4.

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa

w sferze publicznej

4.1.

Model obecnoci i naturalnego napicia

W modelu obecnoci i naturalnego napicia midzy Kocioem a wieck sfer publiczn sfer publiczn ujmuje si jako przestrze niezalen od wadzy politycznej, a zarazem przekraczajc prywatn partykularno. Jest ona otwarta dla kadego pod warunkiem, e akceptuje on zasady wolnoci
sumienia i wolnoci religijnej. W modelu tym zakada si, e Koci uznaje zasad wolnoci religijnej,
a sfera publiczna stanowi naturaln przestrze jego aktywnoci. Usuwanie religii ze sfery publicznej
i zamykanie jej w sferze prywatnej oznaczaoby w tym ujciu ograniczenie nowoczesnych wolnoci
indywidualnych obywateli, a zwaszcza wolnoci religijnej.
Zakadana w omawianym modelu obecno religii i Kocioa w wieckiej sferze publicznej przyczynia
si do powstania napicia, ktra nabiera charakteru strukturalnego. Jest ono generowane m.in. przez
to, e sama specyfika Kocioa i jego misji, a czciej inspirowane nauk Kocioa interwencje czy dziaania dyskursywne wsplnoty katolickiej, niejako zmuszaj spoeczestwo do zbiorowej refleksji nad
jego strukturami normatywnymi. Napicie pochodzi rwnie z konfrontacji Kocioa, ktry przekonuje
do obiektywnych i niezmiennych norm moralnych, z pluralizmem wiatopogldowym, jaki ma miejsce
w sferze publicznej. Koci wykazuje ponadto tsknot za maksymalizmem etycznym, za sfera publiczna dy zwykle do etycznego minimum. Wreszcie w sferze publicznej jest obecna tendencja do
redukowania roli Kocioa do jego zaangaowania spoecznego, podczas gdy Koci podkrela niezmiennie sw specyfik wynikajc z charakteru jego misji, ktra wykracza poza cele doczesne.
Napicie takie wydaje si by w przekonaniu zwolennikw tego modelu fundamentaln wartoci,
jak religia i Koci wnie mog do ycia demokratycznego spoeczestwa. Dziki niemu
w spoeczestwie wci s ywe intuicje normatywne, zwraca si uwag na zwykle ignorowane wymiary ycia czowieka, podejmowana jest refleksja nad strukturami normatywnymi spoeczestwa,
oywiana jest debata publiczna, zostaje zachowana ywotno publicznej kultury moralnej, w tym
postaw obywatelskich.
Stanowisko to jest do powszechne i bardzo wyranie wystpuje w wikszoci analizowanych debat.
Prezentuj je zarwno zwolennicy aktywnego udziau Kocioa w polskim yciu publicznym, jak
i umiarkowani krytycy poszczeglnych form tej aktywnoci.
Wybrane przykady i strategie argumentacyjne wewntrz modelu
W analizowanych debatach zaoenia omawianego modelu najwyraniej zaznaczay si w opiniach
i gosach: 1) tych zwolennikw integracji Polski z Uni Europejsk, ktrzy podkrelali kulturow
i religijn rol Polski w zjednoczonej Europie; 2) zwolennikw wewntrznej lustracji Kocioa, ktra
chroniaby jego specyfik; 3) zwolennikw obecnoci krzya w przestrzeni publicznej; 4) osb podkre-

[23]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

lajcych, e apolityczny ze swej natury Koci ma prawo i obowizek ocenia ycie polityczne
w wymiarze moralnym i aksjologicznym.
W debatach i sporach na temat integracji Polski z Uni Europejsk (19972004) przekonania zgodne
z zaoeniami omawianego tutaj modelu reprezentowali ci, ktrzy w polskim katolicyzmie i polskim
Kociele dostrzegali potencja wielkiej instytucji publicznej, spoecznej i kulturowej. Potencja, ktremu nie zagraay procesy integracyjne. Przeciwnie, przekonywano, i integracja stanowi niepowtarzaln szans na ubogacenie europejskiego chrzecijastwa potencjaem polskiej religijnoci52. Odwoywano si tutaj do sw Jana Pawa II, ktry stwierdzi, e nasz nard [] ma wiele do zaoferowania
Europie, przede wszystkim swoj chrzecijask tradycj i bogate dowiadczenia religijne53. Podkrelano rwnie, e integracja europejska spowoduje szersze otwarcie si Kocioa i polskiej religijnoci
na uniwersalny, ponadnarodowy wymiar chrzecijastwa54.
Zwolennicy integracji europejskiej w onie polskiego katolicyzmu wyraali przekonanie, e akcesja
Polski do Unii umocni publiczny status polskiego Kocioa jako instytucji od pastwa niezalenej, ale
zarazem przez pastwo respektowanej i docenianej. Powoywali si przy tym na tzw. klauzul kocieln w traktatach unijnych, ktra gwarantuje europejskim Kocioom ochron ich narodowego statusu.
W ten sposb Unia Europejska podkrelali stworzya przestrze prawn do rozwizywania wielu
kwestii praktycznych zwizanych z publiczn dziaalnoci Kociow. Istnienie klauzuli kocielnej
oznacza dla Kocioa w Polsce zakotwiczenie jego publicznej funkcji i statusu w prawie europejskim,
dziki czemu lepiej bdzie mg peni sw duchow misj o charakterze religijnym55.
Ponadto mona zauway, e kontekst integracji europejskiej niejako zmusi uczestnikw debaty
o obecnoci Kocioa i religii w yciu publicznym do przyjcia szerszej ni dotd perspektywy. Katoliccy
zwolennicy zaangaowania Kocioa w yciu publicznym wyranie uwiadomili sobie, e nadzieje, troski i wyzwania Kocioa katolickiego w Polsce widzie trzeba i analizowa w perspektywie sytuacji
i dowiadcze caego Kocioa powszechnego. Krytycy za nadmiernego ich zdaniem zaangaowania Kocioa w polskie ycie publiczne przyj musieli do wiadomoci, e w wikszoci pastw Unii
Europejskiej Kocioy obecne s wyranie w yciu publicznym. Tym samym wraz z rozpoczciem debaty o integracji europejskiej sens zaczo traci uywanie przymiotnika europejski jako argumentu na
rzecz laicyzacji pastwa56.
lady mylenia zgodnego z zaoeniami analizowanego tutaj modelu mona odnale na marginesie
dyskusji na temat lustracji w Kociele (20052007). W opinii uczestniczcych w tych dyskusjach zdecydowanych zwolennikw lustracji Kocioa jest on nie tylko instytucj narodow czy historyczn, ale
take, a moe przede wszystkim, publiczn, a wic tak, ktra podobnie jak inne tego rodzaju instytucje zabiega musi o codzienne potwierdzanie swego autorytetu i wiarygodnoci. Jeli Koci chce
dalej zachowa autorytet nauczyciela moralnoci, to koniecznie dba musi o wiarygodno. Zwracano przy tym uwag, e Koci jako instytucja zaufania publicznego, podobnie jak inne tego typu instytucje, moe podlega niebezpieczestwu korporacyjnego zamknicia, ktre z pozycji spoecznego
autorytetu sprowadzi go moe do pozycji jednej z wielu grup interesu. Z tego powodu powinien
otwiera si z jednej strony na gos opinii zewntrznej, z drugiej za na krytyk formuowan od
wewntrz57.
Zaoenia omawianego modelu mona rwnie zaobserwowa w gosach zwolennikw obecnoci
krzya w przestrzeni publicznej. Wyraali oni przekonanie, e sfera publiczna stanowi przestrze ak52

Por. wypowied prezesa KAI Marcina Przeciszewskiego, cyt. za: T. Wicicki, Aspekty polityczno-prawne, w: J. Grosfeld (red.), Koci
wobec integracji europejskiej, Warszawa 1996, s. 84.
53
Jan Pawe II, Przemwienie do trzeciej grupy biskupw polskich podczas wizyty ad limina Apostolorum, Rzym, 14 lutego 1998, w:
S. Sowiski i R. Zenderowski, Europa drog Kocioa. Jan Pawe II o Europie i europejskoci, Wrocaw 2003, s. 290.
54
Por. J. yciski, Europejska wsplnota ducha. Zjednoczona Europa w nauczaniu Jana Pawa II, Wydawnictwo Fundacji ATK, Warszawa 1998, s. 1213.
55
Por. H. Juros, Kulturowe motywy klauzuli kocielnej w Traktacie Amsterdamskim, w: A. Dylus (red.), Europa. Drogi integracji,
Warszawa 1999, s. 133135.
56
Por. S. Sowiski, Boskie, cesarskie, publiczne. Debata o legitymizacji Kocioa katolickiego w Polsce w sferze publicznej w latach
19892010, Warszawa 2012, s. 124125.
57
Por. tame, s. 149.

[24]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

tywnoci Kocioa i podmiotw religijnych, ktre powinny jednoczenie szanowa prawo do wolnoci
religijnej obywateli niewierzcych lub innego wyznania. Na poparcie tego stanowiska przywoywano
argument, i prby nadania przestrzeni publicznej wieckiego charakteru s niczym innym jak deniem do zmarginalizowania znaczenia Kocioa katolickiego w yciu publicznym. Stanowisko popierajce obecno krzya i Kocioa w sferze publicznej argumentowane byo rwnie jako zgodne
z uksztatowanym w III RP modelem relacji pastwoKoci oraz art. 25 Konstytucji RP, gwarantujcym swobod wyraania przekona religijnych w yciu publicznym58.
lady relacjonowanego i rekonstruowanego tutaj przekonania dostrzec mona wreszcie take
w debacie nad aktywnoci publiczn duchownych. Zwolennicy prawa duchownych do publicznej
aktywnoci przekonywali, Koci jest uprawniony, a nawet ma obowizek angaowa si w sfer
publiczn ze wzgldu na swoj misj ewangelizacyjn i formacyjn59. Podkrelali, e jak do tej pory
Koci ogranicza si do sfery metapolityki, np. biskupi nigdy nie apelowali publicznie o poparcie dla
konkretnej partii60. Podkrelano te, e Koci posiada mandat do oceny dziaa rzdzcych
w wymiarze moralnym i nie oznacza to naruszenia wymogw apolitycznoci61.
Sposb rozumienia sfery publicznej
W omawianym modelu przyjmuje si trzyczciowy podzia przestrzeni spoecznej. Pierwsz cz
stanowi sfera prywatna (indywidualne wolnoci, potrzeby, interesy), drug sfera publiczna, trzeci
sfera instytucji pastwowych.
Powysze ujcie odwouje si do koncepcji, ktre w postulowanym adzie spoecznym posuguj si
ide przestrzeni niezalenej od wadzy politycznej i zarazem przekraczajcej prywatn partykularno.
Przestrze ta, zwana sfer publiczn, peni zarwno funkcj separacyjn midzy tym, co prywatne
i polityczne, jak rwnie poredniczc pomidzy spoeczestwem i pastwem, gdy do pewnego
stopnia oddziauje na pastwowe instytucje. Aksjologia tej koncepcji, w ostatnim czasie najpeniej
rozwinitej przez Jrgena Habermasa, odwouje si nie tyle do takich wartoci jak powszechna partycypacja polityczna, rwno czy zbiorowa suwerenno, ile do przewiadczenia o potrzebie politycznej
racjonalnoci, debaty, wymiany argumentw i wolnoci przekona. W sferze tej formowana jest bowiem opinia publiczna. Rodzi si ona poza kanaami i publiczn przestrzeni wszelkich struktur wadzy,
zarwno politycznych, jak i kocielnych. Nie stanowi sumy prywatnych, jednostkowych sdw, nawet
jeli wszyscy dochodz do spontanicznej zgody, ale jest rezultatem racjonalnych debat i dyskusji,
uznanym za wsplny osd. Dyskurs ten dotyczy spraw oglnego interesu i pozostaje otwarty zasadniczo dla wszystkich obywateli oraz wszystkich kwestii. Termin opinia publiczna odnosi si take do
zada krytyki i kontroli, ktr w sposb nieformalny, a w okresie wyborw formalny, obywatele sprawuj wobec rzdzcych struktur zorganizowanych w formie pastwa62.
Religie i ich instytucjonalne formy, czyli Kocioy, ktre odmawiaj zaakceptowania sprywatyzowanej
roli i chc upubliczni swoj obecno, mog tego dokona wanie w sferze publicznej. Warunek, jaki
musz speni, to zaakceptowanie zasady wolnoci sumienia i wolnoci religijnej. Wwczas ich obecno nie bdzie stanowi zagroenia dla wolnoci indywidualnej ani dla prowadzonej w sferze publicznej otwartej dla wszystkich i na wszystkie kwestie debaty. Religie i Kocioy ze swoimi pytaniami
i odpowiedziami mog sta si elementem tego szeroko zakrojonego dyskursu. Usuwanie religii ze
sfery publicznej i zamykanie jej w sferze prywatnej oznaczaoby w tym ujciu ograniczenie nowoczesnych wolnoci indywidualnych obywateli, a zwaszcza wolnoci religijnej63.

58

Por. A. Hall, Sekta kontra nihilici, Gazeta Wyborcza, 18 sierpnia 2010, s. 16.
Por. M. Stawarska, Nie wahamy si i pod prd, http://www.radiomaryja.pl/artykuly.php?id=7008 (20.10.2012).
60
W Sowie biskupw polskich przed wyborami parlamentarnymi 2007 roku z 3 padziernika 2007 mona znale nastpujce stwierdzenie: Koci nie ma adnej politycznej reprezentacji, a co za tym idzie partii politycznej, ktra miaaby prawo przemawia
w imieniu Kocioa lub powoywa si na jego poparcie".
61
Centrum Bada Opinii Spoecznej podao, e 91% Polakw, ktrzy w okresie kampanii wyborczej uczestniczyo w Mszach witych,
uwaao,
e
odprawiajcy
je
ksia
nie
sugerowali,
na
kogo
gosowa
(badanie
z 413.11.2011),
http://ekai.pl/wydarzenia/raport/x48721/nie-bylo-agitacji-wyborczej/ (27.10.2012).
62
Por. J. Habermas, The Public Sphere, w: R. E. Goodin, P. Petit (red.), Contemporary Political Philosophy. An Anthology, Oxford 1997, s. 103.
63
Por. J. Casanova, Deprywatyzacja religii, w: W. Piwowarski (red.), Socjologia religii. Antologia tekstw, Krakw 1998, s. 416.
59

[25]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

W omawianym modelu sfera publiczna odznacza si wieckim charakterem. Nie chodzi tu jednak
o odrzucenie Kocioa czy religii. wiecko tej sfery oznacza rezygnacj z religijnego mylenia
o wiecie spoecznym, a zwaszcza skierowanie uwagi ku celom doczesnym i zakwestionowanie religijnego uprawomocnienia porzdku politycznego i spoecznego, a take oddzielenie jej od religijnych
instytucji i norm. W omawianym modelu sfery publicznej znaczenie ma pewna uznaniowo, relatywno czy te deliberatywno. Sfera publiczna rozumiana jest nie jako zbir osb, instytucji i procesw,
ale raczej jako czca je sie, ukad wzajemnych powiza, komunikacji i komunikatw. Oznacza to,
e sens czy te warto formuowanych w niej sdw, odgrywanych rl czy podejmowanych dziaa
ma charakter nie tyle ontologiczny, zwizany z jakim obiektywnym, trwaym (moralnym, prawnym,
politycznym czy estetycznym) kodeksem lub statusem, ile wie si raczej z nieustannym poszukiwaniem zewntrznego potwierdzenia i uznania. Taka szeroko rozumiana waloryzacja i legitymizacja poprzez uznanie, publiczn akceptacj i dobr opini to jedna z kluczowych wartoci sfery publicznej. To
take jeden z gwnych przedmiotw konfliktw i roszcze politycznych wspczesnych debat64.
Naszkicowana powyej idea sfery publicznej wspczenie szczeglnie wyranie dochodzi do gosu
w nastpujcych koncepcjach: 1) demokracji deliberatywnej; 2) spoeczestwa obywatelskiego; 3)
trzeciego sektora i 4) spoeczestwa etycznego65.
Postulatem koncepcji demokracji deliberatywnej jest budowanie przestrzeni dla pogbionej
i przemylanej debaty publicznej, w ktrej obywatele dyskutujc rozstrzygaj najwaniejsze kwestie
polityczne. Maj to osign nie tylko dziki pogbionej informacji, jakiej dostarcza debata, ale take
przez rezygnacj z utrwalonych preferencji, uczenie si w trakcie debaty oraz uczynione ustpstwa
i kompromisy. W deliberatywnym ujciu za sfer publiczn uzna naley przede wszystkim media oraz
wszelkie formy publicznej debaty, negocjacji czy choby artykuowania rnych pogldw na temat
zasad, ktrymi kierowa winna si wsplnota polityczna. Sfera publiczna zblia si tutaj do sfery polityki, toczc z ni specyficzn gr o wpyw i niezaleno zarazem.
Punktem centralnym drugiej z wymienionych koncepcji jest idea spoeczestwa obywatelskiego,
z ktrym mamy do czynienia tam, gdzie spoeczestwo jako cao moe poza kuratel pastwa organizowa si w stowarzyszenia, mogce znaczco wpyn na ksztat albo zmian kursu polityki pastwa. Sfera publiczna w tym ujciu jest instytucjonaln i symboliczn przestrzeni obywatelskiego
wspdziaania, komunikacji i kontaktw, ktrych celem jest spoeczne wspdziaanie na rzecz dobra
wsplnego i/lub wywieranie nacisku na wadze publiczne, bez ambicji wstpowania na drog rywalizacji politycznej z istniejcymi aktorami politycznymi. Obszar sfery publicznej, w ktrej dziaa niezalene od pastwa spoeczestwo obywatelskie, wyznaczaj niezalene od pastwa media, stowarzyszenia, kluby, fundacje, instytucje charytatywne i organizacje samorzdu zawodowego. Polityczna koncepcja trzeciego sektora postuluje istnienie sfery publicznej, ktra przejaby od pastwa wiele
dziedzin i usug publicznych, zwizanych przede wszystkim ze sub zdrowia, edukacj, opiek spoeczn czy szeroko rozumianym bezpieczestwem. W tym ujciu sfera publiczna ma by swoistym
rezerwuarem, w ktrym cele pastwa i logika spoeczna zostaj uzupenione o spoeczn aktywno,
odpowiedzialno i kreatywno, idce w parze z efektywnoci i racjonalnoci ekonomiczn wolnego rynku. Podmiotami, ktre cel ten realizuj, stajc si gwnym materialnym przejawem sfery publicznej, s obywatelskie fundacje, stowarzyszenia, instytucje terytorialnego czy zawodowego samorzdu, a take lokalne organizacje samopomocowe, wolontariackie czy ekologiczne.
Czwarta z wymienionych wyej koncepcji zawiera przekonanie, e warunkiem racjonalnoci i dobrej
jakoci zwykej demokratycznej lub rynkowej konkurencji musi by umieszczenie jej nie tylko
w ramach porzdku prawnego, ale take w ramach pewnego powszechnie uznanego minimum norm
moralnych, poniewa wolnociowe instytucje rynku czy demokracji s skazane na korzystanie
z kapitau etycznego, ktrego same wytworzy nie mog. W takim rozumieniu sfera publiczna,
w odrnieniu od uj poprzednich, staje si nie tyle miejscem debaty, artykuowania i ochrony interesw czy prospoecznej aktywnoci, ile miejscem ksztatowania, reaktywowania i redefiniowania

64
65

Por. S. Sowiski, Boskie, cesarskie, publiczne, dz. cyt., s. 3334.

Por. tame, s. 37.

[26]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

niezbdnej wsplnoty dowiadcze moralnych, rodzajem moralnego fundamentu dla ycia politycznego. Tak rozumian sfer publiczn, obok wiadomych swej edukacyjnej misji mediw, tworz rodziny, szkoy, uniwersytety, Kocioy, organizacje kulturalne i samoksztaceniowe oraz stowarzyszenia
bdce szko obywatelskiej odpowiedzialnoci i solidarnoci66.
Sposb postrzegania roli i funkcji religii oraz Kocioa
W omawianym ujciu religi katolick postrzega si jako nowoczesn religi o publicznej tosamoci.
W analizowanych debatach uwidacznia si przekonanie, i religia i Koci zaakceptuj nowoczesny
strukturalny rozdzia wsplnoty religijnej od politycznej i Kocioa od pastwa. Oczekuje si od religii
i Kocioa akceptacji take innych elementw dyferencjacji strukturalnej, a mianowicie instytucjonalnej autonomii i wewntrznej funkcjonalnej dynamiki takich sfer spoeczestwa jak: gospodarka, nauka, edukacja, prawo, sztuka. Religia i Koci w tym ujciu maj te zaakceptowa i szanowa nowoczesne wolnoci indywidualne (np. sumienia, sowa), a zwaszcza wolno religijn, a co za tym idzie
pluralizm religijny i wiatopogldowy, a wic istnienie w sposb uprawniony w sferze publicznej innych religii, Kociow, zwizkw wyznaniowych, sekt, osb niezorientowanych religijnie i
o przeciwnych wiatopogldach oraz ich organizacji. Co wicej, uznanie wolnoci indywidualnych,
w tym religijnej, oznacza, e Koci w dziaalnoci duszpasterskiej wyrzeka si stosowania zarwno
wobec wasnych wiernych, jak i osb spoza Kocioa przymusu67, w tym wymuszania okrelonych
postaw i zachowa za pomoc pastwowych rodkw administracyjnych czy politycznych68.
W omawianym modelu przyjmuje si, e publiczna obecno religii i publiczna dziaalno Kocioa
bd mie miejsce jedynie w dyskursywnej sferze publicznej. Nie oczekuje si, e religia i dziaalno
Kocioa zostan ograniczone do sfery prywatnej, ale jednoczenie zakada si, e nie bd one mobilizowa wsplnoty politycznej (tzn. zostanie utrzymany rozdzia midzy wsplnot religijn i polityczn,
katolicyzm nie bdzie traktowany jako polska religia publiczna) oraz nie wkrocz do sfery instytucji
pastwowych (tzn. zostanie zachowany wiecki charakter pastwa, rozumiany jako strukturalny rozdzia Kocioa od pastwa, oraz wiecki jzyk i argumentacja w instytucjach pastwowych). Koci
w zakresie wkraczania lub niewkraczania w sfer publiczn posiada pen swobod. Niemniej jego
obecno w sferze publicznej uwaa si jak pokazuj analizowane debaty za podan. Koci
wnosi bowiem do ycia publicznego intuicje normatywne, ktre dzisiaj w formie dojrzaej
i nienaruszonej przetrway jedynie we wsplnotach religijnych. Intuicje te s dla spoecznoci wane,
gdy pozwalaj ogarn problemy (np. powinnoci, usprawiedliwienia, pocztkw ycia), co do ktrych inne rda, cznie z nauk, nie s w stanie wyrokowa. Odpowiedzi na te problemy skadaj si
na prefilozofi, z ktrej wypywaj powszechnie uznane w polskim spoeczestwie normy moralne,
stanowice podstaw konsensusu spoecznego, na ktrym z kolei opiera si system prawny. Jeeli
Koci sankcjonuje normy moralne stanowice wyraz owego konsensusu, wwczas spenia we
wsplnocie politycznej funkcj integracyjn. Wprowadzajc kwestie moralne do debaty publicznej,
Koci poszerza repertuar problemw i argumentw, przyczyniajc si tym samym do oywienia sfery
publicznej. W ten sposb zmusza te wieckie pastwo do rekonstruowania wasnych fundamentw
normatywnych, tzn. ich racjonalizacji, z tego wzgldu, i normy moralne postulowane przez Koci
maj charakter intersubiektywny. Dziki strzeonym przez siebie intuicjom normatywnym Koci
przyczynia si take do zachowania ywotnoci publicznej kultury moralnej (w tym postaw obywatelskich), bez ktrej instytucje demokratyczne ulegaj samozniszczeniu. Intuicje te maj szczeglne znaczenie w obecnej sytuacji, gdy gospodarka rynkowa i rosnca w si administracja wypieraj z coraz to
wikszej liczby obszarw koordynowanie dziaa za porednictwem norm i wartoci. Koci wreszcie,
jako stranik intuicji moralnych, odgrywa rol publicznego sumienia: ocenia moralnie ycie spoeczne
i polityczne, chronic w ten sposb instytucje oraz obywateli (np. przed wszechwadz pastwa, niesprawiedliwoci w yciu ekonomicznym, wkraczaniem logiki rynku we wszystkie sfery ycia, roszczeniami antynowoczesnych ideologii itp.). Obecno religii i Kocioa katolickiego w sferze publicznej,
zwaszcza udzia w dyskursywnym ksztatowaniu opinii publicznej, przyczynia si take do rwnowagi
66

Por. tame, s. 3747.

Dyskusja dotyczca procedury apostazji z Kocioa katolickiego w 2012 roku.
68
Dyskusja dotyczca dobrowolnoci uczszczania na katechizacj i stopnia z religii na wiadectwie szkolnym w latach 19932007.
67

[27]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

wiatopogldowej w pastwie, ktre powinno by ojczyzn caej spoecznoci, tj. wierzcych

i niewierzcych, do zaspokojenia potrzeby uznania obywateli zorientowanych religijnie, mocniejszej
ich identyfikacji z osignitym konsensusem spoecznym i wiksz odpowiedzialnoci za niego,
a ostatecznie do umocnienia spoecznej wizi, ktra wszake nie mieci si wycznie w pojciu kontraktu, racjonalnego wyboru czy maksymalizacji korzyci69.
W omawianym modelu, jak ju wyej wspomniano, uznaje si autonomiczne i swobodne oddziaywanie religii i Kocioa na spoeczestwo i pastwo. Autonomiczno oznacza, e religia katolicka w sferze
publicznej moe istnie w takiej postaci i w takich formach organizacyjnych, jakie wynikaj z treci
samej religii, bez ogranicze i reglamentacji ze strony pastwa. Zakres swobody dziaania wyznaczaj
klasyczne dziedziny dziaalnoci religijnej: goszenie wiary, katechizacja, suba bliniemu (pomoc chorym, troska o biednych). Dopuszcza si take w sferze publicznej swobodne dziaanie wsplnoty katolickiej skierowane na zagadnienia porzdku wieckiego, politycznego czy spoecznego, w ktrych chodzi o realizacj inspirowanego religijnie porzdku ycia i wprowadzenie religii do wiata. Cho wsplnota katolicka moe planowa i realizowa swoje dziaania w zgodzie z wasnymi celami i niezalenie
od pastwa, to jednak s one regulowane przez pastwowy porzdek prawny. Zapobiec ma to naruszeniu indywidualnych wolnoci, w tym zasady wolnoci religijnej, oraz odbudowaniu instytucjonalnego powizania porzdku politycznego i religii. Wpyw wsplnoty katolickiej na ycie spoeczne
i polityczne nie moe wic naruszy prawnych i instytucjonalnych ram, w ktrych si dokonuje. Oczekuje si te od Kocioa, e w sferze publicznej bdzie podejmowa aktywno zmierzajc do dobra
wsplnego, a wic zachowywa si inaczej ni grupy spoeczne posiadajce konkretne interesy polityczne. Koci w tym ujciu wystpuje wic w roli partnera caoci porzdku pastwowego. Byoby
sprzeczne z dobrem wsplnym, gdyby Koci czyni ze swoich wiernych stra przedni dla przeforsowania kocielno-kulturowo-politycznych priorytetw i interesw i gdyby prbowa tego dokona dziki wpywowi urzdu pasterskiego Kocioa na decyzje wyborcze. Dziaanie polityczne wiernych jako
obywateli byoby wwczas zredukowane do jednego lub kilku aspektw dobra wsplnego, a sam Koci staby si niewiarygodny, poniewa w procesie demokratycznym nie moe on by jednoczenie
partnerem i sdzi. Powinien zatem przyj zasad niepolitycznie-politycznego dziaania: ordzie Kocioa w punkcie wyjcia niepolityczne, wypywajce tylko z woli goszenia przesania chrzecijaskiego, jest w istocie polityczne, poniewa powoduje polityczne skutki.
W omawianym modelu za konieczn dla dobra wsplnego uznaje si wspprac Kocioa i pastwa.
Pastwo jest odpowiedzialne za dobro wsplne, ktrego cz stanowi religia i potrzeby religijne
obywateli. Pastwo zatem powinno sprzyja ich zaspokojeniu przez tworzenie takich warunkw,
w ktrych realizacja tych potrzeb staje si moliwa. Ponadto pastwo docenia funkcje, jakie spenia
Koci we wsplnocie politycznej: przyczynianie si do ywotnoci publicznej kultury moralnej, funkcj integrujc, krytyczn etc. Wsppraca ta wydaje si te konieczna ze wzgldu na tzw. res mixtae,
czyli stosunkowo szeroki zakres spraw, ktre maj zarazem aspekt duchowy i wiecki, lub inaczej:
spraw religijnych, ktre wkraczaj w wieckie sfery ycia. W zakres tych spraw wchodz: zawieranie
zwizkw maeskich, witowanie niedzieli, prawo do zrzeszania si, dostp do rodkw spoecznego przekazu, opieka duchowa w zakadach zamknitych, duszpasterstwo wojskowe, dziaalno charytatywna, tworzenie szk wyznaniowych, nauczanie religii w szkoach publicznych, dostp do cmentarzy wyznaniowych, ochrona zabytkw etc. Porzdek polityczny wymaga, aby kompetencje do uregulowania tych dziedzin ycia, tak jak wszystkich innych wieckich spraw, nawet jeli maj zarazem wymiar religijny, posiadao pastwo. Jeli jednak postrzega si religi jako element dobra wsplnego
i uznaje prawo do obecnoci religii w sferze publicznej, wwczas opisana wsppraca w zakresie spraw
o podwjnym charakterze, zarwno wieckim, jaki i duchowym, wydaje si wrcz konieczna. Naley j
jednak odrni od pomocy, jakiej pastwo mogoby udziela Kocioowi.

69

Na przykad dyskusja nt. invocatio Dei oraz wartoci chrzecijaskich w preambule Konstytucji RP przed jej uchwaleniem w 1997 r.
oraz dyskusja wok decyzji KRRiT odmawiajcej przyznania Telewizji Trwam czstotliwoci na multipleksie w 2012 roku.

[28]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

Napicie midzy Kocioem a wieck sfer publiczn

Zakadana w omawianym modelu obecno religii i Kocioa w wieckiej sferze publicznej przyczynia
si do powstania napi, ktre mog mie charakter immanentny, zwizany z istot religii katolickiej
i Kocioa oraz natur sfery publicznej, bd charakter przypadociowy, bdcy pochodn zachowa
tych dwch podmiotw. Moe to te by napicie strukturalne, bdce trwaym elementem ukadu,
jaki tworzy obecno religii/Kocioa w sferze publicznej, albo dajce si przy dobrej woli obydwu
podmiotw usun.
Po pierwsze, napicie o charakterze immanentnym i strukturalnym jest generowane przez specyfik religii, Kocioa i jego misji oraz charakter sfery publicznej, jaki przyjmuje si w analizowanym modelu. Uczestnicy sfery publicznej powszechnie akceptuj sposb, w jaki Koci dokonuje samookrelenia, tzn. gdy postrzega siebie jako instytucj powoan do realizacji celw nie wieckich, a jedynie
duchowych. wieckie jest wszystko, co dotyczy zewntrznego wspycia ludzi i ich doczesnej pomylnoci, duchowe co wie si z wiecznym zbawieniem czowieka. Warto podkreli, e omawiane
tutaj napicie nie powstaje dlatego, e Koci, powoujc si na obowizujce w wieckim pastwie
prawo do wolnoci religijnej, chce publicznie oddawa cze Bogu w formie liturgii i kultu. Powstaje
dlatego, i Koci nie reprezentuje religii indywidualnego zbawienia i chce by religi publiczn co
jest specyfik omawianego tutaj modelu poniewa jest wiadomy roli, jak religia odgrywa w yciu
czowieka wierzcego, a mianowicie, e religia stanowi rdo energii, z ktrej osoba wierzca czyni
uytek w swym postpowaniu i w ten sposb ksztatuje cae swoje ycie. Korzystajc z tego rda nie
ogranicza si do pewnych chwil czy wydzielonych w yciu obszarw, ale postpuje wedug jej zasad
we wszystkich okolicznociach. Ten caociowy rys sposobu urzeczywistniania wiary sprawia, e staje
si ona spraw publiczn. W yciu osoby wierzcej nie moe by dwch niezalenych nurtw, prywatnego i publicznego, i dwch odrbnych zespow zasad etycznych: jednego, ktrym kierowaaby si
ona w yciu prywatnym, i innego, ktrym kierowaaby si w yciu publicznym. Poniewa oba obszary
spotykaj si w tym samym czowieku, aby jego wewntrzna spjno nie bya zagroona, a co za tym
idzie, aby moliwa bya realizacja zasadniczych dla niego celw duchowych, midzy jego aktywnoci
w sferze prywatnej i publicznej musi panowa harmonia. Std katolicy i Koci s obecni
w przedpolitycznej sferze publicznej i podejmuj motywowane sw wiar dziaania, interwencyjne czy
dyskursywne, skierowane na zagadnienia porzdku wieckiego, politycznego i spoecznego, w ktrych
chodzi o realizacj inspirowanego religijnie porzdku ycia, w tym celu, aby wanie osign wspomnian wyej harmoni, co ma cisy zwizek z realizacj celw duchowych.
Z kolei sfera publiczna w prezentowanym tutaj ujciu ma charakter wiecki, tzn. pozostaje oddzielona
od religijnych instytucji i norm. Poszczeglne dziedziny ycia spoecznego posiadaj wasn instytucjonaln autonomi i swoj wewntrzn funkcjonaln dynamik. Napicie, jakie ujawnia si pomidzy
Kocioem a sfer publiczn, jest generowane przez to, e opisana powyej specyfika religii, Kocioa
i jego misji ju przez sam fakt jej istnienia, a czciej przez interwencje czy dziaania dyskursywne
wsplnoty katolickiej niejako zmusza spoeczestwo do zbiorowej refleksji nad jego strukturami
normatywnymi. Co wicej, obecnie sfera publiczna ze spoeczestwa podzielajcego powszechne
normy zamienia si coraz bardziej w przestrze, w ktrej w publicznym dyskursie normy s konstruowane i rekonstruowane, bdc uzasadniane jedynie za pomoc wieckich, tzn. racjonalnych argumentw70. Natomiast w przekonaniu Kocioa istniej wartoci i normy nienegocjowalne, uprzednie wobec
czowieka. Oparcie si na nich pozwala unikn arbitralnoci w podejmowaniu decyzji.
Napicie pochodzi rwnie z konfrontacji Kocioa z pluralizmem wiatopogldowym obecnym
w sferze publicznej. Koci i ludzie wierzcy w sferze publicznej musz nieustannie wspzawodniczy
z innymi wsplnotami etycznymi i konfrontowa swj etos z ich etosem, co wymaga wewntrznej siy
wsplnoty katolickiej, nieustannego zabiegania o wasn wiarygodno, a take rodzi problemy
w wychowaniu modego pokolenia. Co wicej, wierzcy dowiadczaj nieustannego moralnego dyskomfortu za spraw obecnych antywartoci, czyli publicznej obecnoci rzeczy z ich punktu widzenia
70

Przykadem procesu reinterpretacji istniejcej normy jest spr wok zakazu obrazy uczu religijnych (art. 196 KK) w latach 2001
2012. Opinia publiczna jest w tej sprawie podzielona, za sdy w podobnych przypadkach rnie orzekaj. Znaczenie tej normy jest na
nowo okrelane w szerokim dyskursie publicznym.

[29]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

nagannych i niemoralnych. To wszystko moe skutkowa erozj etosu wsplnoty katolickiej, o ile nie
podejmuje ona skutecznego wysiku na rzecz etycznego zakorzenienia swoich czonkw.
W pluralistycznej sferze publicznej rnice obecnie dotycz nawet kwestii najbardziej podstawowych,
czyli tzw. prefilozofii (np. pochodzenia czowieka czy pocztkw ycia). Pluralizm przybiera te dzisiaj
posta formalnie wsplnie podzielanych wartoci i norm (np. uniwersalnych), ktre jednak s przez
rnych obywateli i grupy spoeczne wywodzone z rnych rde, a w konsekwencji rnie interpretowane, tymczasem Koci niezmiennie wywodzi je z tradycji chrzecijaskiej i do niej prbuje przekona innych. cilej rzecz biorc, mwic o wsplnie podzielanych wartociach i normach, Koci
odwouje si do tradycji prawnonaturalnej, argumentujc, e z uwagi na uprzednio prawa naturalnego wzgldem czowieka i zdolno jego poznania przez rozum ludzki powinno ono sta si punktem
odniesienia przy okrelaniu podstaw normatywnych porzdku spoecznego i politycznego. Tradycja
prawonaturalna bywa jednak obecnie przez uczestnikw sfery publicznej kontestowana, rnie pojmowana, uwaana za niejednoznaczn lub rodzc zagroenie, gdy umoliwia przywdcom religijnym ogromny wpyw na ycie spoeczne, a wiadomo, e maj oni wiksze roszczenia do wypowiadania
si w tych kwestiach. Poza tym racjonalno, do ktrej odwouje si Koci, odgrywa dzisiaj w yciu
spoecznym coraz mniejsz rol (np. jest wypierana przez zachowania emocjonalne w dyskursie spoecznym, propagand w polityce). Wysiki Kocioa, aby wartoci uniwersalne, tak jak on je rozumie,
oraz prawo naturalne, pojmowane zgodnie z tradycj chrzecijask, przenikay porzdek spoecznopolityczny, postrzegane s jako prba narzucenia wartoci i norm religijnych. Koci dowiadcza rwnie konfliktu uznanej przez siebie hierarchii wartoci z t, jaka upowszechnia si w nowoczesnych
spoeczestwach, zwaszcza za spraw tradycji liberalnej. Ta ostatnia jako wartoci naczelne uznaje
indywidualne wolnoci, odmiennie ni w tradycji wartoci etycznych, do ktrych odwouje si Koci.
Std moemy by wiadkami dyskusji, w ktrych np. ujawnia si konflikt midzy prawem indywidualnego wyboru a prawem do ycia. Poza tym, w wieckiej sferze publicznej istnieje przekonanie, e ze
wzgldu na trudno osignicia konsensusu aksjologicznego w warunkach pluralizmu wiatopogldowego, wartoci i normy naley zastpowa reguami wspycia. Koci tymczasem przekonuje, e
zgoda w dziedzinie wartoci i norm jest konieczna, gdy rwnie reguy opieraj si na wartociach,
a polityczne organy musz si wartociami kierowa i o nich rozstrzyga71. Napicie wreszcie powstaje
wtedy, gdy systemy spoeczne, zwaszcza pastwo i gospodarka, przejawiaj roszczenie do funkcjonowania wedug ich wasnych wewntrznych norm funkcjonalnych, bez wzgldu na zewntrzne normy moralne. Koci czuje si wwczas w obowizku przypomnie o potrzebie podporzdkowania ich
logiki dobru wsplnemu, tzn. koordynowania dziaa w tych obszarach za porednictwem norm
i wartoci72.
Kolejne napicie, ktre jak si wydaje rwnie ma charakter immanentny i strukturalny, zwizane jest
z oczekiwaniami, aby religia i Koci peniy funkcj integrujc spoeczno polityczn. Jednake
w warunkach pluralizmu, jaki panuje dzisiaj w polskim spoeczestwie, konsens aksjologiczny osigany
jest drog kompromisu, a w konsekwencji jest rwnoznaczny z etycznym minimum, ktre ostao si
w wolnej konfrontacji spoecznej. Koci, cho chce peni funkcj integrujc i uznaje oraz promuje
osignit drog kompromisu zgod w zakresie wsplnych wartoci, wykazuje jednoczenie tsknot
za maksymalizmem etycznym73. Jego misj jest bowiem goszenie peni objawionej prawdy i dopiero
na tej podstawie formuowanie postulatw i oczekiwa. Kiedy nauczanie Kocioa idzie dalej ni zabezpieczenie etycznego minimum co formalnie zwolennicy omawianego tutaj modelu akceptuj
czsto bywa przez podmioty sfery publicznej krytykowane. Ich oczekiwania, aby Koci sta si stranikiem minimum etycznego, w istocie niewiele si rni od de zmierzajcych do tego, eby katolicyzm peni funkcj religii pastwowej. Tymczasem Koci nie chce by instrumentalizowany
71

Rnice zda w zakresie prefilozofii, uzasadnienia wartoci, prawa naturalnego, konfliktu wartoci, zastpienia wartoci reguami
wspycia ujawniy si midzy innymi podczas dyskusji dotyczcej ochrony ycia (np. sprawa Alicji Tysic z 2007 r.), zapodnienia in
vitro (20082012) i klauzuli sumienia dla aptekarzy (2012); zob. np. W. Osiatyski, A. Zoll w rozmowie z M. Zajcem, Iloraz sumienia,
Tygodnik Powszechny 2012, nr 31, s. 57.
72
Na przykad dyskusja wok tego, co ma stanowi fundament Unii Europejskiej w latach 19972004 lub dyskusja na temat przyczyn
kryzysu finansowego w latach 20092012.
73
Na przykad wypowied o. T. Rydzyka: Nie wolno rozwadnia nauki Kocioa. Media katolickie nie mog by mediami mtnymi. (T.
Rydzyk w rozmowie z M. Goss, Antykocielne centrale, Nasz Dziennik, 1415 sierpnia 2012, s. 5).

[30]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

i oceniany w kategoriach uytecznoci, gdy wtedy musiaby zrezygnowa z wasnej tosamoci religijnej. Jeli spenia w spoecznoci politycznej funkcj integrujc, to niejako na marginesie, a nie jako
gwne swe zadanie74. W tej sytuacji ludzie wierzcy mog dowiadcza poczucia rozdwojenia tosamoci, spowodowanego przynalenoci do dwch wsplnot: religijnej wsplnoty etycznej, ktra
posiada bogaty system wartoci, oraz wsplnoty politycznej z etosem ograniczonym do minimum
etycznego, bdcego wyrazem spoecznego konsensusu. Nie tylko w polskich realiach odczuwaj oni,
podobnie zreszt jak czonkowie innych wsplnot etycznych, stay nacisk ze strony niektrych uczestnikw sfery publicznej, aby w przestrzeni publicznej zrezygnowa ze swojego religijnego etosu i cay
swj system wartoci, przynajmniej w sferze publicznej, sprowadzi do etycznego minimum75.
W analizowanym modelu uznaje si szczegln tosamo Kocioa i zwizan z ni wyjtkow jego pozycj wzgldem innych podmiotw sfery publicznej. Uznanie to uatwia tradycja przyjmowania przez
Koci w Polsce prominentnej roli w yciu wsplnoty politycznej. Statusu Kocioa nie da si, w tym
ujciu, sprowadzi do poziomu np. partii politycznej, zwizku zawodowego, organizacji pozarzdowej czy
grupy interesu. Racj istnienia Kocioa jest misja religijna. Ona przesdza o zasadniczej odmiennoci
Kocioa w stosunku do innych podmiotw dziaajcych w sferze publicznej. Ponadto Koci wyrnia
si tym, e opierajc si na uniwersalizmie religijnym, nie tworzy jednego z wielu subsystemw czy segmentw ycia spoecznego. Przeciwnie, w perspektywie swoich zada obejmuje jego cao. Z tego powodu stoi wzgldem innych podmiotw, a nawet caego pastwa, na wyszym poziomie, jako nieporwnywalny z nimi partner. Midzy innymi z tego powodu z powszechn akceptacj spotyka si,
w omawianym modelu sfery publicznej, penienie przez Koci funkcji publicznego sumienia, ktre dokonuje moralnej oceny porzdku spoecznego i zachowa innych podmiotw sfery publicznej. Napicie,
ktre powstaje w omawianym kontekcie, pochodzi std, i o zachowanie swojej specyfiki Koci wci
musi dba i o swoj wyjtkow pozycj stale si upomina. Sfera publiczna wykazuje bowiem tendencj
do postrzegania specyfiki Kocioa jedynie przez pryzmat jego zaangaowania spoecznego i penionych
we wsplnocie politycznej funkcji: integrujcej, stabilizujcej, krytycznej etc.
Istnieje te niemae grono ordownikw rezygnacji przez Koci ze swej specyfiki i podania drog
unowoczenienia, np. demokratyzacji, porzucenia religijnego jzyka i religijnej argumentacji, wikszej przejrzystoci dziaa itp. Zauway mona rwnie, e niektre podmioty sfery publicznej nie
uznaj wyjtkowej pozycji Kocioa i stawiaj go w jednym rzdzie z innymi podmiotami. Nie stanowi
to jedynie polskiej specyfiki, jak przekonuj socjologowie, tumaczc owo zachowanie sfery publicznej
detradycjonalizacj, czyli procesem wygaszania wpywu tradycji i tradycyjnych instytucji na to, jak
postpuj i do czego d ludzie. Gos dotychczasowych autorytetw, w tym Kocioa, musi dzisiaj
konkurowa z opiniami gwiazd muzyki pop, celebrities czy znanych sportowcw, a wielu ludzi chtniej
wsuchuje si w ich pogldy ni w opinie politykw czy nauczanie biskupw. Jako przyczyn wymienia
si take deinstytucjonalizacj, czyli proces ewolucji od biurokratycznych autorytetw do indywidualnej wolnoci jako czynnika odgrywajcego zasadnicz rol w dokonywaniu wyborw i podejmowaniu
decyzji przez czowieka. Koci, podobnie jak inne instytucje, bywa wic kwestionowany jako autorytet. Poza tym sam Koci niekiedy podejmuje dziaania, ktre zagraaj jego wyjtkowej pozycji, gdy
np. prbuje wywiera wpyw na rne grupy, wspierajc te z nich, ktrym jego postulaty s bliskie,
gdy zaleca wiernym gosowanie na posw, ktrzy bd wspiera wprowadzanie tych zasad, wzywa
wiernych do protestw i demonstracji itp., sowem, zachowuje si tak jak pozostali uczestnicy sfery
publicznej, ktrzy reprezentuj i forsuj interesy partykularne.
W dyskursie, toczcym si w sferze publicznej, Koci i ludzie wierzcy, ktrzy wyraaj swe przekonania za pomoc uzasadnie religijnych, nie zawsze s powanie traktowani przez inne podmioty.
Niekiedy, z niezrozumiaych powodw, jzyk wiecki, tzn. odwoujcy si do racjonalnych argumentw, traktowany jest jako religijnie i wiatopogldowo neutralny i z tego powodu umoliwiajcy poro74

Na przykad dyskusja wok propozycji M. Jurka z kwietnia 2007 r., aby wprowadzi poprawk do Konstytucji RP zwikszajc gwarancje ochrony ycia, co w efekcie musiaoby naruszy kompromis w postaci Ustawy o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego
i warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy z 7 stycznia 1993 roku. Wielu uczestnikw sfery publicznej, reprezentujcych rny
wiatopogld, oczekiwao od Kocioa opowiedzenia si przeciwko wspomnianej propozycji i poparcia istniejcego kompromisu.
75
Na przykad argumenty w dyskusji nad klauzul sumienia dla aptekarzy w 2012 r., przekonujce, e powinni oni przestrzega obowizujcego prawa i sprzedawa pacjentom wszystkie rodki medyczne bdce w legalnym obrocie.

[31]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

zumienie si czonkom rnych wsplnot etycznych. W dyskursie publicznym Koci jest wic czsto
zmuszony dokona translacji argumentw religijnych na jzyk wiecki, powszechnie dostpny76. Sia
argumentacji wyraonej przez Kocioy w jzyku wieckim wydaje si jednak wtpliwa, zwaszcza
w stosunku do wierzcych, poniewa wcale nie musz oni odczuwa atrakcyjnoci jakichkolwiek
wieckich racji. Adaptacja nowoczesnej, immanentnej wiatu i w istocie funkcjonalnej racjonalnoci,
ktra skrywa chrzecijasko-kocieln tre, sprawia, e owa tre uboeje i traci sw autonomiczno. Co wicej, Koci posugujcy si wieckimi argumentami przestaje si czymkolwiek rni od
innych podmiotw sfery publicznej, traci sw, wspomnian wyej, specyfik. Sytuacja, w ktrej Koci
i ludzie wierzcy dokonuj translacji argumentw religijnych na jzyk wiecki, naznaczona jest asymetri, poniewa tak prac nie s obcieni wieccy uczestnicy publicznego dyskursu. Zniesienie tej
asymetrii miaoby miejsce wwczas, gdyby obie strony, religijna i wiecka, przyjmoway perspektyw
drugiej strony, uczyy si wzajemnie od siebie, a strona wiecka kooperowaaby z wierzcymi obywatelami w translacji argumentw religijnych na wieckie. Jeeli bowiem ma zosta zachowana wi
spajajca wsplnot polityczn, potrzebne jest wzajemne uznanie. Co wicej, jeeli spoeczestwo nie
chce si odci od wanych rde sensu, to nie moe redukowa zoonoci w sferze publicznej poprzez wykluczenie religii z dyskursu publicznego.
Odniesienie zaoe modelu do porzdku konstytucyjnego i prawnego
Polski system prawny uznaje roszczenia religii katolickiej, ktra chce by religi publiczn, i Kocioa
katolickiego do obecnoci w sferze publicznej. Usankcjonowanie publicznej obecnoci religii i Kocioa
dokonuje si w szczeglnoci za spraw nastpujcych aktw prawnych: Ustawy o stosunku pastwa
do Kocioa katolickiego w PRL z 1989 r., Ustawy o gwarancjach wolnoci sumienia i wyznania z 1989
r., Ustawy o systemie owiaty z 1991 r., Rozporzdzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunkw i sposobu organizowania nauki religii w szkoach publicznych z 1992 r., Konkordatu z 1993 r.
oraz Konstytucji RP z 1997 roku. Ponadto w kwestiach regulowanych przez powysze ustawy Polska
kieruje si prawem midzynarodowym: konwencjami ONZ, Rady Europy i ustawodawstwem Unii Europejskiej.
Oglny ksztat sfery publicznej zaoony w omawianym modelu tzn. jej podzia na sfer nieformaln
i sfer instytucji politycznych jest bardzo zbliony do tego, jaki ustanawiaj wyej wymienione akty
prawne. W polskim systemie prawnym podobnie rozrnia si w ramach sfery publicznej bezstronn
(neutraln) religijnie i wiatopogldowo sfer instytucji politycznych oraz nieformaln sfer publiczn,
ktra charakteryzuje si pluralizmem religijnym i wiatopogldowym. Podstaw takiego rozrnienia
stanowi art. 25 ust. 2 Konstytucji RP, zgodnie z ktrym wadze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej
zachowuj bezstronno w sprawach przekona religijnych, wiatopogldowych i filozoficznych, zapewniajc swobod ich wyraania w yciu publicznym. Adresatem obowizku sformuowanego
w tym artykule s wadze publiczne, tzn. pastwowe i samorzdowe, ktrych dziaalno konstytuuje
sfer instytucji politycznych. Ich bezstronno (neutralno) religijna i wiatopogldowa oznacza zakaz
wyraania preferencji lub dezaprobaty dla okrelonej religii, wyznania, wiatopogldu bd bezwyznaniowoci (a zatem rwnie dla prawa naturalnego, o ktre upomina si Koci, twierdzc, i stanowi ono norm obiektywn). W przypadku stanowienia prawa bezstronno oznacza dodatkowo
wymg, by cel uchwalania przepisu mia charakter wiecki, oraz zakaz takiego zaangaowania prawodawcy w kwestie wiatopogldowe, ktre pocigaoby za sob unicestwienie lub znaczce utrudnienie
moliwoci realizowania przez jednostk jej wasnej koncepcji dobrego ycia77. Natomiast sfera publiczna powstaje dziki dziaaniom jednostek i instytucji, ktre podejmuj je na mocy ustawowych,
konstytucyjnych oraz konwencyjnych gwarancji wolnoci sumienia i religii. Gwarancje te obejmuj
swobod wyboru religii lub przekona. Od strony negatywnej oznaczaj zakaz poddawania przymusowi, ktry byby zamachem na wolno posiadania lub przyjmowania wyznania lub przekona wedug wasnego wyboru. Kady moe te swobodnie nalee lub nie nalee do Kociow i innych

76

Na przykad dyskusja o zakazie zapodnienia in vitro. W debacie Koci i ludzie wierzcy bardzo czsto uzasadniali swe stanowisko
odwoujc si do powszechnie uznanych racji rozumowych (np. prawa do ycia, gdy chodzio o zakaz niszczenia zarodkw), cakowicie
przemilczajc metafizyczn i religijn argumentacj przemawiajc przeciwko dopuszczalnoci in vitro.
77
Por. W. Brzozowski, Bezstronno wiatopogldowa wadz publicznych w Konstytucji RP, Warszawa 2011, s. 9194.

[32]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

zwizkw wyznaniowych, jak rwnie moe tworzy wsplnoty religijne. Obrany przez jednostk wiatopogld moe mie zarwno charakter religijny, jak i niereligijny. Moliwe jest rwnie przyjcie postawy indyferentnej lub agnostycznej. W systemie prawnym obowizujcym w Polsce nieodcznym
elementem wolnoci sumienia i wyznania jest wolno do uzewntrzniania tych przekona, co jest
w peni zgodne z zaoeniami omawianego tutaj modelu sfery publicznej. Czowiek ma te prawo do
nieujawniania swoich przekona (prawo do milczenia). Uzewntrznianie przekona publicznych dokonuje si najczciej poprzez wykonywanie praktyk religijnych oraz nauczanie. Wykonywanie praktyk
religijnych moe si odbywa indywidualnie bd wsplnie z innymi, publicznie bd prywatnie. Prawo
do nauczania moe by realizowane w rnych formach. Jedn z nich jest prawo do edukacji religijnej
w ramach systemu owiaty. Generalnie wolno nauczania moe by urzeczywistniana na dwch
paszczyznach wewntrznej i zewntrznej. Nauczanie na paszczynie wewntrznej polega na pogbianiu i rozwijaniu doktryny, ktrej jednostka jest wyrazicielem, oraz przekazywaniu tych przekona
nastpnym pokoleniom. W zakres wolnoci nauczania wchodzi ponadto moliwo publicznego przedstawiania swoich pogldw i przekona religijnych na forum szerszym ni wsplnota religijna. Dziaalno ta moe mie cel czysto informacyjny, jak te by ukierunkowana na pozyskanie nowych zwolennikw tych pogldw, jednak bez jakiejkolwiek formy nacisku. W systemie prawnym obowizujcym
w Polsce istnieje te wymg rwnego traktowania wszystkich ludzi bez wzgldu na ich przekonania
religijne i wiatopogld oraz zakaz dyskryminacji ze wzgldu na religi lub wiatopogld we wszystkich
dziedzinach ycia. Istniej rwnie gwarancje prawa do zrzeszania si w celach religijnych. Z prawa do
wolnoci sumienia i religii wynika take prawo do postpowania zgodnie z wasnym sumieniem,
a w konsekwencji wolno od przymusu postpowania wbrew wasnemu sumieniu (tzw. klauzula sumienia)78.
Wprawdzie system prawny obowizujcy w Polsce dokonuje rozrnienia midzy sfer instytucji politycznych a sfer publiczn (w prezentowanym tutaj ujciu), to jednak nie stwarza barier inaczej ni
w omawianym modelu ktre by sprawiay, e publiczna obecno religii i dziaalno Kocioa nie
mogyby przekracza progu instytucjonalnego i ograniczay si jedynie do sfery publicznej. Religia
i Koci mog wkracza w sfer instytucji politycznych poprzez dziaalno wieckich katolikw penicych funkcje publiczne. Jednake w przypadku tych osb mamy do czynienia z potencjalnym konfliktem zasady neutralnoci wiatopogldowej oraz normy przyznajcej im wolno sumienia
i wyznania. Osoby te powinny postpowa tak, by unika zaangaowania w popieranie lub zwalczanie
religii lub wiatopogldu. Przestrzeganie tej normy wydaje si nieproblematyczne, gdy chodzi o sfer
stanowienia i stosowania prawa. Sytuacja komplikuje si w odniesieniu do pozostaych obszarw dziaalnoci osb sprawujcych funkcje publiczne. Na pewno osobom takim, w wietle polskiego prawa,
nie mona nakaza zachowywania tajemnicy co do wasnych przekona religijnych
i wiatopogldowych, co przekrelaoby istot wolnoci sumienia i wyznania. Nie wydaje si te, by
z wymogu neutralnoci wiatopogldowej wadz publicznych mona byo wywie zakaz uczestnictwa
osb sprawujcych funkcje publiczne w uroczystociach religijnych, skoro zgodnie z art. 53 ust. 6 Konstytucji RP nikt nie moe by zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych. Warto te doda, e osoby takie nie mog utosamia swoich przekona nawet jeeli identyfikuj si z religi dominujc z moralnoci publiczn (wyrok Trybunau Konstytucyjnego z 18 stycznia 2006 r.). Jednak z drugiej strony zakres uzewntrzniania ich przekona religijnowiatopogldowych, ze wzgldu na obowizek zachowania bezstronnoci (art. 25 ust. 2 Konstytucji
RP), jak si wydaje, ulega wydatnemu zmniejszeniu, gdy osoba taka wystpuje w charakterze piastuna
organu wadzy publicznej. Ponadto prawo tych osb do prywatnoci, a take w pewnym sensie prawo
do milczenia, zostaje ograniczone, poniewa, jak si wydaje, cho nie jest to uregulowane prawnie, ich
przekonania religijno-wiatopogldowe mog w sposb uzasadniony stawa si przedmiotem publicznych docieka. Nie istniej rwnie przeszkody prawne, aby wieccy katolicy w sferze instytucji politycznych forsowali rozwizania legislacyjne realizujce nauczanie Kocioa, jeli nie ujawniaj przy tym
stojcych za nimi motyww religijnych, a podadz przemawiajce na ich korzy racjonalne argumenty. W neutralnej religijnie i wiatopogldowo sferze instytucji politycznych mog by zatem realizowane religijne preferencje twrcw prawa pastwowego, cho gdyby takie dziaanie zostao zbyt daleko
78

Por. A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2008, s. 82105.

[33]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

posunite, wwczas napotka ograniczenie w postaci przysugujcego kademu prawa do decydowania

o swym yciu osobistym (art. 47 Konstytucji RP). Ponadto trzeba pamita o czasowej obowizywalnoci podjtych decyzji mog one zosta zmienione, gdy w kolejnych wyborach zwyciy wikszo
o odmiennych przekonaniach79. Nie istniej rwnie formalne ograniczenia we wczaniu si Kocioa
do gry politycznej w charakterze stronnika danych politykw, partii politycznych, komitetw wyborczych czy okrelonych rozwiza w sferze spoeczno-politycznej albo w forsowaniu kocielnych interesw. Obowizujce w Polsce prawo nie wytycza granicy pomidzy dopuszczalnym a niepodanym
zaangaowaniem Kocioa w sfer polityczn, gdy kada prba arbitralnego jej zdefiniowania przez
ustawodawc oznaczaaby wkroczenie wadz publicznych w zagwarantowan prawnie autonomi
Kocioa i potencjalne limitowanie jego misji80.
Reprezentanci Kocioa instytucjonalnego oraz katolicy wieccy dziki prawnym gwarancjom mog bez
przeszkd uzewntrznia swoje przekonania religijne i wiatopogldowe, prywatnie lub w sferze publicznej, indywidualnie lub z innymi. Przepisy prawne, ktre zapewniaj t swobod w szczeglnoci
normy Konstytucji RP, takie jak: art. 14 (wolno prasy i rodkw spoecznego przekazu), art. 25 ust. 2
(swoboda wyraania przekona religijnych i wiatopogldowych w yciu publicznym), art. 53 (wolno
sumienia i religii), art. 54 (wolno wyraania pogldw), art. 57 (wolno zgromadze), art. 58 (wolno
zrzeszania si) maj najwaniejsze znaczenie dla ukonstytuowania sfery publicznej w omawianym tu
ksztacie. Dziki temu religia i Koci nie s zepchnite do sfery prywatnej i mog odgrywa rol religii
publicznej. Z gwarancji wolnoci sumienia i wyznania, wolnoci sowa oraz swobody wyraania przekona wynika prawo Kocioa i ludzi wierzcych do prezentowania postulatw dotyczcych poszanowania
przez wadze publiczne uznawanych przez nich wartoci. Nie jest to rwnoznaczne z koniecznoci poddania si wadzy tym naciskom, poniewa jest ona zobowizana przestrzega zasady bezstronnoci (neutralnoci) religijnej i wiatopogldowej, niemniej Koci i ludzie wierzcy maj prawnie zagwarantowan
moliwo podobnie jak przewiduj to zaoenia omawianego tutaj modelu wypowiadania si
w debacie publicznej i w ten sposb ksztatowania opinii publicznej81.
Zapewnienie swobody wyraania przekona jest logicznym dopenieniem formuy neutralnoci religijnej i wiatopogldowej, poniewa stanowi zabezpieczenie przed monopolizacj sfery publicznej przez
religi, wyznanie lub wiatopogld dominujcy. Z obowizku wadz publicznych do zapewnienia swobody wyraania przekona religijnych i wiatopogldowych wyprowadza si obowizek promowania
przez wadze pluralizmu. Pluralizm przekona jest rysem charakterystycznym omawianego tutaj modelu sfery publicznej. Obowizek jego promowania nie oznacza jednak odgrnego pluralizowania ycia
spoecznego, a jedynie nakazuje pastwu podjcie dziaa na rzecz wytworzenia przestrzeni umoliwiajcej wspistnienie rnych przekona oraz dbanie o klimat tolerancji i porozumienia spoecznego82. Jakkolwiek pastwo nie wartociuje rnorodnych przekona religijnych i wiatopogldowych
istniejcych w sferze publicznej i milczco je aprobuje, to ich spektrum pozostaje jednak ograniczone.
Prawo obowizujce w Polsce wyklucza przekonania, ktre s nie do pogodzenia z ideaami demokratycznego pastwa prawnego: nazistowskie, faszystowskie, komunistyczne, dopuszczajce nienawi
rasow i narodowociow, stosowanie przemocy, zaprzeczajce zbrodniom nazistowskim
i komunistycznym. Swoboda wyraania przekona oznacza, e niektrzy korzystaj z niej w sposb
79

Zdaniem Z. Stawrowskiego we wspczesnych wieckich pastwach wci istnieje nadzieja na osignicie stanu etycznej jednoci.
Wspczesne spoeczestwa na drodze do jednoci wyrzekaj si jednak uywania rodkw przemocy, w tym rwnie instrumentw
przymusu, ktre znajduj si w rkach pastwa. W ustroju demokratycznym nastpuje polityzacja wsplnot etycznych. Wchodz one
ze sob w ten sam ostry i nierozwizywalny konflikt, ktry ongi prowadzi do wojen religijnych. Wspczesne konflikty religijne
i wiatopogldowe s jednak trzymane w ryzach poprzez, z jednej strony, konsensus co do przestrzegania zasad pastwa prawa,
z drugiej przez uznanie decyzji podjtych wikszoci gosw za tymczasowy kompromis, obowizujcy do kolejnych wyborw czy
kolejnego gosowania (por. Z. Stawrowski, Niemoralna demokracja, Krakw 2008, s. 89). Zdaniem W. Brzozowskiego alternacja stanowisk wiatopogldowych, jak j opisa Stawrowski, sprzeciwia si zasadzie neutralnoci, bowiem oznacza rezygnacj z efektywnego
wypeniania funkcji gwarancyjnej wobec tzw. trwaych mniejszoci, ktre maj ograniczone moliwoci wpywu na ksztat polityki
pastwa i pozostaj bezbronne wobec ewentualnych paternalistycznych i moralistycznych ambicji rzdzcej wikszoci. Zgoda na
alternacj, o ktrej mwi Stawrowski, wymaga efektywnej kontroli sdowej, sprawnego funkcjonowania organw ochrony prawnej
i odpowiednich wzorw kultury politycznej (por. W. Brzozowski, dz. cyt., s. 171).
80
Por. W. Brzozowski, dz. cyt., s. 222224.
81
Por. tame, s. 196198.
82
Por. tame, s. 230.

[34]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

budzcy moraln dezaprobat innych. W warunkach uprawnionego pluralizmu nikt nie moe wysuwa
roszczenia o niespotykanie si z nieakceptowanymi przez siebie treciami religijnymi lub wiatopogldowymi. Rozstrzyganie konfliktu pomidzy pozytywn a negatywn wolnoci religijn nie powinno
zatem prowadzi do automatycznego przyznania pierwszestwa tej drugiej. W tym kontekcie warto
przypomnie, e Wielka Izba ETPC w orzeczeniu wydanym wskutek apelacji od wyroku Lautsi v. Wochy stwierdzia, e ekspozycja krzya w sali szkolnej nie ogranicza wolnoci religijnej uczniw ani prawa rodzicw do wychowania dzieci zgodnie z wasnymi przekonaniami. Podobnie kwestie te reguluje
polskie prawo. W myl par. 12 rozporzdzenia Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r.
w pomieszczeniach szkolnych moe by umieszczony krzy. W rozporzdzeniu tym nie wspomina si
jednak o symbolach innych wyzna83.
Cech omawianego modelu sfery publicznej jest to, e toczcy si tam dyskurs pozostaje otwarty dla
wszystkich kwestii. adna z nich nie moe by wyjta spod krytyki, prcz samych podstaw pastwa
demokratycznego, dziki ktrym w dyskurs staje si moliwy. Jednake system prawny obowizujcy
w Polsce przesdza pewne kwestie wiatopogldowe (np. przyrodzona i niezbywalna godno czowieka, stosunek pastwa do maestwa i rodziny, nieprzekraczalne dla wadz publicznych ramy oceny
przeszoci Polski). Jeeli staj si one przedmiotem dyskursu publicznego, to w wietle obowizujcego w Polsce prawa nie mona ich negowa, mona je co najwyej podda dyskusji w celu osignicia
konsensusu odnonie do ich szczegowej treci. Ponadto w dwch aktach rangi ustawowej zapisany
jest obowizek respektowania w sferze publicznej wartoci chrzecijaskich: w ustawie z 7 wrzenia
1991 r. O systemie owiaty i ustawie z 29 grudnia 1992 r. O radiofonii i telewizji. W aktach tych respektowanie wartoci chrzecijaskich nakazuje si czy z uznaniem uniwersalnych zasad etyki.
W wykadni tych przepisw, jakiej dokona Trybuna Konstytucyjny, mona przeczyta, e: obowizek
respektowania wartoci chrzecijaskich nie ustanawia prymatu adnego systemu wartoci i nie narusza zasady rwnoci, poniewa ustawy te odwouj si do tych wartoci kultury chrzecijaskiej, ktre
pokrywaj si z uniwersalnymi zasadami etyki, a te musz by respektowane przez wszystkich; wymienienie w ustawie wartoci chrzecijaskich jest jedynie wyliczeniem przykadowym, uzasadnionym
zakorzenieniem tych wartoci w spoeczestwie polskim; wartoci chrzecijaskich nie naley utosamia z religi; nakazu respektowania nie naley utosamia z nakazem propagowania. Nakaz respektowania wartoci chrzecijaskich zapisany w Ustawie o radiofonii i telewizji moe budzi obawy
o sposb realizacji przez nadawc publicznego ustawowego nakazu prezentowania rnych wiatopogldw, a take o moliwo urzeczywistnienia konstytucyjnego prawa do informacji84. Podobnie
przepis kryminalizujcy obraz uczu religijnych bywa kwestionowany jako niezgodny z modelem
szerokiego, demotycznego dyskursu, ktry powinien pozostawa otwarty na wszystkie kwestie. Standardy konwencyjne (rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 1510 [2006] oraz 1805
[2007], a take wyrok ETPC w sprawie Otto-Preminger-Institut v. Austria) opowiadaj si za zasad
nieskrpowanej debaty na tematy dotyczce religii i przekona, niemniej jednak krytycyzm wobec
religii nie moe przerodzi si w celowe i bezproduktywne obraanie jej wyznawcw. Musi przyczynia
si do rozwoju debaty, a nie prowadzi do wyjaowienia dyskursu publicznego i jego banalizacji. Nie
moe te stanowi zachty do naruszania porzdku publicznego oraz aktw przemocy i dyskryminacji
wobec wyznawcw tej religii85.
W omawianym modelu sfery publicznej uznaje si zasadnicz odmienno Kocioa w stosunku do
innych dziaajcych w niej podmiotw, wynikajc z charakteru jego misji. System prawny obowizujcy w Polsce uwzgldnia specyfik Kocioa katolickiego (i innych Kociow), gwarantujc poszanowanie jego autonomii i niezalenoci (art. 25 ust. 3 Konstytucji RP). Uznaje te atrybuty jako niezbdne
warunki realizowania jego misji. W paszczynie prawnej oznacza to, e Koci moe rzdzi si
w swoim porzdku wasnym prawem. Zasada autonomii i niezalenoci jest w polskim prawie uzupeniona zasad wspdziaania Kocioa i pastwa, poniewa zdaniem ustawodawcw wymaga tego
dobro czowieka i dobro wsplne. Prawo polskie uznaje ponadto osobowo prawn Kocioa
i kocielnych osb prawnych, dziki czemu nabywaj one zdolnoci do czynnoci prawnych. Warto
83

Por. tame, s. 215.

Por. tame, s. 148152.
85
Por. tame, s. 117120.
84

[35]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

zaznaczy, e dziki temu Koci moe podejmowa, prcz misji religijnej, wiele rnego rodzaju dziaa zarezerwowanych dotd jedynie dla podmiotw wieckich. To jednak skutkuje racjonalizacj jego
wewntrznej organizacji, tendencj do wewntrznego administrowania w sposb biurokratyczny
i zdominowaniem codziennych dziaa przez charakterystyczne problemy i logik biurokracji, a take
utrzymywaniem stosunkw z innymi podmiotami sfery publicznej przez charakterystyczn form biurokratycznej interakcji. Wszystko to nie sprzyja zachowaniu przez Koci jego specyfiki i szczeglnego
statusu w spoeczestwie, gdy upodabnia go do innych uczestnikw sfery publicznej86.
W prawie obowizujcym w Polsce z jednej strony istnieje zasada rwnouprawnienia zwizkw wyznaniowych (art. 25 ust. 1 Konstytucji RP), a z drugiej strony Koci katolicki zosta wyrniony przez ustrojodawc w Konstytucji, poniewa tylko on spord wielu Kociow jest wymieniony z nazwy, co wicej,
ustrojodawca zdecydowa si na szczegln regulacj pozycji instytucjonalnej Kocioa katolickiego, nakazujc zawarcie konkordatu. Moe zatem powsta uzasadniona wtpliwo, czy rzeczywicie istnieje
rwnouprawnienie w zakresie kolektywnego aspektu wolnoci sumienia i wyznania, podobnie jak kilka
przepisw polskiego prawa moe budzi zastrzeenia co do rwnouprawnienia jednostek. Chodzi tu
m.in. O problem tzw. kreski na wiadectwie szkolnym w rubryce religia/etyka. ETPC w sprawie Grzelak
v. Polska uzna, e brak oceny w rubryce religia/etyka moe zosta zinterpretowany jako komunikat, e
dany ucze nie uczestniczy w zajciach z religii, a wic najprawdopodobniej nie posiada wierze religijnych. Tymczasem prawo do milczenia w sprawie posiadanych przez jednostk przekona religijnych,
zdaniem ETPC, stanowi naturalny skadnik wolnoci sumienia i wyznania87.
Art. 25 ust. 3 Konstytucji RP, podobnie jak zaoenia omawianego modelu, stanowi, e stosunki midzy pastwem a Kocioami i innymi zwizkami wyznaniowymi s ksztatowane na zasadach poszanowania autonomii oraz wzajemnej niezalenoci kadego w swoim zakresie, jak rwnie wspdziaania
dla dobra czowieka i dobra wsplnego.
Odniesienie zaoe modelu do nauczania Kocioa
Koci postrzega siebie jako instytucj, ktra nie utosamia si ze wsplnot polityczn, ma wasne
cele i zadania o charakterze religijnym, odrbne od zada spoecznoci politycznej88. Porzdek rzeczywistoci duchowej, do ktrej naley Koci, nie jest wic przeciwstawny ani nadrzdny w stosunku do
rzeczywistoci doczesnej, lecz oba porzdki le obok siebie, uzupeniajc si nawzajem, podobnie jak
to si okrela w omawianym modelu.
Uzasadniajc prawo do obecnoci religii w sferze publicznej co, jak ju to wiele razy wyej wspomniano, rwnie przewiduj zaoenia omawianego modelu Koci wskazuje na fakt, i sfery prywatnej i publicznej nie mona idealnie odseparowa od siebie. Zgodnie z antropologi chrzecijask
czowiek jest substancj indywidualn, ale zarazem istot natury spoecznej. Zawsze pozostaje
w relacjach z innymi ludmi, nie ma wic spraw absolutnie prywatnych, jak i nie ma spraw absolutnie
publicznych. Naturalna wi midzy sfer prywatn i publiczn sprawia, e w yciu czowieka nie powinno by dwch niezalenych nurtw, prywatnego i publicznego, i dwch odrbnych zespow zasad
etycznych: jednego, ktrym kierowaby si on w yciu prywatnym, i innego, ktrym kierowaby si
w yciu publicznym. W yciu chrzecijan nie moe by podziau na sfer prywatn, w ktrej kieruj si
oni wskazaniami Ewangelii, i sfer publiczn, w ktrej postpuj jak niewierzcy. Owa dychotomia
oznaczaaby stan swoistej schizofrenii religijnej. W kadej sytuacji i w odniesieniu do kadego czowieka musz by stosowane te same normy89.
Uznanie zasady wolnoci religijnej przez Koci oznacza, e nie chce on by Kocioem pastwowym,
a religia katolicka nie chce mie statusu religii oficjalnej. Koci przyjmuje koncepcj wolnoci religijnej, ktra pozostaje w zgodzie z zaoeniami omawianego tutaj modelu sfery publicznej. Wedug nauczania Soboru Watykaskiego II wolno religijna jest prawem najbardziej podstawowym, przysugujcym czowiekowi na mocy samej jego natury. Oznacza ona, po pierwsze, wolno od jakiegokolwiek
86

Por. J. Krukowski, Koci i pastwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000, s. 263 i 284286.
Por. W. Brzozowski, dz. cyt., s. 219221.
88
Por. Gaudium et spes, 42 i 76.
89
Por. Christifideles laici, 59.
87

[36]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

przymusu w dziedzinie religijnej, gdy prawda narzuca si sumieniu jedynie si samej prawdy. Po
drugie, integraln cz wolnoci religijnej stanowi wolno pozytywna, to znaczy prawo do wyznawania wiary, manifestowania jej w przestrzeni publicznej90. Niedopuszczenie do sfery publicznej ludzi
wierzcych i niewzicie pod uwag ich przekona stanowioby form nietolerancyjnego laicyzmu91,
oznaczaoby dyskryminacj wierzcych92, a w konsekwencji przyczyniaoby si do osabienia ich identyfikacji ze wsplnot polityczn93.
Podobnie jak w omawianym modelu Koci rozgranicza sfer publiczn i sfer instytucji politycznych,
cho granica midzy nimi nie jest ostra. Koci bowiem podkrela, e kada z tych sfer stanowi dla
ludzi wierzcych przestrze realizowania misji Kocioa. W swym nauczaniu stwierdza on, e wierzcy,
na mocy sakramentu chrztu i bierzmowania, powoani s do realizacji misji Kocioa w wiecie. Ich
zadaniem jest odnowienie porzdku spraw doczesnych w taki sposb, aby nie naruszajc waciwych
mu praw uzgodni go z normami wynikajcymi z podstawowych zasad ycia chrzecijaskiego oraz
dostosowa do rnych warunkw miejsca, czasu i narodw94. Powinni oni spontanicznie podj
inicjatyw przepajania duchem chrzecijaskim mentalnoci ludzi i ich obyczajw, a take praw
i struktur swojego pastwa95. W wypenianiu swojej misji powinni kierowa si waciwie uformowanym chrzecijaskim sumieniem96. Polem waciwym dla ich ewangelizacyjnej aktywnoci jest szeroka i bardzo zoona dziedzina polityki, ycia spoecznego, gospodarki, dalej, dziedzina kultury, nauki
i sztuki, stosunkw midzynarodowych, rodkw przekazu spoecznego; do tego dochodz niektre
dziedziny szczeglnie otwarte na ewangelizacj, jak mio, rodzina, wychowanie dzieci i modziey,
praca zawodowa, cierpienie ludzkie97.
W odrnieniu od zaoe omawianego modelu, a take porzdku ksztatowanego przez prawo obowizujce w Polsce, Koci w swym nauczaniu kadzie wikszy nacisk na obecno w obydwu sferach
ycia spoecznego zarwno sferze publicznej, jak i politycznej wartoci i norm moralnych, co
w konsekwencji oznacza relatywizacj granicy pomidzy tymi sferami. Koci postrzega sfer publiczn jako wieck, tzn. autonomiczn w stosunku do sfery religijnej i kocielnej. Oznacza to, e Koci
sprzeciwia si sytuacjom, w ktrych norma o charakterze czysto religijnym staje si prawem pastwowym. Utosamienie prawa religijnego z prawem pastwowym moe bowiem prowadzi do cakowitego zniesienia wolnoci religijnej. Niemniej jednak wszyscy uczestnicy sfery publicznej, nie tylko
katolicy, maj obowizek uczciwie poszukiwa prawdy, krzewi prawdy moralne dotyczce ycia
spoecznego, sprawiedliwoci, wolnoci, poszanowania ycia oraz innych praw czowieka, i broni ich
dozwolonymi rodkami. Fakt, e niektre z tych prawd s te nauczane przez Koci, nie umniejsza
spoecznej prawomocnoci i laickiego charakteru dziaalnoci tych, ktrzy si z nimi utosamiaj,
niezalenie od tego, w jakiej mierze uznanie tych prawd przez kadego poszczeglnego obywatela jest
owocem racjonalnej refleksji i przekonania pyncego z wiary98.
Na katolikw, ktrzy podejmuj aktywno zarwno w sferze publicznej, jak i sferze instytucji politycznych, Koci nakada moralny obowizek wiernoci ich przekonaniom. Podkrela ponadto, e
katolicy, ktrzy peni funkcje publiczne, nie mog, w imi bezstronnoci (neutralnoci) religijnej
i wiatopogldowej, by zmuszani do postpowania wbrew wasnemu sumieniu. Oznaczaoby to nieuznawanie prawa ludzi wierzcych do wolnoci religijnej i wolnoci sumienia99. Katolicy, ktrzy s zaangaowani w sfer polityczn i przyjmuj na siebie rol ustawodawcw, powinni pamita, e nie mo90

Por. Sobr Watykaski II, Deklaracja o wolnoci religijnej, 2, w: Sobr Watykaski II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Pozna 2002, s. 411.
Por. Kongregacja Nauki Wiary, Nota doktrynalna o niektrych aspektach dziaalnoci i postpowania katolikw w yciu politycznym,
LOsservatore Romano. Wydanie polskie 2003, nr 2, s. 53.
92
Por. Redemptor hominis, 17; Jan Pawe II, Homilia w czasie Mszy w. odprawionej na wzgrzu Kaplicwka, Skoczw, 22 maja 1995
r., w: Jan Pawe II, Pielgrzymki do ojczyzny 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997. Przemwienia, homilie, Krakw 1997, s. 845.
93
Por. Jan Pawe II, Homilia w czasie Mszy w., Lubaczw, 3 czerwca 1991 r., w: Jan Pawe II, Pielgrzymki do ojczyzny, dz. cyt., s. 598.
94
Apostolicam actuositatem, 7.
95
Populorum progressio, 81.
96
Por. Gaudium et spes, 43.
97
Evangelii nuntiandi, 70; por. Christifideles laici, 23.
98
Kongregacja Nauki Wiary, Nota doktrynalna, dz. cyt., s. 52.
99
Por. Veritatis splendor, 69; Benedykt XVI, wiat rozumu i wiat wiary potrzebuj siebie wzajemnie. Spotkanie z przedstawicielami rnych
grup spoecznych w Westminster Hall, Londyn, 17 wrzenia 2010 r., LOsservatore Romano. Wydanie polskie 2010, nr 11, s. 27.
91

[37]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

na tworzy prawa tak, jak gdyby Boga nie byo, gdy jest to rwnoznaczne ze sprzeniewierzeniem si
prawdzie o czowieku, co w konsekwencji prowadzi do jego alienacji. W tym bowiem wypadku prawo
zmuszaoby chrzecijan, przynajmniej w niektrych sytuacjach, do mylenia i postpowania tak, jakby
byli niewierzcy. Samo zreszt prawo, bez Boga jako punktu odniesienia, staoby si niezrozumiae,
byoby tylko wynikiem zawartego midzy ludmi chwilowego kompromisu, a w konsekwencji na dusz met nie byoby ju gwarancj istnienia pastwa prawa100. Nie oznacza to jednak, e prawo pastwowe ma by wywiedzione z Objawienia. Powinno odwoywa si do dwch, powizanych ze sob
rde: natury i rozumu obydwa one powstay w stwrczym Umyle Boga101. Katolicy, ktrzy uczestnicz w ciaach ustawodawczych, powinni zatem realizowa za pomoc rodkw legalnych norm
moraln, ktra jest zakorzeniona w samej naturze istoty ludzkiej. Podobnie wszyscy podejmujcy jakiekolwiek zaangaowanie w sferze publicznej winni przede wszystkim urzeczywistnia w porzdku
spoecznym zasady etyczne zakorzenione w samej naturze czowieka i stanowice cz naturalnego
prawa moralnego102.
Inaczej t kwesti ujmuje si w omawianym modelu i w wietle prawa obowizujcego w Polsce.
W ich ujciu prawo pastwowe powinno stanowi wyraz zbiorowej moralnoci, wsplnej dla wielu
grup yjcych w ramach wsplnoty politycznej. Nie moe ono narzuca nikomu okrelonych wartoci,
lecz raczej winno tworzy przestrze, ktra umoliwia wspistnienie jednostek wyznajcych odmienne i czsto sprzeczne przekonania wiatopogldowe. Std pastwo chroni tylko te wartoci, ktre
umoliwiaj realizacj preferencji jednostkowych (tzw. minimum etyczne). Dokonuje jakby aktu samoograniczenia w imi poszanowania autonomii moralnej jednostki103. Koci natomiast nie chce
ogranicza si do minimum etycznego (rozumianego we wspczesnych pastwach jako autonomia
moralna, prawo do ycia, prawo do integralnoci cielesnej, prawo wasnoci, podstawowe wolnoci,
sprawiedliwo), ale przekonuje do zasad prawnonaturalnych jako trwaej podstawy porzdku politycznego i spoecznego. Koci dopuszcza jednakowo, aby katolicy popierali rozwizania, ktre nie
w peni zgadzaj si z proponowan przez Koci wizj czowieka i porzdku spoecznego. Opowiedzenie si przez katolika za takimi rozwizaniami jest moliwe jedynie wtedy, gdy: 1) wiadome jest
wszystkim, e on osobicie utosamia si z rozwizaniami zgodnymi z nauk Kocioa; 2) aktualne okolicznoci nie pozwalaj na przyjcie rozwiza zgodnych z nauk Kocioa; 3) kompromisowa propozycja, ktr katolik chce poprze, wpisuje si w logik wychodzenia ze stanu niesprawiedliwoci104.
Koci nieco inaczej postrzega rol religii w sferze publicznej ni ma to miejsce w prezentowanym
tutaj modelu. Ten ostatni docenia intuicj normatywn przechowywan w religii. Religia stanowi zatem rdo, ktre podtrzymuje obywatelsk wiadomo norm. Koci w swym nauczaniu twierdzi, e
obiektywne normy, okrelajce suszne dziaanie, s dostpne rozumowi ludzkiemu. Religia nie musi
ich ukazywa, poniewa powinny one by znane wszystkim, take niewierzcym. Rola religii w debacie
politycznej powinna polega nie tyle na proponowaniu konkretnych rozwiza politycznych, co bynajmniej nie ley w zakresie kompetencji religii, ile raczej na pomocy w oczyszczaniu rozumu
i owiecaniu go na drodze odkrywania obiektywnych zasad moralnych. Bez tego korekcyjnego dziaania religii rozum moe ulec wypaczeniom, tak jak to si dzieje, kiedy jest zmanipulowany przez ideologi lub uywany w sposb wybirczy, ktry nie bierze w peni pod uwag godnoci osoby ludzkiej.
Proces ten jest dwukierunkowy, bowiem rozum te powinien odgrywa oczyszczajc rol w obrbie
religii (np. chroni przed fundamentalizmem)105.
Koci w sposb odmienny ni zaoenia omawianego modelu odnosi si do pluralizmu sfery publicznej. Sprzeciwia si obronie pluralizmu etycznego, ktra zaprzecza zasadom naturalnego prawa moralnego. Zdaniem Kocioa autonomia moralna, jaka przysuguje kademu, nie moe by oparta na relatywistycznej tezie, e wszystkie wizje dobra czowieka s rwnie prawdziwe i maj tak sam warto.
100

Por. J. Ratzinger, Koci ekumenizm polityka, Warszawa 1990, s. 269.

Por. Benedykt XVI, Serce rozumne. Przemwienie w Bundestagu, Berlin, 22 wrzenia 2011 r., LOsservatore Romano. Wydanie
polskie 2011, nr 1011, s. 39.
102
Por. Kongregacja Nauki Wiary, Nota doktrynalna, dz. cyt., s. 50 i 52.
103
Por. W. Brzozowski, dz. cyt., s. 143145.
104
Por. Evangelium vitae, 73.
105
Por. Benedykt XVI, Serce rozumne , dz. cyt., s. 27.
101

[38]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

Kad wizj czowieka, dobra wsplnego i pastwa naley ocenia wedle normy moralnej zakorzenionej w samej naturze istoty ludzkiej. Uprawnione rnice pogldw mog dotyczy konkretnej realizacji
prawdziwego dobra czowieka, ale nie wspomnianej normy moralnej. Konkretny charakter tej realizacji i zrnicowane okolicznoci sprawiaj, e istnieje wiele rnych wizji i rozwiza, ktre wszake
musz by moralnie dopuszczalne. Zadaniem Kocioa nie jest wskazywanie konkretnych rozwiza
a tym bardziej rozwiza jedynych w sprawach doczesnych, ktre Bg pozostawi wolnemu
i odpowiedzialnemu osdowi kadego czowieka, jednake Koci ma prawo i obowizek formuowa
oceny moralne w sprawach rzeczywistoci doczesnych, gdy wymagaj tego wiara i prawo moralne.
Koci wyraa swj sprzeciw wobec koncepcji pluralizmu opartego na relatywizmie moralnym, ktra
szkodzi samej demokracji, ta bowiem potrzebuje podwalin w postaci zasad etycznych, ktre nie mog
by przedmiotem negocjacji. Do wartoci i zasad nienegocjowalnych Koci zalicza m.in. ochron
ycia od chwili poczcia a po jego naturalny kres, ochron i warto rodziny opartej na monogamicznym maestwie osb przeciwnej pci, zagwarantowanie rodzicom swobody w wychowaniu swych
dzieci, ochron spoeczn nieletnich, prawo do wolnoci religijnej oraz spraw pokoju opartego na
sprawiedliwoci i mioci106. Jednoczenie Koci naucza o wolnoci religijnej, przysugujcej kademu
czowiekowi z racji samej jego ludzkiej godnoci, o zakazie stosowania przymusu w zakresie przekazywania wiary, o prawie do dziaania zgodnie z wasnym sumieniem tak na forum prywatnym, jak
i publicznym, wzajemnej wyrozumiaoci, potrzebie dialogu jako sposobie rozstrzygania sporw,
o unikaniu narzucania innym wasnej koncepcji prawdy, o unikaniu pogardy i koniecznoci przezwyciania dyskryminacji spoecznej, kulturalnej, ze wzgldu na pe, ras, kolor skry, pozycj spoeczn,
jzyk i religi107.
Podobnie jak w omawianym modelu, tak rwnie w nauczaniu Kocioa istnieje przekonanie
o specyfice oraz szczeglnym charakterze misji Kocioa, ktre okrelaj sposb jego dziaania
w spoeczestwie. Po pierwsze, Koci chce by obecny w sferze publicznej, speniajc tam funkcj
krytyczn. Przypisuje on sobie prawo do osdzania, czy podstawy danego porzdku spoecznego s
zgodne z niezmiennym porzdkiem, ktry Bg ustanowi za porednictwem Objawienia i prawa naturalnego. Sobr Watykaski II stwierdza, e Koci powinien mie swobod w wydawaniu oceny moralnej nawet w kwestiach politycznych, kiedy domagaj si tego podstawowe prawa osoby lub zbawienie dusz. Oceny moralnej ycia spoecznego i publicznego Koci chce dokonywa z punktu widzenia prawa naturalnego108. Po drugie, wobec swoich wiernych Koci formuuje obowizek troski
o dobro wsplne, co wie si z zaangaowaniem w sferze publicznej. Koci ksztatuje te postawy
lojalnoci, posuszestwa, akceptowania porzdku politycznego. Wzywa wiernych do szacunku wobec
prawa, uczy osobistej odpowiedzialnoci za dobro i zo, mobilizuje do podejmowania wspodpowiedzialnoci za dobro wsplne. Jest wic nauczycielem kultury politycznej, a tym samym swego rodzaju
stabilizatorem adu spoeczno-politycznego109.
Koci proponuje rozrnia to, co w sferze publicznej robi wierni we wasnym imieniu jako obywatele
kierujcy si gosem sumienia chrzecijaskiego, od tego, co Koci czyni jako instytucja. Hierarchia
kocielna, zgodnie z nauczaniem Kocioa i podobnie jak w omawianym modelu, powinna zachowa
dystans wobec bezporedniej interwencji w sprawy polityczne. Zadanie to wchodzi w zakres powoania
wiernych wieckich, ktrzy w sferze publicznej dziaaj z wasnej inicjatywy. Dystans duchownych wynika
ze wiadomoci autonomii wiata doczesnego i wasnej niekompetencji w tej dziedzinie110. Poniewa
Koci nie jest parti polityczn, jego misji bardziej odpowiada poruszanie si w sferze metapolityki,
gdy chroni to wiar przed ideologizacj, a Koci przed upartyjnieniem. W debacie publicznej duchowni mog reprezentowa Koci jako instytucj kompetentn i autorytet w kwestiach moralnych, mog
te angaowa si w sferze spoeczestwa obywatelskiego w rne dziaania spoeczne, zwaszcza te,
ktre stanowi urzeczywistnienie goszonego przez Koci ideau mioci bliniego.

106

Por. Kongregacja Nauki Wiary, Nota doktrynalna, dz. cyt., s. 5051.

Por. P. Mazurkiewicz, Koci i demokracja, Warszawa 2001, s. 128 i 130.
108
Por. Mit brennender Sorge, 39.
109
Por. Christifideles laici, 42; Redemptor hominis, 17.
110
Katechizm Kocioa Katolickiego, 2242.
107

[39]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski

Opis i analiza modeli obecnoci Kocioa w sferze publicznej

Podobnie jak w omawianym modelu Sobr Watykaski II okrela wzorcowe relacje pastwa i Kocioa
stwierdzajc, e wsplnota polityczna i Koci s w swoich dziedzinach od siebie niezalene
i autonomiczne. Obydwie jednak wsplnoty, cho z rnego tytuu, su powoaniu jednostkowemu
i spoecznemu tych samych ludzi. Tym skuteczniej bd wykonywa t sub dla dobra wszystkich, im
lepiej bd rozwija midzy sob zdrow wspprac, uwzgldniajc take okolicznoci miejsca
i czasu111. Koci w penieniu swych zada realizujcych cele duchowe domaga si wolnoci
i niezalenoci od wadzy wieckiej112. Koci nie tylko domaga si uznania wasnej autonomii, ale
take uznaje suszn autonomi pastwa. Autonomia wsplnoty politycznej w aspekcie normatywnym
polega na poszanowaniu porzdku moralnego przez prawo stanowione przez wadze publiczne. Wykonywanie wadzy politycznej powinno zatem odbywa si zawsze w granicach porzdku moralnego,
dla dobra wsplnego113.
Wnioski
1. Prezentowany model umiejscawia Koci w sferze publicznej. Podobnie w nauczaniu Kocioa
jego obecno jako instytucji zostaje ograniczona do sfery publicznej, jednak z t rnic, e
wierzcy wieccy mog/powinni by obecni we wszystkich sferach ycia spoecznego i to
dziki nim przekonania religijne przenikaj do sfery instytucji politycznych. Polskie prawo nie
stawia formalnych barier, by religia i przedstawiciele Kocioa instytucjonalnego byli obecni
w sferze publicznej i politycznej, o ile potrafi zaakceptowa obowizujce tam normy i reguy
(zwaszcza: dziaalno Kocioa w granicach prawa pastwowego, bezstronno religijn
wadz publicznych, wiecki cel prawa pastwowego).
2. Zaoenia omawianego modelu oraz przepisy polskiego prawa wyodrbniaj rne sfery ycia:
prywatn, publiczn oraz polityczno-instytucjonaln. Rozrnienie to w omawianym modelu
i polskim prawie nastpuje na podstawie kryterium funkcjonalnego i normatywnego: kada ze
sfer ma wasn funkcj i wasne normy. Koci natomiast w wikszym stopniu widzi wiat ycia ludzkiego jako jedno, nie rnicuje sfer, zwaszcza normatywnie.
3. Napicie midzy Kocioem a sfer publiczn powstaje gwnie w aspekcie normatywnym,
w mniejszym stopniu w funkcjonalnym. Zauway te mona pojawienie si dystansu midzy
normami postulowanymi przez Koci i normami prawa pastwowego, a take odmienne rozumienie wolnoci przez Koci i spoeczestwo/pastwo (dziaanie zgodnie z absolutn
prawd v. konstruowanie norm). Koci roci sobie prawo do tego, by jego interpretacja
prawa naturalnego bya obowizujca, gdy uwaa on siebie za instytucj kompetentn
w sprawach moralnoci, odmawiajc tej waciwoci pastwu.
4. W polskim prawie, w przeciwiestwie do prezentowanego modelu i nauczania Kocioa, nie
sposb odnale ladw przekonania o wartoci napicia, jakie wnosi Koci do sfery publicznej. Jest tam mowa jedynie o wsppracy pastwa i Kocioa dla dobra czowieka oraz
dobra wsplnego. Polski ustawodawca nie doceni rwnie penionej przez Koci funkcji krytycznej w spoeczestwie. Wydaje si, jakby ten obowizek pastwo chciao wypenia samo,
przez wasny system sdownictwa, zapewniajcy poszanowanie praw i wolnoci obywateli.
dr Piotr Burgoski

111

Gaudium et spes, 76.

Por. Christus Dominus, 19.
113
Gaudium et spes, 74.
112

[40]
Obecno Kocioa katolickiego w sferze publicznej demokratycznego pastwa prawa. Przykad wspczesnej Polski