Vluchtelingen zijn opeens een ruilproduct geworden

Marc van Dijk 11/03/16, 19:01

Joris van Gennep. Vrijwilligers proberen vluchtelingen te helpen bij de kust

van Lesbos.
De verwachte Europese 'doorbraak' in de vluchtelingencrisis roept ethische
vragen op. Maatregelen die eerst uit den boze waren, worden nu
gepresenteerd als een uitkomst. Is de moraal aan het verschuiven? In de
Trouw-serie 'Filosofisch Elftal' buigen twee denkers zich over deze kwestie.

Eind goed, al goed? Of laten deze onorthodoxe voorgestelde maatregelen

vooral zien dat Europese leiders met hun rug tegen de muur staan?
Ineens lijkt het allemaal kinderlijk eenvoudig. Turkije redt de vluchtelingen, en
Europa erbij. Alle vluchtelingen die vanuit Turkije Griekenland bereiken, worden
teruggebracht naar Turkije. Er komt een luchtbrug voor Syrirs vanuit Turkije
naar Europa. En Turkije krijgt in ruil voor dit alles cadeautjes van Europa.
Het moet nog even doorgerekend en definitief besloten worden, maar Europese
leiders waren deze week al vol lof over hun eigen deal. Jean-Claude Juncker,
voorzitter van de Europese Commissie, noemde deze aanpak een gamechanger.
En PvdA-leider Diederik Samsom zag een zwaar bekritiseerd idee dat hij zelf
een week eerder had geopperd, alsnog aanslaan.
'Dit soort idealen verwezenlijken tegen de stroom in, dat is waar ik hier voor
zit', zei hij in Trouw. Deze aanpak zal volgens Samsom zelfs 'een blauwdruk'
kunnen worden voor andere migratieroutes, mocht de mensensmokkel zich
onverhoopt verplaatsen.

Eind goed, al goed? Of laten deze onorthodoxe voorgestelde maatregelen vooral

zien dat Europese leiders met hun rug tegen de muur staan?
Mensenrechtenorganisaties en de VN hekelen het idee dat vluchtelingen zonder
procedure worden teruggestuurd. Het beoogde selectiesysteem heeft tal van
juridische haken en ogen, nog afgezien van morele bezwaren. Wordt hier
gechanteerd en gemarchandeerd? Verschuift de moraal?

Trouw.
Er is zowel bij politici als bij helpers te weinig tragisch besef
Paul van Tongeren, emeritus-hoogleraar ethiek in Nijmegen en Leuven:
"Jazeker. Het pakket waarmee Europa op initiatief van de Turkse premier
Davutoglu wil gaan instemmen, getuigt van realpolitik. Dat is een politiek die kijkt
wat er in de feitelijke situatie voor het eigen gewin te halen valt en die direct
concrete resultaten wil boeken, niet geleid door enige levensbeschouwing of
morele overweging.
"Het feit dat de meest uiteenlopende vluchtelingen in deze constructie gebruikt
worden als een soort uitruilproduct, waarmee je politieke beloningen op andere
terreinen kunt verdienen, is in zo'n politiek geen enkel probleem. Dit is een
duidelijk voorbeeld van iets wat in de Kantiaanse ethiek uitgesloten is. Immanuel
Kant zegt: Je mag een mens nooit tot instrument maken. Jezelf, noch een ander.
"Deze chantage gaat dus in tegen Kants categorische imperatief. Het is een
oneigenlijke manier van politiek bedrijven. Bizar dat een sociaal-democraat als
Samsom hierin een vorm van idealisme kan projecteren en ook nog een blauwdruk
voor de toekomst. Tenzij je gelooft dat alles wat haalbaar is, geoorloofd is. Hoe
haalbaar het is, is trouwens nog zeer de vraag. Men gaat de vluchtelingenstroom

reguleren. Maar het probleem met illegalen is nou juist dat ze zich niet laten
reguleren."

Trouw.
Dsanne van Brederode
Het probleem is dat wij niet werkelijk naast de vluchtelingen staan
Dsanne van Brederode, schrijver en filosoof, bestuurslid van het Syrische
Comit in Nederland (zie kader): "Ik zie in de laatste ontwikkelingen geen
verschuiving in de moraal. Voor mij is het al heel lang zo dat de woorden die er in
politiek en de media aan gegeven worden - vluchtelingencrisis,
vluchtelingenstromen - vooral de indruk wekken dat we ons in een soort
natuurramp bevinden. En die ramp verrast ons, als een storm of een vloed.
"Ik kijk er met oprechte verbazing naar, omdat ik in 2012 kennismaakte met een
aantal Syrirs en sindsdien steeds hun verhalen heb gehoord. Een Syrische
vriend vertelde me bijvoorbeeld hoe het dochtertje van zijn neef bij de
overstap van de ene boot naar de andere letterlijk tussen wal en schip viel en
niet meer gered kon worden. Dat waren incidenten waar Syrirs zelf
voortdurend mee te maken hadden, maar waar je in de media toen nog weinig
over hoorde.
"Tot die foto van dat jongetje op het strand, vorig jaar. Toen ineens werden
mensen massaal wakker. De 'vluchtelingencrisis' is een kwestie geworden waarin
burgers, politieke partijen en landen elkaar de maat nemen over enorme aantallen
mensen, die in abstracties zijn veranderd. De een wil de grenzen sluiten, de
ander wil gastvrij zijn en zelf helpen, een derde - een werkgeversvoorzitter - wil
dat de bruikbare arbeidskrachten eruit gefilterd worden en die moeten direct
aan de slag.

"Kortom: hevige discussie en polarisatie, en wie verdwijnen er geheel uit zicht:

de vluchtelingen. Hun wordt niks gevraagd."

Waren het aanvankelijk de vluchtelingen die in de problemen zaten,

inmiddels zijn wij zelf degenen die een probleem hebben
Van Tongeren
Van Tongeren: "De verschuiving naar realpolitik maakt in die zin een andere
verschuiving definitief, die al langer gaande was. Waren het aanvankelijk de
vluchtelingen die in de problemen zaten, inmiddels zijn wij zelf degenen die een
probleem hebben. Wie denkt bij 'de migratiecrisis' nog aan de problemen van de
mensen die hun land en gezin verlaten, via levensgevaarlijke routes, een uiterst
onzekere toekomst tegemoet? Hun problemen zijn vervangen door het probleem
dat zij zijn geworden voor ons, bij wie ze aankloppen. Onze welvaart wordt
bedreigd, onze sociale voorzieningen komen in gevaar.
"Premier Rutte sprak onlangs nog van 'de vreselijke beelden' die ons bereiken
van de grens van Europa. Van die beelden hebben we last, daar moeten we van
verlost worden. Europa heeft daar nu drie miljard extra voor over. En een
handvol snoep voor Turkije.
"Het morele appl dat uitgaat van concrete individuen die in nood zijn, vervaagt
en verandert in een op onszelf gerichte zorg en angst, wanneer de individuen
vervangen worden door aantallen. Terwijl duizend personen ons duizend keer
kunnen aanspreken, wordt hun duizendtal een gevaar waartegen we ons willen
beschermen. Het getal heeft de morele uitdaging die van de vluchteling uitgaat,
weggewerkt. Alsof we door de massa's de mensen niet meer zien; in plaats van
de bomen, alleen nog maar het bos. En zo kan de vluchteling in nood bijna
ongemerkt veranderen in een migrant die een risico vormt voor onszelf."

Er is maar heel weinig bewustzijn van de situatie waarin deze mensen zich
bevinden, zelfs bij mensen die zich als vrijwilligers inzetten
Van Brederode
Van Brederode: "Ik denk dat daarin de kern ligt van het probleem: er is maar
heel weinig bewustzijn van de situatie waarin deze mensen zich bevinden, zelfs
bij mensen die zich als vrijwilligers inzetten. Het klinkt misschien cynisch, maar
soms krijg ik de indruk dat ook zij vooral met zichzelf bezig zijn.
"Bij Syrirs die ik spreek, leeft de vraag, ondanks de waardering voor alle

goedbedoelde zorg die ze krijgen: 'Staan jullie nou echt naast ons? Of is zielig
en hulpbehoevend voor ons het hoogst haalbare etiket? Interesseert die oorlog
jullie berhaupt?'
"Goed, IS heeft wel onze aandacht. Vooral omdat we bang zijn dat die terreur
ook naar onze straten komt. Maar in de eerste helft van 2015 stonden volgens
het SNHR (Syrian Network for Human Rights) tegenover 1131 doden door IS,
7894 doden door president Assad.
"Wat voorop staat is onze eigen moraal. O wee als er homo's gepest worden in
een asielzoekerscentrum. Maar wat zijn dat voor plekken? Ik ben een dagje in
Heumensoord geweest, het tentenkamp dat gaat sluiten. Geen perspectief,
slecht eten, geen privacy. Zulke omstandigheden maken mensen volkomen
vervreemd van hun levenslust, ambities en verlangens. Een omgeving die het
slechtste in mensen naar boven haalt. Wat geven wij die mensen, wat verwachten
we van ze?"

ANP. Tentenkamp in Heumensoord, een tijdelijke noodopvang voor

vluchtelingen.

Degenen die helpen, zien te weinig de realiteit, terwijl de real-politici te

weinig moreel besef tonen
Van Tongeren
Van Tongeren: "Ik deel je zorgen en ik vind die omstandigheden ook heel
treurig. Bovendien heb ik groot respect voor je inzet. Toch laat je positie voor
mij vooral zien hoe verscheurd we zijn. Aan de ene kant zijn er mensen die

zeggen: we moeten helpen. Jij zegt zelfs: als we helpen, moeten we dat doen met
de juiste, moreel zuivere motieven. We moeten niet alleen de nood lenigen, we
moeten ook oprecht genteresseerd zijn in hen die lijden.
"Dit doet me denken aan het werk van filosoof Paul Moyaert, die beschrijft hoe
de ethiek, met name de christelijke ethiek, een perverterende werking in zich
draagt. Het gebod tot naastenliefde is een gebod dat onmogelijk kan worden
nageleefd. Want wanneer houdt het op? Wanneer heb je al je naasten geholpen,
en op de juiste manier? Het leidt tot de scrupules van de heilige. Die ontkent
zijn eigen heiligheid, maar als dat lukt maakt hij zichzelf daardoor alleen maar
heiliger.
"Aan de andere kant staan de Europese leiders, die hun realpolitik over de
ruggen van de vluchtelingen uitventen als een gouden deal. Zonder ook maar een
poging te wagen te verwoorden dat deze 'baanbrekende deal' waarschijnlijk
minstens evenveel onbedoelde kwade gevolgen zal hebben als goede. Zelfs als het
allemaal op rolletjes zou gaan lopen, wat betekent dit dan bijvoorbeeld voor nietSyrische vluchtelingen?
"Aan beide kanten mis ik een uitdrukking van dat tragische besef, dat we
proberen te doen wat we kunnen, maar dat we de situatie niet in de hand hebben.
Sterker nog: dat we door te doen wat we kunnen, de situatie misschien alleen
maar slechter maken. Degenen die helpen, zien te weinig de realiteit, terwijl de
real-politici te weinig moreel besef tonen. Beiden zouden meer oog moeten
hebben voor het tragische van onze situatie. Vreemd genoeg denk ik dat het zou
helpen als politici hun eigen machteloosheid minder zouden verbloemen."
Van Brederode: "Daarin ben ik het volkomen met je eens. Nog even over dat
risico op pervertering van de ethiek: die kan optreden wanneer je dingen enkel
doet uit een hoog ideaal van naastenliefde. Maar die naastenliefde kan
veranderen in vriendschap en wederkerigheid. En dan is van heiligheid of
vermeende heiligheid geen sprake meer."