Sie sind auf Seite 1von 50

Docente Lic.

Margarita Orcko Bravo


INTRODUCCION

El presente trabajo tiene como objetivo, de ensear de manera


sencilla la escritura normalizada del idioma quechua, partiendo de los
conocimientos previos que ya tiene el lector hablante de la lengua
quechua y poder ser bilinge en la escritura.
El libro fue escrito pensando en el lector, en la pgina izquierda est
escrita en castellano y en la derecha est escrita en quechua, para
que no se repitan los ejemplos del castellano en el lado de quechua,
se hace la aplicacin de los ejemplos en oraciones: Est libro es para
personas que conocen y no conocen la lengua quechua y puedan
escribir , comprender y fortalecerse de acuerdo a la normalizacin
de la lengua quechua.
Para saber escribir en la lengua quechua se debe conocer las
siguientes reglas.
En quechua la pronunciacin no es la misma a su escritura.
La escritura normalizada es nica para todos los hablantes,
pero la pronunciacin puede variar segn las regiones.
Se debe conocer la escritura normalizada de los sufijos en
quechua.
Para leer y escribir en quechua se debe conocer todas sus
normas de escritura lectura, semntica, sintaxis y morfolgica.
La lengua quechua y en la lengua castellana tiene sus propias
normas gramaticales, por lo que se debe conocer dichas reglas.

PRESENTACION
INFOCAL POTOSI

Pgina 1

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


UQAP RIQSICHIYNIN
Allin punchaw
yachachiq
Allin punchaw
yachakuqkuna.

Imaynalla waway
allin sukhayay.

Allin sukhayay
ipay

apaykuna:
Allin punchaw mamay
INFOCAL POTOSI

Pgina 2

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Allin sukhayay yachachiq
Allin tutayay jatun mamay

Habilidades a ser desarrolladas: hablar y escribir. Son


preguntas personales conversacionales de dos personas:
Imataq qampa sutiyki
uqa.sutikuni.
Maypitaq tiyakunki.
uqaanpuriypi tiyakuni
Imataq tatayki sutikun
Tatayqa ..sutikun
Imataq mamayki sutikun
Mamayqa .sutikun
Imataq turayki sutikun
Turayqasutikun
Imataq aayki sutikun
aayqa..sutikun
Imapi qam llamkanki
uqa ..llamkani
Machkha watayuqataq kanki
uqawatayuqq kani
Mana kaptinqa mana kapuwanchu nispa churana tiyan

SOCIODRAMA
INFOCAL POTOSI

Pgina 3

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo

JAMPINA WASIPI
EN EL HOSPITAL
Mama: allin punchay jampiq
Jampiq: allin punchay mama; imapi yanapaykimanri?
Mama: waway qaynamanta uma nanaywan kachkan. Chayta qhawaripunawaykita
munani
Jampiq: ama mama phutikuychu kunallan qharisaq
Jampiq: Enfermera yanapaway
Enfermera: apis jampiq ecografiata urqunia
Mama: imataq jampiq wawaypata kapunri?
Jampiq: wawaykiq jayaqin punkisqa kachkan. Chaypaq tratamientota ruwanay tiyan.
Mama: waliq jampiq chanta machkha kanqari?
Jampiq: kay recetata qusqayki jampina wasimanta ratinaykipaq. Chantapis sapa
punchay iskayta upyachinki
Mama: nisqaykiman jina ruwasaq.
Jampiq: phichqa punchaymanta kutimunkichik
Mama: pachis jampiq, tinkunakama.
Jampiq: tinkunakama mama, sipas

UNIDAD N 1
INFOCAL POTOSI

Pgina 4

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


QHICHWA SANAMPAKUNA
EI ALFABETO QUECHUA
El alfabeto quechua fue normalizado mediante el decreto
Supremo N. 20227, el 10 de abril del ao 1.984 en la ciudad
de Cochabamba, con 28 grafas, con la participacin de
lingistas nacionales e internacionales.
K - KH - K - P PH P Q QH Q CH CHH CH T
TH T S J M N LL L R W Y
QHICHWA SANAMPAKUNAP TAQAYNIN
Uyarikuna: a, i, u
Sapan sanampakuna:ch , j , k , m , n , , p , q , r , s , t ,
w,y
Phukuq sanampakua: chh, kh, ph, qh, Th.
Tuqyaq sanampakuna: ch, k, p, q, t.
UYARKUNAWAN RIMAYUNA:
a
u

Escritur
a

Significa Escritur
do
a

Significa Escritur
do
a

Significa
do

Anka

guila

Inti

Sol

Uma

Cabeza

Anana

Lunar

Inka

Urpi

Paloma

Atuq

Zorro

Imilla

Soberan
o
Seorita

Ua

Cra

INFOCAL POTOSI

Pgina 5

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


RIMAYKUNA PHUKUQ SANAMPAKUNAWAN:
Qhichwa simipi phukuq sanampakunaqa h nisqawan qillqakun,
rimayninpaqqa khitukuchkanmanpisjina phukusqa rimarikun;
tukuy phukuq sanampakunaqa auyariwan rimakun.
Escritur
a

Significa Escritur
do
a

Significa Escritur
do
a

Significa
do

Chhalla

Liviano

Chhitay

Hilvanar

Chhulla

Roco

Khaka

Khituy

Refregar

Khuru

Gusano

Phaway

Tartamu
do
Volar

Phia

Enojado

Phuru

Pluma

Qhari

Hombre

Qhilla

Flojo

Turbio

Thalay

Sacudir

Thapa

Nido

Qhunch
u
Thuta

Polilla

TUQYAQ SANAMPAKUNAWAN RIMAYKUNA:


Tuqyaq sanampakunaqa()qillqakun, rimaykunapi.
Escritur
a

Significa Escritur
do
a

Significa Escritur
do
a

Significa
do

Chaki

Seco

Chuspi

Mosca

Chuu

Chuo

Kaspi

Palo

Kinti

Par

Kullu

Trunco

Pakiy

Quebrar

Pitay

Tejer

Puu

Cantaro

Qasa

Desporti
llado

Qiwiy

Torcer

Quncha

Cocina
de barro

INFOCAL POTOSI

Pgina 6

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Talla

Primera
dama

Tiray

Arrancar

Turu

Barro

PALABRAS CON LETRAS VELARES Y POST VELARES: (k q,


kh,qh, k q)
Son aquellas palabras que tienen la misma escritura, pero
que aparentemente y tiene diferentes significados.

K
Escritura

Significado

Escritura

Kachay

Enviar

Qachay

Kallpa

Fuerza

Qallpa

Kanchik
Kiru

Somos
Diente

Qanchis
Qiru

Kunkay

Mi cuello

Qunqay

Q
Significado
Hacer secar
frutas
Tierra
descansada
Siete
Vaso de
madera
Olvidar

Ejemplos:

Laqha laqhapi laqa lawata mikhuni.


Mamay yuruta qasarparin.
Qhapaq warmi manchayta qapaspa purin.
Qayna qara qarapi puusqani.
Mamay sapa chaskachaw punchayta quwakun.
uqa qhichwa qalluypi sumaqta rimarini.

INFOCAL POTOSI

Pgina 7

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo

Mamay wasiypi rurukunata qhatan.


Jallpata mana tarputinchikqa qallpakutipun.
Ayllunchikpi qanchischunka runa tiyanchik.
Tarpuy killapi aqhata ruwanki.
Kunka nanaywan takiytapis qunqarpani.

Escritura

QH
Significado

Qhatu

Mercado

Khipu

Alimento
mal cosido
Nudo

Qhipu

Khuru

Gusano

Qhuru

Khuyay

Compadecer

Qhuyay

Espina muy
menudo
Cabeza
trasquilada
Mi mina

Khunay

Amonestar

Qhunay

Triturar

Escritura
Khatu

Escritura

KH
Significado

K
Significado

Escritura

Q
Significado

Kacha

Bueno

Qacha

Filoso

Kata

nico

Qata

Turbio

Kinti

Par

Qinti

Picaflor

Kuchu

Rincn

Quchu

Jubilo ,
alboroso

Kusu

Arrugado

Qusu

De poco
comer

INFOCAL POTOSI

Pgina 8

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Ejemplos.
Qhatupi khata mikhuyta mikhuni .
Tunasta jurquchkaptiy makiyta qhipupuychikuni.
Yana khuru chakra jallpapi tiyakun.
Qhuyapi llamkaq runamanta manchayta khuyakuni.
Wallpaypa chillwinkunanpaq sarata qhunani.
Yachachiqniyqa yachay wasipi manchay kacha.
Yawarmasiy ukhupi sapan kata turay tiyapuwan.
Yachana wasipi yachachiq juk kuchupi panqakunata
jallchan.
Yana misiy wiaypaq qusu.
CONSONANTES POSTVELARES:
Las consonantes post velares en quechua son las que
hacen el cambio alofnico de las vocales i en (e) y u
en(o) en su pronunciacin, siempre que estas estn
situadas delante o detrs; estas consonantes q, qh, q; se
las pronuncia en la garganta en el paladar blando, entre
la vula y el paladar duro.
Por ejemplo:
q- qh- q
Con la q se escribe qa
qi
qu
Se pronuncia
(qa) (qe) (qo)
Con la qh se escribe
qha qhi qhu
Se pronuncia
(qha) (qhe) (qho)
Con la q se escribe
qa qi qu
Se pronuncia
(qa) (qe) (qu)
Ejemplos:
Yakupi chaki chuuta chakichini.
Urpikunaqa kaspipi kaskanakuspa purinku.
aay tantata ruwananpaq punkuruta quichin.
Mamay waykuchkaspa turu qunchata qasarpan.

Palabras con letras post velares:


Escritu
ra

Significa
do

INFOCAL POTOSI

Escritura

Significado
Pgina 9

Escritura

Significa
do

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Qara

Qiru (qeru)

Qayna

Cuero,
piel
Ayer

Quy

dar

iqi, (iqe)

Vasijade ,
barro
curso

uqa , (oqa)

Yo

Qhatu

Mercado

Qhilla (qhella)

Flojo/a

hervir

Qaylla
Aqha

Cerca
Chicha

Waqiy (waqey)
Qhipa (qhepa)

Qaya

Manaa

Qallu

Tajada

Qichichi
(qechichi)
Quncha
(qoncha)

invitar
Atrs,
futuro
loro

Qhutuy
(qhotuy)
Muqu
Juqhariy
(joqhariy)
Qutu(qoto)
Luqu (luqo)

Desinfla
do

Cocina de
barro

rodilla
levantar
Bocio

NORMAS DE ESCRITURA Y PRONONCIACION DE LA


LENGUA QUECHUA.
EN LA LENGUA QUECHUA NO EXISTEN DIPTONGOS:
En la lengua quechua no existen unin de vocales, para
que no exista el diptongo una vocal debe estar
acompaada por una de las semiconsonantes y, w.
Ejemplo.
ESCRITURA PRONUNCIACION - SIGNIFICADO
INCORRECTA CORRECTA.
Wauqi
wawqi
[wawqe]
hermano
Chaupi
chawpi
[chawpi]
centro
Kausai
kawsay
[kawsay]
vivir
Aisai
aysay
[aysay]
estirar
Mirai
miray
[miray]
reproducir
NORMAS DE ESCRITURA Y PRONUNCIACION DE LA
CONSONANTE J.
ESCRITURA Y PRONUNCIACION DE LA J EN INICIO DE
SILABA.
La consonante j en el quechua, al inicio de la silaba se
escribe y se pronuncia j. ejemplos:
Wawqiy yachaywasiman rin.
INFOCAL POTOSI

Pgina 10

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


uqa chawpi llaqtapi tiyakuni.
Tatay wakata waskawan aysan.
Uwija ua manchayta miraykun.
J SANAMPAMANTA CHIQAN ANCHARIYNIN:
Ajinata nisunman:
Escritura
Jaku

Significado
Vamos

Escritura
Muju

Significado
Semilla

Jawa

Afuera

Chuju

Tos

Jamuy

Venir

Uwija

Oveja

RECUPERACION DE LA J EN INICIO DE SILABA EN ALGUNAS PALABRAS.


En el transcurso del tiempo, algunas palabras desgastaron la j en inicio
de silaba, de acuerdo a la normalizacin en estas palabras se deben
recuperar la j en inicio de silaba.

VARIACION
Arawi
Amawta
Isqun
Uk
Uqhariy
Urqhuy

ESCRITURA
NORMALIZADA
Jarawi
Jamawta
Jiaqun
Juk
Juqhariy
Jurqhuy

PRONUNCIACI
ON
[jarawi]
[jamawta]
[jesqon]
[juk]
[joqhariy]
[jorqhoy]

SIGNIFICADO
Poema
Sabio
Nueve
Uno
Levantar
Sacar

LA LETRA M ANTES DE LA LETRA P EN PALABRAS RAICES


Se escribe m antes de p,ph,p en palabras races nominal y verbal. Por
ejemplo:
Escritura

Significado

Escritura

Significado

Pampa

Suelo, llanura

Jampi

Medicina

Llimpi

Color, pintura

Chimpa

Frente

INFOCAL POTOSI

Pgina 11

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Chumpi

Faja

Jumpiy

Sudar, traspirar

Nota.- Como se observa en los ejemplos, se escribe m antes de p en


palabras races, pero no se cumple cuando se unen sufijos. Ejemplos
Chumpinpi -chumpin pi -en su faja

Raz

sufijos

Chimpanpi chimpa n pi - en su frente


Raz

sufijos

Yo
UNIDAD N2
uqa
LOS PRONOMBRES PERSONALES
Tu
SUTIRANTIKUNA
Qam
El
Pay

INFOCAL POTOSI

Nosotros(as)
uqanchik

ella

Pgina 12

incluyente

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo

ORACIONES CON LOS PRONOMBRES PERSONALES:

uqa yachay wasiman rini.


Qam tantata apanki.
Pay La Paz llaqtaman chsanqa.
uqanchik panqata awirisunchik.
uqayku jankata mikhuyku.
Qamkuna jamparata rantinkichik.
Paykuna mankata mayllanku.

Kay rimaykunata kutuchiy:


1.
2.
3.
4.

--------------------mayupi llamkani
--------------------yachay wasipi llamkayku
--------------------tikata kanchapi ranqhan
--------------------tantata mikhunku
UNIDAD N3
EL CUERPO HUMANO
RUNAP UKHUN

1. Uma

INFOCAL POTOSI

Pgina 13

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


2. Chukcha
3. Muchu
4. Mati
5. Uya
6. Ninri
7. Qhiipa
8. Pullurki
9. Tiklla
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.

awi
Sinqa
Simi
Kiru
Kunka
Rukana
Qallu
Maki
Maki muqu
Wiksa
Wallwaku
Likra
Qhasku
Pupu
Wasa
Chaka
Sunqu
Maki
Maki muqu
Muqu
Chaki
Tusu
Sillu

33.uqtu

UNIDAD N4
YUPAYKUNA
LOS NUMEROS
Para aprender a contar en quechua es realmente fcil, como
el castellano, unos nmeros derivan de otros. Todo lo que
tiene que hacer el lector es aprender y conocer bien.

INFOCAL POTOSI

Pgina 14

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Aprendamos de memoria los siguientes nmeros bsicos del
idioma quechua.

Juk iskay kimsa tawa


phichqa
1

5
Suqta qanchis pusaq jisqun
chunka
6

11= chunka jukniyuq


21= iskay chunka jukniyuq

16=chunka sutayuq

12=chunka iskayniyuq
22= iskay chunka iskay

17=chunka qanchisniyuq

13=chunka kimsayuq
23= iskay chunka kimsayuq

18=chunka pusaqniyuq

14=chunka tawayuq
24= iskay chunka tawayuq

19=chunka jiqunniyuq

15=chunka phichqayuq
20=iskay chunka
25= iskay chunka phichqayuq

26=iskay chunka suqtayuq


36=kimsa chunka suqtayuq

31=kimsa chunka jukniyuq

27=iskay chunka qanchisniyuq 32=kimsa chunka iskayniyuq


37=kimsa chunka qanchisniyuq
28=iskay chunka pusaqniyuq
38=kimsa chunka pusaqniyuq
INFOCAL POTOSI

33=kimsa chunka kimsayuq

Pgina 15

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


29=iskay chunka jisqunniyuq
39=kimsa chunka jisqunniyuq

34=kimsa chunka tawayuq

30=kimsa chunka
phichqayuq
40=tawa chunka

35=kimsa chunka

41=tawa chunka jukniyuq


suqtayuq

46=tawa chunka

42=tawa chunka iskayniyuq


qanchisniyuq

47=tawa chunka

43=tawa chunka kimsayuq


pusaqniyuq

48=tawa chunka

44=tawa chunka tawayuq


jisqunniyuq

49=tawa chunka

45=tawa chunka phichqayuq

50=phichqa chunka

51=phichqa chunka jukniyuq


suqtayuq

56=phichqa chunka

52=phichqa chunka iskayniyuq


qanchisniyuq

57=phichqa chunka

53=phichqa chunka kimsayuq


pusaqniyuq

58=phichqa chunka

54=phichqa chunka tawayuq


jisqunniyuq

59=phichqa chunka

55=phichqa chunka phichqayuq

60= suqta chunka

61=suqta chunka jukniyuq


suqtayuq

66=suqta chunka

62=suqta chunka iskayniyuq


qanchisniyuq

67=suqta chunka

INFOCAL POTOSI

Pgina 16

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


63=suqta chunka kimsayuq
pusaqniyuq

68=suqta chunka

64=suqta chunka tawayuq


jisqunniyuq

69=suqta chunka

65=suqta chunka phichqayuq


chunka

70= qanchis

71=qanchis chunka jukniyuq


suqtayuq

76=qanchis chunka

72=qanchis chunka iskayniyuq


qanchisniyuq

77=qanchis chunka

73=qanchis chunka kimsayuq


pusaqniyuq

78=qanchis chunka

74=qanchis chunka tawayuq


jisqunniyuq

79=qanchis chunka

75=qanchis chunka phichqayuq

80=pusaq chunka

85=pusaqchunka phichqayuq
100= pachaq

90=jisqun chunka

UNIDAD N5
DILOGO
JATUN YACHAY WASIPI
EN LA UNIVERSIDAD

Miguel:

Esther imaynalla kachkanki

Esther:

Waliqlla. Qamri?

INFOCAL POTOSI

Pgina 17

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Miguel:

Waliqllapuni

Esther:

Yaw pitaq pay

Miguel:

Payqa masiy

Esther:

Imataq sutin

Miguel:

Pay Oscar sutikun, jamuy riqsichisqayki

Miguel:

Oscar riqsinachisqayki kay sipaswan

Esther:

Imaynalla

Oscar:

Waliqlla .Oscar Flores uqap sutiy

Miguel:

Oscar mayman richkanki

Oscar:

Jaqay Bolivar anpuriyman richkani

Esther:
Bolivar anpuriymanchu richkanku,
uqaykupis chaykama richkayku
Miguel:

Usqhayta jaku, punchayachkana.

UNIDAD N 6
LOS TIEMPOS VERBALES
En el quechua como en todas las lenguas existen tres tiempos
gramaticales: pasado, presente y futuro, clasificacin que
emerge de lo siguiente:
TIEMPO
PASADO

PRESENTE

FUTURO

La cosmovisin de la cultura quechua, en cuanto se refiere al


concepto tiempo (PACHA) es como sigue:
INFOCAL POTOSI

Pgina 18

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Tiempo presente.
Tiempo simple.- (chka) se lee sa simple nos indica el
ser o estar.
Sutirantikuna:
Ruwachiq
uqaQam
Pay
Qam uqanchik
uqayku
Pay
Qamkuna
Paykuna
uqanchik
uqayku

Llamkachk
ani
Yachay wasipi
Tika
kanchapi

Qamkuna

Llamkachk
anki
Llamkachk
an
Llamkachk
anchik

Paykuna

Llamkachk
Tiempo pasado:
Denominado tambin, cercano o de conocimiento directo o
personal, cuyo sufijo es rqa.

uqallamka rqa-ni
Qam
llamka - rqa-nki
Pay
llamka - rqa
uqanchik
llamka - rqa- nchik
uqayku
INFOCAL POTOSI

Pgina 19

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Tiempo futuro:
uqa
waykusaq
Qam
waykunki
Pay
waykunqa
uqanchik
Rimaykuna:waykusunchik
uqayku
-uqa La Paz llaqtamanta chayamuchkani
Yo estoy llegando de la ciudad de La Paz.
-Pay yachay wasipi llamkarqa
Ella estaba trabajando en la escuela.
-Kuraq kamachik Sucre llaqtakama chayamunqa
El presidente llegara hasta la ciudad de Sucre.
-Qam tantata mamaypaq ruwamunki.
T hars pan para mi madre.
-Paykuna chuuta sarurqanku.
Ellos pisaron chuo.
-uqa mana llaqtaman richkanichu.
Yo no estoy yendo a la ciudad.

-Qam Yachay wasiman llamtata apanki


T llevaras lea a la escuela.
-uqanchik qaya paqarin Tarija llaqtamanta chayamusunchik.
INFOCAL POTOSI

Pgina 20

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Nosotros maana temprano llegaremos de la ciudad de Tarija.
-Mara jatun yachay wasiman tutamanta rinqa.
Ordenar las siguientes oraciones:
Wawata turay pasata allchhiypaq ruwan.
Mikhunata ususiy waykun uqapaq.
Apan aaypaq aqchata ipay.
Yachay wasipaq pichanata qamkuna apankichik.
Sucre llaqtaman tutamanta kuraq ch`usanqa kamachik.
Uchuta, yakuta mikhunata mamay waykunanpaq apani.
Mujuta tatay aqllan tarpunanpaq.
Wakata istiku yakuman qhatin.
Tikata mamaypaq rantipuni uqa
Sarata aqllan ipay llaqtaman apananpaq
Wawanman umalliq qun juk panqata.
Jamparata wasiypaq turay ruwan.
Musuq llikllata mamaypaq rantin tatay.
Llaqtaman papata qam apanki
Ususiypaq mamay ruwan wathiyata.

MICHIQ UWIJAMANTAWAN ATUQMANTAWAN


EL ZORRO, LA PASTORA Y LA PASTORA

INFOCAL POTOSI

Pgina 21

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Juk punchaw michiq imillaqa urqu pataman uwija
michiq qhatisqa. Chawpi punchaya kaptinqa. Michiq
imillaqa quqawinta mikhuq churakusqa.
Chaypitaq nisqa quqawiyta mikhusaq yarqhawachkan,
chaykamataq juk uwija yakuman risqa. Richkaptintaq
qhipanpitaq atuq rikhurisqa, manchay mancharikusqa
chaymantataq uwijaqa atuqta, ajinata nisqa.
- Tata antuu kay yakuta upyaykuy manchay miski
kachkan.
- Atuqtaq
ajinata
kutichisqakunan
pacha
upyaykusaq yaku chakiwasan.
Atuq yakuman chimpasaptin jukllapi uwija atuqta
yakuman tanqaykusqa. Chaypitaq uwijaqa nisqa.
Atuq qam uqata mikhuyta munawarqanki, kunanqa
yaku ukhupi wauy.
Chantaqa
uwija
ripusqa,
atuqtaq
manchay
qhaparikuspa
qhipakusqa;
yanapawaychik,
yanapawaychik nispa qhaparikusqa nin.
Nipi uyarisqachu, jina
nanayta waupusqa.

qhaparikusqampi

sunqu

Chaymanta uwija michiq imillakama kutimusqa,


chaymanta pacha ni jaykaq uwijaqa sapan riqachu
nin.
Kayllapi kay jawari tukun!!!!!!(Fin)
ATUQMANTAWAN QUWIMANTAWAN
INFOCAL POTOSI

Pgina 22

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


EL ZORRO Y EL CONEJO

Juk punchayqa atuqwan quiwiwan tinkusqanku.


Atuqqa quwita mikhuyta munasqa; Quwi mana
mikhuchikunanrayku ajinata nisqa.
-Kumpa antuu mana mikhuwaychuari, manachu
yachanki imachus kanqaaa.
Atuqqa manchayta mancharisqa chanta nisqaImataq kanqari, quwitaq ajinata nisqa Tukuy
wausunchik, qhaway janaq pachak puka kachkan
ninacha paramunqa, chayrayku utqhayta jallpa
ukhupi pakaykukuna!!!!!
Ajinantataq iskayninku ruwasqanku, jallpata allayta
qallarisqanku;
tukusqankumanta quwiqa atuqata nisqa!!-Qamraq
pakaykukuy uqaqtaq jallpawan pampaykusqayki!
Quwi
atuqta
utqhayllamanta
pampaykusqa,
chaymantaq khichkata apamusqa chaytataq atuq
patampi ruphaykuchisqa chayjinaytawan quwiqa
phinkirispa, asirikuspa ripusqa.
!!! Ajinalla kay jawari tukun!!!! [Fin
INFOCAL POTOSI

Pgina 23

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo

ADIVINABZAS
IMASMARIKUNA
Imasmari, imasmari
Imachus kanman.
Juk runa kimsa
wawayuq
Kuraq wawan lata
piqupi
Chusanman.
Sulkantaq awtupi
rinman
Sinchi sulkitantaq
chakillapi
Rinman.
Imataq kanmanri
(Inti

Imasmari, imasmari
Imachus kanman.
Tas tas chakisitu
Kulchun qipisitu
Imataq kanman.
(uwija)

INFOCAL POTOSI

Pgina 24

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo

Imasmari, imasmari
Imachus kanman.
Awjitaq pijw,pijw
Butunsituy rak, rak
Imataq kanmanri.
(jukucha)

Imasmari,
imasmari.
Imachus kanman.
Juk
imilla
manchayta
Mamakunata
waqachin
Payqa
mantayuq

puka

Qumir pullirayuq
Yuraq
chukchayuq

INFOCAL POTOSI

Pgina 25

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo

UNIDAD N7
LOS PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS
QHAWACHIQ SUTIKUNA
Los pronombres demostrativos en el quechua se presentan de
la siguiente manera:

KAY

esta, esto

CHAY

esa, eso

JAQAY

aquel, aquello

Ejemplos:
KAY
Kay phulluta apanki

llevaras esta frazada

Kay panqakunata yuyanki


lecciones

te recordaras de estas

Kay raqhanaqa yachachiqpaq

esta tiza es para profesor.

CHAY
Chay allqu ancha phia

ese perro es muy malo

Chay wasiqa mamaypata

esa casa es de mi madre

Chay mankata apamunki

vas a traer esa olla

JAQAY
Jaqay pampapi atuq purin
zorro
INFOCAL POTOSI

por aquella pampa camina un


Pgina 26

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Jaqay urqupi juk qhuya kan
Jaqay runata waqyamunki

en aquel cerro hay una mina


vas a llamar a aquella persona

TAKIYKUNA (CANCIONES)
CHIWANKU, CHIWANKITUY
EL AGUA CRISTALINA
Chiwanku, chiwankituy
Para yakuta maamuy
Chulluchiy nispa chulluchiy nispa
Takirikuspa maamuy
Para yaku kawsaypuni
Pukyu yaku miskipui
Sumaq kawsaywan llamkayninchikwan
Yakitunchikpis tiyana
Yakutaqa upyasumpuni
Sumaq timpusqatapuni
Sumaq kawsaywan llamkayninchikwan
Yakitunchispis tiyana
Chuya yakitu may kawsaypuni
Mana saqra unquy kanampaq
Yakutaqa allin qhawasun,
Mana khuyay unquy kawsay kanampaq
INFOCAL POTOSI

Pgina 27

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Mayukunanchik, quchakunanchik
Llimphullapuni kanampaq!!!!!!!!!!

SIWAY ASUSINA
Panqanchikta japirisqa
Siway asusina,
Yachay wasiman risunchik
Siway asusina.
Mayuta phinkiykachaspa
Siway asusina,
Urquta wasaykusunchik
Siway asusina,
Qharipura warmipura
Siway asusina,
Sumaq kusirikusunchik
Siway asusina.
Yachachhiq yanapawasun
Siway asusina,
INFOCAL POTOSI

Pgina 28

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Ama kumusqa kanapaq
Siway asusina.

ENFERMEDADES
UNQUYKUNA
Algunas patologas:

Uma nanay

INFOCAL POTOSI

Pgina 29

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo

Ninri nanay

Wiksa nanay

INFOCAL POTOSI

Pgina 30

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo

Chuju unquy

Ukhu kajay

INFOCAL POTOSI

Pgina 31

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo

Tullu pakisqa

LOS DIAS DE LA SEMANA


QANCHIS PUNCHAYNIN

Killachaw

Martes

Atichaw

Domingo

Quyllurchaw

Sbado

Illapachaw

Viernes

Chaskachaw
INFOCAL POTOSI

Jueves
Pgina 32

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Kuychichaw

Lunes

Intichaw

Mircoles

Kay watuykuna kutichiy:


1.-Machkha punchaykunata tarinchik.
..

uqa killachaw punchayta jatun Yachay


wasiman risaq.
Pay
chaskachaw
punchayta
Sucre
llaqtaman chusanqa.
uqanchik intichawpi pukllaq risunchik.
Maria
atichaw
punchaypi
mana
jamurqachu.

LOS MESES DEL AO


WATAP KILLANKUNA
Chiqan killamanta tinkiy chantataq kikinta llimpiy:
Qhaqmiy killa

Agosto

Jatun puquy killa

Junio

INFOCAL POTOSI

Pgina 33

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Pacha
Diciembre

puquy

Ariwaki killa

killa
Febrero

Aymuray killa

Octubre

Jawkaykuski killa

Mayo

Chakra qunakuy killa

Enero

Chakra yapuy killa

Marzo

Tarpuy
Noviembre

killa

Pawqarwara killa

Julio

Ayamarqay killa

Abril

Qhapaq
Septiembre

intiraymi

killa

Escriba 3 oraciones con los meses del ao en


quechua:
1.

2...

..
3....

.....
INFOCAL POTOSI

Pgina 34

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo

UNIDAD N8
UYWAKUNA, LLIMPIKUNA
ANIMALES, COLORES MAS EL ADJETIVO

Qillu chillwi
uqi quwi

yuraq urpi

Chiqchi waka
yana michi

qumir qichichi

Chumpi llama
puka katari

qhusi challwa

Laqhu qumir
kulli tika

willapi wallpa

Suti kulli: Lila


plateado
INFOCAL POTOSI

qurirara:

Pgina 35

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Puka anqas: violeta
rosado

panti:

UNIDAD N 9
SUFIJOS DE CASO
Ests sufijos cumplen diversos funciones dentro de la
oracin.
TA: Acusativo.-Este sufijo cumple dos funciones: como
complemento directo dentro de la oracin. Ejemplo
tantata munani, quiero pan.
MAN: Direcional.-Este sufijo marca la direccin o lugar
hacia donde uno se dirige, se traduce hacia. Ej.
Wasiyman kutisaq, volver a mi casa.
MANTA: Procedencia.-Este sufijo marca la causa
direccional de la accin del verbo, se traduce de o
desde. Ej. Mamay tarijamanta.Mi madre es de Tarija.
PI/Locativo.- Indica el lugar donde se realiza la accin del
verbo; cumple la funcin de complemento circunstancial
de lugar, se traduce en, a. Ej. Wasiypi kachkan. Est en
mi casa. Ej. Llaqtamanta kutimuni. He vuelto desde la
ciudad.
NIQ /Proximativo.- Este sufijo como nombre indica, nos
da la idea de a proximidad de lugar determinado, se
traduce. Por. Ej.wasiyniqta jamunki. Vendrs por mi
casa.
KAMA Limitativo.- Este sufijo limita la accin del verbo en
cuanto a tiempo y/o lugar se refiere; se traduce hasta.
Ej. Wasikama risaq, ir hasta la casa.

INFOCAL POTOSI

Pgina 36

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


P/PA Pertenencia.- Se aade a una raz nominal indica la
propiedad o pertenencia, se traduce, de, del, la.
Ej.waynap del joven.
RAYKU/Causativo.- Este sufijo indica la causa o motivo
por el que se realiza la accin del
Verbo, se traduce porque. Ej. Payrayku jamuni, por el
vine.
WAN/A compaa.-Este sufijo cumple la funcin de
complemento circunstancial o de coordinacin, se
traduce con, mas, y. Ej. Tataywan chakraman rini voy
a la chacra con mi padre. Ej. Misiwan allquwan
maqanakunku. El perro y el gato se pelean.
PAQ/Destinario.-Este sufijo seala el benefici u destino,
cumple la funcin de complemento indirecto, se traduce
para. Ej. Tataypaq rantini. Compre para mi padre.
NTA/Transitivo.- Indica el lugar a travs de cual se
transita, cumple la funcin de complemento de
circunstancial, se traduce, por. Ej. Allqu pirqanta
ayqirqa. El perro escapo por la pared.
Escriba 6oraciones utilizando los sufijos de caso:
1
..
2

4
.
5
.
6
.
Ests sufijos son ms usuales para ser preguntas:
INFOCAL POTOSI

Pgina 37

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


CHU.- Este sufijo cumple doble funcin; por otra parte
marca el interrogativo y negativo, se traduce. mana
CHU.- Se forma una pregunta explicita que exige una
respuesta afirmativa o negativa.
CHU.-Este sufijo marca la negacin en la accin, tiene las
partculas quechuas (mana, ama). Ej. Mana
llamkarqanichu. No trabaje.
El sufijo pluralizados (kuna):
El pluralizado de la lengua quechua es el sufijo kuna, lo
que en el castellano s, es, ces ejemplo:

Kuna

S
Castellano
Singular
mesa
Libro
Cabeza
Perro

Plural
Mesas
Libros
Cabezas
Perros

Quechua
Singular
Jampara
Panqa
Uma
Allqu

Plural
Jamparakuna
Panqarakuna
Umakuna
Allqukuna

Rimaykuna:
Tatay jamparakunata ruwan.
Yachachiq panqakunata awirin.
Allqukuna tuta tutamanta purinku.
Mayupi tukuy imaymana tika tiyan.
Sachakunamanta llamtata pallani.
Maria qhatumanta qillqanakunata rantin.
Challwakuna yaku ukhupi kawsanku.
Diminutivo (cha):
El diminutivo de la lengua quechua es el sufijo (CHA), en
el castellano es ito ita: por la interferencia del
castellano muchos utilizan el diminutivo del castellano,
por ejemplo wasisitu, wawita.
Veamos cmo se debe escribir en quechua.
INFOCAL POTOSI

Pgina 38

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo

Castellano
Nia
Casa
rbol
Mam
Perro
Libro

ita, ito cha


Quechua
Niita
wawa
Casita
Wasi
Arbolito
Sacha
Mamita
Mama
Perrito
Allqu
Librito
Panqa

Wawakuna
Wasicha
Sachakuna
Mamacha
Allqucha
Panqacha

Nota.- En la lengua quechua este sufijo cha no se


maneja, lo que se maneja es el ita- ito del castellano.
Veamos en los siguientes ejemplos:
Wawaycha awtuwan pukllan
Juk sachacha urmaykun
Jukuchacha yakuman urmaykun
Michiycha urpita japin
Allquycha uwijayta qhaniykun ari
Panqaycha llikisqa kachkan
Wasiymancha yaku yaykuykun
Ususiycha llaqtamanta chayamunqa
Mamaycha sarata llaqtaman apanqa
Sachaytacha waka parirpan
Jamparaytacha turay pakirpan
Qunchaycha urmarpan ari

UNIDAD N10
INFOCAL POTOSI

Pgina 39

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


SINTAXIS DE LA ORACION DEL QUECHUA
QHICHWA RIMAYPA ANCHARAYNI
R
Rimay (oracin)

S
R
Suti
Rimasqa
(Sujeto)
(Predicado)

J
R
Juntachiq
Ruwachiq
(Complemento)
(Verbo)

INFOCAL POTOSI

Pgina 40

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


Y.J.

CH.J.

Yaqha

Chiqa

I.J.

Imaymana
Juntachiq

Juntachiq

(C.I)

(C.D)

Juntachiq

(C.C)
SUTI:
S=S
Suti qhichwa rimaypiqa awpaqmanpuni churana tiyan. Sutita
taripanapaq kay tapuyta ruwakuna tiyan pitaq, pikunataq?
Ajinata nisunman:
Chay yana allquan puriypi puuchkan
Suti
Kay wawa
Suti

juntachiq

ruwachiq

puunanmanta
juntachiq

urmaykusqa
ruwachiq

Qhichwaq ruwachiqnin: Sutiwan, sutirantiwan sutilliwan ima


qillqakuyta atikunman:
INFOCAL POTOSI

Pgina 41

Docente Lic. Margarita Orcko Bravo


RUNA SUTIRANTIKUNA: (PRONOMBRES PERSONALES)
Runa

sutirantikunaqawan

qhichwapiqa kaykuna kanku:

INFOCAL POTOSI

Pgina 42

suitajina

apaykachakun,

uqa

uqanchik

Qam

uqayku

Pay

Qamkuna
Paykuna

ARTICULO

NISQA

QHISCHWAPI:

(EL

ARTICULO

EN

QUECHUA)
Qhichwa simipi articulo determinado nisqa mana kanchu,
wak simiman tikranapaq kay articulo nisqa rikhurillan.
Ajinata nisunman:

El

Yachakuq
Sipas
Yachakuqkuna
Sipaskuna
artculo

El estudiante / estudiante
La joven / joven
Los estudiantes / estudiantes
Las jvenes / jvenes

indeterminado

nisqa

juk

yupaywan

apaykachakun.
Juk panqa
Juk tika

un libro
una flor

SUTILLI (suti tikrachiq): (ADJETIVO CALIFICATIVO)


Sutilliqa qhichwa simipi sutip awpaqinpi churakun. Ajina:
Yuraq urpi
Laqa mikhuna
Wistu kaspi

INFOCAL POTOSI

Pgina 43

JUNTACHIQ: (COMPLEMENTO)
Rimaypa

juntachiqqa

yuyayta

juntachiq

kachkan,

qhichwapi kimsa kanku: Chiqa juntachiq (CH, J), yaqha


juntachiq (Y, J), imaymana juntachiq (I, J).
CHIQA JUNTACHIQ: (COMPLEMENTO DIRECTO)
Qhichwa simipi chiqa juntachiqqa (ta) kaskaqwan tukukun,
chantapis ruwachiq awpaqinpi rin. Ajina:
Mariyaqu

chuuta

apan

Mara lleva

chuo
CH.J.
Imatataq apan?

chuuta = CH.J.

Kuraq kamachiq yachakuqkunaman

siqichanata

jaywan
CH.J.
Imatataq jaywan

siqichanata = CH.J.

El presidente les da computadoras a los estudiantes


YAQHA JUNTACHIQ : (COMPLEMENTO INDIRECTO)
Qhichwa simipi yaqha juntachiqqa paq, man kaskaqwan
qillqasqa kachkan; chantapis chiqa juntachiq awpaqinpi
qillqakunan tiyan. Ajina:
Ester
llaqtaman sarata
apan
S
Y.J.
CH.J
R
Mamay ususiypaq pasta wawata rantin
Y.J.
Mi madre compro una mueca para mi hija
Tatay aanpaq papata tarpunqa
INFOCAL POTOSI

Pgina 44

Y.J.
Mi pap sembrara papa para su hermana
IMAYMANA

JUNTACHIQ:

(COMPLEMENTO

CIRCUNSTANCIAL)
Imaymana

juntachiqqa

pachamanta,

kitimanta,

wakkunapiwan ima kanku. Ajina:


Waway pukllananrayku waqan
S
I.J.
R
Quwiqa isankamanta papa qarata mikhun
S
I.J.
CH.J.
R
RUWACHIQ: (VERBO)
Ruwachiqqa

rimaykunapi

tukukuyninpipuni

rinan

tiyan.

Ajinata:
Istiku mamanman tikata qun
R
Esteban da flor a su mam
Ester pachata aanpaq ratin
R
Ester compro ropa para su hermana
QUTUSIMIKUNA: (ORACIONES): ejemplos.
Qamkuna llaqtaman papata apankichik.
Maria uwijata urquman qhatinqa
Yachachiq yachay wasiman panqakunata apamunqa
Pay panqata, jamparata wawanpaq rantin
Istiku wakata chakraman qhatin
Mamay sarata aanpaq tarpun
INFOCAL POTOSI

Pgina 45

Tatay taratamanta llaqtaman jamun


Yachakuq jatun yachay wasiman yachaykunata japiqaq
rin
Qam llaqtamanta llikllata aanpaqrantin
uqa yakuta wasiypaq apani.
Mariya mamanpaq uchuta,papata,siwillata rantipun.
Ester jatun yachaywasiman masinpaq miskita apan.
Mamay llaqtaman sarata ipaypaq apan.
aay La Paz llaqtaman chusanqa.
Angela wathiyata yachachikpaq ruwapun.
Qamkuna raymi wasiman jamparata qipinkichik.
Escribir 3 oraciones que cumples los 4 elementos:
1.2.3.PRONOMBRES INTERROGATIVOS
TAPUQ SUTIRANTIKUNA

Ima

Qu?

Maypi

Dnde?

Pi

Quin?

Imayna

Cmo?

Jaykaq

Cundo?

INFOCAL POTOSI

Pgina 46

Machkha

Cunto?

Mayqin

Cul?

Ajinata:

Imataq sutiyki

Cul es tu

nombre?
Imata munanki
Maypitaq panqay kachkan

Qu quieres?
Dnde est mi

libro?
Maypitaq wasiyki

Dnde es tu

casa?
Pitaq pay
Pikuna jamusqanku

Quin es ella?
Quines haban

venido?
Imaynalla mamayki kachkan

Cmo est tu

mam?
Imaynamanta ripusqa
Jaykaqtaq wasiman jamunqa

De cmo se fue?
Cundo vendr a

la casa?
Jaykaqkama waqanqa
llorara?
- Machkhapi sara kachkan

Hasta cundo
En cunto est el

maz?
- Mayka llamkasqayki

Cunto es tu

trabajo?

VOCABULARIO DEL IDIOMA QUECHUA


PALABRAS Y ALGUNOS VERBOS: RUWACHIQKUNA

Aclarar.
Jispay

Sutinchay

INFOCAL POTOSI

Orinar.

Pgina 47

Desatar.
Pirqa

Wataray

Pared.

Ensear.
Punku

Yachachiy

Puerta.

Mejorar.
allinchay
Pariente. Yawarmasi
Presentar. Riqsichiy
Patear. Jaytay
Vestir.
Pachalliy
Wasi kancha

Patio.

Arder.
Musuq

Lawray

Nuevo.

Secar.
Sipas

Chakichiy

Joven.

Aprender.
Rikuchiy

Yachaqay

Indicar.

Beber.
Hgado.

Upyay
Kiwicha

Cerrar.
Atipay

wichqay

Chupar.
Fractura.

Ganar.

chunqay
Tullu pakisqa

Coser.
Llawsa

Siray

Empujar.
Envolver.

Tanqay
Kuyuy

Flema.

Entender. Jap`qay
Esqueleto. Saqru
Envolver.
Escribir.

Kuyuy
Qillqay

INFOCAL POTOSI

Pgina 48

Escribir.
Atender.

Qillqay
Japiqay

Evaluar.
Qayna

Chaninchay

Ayer.

Explicar. Riqsichiy
Sunquchay
Fiebre.
Kichay

Ruphay unquy

Pinchar.
Niy

Tuqkiy

Frotar.
Siray

Qhaquy

Gritar.

Qhapariy

Guadar.

Waqaychay

Habla.

Parlay

Infectar.

Qiyachay

Reunir.

Tantay

Animar.
Abrir.
Decir.
Coser.

Hacer lactar. uuchiy


Lavar.

Mayllay

Prestar.

Maay

Enfermar.

Unquy

Salir.

Lluqsiy

Cantar.

Takiy

Dormir.

Puuy

Ver.

Qhaway

Viajar.

Chusay

INFOCAL POTOSI

Pgina 49

Subir.

Wichariy

Traer.

Apamuy

Trensar.

Simpay

Tejer.

Pitay

Tragar.

Uquy

Sembrar.

Tarpuy

Comer.

Mikhuy

Secar.

Chakichiy

Prestar.

Maay

INFOCAL POTOSI

Pgina 50

Das könnte Ihnen auch gefallen