Sie sind auf Seite 1von 52

Conociendo, valorando y protegiendo

el patrimonio de Rapa Nui

Este libro est dedicado al Koro Sorobabel Fati Teao,


por su inmensa sabidura y generosidad. Porque nos
ense que la cultura se mantiene viva a travs de
la transmisin de conocimientos, la educacin y el
respeto a los valores heredados.
E Koro Sorobabel:
Muru-uru o te mahia mai i tuu ite, i tuu mramarama
hai haa e hai here ki tou kaia ko Rapa Nui.
Oira hai aa nei mtou i haa ai mo haka ara ki te a
poki i te hauhaa haka r mai e koe, he hp hai haumar i
te haa ki tou taata.

COORDINACIN GENERAL:
Paulina Torres Jeria y Suv Hereveri Tuki
EDICIN Y TEXTOS EN ESPAOL:
Paulina Torres Jeria, Jimena Ramrez Gonzlez,
Lya Edmunds Hernndez, Merahi Atam Lpez,
Francisco Torres Hochstetter, Paula Valenzuela Contreras
EDICIN Y TEXTOS EN RAPANUI:
Suv Hereveri Tuki
DISEO Y DIAGRAMACIN:
Ulla Kannegiesser Schuh y Melinka Cuadros Hucke
ILUSTRACIONES:
Melinka Cuadros Hucke
CORRECCIONES DE ESTILO Y CONTENIDO:
Pilar Matute Willemsen
SUPERVISIN DE DISEO:
Guillermo Negrn Pizarro
EQUIPO TALLERES EDUCATIVOS MANU IRI:
Paulina Torres Jeria, Suv Hereveri Tuki, Vai A Tare Paoa Osores,
Francisco Torres Hochstetter, Dale F. Simpson Jr.,
Vai A Hiri Atam Osorio, Simn Len Tepano, Marlene Hernndez
Vsquez y Camila Zurob Dreckmann

Registro de Propiedad Intelectual N: 258810


ISBN: 978-956-7953-64-6
Rapa Nui, septiembre 2015

Manu iri: Guardianes por el Patrimonio es


un Programa de Educacin Patrimonial que la
Secretara Tcnica de Patrimonio-CMN, en conjunto con el Museo Antropolgico Padre Sebastin
Englert comenzaron a gestar durante el ao 2013.
Su principal objetivo es involucrar a los nios y
nias de Rapa Nui en la misin de cuidar su patrimonio a travs de talleres didcticos y salidas a
terreno peridicas, donde se les ensea tal como
lo hicieron los ancestros, quienes impartan sus conocimientos siempre en el lugar del suceso, empapndolos con el idioma y su cultura.
Esta iniciativa busca fortalecer el proceso educativo de nios y jvenes, motivndolos a descubrir
y conocer su patrimonio, usando la isla como una
gran sala de clases y con expertos locales como
maestros, promoviendo as una enseanza participativa basada en la experiencia.
Esta publicacin nace como una manera de complementar la experiencia Manu iri y poder compartirla con el resto de los nios y nias de Rapa
Nui. En este contexto, es indispensable comenzar
a generar materiales con los cuales los nios se
sientan identificados y de esta manera hacerlos
partcipes de la misin de proteger y cuidar su patrimonio.
Este material educativo cuenta con textos escritos
en espaol y en rapanui, adems de ventanas de

contenido que entregan informacin adicional.


Al final de esta publicacin podr encontrar un
glosario de algunos conceptos importantes de la
lengua rapanui y su respectiva interpretacin en
espaol. Cada contenido, tanto en rapanui como
en espaol, fue elaborado con la intencin de entregar un panorama general del patrimonio cultural y tradicin oral rapanui, siempre teniendo en
cuenta que no existen verdades absolutas.
Los invitamos a volar alto como el Manu iri, ave
que desde las alturas fue guardin de su propia
tierra, para que con visin amplia podamos identificar, valorar y proteger de manera integral y respetuosa nuestro patrimonio.

He Aario o te Huhaa Henua


He manau tupu ki te roa ena o te hp, i te mee
he ai ona he huhaa hpea o te nui-nui i roto
i te haka tere o te ao i arin, pe ira i topa ai te
manau mo haka poreko i te vaha mo hp i te
poki pah hp ia era e te ttou tupuna, a roto i
te reo henua, i te kona i ira te toa henua.
Te poki nei e hp nei i te kona keu-keu henua,
i mua o te ahu, i roto i te ana, e te ttahi atu
kona, mo matite o rua i te ono henua ki mau
ai i roto i te rua inaa, pe ira he riro nanake he
aario o te huhaa tupuna o Rapa Nui.

Te papa ia o te aamu i rua i te puka nei

1.- Poblamiento de Oceana


1.- He tuu ia o te taata i Oceana
5

Navegantes y poblamiento
He noho o te taata i Oceana
6
2.- Origen Geolgico de Rapa Nui
2.- He poreko ia o te motu ko Rapa Nui
9
Volcanes He rano
10

Tipos de piedras
He huru o te mea
11

Roiho y las cuevas
Ko Roiho e he ana 14
3.- Poblamiento de Rapa Nui
3.- He tuu, e he noho aa i Rapa Nui 15

Tradicin oral
He aamu 16

Divisin tribal
He vahi-vahi haa o Rapa Nui hai ttaa mo te Mata 17

Formacin de una aldea
He noho aa tuai era o te huaai 18

Desde el toki hasta el mai
Mai te toki t ki te mai
19
4.- Agricultura Ancestral
4.- He keu-keu henua 23

Tecnologas agrcolas
Pe h te oka haa tuai era 24

La piedra como elemento natural y cultural
Te mea he mee o te ntura e he taoa 25
5.- Patrimonio Natural
5.- He ntura 27
Flora He mauku, he tiare, e he tumu 28

Fauna marina
He ika 29
Aves He manu
30

Aves domsticas
He moa 32
6.- Arte Rupestre
6.- He rona e he peni paru 33

Para qu serva?
Mo aha te rona? 34
7.- El Hombre Pjaro
7.- He taata manu 37

La aldea ceremonial de roo y el culto al Taata Manu roo 38
8.- Patrimonio Histrico
8.- He aamu o Haa Roa
41

Vaitea y la estancia ovejera
Vaitea, e he mmoe 42

El Pueblo
Haa Roa 43
9.- Idioma rapanui
9.- He arero rapanui 45

El idioma rapanui
He arero rapanui 46
10.- Glosario
10.- He kupu vnaa 47
11.- Agradecimientos
11.- He mauru-uru 48

He noho ia o te taata i Oceana

esde el inicio de los tiempos,


los seres humanos han tenido
curiosidad por descubrir y explorar ms all de lo que sus ojos ven.
Mai te haamata haa o te ao i poreko ai
te taata ko ia ko te haa mo ite he aha
te mee o konui, tae takea e te rua mata.
Pe ira i haamata ai, e i kimi ai mo ravaa e
rua i t mee tae takea mai era.

Navegantes y poblamiento

He noho ia o te taata i Oceana

Los antiguos habitantes de Oceana comenzaron a


poblar aquellas islas que lograban ver, y as fueron
uniendo personas y culturas. Existieron adems, grandes visionarios que comenzaron a preguntarse si habra tierras ms all del horizonte, y vieron el ocano
como una infinita variedad de caminos que los una
con el resto del mundo. De esta forma, comenzaron
los primeros navegantes a viajar, guindose por las corrientes marinas, mareas, vientos y estrellas. Para esto,
en ocasiones usaban un mapa estelar, el cual los guiaba a medida que dominaban la ciencia de la orientacin a travs de la naturaleza.

Te mtmua i te rua pu-pura ki te ntura, he ai-ai he oho pe h te ao e


haka tere nei i a ia. Hai mee nei i ara ai te mata mo ite o rua a roto i te roa
nei mo moa i te ntura, e mo haka tere i a rua hai hp i te ntura.
Pe ira i poreko ai te tpura o te ara hetuu. E tere era, pai, te vaka e haka tano
nanake a roto i te ara nei mo kimi, o mo tuu ki te kona haa o rua. O ira
i tere ai te taata a roto i te vaikava ki henua nei ki henua era.

Representacin de mapa
estelar utilizado por los
antiguos navegantes del
Pacfico / He ara hetuu

Matariki
Pleyades

Peka
Cruz del Sur

Moiko
Venus

Tui Hetuu
Orin

Rei a Taa
Supernova de Antares

Matamea
Marte

Te Pou
Sirio

Toarere
Osa Mayor

Vaka
Centauro

Croquis representativo de constelaciones

He poreko ia o te motu ko Rapa Nui

Volcanes

He rano

Rapa Nui es una isla que nace de volcanes submarinos, los


cuales estn ubicados en la placa de Nazca. A travs de sus
erupciones, dieron origen y forma a la tierra que hoy habitamos. Estos volcanes surgieron en el siguiente orden: primero
Pike, luego Rano Kau y finalmente Terevaka.
Sabemos que la ltima y ms reciente erupcin se desarroll
en el sector de Roiho con el volcn Hiva-hiva, que ayud a formar parte de las grandes y largas redes de cuevas de la zona.

A Rapa Nui i poreko ai hai pnua aa o te rano mai roto i te


vaikava. Ka ai atu pe ira, tae taatoa rano i ea ai i t hora .
I hamata ai mai: Pike ki Rano Kau, e he haka mao hai
Terevaka. Hai ea haa o te rano ko Hiva-hiva i poreko ai te
ana ro-roa,e nu-nui o Roiho.

10

Tipos de piedras

He huru o te mea

Con el nacimiento de Rapa Nui y a travs de las erupciones de sus distintos


volcanes, se formaron diferentes rocas tales como:

Toba: Uno de los materiales ms


usados en la construccin de los
megalticos mai.

Traquita: Es una roca blanca y blanda


usada para tallar diferentes obras artsticas, de gran uso en la actualidad.

Laja: Se utiliz para la construccin de


casas ceremoniales, como las que se
encuentran en roo.

A Rapa Nui i poreko ai i tupu o te rano mai roto i te vaikava. Pe ira i hoa mai
ai i te mea huru k-huru k pa h:
Mea mai: Hai m ea nei i tarai ai
te rahi mau o te mai o Rapa Nui.

Mea tea-tea: Mo tarai i te rona, i te


mai, e te ttahi atu huru o te taoa.

Keho: Mo pua o rua i te hare, mo tarai


i te roo-roo, e te ttahi atu mee.

11

Escoria: Este material era comnmente usado en los tocados o moos de los mai, as como en cierto
tipo de mai llamado mai vahine
(mai mujer). Al igual que la obsidiana, a veces se utilizaba para confeccionar la pupila de los mai.

Basalto: Es uno de los materiales


predominantes en la construccin de estructuras en la antigedad, por su dureza y durabilidad.
Existen variados tipos de basalto,
los cuales fueron utilizados a modo
de cimientos en las plataformas
ceremoniales (ahu) y habitacionales (hare paea), pavimentos, herramientas e incluso instrumentos
musicales (mea poro).

Obsidiana: Con ella se fabricaron diversos utensilios, como por


ejemplo: Herramientas cortantes,
puntas de lanzas y hachas. En ocasiones, fue usada para confeccionar
la pupila de los mai.

Hani-hani: He mea aa i te pkao,


i te arioko, e i te mai.

Poro: Mo te noho eve o te mai, e


mo te taata, ana noho i mua o te
ahu mo mtaitai i te ei.

Mat: Mo te kkau, mo tarai i te


miro, mo aa o te hoe, o te niho
ma, o te kakau, e te ttahi atu.

E ai ro te ttahi atu huru o te mea mo aa i te paea, i te toki, e i te rona.

12

Roiho es un sector geolgico de gran relevancia


por su cantidad de cuevas, las cuales fueron
utilizadas con mltiples fines.

13

Roiho y las cuevas


Roiho e he ana
Debido a la reciente edad geolgica de este sector, se formaron largas
burbujas de lavas, las cuales originaron las imponentes cuevas que hoy
podemos apreciar. Algunas de ellas fueron utilizadas como refugios, sitios fnebres o para la extraccin de agua.
Las cuevas son capaces de acumular una gran cantidad de agua, debido
a que la formacin rocosa la filtra desde la superficie. En pocas histricas las cuevas fueron muy importantes para abastecer la necesidad de
agua del pueblo, tanto para el consumo de las personas como de sus
animales. De hecho algunas de las cuevas fueron modificadas y utilizadas para extraer agua.
Al interior de ellas podemos encontrar diversos elementos patrimoniales que son parte de contextos ceremoniales y habitacionales, como por
ejemplo, pinturas rupestres y petroglifos.
En tiempos recientes se han producido grandes derrumbes en las cuevas, debido al trnsito de maquinarias pesadas, manadas de animales y
al exceso de visitantes.

Las cuevas son lugares sagrados (tapu)


ya que forman parte de un contexto
ceremonial y de respeto hacia los ancestros de Rapa Nui.
Ina ko rehu taatoa ana e tapu ro .

14

La edad geolgica es la edad de


la roca, no una edad histrica
o cultural. Se refiere a un
periodo de tiempo muy largo,
de miles e incluso millones
de aos, donde se producen
importantes procesos
geolgicos y biolgicos.

A Roiho he kona hopea i ea mai ai mai


roto i te vaikava. I tona poreko haa i
ata a i ai te ana i te kona nei. Te mtmua
i mua i ra-rama r i roto i te ana, e
he ravaa i te vai, he kona mo noho, he
kona mo oka, e i te kona mo muraki i te
rua ppaku. Te tupuna i haka ite r hai
rona (tpura mea) i te ana huhaa, e i
te ttahi atu huru o te taoa.

He tuu, e he noho aa i Rapa Nui

a historia de cmo se pobl Rapa Nui se


ha ido transmitiendo a travs de leyendas, poesas y canciones. Tambin fueron
muy importantes los kai-kai que hasta hoy en da son
una manera muy especial de contar historias antiguas.
El lugar, el idioma y la persona encargada de contar la
historia fueron parte fundamental de la tradicin oral,
por lo que se les respetaba y protega.
Ko ite ana e ttou, a Rapa Nui i haka noho i oho ai
i tona arero a roto i te aamu, i te riu, i te ute, i te
kai-kai, e a roto i te kati-kati haa o te hmene. Pe ira,
i haka ara i oho takoa mai ai te aamu o rua i te haka
tere ia tupuna.

15

Tradicin oral
He aamu
Algunas de las historias ms conocidas de la tradicin oral de Rapa Nui
relatan la manera en que llegaron los primeros pobladores desde Hiva o
el lugar de orgen, a travs de una larga travesa que tuvo tres momentos
para descubrir, nombrar y darle significado a la nueva tierra:
- El sueo de Haumaka: Un viaje que
a travs de un sueo permiti ver por
primera vez la tierra que sera el nuevo
hogar de los rapanui.
- Los siete exploradores: Relata la travesa de los primeros navegantes que fueron enviados por el rey Hotu a Matua
en busca del lugar ideal para su desembarco y el de su familia.
- La llegada de Hotu a Matua: Cuenta
detalladamente la manera en que el rey,
junto a su mujer Vakai y su hermana
Avareipua, desembarcan en Rapa Nui.

A travs de la tradicin oral


se transmiten las experiencias
y costumbres de una cultura.
Se traspasa de padres a hijos,
de generacin en generacin,
llegando hasta nuestros das. Su
principal funcin es conservar
los conocimientos ancestrales a
travs de los tiempos.

16

A roto i te roa nei i hp ai ki te poki ite mo moa i te nuu paari mo


aamu o rua i te moevarua o Haumaka, e pe h a ia i rarama ai i Te Pito
o te Henua mo kia o te ariki ko Hotu a Matua. He aamu o rua i te
io e hitu, ua mai e te ariki o Hiva mo kimi hai haa tano mo tomo o te
ariki ko ia ko tona huaai, e he tuuru ana. He tomo haa o te ariki
ko Hotu a Matua, he vie ana ko Vakai, e he ariki vahine ko Avareipua.

Divisin tribal

He vahi-vahi haa o Rapa Nui hai ttaa mo te mata
Despus de conocer bien su nueva tierra,
el rey Hotu a Matua comenz a dividirla
entre sus descendientes. Primero la dividi
en dos grandes partes iguales, para posteriormente separarlas por clanes y familias.

Uno de los mapas de divisin


territorial de Rapa Nui segn clanes

Mai te tuu aa mai era o te ariki, i hore-hore


ai e ia i te henua mo haka ai-ai hai ttaa i te
kona o te mata. He rae a ia i vahi ai i te kia ki
te mata nui-nui, he Miru e he Tupahotu, e mai
roto i vahi-vahi ai ki te mata riki-riki.

17

Formacin de una aldea



He noho aa tuai era o te huaai
Una vez ubicadas las familias en las zonas designadas por el rey, se definieron las
distintas labores, las que fueron dando vida y forma a la aldea.
La aldea estaba distribuida segn jerarquas sociales teniendo como punto central el ahu. As, los jefes de los clanes vivan ms cerca de ellos, mientras que el
resto se reparta de acuerdo a sus oficios y los lugares donde los practicaban.
Algunos de estos oficios fueron llevados a cabo por distintos especialistas tales
como: escultores, talladores, escritores, agricultores, pescadores, constructores
de casas, constructores de ahu, encargados de la crianza de los pollos, entre otros.
Te ariki o Rapa Nui i vahi-vahi era i te henua ki te mata, he haka
r mo haka tere e rua i r kona. Pe nei te auraa: he ai i roto o te
mata te kope mo haka tere i te tuura i roto i te aa nei.
He aito tarai mai
He aito ppai roo-roo
He aito keu-keu henua
He taata tere vaikava
He taata aa paea hare
He aito aa ahu
He aito hpao moa
He aito tarai paea ahu
E te ttahi atu huru o te aa. Te rua noho haa hai toroa, te
tupuna nu-nui era i mua o te ahu ai ka papa te tuura pe tua o
te nuu hnui era. Te mata he huaai, e te aa n nanake he haka
ttika i te rua kona i te haa mo riva-riva o te raa mata.

18

El ahu es una plataforma ceremonial


dentro de la cual se depositaban los
restos de los ancestros de cada familia. En algunos de ellos se ubicaban los
mai, representando el rostro viviente
de los ancestros.

Representacin de una aldea tradicional

19

Desde el toki hasta el mai



Mai te toki t ki te mai
Las personas de Rapa Nui tuvieron una gran capacidad para adaptarse a su entorno geogrfico y usar los elementos naturales disponibles, a pesar de la escasez
de recursos y la lejana con otros lugares. As, lograron organizarse socialmente y
supieron aprovechar sus materias primas de una manera notable y armnica con
su medio ambiente, creando una cultura nica.

Ilustracin de distintos tipos de toki

Te huhaa nei he mai e ai-ai e ttou, e e te ttahi pe nei, tae i tuu n ki rua
i te ahu mau mai mai Rano Raraku, te aa nei i haamata ai mai te kimi haa he
rae i te p mo tarai i te toki ai o era ka aa iho huru era huru era o te potu o te
toki mo tarai i r hora i te mea mo aa i te mai.
Mai te roa era he tarai i te toki t ki te roa era he tarai i te mai, pe ira ana tuu
iho te mai ki rua i te ahu.

20

El conocimiento del entorno de Rapa Nui, permiti identificar la existencia de zonas de materias primas, las que fueron utilizadas para los
distintos procesos productivos, que permitieron crear desde herramientas como el toki, hasta grandes estatuas monumentales como los mai.
Otras creaciones que reflejan el desarrollo y conocimiento de la cultura
de Rapa Nui son sus construcciones habitacionales y ceremoniales, estructuras agrcolas y manejo del agua dulce, estructuras de observacin
astronmica e hitos demarcatorios. Todas stas, siempre relacionadas a
su entorno y costumbres.

Un hito demarcatorio
es una forma de
sealizar el espacio,
limitando territorios o
identificando usos y lugares.
Antiguamente en Rapa
Nui se conocan como
pipihoreko.

Se conocen como materias


primas a los recursos extrados
directamente desde la naturaleza
y que se transforman para
crear un nuevo producto. En
Rapa Nui, la materia prima ms
abundante es la piedra. sta,
debido a su variada composicin
geolgica, pudo ser utilizada
para distintos procesos y fines.

Pipihoreko

Ko ite e te taata o Rapa Nui i te rahi o te rua ono, tae n, pai, he


mai, i te vaha o te mata e takea no e ttou te hare paea, te hare
moa, te umu pae, te theta, te manavai, te tupa, te kona ei, te papa haka
paka-paka ppku, huru k-huru k,e te ttahi atu. I te ttou ite i te rahi
o te ono henua, e ite takoa te taata o te henua nei i te moa, i te tapu,
i te here, e i te hpao i te taoa tupuna.

21

Tipo de cantera de basalto


donde se fabricaban los toki

22

He keu-keu henua

os ancestros rapanui trajeron una


agricultura basada principalmente
en tubrculos y complementada con
otras plantas como el pltano, la calabaza, etc.,
las que transportaron con ellos desde su isla de
origen. Adems trajeron plantas para usos medicinales y otros, como el mahute que serva principalmente para la confeccin de vestimenta.
I reva mai ai a Hotu a Matua mai Hiva, ko ia ko
tana haapu, pe nei te auraa: mai te kai, ki te
raau, e te ttahi atu huru o te ntura.

23

Tecnologas agrcolas

Pe h te oka haa tuai era

En un comienzo cultivaron huertos que satisfacan las necesidades del hogar. Con el
paso del tiempo, aument la poblacin y la
demanda de productos agrcolas. Esto, sumado a otros factores, llev a las personas a
talar gran cantidad de rboles y buscar nuevos sistemas de cultivos.

La innovacin en los sistemas de cultivo fue posible


gracias al conocimiento que los ancestros tenan del
paisaje que habitaban. El crter de un volcn es un
perfecto manavai natural, mientras que las rocas acumuladas en sus laderas, seguramente dieron la clave
para los jardines de piedra.

Jardines de piedra

He tomo e he ui e kau r i Rapa Nui, rauhuru atu huru


o te tumu, i muri , i muri . He haka oka i t mee tari
mai era mo haka tama, i roto i t tumu era o tiai e te
tokerau, pe ira, pai, he ai mo hai i tana koura tere henua.

24

La piedra como elemento natural y cultural



Te mea he mee o te ntura e he taoa

Al desaparecer los rboles, el suelo se erosiona ms rpido, se calienta ms y pierde los nutrientes necesarios para las plantas. Por
este motivo los rapanui desarrollaron dos importantes sistemas
agrcolas: manavai y jardines de piedra. Los manavai son espacios
circulares delimitados por muros de piedra. Pueden ser subterrneos o superficiales. Los jardines de piedra son reas donde el
suelo se cubre con una capa de rocas de diversos tamaos.
Estos sistemas agrcolas fueron inventados por la gente
de Rapa Nui para proteger sus
cultivos del clima, aportar nutrientes y cuidar los suelos.

Tipos de manavai

Ko rahi atu ana te tau i te hore-hore i te oho e te huaai i t tumu era mo ata
rahi o te kona mo oka i te rua haapu i te rahi, pai, o te hakaara o te taata i
rua i te motu nei.
Pe nei i tupu ai te manau o te rapanui mo kimi i te ttahi rvea mo oka i te rua
kai pa h: Maika, toa, t, oho, e te ttahi huru o te ntura. Te mee nei i oka
ai i roto i te manavai e e ai ro huru k-huru k, e i ai takoa r te oka haa i
roto i te mea.

25

Los peces Hotu Matua y Matauira

26

He ntura

l Patrimonio Natural es el conjunto de


plantas, animales y paisajes propios de un
territorio y que han sido creados por la naturaleza poco a poco a lo largo del tiempo. Juntos forman un ecosistema natural. En el caso de Rapa Nui, su
patrimonio natural est ntimamante ligado a la tradicin cultural.
Segn la tradicin oral, el rey Hotu a Matua, habra trado todas las plantas de valor alimenticio, de las cuales
gran parte se conservan hasta hoy.
La isla no era tan rica en especies vegetales como otras
islas del Pacfico, pero posea algunas especies de plantas importantes, como el toromiro y una palma pariente de la palma chilena.
Te ntura o Rapa Nui he taoa henua huhaa mai te
tupuna , mai te roa ena o te muku, o te tiare, o te
tumu,e taatoa roa ena o rua i te henua, o roto i te
vaikava, e he manu ena e rere ena.

27

Flora

He mauku, he tiare, e he tumu
Plantas de valor alimenticio y medicinal:
Kum (camote)
Taro
Kape
Ti
Uhi (ame)
Toa (caa de azcar)
Maika (pltano)
Hue (calabaza)
Toromiro
Mahute
Makoi
Pua (crcuma)
Hau-hau
aoho
Matua pu

Camote / Kum

El Toromiro es conocido por


ser el nico rbol endmico de
Rapa Nui. Su madera fue muy
apreciada para tallar, debido a
su dureza y grano fino. Estuvo
al borde de la extincin por
lo que hoy se hacen esfuerzos
por reintroducirlo a su medio
natural.

Toromiro

28

A Hotu a Matua i oho mai ai mai Hiva ko ia ko tana mee


mo oka, pa h, rau, kai e te ttahi atu. I roto o te mee
tari mai e Hotu a Matua e ai ro ruhuru huru o te: Maika,
Kum, Taro. I tari takoa r mai i te tahi huru pa h: aoho,
pua nako-nako, ppro, e te ttahi huhaa henua.

Fauna Marina

He ika
La isla es pobre en fauna terrestre pero rica en fauna marina
(peces e invertebrados). Tiene ms de 167 especies de peces y
casi un tercio de ellas son endmicas. Las ms relevantes son:
Endmicos:
Hotu Matua
Kotea Hiva
Mrau Hiva
Mito Uri-uri
Nohu
Tara-tara
Kpuku Maaro
Pkeria

Matauira

Peces:
Kahi (atn)
Nanue
Koreha (morena)
Kana-kana (barracuda)
Toremo (palometa)
Ruhi (pompano negro)
Matauira (ojo de vidrio)
Poo-poo (jurel)
Konso (bacalao)

Invertebrados:
Honu (tortuga)
Ura (langosta)
Rape rape (grillo de mar)
Heke (pulpo)
Pikea (jaiba)
Hatuke (erizo)

Una especie endmica es


una especie nica, que no se
encuentra de forma natural en
ninguna otra parte del mundo.
Por ejemplo: el pez Hotu Matua.
Te hauraa o te vnaa nei he
mee ai i te kona mau n e tahi. E
ko ravaa i te rua kona o te ao.

Mo oho o ttou a te roa ena o te vaikava, e ko pau


te rahi o tona ono i oho mai ai mai mua , mai te
ika mo kai o te koura tere henua t ki te ika tapu
mo te ariki, o he tapu i te vae o mui-ui te taata.
Hotu Matua

I roto i te rahi o te ika o Rapa Nui e ite ttou, pe nei


te rahi mau ona he ika ai i te motu mau n nei.

29

Aves

He manu
Las aves siempre han jugado un papel importante en la historia de las personas que habitaron
las islas del Pacfico. Estas fueron utilizadas en diferentes mbitos:
- Alimentacin: Muchas veces los antiguos habitantes de las islas, se alejaron grandes distancias
para conseguir aves y huevos en otras islas despobladas. Los antiguos rapanui habran llegado
con este fin a la isla Salas y Gmez (Motu Motiro Hiva), distante 415 km.
- Pesca: Las aves indican con claridad la ubicacin de los peces, los cuales les sirven de alimento.
- Plumas: En Oceana se usaron para confeccionar y adornar todo tipo de objetos.
- Huesos: Fueron una importante materia prima para herramientas y ornamentos.
- Mitos y leyendas: En Polinesia las aves fueron asociadas a menudo con dioses y ceremonias,
como el caso del culto al Taata Manu en Rapa Nui.
Algunas de ellas son:
Kena
Kakapa
Manutara
Tavake
Tav
Pnaka
Makohe
Ruru

Tavake

Makohe

Te manu mo te rapanui mee hhnu, hai oho mai, pai, o rua mai Motu Motiro
Hiva, e ai-ai era te hamata ia o te ati o te taata manu.
Tona rua huhaa he haka ite ki te nuu tere vaikava i h te ika. Pe nei te auraa,
i ui atu era ko rere e tahi n kona o te kakapa o o te manutara, he ai-ai ro ai
e te nuu h ika, e ai ro te haka rori ika i r kona.

30

31

Aves domsticas

He moa
Los primeros habitantes de Rapa Nui trajeron consigo aves domsticas como gallos y gallinas, las cuales fueron muy importantes para la cultura rapanui. Estos
animales fueron utilizados a modo de
alimento, como motivo de arte rupestre y
su plumaje fue empleado como vestimenta u ornamentacin.

I te ara o te ariki mai Hiva ki Rapa Nui i tari mai ai rauhuru ravea
mo tana taata, pa h kai, raau, e i roto i te mee nei i tari takoa
mai ai i te moa. Mo te rapanui te moa he mee hhnu, rauhuru,
pai, aa mo te manu nei, mai te roa atua era ki te roa hipoipo, ki
te roa poreko poki (kai kokoma) ki te umu tahu,e te ttahi atu roa.
Te moa hopea o te tapu he moa tea-tea, ki ai-ai ai i te maitaki o
te aa e hhnu mau ki a Make-make, he atua hopea o te nui-nui.

32

La fauna de Rapa Nui fue importante no slo como alimento, sino tambin como fuente
de materia prima e inspiracin
religiosa.

He rona e he peni paru

s una de las principales formas de expresin artstica y simblica, por medio de


la cual los ancestros rapanui comunicaron ideas, conceptos e historias. Suelen estar asociados a actividades religiosas, demarcatorias y productivas, como la pesca y la agricultura. Y en general, a la
manifestacin de su forma de ver el mundo.
E tahi o te ono e taoa tupuna ata kau i Rapa Nui:
He rona e he peni ena o roto i te ana, e te rua ati e
noho mai ena, he tae hpao, he tae puru, e te ttahi
atu roa.
Pe nei, te mtamua e haka ite era i te rua manau o
rua o te mee taatoa, mai te rua hakatere haa hai
hetuu, hai vaikava, e hai henua.

33

Para qu serva?

Mo aha te rona?
En Rapa Nui podemos encontrar arte rupestre en petroglifos y pinturas. Los petroglifos se fabrican desgastando la roca, en cambio la pintura rupestre se obtiene
por la aplicacin de pigmentos naturales sobre sta.
Su orientacin y ubicacin resultaban de gran importancia a la hora de su creacin y uso en funcin de su
significado.

El arte rupestre es una


expresin cultural esculpida
o pintada sobre la roca.
Pueden ser petroglifos,
pinturas rupestres o
geoglifos. Estos ltimos no
existen en Rapa Nui.

Existen muchos motivos, entre los cuales destacan las


formas relacionadas con las aves, especies marinas, objetos ceremoniales, embarcaciones, figuras astronmicas y antropomorfas, etc.
Figuras antropomorfas
son aquellas figuras que
representan a los seres
humanos.
Te oa nei mo te tarai mo
haka ite pe nei he roa
taata era.

Mo aa i te rona e tarai te mea mo pau mo oho o te


kona haa o rua ki riva ai, mo rere mai o te rua mee
haa, pa h manu, pa h heke, e te ttahi atu mee.
Te peni e paru n e te mtamua i roto i te ana i rua
i te motu, i roto i te hare ena o roo, e te ttahi atu
kona, hai kea, te mee tae ai-ai mai, hai aha e noi
era mo noho mo oho n ki arin.

Petroglifo figura antropomorfa o taata

34

E ai ro huru era-huru era o te ttou taoa nei, he


manu, he moko, he honu, he aria taata, he atua, e e
ko pau atu te huru o te ttahi mee.

Ko te Papa P Haka Nini Makoi, petroglifo


ubicado en el sector de Roiho

35

Representacin del arte rupestre de Ana Kai


Taata, cueva ubicada en el sector de Mataveri

36

He taata manu

l culto al hombre pjaro (taata manu) era


un ciclo anual de actividades rituales donde
los clanes de la isla competan por medio
de representantes (hopu manu), con el fin de obtener el
primer huevo del ave llamado Manutara y elegir as a su
jefe como lder de toda la isla para el siguiente ao.
Te ati nei o te taata manu e haamata era i rae te
mata e ui era i te io mo riro he hopu manu o tona
mata. I ravaa era te io nei he nape he hopu, e ana ai
taue he r i te ati i r hora e k iho era he hopu manu.
Te oro nei e haamata era e tahi matahiti a tua, hai
vae i te uka mai roto i te mata mo mau mo haka r i
roto i te ana, mo riro he uka o te io r i te ati pe nei e
k era ki te uka nei he Neru.

37

Aldea ceremonial de roo y el culto al Taata Manu


roo
La competencia se realizaba en la aldea ceremonial de roo, el
Kari-kari y el islote Motu Nui. En toda la zona hay ms de 400 petroglifos de taata manu.
Aunque la competencia culminaba en septiembre con la llegada
de los pjaros llamados manutara, los preparativos duraban casi
un ao, durante el cual las casas de la aldea se reparaban, los hopu
manu entrenaban y las jvenes neru eran encerradas en Ana o Keke.
El culto al taata manu no es contrario al culto a los mai y en sus
inicios pudo haber sido una prctica paralela, como lo demuestra
el mai Hoa Haka Nanaia, que originalmente estaba dentro de una
casa en roo.

Petroglifos de Make-make

El culto est vinculado a Make-make,


el dios ms importante de Rapa Nui,
quien habra trado desde Motu
Motiro Hiva (el islote Sala y Gmez)
distintas aves marinas para que anidaran en Motu Nui.

38

Te ati nei e aa era i roo mai ira te hopu e


turu era i te kari-kari mo kau ki te motu mo kimi
i te mmari rae, ai era ka hoki mai ki roo.
Te hopu tuu rae he riro he hopu manu e he haka
tere i te henua pa h ariki e tahi matahiti.
Te mee hnui o te ati nei he haka tere i a rua hai
mana e hai moa ki te rua atua ko Make-make.

Petroglifos de roo y vista al Motu Nui,


Motu Iti y Motu Kao-kao

39

Mai Hoa Haka Nanaia, actualmente


en el Museo Britnico de Londres

40

He aamu o Haa Roa

El Patrimonio Histrico de Rapa Nui


son aquellas memorias, objetos,
construcciones, lugares, etc. creados
por sus habitantes y que hoy forman parte de su
herencia cultural. En Rapa Nui comienza con la
llegada de los primeros misioneros en la segunda
mitad del siglo XIX. Existen algunas zonas que albergan los principales ejemplos de patrimonio
histrico.
El perodo histrico est muy relacionado con la
crianza de ovejas, introducidas por los primeros
misioneros y que dur hasta la dcada de 1980.
Te roa nei he hora tuu mai era o te nuu o haho,
pe nei te auraa, ko te mee mau ena e te huaai
i roto i te rua manau mai te hora tuu mai o te
Oromatua ki Rapa Nui.

41

Vaitea y la estancia ovejera



Vaitea, e he mmoe

Las antiguas instalaciones productivas de la Compaa Explotadora de


Isla de Pascua, hoy conocida como Fundo Vaitea, nos pueden acercar al
pasado ms reciente de Rapa Nui.
La presencia de esta Compaa y el uso de grandes porciones de tierra
para fines ganaderos, produjo cambios en la vida de los
habitantes, siendo uno de los ms importantes el traslado de la poblacin autctona
a un sector pequeo y limitado que dio
origen al actual pueblo de Haa Roa.
Con lo anterior, se modific la ancestral relacin de los rapanui con
su tierra.
Durante toda la primera mitad del Siglo XX,
la Compaa Explotadora de Isla de Pascua
(CEDIP) hizo uso de las tierras de Rapa Nui
para criar ovejas bajo un estricto modelo
productivo.
Bao de ovejas. Fotografa Lya Edmunds

E ai ro te kona haa mo hpao i arin,


ko te kona nei o Vaitea i te rahi o te tau i
noho i haka aa ai i te taata i rua i te
mmoe. R hora e oe ro te henua. I Rapa
Nui e hpao era i te mamoe mo varu i te
rua huru-huru e mo haka mau ki haho i
rua i te pah. Pe ira te taata e ravaa aa
era mo hpao e mo haai i te rua huaai.
Fotografa Ian Martin 1963, Archivo Fotogrfico MAPSE

42

Otro lugar importante utilizado por la Compaa fue Haa Piko, lugar de carga y descarga de las ovejas, provisiones del proceso productivo y fardos de lanas. Tambin podemos encontrar cerca de ah la antigua casa del administrador, en el sector de Mataveri.
Muchos de estos lugares ya no existen, pero hay fotos, recuerdos y testimonios que
nos permiten imaginar cmo fueron aquellos tiempos y recordarlos como parte de la
historia de Rapa Nui.

Casa del Administrador en Mataveri, Getsman


1946-Archivo Fotogrfico MAPSE

Fotografa histrica del muelle de Haa Piko,


Ian Martin- Archivo Fotogrfico MAPSE

Tambin la Iglesia Catlica y los cementerios son parte del patrimonio histrico de Rapa Nui

43

El Pueblo

Haa Roa
El pueblo se desarroll en base a dos ncleos importantes: por un lado Haa Roa con la iglesia
de la misin catlica y por otro lado Mataveri,
donde estuvo la administracin de la Compaa.
En Haa Roa todava podemos encontrar algunos edificios y lugares importantes como el torren de la Jefatura Militar, la Iglesia Catlica,
cementerio antiguo, sanatorio, etc. y si bien en
algunos casos estos lugares recuerdan episodios
lamentables en la historia de Rapa Nui, forman
parte de ella.

El patrimonio histrico es escaso y est en riesgo, lo ms importante es que todava se encuentra vivo en la memoria de nuestras familias, por
lo que debemos encargarnos de no perderlo,
protegerlo y cuidarlo.
Huhaa tae rahi toe e noho mai ena. I roto i te
manau e noho no , o ira mai ki hpao.

El torren en la actualidad. Fotografa Lya Edmunds

Haa Roa he kona i puru i te taata o te motu nei mo te


aa era he mamoe, e mo poto ki te hare pure, mo poto ki
Mataveri. I ira, pai, e hoo era i te mee pa h haraoa mata
e te ttahi atu huru o te kai, i nei takoa te hare o te nuu
toroa o te mataroa, he menem, e he kona puru era o te
nuu mui-ui i Sanaa.
Construccin conocida como el torren que alberg a la
Jefatura Militar de Isla de Pascua. Archivo Fotogrfico MAPSE

44

He arero rapanui

45

El idioma rapanui

He arero rapanui
A travs del tiempo, las personas han usado diferentes
lenguajes y formas para comunicarse entre ellas, las que
fueron modificndose de acuerdo a la experiencia de cada
cultura. As, el idioma o lengua de cada pueblo refleja su
cosmovisin, siendo una parte esencial de su patrimonio.
El idioma rapanui es parte del patrimonio vivo, al igual
que las personas, tradiciones y manifestaciones artsticas
que realizan los herederos de su cultura. A travs de los
nombres, las historias, las canciones y bailes, podemos
conocer un poco ms acerca del patrimonio cultural de
Rapa Nui y ayudar a mantenerlo vivo.

El idioma es algo vivo y


cambiante por el constante
intercambio de lenguaje.
Te reo mee ora, mee
poreko oho i roto i te rahi
o te tau.

La cosmovisin es la manera
en que comprendemos
nuestro mundo y le
otorgamos un significado
especial.

El idioma rapanui est en una situacin crtica. Por ello hay que fomentarlo con mayor fuerza para que la
cultura siga viva.
Mo kore r o te reo he aro takoa te
hauhaa o te kia.

46

I te ara o te taata i poreko i oho mai ai huru k-huru


k te rua arero. Pe nei te auraa: I te henua noho rae o
te tupuna he vnaa te huaai i te arero o r kona, e pe
mua ka oho era he topa k te arero ki te huaai noho i te
ttahi kia. Ko ite , pai, e ttou mo aro r o te ttou
arero ko aro te rapanui.

He Kupu Vnaa
Ana o Keke:
Caverna donde eran recluidas las Neru.
Ara hetuu:
Mapa estelar
Aario: Guardin
Avareipua:
Reina y hermana de Hotu a Matua, quien antes de
desembarcar en Haa Rau da a luz a su primognito.
Huhaa Tupuna: Riquezas ancestrales
Haumaka:
Sabio que so con Rapa Nui, dando inicio a la migracin de
poblamiento.
Hiva-Hiva:
Pequeo volcn, que fue el ltimo en nacer y dio origen a la
mayora de las cavernas de Roiho.
Hopu Manu: Persona elegida por su clan para representarlos en la
competencia del hombre pjaro.
Hotu a Matua: Primer rey de Rapa Nui.
Huaai: Familia.
Io e hitu:
Esto significa siete personas, haciendo referencia a los que
fueron enviados a explorar Rapa Nui para preparar el largo
viaje del rey a su nueva tierra
Kai-kai:
Es una forma de transmitir y educar conocimiento ancestral
a travs de lo visual y auditivo, por medio de una trama de
hilos entrelazados que van acompaados de cantos y relatos
asociados a una historia especfica.
Kari-Kari:
Zona de acantilado ubicada bajo la aldea ceremonial de
roo.
Keu-keu henua: Agricultura Agricultor
Mahute:
Planta utilizada, entre otras cosas, para la confeccin de
vestimenta. Presente en todo el Pacifico, y originaria de Asia.
Manu iri:
La tradicin oral cuenta que esta ave vigilaba su territorio
desde las alturas, siendo guardin de su propia tierra.
Manutara:
Ave Fragata, que era esperada en la isla para anidar y as dar
comienzo a la competencia del hombre pjaro.
Mat:
Herramienta de obsidiana.
Mata:
Utilizado tanto para hacer alusin a los ojos como para
referirse a los clanes (tribus).
Maa: Pollos.
Moa: Gallo.
Mai:
Monumento megaltico, destinado a representar el rostro
viviente de un miembro de la jerarqua ancestral, los cuales
tenan como fin cuidar a su gente. Cabe mencionar que bajo
los Mai se depositaban los restos de la persona representada.
Motu Nui:
Uno de los tres islotes ubicados en el lado sur del pueblo y
lugar de anidacin de los Manutara.
Moa: Respeto.
Muraki:
El lugar de muerte o el momento de colocar el cuerpo en un
nicho de piedras.
Neru:
Jvenes elegidas, pertenecientes a los diferentes clanes

o tribus para prepararlas y destinarlas al hombre pjaro.


Eran recluidas en una caverna durante un ao para no ser
expuestas al sol. Eran tambin llamadas uka princesas.
Oceana:
Es un continente insular formado por Australia, las islas de
Nueva Guinea, Nueva Zelanda, Melanesia, Micronesia y
Polinesia.
roo:
Ciudad ceremonial del hombre pjaro.
Ppaku:
Hace referencia, entre otras cosas a los difuntos.
Pipihoreko:
Levantamiento de piedras con forma de cono, que tenan
como fin el marcar un sitio en especial o ser recordatorio de
algo o alguien.
Pike:
Primer volcn que hizo erupcin de Rapa Nui.
Polinesia:
Es una de las divisiones tradicionales de Oceana, formada por
un gran grupo de islas, las cuales estn situadas en el centro y
en el sur del ocano Pacfico.
Poreko:
Nacer o brotar.
Rano Kau:
Volcn de gran tamao en la costa Oeste de Rapa Nui. Fue un
importante lugar de extraccin de agua dulce.
Rano:
Volcn o crter.
Roiho:
Sector de Rapa Nui que alberga la mayor cantidad de
cavernas y canales subterrneos.
Rona:
Esta es la forma en que hasta los aos 70 se utilizaba para
sealar los petroglifos, aunque hoy en da se utilizan los
conceptos tpura papa, o bien tpura mea.
Sanatorio:
Nombre que recibi antiguamente el lugar de reclusin para
los enfermos del mal de Hansen (lepra).
Taata Manu: Hombre pjaro, que estaba destinado a ser rey por un ao
despus de la competencia.
Tapu:
Referente a lo sagrado y espiritual. Puede referirse a un
momento, un lugar, un propsito o todo ello junto.
Tpura:
Inscripcin o marca de algn sitio.
Terevaka:
ltimo volcn en hacer erupcin. Esta zona es la ms alta de
la isla, llegando a medir 511 metros de alto.
Ttaa:
Construccin con forma de cono, de mayor tamao que el
pipihoreko, utilizado para limitar territorios.
Toki:
Herramienta que poda estar hecha de diferentes tipos
de materiales, como basaltos u obsidianas. Utilizado
para distintas necesidades, desde lo domstico hasta la
construccin de los mai.
Tubrculo:
Tallo subterrneo de una planta, modificado y engrosado
para acumular sus nutrientes de reserva. Algunos de los ms
conocidos son la papa o el camote.
Uha: Gallina.
Vakai:
Esposa de Hotu a Matua, quien a su llegada a la baha de
desembarco da a luz el primognito del rey.

He mauru-uru

maa es un concepto en rapanui que hace alusin a la reciprocidad, al trabajo en conjunto que realiza un grupo de personas en pos de un objetivo comn.
maa es lo que permiti que el proyecto educativo Manu iri comenzara a
tomar forma, que junt a personas de diferentes rubros, edades y especialidades por un sueo comn: una educacin acorde a la realidad cultural, al
paisaje y a los nios habitantes de Rapa Nui.
Por esto, agradecemos a los expertos locales que compartieron con nosotros su sabidura, conocimientos y energa: Sorobabel Fati, Rafael Rapu, Nizo
Tuki, Rodrigo Paoa, Pantu Tepano, Sonia Haoa, Jhonny Tucki, Fernando Icka,
Melinka Cuadros, Gina Pakarati, Nicols Yancovic y Sebastin Yancovic. A los
investigadores y profesionales del rea cientfica: Moira Fortn, Dale Simpson
de la Universidad de Queensland (Australia), Martin Thiel y Erasmo Macaya
de la Universidad Catlica del Norte. A Nancy Thiesen de Weber, lingista que
acompa y ayud con sus conocimientos en el idioma rapanui
A la CAMN Rapa Nui, CONAF Rapa Nui y equipo del Vivero Mataveri O Tai, al
Jardn Botnico Taukiani.
Agradecemos, tanto por la realizacin de los talleres educativos Manu iri
como por la elaboracin de este libro, al equipo del Museo Antropolgico P.
Sebastin Englert y al equipo de la Secretara Tcnica de Patrimonio Rapa Nui,
especialmente a nuestra querida Suv Hereveri que asumi con dedicacin y
cario este proyecto educativo.
Nuestros ms cariosos agradecimientos a los nios y nias que participan del
taller que Manu iri, son la fuerza y la energa que nos impulsa a seguir soando
y volando cada vez ms alto. Gracias por resguardar la riqueza cultural de Rapa
Nui para las futuras generaciones. Agradecemos a los padres y apoderados por
creer y confiar en este proyecto. Todos juntos somos Manu iri: Guardianes por
el Patrimonio.

48

He mauru-uru atu ki te nuu pua mai i te


rima ki te aa nei, he taata henua, e he
mahia takoa e tahi ki a koro Sorobabel Fati
Teao, pe ira mauru-uru ki te nuu o haho
h mai hai hp ki te poki o Manu
iri, e ki te piha rauhuru haka tere i nei i
te kaia.
Te aa nei he opani mataki mo te poki
haa mo here e mo moa i te ono henua,
hai roa nei, pai, he riro rua he aarioo
te kia.
Mauru-uru ki te poki o te Manu iri, o
te rua haa mo here i te aa henua, he
hpao i te hauhaa mo te haka ara pe
mua. Mauru-uru ki a krua taatoa, e ki
te krua matua, o te ai-ai i te hhnu
o te aa nei.

Das könnte Ihnen auch gefallen