ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
IX / 1987, s. 211

Imre LAKATOS

NAUKA A PSEUDONAUKA
Jedn z najbardziej osobliwych wasnoci czowieka jest jego szacunek
dla wiedzy. Wiedza to po acinie scientia i wanie sciencenauka staa si
nazw rodzaju wiedzy cenionego najwyej. Lecz c odrnia wiedz od
przesdu, ideologii czy pseudonauki? Koci Katolicki potpia wyznawcw
Kopernika a Partia Komunistyczna przeladowaa zwolennikw Mendla z racji tego, i popierane przez nich teorie byy pseudonaukowe. Rozgraniczenie
pomidzy nauk i pseudonauk nie stanowi jedynie tematu dla akademickich
rozwaa; ma ono istotne spoeczne i polityczne odniesienie.
Wielu filozofw prbowao rozwiza problem demarkacji stosujc nastpujc zasad: dowolna konstatacja wsptworzy wiedz, jeli odpowiednio
wielka liczba osb wierzy w ni dostatecznie mocno. Niemniej jednak historia myli pokazuje, e mnstwo ludzi zaangaowao si cakowicie w obron
absurdalnych pogldw. Gdyby sia przekona stanowia znak rozpoznawczy wiedzy, musielibymy zaliczy do nauki niektre opowiadania o demonach, anioach, diabach; o niebie i o piekle, naukowcy natomiast s bardzo
sceptyczni nawet w stosunku do swoich najlepszych teorii. Mechanika Newtona to najbardziej owocna teoria, jak dotychczas stworzya nauka, ale sam
Newton nigdy nie wierzy, e ciaa oddziaywuj na siebie na odlego. Zatem nie stopie zaangaowania w przekonania czyni z nich wiedz. Istotnie,
znamieniem naukowego postpowania jest pewien sceptycyzm, nawet w stosunku do najbardziej ulubionych teorii. lepe zawierzenie wybranej teorii
nie stanowi intelektualnej cnoty lecz umysowe przestpstwo.
Tak wic, pewna teza moe by pseudonaukowa, pozostajc wielce wiarygodn czy wrcz uznawan przez kadego, a moe by wartociowa naukowo, chociaby brzmiaa nieprawdopodobnie chociaby mao kto w ni
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.
Niniejszy artyku, napisany z pocztkiem 1973 pierwotnie zosta wygoszony jako
wykad radiowy. Nadano go 30 czerwca 1973 w ramach The Open University.

Imre LAKATOS

wierzy. Teoria moe posiada najwyszy walor naukowy nawet, jeli jest
powszechnie niezrozumiana, nie wspominajc ju o jej uznawaniu. Psychologiczny wpyw teorii na ludzkie umysy nie ma nic wsplnego z jej poznawcz wartoci. Wiara, przekonanie, rozumienie s to stany ludzkiego
umysu. Jednake obiektywna, naukowa warto teorii jest niezalena od
umysu czowieka, ktry teori tworzy lub pojmuje. Jej przydatno dla
nauki zaley jedynie od tego, jakie poparcie ze strony faktw posiadaj zawarte w niej hipotezy. Jak stwierdzi Hume: Gdy bierzemy do rki ksik
na przykad z dziedziny teologii lub metafizyki klasycznej, zapytujemy: czy
zawiera ona badania nad wielkoci i liczb prowadzone drog czystego badania nad faktami i istnieniem? Nie. Wrzumy j zatem w ogie, gdy moe
zawiera jedynie sofistyk i zudzenia.
Czym jest jednak owo badanie eksperymentalne? Jeli zajrzymy do
obfitej siedemnastowiecznej literatury dotyczcej magii, odnajdziemy tam
liczne opisy starannych obserwacji i pono niewtpliwych przykadw nawet eksperymentw. Glanvill, nadworny filozof wwczas nowo utworzonego
Towarzystwa Krlewskiego, uwaa magi za wzr bada empirycznych. Zanim rozpoczniemy palenie ksiek, idc za rad Humea, musimy sprecyzowa na czym polega rozumowanie empiryczne. W rozumowaniu naukowym
teorie konfrontowane s z faktami; a jednym z podstawowych warunkw naukowego rozumowania jest to, i teorie musz by potwierdzone przez fakty.
A z jak dokadnoci mog fakty poprze teori?
Zaproponowano kilka rnych odpowiedzi. Sam Newton sdzi, e wyprowadzi swoje prawa z faktw. Szczyci si on tym, i nie gosi jedynie zwyczajnych hipotez, lecz przedstawia teori potwierdzon faktami. W szczeglnoci utrzymywa, e wydedukowa swoje prawa ze zjawiska wskazanego
przez Keplera. Lecz jego duma nie miaa podstaw, gdy wedug Keplera planety poruszaj si po elipsach, a zgodnie z teori Newtona mogyby kry
po elipsach jedynie bez wzajemnych zakce ruchu. A przecie zakcenia takie wystpuj. Oto dlaczego Newton zmuszony by opracowa teori
perturbacji z ktrej wynika, i adna planeta nie porusza si po elipsie.
Mona dzisiaj atwo wykaza, jak nieprzekonywajce jest wyprowadzanie praw natury ze skoczonej liczby przypadkw: ale my wci jeszcze ywimy mniemanie jakoby teorie naukowe byy dedukowane z faktw. Skd
ten uporczywy sprzeciw wobec elementarnej logiki?
Istnieje wiarygodne wyjanienie. Uczeni pragn aby ich teorie byy godne
szacunku, aby zasugiway na tytu nauka czyli wiedza autentyczna. Zauwamy, e wiedza o najwikszym znaczeniu w siedemnastym wieku, ww-

NAUKA A PSEUDONAUKA

czas rodzia si nauka, dotyczya Boga, Szatana, Nieba i Pieka. Jeli czyje
teologiczne rozwaania uwaano za bdne, to potpienie wieczne byo konsekwencj owego bdu. Wiedza teologiczna nie moe by omylna musi
pozostawa poza wtpieniem. Ot Owiecenie sdzio e jestemy omylni
i bezradni wobec kwestii teologicznych. Nie ma naukowej teologii, a zatem i osteologicznej wiedzy. Wiedza moe dotyczy jedynie Przyrody, ale
ten nowy typ wiedzy mia by oceniany wedug kryteriw, ktre przejto
wprost z teologii musia by niewtpliwy dziki dowodzeniu. Nauka miaa
osign wanie t pewno, ktr utracia teologia. Uczonemu z prawdziwego zdarzenia nie przyznano prawa do przypuszcze by on zobowizany
udowodni w oparciu o fakty, kad wypowiedzian przez siebie tez. Stanowio to sprawdzenie zawodowej uczciwoci. Teorie niepotwierdzone faktami
traktowano wrd uczonych jak grzeszne pseudoteorie, herezje naukowej
spoecznoci.
I dopiero upadek teorii Newtona w tym stuleciu uwiadomi naukowcom, e ich wzorce rzetelnoci tworzyy utopi. Przed Einsteinem wikszo
naukowcw sdzia, i Newton odczyta ostateczne, Boskie prawa wyprowadziwszy je z faktw. Amper, w pocztkach dziewitnastego wieku, odczuwa
potrzeb zatytuowania swojej ksiki powiconej rozwaaniom o elektromagnetyzmie, nastpujco: Matematyczna Teoria zjawiska Elektrodynamiki
Jednoznacznie Wydedukowana z Eksperymentu. Jednak pod koniec tomu
wyzna zdawkowo, e niektrych dowiadcze nigdy nie przeprowadzano,
a nawet nie skonstruowano niezbdnych (w tym celu) przyrzdw!
Jeli wszystkie teorie naukowe s w rwnej mierze niedowodliwe, c
wyrnia naukow wiedz od nieuctwa, nauk od pseudonauki?
Jedna z odpowiedzi na to pytanie udzielona zostaa w dwudziestym
wieku przez logikw indukcyjnych. Logika indukcyjna zamierzaa okrela
prawdopodobiestwo rozmaitych teorii w zalenoci od wszystkich dostpnych dowodw. Gdy matematyczne prawdopodobiestwo teorii jest wysokie, zalicza si ona do nauki, jeeli jest ono mae lub rwne zeru, nie przysuguje jej miano teorii naukowej. W ten sposb, symptomem naukowej
uczciwoci byoby pomijanie wszystkiego, co nie jest przynajmniej wielce
prawdopodobne. Probabilizm posiada pontn cech: zamiast atwej propozycji czarnobiaego rozrniania pomidzy nauk a pseudonauk zapewnia
on cig skal ocen poczwszy od sabych teorii o niskim prawdopodobiestwie, a do teorii solidnych, dysponujcych wysokim prawdopodobiestwem. Jednake w 1934 r. Karl Popper, jeden z najbardziej wpywowych
filozofw naszych czasw, pokaza, e w przypadku kadej teorii bez jakie-

Imre LAKATOS

gokolwiek potwierdzenia, naukowej czy pseudonaukowej, jej matematyczne

prawdopodobiestwo osiga zero. Jeli Popper ma racj, teorie naukowe
s nie tylko rwnie niedowodliwe, ale take w rwnej mierze nieprawdopodobne. Potrzebne byo nowe kryterium demarkacji i Popper zaproponowa je poniekd wietnie. Teoria moe by naukowa nawet jeli nie
istnieje odrobina wiadectwa na jej korzy a, moe by pseudonaukowa,
chociaby jej sprzyjay wszystkie moliwe poszlaki. To znaczy, naukowy lub
nienaukowy charakter teorii mona okrela niezalenie od faktw. Teoria
jest naukowa jeli kto podejmuje si sprecyzowa z gry rozstrzygajcy
eksperyment (lub obserwacj), ktry byby w stanie wykaza jej fasz, i jest
ona pseudonaukowa w przypadku odmowy sprecyzowania owego potencjalnego falsyfikatora. Ale w takim razie nie rozgraniczamy teorii naukowych
od pseudonaukowych, lecz raczej metody naukowe od nienaukowych. Dla
zwolennika Poppera marksizm jest teori naukow, jeli marksici gotowi s
wymieni fakty, ktre gdyby zaobserwowano, skoniyby ich do porzucenia
marksizmu. Jeeli odmawiaj uczynienia tego, marksizm pozostaje pseudonauk. To nieodmiennie intrygujce, jakie moliwe do pomylenia, kazaoby
mu zrezygnowa z jego marksizmu. Jeli jest on oddany marksizmowi, poczuje obowizek uznania za nieetyczne uznania takiego stanu rzeczy, ktry
mgby sfalsyfikowa ow teori. W ten sposb, jakie twierdzenie moe
zamieni si w pseudonaukowy dogmat albo w autentyczne odkrycie, zalenie od tego, czy jestemy gotowi wyznaczy moliwe do zaobserwowania
warunki, ktre byyby w stanie obali to twierdzenie.
Czy wic popperowskie kryterium falsyfikowalnoci dostarcza rozwizania problemu demarkacji pomidzy nauk a pseudonauk? Nie. Poniewa
kryterium Poppera nie uwzgldnia uwagi godnej odpornoci naukowych teorii. Naukowcy s gruboskrni. Nie porzucaj teorii jedynie z powodu zaprzeczajcych jej faktw. Zazwyczaj wymylaj jakie hipotezy pomocnicze, aby
wyjani to co wwczas nazywaj zwyk anomali, albo jeli nie potrafi wytumaczy tej anomalii ignoruj j i kieruj swoj uwag na inne
problemy. Zauwamy, e uczeni mwi o anomaliach w przypadkach sprawiajcych kopoty, a nie o teorii obalonej. Oczywicie historia nauki pena
jest relacji o tym, jak rozstrzygajce eksperymenty rzekomo obalay teorie.
Jednake relacje tego rodzaju wymylane s dawno po zrezygnowaniu z danej teorii. Czy Popper kiedykolwiek zapyta jakiego uczonego, spadkobierc
Newtona, w jakich to okolicznociach eksperymentalnych porzuciby on teori mechaniki klasycznej niektrzy zwolennicy Newtona byliby dokadnie
tak samo zakopotani jak wspomniani marksici.

NAUKA A PSEUDONAUKA

C zatem jest znamieniem nauki? Czy musimy skapitulowa i zgodzi

si, e rewolucja naukowa jest tylko irracjonaln zmian wyznania, e jest to
religijna konwersja? Tom Kuhn, znakomity amerykaski filozof nauki, doszed do powyszego wniosku po dostrzeeniu naiwnoci falsyfikacjonizmu
Poppera. Lecz jeli Kuhn ma racj, to nie istnieje wyrana granica pomidzy
nauk a pseudonauk, rnica pomidzy naukowym rozwojem a intelektualnym uwidem, nie istnieje obiektywna norma rzetelnoci. Ale w takim
razie, jakie kryteria moe on zaproponowa w celu odrnienia nauki od
intelektualnej degeneracji?
W cigu ostatnich lat byem zwolennikiem metodologii naukowych programw badawczych, ktra rozwizuje pewne problemy nierozwizane zarwno przez Poppera jak i Kuhna. Twierdz najpierw, e typowa cz
opisowa wielkich naukowych osigni to nie odseparowana hipoteza, ale
raczej program badawczy. Nauka nie jest tylko dowiadczalnym prbowaniem i bdzeniem, seri przypuszcze ich odrzuce. Wszystkie abdzie s
biae moe zosta sfalsyfikowane przez odkrycie jednego czarnego abdzia.
Jednak tak trywialna prba i pomyka nie naley do nauki. Na przykad
mechanika Newtona, nie jest po prostu zestawieniem czterech hipotez
trzech zasad dynamiki i prawa grawitacji, e cztery prawa stanowi jedynie
twardy rdze newtonowskiego programu. Lecz ten twardy rdze jest
trwale chroniony przed odrzuceniem poprzez rozlegy ochronny pas pomocniczych hipotez. I co waniejsze nad to, poszczeglny program badawczy ma take heurystyk, to znaczy wydajny system rozwizujcy problemy, ktry przy pomocy wyrafinowanych technik matematycznych przyswaja anomalie, a nawet przeksztaca je w sprzyjajce potwierdzenia. Na
przykad, jeli planeta nie bdzie zakrelaa toru dokadnie jaki powinna,
wtedy kontynuator nauki Newtona sprawdzi swoje zaoenia odnonie do refrakcji w atmosferze, dotyczce propagacji wiata w warunkach burzy magnetycznych i setk innych zaoe, ktre razem stanowi cz programu.
Aby wytumaczy planet dotychczas nie znan i obliczy jej pozycj, mas
i prdko.
Ot teoria grawitacji Newtona, teoria wzgldnoci Einsteina, mechanika kwantowa, marksizm, freudyzm, s to wszystko programy badawcze,
kady z charakterystycznym twardym rdzeniem, kady ze swoim bardziej
elastycznym pasem ochronnym i kady z wasnym systemem rozwizujcym problemy. Kady z nich, na dowolnym etapie swojego rozwoju, posiada
nierozwizane problemy i nieprzyswojone anomalie. W tym sensie wszystkie
teorie rodz si jako odrzucane i jako takie umieraj. Ale czy s one jedna-

Imre LAKATOS

kowo dobre? Jak dotd opisaem czym s programy badawcze. Lecz po czym
mona odrni naukowy czy postpowy program od pseudonaukowego lub
zdegenerowanego?
Wbrew Popperowi rnic nie moe by to, e niektre s wci nieobalone, podczas gdy inne obalono. Kiedy Newton ogosi swoje Principia,
wiedziano powszechnie, e nawet ruchu Ksiyca nie mog one wyjani
poprawnie: faktycznie, ksiycowy ruch zaprzeczy Newtonowi. Kaufmann,
wybitny fizyk, odrzuci Ogln Teori Wzgldnoci w tym samym roku
w ktrym zostaa opublikowana. Jednake wszystkie programy badawcze,
ktrych jestem zwolennikiem, maj jedn wspln cech. Wszystkie one
przepowiadaj nowe fakty, fakty ktre albo byy nie do pomylenia albo s
w istocie wykluczone poprzez poprzednie czy te konkurencyjne programy.
Gdy w 1686 r. Newton opublikowa teori grawitacji, istniay wwczas midzy innymi dwie teorie dotyczce komet. Bardziej popularna traktowaa
komety jako znak rozgniewanego Boga, ostrzegajcy, i bdzie On kara
sprowadzajc nieszczcia. Mao znana teoria Keplera uznawaa komety za
ciaa niebieskie poruszajce si po liniach prostych. Ot, zgodnie z teori
Newtona, jedne z nich przebiegaj hiperbol lub parabol aby nigdy nie
powrci, inne za kr po zwykych elipsach. Halley, pracujc w oparciu
o program Newtona, obliczy na podstawie obserwacji krtkiego odcinka
drogi komety, e powrci ona po siedemdziesiciodwuletnim okresie, obliczy co do minuty kiedy bdzie ona widziana w punkcie nieba dokadnie
okrelonym. Byo to niewiarygodne. Ale siedemdziesit dwa lata pniej,
gdy zarwno Newton jak i Halley od dawna nie yli, kometa Halleya powrcia dokadnie tak, jak Halley przepowiedzia. Podobnie, nastpcy Newtona przewidywali istnienie i dokadny ruch maych planet, ktrych nigdy
wczeniej nie obserwowano. Albo wemy program Einsteina. Program ten
kapitalnie przewidzia, i gdyby zmierzy odlego pomidzy gwiazdami
w nocy i jeli zmierzy odlego midzy nimi w cigu dnia (gdy s one
widoczne podczas zamienia Soca), wwczas owe dwa pomiary bd si
rniy. Przed programem Einsteina nie pomyla nikt, aby dokona podobnej obserwacji. Tak wic, w podstawowym programie badawczym teoria prowadzi do odkrycia osobliwych, nieznanych dotd faktw. W programach degenerujcych si teorie bywaj wymylane tylko po to, by znane
fakty zaadaptowa. Czy, na przykad, marksizm kiedykolwiek przepowiedzia nowe pierwszorzdnej wagi fakty? Nigdy! Ma on (na swoim koncie)
kilka synnych, nieudanych przepowiedni. Przewidywa cakowite zuboenie
klasy robotniczej. Przewidywa, e pierwsza socjalistyczna rewolucja wy-

NAUKA A PSEUDONAUKA

buchnie w najbardziej uprzemysowionym kraju. Przewidywa, e nie bdzie

konfliktu interesw pomidzy socjalistycznymi pastwami. A zatem wczesne
przepowiednie marksizmu wakie i miae ale nietrafne. Marksici wytumaczyli wszystkie swoje pomyki: wyjanili wzrastajcy poziom ycia klasy robotniczej poprzez wymylenie teorii imperializmu; wyjanili nawet dlaczego
pierwsza socjalistyczna rewolucja wybucha w zacofanej przemysowo Rosji.
Wytumaczyli Berlin 1953, Budapeszt 1958, Prag 1968. Wytumaczyli
konflikt rosyjskochiski. Jednake wszystkie ich pomocnicze hipotezy wydumane zostay po konkretnych wydarzeniach, aby ochroni marksistowsk teori przed naporem faktw. Program Newtona prowadzi do nowych
faktw, marksowski pozosta w tyle za faktami i piesznie poda by je
dopdzi.
Podsumowujc, trywialne weryfikacje nie s znamieniem empirycznego
postpu: Popper ma racj, istniej ich miliony. Nie jest adnym sukcesem dla
teorii Newtona, e upuszczone kamienie spadaj na ziemi, bez znaczenia
jak czsto by to powtarza. Zarazem, tak zwane kontrdowody nie s znamieniem empirycznego bankructwa, jak ogosi Popper, poniewa wszystkie
programy rozwijaj si w nieznikajcym morzu anomalii. To co liczy si naprawd, s to pobudzajce, nieoczekiwane przewidywania, o istotnym znaczeniu: wystarczy kilka z nich, aby naruszy skostnienie (programu); tam
gdzie teorie nie nadaj za faktami, tam mamy do czynienia z marnymi,
degenerujcymi si programami badawczymi.
Jak wobec powyszego, dochodzi do rewolucji naukowych? W przypadku, gdy dysponujemy dwoma konkurencyjnymi programami badawczymi, jeden rozwija si, natomiast drugi staje si anachroniczny, naukowcy
d do uczestnictwa w programie postpowym. Oto racjonalne uzasadnienie rewolucji naukowych. Kiedy jednak publiczne ujawnienie wynikw bada
stanowi kwesti intelektualnej uczciwoci, to obstawanie przy programie degenerujcym si i prba jego modernizacji nie jest czym nieprzyzwoitym.
W przeciwiestwie do Poppera, metodologia naukowych programw badawczych nie zapewnia natychmiastowej susznoci. Programy rozwijajce
si naley traktowa wyrozumiale: mog one potrzebowa dziesicioleci zanim okrzepn, i stan si empirycznie postpowe. Krytycyzm to nie szybkie
umiercanie w stylu Poppera poprzez kontrprzykady. Wartociowa krytyka jest zawsze twrcza: nie odrzuca teorii nie majc lepszej teorii. Kuhn
myli si, sdzc e rewolucje naukowe s nagymi, irracjonalnymi zmianami
paradygmatu. Historia nauki zaprzecza zarwno stanowisku Poppera jak
i Kuhna przy dokadnym sprawdzeniu rozstrzygajce eksperymenty Pop-

Imre LAKATOS

pera, podobnie jak rewolucje Kuhna, okazuj si by mitami, a powszechnie

dzieje si tak, e postpowe programy badawcze zastpuj programy ulegajce degeneracji.
Problem demarkacji pomidzy nauk i pseudonauk posiada take powane implikacje dla krytyki zinstytucjonalizowanej. Teoria Kopernika zostaa wyklta przez Koci Katolicki w 1616 r., gdy potraktowano j jako
pseudonauk. Opucia indeks w 1820 r., poniewa do owego czasu Koci
nabra przekonania, i sprzyjaj jej fakty, a przeto staa si teori naukow.
W 1949 r. Komitet Centralny KPZR ogosi, e genetyka wypracowana przez
Mendla to pseudonauka, a jej zwolennikw, midzy innymi akademika Wawiowa, stracono w obozach koncentracyjnych po morderstwie Wawiowa genetyk Mendla zrehabilitowano, jednake wci partia decydowaa
o tym, co jest nauk i zasuguje na publikowanie, a co jest pseudonauk
i zasuguje na ukaranie. Rwnie neoliberalne koa rzdzce na Zachodzie
korzystaj z przywileju ograniczania swobody wystpieniom uchodzcym za
pseudouczono, tak jak to byo widoczne w przypadku debaty powiconej
zagadnieniu: rasa a inteligencja. Wszystkie tego typu orzeczenia opieraj
si nieuchronnie na jakim rodzaju demarkacyjnego kryterium. I wanie
dlatego problem rozrniania pomidzy nauk a pseudonauk nie jest wydumanym pseudoproblemem: przeciwnie zawiera on w sobie powane,
etyczne i polityczne implikacje.
Przeoy: Aleksander Boek