Amatorska

P
R O J spawarka
E K T Y

Amatorska spawarka,
cz 1
Sterownik impulsowy
AVT837
Temat amatorskiej spawarki
sterowanej elektronicznie od
dawna wzbudza
zainteresowanie wielu
elektronikw ido dzisiaj
doczeka si co najmniej
kilkunastu, mniej lub bardziej
udanych, opracowa,
wynikiem ktrych byy ukady
sterowania z tyrystorami.
Postp welektronice
powoduje jednak, e to, co
jeszcze wczoraj mona byo
nazwa konstrukcj
nowoczesn, dzi moe by
ju przestarzae.

50

Pojawienie si na rynku znakomitych jakociowo iwytrzymaych tranzystorw mocy pozwala

rozwiza problem amatorskiej
spawarki raz jeszcze, tym razem
ju bez cikiego inieporcznego
transformatora sieciowego.
Po raz pierwszy prezentujemy
na amach Elektroniki Praktycznej
urzdzenie tak duej mocy. Mimo
i jego wykonanie nie jest wcale
trudne, budowy powinni podj
si jedynie elektronicy z duym
dowiadczeniem zawodowym.
Kontakt zwysokimi napiciami,
sieci energetyczn, duymi prdami, zwysok temperatur uku
igenerowanym przez niego promieniowaniem UV wymaga starannoci wmontau urzdzenia
iuwagi przy jego uruchamianiu.
Opisywany impulsowy sterownik spawarki ma konstrukcj celowo maksymalnie uproszczon,
gdy jest ona przeznaczona do
dorywczego spawania maych elementw (np. wmodelarstwie).
Dziki eliminacji duego icikiego transformatora sieciowego, masa spawarki iwymiary s owiele
mniejsze ni wprzypadku konstrukcji klasycznej.
Caa spawarka skada si
zdwch czci: impulsowego sterownika przetwarzajcego napicie
sieci wszybkozmienn fal prostoktn oraz transformatora impulso-

wego wraz zprostownikiem. Wpierwszej czci artykuu opisany zostanie sterownik, wdrugiej przybliymy sposb wykonania transformatora ielementw strony wtrnej.
Sterownik zosta zaprojektowany jako uniwersalny modu, ktry
wzalenoci od uytych elementw (np. tranzystory kluczujce,
transformator wyjciowy) moe pracowa zmoc wyjciow od okoo
800W do 2kW. Do wykonania
sterownika uyte zostay popularne
ioglnodostpne elementy.

Ospawaniu okiem
amatora
Nie jestem specjalist spawalnictwa inie chciabym rozpisywa si na temat spawania, podam jedynie gar informacji podstawowych, ktre przydaj si do
uruchomienia spawarki.
Do spawania niewielkich elementw konieczne jest posiadanie
cienkich elektrod otulonych. Na
rynku najciesze maj rednic
1,6mm iokazuje si, e s one
wystarczajce przy mocy ukadu
do 1kW. Wykonanie sterownika
wwersji 1,5kW pozwala bezproblemowo korzysta zelektrod
orednicy 2mm. Aby bez wikszych kopotw zapali si uk
elektryczny, napicie bez obcienia na wyjciu spawarki przekracza nieco warto 50V. Wtrakcie

Elektronika Praktyczna 11/99

Amatorska spawarka

Rys. 1. Schemat elektryczny sterownika spawarki.

spawania napicie jest nisze (nawet 20V) - sterownik ogranicza do

zadanej wartoci prd spawania
(dziaa jak klasyczny zasilacz
zograniczeniem prdu). Oczywicie, napicie wyjciowe spawarki
jest wyprostowane, co podobno
daje lepsze rezultaty, ni spawanie prdem przemiennym.

Opis ukadu
Ukad spawarki jest elektrycznie zasilaczem impulsowym pracujcym wkonfiguracji penomostkowej (ang. full bridge converter)
duej mocy, zograniczeniem prdu. Jego konstrukcja zostaa jednak znacznie uproszczona, tak
aby wykonanie urzdzenia nie
byo drogie. Troch gorsze s
przez to parametry (np. brak
ukadu korekcji wspczynnika
mocy skutecznie uniemoliwia
rozbudow sterownika do mocy
wikszej ni 2kW), ale w przeciwnym przypadku konstrukcja
byaby zbyt kosztowna, asterownik trudny wwykonaniu.
Wdwch miejscach ukadu
sprzeciwiem si obowizujcym
kanonom projektowania. Specjal-

Elektronika Praktyczna 11/99

nie otym pisz, gdy nie chc,

aby kto zCzytelnikw pomyla,
e nie umiem.
Przyznaj, e obwd kontroli
prdu kluczy powinienem wykona
wpostaci przekadnika prdowego,
anie na zwykym rezystorze, ale nie
chciaem go komplikowa - wukadzie itak jest do magnetykw
inawijania. Dawik ograniczajcy
prd powinien by po stronie pierwotnej, przez co konstrukcja byaby
bardziej finezyjna, jednak ztak wykonan pierwsz wersj urzdzenia
miaem due kopoty.
Schemat elektryczny sterownika
impulsowego znajduje si na rys.
1. Napicie sieci poprzez zwoczny
bezpiecznik topikowy jest prostowane wmostku M1. Doczony
rwnolegle do wejcia kondensator
C1 ogranicza przenikanie zakce
generowanych przez falownik do
sieci. Zuwagi na dorywczy charakter pracy spawarki, wukadzie zrezygnowano zzastosowania rozbudowanego filtru przeciwzakceniowego. Kondensatory C2 iC3 filtruj
wyprostowane napicie sieci.
Zuwagi na wiksz dostpno
kondensatorw onapiciu pracy

200V, zamiast jednego kondensatora uyte zostay dwa szeregowo

poczone. Rezystory R1 iR2 wyrwnuj panujce na nich napicia.
Mimo duej mocy ukadu, warto uytej pojemnoci filtrujcej
nie jest dua. Do spawania nie
jest bowiem potrzebny prd dobrze odfiltrowany, nawet spore ttnienia oczstotliwoci 100Hz nie
przeszkadzaj ani wprocesie spawania, ani te wpracy falownika.
Due pojemnoci filtrujce powodowayby natomiast, i wspczynnik mocy urzdzenia byby
may, co jest nie do przyjcia
wukadzie otakiej mocy. Wtakiej sytuacji ukad pobieraby prd
zsieci wpostaci krtkich, lecz
duych impulsw doadowujcych
kondensatory filtru wszczycie sinusoidy zasilajcej. Nawet jeli
zapomnimy ozakceniach, jakie
taka (mocno nieliniowa) praca
powoduje, to due wartoci prdu
adowania niepotrzebnie obciaj
sie energetyczn idiody mostka
prostowniczego. Wskrajnym przypadku moe nawet doj do zadziaania automatycznych bezpiecznikw wpomieszczeniu, na-

51

Amatorska spawarka

Rys. 2. Ksztat napicia

wyjciowego sterownika.

wet jeli warto rednia pobieranego prdu bdzie poniej ich

progu zadziaania. Wspomniane
impulsy mog je uaktywni. Niewielka warto pojemnoci filtrujcej pozwala uzyska kompromis
pomidzy wartoci tych impulsw astopniem odfiltrowania napicia zasilajcego falownik.
Dwuwatowy transformator sieciowy TR2, wraz zmostkiem prostowniczym M2, kondensatorem C11
ipopularnym stabilizatorem trjkocwkowym U2, tworzy pomocniczy
zasilacz niewielkiej mocy przeznaczony do zasilania kontrolera falownika oraz wentylatora chodzcego
ukad. Wkonstrukcji urzdzenia zrezygnowano bowiem zumieszczenia
duych icikich radiatorw zdolnych do wychodzenia elementw
mocy wtemperaturze pokojowej, na
korzy mniejszych ilejszych
ksztatek chodzonych wsposb wymuszony za pomoc klasycznego,
pecetowego wentylatora 12V orozmiarze 80x80mm.
Aby ograniczy do bezpiecznej
warto, dla diod prostowniczych
mostka M1, prd adowania kondensatorw C2 iC3 wmomencie
wczenia ukadu do sieci, zastosowany zosta obwd zograniczajcym prd adowania kondensatorw rezystorem R3 izwierajcym
go po upywie okoo 1,5 sekundy
przekanikiem PK1. Zwieranie rezystora jest konieczne zuwagi na
straty mocy jakie element ten powodowaby wpracujcym ukadzie
oraz oczywicie na niepodany
spadek napicia. Do opnionego
wczania przekanika uyty zosta
prociutki obwd ztranzystorem
T5 iwyznaczajcymi wielko
opnienia elementami C10 iR18.

Falownik
Ukad falownika tworz cztery
tranzystory MOS: T1, T2, T3 iT4.
Tranzystory wmostu przewodz

52

parami na przemian, awic wjednym takcie przewodzi T1 iT4

wdrugim takcie T2 iT3. Obcienie jest wczone wrodek mostka, awic do drenw T3 iT4.
Kademu ztranzystorw kluczujcych towarzyszy dioda zapobiegajca zmianie polaryzacji napicia
na tranzystorze wchwili, gdy
wszystkie tranzystory s zatkane.
Na rys. 2 przedstawiono ksztat
napicia na wyjciu ukadu. Dwjnik R16 zR17 ikondensator C4
ograniczaj warto szpilkowych impulsw, jakie pojawiaj si na zaciskach wyjciowych sterownika, a
pochodz od indukcyjnoci rozproszenia transformatora impulsowego.
Kluczow spraw wprzypadku
spawarki itakiej konstrukcji falownika jest moliwo precyzyjnej kontroli prdu wyjciowego
spawarki, tak aby moliwe byo
jego ograniczenie do zadanego
poziomu istabilizacja. Korzystn
cech ukadu jest to, i pomiar
prdu na wyjciu urzdzenia moe zosta zastpiony poprzez pomiar prdu przewodzonego przez
klucze. Kolejn zalet jest prostota realizacji tej kontroli, sprowadzajca si do wczenia rezystorw R4..R6 pomidzy rda
tranzystorw T3 iT4 amas.
Ksztat przebiegu napicia na
wspomnianym rezystorze odpowiadajcy pyncemu przez klucze prdowi przedstawia rys. 3.
Oile pomiar prdu jest dziecinnie prosty, otyle nie da si tego
powiedzie osterowaniu tranzystorw. Elektrody kadego ztranzystorw s na rnych potencjaach
iuycie transformatora sterujcego
jest koniecznoci. Dodatkowym
problemem jest konieczno nawinicia a piciu uzwoje - dla
kadego tranzystora po jednym i(jako pite) uzwojenia pierwotnego.
Odpowiednie poczenie pocztkw ikocw transformatora
zapewnia dan kolejno wczania tranzystorw. Umieszczone
wobwodzie bramki kadego zkluczy rezystory szeregowe (R8, R10,
R12 iR14) zapewniaj ograniczenie prdu przeadowujcego pojemno bramka-rdo MOSFETw do okoo 450mA, a rezystory
rwnolege (R9, R11, R13, R15)
tumi oscylacje pochodzce od
pasoytniczych pojemnoci uzwoje transformatora, jakie nakadaj
si na napicie sterujce.

Kontroler
Do sterowania falownikem wykorzystany zosta tani ipopularny
ukad kontrolera zasilaczy przeciwsobnych UC3525.
Wprawdzie zawiera on wbudowany wstruktur przeciwsobny
stopie wyjciowy, przystosowany
do bezporedniego sterowania
tranzystorw MOS idostarczajcy
wimpulsie prd do 400mA, jednak wtym zastosowaniu to nieco
za mao. Wukadzie penomostkowym kontroler musi wczy jednoczenie a dwa tranzystory,
aco wicej, zuwagi na du moc
ukadu izwizan ztym konieczno ograniczania strat, proces
przeczenia powinien nastpi
moliwie szybko.
Wczenie tranzystora MOS
sprowadza si wpraktyce do naadowania pojemnoci bramka-rdo. W typowym MOSFET-cie (oparametrach 8A/400V) ta pojemno
ma warto okoo 1..1,5nF, awic
korzystajc zdrivera umieszczonego wU1 najprawdopodobniej udaoby si go wysterowa.
Tranzystor otakich parametrach
wystarcza jednak do budowy spawarki omocy nie wikszej ni 1kW.
Skoro kontroler ma by uniwersalny
idostarcza wikszej mocy, konieczne byo rozbudowanie stopnia sterujcego. Silne tranzystory MOS
(oparametrach np. 20A/400V) maj
bowiem pojemno bramka - rdo
ju przekraczajc 3nF! Ich sterowanie bezporednio zUC3525 mogoby
si nie uda.
Dlatego wukadzie sterownika
stopie wyjciowy zosta rozbudowany, awzasadzie zdublowany.
Na kocwkach 11 i14 kontrolera
dostpna jest para prostoktnych
sygnaw oparametrach czasowych
dokadnie takich, jakie potrzebne

Rys. 3. Ksztat prdu przepywaj

cego przez rezystor kontroli prdu
(wukadzie rzeczywistym na
przednie zbocze impulsw
nakadaj si impulsy szpilkowe).

Elektronika Praktyczna 11/99

Amatorska spawarka

Rys. 4. Schemat montaowy urzdzenia.

s do sterowania kluczy MOS

iamplitudzie bliskiej napiciu zasilania kontrolera. Sygnay te wystarczy jedynie wzmocni. Wroli
elementw realizujcych t funkcj
pracuj dwie pary tranzystorw
MOS redniej mocy. Zasada dziaania drivera jest bardzo prosta wchwili gdy napicie sterujce
(na przykad na kocwce 14) jest
na poziomie wysokim, tj. okoo
12V, przewodzi tranzystor T7 (z
kanaem N), aT6 (z kanaem P)
jest zatkany. Gdy napicie sterujce jest na poziomie niskim (bliskie 0V), to T7 jest zatkany, aT6
przewodzi. Takie sterowanie jest
moliwe tylko wzastosowanej konfiguracji, awic gdy MOSFET-y
poczone s drenami (tak, e
tworz one wyjcie), arda doczone s odpowiednio do masy
izasilania ukadu.
Odwrcenie fazy sygnau sterujcego przez dodatkowy driver nie
ma szczliwie wpywu na dziaanie ukadu. Dzieje si tak dlatego,
i sterujce uzwojenie transformatora TR1 jest wczone pomidzy
oba wyjcia driverw. Szeregowo

Elektronika Praktyczna 11/99

wczony zuzwojeniem kondensator C7 oduej pojemnoci odcina

ewentualn skadow sta, ktra
mogaby popyn przez uzwojenie
sterujce TR1 niepotrzebnie go magnesujc. czny prd przewodzony
przez tranzystory drivera wynosi
okoo 1A (oczywicie wkrtkich
impulsach), awic zamiast duych
idrogich tranzystorw wobudowie
TO-220 mona zpowodzeniem
uy elementw redniej mocy
wobudowie DIP. Zreszt znacznie
atwiej jest kupi tranzystor zkanaem P wobudowie DIP ni
wTO-220! Prawidowa praca drivera wymaga starannego zblokowania zasilania dobrej jakoci kondensatorami, penicymi rol rda
energii na czas impulsu.
Wkontrolerze spawarki ukad
UC3525 nie peni zbyt ambitnej
roli. Jego dziaanie sprowadza si
do sterowania kluczami falownika
ze wspczynnikiem wypenienia
impulsw bliskim 50%, dopki
nie otrzyma on sygnau, i przez
klucze (a wic ina wyjciu) pynie
prd ozaoonym nateniu. Od
tej chwili kontroler zmniejsza sze-

roko impulsw
sterujcych tak, aby
osignita zostaa
stabilizacja prdu.
Nie ma natomiast
potrzeby stabilizacji
napicia - wstanie
rozwarcia wyjcia
ukadu, awic wtedy, gdy nie spawamy, osiga ono
maksymaln (okrelon przez przekadni transformatora impulsowego)
warto ok. 50V, co
jest korzystne, jeli
chodzi omoliwo
zapalenia uku.
Jak wspomniaem, informacja
oprdzie przewodzonym przez klucze pojawia si
wpostaci napicia
na rwnolegle poczonych rezystorach R4..R6. Napicie to poprzez
obwd (R7, C9) cakujcy szpilkowe
zakcenia znajdujce si na przednim zboczu impulsu jest podawane na 10. wyprowadzenie kontrolera. Potencjometr
PR1 pozwala wrazie potrzeby na
dokadne wyregulowanie wartoci
prdu, cho rzadko bywa to konieczne iwzasadzie ustawia si
go wpooeniu grnym. Napicie
progowe wewntrznych obwodw
regulacji wynosi okoo 1V, znajc
przekadni transformatora wyliczenie wartoci rezystora kontrolujcego prd jest ju spraw
prost. Istnienie prdu magnesujcego rdze transforamtora impulsowego, zuwagi na jego niewielk warto, mona zaniedba.
Do poprawnej pracy U1 wymaga doczenia jeszcze kilku elementw biernych. Rezystor R22
wraz zkondensatorem C13 ustala
czstotliwo pracy falownika na
40kHz, warto pojemnoci kondensatora C13 wraz zR21 wyznacza zkolei wielko czasu martwego, awic minimalnego odstpu pomidzy zaczeniem jednej
pary kluczy adrugiej. Warto
pojemnoci kondensatora C14 decyduje oopnieniu startu ukadu
po wczeniu, arezystor R20 ogra-

53

Amatorska spawarka
Polfer nie produkuje karkasu
do tej ksztatki owikszej
liczbie kocwek ijako trzeba ten problem rozwiza.
Do wykonania transformatora potrzebowa bdziemy
jeszcze okoo 2 metrw drutu
emaliowanego orednicy okoo 0,3..0,4mm, nieco folii poliestrowej (ale nie biurowej
tamy przeroczystej, nieodpornej na podwyszon temperatur) do izolowania, przyRys. 5. Sposb nawinicia transformatora
daje si te klej typu cyjasterujcego uzwojenia wtrne.
nopan iywica epoksydowa.
nicza prd adowania pojemnoci
Pomocny wprawidowym wykonabramek wtranzystorach T6..T9 do
niu elementu bdzie rys. 5.
wartoci bezpiecznej dla ukadw
Pytka drukowana zostaa zazawartych wstrukturze U1.
projektowana wtaki sposb, e
nki karkasu bd podczone do
Monta
uzwoje wtrnych transformatora.
Ukad sterownika zosta zmonPrac zaczynamy od nawinicia
towany na jednostronnej pytce
wjednej warstwie 28 zwojw drudrukowanej
owymiarach
tu, zaczynajc od kocwki 4,
125x145mm. Monta ukadu (weakoczc na 5. Na pocztek ikodug schematu zrys. 4) jest typowy
cwk uzwojenia warto naoy
inie wymaga specjalnych uwag.
centymetrowej dugoci koszulk
Widok mozaiki cieek znajduje si
izolujc cignit np. zdowolnena wkadce wewntrz numeru.
go izolowanego przewodu. Dziki
Warto jest umieci U1 wpodtemu unikniemy przebi pomidzy
stawce ina pocztku nie montokocwkami uzwoje. Nawinite
wa rezystorw R5 iR6, co pouzwojenie izolujemy foli polieszwoli przetestowa prac ukadu
trow (1..2 warstwy).
na minimalnej mocy wyjciowej.
Wtaki sam sposb nawijamy
Naley rwnie zwrci uwag na
kolejne trzy uzwojenia wtrne pildobre przymocowanie tranzystonujc, aby nawija je wtym sarw kluczujcych do radiatorw mym kierunku, gdy tylko wtedy
niezbdne jest posmarowanie pozapanujemy nad uruchomieniem
wierzchni styku past silikonow.
ukadu. Pocztki uzwoje czymy
do kocwek odpowiednio 3, 2,
Transformator TR1
1, akoce do 6, 7, 8. Nawinite
Transformator sterujcy transtarannie (i ciasno!) uzwojenia
zystorami mocy jest kluczowym
wtrne oczywicie izolujemy.
elementem sterownika. Od jakoci
Do wykonania transformatora
jego wykonania zaley powodzenie
pozostao jeszcze nawinicie
atwego iszybkiego uruchomienia
uzwojenia pierwotnego. Poniewa
sterownika, tote jego wykonaniu
wkarkasie nie ma ju wolnych
naley powici wiele uwagi.
kocwek, konieczne jest podTransformator zawiera pi uzwoczenie wyprowadze bezporedje, kade znich musi by odizonio do punktw lutowniczych na
lowane od innych. Wane te jest
pytce drukowanej, zlokalizowaprawidowe podczenie pocztnych po prawej stronie transforkw ikocw uzwoje. Ewentualmatora (widok z gry). Nawinicie
ne bdy dadz wefekcie przebicia
uzwojenia rozpoczynamy tak, aby
midzyuzwojeniowe lub niewacipocztek drutu lea dokadnie na
w kolejno wczania tranzystorodku dolnej czci transformarw - trzeba zatem uwaa.
tora. Brak elementw mocujcych
Do wykonania transformatora wymoe sprawia nieco kopotw,
korzystany zosta popularny rdze
dlatego po nawiniciu kilku zwotypu E25/7 Polferu zmateriau F807
jw (iumocowaniu koca zgodnie
lub F2001 ikarkas typu 2020. Pewzrys. 6), warto jest umocowa
nym problemem moe by to, e
drut za pomoc maej iloci cywspomniany karkas ma jedynie 8
janopanu. Gdy po kilku sekunkocwek, apotrzeba 10. Niestety
dach klej wyschnie, mona dowi-

54

n pozosta cz uzwojenia
iwpodobny sposb zamocowa
koniec. Uzwojenie pierwotne liczy 30 zwojw tego samego drutu
co poprzednio. Na szczcie,
wprzypadku uzwojenia pierwotnego rozmieszczenie pocztkw
ikocw nie ma znaczenia. Na
koce drutu nacigamy koszulki
izolujce icao przykrywamy
pojedyncz warstw folii.
Przed przylutowaniem drutu
do kocwek warto dokona testw poprawnoci nawinicia, co
pozwoli unikn przykrych niespodzianek podczas uruchamiania
urzdzenia. Wtym celu wkarkas
wkadamy rdze, ciskamy powki za pomoc gumki recepturki
lub koszulki termokurczliwej
imierzymy indukcyjno uzwojenia pierwotnego. Wprawidowo
wykonanym transformatorze powinna ona przekracza 1,5mH.
Wkolejnym kroku naley po kolei
czy szeregowo uzwojenia wtrne isprawdza czy za kadym
razem wypadkowa indukcyjno
poczonych uzwoje wzrasta.

Uruchomienie
Do uruchomienia sterownika
potrzebne bd dwie arwki
220V/100W, arwka samochodowa 12V/10W, zasilacz warsztatowy oregulowanym napiciu
izograniczeniem prdu, przydatny okae si te oscyloskop.
Proces uruchomienia sterownika rozpoczynamy od wylutowania
tranzystora T5 ipodania zzasilacza warsztatowego napicia 15V
(z ograniczeniem prdu do okoo
0,5A) bezporednio na kondensator C11. Nastpnie kontrolujemy
wielko napicia na C8 (12V)
ipobr prdu przez ukad (okoo
100mA). Gdy pobr prdu bdzie
duy (powyej 200mA) wylutowujemy kondensator C7. Jeli po
wylutowaniu kondensatora pobr
prdu spadnie do okoo 50mA,
podejrzanym elementem staje si
transformator ielementy doczone do wtrnej strony TR1. Sprawdzenie transformatora jest moliwe po wylutowaniu rezystorw
R8, R10, R12, R14. Pobr prdu
nie powinien przekracza 100mA.
Sprawdzamy rwnie obecno
na kocwce 16 U1 napicia odniesienia owartoci 5V, fal prostoktnych na kocwkach 11 i14
oraz na poczonych drenach par

Elektronika Praktyczna 11/99

Amatorska spawarka
driverw. Nastpnie wlutowujemy
tranzystor T5 ikontrolujemy prac
ukadu sterowania przekanikiem.
Po wczeniu zasilania przekanik
powinien przycign kotwic po
upywie okoo 1,5 sekundy.
Wnastpnym kroku czymy
ze sob plusy kondensatorw C11
iC2 oraz przestawiamy zasilacz,
aby by wstanie odda prd ok.
1,5A. Po wczeniu ukadu pobierany przez niego prd nie powinien by wikszy ni 250mA. Gdy
warto ta jest wiksza prawdopodobnie za jest kolejno pracy
kluczy - na przykad T1 jest
zaczany razem zT3, awinowajc jest TR1.
Dalej podczamy do wyjcia
sterownika arwk 12V/10W.
Wprawidowo pracujcym ukadzie powinna si ona jasno wieci. Jednoczenie zaobserwujemy
zwikszony pobr prdu przez
ukad (rzdu 1A). Po chwili pracy
sprawdzamy temperatur tranzystorw kluczujcych (mog by
jedynie lekko ciepe). Jeli dysponujemy oscyloskopem, mona pokusi si oobejrzenie ksztatu
napicia na wyjciu ukadu isygnau na rezystorze R4. Prawidowe przebiegi powinny by zblione ksztatem do tych, jakie
zamieszczone s na rysunkach.
Na zakoczenie pozostaje jedynie sprawdzi zachowanie ukadu
przy duym napiciu zasilania
oraz skontrolowa poprawno
pracy ograniczenia prdu, co jest
niezwykle wane zpunktu widzenia pniejszej eksploatacji spawarki.
Wtym celu przerywamy poczenie pomidzy kondensatorami
C11 iC2, odczamy zasilacz warsztatowy, ado wyjcia sterownika
podczamy dwie szeregowo po-

Rys. 6. Sposb nawinicia

uzwojenia pierwotnego TR1. Dla
uproszczenia nie zostay
narysowane wczeniej nawinite
uzwojenia wtrne.

Elektronika Praktyczna 11/99

czone arwki 220V/100W. Po

wczeniu sterownika do sieci
powinny si zawieci (niepena
jasno), ukad powinien pracowa cicho, atranzystory kluczujce powinny by chodne. Napicie na szeregowo poczonych
kondensatorach C2 iC3 powinno
by zblione do 300V.
Sprawdzenie dziaania ukadu
ograniczenia prdowego wzasadzie wymaga obcienia sterownika pen moc, co niekiedy mogoby by kopotliwe - skd wzi
kilowatowy rezystor?
Dlatego do prb, zamiast poczonych rwnolegle trzech rezystorw, trzeba uy jednego
owikszej rezystancji, tak aby
prg czuoci ukadu przesun
wd. Gdy uyjemy rezystora
owartoci okoo 5, po obcieniu sterownika wczeniej wspomnianymi arwkami, powinnimy zaobserwowa zadziaanie zabezpieczenia. Ukad powinien zacz ogranicza wspczynnik wypenienia impulsw sterujcych
iprzej do stabilizacji prdu.
Wstosunku do poprzedniej prby
jasno wiecenia arwek powinna by mniejsza. Gdy wtrakcie
pracy (uwaga na moliwo poraenia) doczymy rwnolegle do
wspomnianej rezystancji 5 wylutowany rezystor 1, jasno
powinna by ponownie wiksza.
Podczas prb potencjometr dokadnej regulacji prdu musi mie
suwak wgrnym pooeniu.
Wtrakcie ograniczania prdu
praca sterownika powinna by
bezgona. Ewentualne piski
wiadcz owzbudzaniu si ukadu imusz zosta wyeliminowane. Wrazie takiego problemu
przede wszystkim trzeba oscyloskopem sprawdzi ksztat przebiegu napicia na czujniku prdu
R4. Charakterystyczne dla przedniego zbocza sygnau impulsy
szpilkowe musz by ograniczone
za pomoc dwjnika R7/C9 ikondensatora C15, wartoci tych pojemnoci mona prbowa nieco
(ale nie za duo) zwikszy. Podobnie jest zkompensacyjn pojemnoci C5. Nie wolno jednak
zmian pojemnoci dokonywa
wbiegu, czyli przy pracujcym
sterowniku, bo grozi to spaleniem
kluczy MOS.
Robert Magdziak, AVT
trebor@mi.com.pl

WYKAZ ELEMENTW
Rezystory
PR1: potencjometr wieloobrotowy 2,2k
R1, R2: 68k/2W
R3: 18..33/5W drutowy
R4..R6: 1/1W nie drutowy, patrz
rwnie tabela wdrugiej czci
artykuu
R7: 1k/0,125W
R8, R10, R12, R14: 22/0,5W
R9, R11, R13, R15: 8,2k/0,25W
R16, R17: 15k/1W
R18: 560k/0,125W
R19: 4,7k/0,125W
R20: 47/0,25W
R21: 33/0,125W
R22: 3,6k/0,125W
Kondensatory
C1: 0,1F/400V
C2,C3: 470F/200V
C4: 220pF/1kV ceramiczny
C5: 100nF/63V
C6, C8, C12: 220nF/63V
C7: 470nF/63V
C9: 2,2nF/63V
C10: 220F/16V
C11: 470F/35V
C13: 10nF/63V
C14: 1F/25V
C15: 100pF/63V ceramiczny
Pprzewodniki
D1...D4: BYT13600, MUR460 lub
podobna (3A/600V/Trr<100ns)
D5: 1N4148
M1: mostek 10A/400V
M2: mostek okrgy 1A/50V
T1..T4: STP10N40 (1kW), STW18N40
(1,5kW), STW20N40 (2kW)
(STMicroelectronics) lub odpowiedniki
T5: BS170
T6, T8: IRFD120 (International
Rectifier) lub inny tranzystor MOSN
1A/100V wobudowie MiniDIP
T7, T9: IRFD9120 (International
Rectifier) lub inny tranzystor MOSP
1A/100V wobudowie MiniDIP
U1: SG3525, nie musi by zliterk
A na kocu
U2: 78M12
Rne
F1: oprawka bezpiecznika do druku
ibezpiecznik zwoczny 10A
PK1: przekanik 12V typ OMRON
G2K
TR2: transformator sieciowy TS2/56
TR1: transformator impulsowy do
wykonania we wasnym zakresie na
rdzeniu EE25/7 zmateriau F807
Polferu (bez szczeliny) inawinity na
karkasie typu 2020, uzwojenia wg
opisu wtekcie
Podstawka pod U2, trzy zcza
podwjne ARK7,5mm ijedno
podwjne 5mm, cztery radiatory
typu KS51, wentylator 12V/80 x80
mm

55

PAmatorska
R O J Espawarka
K T Y

Amatorska spawarka,
cz 2
AVT837

Wdrugiej czci artykuu

zostanie zaprezentowany
sposb wykonania
transformatora impulsowego
oraz pozostaych elementw
strony wtrnej, awic
prostownika idawika. Od
pocztku urzdzenie byo
projektowane tak, aby
skadao si zdwch czci:
uniwersalnego sterownika
impulsowego, wsplnego dla
wszystkich konstrukcji, oraz
charakterystycznych dla
kadego wykonania elementw
indukcyjnych. Dlatego
wniniejszym artykule, oprcz
opisu rozwizania wykonanego
przez autora, zostanie podana
pena metodologia
przystosowania konstrukcji do
wasnych warunkw
(w szczeglnoci innych
magnetykw), co najczciej
sprawia kopot konstruktorom.

Pofalowane iszybkozmienne
napicie wyprostowane sieci, jakie dostarcza ukad sterownika
impulsowego, musi by przetransformowane (dla obnienia
napicia do wartoci wymaganej
wprocesie spawania) i wyprostowane (wzaoeniu chcemy bowiem spawa prdem staym).
Pierwszym elementem, podczanym do strony wtrnej sterownika, jest transformator impulsowy. Jego zadanie jest proste musi on obniy pierwotne 300V
do okoo 45..50V, taka warto
napicia jest wymagana do pewnego zapalenia uku elektrycznego. Podczas spawania napicie
wyjciowe spawarki jest mniejsze, ale wopisywanym rozwizaniu redukcji dokonuje ukad
ograniczenia prdu. Bez problemu mona wic wyliczy warto przekadni N=Up/Uw = 6.

Transformator
Rdze, jaki zdolny bdzie przenie dan moc, mona wyselekcjonowa z dobrego katalogu
magnetykw (np. Philipsa) lub
korzystajc z coraz popularniejszego oprogramowania, czcego
wsobie cechy katalogu ikalkulatora (np. Siemensa). Przy porwnywaniu rnych ksztatek zwracamy uwag na parametr zastpczej objtoci magnetycznej (Ve) im rdze ma wiksze Ve, tym
wprzyblieniu wiksz moc moe
przenie iodwrotnie.

Elektronika Praktyczna 12/99

Oczywicie, danym zkatalogw

nie naley wierzy bezkrytycznie
- pamitajmy, e podobnie jak
winnych dziedzinach (np. mocy
zestaww gonikowych do samochodu lub komputera) podawane
tam wartoci parametrw s wyliczonymi imaksymalnie wyyowanymi wartociami, moliwymi
do osignicia widealnych warunkach iprzy nawijaniu rdzenia nadprzewodnikiem. Do danych katalogowych stosujemy zatem wspczynnik wyczucia inynierskiego
k owartoci 0,5..0,75 (w zalenoci od katalogu), przez ktry
mnoymy odczytane graniczne
wartoci mocy. Wydaje si to
nieco zagmatwane idlatego dla
osb, ktre nie opanoway jeszcze
sztuki interpretacji podaj wtabeli
dane pozwalajce na zasadzie porwnania dobra co nietypowego.
Do oblicze przykadowych uyjemy rdzenia typu E65/28 (pozwalajcego na przeniesienie maksymalnie 1,5kW) okatalogowych parametrach: Le (dugo skuteczna)
147mm, Ve=80300mm3, me=1700
iAl=7400nH/zw2. Ta ksztatka powinna by oczywicie wykonana
zmateriau przeznaczonego do pracy zduymi mocami. Wprzypadku
ksztatek produkcji jeszcze do niedawna istniejcego Polferu s to
materiay F807 iF814, dla Philipsa
oznacza to materiay 3C8, 3C85 lub
nowy 3F3, zkolei od Siemensa
mona zastosowa materiay N67,
N87 itp.

77

Amatorska spawarka
Zakupiony rdze trzeba niestety nawin. Logiczne jest, e
zuwagi na wyjtkow uciliwo
tej czynnoci oraz na wielko
strat mocy, liczba zwojw wkadym zuzwoje powinna by jak
najmniejsza. No to ile?
Odpowied jest prosta - tyle,
aby rdze si nie nasyci od prdu
magnesujcego. Zapomnijmy przez
chwil, e jest to transformator
izamy, i jest to zwyky dawik
jednouzwojeniowy. Gdy taki dawik doczymy do rda napicia,
zacznie pyn liniowo narastajcy
prd. Wopisanym ukadzie, przy
czstotliwoci pracy falownika
40kHz bdzie on pyn przez
maksymalnie t=12,5ms (w praktyce
nawet nieco mniej). Przy indukcyjnoci uzwojenia pierwotnego
Lmaksymalna warto prdu wyniesie wic Im=U*t/L.
Jaka powinna by warto tego
prdu? Taka, aby wywoywana
przez niego indukcja nie bya
wiksza ni ok. 40% maksymalnej. Ferryt typu F807 ma indukcj
nasycenia rzdu 330mT, prd
magnesujcy nie powinien jednak
wywoywa wrdzeniu indukcji
wikszej ni 100..150mT. Wielko indukcji mona wyliczy ze
wzoru B=me*I*z/Le, gdzie me to
skuteczna przenikalno (dana
zkatalogu), I- prd pyncy przez
uzwojenie - tu prd magnesujcy,
z- liczba zwojw, aLe - to
kolejny parametr rdzenia zkatalogu. Dysponujc tymi wzorami
oraz pamitajc, e indukcyjno
z zwojw wynosi L=Al*z2, mona obliczy liczb zwojw uzwojenia pierwotnego.

Rys. 7. Schemat obwodu wyjciowego spawarki.

Wrozwizaniu autora uzwojenie pierwotne liczy 45 zwojw.

Wtedy jego indukcyjno wynosi
L=15mH, maksymalna warto prdu wynosi wic Im=300V* 12,5ms/
15mH=0,25A, awielko indukcji
B=1700*0,25A*45/147mm=130mT.
Rdze si wic nie nasyci. Gdy
indukcja wyjdzie istotnie wiksz, trzeba zweryfikowa zaoenia
- na przykad zmieni typ rdzenia.
Liczb zwojw uzwojenia wtrnego wyliczamy zprzekadni zaokrglajc wgr Nw=Np/N=45/
6=8. Oczywicie wszystkie te obliczenia s mocno uproszczone,
nie uwzgldniaj na przykad
spadkw napi na diodach prostownika irezystancji uzwoje, ale
praktyka wskazuje, e wszystko
jest wporzdku. Oile do zapalenia uku potrzebne jest napicie
okoo 50V, to ju podczas spawania wynosi ono nawet 20V.
Do ograniczenia strat mocy
wprostowniku zastosowany zosta ukad zpodwjnym uzwojeniem wtrnym (dwa razy 8zwojw) idwiema diodami. rednice
drutw nawojowych wyliczamy
korzystajc zdopuszczalnej gstoci prdu dla miedzi wpracy
przerywanej (mamy jeszcze wymuszone chodzenie), awic ok.
8..10A/mm2. Przy mocy 1,5kW
prd pyncy przez uzwojenie

Tabela 1. Popularne ksztatki ferrytowe Polferu iPhilipsa iich podstawowe parametry.

Ksztatka

Ve

Le

me

Al/szczelina

E65/28
E55/20

80300
40200

147
125

M42/29
kubkowy

18300

69

ETD49
24000
ETD54
35500
ETD59
51500
U46x40x28 70000
U80x53x32 164000
TN33/20/11
5200
proszkowy

114
127
139
180
280
80

1700
1750
450
280
176
112
88
250
160
80
50
1950
1950
1950
2200
2200
80
90

7400
5900 0mm
1600 0,25mm
1000 0,43mm
630 0,75mm
400 1,3mm
300 1,75mm
1250 0,15mm
800 0,32mm
400 0,8mm
250 1,5mm
4200
5000
6000
5300
4500
82
87

78

indukcja nas. materia

330mT
330mT

F807/F814
F807/F814

360mT

F1001

330mT
330mT
330mT
330mT
330mT
1400mT
1600mT

3C85
3C85
3C85
F807/F814
F807/F814
2P80 ciemnozielony
2P90 ciemnobrazowy

pierwotne wyniesie okoo 1500W/

300V=5A, a prd po stronie wtrnej bdzie szeciokrotnie wikszy.
Nietrudno wyliczy, e uzwojenie
pierwotne powinno by nawinite
drutem orednicy okoo 0,9mm,
aprzy uwzgldnieniu efektu naskrkowego ok. 1mm. Zkolei
uzwojenie wtrne wymaga drutu
oprzekroju min. 3mm 2, czyli
orednicy 2mm.
Jak wida, zgrubne szacunki
uzwoje transformatora wcale nie
s skomplikowane. Zanim jednak
zabierzemy si do pracy, warto
jeszcze chwil spdzi przy kalkulatorze iobliczy, czy wspomniane uzwojenia uda si nawin, tzn. czy woknie rdzenia jest
dostatecznie duo miejsca. Dla
rdzenia E65/28 typowy karkas
oferuje ok. 400mm2 miejsca przy
szerokoci nawijania 40mm. Uzwojenie pierwotne da si nawin
wdwch warstwach - zabierze
ono wic 2razy 1mm+0,5mm na
izolacj - 120mm2, a uzwojenie
wtrne te bdzie nawijane
wdwch warstwach owysokoci
2mm+0,5mm na izolacj, awic
wsumie 200mm2. Transformator
da si zatem nawin.

Prostownik
Kolejnym etapem budowy jest
prostownik.
Do wyprostowania napicia potrzebne s dwie szybkie diody
prostownicze. Musz one mie
dopuszczalne napicie zwrotne
min. 200V, dopuszczalny prd
cigy 25A iczas rekombinacji
nonikw poniej 200ns. Dla spawarki wikszej mocy oczywicie
wymagania rosn.
Celowo podaem opis diody
wpostaci parametrycznej, anie
konkretnego, jednego typu, gdy
nie s to elementy tanie iczsto
udaje si co dopasowa. Wkonstrukcji modelowej uyte zostay
na przykad cztery (po dwie rwnolegle), ju nieco muzealne
diody typu 1N3891 (16A/600V/
250ns), ktre udao mi si kupi
zdemontau za 1z/sztuka.

Elektronika Praktyczna 12/99

Amatorska spawarka
Tranzystory kluczujce idiody
prostownicze s najdroszymi elementami potrzebnymi do wykonania spawarki. Przy ich kupnie
naley uwaa, gdy znie znanych mi powodw ceny ukrajowych sprzedawcw zachowuj si
przypadkowo - ta sama dioda
MUR1660 (mona j wykorzysta
czc dwie diody rwnolegle)
wcenie Motoroli 1,05USD, wjednej znanej firmie kosztuje 3,5z
netto, winnej blisko 20z (wcale
nie myl tutaj oElfie!).
Diody prostownika trzeba przykrci do solidnego kawaka radiatora, gdy wydziela si wnich
nawet 30W. Przy montau warto
zadba, aby strumie powietrza
zwentylatora opywa wspomniany radiator wmoliwie najwikszym stopniu.
Najbardziej zagadkowym elementem konstrukcji jest dawik
wyjciowy. Mimo e na pozr
wydaje si by elementem niepotrzebnym, jego rola jest istotna jest on elementem ukadu ograniczenia prdu. Aby zrozumie
jego rol wukadzie, najprociej
bdzie wyjani jak dziaa ukad
ograniczenia prdu wyjciowego.
Jak ju wspomniaem wpierwszej czci artykuu, ukad sterownika impulsowego ogranicza wspczynnik wypenienia impulsw sterujcych kluczami, gdy prd pyncy przez klucze osignie okrelon progow warto, np. 5A.
Gdyby wukadzie nie byo dawika, ewentualne zwarcie po stronie
wtrnej (np. dla zapalenia uku)
przeniosoby si przez transformator (rwnie jako zwarcie) na
stron pierwotn. Nawet gdyby
ukad sterownika natychmiast (co
oczywicie nie jest moliwe) zareagowa na to zdarzenie izacz
ogranicza wspczynnik wypenienia, to itak prd pyncy przez
klucze nie zostaby ograniczony.
Ograniczenie wspczynnika wypenienia impulsu nic tutaj nie
pomaga - nadal amplituda napicia przykadanego do transformatora wynosi ok. 300V, tyle e trwa
ono przez krtszy czas.
Dawik umieszczony na wyjciu rozwizuje ten problem. Nawet gdy wyjcie zostanie zwarte,
jego indukcyjno spowolni narastanie prdu tak, e ukad kontroli
bdzie mia szans prawidowo
zareagowa. Dodatkowym zyskiem

Elektronika Praktyczna 12/99

Tab. 2. Zmiany niektrych elementw kontrolera wzalenoci od wersji mocowej.

Ozn.
T1...T4
R4,5,6
C2,3
C4
R8,R10, R12,R14
Dlw1
Dw1
Trw1

1kW
STP10N40
lacznie 0,3
220m
220p
22
min. 30mH/25A
25A/200V
E55

jest to, i wygadza on istotnie

ttnienia wyprostowanego napicia wyjciowego, dajc wefekcie
bardziej stae napicie wyjciowe.
Umieszczony na wyjciu kondensator elektrolityczny jest elementem opcjonalnym, gdy ukad
dziaa prawidowo ibez tego elementu. Jego obecno wukadzie
przydaje si jednak wmomencie
zapalania uku, awic wtedy, gdy
pocieramy elektrod ospawany
element. Zgromadzona wpojemnoci energia pomaga wzapalaniu
uku, zwikszajc chwilow wydajno prdow spawarki.
Do wykonania dawika najlepiej jest uy rdzenia ze sproszkowanego elaza. Takie rdzenie
wykonuje si wformie piercieni
powleczonych poliamidem ipowszechnie uywa jako wysokoprdowych dawikw wzasilaczach
impulsowych (np. od PC-ta). Zalet takiego materiau magnetycznego jest bardzo wysoka indukcja
nasycenia rzdu 1400mT (ferryt
ma t warto na poziomie
300...400), przez co nawet potny dawik jest niewielki. Na rdzeniu TN33/20/11 Philipsa (liczby
okrelaj rednic zewntrzn, wewntrzn igrubo wmilimetrach)
zmateriau 2P80 (Al=82, me=80,
Le=80mm, Bmax=1400mT, kolor
ciemnozielony) wystarczy nawin 16 zwojw drutu DNE1,8mm
idawik gotowy. Wymaga on jednak chodzenia wymuszonego drut nawojowy jest do cienki,
ale grubszym nie uda si nawin
rdzenia piercieniowego.
Gdy nie mamy dostpu do
nowoczesnych magnetykw, trzeba
zaakceptowa krajowy ferryt.
Rdze E55/20 zmateriau F807
lub F814 ze szczelin powietrzn
1,75mm (Al=300) bdzie mia na
tyle duy zapas, e mona zwikszy nieco indukcyjno dawika
(z okoo 20mH do 30mH) irednic przewodu nawojowego. Nawi-

1,5kW
STW18N40
lacznie 0,2
470m
220p
22
min. 20mH/35A
35A/200V
U46/E65

2kW
STW20N40
lacznie 0,15
470m
330p
18
min. 18mH/45A
45A/200V
E65

jamy wtym przypadku 10 zwojw

bifilarnie dwoma drutami
1,8..2mm. Gdy nie dysponujemy
rdzeniem ze szczelin, wtym przypadku mona j wykona poprzez
woenie przekadek pod kolumny
boczne. Aby jednak zrobi to
prawidowo, trzeba kontrolowa
indukcyjno dawika miernikiem
RLC - praktycznie stwierdzono, e
okrelenie gruboci podkadek jest
mao dokadne.

Monta mechaniczny
i uruchomienie caoci
Cz transformatorowo - prostownikow naley zmontowa na
odpornej na podwyszon temperatur podstawie. Cao wraz
zkontrolerem zamykamy wmetalowej obudowie, przez ktr powinno przepywa toczone przez
wentylator powietrze.
Do prb urzdzenia przydaje
si arwka 12V/21W, ktr naley wczy szeregowo pomidzy
kontroler apierwotne uzwojenie
WYKAZ ELEMENTW
dla ukadu transformatorowo
prostownikowego (1,5kW)
Trw1 transformator impulsowy do
samodzielnego wykonania na
rdzeniu E65/28 Polfer zmateriau
F814 (F807) ikarkasem typu 1187.
Uzwojenie pierwotne 45 zwojw
drutu DNE 1mm wdwch
warstwach. Uzwojenie wtrne 6+
6zwojw (odczep porodku)
drutem DNE2mm wdwch
warstwach.
Dw1, Dw2 dioda prostownicza
25A/200V/trr<200ns np. MUR3040
lub dwie MUR1620 poczone
rwnolegle,
Dw1 dawik 20...30mH/35A,
rdze E55/20 F807/F814 ze
szczelin 1,75mm (Al=300)
ikarkasem 1186. Uzwojenie 10
zwojw dwoma drutami
DNE1,8..2mm.
C1w 1000mF/63V

79

Amatorska spawarka
transformatora impulsowego. Podczas pierwszej prby peni ona
rol bezpiecznika chronicego
przed uszkodzeniem klucze sterownika. Po wczeniu ukadu nie
powinnimy zaobserwowa adnych negatywnych zjawisk ioczywicie wspomniana arwka nie
powinna si wieci. Sprawdzamy
warto napicia wyjciowego powinno przekracza 45V. Na koniec zwieramy wyjcie ukadu
doczajc do zaciskw wyjciowych kawaek (20mm) cienkiego

80

drutu miedzianego (0,5mm, np.

telefoniczny) trzymany wpensecie. Drut powinien oczywicie
natychmiast spon. Potem zostaje jedynie usunicie arwki bezpiecznika iewentualna prba
zapalenia uku zdrutem stalowym
1mm.
Uwaga! Przy wszelkich prbach
zukiem elektrycznym ipniejszym spawaniem naley bezwzgldnie iskutecznie chroni oczy przez
promieniowaniem ultrafioletowym
iwysok jasnoci uku. Jako za-

bezpieczenie minimalne wymagane

jest spogldanie przez ciemne szko
spawalnicze. Pamitajmy rwnie,
e uk elektryczny jest rdem
wysokiej temperatury, aiskry pryskajce zelektrody mog zapali
niektre przedmioty, anawet zniszczy podog. Rozwaga, odpowiedzialno ibrak popiechu s cechami tak samo potrzebnymi do
uruchomienia urzdzenia jak imiernik uniwersalny.
Robert Magdziak,
trebor@mi.com.pl

Elektronika Praktyczna 12/99