Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
L (1998)
' Nesta obra que constitui a Tese de Doutoramento daquele Autor integra-se: I- o
estudo lingustico e texto crtico em 101 captulos; e II descrio dos manuscritos (mais de 150)
e genealogia dos cdices.
442
443
6
circulao de textos averrostas em universidades europeias - sobretudo na de Pdua j votmos parte de um estudo anterior. Vide Manuel Cadafaz de Matos, "Giovanni Pico, o cultor
das lnguas orientais, o averrosmo..." (por lapso saiu averrosta), in Humanitas, vol. XLVIII (1996),
pp. 268-308. Desejamos relevar, de igual modo, o incentivo recebido, nesta (e noutras) matria(s),
do arabista Prof. Doutor Antnio Dias Farinha, actualmente Catedrtico da Faculdade de Letras de
Lisboa, quando nos anos lectivos de 1983-1984 e 1984-1985 fomos seu aluno, na Faculdade de Cincias
Sociais e Humanas da Universidade Nova de Lisboa, nas cadeiras de "rabe I" e "rabe "
7
Bulletin de Philosophie Mdivale (SIEPM), 30, 1988, pp. 153-221.
444
8
Artur Bivar, Dicionrio Geral e Analgico da Lngua Portuguesa, Porto, Edies Ouro,
1948, cdi: magistrado judicial entre os mulumanos.
445
de 1195 a sua obra era honorificada no sul da Espanha rabe. Poucos anos
depois, era condenado ao exlio na vila de Lucena, sendo j em 1198 transferido
para Marraqueche (no vindo a ser reabilitado nas suas funes), cidade
marroquina onde falece na noite de 10 para 11 de Dezembro desse ano.
A bibliografia de Averris estabelecida por Ph. W. Rosemann encontra
hoje, para o analista, um notrio complemento na organizada por Miguel Cruz
Hernndez. Este segundo investigador, com efeito, reparte todo o vasto conjunto
de textos de Averris numa heurstica que facilita, grosso modo, o trabalho dos
estudiosos:
1. Obrasfilosficas,incluindo a) exposies compendiadas, b) parfrases,
c) comentrios literais, d) outras exposies sobre filosofia, e) exposies
originais e questes disputadas;
2. Obras teolgicas;
3. Obras mdicas, incluindo a) parfrases de medicina teortica, b)
exposies originais;
4. Obras astronmicas;
5. Obras jurdicas; e
6. Obras duvidosas com respeito ao todo ou parte do seus contedo.
O mesmo especialista em Averris considera, por seu lado, deverem ainda
perspectivar-se na bibliografia do filsofo (embora j manifestamente num
sentido colateral)dois dos seus familiares que tambm se notabilizaram, embora
em menor dimenso, nas reas da filosofia e da cincia. Especifica, assim, como
matria complementar a essa mesma bibliografia as duas seguintes unidades:
7. Obras de Abu-l-WalidMuhammad b. Rusdo "Av"; e
8. Obras deAbuM. 'AbdAllah b. Walidb. Rusd, filho do filsofo.
Do conjunto da obra de Averris, ainda na perspectiva de Miguel Cruz
Hernndez, conservaram-se 54 tratados completos; de outros seis tratados
chegaram os respectivos textos at aos nossos dias, embora possam subsistir
dvidas sobre a autenticidade integral ou parcial do seu contedo. Os reportrios
disponveis contm at 21 ttulos de que no se conserva texto algum; porm,
pela descrio parecem ser importantes. Finalmente o nmero de atribuies
errneas de tratados a esse autor ascende a 35 ttulos9.
A cronologia da produo das obras de Averris aqui apresentada foi estabelecida a partir
dos dados apresentados na respectiva seco por Dominque Urvoy, op. cit., pp. 231-235; e por
Alain de Libera, op. cit., pp. [406]-[410], A respeito de mais recentes investigaes em torno da
obra do Comentador, remete-se para Miguel Cruz Hernndez, "Cumbre y coda de la Flsafa: Abu-
446
Da influncia do averrosmo em
pensadores cristos portugueses no sculo XIII
e em alguns judeus sefarditas peninsulares.
447
dos textos deste autor por parte de intelectuais como Siger de Brabante fazia
nascer na Europa do ocidente averrosmo. Esta corrente, segundo a caracterizou
Pinharanda Gomes, mais no constitui do que um fenmeno do aristotelismo,
um aspecto particular do pensamento escolstico oriundo de uma leitura da
doutrina aristotlica13. Essa constitui, de facto, a razo de Averris ter sido
designado privilegiadamente na Idade Mdia e tambm no Renascimento
como o Comentador [de Aristteles].
Passou assim a veriicar-se na Pennsula Ibrica, mais em particular em
Portugal, uma corrente filosfica que afectou o nosso pensamento, ou seja uma
variante escolstica designada por averrosmo latino. Tratou-se, segundo P.
Mandonnet, de "uma herana integral de Aristteles, comentada por Averris, e
recebida tal qual por alguns filsofos latinos"14.
Neste perodo notria tambm em Portugal a influncia da escolstica
francesa. A frequncia por parte de estudiosos da Pennsula dos studia parisienses
j era ento regular, chegando aqui os reflexos daquela corrente do averrosmo
latino. O incio dessa corrente no ocidente europeu e seguimos a magistral
sntese estabelecida por Pinharanda Gomes ocorre em meados do sculo XIII
ou pouco antes dessa data. Na perspectiva de Mandonnet tal pode situar-se em
1250; para Renan, no entanto, tal j teria acontecido um pouco antes. "Mas o
curto prazo que medeia entre a data proposta por Renan e a data sugerida por
Mandonnet no afecta a realidade de um processo que tem uma clara origem
peninsular e que sensvel, embora lento, a partir da morte de Averris"15, em
1198.
Um dos primeiros momentos de "apropriao" de textos de Averris ou
averrostas por parte de reputados autores portugueses verificou-se no sculo
XIII com Pedro Hispano, um contemporneo de Siger de Brabante. Este autor que, depois de ter frequentado a escola catedralcia de Lisboa, veio a leccionar
quer nas universidades de Paris e Siena quer na corte de Frederico II (vindo em
1276 a ser eleito papa com o nome de Joo XXI)foi, sem dvida, um devotado
seguidor do pensamento aristotlico de Averris.
448
ta. Sm&S
;#;#&pSTsfisi
*T^W%" 5
?\ MS
'(t^^^f-i&i
0$$?
16
Ao Pe. Manuel Alonso ficaram a dever-se as edies destes dois tratados fundamentais
de Pedro Hispano (c. 1210-1215/1277): Scientia libri De Anima, Madrid, Bolanos y Aguilar, 1941,
2a ed., 1961; Commentarius inIDe Anima, Madrid, 1944-45; e Expositio libri De Anima, Madrid,
1952. Vide ainda, em relao primeira daquelas edies do texto de Pedro Hispano, "De Anima",
pelo Pe. Manuel Alonso em 1941, o registo catalogrfico in Bibliografia Geral Portuguesa, Volume II, sculo XV, Lisboa, Imprensa Nacional, 1944, pp. 368-372. Mais recentemente a obra de
Pedro Hispano mereceu ao Prof. Doutor J. M. da Cruz Pontes dois interessantes estudos: Pedro
Hispano, Portugalense e as controversas doutrinais do sculo XII - a origem da alma; e A obra
filosfica de Pedro Hispano Portugalense - novos problemas textuais, editados em Coimbra, pelo
Instituto de Estudos Filosficos, respectivamente em 1964 e 1972.
17
Francisco da Gama Caeiro, op. cit., (1965), col. 126.
449
18
Thesaurus Pauperum, traduo e edio por Lus de Pina e Maria H. Rocha Pereira,
Porto, 1954-55.
19
Maria Helena da Rocha Pereira, Obras Mdicas de Pedro Hispano, Coimbra, Por Ordem
da Universidade, 1973: as citaes vertentes - relacionadas com textos de Avicena (980-1037) sobre matria mdica so de Cantica Medicinae, in pp. 304 e 448.
20
Pinharanda Gomes, "Averrosmo", ed. ant. cit, p. 42.
21
ainda neste contexto espiritual que em Veneza e em Pdua, na segunda metade do
sculo XV - como veremos adiante quando nos debruarmos sobre os primeiros impressos
incunabulares averrostas - algumas das primeiras edies, com o texto de Averris j em letra de
forma, ficaram a dever-se a pensadores hebraicos.
450
22
Joaquim de Carvalho, "Leo Hebreu, Filsofo", in Obra Completa, I, Filosofia e Histria
da Filosofia (compilao por Jos V. de Pina Martins), Lisboa, Fundao Calouste Gulbenkian,
1978, pp.189-190; Pinharanda Gomes, op. ctt., loc. cit.
23
Sobre o pensamento deMaimnides, nove anos mais novo que Averris (Crdoba, 1135-Fostat, 1204), remete-se para Jos Luis Lacave e Elena Romero (coorden2. de Iacob M. Hassn),
Maimnides y su mundo, Asociacin B'nai B'rith de Espana/Direccin General de Ensenanzas
Media, 1986, em particular o captulo "Los judios en Al-Andalus".
24
Manuel Cadafaz de Matos, "O filsofo Moses ben Nahman (1194-1270), nos primrdios
do orientalismo peninsular" (1989), 2 a ed., Madrid, Boletn de la Asociacin Espanola de
Orientalistas, Anos XXX-XXXI, 1994-1995.
25
J. Kurzinger, "Alffonsus Vargas Toletanius und seine Theologische Einleitungslehre", in
Beitrge zur Geschiche der Philosophie und Theologie des Mittel-alters XXII, 5-6. Miinster in
Westphalien, 1930, p. 95
26
A. D. Sousa Costa, "Mestre Afonso Dinis", in Itinerarium, III, 15, 1957, pp. 370-417;
idem, ibidem, III, 16-17, 1957, pp. 510-607.
27
Jos Maria da Cruz Pontes, "Afonso Dinis de Portugal - um desconhecido na cultura
portuguesa do sculo XIV", Porto, O Primeiro de Janeiro, 6 de Junho de 1977.
28
J. Geraldes Freire, Orao de Sapincia, O Latim Medieval em Portugal: Lngua e
Literatura, ant. cit., pp. 35-36. Agradecemos ao autor no s a oferta deste trabalho, como as
indicaes bibliogrficas constantes das trs notas anteriores e diversos outros esclarecimentos
sobre esta matria resultantes das suas pesquisas. Entre outros autores averrostas que nos foram
451
sua obra O latim medieval em Portugal..., que Afonso Dinis de Portugal foi
"proco, depois cnego e ainda bispo da Guarda (1346-1347) e de vora29 (1348-1352)" e traduziu o Tratactus de Averroys de separationeprimiprincipii... a
magistro Alfonso Dionisii de Ulixbona, hispano, apud Vallem Toleti interprete
magistro Alfonso converso.
Trata-se de um cdice tambm referenciado por Francisco da Gama
30
Caeiro - que se encontra depositado na Biblioteca Bodleiana de Oxford:
Cdices Digby, n2. 236, fls. 190-1943'. Na opinio de Cruz Pontes32, aquele
intrprete toledano poder ter sido um judeu que ajudou Afonso Dinis de Portugal a traduzir aquele texto de Averris da lngua rabe.
Estamos em crer que o presente tratado foi produzido depois (ou durante) da estadia deste portugus na Universidade de Paris, onde se licenciou
em Medicina em 1331. No deixa de ser pertinente constatar-se que depois de
regressar a Portugal o mesmo filsofo voltou de novo a Paris, para a estudar
Teologia.
Neste aspecto detecta-se, na experincia de aprendizagem e formao
de Afonso Dinis de Portugal um notrio paralelismo com o que sucedera
identificados por este Mestre conimbricense contam-se Frei Gonalo Gomes ou Frei Gonalo de
Portugal - tambm identificado por Gonalo Hispano, Frei Gonalo de Valbom, ou Frei Gonalo de
Balboa y Valcarcel, que ter produzido umas Quaestiones disputatae et de Quodlibet, cujo texto
beneficiou da edio de L. Amors, Florena, Quaracchi, 1935; e Alfonso Geraldus de Montemor
[Illefonsus Giraldi de Monte Maiori], (sc. XIV). Sobre este ltimo autor remete-se para a edio
do tratado de Frei lvaro Pais, Colrio da F contra as heresias, estabelecimento do texto e traduo
pelo Dr. Miguel Pinto de Meneses, Lisboa, 2 vols., 1954-1956, nomeadamente vol. I, p. 138; e para
Mrio Martins, Estudos de cultura medieval, vol. II, Lisboa, 1972, pp. 70-76.
25
Este bispo de vora do sc. XIV no deve ser confundido com "Alphonsus de Portugal,
episcopus Eborensis", m. 1522, referenciado in Hislampa, autores latinos peninsulares da poca
dos Descobrimentos (1350-1560), por M. C. Daz y Daz e outros, Lisboa, Imprensa NacionalCasa da Moeda/CNCDP, 1993, pp. 38 e 145. A este ltimo ficou a dever-se entre outros um "Tratactus
de Numismate (ed. post Tratactus de Indulgentiis) Ulissipone s. a. = Oviedo BU".
30
Francisco da Gama Caeiro, "Averrosmo em Portugal", ed. ant. cit, col. 127.
31
Solicitmos, para efeitos de estudo, em Novembro de 1989 e por sugesto do Prof.
Doutor Francisco da Gama Caeiro, aquela biblioteca inglesa um microfime desta fonte que, quanto
a ns, permite situar os primrdios do averrosmo latino em Portugal. Seja-nos permitida uma
dvida de carcter interpretativo: poder acontecer ter este cdice portugus integrado os fundos de
D. Ferno de Mascarenhas - Inquisidor do Reino (e docente da Universidades de Coimbra) que,
como judicosamente estabeleceu, entre outros, o Prof Doutor Amrico da Costa Ramalho, foram
abusivamente levados da costa algarvia por um aventureiro ingls malogradamente conhecido
(tambm) por tal feito e hoje se encontram naquela biblioteca de Oxford? Vide, ainda, Amrico da
Costa Ramalho, Estudos sobre a poca do Renascimento, Lisboa, 1969.
32
Esta interpretao do Prof. Doutor Cruz Pontes foi-nos comunicada tambm atravs do ,
Prof. Doutor Mons. Cn. J. Geraldes Freire.
452
33
453
Figura 3
WSte
m^^^^f^^^^^M
'
i ^^VuV.v--*
llllllfl
^ 88f
^ B ^ W ^ ^ S ? % | Itlllltl
^e^^#^lroP?;tl^
^^^^^^^^^^^
Slll
;
,:-.'
.
;.....
'.:
>
Vr-.
^^^^^^^^^^^^^ ." ;
^^^^^^^^^^^fes
IIISII
^^^^^^^^^^^^^^^^^h^K^^
^^^^^^^^^^^^^^^^^^
^^^^^^^^^^^^^^Si^^^^^^^S: *... . .
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ -.-.
35
36
454
455
43
Mrio Santiago de Carvalho, "O Doutor Toms Escoto", in Humanstica e Teologia,
1990, fase. 2, pp. 194-196.
44
J. M. da Cruz Pontes, Filosofia portuguesa dos sculos XIII, XIV e XV, p. 147, onde se
admite que lvaro Pais deve ter perfilhado a corrente aristotlico-averrosta.
45
Paulo Duro, "Thomas Scotus, Aristotelicus qui s. XIV, Olysipone vixit", in Miscellanea Mediaevalia, 1963.
46
J. M. da Cruz Pontes, Estudo para uma edio crtica do livro da Corte Enperial,
Universidade de Coimbra, 1957 (tendo j sido anteriormente objecto de uma edio, por parte do
Director daquela Biblioteca, Jos Pereira de Sampaio Bruno, na"Colleco de manuscriptos Inditos
agora dados estampa, 1": O Livro da Corte Imperial, Porto, 1910).
47
Sobre Gomes de Lisboa remetemos sobretudo para o estudo de Joaquim de Carvalho,
"Gomes de Lisboa e o averrosta Nicoleto Vernia", in Estudos sobre as cultura portuguesa do
456
sculo XV, vol. I, Acta Universitates Conimbrigensis, 1949; nova ed., in Obra Completa, vol. II, ed.
ant. cit., pp. 213-222. Importa precisar, a este mesmo respeito, que Pinharanda Gomes, no estudo
ant. cit., considera que o franciscano Gomes de Lisboa se afirmou essencialmente como "adversrio
da epistemologia averrosta", ainda em Itlia (p. 45-46).
48
Joaquim Cerqueira Gonalves, na introduo edio da obra de Frei Gomes de Lisboa,
Questo muito til sobre o objecto de qualquer cincia, e principalmente da Filosofia Natural
(Quaestioperutilis de cuiuscumque scientiae subiecto, principaliter tamen Naturalis Philosophiae),
estabelecimento do texto e traduo de Miguel Pinto de Meneses, Lisboa, Instituto de Alta Cultura,
1964,p. 8.
49
Idem, ibidem, pp. 8-9.
457
pnfina-
458
50
Miguel Cruz Hernndez, Historia deipensamiento..., ed. ant. cit. (1996), vol. II, p. 507.
Mais tarde, aps ser posto em prtica entre os rabes o invento da tipografia, talvez que
tambm as indicaes (dos autores) aos compositores se caracterizassem ainda por signos de uma
cripto-escrita sui generis..
51
459
460
461
muito especial atravs dos estados que vieram a constituir a Itlia. Ai, na
introduo da arte tipogrfica, viera desempenhar um papel de assinalvel relevo
o cardeal Bessarione.
Assim, para melhor se aquilatar da circulao em Portugal ainda no
sculo XVdas primeiras obras impressas (incunbulos) com textos de Averris,
ter de se aceitar a premissa que tais produes tipogrficas primaciais se situaram, fundamentalmente, em cidades como Pdua e Veneza, onde quer a
implementao do averrosmo, quer a rejeio aos ensinamentos de Averris
ganhou ento uma notoriedade mais substancial.
O estudo das mais antigas obras impressas54 de Averris que chegaram
Pennsula Ibrica ou seja, da respectiva circulao, leitura e parfrases s
poder hoje ser feito, deste modo, atravs de um primeiro esforo (que aqui se
desenvolve) no sentido de se conhecerem quais foram esses incunbulos. Embora
o mtodo no seja, reconhecidamente, infalvel em todas as suas vertentes, houve
que se estabelecer aqui um processo de levantamento das espcies bibliogrficas
com textos de Averris conhecidas em algumas das principais bibliotecas de
Portugal e Espanha.
Tal levantamento desenvolveu-se por via dos catlogos de incunbulos,
da especialidade. Estes so os produzidos e publicados, por equipas coordenadas
em Portugal e Espanha respectivamente por Maria Valentina Sul Mendes55 e
Francisco Craviotto56.
possvel estabelecer-se, como um estado de cincia, que at ao momento
detectmos j sete incunbulos, existentes em bibliotecas portuguesas, onde se
apresentam (total ou parcialmente) impressos textos de Averris. - Vide Documento I.
54
Para o estudo do envio dos primeiros incunbulos italianos de Itlia para Portugal, remetese para Manuel Cadafaz de Matos, "Incunbulos italianos em Portugal no reinado de D. Joo II.
Para um estudo das tipologias das marcas de posse", in Amar, Sentir e Viver a Histria, Estudos de
Homenagem a Joaquim Verssimo Serro, Lisboa, Edies Colibri, 1995, vol. II, pp. 811-835.
Nesta aco assumiu um papel preponderanteconforme a se documenta (na sequncia de estudos
da responsabilidade do cnego Prof. Doutor Avelino de Jesus da Costa) o Cardeal D. Jorge da
Costa.
55
Maria Valentina Sul Mendes, Os incunbulos das Bibliotecas Portuguesas, 2 vols.:
Volume I - Catalogo, 1996; Volume II - ndices, 1996.
56
Francisco Garcia Craviotto, Catalogo General de Incunables en Bibliotecas Espanolas,
Madrid, Ministrio de Cultura, Direccion General dei Libro y Bibliotecas, vol.I, 1988; vol. II,
1990.
462
463
DOCUMENTOS
I
ESPCIES BIBLIOGRFICAS IMPRESSAS COM TEXTOS DE
AVERRIS57
EM BIBLIOTECAS PORTUGUESAS
(01) AVERRIS
ed2. Veneza, 1496
Colliget5S
Vide:
AVENZHOAR, 1072/73 - 1162,
Lber Teisir sive Rectificatio medicationis et regiminis; Antidotarium,
Avenzhoar: (trad. lat.) Paravicius. Colliget Averris59;
(ed.) Hieronymus Surianus.
Trad. lat. a partir da verso em hebraico (segundo M. Valentina Mendes,
1996), de Jacobus Hebraeus.
Veneza: Ottino di Luna, 23 de Dezembro de 1496.
104 fls. 22.
Elenco(s):
HC 2188; GW 3105; Pell 1654; IGI1105; GoffA-1410. N.Azevedo 44.
BPMP (Porto) 44.
BIBLIOG.:
Narciso de Azevedo, Catlogo dos Incunbulos da Biblioteca Pblica
Municipal do Porto, vol. I, pp. 91-93.
57
Para efeitos de inserso de cada uma das obras constantes do presente documento I e do
documento II na classificao do corpus estabelecido por Miguel Cruz Hernndez (MCH), ou seja,
da respectiva bibliografia de Averris - corpus esse, em oito pontos, por ns apresentado atrs in
cap. 2 deste nosso trabalho - apresentamos aqui a sigla (MCH-BA/seco..ns..) para cada um dos
trabalhos em anlise.
58
Classificao no corpus de Averris: (MCH-BA/seco 3).
59
Narciso de Azevedo, in op. cit., p. 91, refere que o Colliget (corrupo latina de Cullyyat)
a mais notvel obra de Medicina de Averris, discpulo de Avenzhoar (fal. em 1161-1162),
464
465
(04) AVERRIS
ed2. Veneza, 1497
Quaestio in Analytica priora Aristotelis62,
Vide:
MAIOLUS, Laurentius, ? -1501,
Epiphyllides in dialecticis..., (trad. lat.) Helias Hebraeus.
Veneza: Aldo Manuzio, Julho de 1497.- (158) fls., in 4e.
Elenco(s):
HC 2191; Pell 7484 (7399); IGI 6034; Goff M-83; BMC V 557 (IA
24443). A Renouard (1834, 21991), 1497-n.8, M. Valentina Mendes (1988),
815; J. V. Pina Martins (1994), 4.
BNL (Lisboa) INC. 1267-1269 (Pert. "Mosteiro de Nossa Senhora de
Belm");
BNL (Lisboa) INC. 1270-1272 (falta o cads. a4).
BIBLIOG8.:
A Renouard, Annales de VImprimerie des Alde..., p. 14.
M. Valentina Mendes, Catlogo de Incunbulos [BNL], p. 236.
Jos V. de Pina Martins, cat2. Edies Aldinas da Biblioteca Nacional,
sculos XV-XVI, Lisboa, 1994, p. 36
(05) AVERRIS
eds. Veneza, 1483
De Substantia Orbis63
Vide:
Aristteles (Opera) I (trad. lat.); (coment.) Averris; (ed.) Nicoletus
Vernia.
Veneza: AndreaTorresani e Bartolomeo dei Blavi, 1 de Fevereiro de 1483;
2 de Outubro de 1483; 27 de Maio - 25 de Setembro de 1483; 12 de Setembro - 8
de Outubro de 1483; 25 de Outubro de 1483; 3 de Fevereiro de 1483.
3 partes. 2a.
62
Classificao no corpus de Averris: (MCH-BA/seco l,nos. 1.4; 1.5; 6.3; 6.4; 15; 25;
26; 29; 34; 35).
63
Classificao no corpus de Averris: (MCH-BA/seco 1, ns. 24).
466
Elenco(s):
HC1660; GW 2337; Pell 1178; IGI794; Goff A-962. M. Valentina Mendes
(1988), 126.
BNL (Lisboa) INC. 701-705. [falta a parte 1-2; faltam as fls. com a
assinatura qlO e o caderno (1, 2, 3,4) 8].
Pert. "Mosteiro da Santssima Trindade, de Lisboa".
BIBLIOG8.:
M. Valentina Mendes, Catlogo de Incunbulos [BNL], p. 58.
(06)AVERRIS
ed2. Veneza, 1489
De Substantia Orbis64
Vide:
Aristteles (Opera) I (trad. lat); (coment.) Averris; (adc. Leonardus
Brunus Aretinus).
Veneza: Bernardino Stagnino (tambm referenciado por Narciso de
Azevedo e outros como Bemardinus de Tridino de Monteferrato), 15 de Fevereiro
de de 1489; 31 de Janeiro de 1489; 16 de Fevereiro de 1489; 10 de Maro de
1489; 13 de Abril de 1489; 15 de Maio de 1489; 31 de Maio de 1489; 29 de
Julho de 1489; 15 de Julho de 1489; 23 de Junho de 1489; 5 de Setembro de
1489.
5 partes, ilustr2.
Elemco(s):
HC 1661; GW 2339; Pell 1179; IGI 795; Goff A-964; BMC V 365 (IC
22131). M. Valentina Mendes (1988), 127.
BNL (Lisboa) INC. 790 (faltam as partes I e II; a fl. com a assinatura
nnn4 da parte V mut.)
Pert.: "Convento de So Joo Evangelista, de Lisboa (Fr. Francisco de
S. Joo). Livraria do Convento de So Bento, de Xabregas".
BIBLIOG3.:
M. Valentina Mendes, Catlogo de Incunbulos [BNL], pp. 58-59.
64
Classificao no corpus de Averris: (MCH-BA/seco 2, n 24). Este incunbulo o
mesmo que o descrito no Domento II, esp. 09.
467
(07)AVERRIS
eds. Veneza, 1499
(Comentrio) Expositio super octo libros Physicorum Aristotelis et super commento Averrois65.
Vide:
PAULUS VENETUS (Paolo Nicoletti), c. 1372-1429.
Expositio super octo libros Physicorum Aristotelis et super commento
Averrois.
Veneza: Gregorius de Gregoriis, 23 de Abril de 1499.
(398 fls.). 2S.
Elenco(s):
12517; Polain 3016; IGI 7339; Goff P-217. M. Valentina Mendes
(1988), 968. J. V Pina Martins/J. C. Velloso (1992), 72.
BNL (Lisboa) INC 1067 [falta a ltima fl. (branca)].
ACLRES. 7.1.
BIBLIOG8.:
M. Valentina Mendes, Catlogo de Incunbulos [BNL], pp. 275-276.
Jos V de Pina Martins / Jlio Caio Velloso, Livros Quatrocentistas da
Biblioteca da Academia das Cincias de Lisboa, Lisboa, 1992, pp. 114-115.
468
II
ESPCIES BIBLIOGRFICAS IMPRESSAS COM TEXTOS DE
AVERRIS
EM BIBLIOTECAS ESPANHOLAS
(01) AVERRIS
ed . Veneza, 1490-1491
s
469
470
Vide:
AUGUSTINUS NIPHUS: De sensu agente.
Veneza:. Bonetus Locatellus; impens. Octaviani Scoti. 1 de Maro de
1497. - Flio.
E!enco(s):
H.C.2190(7); GW.3106; Pol.439; IGI.1106(+%7/.); Goff A-1412;
IBP.703; CIH.437.
F. G. Craviotto, 655.
Barcelona BU. Burgos BR. Madrid BU. Palma BR Valncia BU (inc.)
BIBLIOG8.:
Francisco Garcia Craviotto, Catalogo General de Incunables en Bibliotecas Espanolas, 1.1, p. 105.
AVERRIS
De generatione sanguinis (lat.). [contendo trs outros textos do mesmo
pensador], inserida na colectnea com o ttulo: De venenis... - Vide (12)
AVERRIS.
(05) AVERRIS
ed2. Veneza, 1488
In Meteorolgica Aristotelis (lat), ex hebraico ab Helia Cretensi
translatum. TRACTATUS cui inscribitur littera "L", seu Lauda ex libro
medicinae70.
Veneza: Andreas Torresanus. 21 de Agosto, 1488. - Flio.
Elenco(s):
H.1695; GW.3108; 3.1108(+%?/.); Goff A-1413; CIH.438.F. G.
Craviotto, 656.
Escoriai Real Mosteiro. Len S. Isidoro. Sevilla B. Cap(Colombina).
BIBLIOG.:
Francisco Garcia Craviotto, Catalogo General de Incunables en
Bibliotecas Espanolas, 1.1, p. 105.
471
(06)AVERRIS
eds. Veneza, 1497
Quaestio in Analytica priora Aristotelis (lat.), per Heliam Cretensem11.
Vide:
MAIOLUS, Laurentius, Epiphyllides in dialecticis. De conversione
propositionum secundum peripateticos. (lat.) 3720.
Veneza: Aldus [Manutius] Romanus, Julho, 1497. - 4-.
Elenco(s):
HC.2191; BMC V 557; IGI.6034, IBP. 3523. F. G. Craviotto, 3720.
Sevilha B. Cap, (Colombina) (f. Maiolus).
BIBLIOG8.:
Francisco Garcia Craviotto, Catalogo General de Incunables en Bibliotecas Espanolas, 1.1, p. 591.
(07) AVERRIS
ed2. Veneza, 1482
De substantia orbis (lat.)72.
Vide:
ARISTTELES Opera Physica.De caelo et mundo.De generatione et
corruptione.Meteorolgica.De
anima.De motu animalium.De sensu et
sensibili.De memoria et reminiscentia.De somno et vigilia.De bona fortuna...
PSEUDO-ARISTOTELES: Deplantis.De coloribus.De intelligentia.... (lat.).
Veneza: Philippus Petri, 4 de Abril, 1482. - Flio.
Elenco(s):
H.1682;Pell.ll94;GW.Acc.2336;IGI.792(+5Mjp/.);GofFA-961(+5i^/.);
IBP.497.F.G. Craviotto, 518.
Barcelona BPFC; MaBN; Segvia A. Cap.; Sevilha 5. Cap.; Zaragoza
B.Cap. BU.
BIBLIOG8.:
Francisco Garcia Craviotto, Catalogo General de Incunables en Bibliotecas Espanolas, 1.1, p. 82.
71
Classificao no corpus de Averris: (MCH-BA/seco 1,nos. 1.4; 1.5; 6.3; 6.4; 15; 25;
26; 29; 34; 35).
72
Classificao no corpus de Averris: (MCH-BA/seco 1, ns. 24).
472
473
Elenco(s):
H.1661; Pell.l 179; GW.2339; BMC. V 365; IGI.Cion.795(+%?/.); Goff
A-964(+Supl.l972); IBP.470; CIH.285. F. G. Craviotto, 523.
Madrid RAH(IV-Vinc), BN; Sevilha B.Cap; Tarazona i?.Cap;.Valencia
BU.
BIBLIOG*.:
Francisco Garcia Craviotto, Catalogo General de Incunables en Bibliotecas Espanolas, 1.1, p. 83.
(10) AVERRIS
ed2. Veneza, 1495-1496
De substantia orbis (lat.)75.
Vide:
ARISTTELES Opera cum commento Averrois (Physica. De caelo et
mundo.De generatione et corruptione.De anima.De sensu et sensibili.De memoria et reminiscentia.De somno et viglia.De longitudine et brevitate
vitae..Meteorologia (I).. /(11) AVERROIS: De substantia orbis ... (lat.).
Veneza: [Johannes e Gregorius de Gregoriis], impens. Octaviani Scoti.
1495-1496 (II) 26 de Abril, 1496. - Flio.
Elenco(s):
HC.1741=1762=2190(7/j; Pell.1193; GW.Acc.2340; Pol.4159(7/J; BMC.
V 348; IGU96(+Supl.); Goff A-965; IBP.471; CIH.286. F. G. Craviotto, 524.
Barcelona BPFC(II inc), BU(I-II inc); Burgos BP(I); Cdiz BP; Madrid BN(I); B. Palcio Real(ii), BU; Tarragona BP(I); Valncia BU(I inc);
Zaragoza B. Cap(I inc).
BIBLIOG8.:
Francisco Garcia Craviotto, Catalogo General de Incunables en Bibliotecas Espanolas, 1.1, pp. 83-84.
75
474
475
III
QUADRO CRONOLGICO DE EDIES DE
TEXTOS DE AVERRIS
IMPRESSOS EM ITLIA NO SCULO XV
EXISTENTES EM BIBLIOTECAS DE PORTUGAL
(E RESPECTIVOS NOMES DE IMPRESSORES)
Ano
1483
Veneza
5
1484
Andrea Socci
1489
Bernardinus Stagninus
1496
Ottino di Luna
1497
1497
Aldus Manuzius
1499
Gregorius de Gregoriis
Impressores
Andreas Torresanus e
Bartholomaeus de Blavis
476
c. 1474
Veneza
Impressores
Bolonha
11
Laurentis Canozius
1481
Philippus Petri
1482
Philippus Petri
1483 [-1484(7)]
Andreas [Torresanus], de
Asula e Bartholomaeus de
Blavis
1486
Bonetus Locatellus,
impens. Octaviani Scoti
1488
Andreas Torresanus
1489
Bernadinus Stagninus
1490-1491
Johannes e Gregorais de
Gregoriis
1495-1496
10
[Johannes e Gregoruis de
Gregoriis]
1497
Bonetus Locatellus
1497
Aldus [Manuzius]
Romanus
c. 1497-1500
12
Benedictus Hctoris