Artykuy

Klio. Czasopismo powicone dziejom Polski ipowszechnym

PL ISSN 1643-8191, t.30 (3)/2014, s.1935
http://dx.doi.org/10.12775/KLIO.2014.041

Sawomir Sprawski
(Krakw)

Herakles jako protoplasta

macedoskiej rodziny krlewskiej

rzyjmuje si, e Herakles zajmowa szczeglne miejsce w wyobraeniach Macedoczykw1. By on postrzegany jako protoplasta rodziny
krlewskiej icaego krlestwa. Przemawiaj za tym odwoania do tej postaci wrdach literackich, inskrypcjach, atake jego przedstawienia na
monetach ireliefach pochodzcych zterenu Macedonii. Wikszo znich
zostaa skatalogowana przez Penelopi Illiadou w wydanej kilkanacie lat
temu monografii Herakles inMakedonien (Hamburg 1998). Przegldajc
t prac, nie trudno zauway, e przytaczajca wikszo zebranych wiadectw pochodzi zczasw po Aleksandrze Wielkim. Nie przeszkadza to jednak zakada, e Herakles by rwnie popularny iodgrywa podobn rol
1
W tym miejscu pragn zoy podzikowania Redaktorom za moliwo przesania artykuu do tomu upamitniajcego Pani Profesor Mari Jaczynowsk. Czuj si
zaszczycony, poniewa Pani Profesor bya wielkim autorytetem w zakresie studiw nad
kultem Herkulesa, atake ztego powodu, e ponad dwadziecia lat temu, wtomie ofiarowanym Jej na 40-lecie pracy naukowej, miaem mono zamieci swj pierwszy artyku
naukowy.

19

Sawomir Sprawski

wpierwszych wiekach istnienia krlestwa, czego przejawem moe by tytu

gonej wystawy wAshmolean Museum wOksfordzie z2011roku, prezentujcej obiekty z epoki archaicznej i klasycznej pochodzce z wykopalisk
wVerginie: Heracles to Alexander the Great. Celem tego artykuu jest prba
weryfikacji tych pogldw2.
Nasze wyobraenia o roli Heraklesa w macedoskiej tradycji dynastycznej s wduej mierze ksztatowane przez informacje odnoszce si do
Aleksandra Wielkiego. Plutarch rozpoczynajc swj ywot Aleksandra jednoznacznie podkrela, e krl wywodzi si od Karanosa inalea po ojcu
do rodu Heraklidw, apo matce wywodzi si od Neoptolemosa iw ten
sposb by potomkiem Ajakosa. S to dane zasugujce w peni na wiar. Podobne stwierdzenie znajdujemy winnych rdach, ktrych autorzy
podkrelaj, e po ojcu Aleksander by Heraklid3.
Istniej wiadectwa pozwalajce przypuszcza, e kult Heraklesa odgrywa istotn rol w yciu religijnym Aleksandra. Podczas wyprawy do
Azji przy rnych okazjach krl mia skada mu ofiary. Ju przy przekraczaniu Hellespontu Aleksander wznis na obu jego brzegach otarz dla
Heraklesa obok otarzy dla Zeusa Apobateriosa iAteny. Ch zoenia ofiary Heraklesowi-Melkartowi w Tyrze doprowadzia do konfliktu z mieszkacami miasta isynnego oblenia. Bg przy tej okazji mia objawi si
krlowi we nie. Ofiary Heraklesowi krl skada nie tylko w Tyrze, ale
rwnie nad Hydaspesem w Indiach. Wedug tradycji przekazanej przez
poet Stacjusza, Aleksander wozi ze sob statuetk Heraklesa, do ktrej
modli si przed kad bitw4.
O szczeglnym zwizku krla iherosa moe rwnie wiadczy fakt,
e jego syn narodzony okoo 327 roku p.n.e. z Barsine, crki perskiego
2
P. Illiadou, Herakles in Makedonien, Hamburg 1998. Zob.: A. Kottaridi,
The Legend of Macedon: A Hellenic Kingdom in the Age of Democracy, [w:] Heracles to
Alexander the Great. Treasures from the Royal Capital ofMacedon, aHellenic Kingdom inthe
Age ofDemocracy [katalog wystawy], Oxford 2011, s.124.
3
Diod. 17.1.5; Plut. Alex. 2.1; Arr. Anb. 4.10.6. Por.: IG XIV 1296.
4
Arr. Anab.1.11.7; 2.15.7, 2.1718; 2.24.56; 3.6.12; Stat. Silv. 4.5.59. Pindar
(Nem. 3.22) okrela Heraklesa sowami heros theos. Natemat jego dwoistej natury zob.:
E.Stafford, Herakles: between gods and heroes, [w:] TheGods ofAncient Greece: Identities and
Transformations, ed. J.N. Bremmer, A.Erskine, Edinburgh 2010, s.228244.

20

Herakles jako protoplasta macedoskiej rodziny krlewskiej

arystokraty, otrzyma imi Herakles. Nadawanie takiego imienia wcale nie

byo czstym zjawiskiem i trudno znale inne przykady z tego okresu.
Trudno jednak rozstrzygn, jakie znaczenie nadawa temu faktowi sam
Aleksander. Jedno jest pewne, e modemu Heraklesowi nie zapewnio ono
uprzywilejowanej pozycji inie odegra on wielkiej roli wrywalizacji osched po swym ojcu5.
Naladownictwo Heraklesa nie ograniczao si do chci dorwnania
jego czynom, ale suyo upodabnianiu si wygldem do jego typowych
wyobrae. Atenajos powouje si na relacj Efipposa zOlintu, ktry twierdzi, e Aleksander czsto przybywa na uczty wprzebraniach imitujcych
wyobraenia bstw: Amona, Artemidy iHermesa. Czsto te przywdziewa
lwi skr iukazywa si zmaczug jak Herakles6.
Informacje Atenajosa kieruj nasz uwag ku przedstawieniom
Heraklesa na monetach Aleksandra. Wtrakcie jego panowania pojawi si
nowy typ monet wyobraajcy na awersie gow modzieczego Heraklesa
wskalpie lwa. Narewersie tych monet umieszczono wizerunek Zeusa siedzcego na tronie itrzymajcego wrku bero. Ten typ przedstawienia by
wielokrotnie powtarzany na monetach rnych emitentw ju po mierci
krla. Wok niego toczy si od lata oywiona dyskusja, w ktrej bior
udzia take polscy badacze. Dotyczy ona midzy innymi czasu wprowadzenia tego typu znaczenia przekazu, jakie niosy zamieszczone na monetach
wyobraenia oraz kwestii, czy przedstawienie Heraklesa byo portretem
Aleksandra.
Wyobraenie Heraklesa najczciej interpretuje si jako podkrelenie rodowodu dynastii i samego Aleksandra. Ju cesarz Konstantyn
Porfirogeneta wskazywa na jego monety jako dowd na to, e krlowie macedoscy uwaali si za potomkw Heraklesa iz tego powodu przedstawiali
siebie w skalpie lwa7. Nie jest to jednak jedyna interpretacja. Podkrela
si, e krl wybi te monety w pierwszych latach panowania, a wybierajc Heraklesa odwoywa si do idei panhelleskich i do symbolu walki
Paus. 9.7.2; Plut. Eum. 1; Diod. 20.20; Justin 15.2.3
Arr. Anab. 4.11; 4.2830; Ind. 5, 89; Curt. 3.10.5; Athen. XII 537ef.
7
Const. Proph. De them. II c. 2 (p. 22). M. Mielczarek, Mennictwo staroytnej
Grecji. Mennictwo okresu archaicznego iklasycznego, WarszawaKrakw 2006, s.93.
5
6

21

Sawomir Sprawski

z Persami w zwizku z przygotowywan wypraw do Azji8. Inni skonni

s przesuwa wybicie monet na czas po bitwie pod Issos, azamieszczone
wyobraenia interpretowa jako przesanie skierowane take do Azjatw.
Przedstawienia Zeusa na tronie iHeraklesa wlwim skalpie miay wywoywa unich skojarzenia zikonografi lokalnych bstw9.
Spr toczy si te wok problemu, czy wyobraenie Heraklesa ma
cechy portretu Aleksandra. Wielu uwaa, e nie byo przeszkd ku temu
po mierci krla, ktry doczeka si boskiego kultu w wielu miejscach10.
Ta identyfikacja krla zbogiem jest jednoznacznie powiadczona na monetach krla baktryjskiego Agatoklesa (170190 p.n.e.), ktry opatrzy wizerunek modzieczego Heraklesa na awersie swojej tetradrachmy legend
Aleksander [syn] Filipa. Wnastpnych wiekach wielokrotnie wracano do
przedstawienia Aleksandra wskalpie lwa. Najbardziej chyba znane pochodzi ze zotych medali przedstawiajcych Aleksandra ijego rodzicw Filipa
i Olimpias. Odnaleziono je w Tarsie, a ich powstanie datowane jest na
okres rzdw dynastii Sewerw. Wyobraenia zamieszczane na monetach
zapewne pozostaway wzwizku zjego przedstawieniami wrzebie powstajcymi jeszcze za jego ycia lub krtko po mierci krla. Za takie uwaa si
midzy innymi wizerunki modziecw bez zarostu noszcych skalp lwa:
posta jedca na tzw. Sarkofagu Aleksandra zSydonu, marmurowe gowy
odkryte wSparcie iAtenach czy gwk bdc dekoracj srebrnej ojnochoe
z Verginy. Kwesti sporn pozostaje jednak, czy ju za ycia Aleksandra
wiadomie nadano przedstawieniom Heraklesa jego rysy, sugerujc przy
tym szczeglne wizi midzy tymi postaciami. Cz badaczy odpowiada

8
L. Morawiecki, Heracles as Symbol of Alexander the Greats Persian War, Folia
Orientalia 1987, t. 24, s.5162.
9
M. Olbrycht, Aspekty propagandy politycznej i portrety monetarne Aleksandra
Wielkiego, [w:] Heac mihi inanimis vestris templa. Studia Classica inMemory ofProfessor
Lesaw Morawiecki, ed. P. Berdowski, B. Blahaczek, Rzeszw 2007, s. 7795; idem,
OnCoin Portrait ofAlexander the Great and His Iranian Regalia, Notae Numismaticae
2011, t. 6, s.1329. Tam te omwienie literatury przedmiotu.
10
Zob.: K. Nawotka, Aleksander Wielki, Wrocaw 2004, s.485488. Tam te odsyacze do obszernej literatury przedmiotu.

22

Herakles jako protoplasta macedoskiej rodziny krlewskiej

twierdzco na tak postawione pytanie, inni dowodz, e na taki krok odwaono si dopiero po mierci krla11.
Oczywicie ani sam fakt skadania przez Aleksandra ofiar Heraklesowi,
ani nawet prby pozowania na nowego Heraklesa nie musiay oznacza, e
zwizki ztym bogiem odgryway decydujc rol wautoidentyfikacji krla. Tesame rda wiadcz, e Aleksander przy skadaniu ofiar wyrnia
jednych bogw nieco zaniedbujc innych. Takie wyrnienie miao spotka
Dioskurw kosztem Dionizosa. Herakles nie by te jedyn postaci, ktr
krl stara si naladowa. W rdach czytamy, e podobnie fascynowali go Achilles iDionizos. Wtym naladownictwie iupodabnianiu si do
boskich postaci mona doszukiwa si przejaww jego religijnoci, ale te
przekonania owasnej boskoci. UArriana znajdujemy relacj zrzekomej
dyskusji, jaka miaa z inicjatywy Aleksandra odby si pomidzy sofistami inajznakomitszymi Persami oraz Medami zotoczenia krla. Wczasie
jej trwania Anaksarchos przekonywa, e suszniej byoby oddawa cze
Aleksandrowi ni Dionizosowi czy Heraklesowi. Pytanie wywoao gwatowny sprzeciw Kalistenesa, czym urazi krla. Jeli anegdota jest prawdziwa, to pokazuje bardzo ambiwalentny stosunek Aleksandra do bstw,
wtym te do Heraklesa. By go waciwie oceni, nie mona te traci zoczu
szerszego kontekstu. Nale do niego informacje wskazujce np., e pozowanie na Heraklesa przez zakadanie skry inoszenie maczugi nie byo
zjawiskiem szczeglnie wyjtkowym. Syszymy, e wrd wspczesnych
Aleksandrowi podobnie mieli zachowywa si zarwno argiwski wdz
Nikostrates, jaki iateski atleta Dioksippos, jeden zuczestnikw azjatyckiej wyprawy. Rwnie powoywanie si na pochodzenie od Heraklesa mu-

11
O. Palagia, Imitation ofHerakles inRuler Portraiture. ASurvey, from Alexander to
Maximinus Daza, Boreas 1986, t.9, s.137144; B. S. Ridgway, Hellenistic Sculpture
I. The Styles of ca. 331200 B.C., Madison 2001, s.111; M. Mielczarek, Aleksander
III Wielki (336323) i pocztki portretu monetarnego wadcw hellenistycznych, Prace
iMateriay Muzeum Archeologicznego iEtnograficznego wodzi. Seria Numizmatyczna
iKonserwatorska 2003, t. 12, s.5154; K. Dahmen, TheLegend ofAlexander the Great on
Greek and Roman Coins, LondonNew York 2007, s.641, 108109, 120121, 140149;
M.Olbrycht, Aspekty propagandy politycznej, s.8590.

23

Sawomir Sprawski

siao by do czste, skoro taka praktyka wrd Grekw staa si obiektem

kpiny Platona12.
wiadectwa, ktrymi dysponujemy, wskazuj na due zainteresowanie Aleksandra postaci Heraklesa. Jednak dopiero po mierci krla odnotowano proces bardziej jednoznacznego skojarzenia obu postaci, na co
wskazuj przedstawienia wsztukach plastycznych. lady tych zmian mona
te dostrzec wRomansie oAleksandrze, gdzie krl jest ukazywany jako nowy
Herakles. Identyfikacji sprzyjay zapewne zarwno heroizacja Aleksandra,
jak i rosnca w wiecie grecko-rzymskim popularno kultu Heraklesa,
midzy innymi jako opiekuna zwyciskich wodzw13.
Wrd wiadectw odnoszcych si do czynnoci kultowych dokonywanych przez Aleksandra szczeglnie interesujce jest to mwice oceremonii, jaka miaa si odby nad Hydaspesem wIndiach. Wedug Arriana
krl Aleksander zoy tam ofiary wedug swego obyczaju. Przy tej okazji
Herakles zosta uczczony przez niego stosown libacj jako jego propator
praojciec14. Wzmianka ta niezwykle zyskaa na wiarygodnoci z chwil
odkrycia w Verginie inskrypcji dedykacyjnej:
Heraklesowi Patroiosowi.
Termin patroos mona rozumie jako pochodzcy od ojca, dziedziczny. Pojawia si on w licznych inskrypcjach greckich jako przydo 12
Arr. Anab. 4.8.2, 4.1011, 7.14.4. Plat. Tht. 175 AB. Zob.: L. Edmunds,
TheReligiosity ofAlexander, Greek, Roman and Byzantine Studies 1971, t.12, s.363
391. Nikostrates: Diod. 16.43.3. Doksippos: Diod. 17.100.5.
13
Ps.Callisth. 1.15, 45. A. R. Anderson, Heracles and His Successors: A Study
ofaHeroic Ideal and the Recurrence ofaHeroic Type, Harvard Studies inClassical Philology
1928, t.39, s.1924. Interesujcym wiadectwem heroizacji Aleksandra jest graffiti na cianie grobowca zPelli datowanego na III w. p.n.e. wformie dedykacji dla Aleksandra herosa.
Szerzej na ten temat oraz innych wiadectw kultu krlw w Macedonii zob.: M. Mari,
TheRuler Cult inMacedonia, [w:] Studi Ellenistici, ed. B. Virgilio, t.20, PisaRoma 2007,
s.229231. Naupowszechnianie si wII wieku kultu Heraklesa jako opiekuna zwycizcw
zwracaa uwag wswoich pracach Maria Jaczynowska. Zob.: M.Jaczynowska, Gwne kierunki przemian kultu Heraklesa wpastwie rzymskim, Acta Universitatis Nicolai Copernici,
Historia 1973, t.9, s.3738; eadem, Kult Heraklesa wokresie wczesnego cesarstwa, [w:]
Studia zdziejw antycznego Rzymu, Toru 2003, s.129130.
14
Arr. Anab. 2.15.7; 2.18.1; 2.24.56; 3.6.1; 6.3.2. K. Nawotka, op.cit., s.507
508.

24

Herakles jako protoplasta macedoskiej rodziny krlewskiej

mek kultowy niektrych bogw. Du grup inskrypcji, wktrych wten

sposb okrelono Zeusa, Aten, Artemid iNimfy, znaleziono na wyspie
Tazos, w ssiedztwie Macedonii. Dysponujemy kilkoma przekazami pozwalajcymi zrozumie znaczenie tego terminu. W platoskim dialogu
Eutydemos Kriton wyjania, e Ateczycy nazywaj Apollona Patroosem,
poniewa by ojcem Jona. Demostenes, wzywajc bogw iboginie majcych Attyk w swej opiece, zwraca si te do Apollona Pytyjskiego jako
Patroosa polis. Wreszcie mamy wiadectwo Poliajnosa, ktry wspomina
opobycie Lizandra wsanktuarium Heraklesa na Tazos. By wzbudzi zaufanie Tazyjczykw do swoich przyrzecze, zwrci uwag, e wypowiada je
wwityni Heraklesa swego Patroosa. Bg obdarzony tym przydomkiem
jest wic postrzegany nie tylko jako bg ojcw, opiekun, ale take jako protoplasta. Apollo by ojcem Jona, Ateczycy s Jonami, awic Apollo jest
praojcem Ateczykw15.
Wspomniana wyej inskrypcja zostaa znaleziona w1970roku przez
M.Andronikosa iG. Bakalakisa wruinach paacu wVerginie, ktre kilka
lat pniej zidentyfikowano jako staroytne Ajgaj, pierwsz siedzib macedoskich krlw. Fragmenty marmurowych blokw pokrytych inskrypcj
naleay do dekoracji tolosu, niewielkiego budynku wzniesionego na planie
koa istanowicego cz kompleksu paacowego. Dedykacj t skojarzono
zinskrypcjami zPelli, datowanymi na II lub III wiek n.e., wktrych wspominany by Herakles zprzydomkiem Phylakos (Stranik). Wkonsekwencji
wysunito hipotez, e oba wiadectwa epigraficzne odnosz si do tego
samego kultu, oktrym wspomina Arrian.
Specyficzny plan iusytuowanie tolosu wkompleksie budynkw paacowych, a take wspomniana inskrypcja, pozwoliy wysun hipotez,
e tolos by miejscem kultu Heraklesa, jako protoplasty iopiekuna dynastii16. Wedug N.G.L. Hammonda: panujcy krl skada regularnie ofiar
15
Plat. Euthyd. 302 bc; Dem. 18.141; Polyaen. I.45.4. P.Chantraine, Dictionnaire
tymologique de la langue grecque, histoire des mots II, Paris 1984, s.864. C.Rolley, Lesanctuaire des dieux patroi et le Thesmophorion de Thasos, Bulletin de correspondance hellnique 1965, t.89, s.457459; R. D.Cromey, Apollo Patroos and the Phratries, Lantiquit
classique 2006, t.75, s.4344.
16
Illiadou, op.cit., s. 58; Ch. Saatsoglou-Paliadeli, In the Shadow of History:
The Emergence of Archaeology, The Annual of the British School at Athens 1999,

25

Sawomir Sprawski

Heraklesowi Patros, protoplacie rodu krlewskiego, wpierwotnej stolicy,

Ajgaj, iw pniejszej stolicy, Pelli17. Wniektrych opracowaniach mona
dostrzec tendencj do wyolbrzymiania znaczenia tego kultu. Wprzekonaniu ich autorw uczestniczyli wnim nie tylko czonkowie rodziny krlewskiej, ale take przedstawiciele wszystkich pozostaych warstw spoecznych.
Nadinterpretujc wiadectwa rdowe, przyjmuj oni, e Herakles Patroos
by postrzegany jako protoplasta wszystkich Macedoczykw, ajego kult
odgrywa rol analogiczn do kultu Apollona Patroosa w Atenach. Mia
wic budowa poczucie wsplnoty wszystkich Macedoczykw18. Pojawiy
si te przypuszczenia, e mona szuka pocztkw tego kultu ju we wczesnym okresie istnienia pastwa. Wedug jednej zhipotez wspomniane wizerunki herosa zamieszczone na monetach poprzednikw Filipa II, poczwszy od Archelaosa (ok. 413399 p.n.e.), przedstawiaj wanie Heraklesa
Patroosa19.
Trzeba jednak przyzna, e jeli kult ten odgrywa tak istotn rol,
to informacje na jego temat s nike. Warto te pamita, e wprzypadku
Aten kult Apollona Patroosa zosta wprowadzony dopiero wpocztkach IV
wieku p.n.e. imia drugorzdne znaczenie20. Tolos wVerginie mg powsta
najwczeniej wraz zukoczeniem pierwszej fazy budowy paacu, co jak si
przyjmuje nastpio w336roku p.n.e.21. Co wicej, inskrypcja znaleziona
w tolosie w Verginie moe by znacznie pniejsza ni jego konstrukcja.
Wybitny znawca epigrafiki macedoskiej, Militaiades Hatzopoulos, zwrt. 94, s. 353354; M. Mari, Traditional Cults and Beliefs, [w:] Brills Companion to
Ancient Macedon. Studies in the Archaeology and History of Macedon, 650 BC300 AD,
ed. R. J. Lane Fox, Leiden 2011, s. 455; A. Kottaridi, The Palace of Aegae, [w:] Brills
Companion to Ancient Macedon, s.331.
17
N. G. L. Hammond, Staroytna Macedonia, Warszawa 1999, s. 39. Szerzej na
ten temat Th. Hadzisteliou Price, An Enigma inPella: TheTholos and Herakles Phylakos,
American Journal ofArchaeology 1973, t.77, s.6671.
18
Zob.: P. Illiadou, op.cit., s. 110111; M. Mari, Traditional Cults and Beliefs,
s.455.
19
Przedstawienia Heraklesa Patroosa na monetach Archelaosa zob.: S. Kremydi,
Coinage and Finance, [w:] Brills Companion to Ancient Macedon, s.164, 168.
20
R. D.Cromey, op.cit., s.6769.
21
Na temat etapw wznoszenia paacu wVerginie zob.: A.Kottaridi, op.cit., s.304
305.

26

Herakles jako protoplasta macedoskiej rodziny krlewskiej

ci uwag, e napis skada si wrzeczywistoci ztrzech wersw, zktrych

pierwsze dwa zostay poddane martelacji. Pierwsi jej wydawcy odczytali
tylko ostatni wers, a przeoczyli sabo widoczne lady usunitych dwch
grnych. W takiej postaci tre inskrypcji wesza do obiegu naukowego.
Tymczasem wedug Hatzopoulosa w usunitym fragmencie pojawiaj si
imiona Filipa iAleksandra oraz ich ojca krla Perseusza22. Oznacza to, e
inskrypcja musiaa powsta po 179roku p.n.e., kiedy ostatni krl macedoski obj wadz. Imiona te zatarto zapewne po klsce Perseusza pod
Pydn wroku 168 p.n.e. izniesieniu wadzy krlewskiej.
Akceptujc sposb odczytania tej inskrypcji przez Hatzopoulosa, naleaoby traktowa j przede wszystkim jako wiadectwo kultu Heraklesa
Patroosa, nie tyle wokresie panowania Filipa II ijego poprzednikw zdynastii Argeadw, ile raczej wczasach rzdw dynastii Antygonidw. Informacje
wiadczce ozainteresowaniu kultem Heraklesa odnosz si do panowania
dwch ostatnich jej przedstawicieli Filipa V iPerseusza. Pierwszy znich
przywizywa du wag do podkrelania swojego wsplnego pochodzenia
zFilipem II iAleksandrem Wielkim, co czynio go Heraklid. Nie by wtym
oryginalny, poniewa na pochodzenie od Heraklesa powoywaa si take
inna macedoska dynastia, amianowicie rzdzcy Egiptem Ptolemeusze,
ktrzy rwnie dowodzili swojego pokrewiestwa zFilipem II23. Zczasw
Filipa V pochodzi te dedykacja wiadczca ozaangaowaniu krla wkult
Heraklesa zprzydomkiem Kynagidas (Myliwy), ktrego sanktuarium znajdowao si wmiecie Beroia. Oznaczeniu, jakie Perseusz przywizywa do
kultu Heraklesa, moe wiadczy wzmianka mwica otym, e krl ju po
rozpoczciu bitwy pod Pydn opuci swoje wojsko, by uda si do miasta

22
M. Hatzopoulos, Macedonian Institutions under the Kings, Athens 1996, vol.2,
nr30:
[][ ]
[ ][ ][][ ]

23
Filip V: Polib. 5.10.10; Plut. Aem. Paul. 12.5. Ptolemeusze: RIG 1239 l. 5. =
CIG 5127; Satyr. frg. 21; Theocr. 17.26. Ptolemeusz jako syn Filipa II: Paus. 1.6.2; Curt.
9.8.22; Ael. Frg. 285. Zob.: A.Fuliska, Mature Heracles and Youthful Kings. Theocritus 17
and Hellenistic Iconography, Studies inAncient Art and Civilizations 2013, t. 17, s.145
148.

27

Sawomir Sprawski

wcelu zoenia temu bogu ofiary. Namonetach Antygonidw pojawiaj

si, acz niekonsekwentnie, motywy heraklejskie wpostaci gowy boga lub
maczugi24.
Z powyszej analizy wynika, e przynajmniej za panowania ostatnich
wadcw zdynastii Antygonidw Herakles mg cieszy si szczegln czci
jako protoplasta rodziny panujcej. Pojawia si jednak pytanie, czy zpodobn sytuacj mamy do czynienia wprzypadku poprzednikw Aleksandra
Wielkiego.
Pierwsze informacje na temat genealogii wadcw macedoskich przekaza Herodot, wyprowadzajc pochodzenie Aleksandra I od Perdikkasa
zArgos, potomka Temenosa. Krl mia powoywa si na swoje pochodzenie zArgos, dowodzc przed sdziami wOlimpii, e jest Hellenem imoe
bra udzia wigrzyskach. Rwnie Tukidydes wyrazi opini, e przodkami krlw macedoskich byli Temenidzi z Argos. Zwraca on uwag, e
o ile Herodot pisze o Perdikkasie jako protoplacie dynastii, to pniejsi
autorzy wskazywali, tak jak Plutarch, na Karanosa. Ta zmiana wtradycji
nastpia zapewne wIV wieku p.n.e., anajstarszym autorem, ktry j odnotowa, by wspczesny Filipowi II iAleksandrowi Wielkiemu Teopomp.
Wymieni on przodkw Karanosa, wykazujc, e przez Temenosa pochodzi od Heraklesa. Interesujcy jest te fakt, e nie bya to jedyna zmiana
wtradycji genealogicznej. Ju wkocu V wieku p.n.e. Eurypides napisa
dramat Archelaos, wktrym ta tytuowa posta zostaa przedstawiona jako
protoplasta dynastii rodziny krlewskiej. Co wicej, dynastia jest nazywana wrdach Temenidami albo Argeadami, co pozwala przypuszcza, e
jednym zich eponimw by Argeas. By moe bya to kolejna posta, ktrej przypisywano rol protoplasty rodu. Pozostawiajc na boku te rozwaania, warto zwrci uwag, e zarwno Perdikkas, Karanos oraz Archelaos
byli konsekwentnie przedstawiani jako potomkowie Temenosa zArgos25.
Perseusz: Plut. Aem. 19.2. Filip V: Hatzopoulos, op.cit., nr27; Illiadou, op.cit.,
s.7882. Szerzej na ten temat: C.F. Edson, TheAntigonids, Heracles and Beroea, Harvard
Studies inClassical Philology 1934, t.45, s.213235.
25
Hdt. 5.22, 8.137139; Thuc. 2.99; Theopomp. FGrH 115 F 393. Szerzej na
ten temat: E. Borza, Athenians, Macedonians, and the Origins of the Macedonian Royal
House, Hesperia. Supplement 1982, t. 19, 713; W. S. Greenwalt, The Introduction
ofCaranusinto the Argead King List, Greek Roman and Byzantine Studies 1985, t.26,
24

28

Herakles jako protoplasta macedoskiej rodziny krlewskiej

Uderzajce jest jednak, e Herakles nie odgrywa praktycznie adnej aktywnej roli w tej tradycji. Ani Herodot, ani Tukidydes nie uznali nawet za
konieczne wspomnie onim wtym kontekcie. Wtradycji macedoskiej
najwaniejszym elementem musiao by pochodzenie z Argos, poniewa
proste skojarzenie Argeadai znazw miasta, mogo uchodzi za najsilniejszy
argument uwiarygodniajcy je26. Z tego powodu rne warianty tradycji
podaway rne imiona zaoycieli krlestwa, ale niezmiennie ukazyway
ich jako przybyszy zArgos. Poniewa wtym miecie to Temenidzi byli rodzin krlewsk, wadcy macedoscy uznali si za ich odgazienie, atym
samym za potomkw Heraklesa. Gdyby tradycja ta powstaa dla wykazania pochodzenia dynastii od boga, to raczej zbdne byoby tworzenie jej
alternatywnych wersji. Warto zauway, e badania porwnawcze nad genealogiami dowodz, e zazwyczaj pamitany jest zaoyciel dynastii ibezporedni przodkowie. Postaci ze rodka listy szybko trac znaczenie iatwo
mog zniej wypa27. Tymczasem wgenealogii krlw macedoskich miejsce wrodku listy zajmuj Perdikkas iKaranos. Wydaje si, e dla czonkw
macedoskiej dynastii najatrakcyjniejsze byo nie tyle wykazanie swych
zwizkw zHeraklesem, ile podkrelenie swego obcego pochodzenia. Swj
autorytet wrd Macedoczykw budowali, akcentujc fakt, e ich przodek
by obcym przybyszem izdobywc. Wanie na ten element tradycji kadzie
nacisk Tukidydes28.
Podobnie jak w przypadku Aleksandra, monety s wany rdem
pozwalajcym oceni, jak chtnie krlowie odwoywali si do postaci
Heraklesa. Aleksander I i Perdikkas II najczciej umieszczali na swoich
monetach posta modzieca z oszczepami, ktry dosiada albo prowadzi
wierzchowca tzw. jedziec macedoski. Nie wiemy, kogo przedstawia
s.4349; S.Sprawski, Perdikkas ikozy. Wposzukiwaniu protoplasty rodu Argeadw, [w:]
Czowiek wantycznym wiecie, red. S.Sprawski, Krakw 2012, s.1134.
26
Zob.: J. M. Hall, Hellenicity: Between Ethnicity and Culture, Chicago 2002,
s.155156.
27
R. Thomson, Oral Tradition and Written Records inClassical Athens, Cambridge
1989, s. 180; R. L. Fowler, Genealogical Thinking, Hesiods Catalogue, and the Creation
ofthe Hellenes, Proceedings ofthe Cambridge Philological Society 1998, t.44, s.3.
28
Thuc. 2.99. WSparcie krlowie te nie uwaali si za Dorw jak reszta obywateli,
ale za Achajw: Hdt. 5.72.

29

Sawomir Sprawski

to wyobraenie, chocia niektrzy apriorycznie zakadaj, e Heraklesa.

Dopiero na tetradrachmach wybitych pod koniec ycia krla Perdikkasa II
pojawio si przedstawienie gowy brodatego mczyzny ubranego wskalp
lwa. Narewersie zamieszczono maczug oraz uk, co umacnia przekonanie,
e przedstawiona posta to Herakles29. Podobne przedstawienie pojawia si
na monetach kolejnych wadcw poczwszy od Archelaosa a po Perdikasa
III. Niektrzy numizmatycy opisuj to przedstawienie jako Herakles
Patroos, posikujc si przy tym przydomkiem znanym ze wspomnianej
wyej inskrypcji zVerginy30. Archelaos zapocztkowa te inny typ przedstawienia zamieszczanego na awersie. Bya to gowa modzieca przepasana
opask (tainia) otwarzy pozbawionej zarostu. Wedug czci badaczy jest
to wyobraenie Apollona, jednak brak wieca laurowego na przedstawieniu
skania niektrych znich do identyfikacji postaci zprotoplast rodziny krlewskiej Perdikkasem, Karanosem czy Heraklesem. Namonetach Amyntasa
III po raz pierwszy umieszczono gow Heraklesa wskalpie lwa, ale otwarzy pozbawionej zarostu. Ten typ przedstawienia boga mia dug tradycj,
chocia nie wmennictwie macedoskim. Przez pewien czas oba typy przedstawie Heraklesa pojawiay si na rnych emisjach krlewskich idopiero
Filip II zaprzesta umieszczania wizerunku brodatego Heraklesa. Najego
monetach bardzo czsto pojawiaj si przedstawienie Zeusa iApollona31.
Lesaw Morawiecki doszed do wniosku, biorc pod uwag wszystkie elementy pojawiajce si na emisjach Filipa II, e trudno jest zgodzi si ztez,
by odwoanie do Heraklesa miao suy przede wszystkim podkrelaniu
pochodzenia dynastii. Posta boga wydaje si natomiast wiza zaktualny-

D. Raymond, Macedonian Regal Coinage to 413 BC, New York 1953, s.164, tabl.

29

XI f.

30
K. Liampi, Macedonian Kingdom from the 5th to the first half ofthe 4th century BC,
[w:] Alexander the Great. From Macedonia to the Egde ofthe World, Athens 2010, s.6379;
Kremydi, op.cit., s.163164. Por.: B. V. Head, Historia Numorum, London 1911, s.193
195.
31
C. M. Kraay, Archaic and Classical Greek Coins, London 1976, s. 144.
M.Mielczarek, op.cit., s.9192; A.Fuliska, Ikonografia Heraklesa na monetach greckich.
Cz I: okres archaiczny iklasyczny (ok. 550ok. 350r. p.n.e.), Biuletyn Numizmatyczny
2009, z.353, s.312.

30

Herakles jako protoplasta macedoskiej rodziny krlewskiej

mi celami polityki ipropagandy krla32. Temoemy jedynie rekonstruowa

na podstawie wypowiedzi ateskich autorw.
W 346 roku p.n.e. Izokrates napisa pamflet skierowany do Filipa,
zatytuowany jego imieniem, w ktrym wzywa krla do poprowadzenia
panhelleskiej wyprawy przeciw Persji. Wpimie tym, starajc si pozyska
uwag iakceptacj Filipa, odwouje si do postaci Heraklesa istara si namwi krla, by poszed wlady swego protoplasty. Wykorzystujc rne
wtki mityczne, opisuje serdeczne wizi, jakie czyy herosa zrnymi miastami greckimi. Podkrela zalety charakteru: phronesis (rozwaga), philotimia
(honor), dikaiosyne (sprawiedliwo), dziki ktrym przewyszy on wszystkich yjcych przed nim ludzi. Wjego przekonaniu Filip powinien przyj
t sam postaw wobec miast greckich, stan na ich czele ipoprawi wypraw do Azji, co byoby wielkim czynem godnym potomka Heraklesa33.
Pamflet zosta upowszechniony i, jak syszymy, sta si przedmiotem
debaty w Akademii, kierowanej w tym czasie przez Speuzypa. W czasie
dyskusji wyrni si niejaki Antypater z Magnezji, ktry podda pismo
surowej krytyce. Wykaza on, e Izokrates nie potrafi wykorzysta wszystkich dostpnych informacji, by waciwie przedstawi zasugi Heraklesa.
Speuzyp, liczc na pozyskanie w Filipie monego patrona dla Akademii
wysa Antypatra na dwr krlewski. Za jego porednictwem przekaza list
skierowany do Filipa, wktrym przedstawi swoje racje. Stara si wnim
zdyskredytowa Izokratesa iprzebywajcego na dworze wPelli Teopompa.
Ich miejsce mia zaj Antypater, ktry prowadzi wasne badania nad przeszoci i mg sw wiedz oferowa na usugi krla. Speuzyp, rekomendujc go, zwrci uwag na rozwinit przeze koncepcj depozytu (parakatatheke). Ot Herakles, pojawiajc si w rnych zaktkach Grecji,
mia zwalcza wszelkich zoczycw depczcych obyczaje iszkodzcych ludziom. Poich pokonaniu przejmowa ich ziemi, ale nie mogc si ni zajmowa, oddawa pod opiek zaufanym mieszkacom. Zdaniem Antypatra,
Filip jako potomek ispadkobierca Heraklesa mia prawo upomnie si ote
ziemie. Napodstawie uwag zawartych wlicie Speuzypa mona doj do
L. Morawiecki, op.cit., s.5455.
Isocr. Phil. 32, 110, 115, 127. M.M. Markle III, Support ofAthenian Intellectuals
for Philip, The Journal ofHellenic Studies 1976, t.94, s.8099.
32
33

31

Sawomir Sprawski

przekonania, e Antypater dokona gruntownej analizy dostpnej mu tradycji mitycznej. Nastpnie zrcznie wybra te wtki, ktre odnosiy si do
ziem bdcych przedmiotem zainteresowania Filipa, tak by uzasadni jego
roszczenia do objcia nad nimi wadzy. Wedug tradycji, na ktr powouje si Antypater, Herakles wrejonie Amfipolis pokona Syleusa, oddajc
jego ziemie Dikajosowi. Nachalkidyckim pwyspie Pallene zwyciy tyrana Alkynoeusa, przedstawianego w innych wersjach mitu jako jednego
zGigantw. Wten sposb przej wadz nad Potidaj, ale odda j pod
opiek Sithona. Wadz nad innym wanym miastem pwyspu Torone,
Herakles zdoby, zwyciajc Tmolosa iTelegonosa, anastpnie przekaza
j Aristomachosowi. Kolejne zwycistwa mia odnie wpobliu Ambrakii
lecej przy granicy Epiru, gdzie pokona Kleidasa. W Messenii zabi
Neleusa, powierzajc region pod wadz jego syna Nestora. Ze Sparty usun Hypokoona, przekazujc go pod opiek Tyndareusa. Antypater wspomina rwnie odokonaniach Heraklesa wFokidzie, gdzie pokona zagraajcych Delfom Dryopw. Antypater, opierajc si na lokalnych mitach,
w taki sposb przedstawi czyny Heraklesa, e mogy one posuy jako
argumenty wspierajce prowadzon przez Filipa polityk podbojw i interwencji wrnych regionach Grecji. Speuzyp zachwala krlowi wyniki
pracy Antypatra, przedstawiajc jego wersj dziejw jako wiarygodn ioryginaln34.
Niestety nie wiemy, czy Filip wykorzysta pomysy podsuwane mu
przez Antypatra. Wicej otej postaci nie syszymy. Nie wiemy te, wjakim
stopniu wykorzystywa rady innych greckich intelektualistw. Jednak pojawienie si wjego otoczeniu tak wielu znich przemawia za tym, e nie ignorowa ich zupenie. Prawdopodobnie wokresie rzdw Filipa II Nikomedes
zAkanthos napisa swoje Makedonika, ktre mogy by pierwszym systematycznym opracowaniem dziejw regionu, aw tym take tradycji genealogicznej panujcej dynastii. Niestety nie zachowa si znich aden cytat
odnoszcy si do postaci Heraklesa. Jednak oKaranosie ijego pochodzeniu
od Heraklesa wspomina wspczesny Nikomedesowi Teopomop. Mona
34
Socr. Epist. 30.57, 8.1214. U.Huttner, Die politische Rolle der Heraklesgestalt
im griechischen Herrschertum im griechischen Herrschertum, Stuttgrat 1997, s.7279. Zob.:
S.Sprawski, Antipatros ofMagnesia, Brills New Jacoby 69 (dalej: BNJ).

32

Herakles jako protoplasta macedoskiej rodziny krlewskiej

wic przypuszcza, e wtek ten by podejmowany przez greckich autorw

zotoczenia Filipa35.
Dla wzrostu znaczenia Heraklesa nie bez znaczenia by fakt, e rozszerzajcy granice swojego krlestwa Filip przejawia coraz wiksze panhelleskie ambicje, w ktrych realizacji pochodzenie od tego popularnego wwiecie greckim herosa mogo pomc. Powoywanie si na wsplne
pochodzenie byo jedynym z instrumentw nawizywania i umacniania
kontaktw dyplomatycznych. Przykadw tego typu argumentacji dostarcza Izokrates. Przekonujc do zblienia midzy Filipem iAteczykami
przypomina, e niegdy jego wspobywatele przyczynili si do zaliczenia
Heraklesa wpoczet bogw oraz dali schronienie jego synom. Wiemy te, e
od Heraklesa wyprowadzaa swoje pochodzenie tesalska rodzina Aleuadw
zLarisy, ktra naleaa do najwierniejszych sojusznikw krla36.
Badania nad lokalnymi mitami prowadzone przez Antypatra
zMagnezji zwracaj nasz uwag na jeszcze jeden problem. Ot istniaa
bardzo bogata tradycja wica Heraklesa zmiastami greckimi pooonymi
na Chalkidyce ina trackim wybrzeu. Prcz wspomnianych wyej tradycji
mona przypomnie ojego zwizkach zTazos, Abder oraz przypisywanie
mu roli zaoyciela Peryntu nad Hellespontem. Tobogactwo tradycji kontrastuje zbrakiem takich opowieci wodniesieniu do ziem lecych wgranicach Macedonii sprzed podbojw Filipa. Wprawdzie u stp Olimpu
leaa miejscowo onazwie Herakleion, ale bg ten nie odgrywa adnej
roli wmitach ozaoeniu Ajgaj ipocztkach krlestwa. Wtym kontekcie
nie dziwi hipoteza wysunita przez jednego zbadaczy, e Filip zainteresowa si Heraklesem dopiero po zdobyciu Olintu w348roku p.n.e., kiedy
umacnia swoj kontrol nad Chalkidyk37. Przejawem jego zaintereso Zob.: S.Sprawski, Nikomedes ofAkanthos BNJ 772.
Isocr. 5.3334; Diod. 15.61.2 17.4.1; Just. 9.3.1; Schol. ad Dem. I Olynth.
(I) 22.151. Opochodzeniu Aleuadw od Heraklesa wspomina te Pinadr Pyth. 10.1-3.
37
Sindos: Apoll. 2.4.11. Olint: Athen. VIII 334 e. Steph. Byz. s.v. Olynthos. Tazos:
Apoll. 2.5.9. Abdera: Apoll. 2.4.8. Perynt: SEG 28:602. Herakleion/Herakleia wPierii:
Ps. Skyl. 66. Oroli Heraklesa wpropagandzie Filipa II zob.:G.Squillace, Basileis e tyrannoi: Filippo II e Alessandro Magno tra opposisione e consenso, Soveria Mannelli 2004, 4348.
Por.: M. Tiverios, The Presence of Euboeans in the North Helladic Region and the Myths
ofHeracles, Studies inAncient Art and Civilizations 2013, t.17, s.97112.
35
36

33

Sawomir Sprawski

wania Heraklesem moe by zaoenie miast w Lynkestis oraz w dolinie

Strymonu, ktre zostay nazwane Herakleia38.
Podsumowujc powysze rozwaania, mona doj do przekonania,
e wliteraturze przedmiotu ipotocznych wyobraeniach czsto nadmiernie podkrela si rol Heraklesa jako protoplasty macedoskich wadcw.
Bardzo sabo powiadczony wepoce hellenistycznej kult Heraklesa okrelanego jako Patroos nie moe zrwnoway faktu, e wnajwczeniejszych
informacjach odnoszcych si do macedoskiej tradycji dynastycznej odgrywa on niewielk rol. Przypuszczalnie Herakles pojawi si wniej przez
fakt pochodzenia dynastii z Argos i powizanie ich z tamtejszym rodem
Temenidw. Powizanie ze znan wwiecie greckim genealogi Temenidw
byo dla krlw macedoskich wygodnym narzdziem wspierajcym nawizywanie kontaktw dyplomatycznych. Budowanie takich powiza genealogicznych byo wrd Grekw naturaln praktyk, poniewa pomagao
zbudowa spjny iuporzdkowany obraz wiata, wktrym wszystkie znane
ludy miay swoje miejsce. Jednak Herakles dugo nie zajmowa najwaniejszego miejsca wmacedoskiej tradycji dynastycznej, skoro jeszcze wIV
wieku p.n.e. bya potrzeba wprowadzenia postaci Karanosa jako zaoyciela
krlestwa. Filip II, obejmujc hegemoni wwiecie greckim, mg chtniej
ni poprzednicy odwoywa si do postaci Heraklesa, ukadajc swoje relacje zmiastami greckimi. Zapewne za jego panowania doszo do spisania,
atym samym utrwalenia tradycji genealogicznej. Dla Aleksandra pochodzenie od Heraklesa mogo by dowodem jego wyjtkowoci iinspiracj do
przewyszenia dokona boga. Wydaje si jednak, e dopiero Antygonidzi
mocniej koncentrowali swoj uwag na postaci tego boga, szukajc by
moe boskiego wsparcia dla sabncej monarchii.

Steph. Byz. s.v. Herakleia.

38

34

Herakles jako protoplasta macedoskiej rodziny krlewskiej

Heracles as the Primogenitor ofthe Macedonian Royal Family

(Summary)
Alexander the Great and his successors often referred to Heracles as the primogenitor ofthe Macedonian royal family. Itisgenerally assumed that the earlier
Macedonian kings had acted inasimilar manner. However, an analysis ofsurviving evidence leads us to believe that Heracles did not play as important a role
inthe local dynastic tradition as itis often presumed.

Sawomir Sprawski
Instytut Historii, Uniwersytet Jagielloski
slawomir.sprawski@uj.edu.pl