Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
PRESENTACION
INFOCAL POTOSI
Pgina 1
Imaynalla waway
allin sukhayay.
Allin sukhayay
ipay
apaykuna:
Allin punchaw mamay
INFOCAL POTOSI
Pgina 2
SOCIODRAMA
INFOCAL POTOSI
Pgina 3
JAMPINA WASIPI
EN EL HOSPITAL
Mama: allin punchay jampiq
Jampiq: allin punchay mama; imapi yanapaykimanri?
Mama: waway qaynamanta uma nanaywan kachkan. Chayta qhawaripunawaykita
munani
Jampiq: ama mama phutikuychu kunallan qharisaq
Jampiq: Enfermera yanapaway
Enfermera: apis jampiq ecografiata urqunia
Mama: imataq jampiq wawaypata kapunri?
Jampiq: wawaykiq jayaqin punkisqa kachkan. Chaypaq tratamientota ruwanay tiyan.
Mama: waliq jampiq chanta machkha kanqari?
Jampiq: kay recetata qusqayki jampina wasimanta ratinaykipaq. Chantapis sapa
punchay iskayta upyachinki
Mama: nisqaykiman jina ruwasaq.
Jampiq: phichqa punchaymanta kutimunkichik
Mama: pachis jampiq, tinkunakama.
Jampiq: tinkunakama mama, sipas
UNIDAD N 1
INFOCAL POTOSI
Pgina 4
Escritur
a
Significa Escritur
do
a
Significa Escritur
do
a
Significa
do
Anka
guila
Inti
Sol
Uma
Cabeza
Anana
Lunar
Inka
Urpi
Paloma
Atuq
Zorro
Imilla
Soberan
o
Seorita
Ua
Cra
INFOCAL POTOSI
Pgina 5
Significa Escritur
do
a
Significa Escritur
do
a
Significa
do
Chhalla
Liviano
Chhitay
Hilvanar
Chhulla
Roco
Khaka
Khituy
Refregar
Khuru
Gusano
Phaway
Tartamu
do
Volar
Phia
Enojado
Phuru
Pluma
Qhari
Hombre
Qhilla
Flojo
Turbio
Thalay
Sacudir
Thapa
Nido
Qhunch
u
Thuta
Polilla
Significa Escritur
do
a
Significa Escritur
do
a
Significa
do
Chaki
Seco
Chuspi
Mosca
Chuu
Chuo
Kaspi
Palo
Kinti
Par
Kullu
Trunco
Pakiy
Quebrar
Pitay
Tejer
Puu
Cantaro
Qasa
Desporti
llado
Qiwiy
Torcer
Quncha
Cocina
de barro
INFOCAL POTOSI
Pgina 6
Primera
dama
Tiray
Arrancar
Turu
Barro
K
Escritura
Significado
Escritura
Kachay
Enviar
Qachay
Kallpa
Fuerza
Qallpa
Kanchik
Kiru
Somos
Diente
Qanchis
Qiru
Kunkay
Mi cuello
Qunqay
Q
Significado
Hacer secar
frutas
Tierra
descansada
Siete
Vaso de
madera
Olvidar
Ejemplos:
INFOCAL POTOSI
Pgina 7
Escritura
QH
Significado
Qhatu
Mercado
Khipu
Alimento
mal cosido
Nudo
Qhipu
Khuru
Gusano
Qhuru
Khuyay
Compadecer
Qhuyay
Espina muy
menudo
Cabeza
trasquilada
Mi mina
Khunay
Amonestar
Qhunay
Triturar
Escritura
Khatu
Escritura
KH
Significado
K
Significado
Escritura
Q
Significado
Kacha
Bueno
Qacha
Filoso
Kata
nico
Qata
Turbio
Kinti
Par
Qinti
Picaflor
Kuchu
Rincn
Quchu
Jubilo ,
alboroso
Kusu
Arrugado
Qusu
De poco
comer
INFOCAL POTOSI
Pgina 8
Significa
do
INFOCAL POTOSI
Escritura
Significado
Pgina 9
Escritura
Significa
do
Qiru (qeru)
Qayna
Cuero,
piel
Ayer
Quy
dar
iqi, (iqe)
Vasijade ,
barro
curso
uqa , (oqa)
Yo
Qhatu
Mercado
Qhilla (qhella)
Flojo/a
hervir
Qaylla
Aqha
Cerca
Chicha
Waqiy (waqey)
Qhipa (qhepa)
Qaya
Manaa
Qallu
Tajada
Qichichi
(qechichi)
Quncha
(qoncha)
invitar
Atrs,
futuro
loro
Qhutuy
(qhotuy)
Muqu
Juqhariy
(joqhariy)
Qutu(qoto)
Luqu (luqo)
Desinfla
do
Cocina de
barro
rodilla
levantar
Bocio
Pgina 10
Significado
Vamos
Escritura
Muju
Significado
Semilla
Jawa
Afuera
Chuju
Tos
Jamuy
Venir
Uwija
Oveja
VARIACION
Arawi
Amawta
Isqun
Uk
Uqhariy
Urqhuy
ESCRITURA
NORMALIZADA
Jarawi
Jamawta
Jiaqun
Juk
Juqhariy
Jurqhuy
PRONUNCIACI
ON
[jarawi]
[jamawta]
[jesqon]
[juk]
[joqhariy]
[jorqhoy]
SIGNIFICADO
Poema
Sabio
Nueve
Uno
Levantar
Sacar
Significado
Escritura
Significado
Pampa
Suelo, llanura
Jampi
Medicina
Llimpi
Color, pintura
Chimpa
Frente
INFOCAL POTOSI
Pgina 11
Faja
Jumpiy
Sudar, traspirar
Raz
sufijos
sufijos
Yo
UNIDAD N2
uqa
LOS PRONOMBRES PERSONALES
Tu
SUTIRANTIKUNA
Qam
El
Pay
INFOCAL POTOSI
Nosotros(as)
uqanchik
ella
Pgina 12
incluyente
--------------------mayupi llamkani
--------------------yachay wasipi llamkayku
--------------------tikata kanchapi ranqhan
--------------------tantata mikhunku
UNIDAD N3
EL CUERPO HUMANO
RUNAP UKHUN
1. Uma
INFOCAL POTOSI
Pgina 13
awi
Sinqa
Simi
Kiru
Kunka
Rukana
Qallu
Maki
Maki muqu
Wiksa
Wallwaku
Likra
Qhasku
Pupu
Wasa
Chaka
Sunqu
Maki
Maki muqu
Muqu
Chaki
Tusu
Sillu
33.uqtu
UNIDAD N4
YUPAYKUNA
LOS NUMEROS
Para aprender a contar en quechua es realmente fcil, como
el castellano, unos nmeros derivan de otros. Todo lo que
tiene que hacer el lector es aprender y conocer bien.
INFOCAL POTOSI
Pgina 14
5
Suqta qanchis pusaq jisqun
chunka
6
16=chunka sutayuq
12=chunka iskayniyuq
22= iskay chunka iskay
17=chunka qanchisniyuq
13=chunka kimsayuq
23= iskay chunka kimsayuq
18=chunka pusaqniyuq
14=chunka tawayuq
24= iskay chunka tawayuq
19=chunka jiqunniyuq
15=chunka phichqayuq
20=iskay chunka
25= iskay chunka phichqayuq
Pgina 15
30=kimsa chunka
phichqayuq
40=tawa chunka
35=kimsa chunka
46=tawa chunka
47=tawa chunka
48=tawa chunka
49=tawa chunka
50=phichqa chunka
56=phichqa chunka
57=phichqa chunka
58=phichqa chunka
59=phichqa chunka
66=suqta chunka
67=suqta chunka
INFOCAL POTOSI
Pgina 16
68=suqta chunka
69=suqta chunka
70= qanchis
76=qanchis chunka
77=qanchis chunka
78=qanchis chunka
79=qanchis chunka
80=pusaq chunka
85=pusaqchunka phichqayuq
100= pachaq
90=jisqun chunka
UNIDAD N5
DILOGO
JATUN YACHAY WASIPI
EN LA UNIVERSIDAD
Miguel:
Esther:
Waliqlla. Qamri?
INFOCAL POTOSI
Pgina 17
Waliqllapuni
Esther:
Miguel:
Payqa masiy
Esther:
Imataq sutin
Miguel:
Miguel:
Esther:
Imaynalla
Oscar:
Miguel:
Oscar:
Esther:
Bolivar anpuriymanchu richkanku,
uqaykupis chaykama richkayku
Miguel:
UNIDAD N 6
LOS TIEMPOS VERBALES
En el quechua como en todas las lenguas existen tres tiempos
gramaticales: pasado, presente y futuro, clasificacin que
emerge de lo siguiente:
TIEMPO
PASADO
PRESENTE
FUTURO
Pgina 18
Llamkachk
ani
Yachay wasipi
Tika
kanchapi
Qamkuna
Llamkachk
anki
Llamkachk
an
Llamkachk
anchik
Paykuna
Llamkachk
Tiempo pasado:
Denominado tambin, cercano o de conocimiento directo o
personal, cuyo sufijo es rqa.
uqallamka rqa-ni
Qam
llamka - rqa-nki
Pay
llamka - rqa
uqanchik
llamka - rqa- nchik
uqayku
INFOCAL POTOSI
Pgina 19
Pgina 20
INFOCAL POTOSI
Pgina 21
qhaparikusqampi
sunqu
Pgina 22
Pgina 23
ADIVINABZAS
IMASMARIKUNA
Imasmari, imasmari
Imachus kanman.
Juk runa kimsa
wawayuq
Kuraq wawan lata
piqupi
Chusanman.
Sulkantaq awtupi
rinman
Sinchi sulkitantaq
chakillapi
Rinman.
Imataq kanmanri
(Inti
Imasmari, imasmari
Imachus kanman.
Tas tas chakisitu
Kulchun qipisitu
Imataq kanman.
(uwija)
INFOCAL POTOSI
Pgina 24
Imasmari, imasmari
Imachus kanman.
Awjitaq pijw,pijw
Butunsituy rak, rak
Imataq kanmanri.
(jukucha)
Imasmari,
imasmari.
Imachus kanman.
Juk
imilla
manchayta
Mamakunata
waqachin
Payqa
mantayuq
puka
Qumir pullirayuq
Yuraq
chukchayuq
INFOCAL POTOSI
Pgina 25
UNIDAD N7
LOS PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS
QHAWACHIQ SUTIKUNA
Los pronombres demostrativos en el quechua se presentan de
la siguiente manera:
KAY
esta, esto
CHAY
esa, eso
JAQAY
aquel, aquello
Ejemplos:
KAY
Kay phulluta apanki
te recordaras de estas
CHAY
Chay allqu ancha phia
JAQAY
Jaqay pampapi atuq purin
zorro
INFOCAL POTOSI
TAKIYKUNA (CANCIONES)
CHIWANKU, CHIWANKITUY
EL AGUA CRISTALINA
Chiwanku, chiwankituy
Para yakuta maamuy
Chulluchiy nispa chulluchiy nispa
Takirikuspa maamuy
Para yaku kawsaypuni
Pukyu yaku miskipui
Sumaq kawsaywan llamkayninchikwan
Yakitunchikpis tiyana
Yakutaqa upyasumpuni
Sumaq timpusqatapuni
Sumaq kawsaywan llamkayninchikwan
Yakitunchispis tiyana
Chuya yakitu may kawsaypuni
Mana saqra unquy kanampaq
Yakutaqa allin qhawasun,
Mana khuyay unquy kawsay kanampaq
INFOCAL POTOSI
Pgina 27
SIWAY ASUSINA
Panqanchikta japirisqa
Siway asusina,
Yachay wasiman risunchik
Siway asusina.
Mayuta phinkiykachaspa
Siway asusina,
Urquta wasaykusunchik
Siway asusina,
Qharipura warmipura
Siway asusina,
Sumaq kusirikusunchik
Siway asusina.
Yachachhiq yanapawasun
Siway asusina,
INFOCAL POTOSI
Pgina 28
ENFERMEDADES
UNQUYKUNA
Algunas patologas:
Uma nanay
INFOCAL POTOSI
Pgina 29
Ninri nanay
Wiksa nanay
INFOCAL POTOSI
Pgina 30
Chuju unquy
Ukhu kajay
INFOCAL POTOSI
Pgina 31
Tullu pakisqa
Killachaw
Martes
Atichaw
Domingo
Quyllurchaw
Sbado
Illapachaw
Viernes
Chaskachaw
INFOCAL POTOSI
Jueves
Pgina 32
Lunes
Intichaw
Mircoles
Agosto
Junio
INFOCAL POTOSI
Pgina 33
puquy
Ariwaki killa
killa
Febrero
Aymuray killa
Octubre
Jawkaykuski killa
Mayo
Enero
Marzo
Tarpuy
Noviembre
killa
Pawqarwara killa
Julio
Ayamarqay killa
Abril
Qhapaq
Septiembre
intiraymi
killa
2...
..
3....
.....
INFOCAL POTOSI
Pgina 34
UNIDAD N8
UYWAKUNA, LLIMPIKUNA
ANIMALES, COLORES MAS EL ADJETIVO
Qillu chillwi
uqi quwi
yuraq urpi
Chiqchi waka
yana michi
qumir qichichi
Chumpi llama
puka katari
qhusi challwa
Laqhu qumir
kulli tika
willapi wallpa
qurirara:
Pgina 35
panti:
UNIDAD N 9
SUFIJOS DE CASO
Ests sufijos cumplen diversos funciones dentro de la
oracin.
TA: Acusativo.-Este sufijo cumple dos funciones: como
complemento directo dentro de la oracin. Ejemplo
tantata munani, quiero pan.
MAN: Direcional.-Este sufijo marca la direccin o lugar
hacia donde uno se dirige, se traduce hacia. Ej.
Wasiyman kutisaq, volver a mi casa.
MANTA: Procedencia.-Este sufijo marca la causa
direccional de la accin del verbo, se traduce de o
desde. Ej. Mamay tarijamanta.Mi madre es de Tarija.
PI/Locativo.- Indica el lugar donde se realiza la accin del
verbo; cumple la funcin de complemento circunstancial
de lugar, se traduce en, a. Ej. Wasiypi kachkan. Est en
mi casa. Ej. Llaqtamanta kutimuni. He vuelto desde la
ciudad.
NIQ /Proximativo.- Este sufijo como nombre indica, nos
da la idea de a proximidad de lugar determinado, se
traduce. Por. Ej.wasiyniqta jamunki. Vendrs por mi
casa.
KAMA Limitativo.- Este sufijo limita la accin del verbo en
cuanto a tiempo y/o lugar se refiere; se traduce hasta.
Ej. Wasikama risaq, ir hasta la casa.
INFOCAL POTOSI
Pgina 36
4
.
5
.
6
.
Ests sufijos son ms usuales para ser preguntas:
INFOCAL POTOSI
Pgina 37
Kuna
S
Castellano
Singular
mesa
Libro
Cabeza
Perro
Plural
Mesas
Libros
Cabezas
Perros
Quechua
Singular
Jampara
Panqa
Uma
Allqu
Plural
Jamparakuna
Panqarakuna
Umakuna
Allqukuna
Rimaykuna:
Tatay jamparakunata ruwan.
Yachachiq panqakunata awirin.
Allqukuna tuta tutamanta purinku.
Mayupi tukuy imaymana tika tiyan.
Sachakunamanta llamtata pallani.
Maria qhatumanta qillqanakunata rantin.
Challwakuna yaku ukhupi kawsanku.
Diminutivo (cha):
El diminutivo de la lengua quechua es el sufijo (CHA), en
el castellano es ito ita: por la interferencia del
castellano muchos utilizan el diminutivo del castellano,
por ejemplo wasisitu, wawita.
Veamos cmo se debe escribir en quechua.
INFOCAL POTOSI
Pgina 38
Castellano
Nia
Casa
rbol
Mam
Perro
Libro
Wawakuna
Wasicha
Sachakuna
Mamacha
Allqucha
Panqacha
UNIDAD N10
INFOCAL POTOSI
Pgina 39
S
R
Suti
Rimasqa
(Sujeto)
(Predicado)
J
R
Juntachiq
Ruwachiq
(Complemento)
(Verbo)
INFOCAL POTOSI
Pgina 40
CH.J.
Yaqha
Chiqa
I.J.
Imaymana
Juntachiq
Juntachiq
(C.I)
(C.D)
Juntachiq
(C.C)
SUTI:
S=S
Suti qhichwa rimaypiqa awpaqmanpuni churana tiyan. Sutita
taripanapaq kay tapuyta ruwakuna tiyan pitaq, pikunataq?
Ajinata nisunman:
Chay yana allquan puriypi puuchkan
Suti
Kay wawa
Suti
juntachiq
ruwachiq
puunanmanta
juntachiq
urmaykusqa
ruwachiq
Pgina 41
sutirantikunaqawan
INFOCAL POTOSI
Pgina 42
suitajina
apaykachakun,
uqa
uqanchik
Qam
uqayku
Pay
Qamkuna
Paykuna
ARTICULO
NISQA
QHISCHWAPI:
(EL
ARTICULO
EN
QUECHUA)
Qhichwa simipi articulo determinado nisqa mana kanchu,
wak simiman tikranapaq kay articulo nisqa rikhurillan.
Ajinata nisunman:
El
Yachakuq
Sipas
Yachakuqkuna
Sipaskuna
artculo
El estudiante / estudiante
La joven / joven
Los estudiantes / estudiantes
Las jvenes / jvenes
indeterminado
nisqa
juk
yupaywan
apaykachakun.
Juk panqa
Juk tika
un libro
una flor
INFOCAL POTOSI
Pgina 43
JUNTACHIQ: (COMPLEMENTO)
Rimaypa
juntachiqqa
yuyayta
juntachiq
kachkan,
chuuta
apan
Mara lleva
chuo
CH.J.
Imatataq apan?
chuuta = CH.J.
siqichanata
jaywan
CH.J.
Imatataq jaywan
siqichanata = CH.J.
Pgina 44
Y.J.
Mi pap sembrara papa para su hermana
IMAYMANA
JUNTACHIQ:
(COMPLEMENTO
CIRCUNSTANCIAL)
Imaymana
juntachiqqa
pachamanta,
kitimanta,
rimaykunapi
tukukuyninpipuni
rinan
tiyan.
Ajinata:
Istiku mamanman tikata qun
R
Esteban da flor a su mam
Ester pachata aanpaq ratin
R
Ester compro ropa para su hermana
QUTUSIMIKUNA: (ORACIONES): ejemplos.
Qamkuna llaqtaman papata apankichik.
Maria uwijata urquman qhatinqa
Yachachiq yachay wasiman panqakunata apamunqa
Pay panqata, jamparata wawanpaq rantin
Istiku wakata chakraman qhatin
Mamay sarata aanpaq tarpun
INFOCAL POTOSI
Pgina 45
Ima
Qu?
Maypi
Dnde?
Pi
Quin?
Imayna
Cmo?
Jaykaq
Cundo?
INFOCAL POTOSI
Pgina 46
Machkha
Cunto?
Mayqin
Cul?
Ajinata:
Imataq sutiyki
Cul es tu
nombre?
Imata munanki
Maypitaq panqay kachkan
Qu quieres?
Dnde est mi
libro?
Maypitaq wasiyki
Dnde es tu
casa?
Pitaq pay
Pikuna jamusqanku
Quin es ella?
Quines haban
venido?
Imaynalla mamayki kachkan
Cmo est tu
mam?
Imaynamanta ripusqa
Jaykaqtaq wasiman jamunqa
De cmo se fue?
Cundo vendr a
la casa?
Jaykaqkama waqanqa
llorara?
- Machkhapi sara kachkan
Hasta cundo
En cunto est el
maz?
- Mayka llamkasqayki
Cunto es tu
trabajo?
Aclarar.
Jispay
Sutinchay
INFOCAL POTOSI
Orinar.
Pgina 47
Desatar.
Pirqa
Wataray
Pared.
Ensear.
Punku
Yachachiy
Puerta.
Mejorar.
allinchay
Pariente. Yawarmasi
Presentar. Riqsichiy
Patear. Jaytay
Vestir.
Pachalliy
Wasi kancha
Patio.
Arder.
Musuq
Lawray
Nuevo.
Secar.
Sipas
Chakichiy
Joven.
Aprender.
Rikuchiy
Yachaqay
Indicar.
Beber.
Hgado.
Upyay
Kiwicha
Cerrar.
Atipay
wichqay
Chupar.
Fractura.
Ganar.
chunqay
Tullu pakisqa
Coser.
Llawsa
Siray
Empujar.
Envolver.
Tanqay
Kuyuy
Flema.
Entender. Jap`qay
Esqueleto. Saqru
Envolver.
Escribir.
Kuyuy
Qillqay
INFOCAL POTOSI
Pgina 48
Escribir.
Atender.
Qillqay
Japiqay
Evaluar.
Qayna
Chaninchay
Ayer.
Explicar. Riqsichiy
Sunquchay
Fiebre.
Kichay
Ruphay unquy
Pinchar.
Niy
Tuqkiy
Frotar.
Siray
Qhaquy
Gritar.
Qhapariy
Guadar.
Waqaychay
Habla.
Parlay
Infectar.
Qiyachay
Reunir.
Tantay
Animar.
Abrir.
Decir.
Coser.
Mayllay
Prestar.
Maay
Enfermar.
Unquy
Salir.
Lluqsiy
Cantar.
Takiy
Dormir.
Puuy
Ver.
Qhaway
Viajar.
Chusay
INFOCAL POTOSI
Pgina 49
Subir.
Wichariy
Traer.
Apamuy
Trensar.
Simpay
Tejer.
Pitay
Tragar.
Uquy
Sembrar.
Tarpuy
Comer.
Mikhuy
Secar.
Chakichiy
Prestar.
Maay
INFOCAL POTOSI
Pgina 50