Sie sind auf Seite 1von 5

31/01/2016

Processos

PROCESSOSDEINUNDAOESITUAODERISCOAMBIENTAL
Desenvolvesenestetrabalhoalgumasconsideraesquepermitamcompreenderadinmicasubjacente
aprocessosdeinundao,emparticularsobresuaincidnciaemreasurbanas.Almdisso,procurase
ressaltaralgunsaspectosqueenvolvemaconcepoderiscoambientalassociadoaestetipodeevento.

Introduo
Umdosprincipaisproblemasambientaisdasgrandescidadesaocorrnciadeprocessosdeinundao,
osquais,dadasascaractersticasdaurbanizaoempasessubdesenvolvidos,adquiremocarterde
tragdiaanunciada.
Esteartigoiniciacomumaapresentaodadinmicadessesprocessosenquantoeventosnaturais.Na
seqncia,discuteseosefeitosdaurbanizaosobreosprincipaisvetoresdessesprocessos,decorrentes
daartificializaodasbaciasdedrenagem,bemcomodaocupaoinadequadadostiourbano.Encerra
destacandoanecessidadedeabordaranoodeintervenoantrpica,demodoaressaltarosprocessos
sociaissubjacentesssituaesderiscoambientalassociadasaocorrnciadeinundaes.

Enchenteouinundao?
Conceitualmente,aenchente(oucheia)umeventoqueresultadaincapacidadetemporriadeum
canaldedrenagem(rio,crrego,etc.)conter,emsuacalhanormal,ovolumedeguaporelerecebido,
ocasionandooextravasamentodaguaexcedente.
PASTORINOsugerequesedistingaenchente(oucheia)deinundao.Estadistinopretende
evidenciarofatodofluxofluvialapresentarvariaesperidicasdevolume,asquaisnemsempre
implicamemextravasamentoasguasficamcontidasnoslimitesdoleitodascheiasordinrias.
Adefiniodostiposdeleitosfluviaisauxilianacompreensodadistinoacima.CHRISTOFOLETTI
distinguequatrotiposdeleitos:devazante,menor,maiorsazonalemaiorexcepcional.
Oleitodevazanteoespaoocupadopeloescoamentodasguasbaixas,acompanhandoalinhade
maiorprofundidadedocanal(talvegue).

osegundotipo,leitomenor,umespaobemdelimitado,commargensgeralmentebemdefinidas,e
noqualafreqnciadeescoamentosuficienteparaimpediroestabelecimentodevegetao.

Quantossubdivisesdoleitomaior,sazonalouexcepcional,ocritriodeclassificaoexatamentea
periodicidadedascheias.Nocasodoleitosazonal,ascheiasocorremregularmente,pelomenosumavez
noano.Porsuavez,oleitoexcepcionalcompreendeoespaoocupadopelasguascomfreqncia
irregular,ecomperodosnoinferioresaumano.
AssociandoseestatipologiadeleitoseasugestodePASTORINO,temsequeainundaoo
extravasamentodeguaqueatingeoleitomaiorexcepcional.
Emboraadistinoentreosdoistiposdeleitosmaioresnopermitamaiorprecisodoslimitesentre
essasduasreas,temumsignificadoprticomuitoimportanteporquenormalmenteareadoleitomaior
excepcionalsofreintervenoantrpica,pormeiodosmaisdiferentesusos(cultivo,moradia,instalaes
industriais,etc).Aprpriairregularidadedoeventodariauma"margemdesegurana"quantoocupao
dessasreas.

Dinmicadosprocessosdeinundaes
http://www.sanepar.com.br/sanepar/sanare/v13/Processos/processos.html

1/5

31/01/2016

Processos

Aocorrnciadeinundaesestassociadaconjugaodefatoresdeordemmeteorolgicae
hidrolgica,relacionadosaosmovimentosemudanasdeestadodaguanabaixaatmosfera,na
superfcieesubsolo,osquais(evaporao,evapotranspirao,condensao,precipitao,interceptao
pelavegetao,infiltrao,escoamentosuperficialesubsuperficial)compemociclohidrolgico.
Osfatoresdeordemmeteorolgicaapresentammaiordificuldadedepreviso,devidoaoseugrande
nmeroeinterdependnciadeprocessosaqueaatmosferaestsujeita.Entretanto,destacamsea
temperaturaeosdeslocamentosdemassasdearcomofatoresfundamentaisnadeterminaodostipos
deprecipitao,sendoquealgunsdessessomaispropciossinundaes.
Asprecipitaes(chuvas)apresentamvariaoquantossuascaractersticas,destacandoseas
variaesdevolume,dedistribuiotemporal(regimessazonaisoudirios)edeintensidade(relao
entrevolumeedurao).Soessasvariveis,associadasaosfatorestemperaturaecorrentesdear,que
permitemadefiniodostiposdeprecipitaoconvectiva,orogrficaefrontal.
Osdoisprimeirostiposconvectivoeorogrficosereferemaprecipitaesdeabrangncia
localizada,enquantoasprecipitaesfrontaissodeabrangnciaregional.
Asconvectivasresultamdoaquecimentodecamadasdearmido,nasproximidadesdosolo,devidos
diferenasdetemperaturaemrelaosporesmaisaltasdabaixaatmosfera,ocasionandoum
movimentobruscodeascensodoarmenosdenso,comconseqentesprocessosdecondensaoe
formaodenuvense,muitasvezes,precipitao.Ocorremprincipalmenteemregiestemperadase
duranteovero,sobaformadetempestadesviolentas.Sochuvasdegrandeintensidadeepequena
durao,podendoocasionarinundaesempequenasbacias.
Massasdearquenteprovenientesdooceano,aosedepararemcomobstculosmontanhosos,sofrem
processosdeascensoeresfriamento,comformaodenuvens,dandoorigemsprecipitaesdetipo
orogrficas.Estassodemenorintensidadeemaiordurao.
Otipofrontaldeprecipitaodecorredaconvergnciaentregrandesmassaspolaresemassasdear
quenteemido.Esseschoquesocasionam,novero,chuvasintensasedemenordurao,e,noinverno,
chuvasmaislongasedemenorintensidade.Asinundaesassociadasaestetipodeprecipitaoocorrem
emgrandesbaciashidrogrficas.
Osmecanismosconvectivoeorogrficopodemsesobreporaosefeitosdasprecipitaesfrontais,ea
elessedevemasprincipaisvariaesquantitativasdaschuvasqueocorremnumdeterminadolocal.
Almdessesfatoresmeteorolgicos,houtrascondiesquepodeminterferirsobreapossibilidadede
ocorrnciasdeinundaes,asquaisestocompreendidasnumdeterminadotipodesistemaabaciade
drenagem.SegundoCOELHONETTO,abaciadedrenagemcorrespondea"umareadasuperfcieterrestre
quedrenagua,sedimentosemateriaisdissolvidosparaumasadacomum,numdeterminadopontode
umcanalfluvial".Nestesentido,elacompostaporvriasunidadesespaciaisqueservemdecondutos
gua:encostas,topos,fundosdevale,canais,corposdeguasubterrnea,reasirrigadas,sistemasde
drenagemurbana,entreoutras.
Daguaprecipitadasobreumabaciadedrenagem,umaparcelaretornaatmosferaatravsde
processosdeevaporaodaguasuperficial,aindaduranteachuva,edeevapotranspiraodosoloe
plantas.Orestanteparticipardoescoamentofluvial,pormeiodoescoamentosuperficialedainfiltrao
nosolo.
Aquantidadedeguaemcadaumdessesvetoresevaporao,escoamentoeinfiltrao,varia
conformeoclima,tipodesolo,derocha,declividade,coberturavegetal,entreoutroselementos.
Avegetaoexercevriasfunes,entreasquaissedestacaadeinterceptaodepartedaprecitao.
Elaretmguaprincipalmentenascopasrboreasearbustivas,dandotempoparaefetivaodoprocesso
deevapotranspirao.Acapacidadedeinterceptaoestrelacionadascaractersticasdacobertura
vegetal,comotipo,formaedensidade,einversaaovolumeeduraodaschuvasquantomais
intensase/oumaislongasaschuvas,menoracapacidaderelativadeinterceptao.Assim,apesardese
constituiremimportantefatordeequilbriohidrolgico,duranteascheiasainterceptaopoucoinfluencia.
Emboraaproporoentreguainfiltradaeescoadasuperficialmentesejavarivel,ainfiltraotemum
participaoacentuadanoequilbriohidrolgico.CHRISTOFOLETTIcitaumaestimativadequeseteoitavos
daquantidadeanualdeguaqueescoaparaomarseinfiltra,pelomenosmomentaneamente.Parteda
guainfiltradaperdidaparaaatmosferaporevapotranspiraoedevidoabsoropelasplantas.A
outraparcelasedestinaareservartriossubsuperficiaisesubterrneos,ondepermanecearmazenada
e/ouconvergelentamenteparaosfluxosfluviais(exfiltrao).
Acapacidadedeinfiltraoestrelacionadascaractersticasdachuva(principalmenteaintensidade),
dacoberturavegetal(quantomaisdensa,maiorainfiltrao),dosolo(solosprofundos,comboa
drenagem,texturagrosseiraegrandequantidadedematriaorgnica,favorecemainfiltrao)ede
http://www.sanepar.com.br/sanepar/sanare/v13/Processos/processos.html

2/5

31/01/2016

Processos

atividadesbiognicas(formaodebioporosdecorrentesdeenraizamentovegetaledaaodafauna
escavadora).Elavariaduranteoperododaprecipitao,decrescendorapidamentenoperodoiniciale
tendendoaseestabilizarapscertotempodechuva.
Porfim,hoescoamentosuperficialconstitudopelaparceladeguaqueexcedecapacidadede
infiltrao.Oescoamentosuperficialoprincipalresponsvelpelaalimentaodosfluxosfluviais,durante
eimediatamenteapsaschuvas.Essasguasalcanammaisrapidamenteoscanaisdedrenageme,
tambm,saemrapidamentedabaciaaalimentaodosfluxosfluviaispassaentoadepender,durantea
estiagem,dosdepsitossubterrneos.
Aprpriadefiniodeescoamentosuperficialcomocontrapartidadacapacidadedeinfiltrao,indica
quesobreeleatuamosmesmosfatoresquedefinemestaltima,comaressalvadequetaisfatores
atuamemsentidocontrrio.Assim,porexemplo,enquantoumavertentecompequenainclinaofavorece
ainfiltrao,amaiordeclividadefavoreceoaumentodoescoamentosuperficial.

Efeitosdaurbanizao
Adinmicabsicadasinundaesdescritaacima,relacionadaaosprocessosmeteorolgicose
hidrolgicos,amesmaparaqualquerbaciadedrenagem.Aespecificidadedesseeventoembacias
urbanizadasdecorredaintensaartificializaodascondieshidrolgicasdosistema.
Umadascaractersticasprincipaisdessaartificializaoaimpermeabilizaodegrandesporesda
superfcie(telhados,caladas,asfalto,etc).Estaimpermeabilizaoatuanosentidodereforarovetor
escoamento,aumentandoaquantidadedeguaqueescorresuperficialmenteeacelerandoesseprocesso.
Distodecorremaiorpressosobreosfluxosfluviais,aumentandoasuavazoereduzindootempodepico
(tempoquetranscorreentreomaiorvolumedeprecipitaoeamaiorvazonocanal).Estimase(TUCCI)
que,paraumamesmabacia,opicodavazopodeaumentaratseisvezescomodecorrnciadesua
urbanizao.
Outroaspectorefereseaodesmatamentoe,portanto,reduodacoberturavegetal,propiciandoo
aumentodafreqnciadecheiaspequenasemdias.
Aurbanizaopodetambmacarretarmodificaesnomicroclimaque,emboraalongoprazo,podero
terimpactoshidrolgicos,afetandoaqualidadedaguadaschuvas,diminuindoasvazesmnimas,etc.
Masoaspectodemaiorvisibilidadequantorelaoentreinundaeseaoantrpica,sereferea
ocupaodosoloemreasdevrzeas(asplanciesdeinundaoou,natipologiadeCHRISTOFOLETTI,os
leitosexcepcionais).Emtermoshidrolgicos,essaocupaosedemreasdearmazenamento
temporriodaguaexcedentedoscanaisfluviais,constituindose,portanto,nasreasdemaiorrisco.
Hcertoconsensonomeiotcnicoqueocontrolepossvelnosobreacheia,massimvisando
atenuarosdanossobreapopulao.Istodecorredaaltaimprevisibilidadequantomagnitudee
freqnciadasinundaes.Assim,ograudeproteodesejveleoscustosaeleassociadosimplicamem
decisesqueextrapolamocartertcnicoeassumemumadimensopoltica.
Almdisso,advogasehojequeasaesdecontrolenodevemserestringiramedidasdecarter
estrutural.Definesecomoestruturalasaesqueafetamascondieshidrolgicasnumabacia
hidrogrfica.Epornoestruturalaquelasqueprocuramadaptaraocupaohumanaaosriscosde
inundaes.
Entreasmedidasestruturais,listamse:controledacoberturavegetal,controledaerosodossolos,
construodediquesoupolders,modificaesnoscanaisdedrenagem,construodereservatrios.
Asnoestruturaisenvolvemmedidasderegulamentaodousodosoloe/ouzoneamentodasreasde
risco,definiodepadresdeconstruoprovadeenchentes,seguroseaesdedefesacivil(previso
ealerta).

Perceposocialdorisco
Emboraoconceitodeaoantrpicapermitaestabelecerumarelaogenricadecausalidade,ele
insuficienteparacaracterizarumaproblemticaambiental.Anooderiscoambientalimplicaquese
definamosgrupospopulacionaisexpostosaosriscos,apercepoecapacidadequeosmesmosdispem
parareconhecereenfrentarsituaesderisco.ComoressaltaTORRES,aexposioaessassituaes
remeteaumaquestodistributiva:"osindivduosnosoiguaisperanteosriscosambientais.Riscos
ambientaissodistribudosdesigualmente,assimcomoarendaeoacessoaserviospblicos"(TORRES,
http://www.sanepar.com.br/sanepar/sanare/v13/Processos/processos.html

3/5

31/01/2016

Processos

p.59).
Nestesentido,quandosemencionaosefeitosdaurbanizaosobreadinmicadeumprocessonatural,
hqueseconsiderarqueaurbanizao,comodestacaHARVEY,umprocessosocialnoqualaampla
gamadeatoreseinteressessociaisserelacionam"atravsdeumaconfiguraoespecficadeprticas
espaciaisinterligadas"(HARVEY,p.51).Emboranemtodasasprticasespaciaisadquiramumaconotao
declasse,esteautordestacaquenocapitalismoessasprticastendemaapresentaressecarter,pois
estoassociadasscondiesderealizaodocapitalereproduoecontroledaforadetrabalho.
MATTEDIaoreferirseproblemticadasenchentesdestacaqueessefenmenovemadquirindomaior
amplitudenasltimasdcadas,implicandoareformulaodoentendimentoquesetemacercadomesmo
asenchentesdeixamdeserpercebidascomofenmenosocasionaisouacidentais.Consolidaseahiptese
deque"nabasedoscondicionamentosestruturaisquedesencadeiamesseproblemaencontramseopes
pormodalidadesdedesenvolvimentoscioeconmico".
Ointeressantenaformulaodesteautorqueeleavanaapartirdestahiptesenosentidode
abordarasconseqnciasepistemolgicasdecorrentesdaincorporaodaproblemticaambientalno
mbitodascinciassociais:"comoconceberasdimensessocialenaturalquecompemoproblemadas
enchentesurbanasdopontodevistasociolgico?".Ouseja,comoiralmdasimplesidentificaodos
"novos"problemasambientaiscoma"velha"questosocial,ondeasduasdimensesacabamsubsumidas?
Paraocasodasenchentesurbanas,esteautorrecorreaoconceitodesituaodeemergnciaenquanto
refernciaafenmenosrecorrentes,ondeasrelaesentresociedade/naturezasoapreendidasatravs
dadupladimensoenvolvidaportaisfenmenos:enquantoeventoseporseuimpacto.Oprimeiro
aspectoremetebasicamenteaoscondicionantesdecorrentesdadinmicadanatureza,enquantoosegundo
relacionasedemodoacentuadocomaorganizaosocial,nosentidoemqueestacondicionaasformas
deapropriaodanatureza.

Concluso
Osestudossobreaproblemticaambientalassociadasinundaesemreasurbanastmdestacado
quesoosprocessossociais,quecaracterizamdeterminadasmodalidadesdeurbanizao,osprincipais
condicionantesdacrescenteocorrnciadessefenmeno.
Aartificializaodoambientecaractersticadaurbanizao,afetandoosvetoressubjacentesaos
processosdeinundao.Entretanto,anaturezadaurbanizaodecorredasmodalidadesde
desenvolvimentodeumasociedade.Istosignificaquehcondicionamentoseconmicos,sociaisepolticos
quemoldamosprocessosdeaglomeraopopulacionaledeconcentraoeconmicaemporesdeum
territrio,bemcomodefinemascondiesdeocupaoeapropriaodosespaosurbanos.
Nestesentido,emborasejanecessrioepossveloenfrentamentofocalizado1 destassituaesderisco
ambiental,aquestodefundo,relacionadaaesteeaoutrostiposdeproblemticaambientalurbana,
remeteaomodelodedesenvolvimentoeurbanizaodopas.Ouseja,oencaminhamentodasquestes
ambientaisrequeradefiniodeumanovapolticaurbana,emsentidoamplo,oquesignificarepensara
questododesenvolvimentoregionalnopaseasquestessociaissubjacentesaoprocessode
desenvolvimento.

Refernciasbibliogrficas
CHRISTOFOLETTI,A.Geomorfologia.SoPaulo:EdgardBlucher,1980.
GUERRA,AntonioJ.TCUNHA,SandraB.da(org.)Geomorfologia:umaatualizaodebasee
conceitos.RiodeJaneiro:BertrandBrasil,1994.
HARVEY,D.Dogerenciamentoaoempresariamento:atransformaodaadministraourbanano
capitalismotardio.In:_____.Espaoedebates.SoPaulo:NERU,1996.
LINSLEY,RayK.FRANZINI,JosephBb.Engenhariaderecursoshdricos.SoPaulo:McGrawHill,
1978.
MATTEDI,M.A.Acessosaproblemticadasenchentesurbanas:contribuiesparaaintegraodas
dimensesnaturalesocial.In:RODRIGUES,A.M.Desenvolvimentosustentvel:teorias,debates,
aplicabilidades.Campinas:UNICAMP/IFCH,1996.
TORRES,HaroldodaG.DesigualdadeambientalnacidadedeSoPaulo.TesedeDoutorado.
http://www.sanepar.com.br/sanepar/sanare/v13/Processos/processos.html

4/5

31/01/2016

Processos

Campinas:Unicamp/IFCH,1996.
TUCCI,CarlosE.M.(org.).Hidrologia:cinciaeaplicao.PortoAlegre:UFRGS,1993.
1.Torres,emseustrabalhosobredesigualdadeambientalnacidadedeSoPaulo,procurou
dimensionarasreassujeitasainundaes.Seuestudomostraqueemboraestasreasvenhampassando
porcrescenteprocessodeocupao,"onmerodereasefamliasquepreenchemtodososcritriosde
riscoconsiderados(econmicos,sanitrios,habitacionais,sociais,ambientais,etc.)relativamente
pequeno.Emoutraspalavras,estesresultadossugeremquepolticasfocalizadas,queseconcentremsobre
reasespecficas,podemobterresultadossignificativosnumagamabastantediferenciadadeindicadores
sociais.Evidentemente,esseresultadonodescartaaimportnciadaspolticasuniversais,nempodeser
apriorigeneralizado"(p.157).

Autor
PauloRobertoDelgado,socilogo,doutorandodoProgramadeMeioAmbienteeDesenvolvimento
(UFPR),coordenadordoNcleodeEstudosSociaisdoInstitutoParanaensedeDesenvolvimentoEconmico
eSocial(Ipardes).

http://www.sanepar.com.br/sanepar/sanare/v13/Processos/processos.html

5/5

Das könnte Ihnen auch gefallen