid vanzelfsprekender wordt, is het een feit dat we

denken kan problematisch zijn. Het psychologische denken

ons niet meer zo zorgen hoeven te maken. We leven in een cul

kan ervan overtuigd zijn dat de kerngedachte geofferd kan

tuur die heel rijk en onvoorstelbaar veilig is en tOch steken we de

worden, zoals bij zelfmoord en in oorlogssituaties. Als we een

meeste tijd en energie in onszelf veiliger stellen.

goeie reden hebben, doden we het lichaam.

Die kerngedachte is een biologisch feit, en dat is dat we
leven. Het leven heeft zijn eigen noden. We ademen, eten en
hebben lief. Die kerngedachte is geen probleem. Als ik het
koud heb, trek ik een trui aan. Als ik honger heb, eet ik. Dat
is een basisfeit van het zelf. Een van de problemen die de kop
opsteken als we het zelf proberen kwijt te raken, is dat we
trachten zowel het biologische als psychische zelf overboord
te zetten. Dus denken we: ik heb het koud, maar dat is niet
echt zo. Ik heb honger maar dat is niet echt zo. Vervolgens
bevind ik me in een staat van verwarring met een heleboel
kortsluiting.
194

Het hele dilemma is gebaseerd op de idee dat we ons buiten de

actuele ervaring bevinden. En aangezien dat domweg conceptueel
is, kunnen we niets anders doen dan onszelf zijn. hoeven
niets te doen.
Dat is de ineenstorting van de poging om het denken te verlaten.
We hebben gepoogd een uitweg uit het denken te vinden naar
dat gebied dat we bewustzijn of geloof noemen. We wilden zien
of er iets was dat niers met het denken te maken had, iers heels.
Een poosje leek het daar alsof niets doen de entree tot heelheid
of bewustzijn was. Nu wordt er gesuggereerd dat je nergens
195

ZOEK GEEN ANTWOORD

anders heen kunt dan naar het denken. Het kaartenhuis stort

E ONTDEKKING VAN DE DYNAMISCHE

VRAAG

in en we zakken weer terug in het denken. Er bestaat geen

Ik bedoel dat 'is-heid' zich niet door het denken laat definiren.
Het denken vertelt mij niets over de werkelijkheid en wat waar

wereld van het bewustzijn buiten het denken, geen wereld

achtig is. Die 'is-heid' gaat dieper dan het denken. Het bevindt

van het denken los van het bewustzijn. Er is gewoon wat-is.

zich ergens waar het denken je niet kan brengen.

In feite hebben we geen andere keus dan te zijn wie we zijn.

Stel dat dit waar is? Stel dat er geen keus is en niets te doen

Die 'is-heid' waar jij het over hebt en dat kolkende, neuroti

valt? We zijn gewoon waar we zijn. Er valt niets te verande

sche, egocentrische, tijd-scheppende denken waarover wij het

ren, er is geen uitweg. Als we in de hel zitten, zitten we in de

hebben gehad, zijn ze hetzelfde, of zijn ze verschillend?

hel. Als we in de hemel zijn, zijn we in de hemel. Is dat einde

verhaal? Zijn we gewoon waar we zijn? Er is alleen maar het
nu. Kan iemand iets vinden wat niet 'nu' is?
We geven alle hoop en pogingen om te veranderen op. Als
het denken het nu overneemt, dan neemt het dit moment

\%ar ik me nu bevind, kan ik niet relateren met het kolkende

denken. Dat wil niet zeggen dat het denken me gisteren niet in
beslag nam, maar nu voel ik me los van het denken. Het stuwt
me niet voort; het is niet waarop ik reageer.

over, en dit moment en dit moment. En terwijl het de touw

tjes in handen neemt, schept het denken het idee dat al die

Maar je kunt nog steeds denken. Hoeveel is twee keer vier?

momenten in feite geschakeld zijn tot iets wat we tijd noe

men. Degene die deze geschakelde momenten ervaart heet

Acht.

'ik'. Dat is wat er nu gebeurt. Hier zit ik, daar ben jij, en we
bevinden ons allebei in de tijd.

Ik ben blij dat je het mij niet hebt gevraagd. Ik weet niet

Transformeert er iets door het instorten van het hele kaar

zeker of ik wel met het juiste antwoord was gekomen. Dus

tenhuis in het nu? Het denken genereert het besef van tijd,

het denken functioneert nog. Bij jou is het denken vermenig

en van ik en jij. Het blijft maar doordraaien. Het spoort ons

vuldigen; bij iemand anders is het een neurotisch proces. Toen

nog steeds aan om te verbeteren omdat we niet goed genoeg

je zei dat twee keer vier acht is, was daar 'is-heid'?

zijn. Maar we kunnen nergens anders heen behalve waar we

zijn. Is dat zo?

ja.

Er is een 'is-heid' die het denken ontstijgt.

Er was geen strijd tussen het denken en het bewustzijn. Van

Is dat aan het denken ontstegen? We suggereren narnelijk juist

denken. Het is er gewoon. Het vermenigvuldigt, het is neu

dat er geen buiten is. Er is alleen maar wat-is. Er is alleen

rotisch, blij, verdrietig. Het is wat het is. Het bewustzijn maakt

maar wat nu 1s.

zich niet echt druk om de specifieke inhoud van het denken.

uit het perspectief van bewustzijn is er geen zorg over het

196

197

ZOEK GEEN ANTWOORD

DE ONTDEKKING VAN DE DYNAMISCHE VRAAG

Het regelt het gewoon. Maar wat is nu de relatie van het den

Als er twee werelden zouden bestaan-de wereld van her den

ken met het bewustzijn? Als we het over bewustzijn hebben,

ken en de wereld van het bewustzijn- kunnen we gemoede

denk je dan soms: krijg ik dar? Ben ik daar? Als her denken

lijk naar het denken kijken als we het bewustzijn hebben be

zich tot her bewustzijn wendt, maakt het zich erg bezorgd.

reikt. Wat het denken ook teweegbrengt, maakt geen enkel

ja. Ik vind dat ik meer bewustzijn moet hebben. Mijn denken

deugt waarschijnlijk niet.

wereld van het denken, die per definitie neurotisch is. Of zijn

verschil. Het enige dat we hoeven te doen, is wegwezen uit de

Dat geldt voor ons allebei.

willen

gedachten en bewustzijn een en hetzelfde?

Het lijkt erop dat bewustzyn een staat is waarin geen voorkeur is
voor goed ofkwaad

een goed bewustzijn, geen slecht bewustzijn, maar het

is wat het is.

Dat schijnt een van de hoedanigheden te zijn. Als je je ergens

van bewust bent, besteed je er gewoon aandacht aan. Er is

Die beweging van het denken naar het bewustzijn is hopeloos.

geen verdeling. Het denken heeft de hoedanigheid van verde

Je schiet er niets mee op. De beweging vanuit het bewustzijn

len. Het zoekt naar beter of slechter, goed of kwaad, omdat

maakt zich nergens druk om. Die bemoeit zich nier echt met

dit deel uitmaakt van zijn mechanisme. Daarom eten we die

de inhoud van het denken. Dus opnieuw kunnen we zien dat

mooie rijpe appel in plaats van die groene wormstekige. Daar

het denken met al zijn gewichtigheid in werkelijkheid niet veel

is niets op tegen, anders zouden we god-weet-wat eten.

te maken heeft met waar we het over hebben. Dat kan zich
manifesteren midden in wat we proberen te beschrijven.

\Vttt is bewustzijn? Is het een staat van zijn ofeen ervaring van
zijn die zich aan beschrijving ofhet denken onttrekt?

'Wit de relatie tussen het bewustzijn en het denken aangaat, lji kt

het me vrij duidelyk dat het denken uit bewustzijn bestaat, maar
dat bewustzijn niet alleen van gedachten is gemaakt. Bewustzijn
is volledig inclusief terwijl het denken maar een onderdeel van
het bewustzijn is.

Als wij het over bewustzijn hebben, bedoelen we een idee,

dus bevinden we ons op het terrein van het denken. Daar

Als je het denken van het universum aftrekt, blijf je dan met

mag geen misverstand over bestaan. Wat ik ook over bewust

bewustzijn als restant zitten? Laten we dat eens omdraaien.

zijn zeg, kun je proberen te incorporeren in een filosofisch

Laten we her universum nemen en daar het bewustzijn van

standpunt, of je kunt naar je eigen wezen kijken om te ont

aftrekken, dus blijft het restproduct denken over. Is er wel

dekken war het al dan niet is. Je kunt zeggen dat het zowel

een universum? Wat is daar? Kijk eens naar Internet. Dat is

bewustzijn van gedachten is als de gedachten zelf; het is alles.

eigenlijk een uitstekend model voor denken zonder een vorm

198

199

ZoEK GEEN ANTWOORD

van intelligentie. Die massale hoeveelheid informatie is aan

het uitbotten, exploderen, tOenemen, vermenigvuldigen en
zich aan het voortplanten. Er zijn virussen, levensvormen. Het
is een leven op zich, maar er is geen aanwijzing van intelle
gentie.
Wat is intelligentie? Kunnen we misschien zeggen dat den
ken en bewustzijn in n zijn, zodat ze integraal en ondeel
baar zijn? Geloof me niet op mijn woord. Kijk in je eigen
wezen en zie maar of bewustzijn het denken doordrenkt. Als
het denken zich voordoet met bewustzijn, wordt het getrans
formeerd. Het denken dat doordrenkt is van bewustzijn heeft
het karakter van heelheid. Het is denken met een stuwkracht,
een energie, een richting, een technologie van doen, maar het
perspectief is niet meer 'ik'.
Bewustzijn lijkt communie met zich mee te brengen. Het
heeft iets wat verzamelt en verbindt. Die wereld van eenheid
en veelvoudigheid is niet wat we conceptueel hebben beschre
ven als onbetrokken en in zekere zin gesoleerd. Het is ook
niet de wereld van het denkwezen dar neurotisch betrokken
is. Nu is er sprake van iets anders.
D e vraag is: hoe onderroeken we dit iets-anders? We zijn
begonnen met niet-weten. En we weten her nog steeds niet.
We dachten dat we het wisten. We dachten dat we het raadsel
ontsluierd hadden. We dachten dat het denken niet kosjer
was en we ergens anders heen moesten waar het wel kosjer is.
We kwamen daar en stortten weer terug naar de plek waar we
ons bevinden. In die 'wals-het-is-heid' volgde het bewustzijn
gewoon het denken. Reuze ontspannend. Maar ook dat was
maar een idee, omdat het bewustzijn niet alleen gadeslaat,
het transformeert de gedachten ook. Het denken dat contact
maakt met bewustzijn is veranderd. Hoe kunnen we daarach200

DE ONTDEKKING VAN DE DYNAMISCHE VRAAG

steeds op verkenning, we weten het

ter komen? We zijn nog
nog altijd niet.
Kunnen we bewuster worden dan we al zijn? Valt er ergens
ons nu bevinden, is 'nu', waarin 'is
he en te gaan? Waar we
Het denken kan zich voor
beid' of bewustzijn aanwezig is.
de gaten te krijgen dat er zich in
doen of niet. We beginnen in
afspelen, maar slechts een. Dat
die ruimte geen twee dingen
sum is dat we kunnen beschrij
het eigenlijk een unitair univer
.
het denken beweegt. Nret
ven als bewustzijn dat zich door
en, of dat we ons minder
dat we proberen bewuster te word
niets van, want het enige dat
bewust voelen; daar weten we
te staat, is het moment. Hier
ons als werkmateriaal ten diens
nergens heen, er is alleen
voor of hierna bestaat niet, we gaan
of dynamisch. Het is
maar dit. Daarin huist iets potentieels
geen inert universum.
.
. Nu doen we wel
We zijn gepromoveerd van mets-doen
iets doet.
iets, maar het is het bewustzijn dat
stzijn in ieder van
We hebben de beweging van het bewu
niet dor onze inspan
ons bespeurd en dat voltrekt zich
_
n van msp mg. N
ning, maar juist door het totale stake
_
elrk mlJ. m: wat IS
is de verkenning veranderd van: hoe herst
.
doet het? Ik ben met
die beweging van het bewustzijn? Wat
maar er gebeurt wel
de doener en jij bent niet de doener,

tets.

van de be':eging
Ik ben genteresseerd in het onderzoek
_
het bewstzJn, n
van het bewustzijn, de doordrenking door
voltrekt zrch m dra
het doen van iets vanuit bewustzijn. Het
Dus is :nijn uitnodi
loog, in de relatie met ieder van jullie.
ezellen m de levende
ging aan elk van jullie om mij te verg
nt van wat het le
dialoog en dat komt neer op het experime
ven kan zijn, precies zoals het is.

201

ZOEK GEEN ANTWOORD

Wat is het potentieel van nu? Wat is de uitdrukking van nu?

Wat is de vorm van de relatie, gemeenschap, educatie, zaken
doen, van onze hele maatschappelijke en conceptuele struc
tuur? Dat is de vraag die het bewustzijn schijnt te stellen als
het zich door onze wereld beweegt, als het onze wereld ver

Nawoord

plettert en als het onze wereld reconstrueert. Dit is een wereld

van bewustzijn/denken, een wereld van intelligentie, een we
reld van liefde, precies zoals het is.

Het geloof ontstegen

Ieder van ons zal een ontdekking in zijn leven moeten doen
als we de totaliteit van ons menselijk potentieel willen leven.
Die ontdekking is heel eenvoudig en altijd voor ieder van ons
beschikbaar. Dat besef is dat we in een wereld leven die be
staat uit onze concepten, gedachten en conditionering.
Anders niet.
Het is een simpel besef. Het is een diepzinnig besef.
Onze wereld is een wereld van het denken, dat per definitie
wat heel is in tween verdeelt. Iedere gedachte bevat een sub
ject en een object omdat het een denker en een gedachte bevat.
Het denken, tot uitdrukking gebracht in taal, is de basis
van onze individuele identiteit en onze maatschappelijke rea
liteit. Dat diep genestelde schisma weerspiegelt zichzelf in elk
woord en symbool dat we gebruiken, met het gevolg dat we
ons in ons leven constant door een reeks keuzen bewegen:
juist door de structuur van ons gedachteproces wordt het of/
of-paradigma geschapen, vereeuwigd en versterkt.

202

203

ZOEK

GEEN

ANTWOORD

NAWOORD

Dat verdeelde perspectief vernietigt ons. Het verdelen, rang

Laten we dat in ons leven ontdekken. Laat het leven ons ont

schikken en voorspellen van de wereld via het denken is zon

dekken.

der meer effectief. Zo worden bruggen gebouwd, ziekten over

wonnen en oorlogen beslist. Het is een dominante kracht.
Maar dat is precies de reden waarom het niet werkt. Domi
nantie is blind. Onder de bruggen die door het denken wor
den gebouwd, slapen mensen. Nieuwe ziekten vervangen de
gene die door het denken worden genezen. En het winnen
van een oorlog betekent in de eerste plaats dat hij begonnen
moet worden.
Het verdeelde standpunt vernietigt de wereld waarin we wo
nen omdat het niet in staat is het geheel te zien. Het geheel
bevindt zich niet in het denken, niet in taal en het huist in geen
enkel standpunt, geloofssysteem of in welke filosofie dan ook.
Tenslotte is het geheel al die elementen en de rest. Het
geheel is wat wij zijn. We denken alleen maar van niet.
Bij de verkenning van die merkwaardige paradox van het
denkwezen, stuiten we op iets grappigs. Her onderzoek van
die conceptuele wereld van verdeeldheid brengt ons geen ant
woorden. Conclusies zijn niet te vinden. Nieuwe gedachte
structuren kunnen we niet bouwen. We zien de verdeling van
het denken, de illusie van de tegendelen en op dat moment
zakt de wereld ineen in een tijdloos geheel. Wij zakken ineen
in het tijdloze geheel.
Wat brengt zichzelf vanuit dat geheel tot uitdrukking? Hoe
gaan we leven en relateren? Kan de totaliteit van het leven, de
ongendividualiseerde energie van het bewustzijn, alles wat
we zijn doordrenken? Kan de wereld die door het denken is
opgebouwd met zijn geweld, verwoesting en chaos - de we
reld van ons eigen denken- opeens vrij worden van zijn ver
deeldheid?
204

205

Over de auteur

Steven Harrison is de schrijver van Doing Nothing, Being One

en Getting to Where You Are. Hij is de stichter van All Together
Now International, een liefdadigheidsorganisatie die hulp ver
schaft aan straatkinderen en daklozen in Nepal. Hij woont in
Boulder, Colorado.
Belangstellenden kunnen schrijven naar:
Steven Harrison
P.O. Box 6071
Boulder, CO 80306
InDialog@aol.com
.doingnorhing.com

www

Alle opbrengsten van dit boek gaan naar organisaties zonder

winstoogmerk, zoals:
All Tagether Now International

P.O. Box 7111

Boulder, CO 80306
AllToNow@aol.com
.alltogether.org

www

207

Voor een overzicht van onze

andere titels kunt

kijken op

www.samsarabooks.com
of een folder aanvragen bij:
Sarnsara Uitgeverij bv
Herengracht 341
1016 AZ Amsterdam
Telefoon: 020 - 5550366
Fax: 020- 5550388
E-mail: info@samsarabooks.com

208