Meester Eekhart versus advaita

Meester Eekhart
versus
advaita
Thuiskomen in dezelfde bron

C.B. Zuijderhoudt

samsara

Voorwoord

C.B. Zuijderhoudt, 2008

Deze uitgave: Samsara uitgeverij bv, 2008
Omslagontwerp: Erik Th:

.erikthedesign.com

www

Foto omslag: Ren Willaert, hetgroenegezicht.blogspot.com

Lay-out: Studio 28, Hillegom
ISBN: 978-90-77228-54-8 I NUR 728

n dit werkje heb ik dankbaar gebruik gemaakt van ge

dachten en woorden die begenadigde denkers en schrij

vers al eerder te berde brachten. Alle woorden zijn ooit al

eens gezegd. De kunst bestaat daaruit, om ze op het juiste
moment in de goede volgorde te zetten, waardoor ze be
tekenis toevoegen aan hergeen op dat moment bedoeld
wordt. Ik ben eerder genoemde denkers en schrijvers dan

De geeiteerde teksten van Meester Eekhart

ook dankbaarheid verschuldigd voor hun ongevraagde

zijn uit het boek: Waar God naamloos is,

bijdrage. Niet altijd was ik in staat om de herkomst of

een uitgave van uitgeverij Synthese te Den Haag.

ISBN: 978-90-62718-45-0

Niets uit deze uitgave mag gereproduceerd worden zonder

de bron van bepaalde uitspraken weer te geven, waarvoor

mijn welgemeende excuses.

schriftelijke toestemming van:

Ik heb veelvuldig mogen citeren uit het prachtige boek

Samsara Uitgeverij bv

je over Meester Eekhart van Hasso Schelp: 'Waar God

Herengeacht 341, 1016 AZ Amsterdam

naamloos is', een uitgave van uitgeverij Synthese, Den

www.samsarabooks.com

Haag (ISBN: 978-90-6271-845-0), evenals uit de be-

zielde en doorleefde werken van de benedictijn en ad

boek. Want we zoeken doorgaans een soort bevrijding

vaitist Henri Le Saux.

voor ons zelf en niet vn ons zelf. Wij zijn daarin onze

Soms heeft verwoording geleid tot een heldere ver

eigen blinde vlek. Er is dan ook in de meeste gevallen een

staanbaarheid. Soms waarschijnlijk ook niet. Dat laatste

gids, een leraar voor nodig om die blinde vlek te doorzien

geval doet zich doorgaans voor in die situaties, waarin

en om ons te helpen alle concepten te passeren. Ik had

van de eeuwige dingen sprake is, van die dingen die niet

zo'n leraar: Alexander Smit. En ik ben hem alles verschul

passen in de wetenschappelijke benadering van 1, 2, en

digd in grote dankbaarheid. Mijn vrouw Inge Gorris en

3 alsmede sub a,b, en c. Want de taal der wetenschappers

mijn goede vriend Andr Doesburg hebben mij bij het

is niet altijd dezelfde als die van de mysticus, hoe zeer

samenstellen van dit boek gesteund met constante be

wetenschappers ook geneigd zijn om mystiek in te lijven

moediging en kritische inbreng.

in de academische denkkaders.
De benadering van dit onderwerp, middels uitslui
tend het denken, kan in het mystieke eenwordingspro

C.B. Zuijderhoudt

Zweisimmen, 2008

ces soms zo contraproductief werken, dat ik bewust een

voortdurende afstand heb bewaard naar regels, dogma's,
concepten, instituties en 'wetenschappelijke correct
heid'. Die afstand loopt als een rode draad door het ge
schrevene.
Het hier weergegeven mystieke eenwordingsproces, zoals
dat in de advaita plaatsvindt, is regelmatig onderbouwd
met uitspraken van Meester Eekhart , die vetgedrukt zijn,
terwijl de uiteenzettingen vanuit de christelijke mystiek
op hun beurt zijn toegelicht met advaitisch materiaal. Zo
wordt duidelijk dat beide eenzelfde oorsprong hebben die
zich niet laat kaderen in een filosofie of een godsdienst.
Dit leidt tot een opmerkelijk resultaat.
Op de weg naar bevrijding, naar zelfrealisatie, is het lezen
van boeken niet afdoende. Ook niet het lezen van dit

Inhoud

Een schrijnend verlangen

Religieuze honger en het zoeken van een weg

naar huis.
2

Een mens moet leeg worden van alle dingen

29

Over thuiskomen, en hoe de advaita vedanta

en de mystiek van Meester Eekhart dat op
praktische wijze haalbaar maken.
3

Tat TvamAsi
De kern van de mystiek : het kennis nemen

45

van de werkelijke identiteit van de mens en

hoe dat uiteindelijk uitmondt in het opgeven
van elke identiteit.

Niemand ziet God en leeft

61

10

Over God wil ik zwijgen

Wat bedoeld wordt met zelfrealisatie of we-

Hoe het Zoonschap ons meeneemt in de

dergeboorre, en hoe de opgegeven identiteit

oversteek naar de Godheid.

besef van God, dan wel van het Absolute ten

gevolge heeft.

11

Het verstand te boven

149

161

Hoe Sat, Chit, Ananda samenvallen met

5

Nergens niet

73

de heilige drie-eenheid en hoe dat een ant-

Hoe alomtegenwoordigheid ons meeneemt

woord biedt op het menselijk bestemmings-

in non-dualiteit en de basis vormt van het

vraagstuk.

Godsbesef.
Geraadpleegde literatuur

Ongeboren sterft men niet

177

91

Waarom de nieuwe identiteit van 'de weg,

de waarheid en het leven' de dood transcendeert.
7

Ademtocht van eeuwigheid

105

Hoe 'het worden als de kinderen' ons het

Koninkrijk der hemelen binnenleidt.
8

Uw wil geschiede

121

Op welke wijze armoede van geest voert tot

verlies van identiteit en daarmee tot Godsbesef, en hoe het zich uiteindelijk ten toon kan
spreiden als heiligheid.

Alleen het IK brandt in de hel

135

Over de rol van zonde, schuld en vergeving

op de weg naar verlichting en hoe die verschilt van die in het reguliere geloof.
11

Een schrijnend verlangen

et is zondagmorgen half tien en de kerkklokken

beieren er lustig op los. Van hieruit kan ik precies

het witte kerkje zien met het pleintje ervoor en de keurig

bijgehouden grafZerken eromheen. Een handjevol men
sen druppelt naar binnen. Het zijn er niet veel, zoals ge
woonlijk.
Wat is er toch gebeurd met de kerken dat ze tegen
woordig zo leeg blijven?
Objectief gezien maken die klokken trouwens een rot
herrie, maar desondanks vind ik het een aangenaam ge
luid. Die tolerantie heb ik niet als ik de schelle oproep tot
gebed vanuit de minaretten hoor. Dat verschil zal wel ko
men omdat de klokken refereren aan mijn vroege jeugd,
waarin de zondag met haar kerkgang zo veilig stil was,
en vertrouwd. Nu is er nauwelijks nog iets wat zo oer
vertrouwd is als die klokken, zo rustgevend, vanzelfspre-

13

kend. Maar in de kerk zlf kom ik nier meer. Waarom

gewoonte was om geloofsbelijdenissen, starre regels en

niet? War is er dan toch gebeurd met de Kerk?

dogma's te leveren in plaats van een directe beleving v an

het Koninkrijk der hemelen; wij proberen i n een woor

War is er toch gebeurd in her westen met de grootste

denbrij te vangen wat alleen door visionaire oplettend

godsdienst ooit? Laat ik eens bij mijzelf te rade gaan.

heid kan worden gevangen.'

Paste haar aanbod mij niet meer toen ik meer volwassen

en kritischer geworden was? Had het soms te maken met

Die kritiek van Roszak was mij uit her hart gegrepen. Te

macht of bureaucratie waarvoor ik allergisch ben? Ofhad

rneer omdat ik ten diepste voelde dat, als er iets van heil, of

ik verwachtingen die- naarmate mijn nieuwsgierigheid

iets met God, mijn deel zou worden, dat het dan van bin

in religieuze zaken groeide - door de kerk die ik bezocht,

nenuit en niet van buitenaf zou moeten plaatsvinden. Kar!

nier meer werden waargemaakt? Nieuwsgierigheid, nee,

Rahnerl zegt daarover: 'Elke cultuur in her algemeen en

ik moer dat anders zeggen. Het was geen nieuwsgierig

elk individu in het bijzonder, is van nature reeds gericht op

heid, maar meer een drang van binnenuit, een verlangen.

God, of zij zich daar nu van bewust is of niet. Heilsbemid

Er was een gemis, een onomschreven vaag gemis, waar

deling wil niet zeggen: het heil van buitenaf aandragen,

van ik voetstoots aannam dar 'de Kerk' in de invulling

maar de andere mens helpen een bewustwordingsproces te

daarvan behoorde te voorzien. Want het had te rnaken

ontwikkelen ten aanzien van het in hem reeds aanwezige,

met iets in mijn hart, in mijn diepste wezen en dar is im

heil.' En hij voegde daaraan

mers kerkelijk territorium. Op de n of andere rnanier

eeuw zal mystiek zijn, of ze zal niet meer zijn.' Intutief gaf

kwam de behoefte van mijn ziel niet overeen met hetgeen

ik hem gelijk. Er moest volgens hem niets worden overge

in de Kerk werd uitgedragen en beloofd. En op dar gemis

dragen, maar innerlijk worden opgeroepen. Net zoals So

vond ik geen antwoord in diezelfde Kerk.

crates dat deed in het zogenaamde 'Socratische leren' Dat

roe:

'De Kerk van de volgende

Socratische leren, dat ik zo heb leren waarderen omdat

Ik keek om mij heen en zag dar ook anderen daarmee

mijn advahaleraar dat buitengewoon effectief in praktijk

worstelden. Ik zag mensen de vinger leggen op kenne

bracht. Even een zijstap: wie

lijk zere plekken inzake hun Kerk, die bij hen evenmin

dat Socratisch leren zo speciaal?

was

Soeraces en wat maakt

voldeed aan hun verwachtingen en ik onderzocht toen

of dat misschien ook mijn eigen zere plek was. Zo was

Soeraces was een Grieks wijsgeer die leefde van 469-399

er bijvoorbeeld een zekere T heodore Roszak1 die vond

v. Chr. Socrates' onderricht berustte op de omkering van

dar: 'Her ongeluk met de westerse wereld altijd de slechte

de meester-leerling verhouding: hij stelde zlf voortdu-

l. Theodore Roszak: hedendaags schrijver, denker en sociaal criticus.

2. Kar! Rahner: (1904-1984) gezaghebbende Duits rooms-katholieke theoloog.

14

15

rend vragen die de leerling dan moest proberen te be

Ik vermoedde dat het zlf ontdekken en niet het op gezag

antwoorden. Met deze manier van werken dwong hij de

aannemen, het geloven vervangt door weten. Kierkegaard3

ander om diens inzichten helder, scherp en op een toets

zei ooit: 'Want eerst wanneer ik het ontdek, is het ont

bare manier te formuleren. Door het orakel van Delphi

dekt, eerder niet, al wist de hele wereld het.'

was Soeraces dan ook tot de wijste man van Griekenland

uitgeroepen, omdat hij van zichzelf vond dat hij 'niets

Anker Larsen4 schreef ergens: 'Ga niet door het leven ge

wist'. Het relativeren van zijn eigen kennis leidde tot

steund door het geloof van een ander.' Dat resoneerde

een vorm van betrouwbaar denken. Middels het stellen

binnen in mij; ik moest het kennelijk zelf uitvinden. Toen

van cruciale vragen probeerde Soeraces de waarheid bij

begon ik te lezen. Ik las over ultieme innerlijke vrijheid.

zijn gesprekspartner zich te laten openbaren, en hij re

Ik las over verlichting, over zelfrealisatie, wedergeboorte

fereerde daarbij aan de 'vroedvrouwkunst', waarmee hij

en over de belofte van een nieuw leven. Over het twijfel

doorgaans een parallel trok. Hij was zelf dan ook de zoon

loos in vrede kunnen zijn, hier, nog in ditzelfde bestaan.

van een vroedvrouw en duidde die parallel door te stellen

Over de ontmoeting met mijn diepste oorzaak; de Gods

dat hij zijn leerling niet van een mening of van kennis

ontmoeting. Intutief wist ik dat ik die kant op moest.

voorzag, doch dat die leerling zijn inzichten of conclusies

En het schrijnende verlangen bij mij van binnen nam

weliswaar onder Socrates' leiding, uit zichzelf naar buiten

alleen maar toe. Maar waar kon ik als een gewone Hol

bracht. Socrates noemde zijn werk dan ook: 'de vroed

landse jongen uit protestantse kringen in de zestig- of ze

vrouwkunst van de geest.'

ventiger jaren van de vorige eeuw, nog een mogelijkheid

Dit 'Socratische leren' maakt bij uitstek gebruik van

vinden die leidde tot de onmiddellijke Godservaring? Bij

onvermoede capaciteiten en vermogens van de leerling

de reguliere Kerken vond ik dat niet meer in hun pakket;

en benut het volledige spectrum van diens creativiteit en

zij verkochten ja, maar leverden nee. Op hun toonban

denkkracht. Daarom is het ook zo effectief.

ken lag uitsluitend gods-dienst; de dienst aan God. En

In plaats van deze uitdagende vorm van leren, leverde

uit het woord 'godsdienst' spreekt tweeheid en afstand

de bijbelse catechismus mij theologische omschrijvingen

bij uitstek, terwijl mijn hart hunkerde naar religie: naar

in een vraag- en antwoordvorm, en dat had als zodanig

nheid en onmiddellijkheid. Zo dwaalde ik langs hun

maar weinig weg van een Socratische dialoog. Het mij

etalages, nam kennis van hun aanbod, maar verliet uit

gepresenteerde geloven bestond dan ook uit consume

eindelijk teleurgesteld hun winkels.

ren, onthouden en reproduceren. Ik kreeg antwoorden

3. S0ren Kierkegaard:

op vragen die ik niet gesteld had, en dat hield bij mij de

tialist.

diepste twijfels in stand.

16

4. Johannes Anker

(1813-1855)

Larsen:

Deens theoloog en filosofisch existen

(1874-1957)

Deense schrijver, journalist, acteur

en regisseur

17

In mijn zoektocht, rondneuzend bij de kleinere christe

die voornamelijk door Paulus aan de verspreid liggende,

lijke, spirituele gemeenschappen, leken die eveneens aan

jonge en pas ontstane gemeenten werden geschreven ter

vankelijk veelbelovend, maar bleken uiteindelijk ook ge

besturing en lering.

woon Kerken in het klein te zijn met hetzelfde beperkte

Feit is, dat Paulus Jezus nooit ontmoet of gekend heeft.

aanbod. Het was voor mij een grote teleurstelling dat het

Paulus ontleende zijn visie inzake Jezus' bedoelingen en

mij bekende christendom kennelijk niet meer in staat of

intenties uitsluitend aan zijn bekende visioen dat hem

bereid was, om aan een willekeurige leek de weg tot Gods

ren deel viel bij Damascus, en dat hij claimde als door

wezen te duiden middels de directe ervaring. Het leek

God te zijn ingegeven, net zoals Mohammed dar deed.

voor de verschillende Kerken en spirituele gemeenschap

De interpretatie van Jezus' boodschap en roeping zoals

pen een absolute voorwaarde om zich, met hun dogma

wij die kennen, is vrijwel volledig van Paulus' hand en

tiek en rituelen als middel, te moeten positioneren tussen

het is maar helemaal de vraag of die volledig overeenkomt

God en mij. Daarmee ontnamen zij mij het uitzicht op

met hetgeen Jezus werkelijk voorstond. Paulus heeft deze

God zelf en dat was niet wat ik zocht: ik zocht juist on

interpretatie nooit afgestemd met diegenen die wl met

middellijkheid en rechtstreeksheid.

Jezus waren opgetrokken en omdat Paulus een tijdgenoot

Even een pas op de plaats. Het lijkt de moeite waard

van Jezus was, hebben zijn activiteiten en geschriften de

om nu eerst eens te kijken over welke Kerk we hier spre

bovengenoemde vier evangelin, die ruim een halve eeuw

ken, en welk soort christendom het was waarin ik niet

later zijn geschreven, waarschijnlijk sterk benvloed. Men

vond wat ik zocht.

zou dan ook kunnen stellen dat het Nieuwe Testament

Wat ons in ons geloofsleven en in de Kerk doorgaans

en de Kerk, zoals die daaruit na de 3< eeuw is ontstaan,

ten dienste staat, is de geloofsbelijdenis, de rituelen en

grotendeels is gestoeld op Paulus' visie en interpretatie.

de Bijbel, waarbij het Nieuwe Testament van de Bijbel

Een soort Paulinisch christendom dus. En Paulus legt wel

in feite het onderscheid uitmaakt tussen het christen

zeer persoonlijke accenten...

dom en het jodendom. Dat Nieuwe Testament bestaat

De sola fide, de rechtvaardiging-uit-het-geloof-alleen,

in hoofdzaak uit de evangelin van Marcus, Lucas en

en de sterke nadruk op Jezus' kruisdood als zoenoffer voor

Mattheus, die grofweg alle drie hetzelfde verhaal vertel

onze zonden, alsmede zijn verlossende opstanding, zijn

len (de synopsis) over het handelen van Jezus van Na

een typisch Paulinische voorkeur. Hij was daarentegen

zareth. Dan is er nog het evangelie naar Johannes, een

hoegenaamd niet genteresseerd in de woorden en daden

verslag van de handelingen van de apostelen, de open

van Jezus en diens nadruk op de 'Rijk Gods' -verkondi

baringen van Johannes en voorts nog wat corresponden

ging. Maar Paulus was wel de motor, de initiator van

tie, waarvan het meeste bestaat uit herderlijke brieven

de nieuwe leer. En zijn overtuiging dat zowel joden als

18

19

heidenen onvoorwaardelijk toegang dienden te hebben

Het was het eerder omschreven Paulinisch christendom

tot deze nieuwe godsdienst, is door hem zodanig sterk

dat aan mijn diepste verlangen niet kon beantwoorden

uitgedragen dat het waarschijnlijk de toenmalige grote

en de hierboven genoemde mystieke variant was mij in

toestroom van nieuwe gelovige christenen verklaart.

mijn jeugd nog niet bekend. Die

was

zoals door alle

Het is dit orthodoxe, Paulinische christendom, dat

eeuwen heen - binnen de orthodoxie niet gewenst en on

heden ten dage aan de Kerken ten grondslag ligt. Bij de

der de orthodoxe repressie bleef zij onzichtbaar voor het

samenstelling van de uiteindelijke canon in de 3e of de 4

gewone 'volk, en dus ook voor mij.

eeuw, en dat is grofweg de Bijbel zoals we die nu kennen,

Ja, en hoe dan verder? Wat zie ik als ik om mij heen

zijn een aantal werken en geschriften die daarin naar dit

kijk? We leven tegenwoordig in een comfortabele wereld.

orthodoxe model niet pasten, weggelaten. Dat zijn onder

We hebben, behalve uitgebreide bibliotheken, inmiddels

andere het evangelie van de Hebreen, de geschriften van

ook een wereldomspannend internet, zodat iedere vorm

Qumran en een recentelijk bij Nag Hammadi terugge

van kennis min of meer vanuit de leunstoel bereikbaar is.

vonden verzameling papyrusrollen, waaronder het evan

En, naarmate deze verstandelijke vorm van kennisname

gelie van Thomas. Zowel de studie van Alben Schweitzer,

van de ons omringende wereld toeneemt, neemt die, wel

als deze herontdekte geschriften - vooral her evangelie

ke door ervaring wordt verkregen, af. We lezen ons leven

van Thomas - hebben echter een nieuwe kijk gegeven op

compleet, desnoods in pictogrammen.

de historische Jezus, waarbij andere accenten dan die van

Wij lezen hoe wij waarheid moeten vinden. Wij zoe

Paulus domineren. Met name het 'Koninkrijk Gods' was

ken die met ons verstand en wij wenden ons hoofd af

voor de Nazarener wat wij tegenwoordig een 'speerpunt'

wanneer een oud gezegde ons voorlegt dat de vrede die

zouden noemen. Alles stond hieraan ten dienste en werd

wij zoeken ons verstand te boven gaat. Maar wij studeren

in dat licht geplaatst. Jezus predikte een verlossingsleer,

dan stug door, spannen dat verstand nog wat extra in en

een innerlijk Koninkrijk, dat door een andere wijze van

buigen ons over dikke boeken, geschreven door, ter zake

'kijken' en middels genade (Pinksteren) verkregen kon

zeer theologisch, gestudeerde grootheden en we bergen

worden. Dat zag Hij als het doel van zijn komst. Deze ver

die kennis op in onze grijze cellen. Tevreden hebben wij

lossingsleer laat zich vergelijken met die welke de mystieke

dan de waarheid in pacht. Maar we

ervaren die

niet, want

kern uitmaken van andere wereldfilosofien, c.q. religies,

door het begrijpen wordt immers het ervaren overbodig.

zoals die in her boeddhisme en in het hindoesme. Men

Wij kunnen dan toch verklaren en vergelijken? Ons vet

zou zich dan ook de vraag kunnen stellen of het huidige

stand en de dogmatiek nemen de plaats in van het erva

christendom de betekenis van de komst van Jezus wel op

ren, en simultaan daaraan geeft religie haar plek prijs aan

de juiste wijze heeft genterpreteerd.

theologie en godsdienst.

20

21

De mysticus Johannes van het Kruis zegt hierover:

pomorfe God houdt daarmee veilig zijn plaats binnen

'Alles wat men zich door de voorstelling kan verbeelden

de theologie. Theologie is een wetenschap die meent te

en door de rede in dit leven begrijpen en zich denken kan,

weten hoe God bestudeerd dient te worden: Godgeleerd

is en kan zelfs in de verte geen middel tot eenheid met

heid, ...hoe Hij met het verstand valt in te schalen. God

God zijn.'

is liefde, God vindt, God wil, God denkt, God zegt, ...ie

Daar wordt nogal iets beweerd! Maar niemand kijkt

dere zondag van vrijwel iedere kansel kan men dit soort

op en iedereen leest rustig door. En naarmate het ver

uitspraken vernemen. God is op zo'n kansel net zo men

stand dus vooruit loopt op de ervaring, vormt ze haar

selijk als wijzelf, met wat kleine correcties natuurlijk. En

eigen werkelijkheid. Dat scheelt immers ook een hoop

na afloop zegt het kerkvolk steevast: 'Dat was toch een

moeite. We bekijken een video en lezen over Mrika in de

duivels goeie preek, nietwaar? Daar was geen speld tus

National Geographic en dan is het kennelijk niet meer

sen te krijgen. Wat een niveau! Onze predikant is immers

nodig om zelf naar Mrika te gaan om te zien hoe het

ook gepromoveerd.'

daar werkelijk is, tOch? Zo ook met het Koninkrijk der

Maar nooit zag ik op een kansel Gods geest als levend

hemelen. Het ervaren van God maakt plaats voor onze

water in het hart van de prediker opwellen zoals Jezus

mening over Hem. Dat is ook wel zo rustgevend, want

beloofde, en over zijn gemeente neerdalen. Nooit hoorde

stel dat de ervaring anders uitpakt dan hetgeen wij naar

ik van de kansel uitleg op welke wijze God voortdurend

tevredenheid aan kennis over Hem hebben verzameld?

mijn wereld letterlijk tot leven brengt als het zijn zelve, en

Dat zou toch complicaties geven. En doorgaans wint de

nooit heb ik, tussen de collectes door, leren zien dat een

vertrouwde intellectuele nestwarmte het dan ook van de

eeuwig leven Nu volop aanwezig is en niet straks als een

discipline tot waarheidsvinding. Een goede preek op de

vage belofte in een vaag hiernmaals, dat met een vage

zondagmorgen is ook veel veiliger dan bijvoorbeeld het

gelijkenis met het huidige bestaan tot de vage hoop leidt

meemaken van de ervaring die Paulus had bij Damascus.

dat, na mijn overlijden, het op dezelfde voet doorgaat.

Daar moet u tOch even niet aan denken, nietwaar? En

En wanneer Eeuwig Leven binnen Kerken en biblio

voor de dagelijkse hersengymnastiek ligt op ons nacht

theken verwordt tot zo'n zelfde vage, uitgestelde abstrac

kastje de Bijbel tussen de sudoku en de doorloper; de

tie, en de dogms en rituelen die plaats dan opeisen tot

meeste mensen kennen tegenwoordig geen andere bena

genoegdoening van het redenerend verstand, dan ver

dering van God meer dan die van de cognitie en de rite.

droogt de sprankelende beleving van Gods onmiddel

Het is dan ook begrijpelijk dat de ideen over God

lijke, eeuwige alomtegenwoordigheid. Nee, de dogms

hun eigen vormen blijven aannemen. Zij worden immers

en rituelen hoeven van mij niet te worden verworpen of

niet gecorrigeerd of getoetSt door ervaring. En die antro-

gewantrouwd, maar als ze een vervanging gaan worden

22

23

van de onmiddellijke, levende ervaring en gesloten gor

En precies dat waarachtig weten is waar het om gaat. De

dijnen gaan vormen tussen de mens en zijn schepper, dan

meeste kerken zitten vol met hen die uitsluitend op an

wordt het tijd om ze met respect terzijde te schuiven.

dermans gezag geloven. En het godsdienstig geloof is, als

'Wnt de letter doodt, en de geest maakt Levend', merkte

het kritiekloos instemmen is met hergeen aangeboden

wordt, slechts een geprojecteerd resultaat zolang het nog

Paulus terecht op.

John Everard5 drukt het nog wat plastischer uit:

geen zelfdoorleefde ervaring is. Meester Eekhart zegt:

'Wnneer ge steeds maar het woord naar de letter neemt,

eraan Likkende, erop kauwende, wat doet ge dan voor goeds?

Het moet de mens niet voldoende zijn een ge

Geen wonder dat ge zulke hongerlijders zijt.

dachte God te hebben, want als de gedachte

'

En dan laten we dat accent ook nog even door Tho

verdwijnt, dan verdwijnt ook die God.

mas van Aquino verwoorden in navolging van Dionysius

Wat Meester Eekhart hier mee zegt, is dat de 'levende

de Areopagiet en dan klinkt het als volgt:

'{l&n belang is) niet het Louter Leren over-, maar het er

God' niet gevonden kan worden middels uitsluitend het

verstand. Deze mysticus adviseert ons om de onrust in de

varen van God. '

ziel niet te laten uitdoven in een rationele, georganiseer

Het is voor het religieus beleven dan ook een zegen dat

de geruststelling, want elke vroegtijdige landing is een

er mensen zijn (geweest) die de levende ervaring centaal

noodlanding, en daarmee niet de plaats van bestemming.

stelden en tot leidraad maakten voor hen die hongeren

Slechts de eigen doorleefde ervaring brengt ons tot het

en dorsten. Vanuit een onrustig verlangen naar wrkelijk

absolute weten en is daarmee de plaats van bestemming;

weten, vanuit twijfel aan de genormaliseerde standaard

dit volgens een oude wijsheid, die luidt: 'Reason may dis

exegese en vanuit een soon heimwee naar iets wat niet te

cuss, but experience knows.'

duiden is en blijft schrijnen, begint ooit het echte zoe

Een citaat van Anker Larsen in dit verband luidt:

ken. Meester Eekhart zegt daarover:

'Van de 'halfheden' komt het nieuwe leven - eens. De hl

en bomvrije gelovigen en de hl en vuurvaste ongelovigen

Een volledig geloof is veel meer dan een aan

staan erbuiten. Zij worden steriel en sterven uit. Maar de

nemen zonder meer. In het geloof beschikken

halfheden - de paria's - die zullen dragers worden van het

wij over een waarachtig weten. Waarlijk, het

nieuwe leven. '

ontbreekt ons

aan

niets, behalve

achtig geloof.
5. John Everard: (1575-1640) Engelse mysticus.
24

aan

een waar

Met 'de halfheden' bedoelt Larsen de twijfelaars, de echte

zoekers die uitsluitend genoegen' nemen met de eigen,
25

onmiddellijke ervaring. Hij heeft gelijk. Ik was zo'n pa

mystiek en de advaita filosofie, parallel lopen en hetzelfde

ria. En ik draag inmiddels niet het nieuwe leven, maar

doel beogen. Bovendien zal blijken dat ze elkaar niet in

het nieuwe leven draagt mij. Een zoektocht van een half
mensenleven over een hele aardbol naar dat nieuwe le
ven resulteerde dan uiteindelijk in dat wat ik zocht: het
vinden van een rechtstreekse toegang tot de ervaring van
eeuwigheid. Voor deze gewone Hollandse jongen was die

de weg staan, en dat zij samen in bepaalde gevallen zelfs

kunnen leiden tot een dieper beleven van de aanwezige
mogelijkheden, dan ieder apart. De tijdloosheid en cul
turele onafhankelijkheid van de diepste 'Waarheid' zal
zich daarin dan treffend ontvouwen.

mogelijkheid een geschenk, want het bleek een heftige,

maar vruchtbare weg. Geboren aan het einde van W02,
resulteerde mijn lange zoektocht pas omstreeks de eeuw
wisseling in het herkennen van mijn wezenlijke natuur
of, zoals het in bijbelse termen heer: de wedergeboorte.
Het levenslange diepe verlangen naar 'thuiskomen' heeft
lang nodig gehad om te worden vervuld. Het zijn er maar
weinigen die dit ten deel valt, dus ik prijs mij bevoor
recht. In de afgelopen jaren heeft het worrel kunnen
schieten en rijpen.
Die toegang werd mij geboden middels de traditie van
advaita vedanta, evenals het zenboeddhisme, een export
artikel uit het verre oosten. Een welkom voordeel daarbij
was ook nog eens de toevallige beschikbaarheid van een
authentieke leraar, die het volgende frisse uitgangspunt
hanteerde: 'Start from scratch en hanteer Ockhams' rasor.
Kijk, dat klonk gezond, en

zo

'

opende zich voor mij de

weg tot mijn nieuwe leven.

In het vervolg van dit betoog zullen telkens afwis
selend de christelijk mystieke invalshoek (voornamelijk
Meester Eckhart) en de advaitische component worden
weergegeven. Wat dat zo bijzonder maakt is, dat duide
lijk wordt hoezeer in essentie beide wegen, de christelijke

26

27

Een mens moet leeg worden

van alle dingen

at is eigenlijk advaita vedanta? Advaita betekent:

'niet twee'. Non-dualiteit. En vedanta wil zeggen:

het einde van de Veds. Even een uitleg in het kort: het

hindoesme is een minstens vijfduizend jaar oude gods

dienst. Of eigenlijk is het niet n godsdienst, maar zijn
het er net zovele als er hindoes zijn, want er heerst een
grote tolerantie binnen het hindoesme en ieder heeft
het recht daarin zijn eigen weg te vinden. Bovendien is
het niet alleen godsdienst, maar ook min of meer een
mythologie of een samenvloeiing daarmee, met een keur
aan goden c.q. symbolen. Net als iedere andere wereld
godsdienst kent het hindoesme ook een mystieke kern.
Die is al heel oud, en geworteld in de heilige schriften,
de Veda's. Die mystieke poot is omstreeks de 6 eeuw na
Christus door Shankara opnieuw vormgegeven tot een fi
losofisch systeem, dat wij nu kennen als advaita vedanta.

29

Zij is wals gezegd de mystieke kern van het hindoesme

van Meester Eckhart, in de loop der tijd verdwenen was

en is, net als zen en het Tibetaanse dzogchen, een directe

uit het christendom. Zij was vervangen door theoretische

bevrijdingsweg die veelal wordt doorgegeven binnen een

beschouwingen daarover.

leraar-leerling verhouding. Het is een zeer kernachtige

Het is met name betreffende dit onderwerp dat zelfs

filosofie, die gezien haar resultaten heden ten dage erg

in het meest pretentieuze boek met de meest ingewik

in de belangstelling staat. Er verschijnen dan ook steeds

kelde en wetenschappelijke terminologie, het toch on

meer advaitaleraren hier in het westen.

middellijk traceerbaar is of de schrijver spreekt uit eigen

Ondanks mijn teleurstelling dat het mij bekende

ervaring, dan wel met geleende kennis werkt. In dat

christendom mij het 'thuiskomen' niet kon bieden, was

laatste geval is de schrijver als een blindgeborene die, na

er in mijn hart toch nog leven in haar wortels. Het nest

ernstige studie in zijn braillebibliotheek, de regenboog

gevoel beklijft lang. Na de start van mijn nieuwe leven

beschrijft. En precies dr ligt ook het verschil tussen de

begon ik dan ook te lezen in de tegenwoordig veel beter

theoloog en de mysticus. Een mysticus gaat niet af op

bereikbare christelijke mystieke literatuur en ik ontdekte

horen zeggen, maar gaat inductief te werk vanuit zijn ei

dat de weg die ik uiteindelijk binnen de advaita traditie

gen ondervinding. Dit in tegenstelling tot de filosofen

gegaan ben, min of meer gelijkluidend werd omschreven

en theologen die vertrekken vanuit algemene principes.

door wat wij de christelijke mystici noemen. Weliswaar

De mysticus belijdt echter niet wat hij van buiren geleerd

verpakt in een volstrekt ander jasje, maar toch...

of bedacht heeft, maar alleen dat, wat hij zelf is tegenge

Vooral in de wezensmystiek van Meester Eekhart , een

komen. Slechts de taal waarin hij zijn belevenissen om

theoloog en mysticus uit de 13e eeuw van de Rijnlandse

schrijft en die bij dit onderwerp vaak tekort schiet, heeft

school, ontmoette ik mijn eigen ervaringen en omdat ik

hij ooit van anderen geleerd. En juist omdat de mysticus

wilde weten waarom dat juist bij hem gebeurde, werd ik

het proces zelf heeft ondergaan, heeft hij authenticiteit.

nieuwsgierig naar zijn achtergrond. Ik raadpleegde zijn

hedendaagse commentatoren. In de weergave en exegese

Aurelius Augustinus zegt:

van Meester Eekhans werk door deze overigens zeer ver

'Wie zonder enige gedachte, zonder enige stoffelijkheid of

begripmatige voorstelling innerlijk erkent wat geen uitwen
dig aanschouwen in hem heeft binnengeleid, weet, dat dit
waar is (wat ik zeg). Wie dat echter niet heeft Leren kennen,
lacht en spot met mij en ik heb medelijden met hem. Maar
dergelijke Lieden willen eeuwige dingen en goddelijke wer
ken aanschouwen en daarover oordelen en zij willen in het

dienstelijke auteurs, miste ik echter- anders dan bij zen

en advaita - veelal de ondertoon van de eigen ondervin
ding van het fenomeen dat zij beschreven. Daaruit bleek
mij opnieuw dat de rechtstreekse overdracht tot de er
varing van de Godontmoeting, de verlichting, zoals die
plaatsvindt bij advaita en ook plaatsvond bij de mystiek

30

31

Licht der eeuwigheid staan, terwijl hun hart nog dartelt in

gisteren en in heden, in tijd en in ruimte. '

naar Parijs, nu als professor, prior in Straatsburg, tot ten

laatste, professor in Keulen. Daar werd hij uiteindelijk
beschuldigd van ketterij en overleefde dat nier. Toch was

Om meteen maar een veel voorkomend misverstand uit

hij tot het laatst roe een roegewijd dienaar van de RK

de weg te ruimen: mystiek heeft niets te maken met ver

Kerk en heeft hij zijn leven altijd zonder voorbehoud in

dienstelijkheid, een hoog moreel niveau of welke vorm

haar dienst gesteld.

van heiligheid dan ook. Een heilige is niet per definitie

Meester Eekhart was een denker, een geleerde, een

een mysticus, en mystici hebben niet speciaal een goed

briljant redenaar en yooral een prediker voor het gewone

karakter of zijn uitzonderlijk sociaal en moreel voorbeel

volk. Die combinatie maakt een man met zo'n positie

dig. En mystiek is zeker niet het koesteren van gemoeds

bijzonder. Zijn streven om het directe beleven van God

aandoeningen of een 'religie van het gevoel', die vaag en

binnen ieders bereik te brengen, deed het accent van zijn

mateloos grenzen uitwist.

preken verschuiven van dogmatiek naar mystiek. Dat ge

beurde steeds meer naar mate zijn leeftijd vorderde en zijn

Alben Schweitzer zei:

toenemende auwriteit op dit vlak dat mogelijk maakte.

'Mystiek is overal voorhanden waar een menselijk we

zen de scheiding tussen aards en bovenaards, tussen tijde
iijk en eeuwig ais overwonnen beschouwt en, schoon nog in
het aardse en tijdelijke verkerend, nochtans zichzelf ervaart
ais reeds tot het bovenaardse en eeuwige te zijn ingegaan. '

Het was toentertijd normaal dat een man als Meester

Eekhart niet in de volkstaal predikte, maar in het Latijn.
Ten behoeve van het gewone volk doorbrak hij echter
deze elitaire gewoonte. Voor hem als prediker was zijn
tijd in Straatsburg daarom een hoogtepunt, maar ook in
zijn latere Parijse periode deed hij datzelfde, maar dan

Anders gezegd: Een mysticus is hij die de eeuwige dingen

in het scholastieke perspectief. Het bezorgde hem grote

beleeft en ondergaat temidden van dit tijdelijke bestaan.

vreugde. Naarmate hij ouder werd, exploreerde hij in het

vuur van zijn rede- dankzij zijn gevestigde reputatie van

Wie was nu eigenlijk Meester Eckhart?

grote deskundigheid- steeds meer de grenzen van wat de

Meester Eekhart (1260-1327) kwam uit het adellijk

kerkelijke leer toestond. Dit niet uit querulantie, maar

geslacht van Ritter von Hochheim. Hij doorliep zijn snel

omdat de mystieke invalshoek zich nu eenmaal niet leer

le carrire als volgt: het priorschap van de dominicanen

stellig laat beperken.

in Erfurt, een magistertitel in Parijs, inspecteur van de

Voor de mysticus Meester Eekhart was uiteindelijk al

ordeprovincie Saksen, het vicariaat van Bohemen, hoofd

leen het doel belangrijk: eenwording met God. Hij bewan

van de Opper-Duitse ordeprovincie, daarna opnieuw

delde daarbij de kortste en eenvoudigste weg, ook in zijn

32

33

preken. Wat hem daarbij bijkomstig leek, zoals bijvoor

en eerbied mee omgaat. Meester Eckharts bijbelse exe

beeld het vraagstuk van 'de zonde', werd door hem dan

gese staat altijd ten dienste van zijn uiteindelijk doel:

ook tamelijk snel gepasseerd, terwijl dat in het reguliere,

de eenwording met God, en daarmee bewandelde hij

Paulinische christendom doorgaans tot de kern van de leer

niet immer de institutioneel voorgeschreven paden. Hij

wordt gerekend en in vrijwel alles centraal staat. Zijn focus

achtte zich in principe vrij van Kerk en Bijbel, zo blijkt

richtte zich dus voornamelijk op eenwording met God en

uit zijn werken, ter wille van, alweer, het enige doel: de

minder op zonde, schuld en verlossing van die schuld.

bestemming van de mens. En omdat Meester Eekhart

de eeuwigheid reeds tijdens zijn leven dagelijks onder

De geneigdheid tot zonde is geen zonde, maar

vond, hadden dood en hiernamaals niet zozeer zijn be

willen zondigen, willen toornen is zonde.

langstelling.
Meester Eckharts werk ademt het gedachtegoed van

Een zondaar is in Meester Eckharts ogen eigenlijk alleen

het Griekse denken. Van Socrates, Plato, Seneca, Aris

diegene die opzettelijk het kwaad bedrijft. Zonde op zich

toteles, Plotinus, Diogenes, Origenes, maar ook van Au

vindt hij nauwelijks meer dan een leermiddel tot het goe

relius Augustinus, en in het bijzonder valt zijn benade

de. Daarmee verschilt zijn inzicht met hetgeen Augusti

ring samen met de opvattingen van Pseudo Dionysius

nus leerde, namelijk dat de mens van nature geneigd is

de Acreopagiet en Scotus Erigena. Hij verwijst dan ook

tot het kwade: de erfzonde. Men is bovendien onmachtig

regelmatig naar een van deze 'meesters' in zijn citaten,

om die te weerstaan en op grond daarvan behoeft men

dit ongeacht of die meester nu tot de heidenen gerekend

een middelaar ter verevening van die schuldenlast, aldus

werd of niet. Meester Eckharts insteek is die der rede.

Augustinus.
Het middelaarschap van de Verlosser speelt bij Meester
Eekhart geen grote rol. Dit kan ook niet, omdat dat mid

Maar de rede stuwt opwaarts en neemt God

naar zijn wezen.

delaaruitgangspunt meer moeilijkheden oplevert, dan dat

het zou bijdragen in de beoogde rechtstreeksbeid tussen

Pas de laatste fase, de mystieke vereniging, onttrekt zich

mens en God. Die rechtstreeksbeid verdraagt geen mid

aan rede en beschrijving. Essentieel in de - in dit geval

delaar, hoewel dat niet in de lijn van de RK Kerk ligt die

Rijnlandse- mystiek is de teloorgang van het ik bij het

een keur aan middelaars, niet in het minst zichzelf, pleegt

opgaan in God. Meester Eekhart beperkte zich in zijn

te positioneren tussen de gelovige en God.

leringen doorgaans tot een klein aanral thema's. Voor het

Ook Kerk en Bijbel hebben bij Meester Eekhart geen

absolute zeggingskracht, hoewel hij er met veel respect
34

doel dat hij zich stelde: de onmiddellijke ontmoeting met

God, volstond dat aantal onderwerpen:
35

Wanneer ik preek, spreek ik gewoonlijk op de

varing is mondiaal hetzelfde, ongeacht cultuur, tijdstip of

mens leeg moet worden van zichzelf en van alle

onderliggende godsdienst c.q. fosofie. Wanneer men de

dingen. Op de tweede plaats dat hij opnieuw

grote wereldreligies als transparanten op elkaar zou leg

geboren moet worden in het ene goede en dat is

gen, dan is de gemeenschappelijke rode draad die dan te

God. Ten derde dat de mens moet weten van de

ontdekken valt altijd die van de mystieke beleving: die

grote adel welke God in zijn ziel heeft neerge

van de Godsbeleving. Die is owral hetzelfde en dat kan

legd; daardoor kan hij in het wonderbare leven

ook immers niet anders.

God komen. Op de vierde plaats preek ik

Die Godsbeleving of Godsontmoeting is wezenlijk

over de louterheid van Gods natuur - onuit

iets anders dan het bevredigde of zelfs euforische gevoel

sprekelijk is de zuiverheid van de goddelijke

dat u na een goede preek of na een indrukwekkende

natuur.

eredienst kreeg. Vergist u zich daar niet in. Het woord

van

Een korte toelichting op het bovenstaande: mee a/geschei

denheid wordt bedoeld het dualisme waaruit men zich

moet losmaken. Het opnieuw geboren worden in God is
het herkennen van je diepste wezen, je ware natuur. Het
weten van de grote adel is het besef van de grandeur van
dit diepste wezen en de louterheid van Gods natuur is het
absolute aspect daaraan. Maar naast deze vier onder
werpen is een frequent terugkerend accent bij Meester
Eekhart te constateren: hij verwijst telkens naar de twee
eegengestelde richtingen in de geest: het 'doorbreken' en
het 'uitstromen'. Anders gezegd: respectievelijk het toe
naderen van het schepsel tot God en het voortvloeien van
de schepping uit God. We gaan daar straks nog dieper
op in.
Bij het beschouwen van de teksten van Meester Eek
hart kan men voor de geldigheid daarvan afstand nemen
van di aspecten die voortkomen uit de toenmalige tijd-

36

geest en haar (Kerkelijke) voorwaarden. Want de Godser

eerste plaats over de afgescheidenheid: dat een

'Godsontmoeting' is niet overdrachtelijk bedoeld en is

van een geheel andere orde dan de emoties na genoemde
preek. Het is een gebeurtenis die nrnalig plaatsvindt
door de 'wedergeboorte' middels de Heilige Geest (in ad
vaitatermen: bij het verlichtingsmoment) en waarvan de
herkenning daarna altijd weer kan worden 'opgeroepen'
en zelfs continu kan worden geleefd.
Door de invloed van cultuur, volksaard en geschiede
nis kan het zijn dat de weg die voert tot die heilige ont
moeting op den duur door de tijd 'gekleurd' raakt. Dat
geschiedt wanneer die verlichtingservaring en de daartoe
gevolgde weg wordt weergegeven, verteld en uitgelegd
aan anderen. Die weg vloeit bij die anderen dan niet meer
door de bedding van de eigen beleving, maar wordt als
het ware ontvangen in een denkmodel, en kristalliseert
daarmee in een vorm. En zo kan het gebeuren dat zo'n
vorm middels dogmatiek en rituelen wordt vastgelegd tot
voorgeschreven structuren. Dat is het erfgoed van de vol-

37

gelingen van de oorspronkelijke begenadigde Godsont

onderscheid, weergegeven binnen de yoga, uit zich in de

moeter. Die structuren worden tot leidraad voor hen die

keuze tussen Bhakti- en Jnana-yoga, waarin Jnana-yoga

nooit zelf de rechtstreekse ervaring gekend hebben. Zo

de weg van het inzicht is, en Bhakti-yoga die van de liefde,

ontstaan dan gods-diensten en daaruit weer Kerken.

de toewijding. Ons westerlingen spreekt de Jnana-yoga

Zowel de christelijke mystiek als de advaita hebben als

doorgaans dan ook meer aan, omdat wij empathisch war

uiteindelijke basis de non-dualiteit: de Ene zonder twee

minder vaardig zijn dan verstandelijk, maar dit ter zijde.

de. Bij beide gaat de weg middels directe ondervinding

Advaita is, meer nog dan de christelijke mystiek, in staat

en niet volgens theoretische modellen, en beide hebben

om diep binnen te dringen in het menselijke zijn en is

als voorwaarde bij het gaan van deze weg dat men be

daarmee een optimale voorbereiding tot het binnengaan

reid moet zijn zichzelf volledig en onvoorwaardelijk op te

in de diepte Gods of her Absolute, alsook in het geheim

geven. Zoals bij de christelijke mystiek vaak zal worden

van de eigen existentie.

verwezen naar het Nieuwe Testament van de Bijbel, zo

Wie leest nu eigenlijk de literatuur van Meester Eek

geschiedt dat bij advaita veelal naar de heilige boeken,

hart en waarom? Het antwoord luidt kort: behoudens

de Upanishaden. De Upanishaden zijn er niet op gericht

enkele wetenschappers zijn dat de waarheidszoekers.

om informatie, ideen en theoretische kennis te verstrek

Mensen die een groot religieus verlangen hebben en

ken, die men zich zou moeten eigen maken en in het ge

geen genoegen nemen met het cognitieve menu dat

heugen prenten. Hun doel is meer de belanghebbende te

heden ten dage door de kerken standaard wordt geser

helpen om de vaardigheid te bereiken waarmee concep

veerd en dat van A tot Z aangehoord, uit boeken ge

rualisering wordt voorkomen, en waardoor gerichtheid

leerd, en nagelezen kan worden. Het zijn diegenen die

ontstaat op het nier kenbare.

liever weten dan geloven. Die graag de voeten op de

Binnen de christelijke mystiek is Meester Eekhart

grond houden en de eigen, directe ervaring zoeken als

bij uitstek iemand die gebruik maakt van de rede, zoals

onomstotelijke bevestiging van het goddelijke, waarbij

gezegd. En hier ligt dan opnieuw een raakvlak met ad

het dan niet uitsluitend beperkt kan blijven tot rituelen

vaita vedanta, want advaita is een filosofisch systeem dat

en intellectuele gymnastiek.

eveneens gebruik maakt van logisch nadenken. Men zou

her kunnen rubriceren binnen de wezensmystiek Dat

Het eerste waaruit de gelukzaligheid bestaat is

logisch nadenken is bovendien een benaderingswijze die

dat de ziel God onverhuld aanschouwt. Niet

lekker ligt in onze westerse maatschappij. Van de beide

daardoor ben ik gelukkig dat God in mij is en

keuzen: liefdesmystiek en wezensmystiek valt de laatste

dat ik Hem heb, maar daardoor, dat ik zie hoe

voor ons meer binnen het natuurlijke patroon. Datzelfde

nabij God mij is.

38

39

zien is hier de kwintessens. Is het 'denken' dan hele

ontworpen, gecomponeerd, door de geest. Bij materia

maal niet opportuun voor de zoektocht naar eeuwigheid?

listisch denken daarentegen, gaat men er van uit dat er

Ja, zeker wel. Het brengt ons tot aan de poort van het

een onbetwiste, objectieve werkelijkheid bestaat die zich

paradijs, maar beslist niet verder, want de uiteindelijke

afspeelt en manifesteert onafhankelijk van de beleving,

vrede is er n - zoals reeds eerder opgemerkt - die het

c.q. de kenbaarheid daarvan.

Dit

verstand te boven gaat. Daar schiet het denken tekort.

Bij de hier te bespreken onderwerpen zal zoveel mo

We gaan dat straks nog zien, maar we hebben dat denken

gelijk het religieuze denken worden gehanteerd, omdat

nu vooralsnog even hard nodig. Het verdient bovendien

alleen dat de mogelijkheid biedt tot het verstaan van de

aanbeveling om met het benaderen van dit onderwerp

eeuwigheid. Daarom is het immers ook de taal die Mees

het gewone, dagelijkse denken wat aan te passen. Welnu,

ter Eekhart spreekt.

een aanzet: ik maak daarvoor onderscheid tussen wat ik

gemakshalve, religieus denken en materialistisch denken
noem.

f:Iet

Meester Eekhart spreekt over deze twee wijzen van

denken als volgt:

is aanvankelijk een ezelsbruggetje, maar het

ma.akt een wereld van verschil.

Bij het 'materialistische' denken is de geest een pro
duct van de materie, en bij 'religieus' denken is materie

Het ene is naar de tijd gekeerd en brengt het

zinneleven voort, terwijl het andere naar
God gewend en in de eeuwigheid gesteld is.

een product van de geest. Het zijn twee fundamenteel

verschillende wijzen van denken. Religieus denken gaat

Beide wijzen van denken kunnen we niet door elkaar

uit van het ontstaan van de materile werkelijkheid als

gebruiken om niet in het appels-en-peren verhaal te

product van de geest, en materialistisch denken hanteert

vervallen.

de geest als bijzonder soort biologisch voortvloeisel uit

Maar omdat we zo gewend zijn om het dagelijkse,

de materie. Anders gezegd: religieus denken heeft niet

materialistische denken als maatstaf te zien, vormt zich

de kaders en voorwaarden van de schepping (ruimte en

telkens weer een valkuil wanneer we binnen het aanvan

tijd), en materialistisch denken heeft die wel. Immers:

kelijk onwennige, religieuze denken er met onze gecon

ruimte en tijd vallen binnen datgene wat wij verstaan on

ditioneerde logica niet direct uitkomen en dan gemaks

der de schepping.

halve een

'shuffle', een illegaal overstapje, maken naar het

Nog n keer toegelicht: met religieus denken gaat

vertrouwde, materialistische denken (de beruchte advai

men ervan uit dat de beleefde werkelijkheid ontstaat

ta-shuffle). Het verdient aandacht om daar constant alert

door de geest. De wereld krijgt vorm, aanzijn en wer

op te zijn wanneer wij de advahafilosofie en de christe

kelijkheidsuatie door de geest. Zij wordt als het ware

lijke mystiek naast elkaar zetten.

40

41

De eerste hindoe leraar wiens spirituele benadering, de

advaita vedanta, in de huidige vorm aan ons gepresen
teerd werd, was dus zoals gezegd, Shankara. Voor hem is
de ultieme spirituele ervaring die van het Zelf, de 'Ene
zonder tweede', de Atman (bewustzijn) die identiek is
aan Brahman (het Absolute). Deze allerhoogste werke
lijkheid kan door geen enkel concept adequaat worden
gerepresenteerd. De benadering van die Realiteit gebeurt
in advaita langs de weg van de ontkenning: neti-neti (niet
dit, niet dit). De negatie van alles. Alles wat zich voordoet
is uiteindelijk slechts een ver-schijn-sel. Het 'verschijnt'
en verdwijnt in de geest en kan dus niet het ultieme Ab
solute zijn. In het Absolute is geen dualiteit en onder
scheid. De allerhoogste ervaring is die van pure non-du
aliteit en daar alleen wordt ultieme waarheid gevonden.
De gecreerde wereld is zowel 'waar' als 'niet waar' in zijn
betrekkelijkheid. Dat wordt geduid als 'Maya' (illusie) en
heeft alleen betekenis op zijn eigen niveau voor iemand
die nog niet het niveau van het Absolute heeft ontdekt;
te weten zichzelf in zijn essentile waarheid.
Het mysterie van het Zelf kan alleen door openba
ring of door ervaring worden gekend. Er leidt geen weg
naar toe en niemand 'bereikt' het. Alles wat een mens
kan doen is zichzelf bevrijden door het afstand nemen
van alles dat het Zelf bedekt. Het Zelf dat hij simpel
weg is. Daarvoor is het aanvankelijk toch nodig om aan
reflectie te doen en om onderzoek te plegen. Binnen de
advaitatraditie begint de leraar dan ook doorgaans met
het stellen van de volgende vraag aan zijn leerling: 'Wat
is het, dat achter de gedachte ligt, achter de adem, achter
42

de spraak, achter het gezicht en achter het gehoor? Wat is

hun bron? Wat zet ze in beweging?' Waarop elk antwoord
grondig onderzocht wordt en uiteindelijk tot ontkenning
blijkt te leiden. Dat is de weg van de negatie.
Een recent groot leraar in advaita is Sri Ramana Ma
harshi, de heilige van Tiruvannamalai. Zijn methode
verschilt van de eerdergenoemde en is even simpel als
doeltreffend. Hij behelst eigenlijk niet anders dan het
consequent stellen van de vraag: 'Wie ben ik'? Vind uit
wie of wat je werkelijk bent en de rest zal onvermijdelijk
volgen. (vergelijk: Vind eerst het Koninkrijk Gods en de
rest zal u gegeven worden.) Het gaat erom je in iedere
situatie ervan bewust te zijn, wie het is die dit denkt, ziet,
hoort, enz. Wat is diegene eigenlijk? Zoek dat uit en je
zult zien: je vindt niemand. Ramana vond zijn methode
minder riskant dan die van de ontkenning (neti-neti),
omdat bij de laatste de aandacht toch op die zaken is ge
richt die ontkend zullen moeten worden, waarbij ze ste
vig in de gedachten kunnen postvatten. En dat is nu juist
niet de bedoeling. Bij leraren als Nisargadatta Maharaj
en Atmananda zien we overigens weer andere nuances in
de benadering. De diverse advaitaleraren leggen zo hun
eigen accent, maar het wezen van advaita is nduidig en
helder.
In de mysteriescholen waar advaita wordt onderwezen
geldt doorgaans dat, wanneer er een meningsverschil met
de leraar ontstaat {en dat gebeurt vaak in levendige dis
cussies), dat er alleen maar is om de leerling vooruit te
helpen. Iedere discussie over het Absolute is uitgesloten,
43

want over dat wat het Absolute aangaat, heeft de leraar

per definitie gelijk omdat hij dat zelf realiseerde:

jnani can judge a jnani.

only a

(In India wordt een verlichte een

jnani genoemd: 'hij die weet'.)

TarTvarnAsi

Hieraan ontlenen dit soort scholen veelal een autO

ritaire indruk; vooral de zentraditie is heel strikt, maar
toch is een authentieke leraar als gids en autoriteit mijns
inziens keihard nodig.
Laten we inhoudelijk wat dieper gaan.

innen de advaita speelt het woord 'ik', het begrip

'ik', een grote rol. Als sleutel en als struikelblok. En

zo ontkomen we er niet aan om in aanvang dit begrip

'ik' grondig ter discussie te stellen en we zullen zien dat
datzelfde 'ik' in de christelijke mystiek ook het meest
bewerkelijke opstakei vormt. We volgen even de eerst
genoemde methode, de neti-neti van de advaita en zij
delings kijken we af en toe naar Meester Eckharts visie
daarop.
Nu dan.
Uw eigen ik is u dierbaarder dan dat van een ander.
Ik refereer hier aan ego-isme. In veel geloofsrichtingen
en ethische stelsels wordt het ik dan ook meedogenloos
aangepakt als een kwaad dat je maar beter kwijt kunt
zijn, en ik ontkom er hier nauwelijks aan om daarmee in
te stemmen, zij het vanuit een andere overweging. En zo
44

45

begin ik dan eveneens met het ondermijnen van het ik

regulerend systeem zonder topmanagement dat men tot

uit het dagelijks leven.

'ik' zou kunnen bombarderen. Nee, in dat lichaam huist

Dat doe ik overigens met weinig rancune naar dat ik

geen concreet ik, want dan zou het operatief verwijder

toe, want het ik is niet voor niets ontstaan. Het kan be

baar zijn. Na al die cursiefjes moet het wel duidelijk zijn,

hoorlijk functioneel zijn wanneer u op uw beurt wacht

dat ik iets anders is dan het lichaam dat u ter beschikking

in de rij bij de bakker. U kunt dat ik dan 'aanspannen'

heeft.

als een ander voordringt. Nee, dat ik is om andere dan

Het woordje 'ik' wordt dan ook eigenlijk meer ge

morele redenen een sta-in-de-weg. Het ik bezorgt u een

bruikt om een

verkeerde identificatie.

wordt aan de lopende/ band 'ervaren' en de taalkundige

ervaring aan op te hangen. Het leven

Want wanneer u zegt: 'Ik ben politicus', dan bedoelt u

weergave van die ervaring geschiedt tenslotte het ge

eigenlijk dat uw dagelijkse context bestaat uit staatsrech

makkelijkst door middel van het positioneren van een

telijke modellen en ideologien.

fictieve ik, waar u de werkwoorden aan plakt. Zo werkt

in feite een be

dat nu eenmaal in onze wereld van volwassenen, en daar

paalde fYsieke positie van het lichaam, waarbij de billen

is niks mis mee. Kleine kinderen hebben dat trouwens

een hoofdrol spelen.

nog niet, die positioneren nog geen zelfstandige ik.

Wanneer u zegt: 'Ik zit', dan bedoelt

Wanneer u zegt: 'Ik ben verdrietig', dan betekent dat,

Maar nogmaals: een werkelijk ik bestaat niet in con

dat een gemoedsstemming fYsiek of memaal merkbaar is

creto, ook al heeft u een leven lang gedaan alsof. Het

geworden.

is mateloos belangrijk om dat nu ten volle te beseffen.

En wanneer u zegt: 'Ik verdom het verder', dan wil dat

zeggen dat de betreffende activiteit wordt gestopt.

Leest u niet verder, maar neem nu even de tijd om dat

goed

tot u

te laten doordringen!

Geen van die vier ikken hebben ook maar iets met el

Zojuist werd gesteld dat het positioneren van een fic

kaar gemeen. U heeft op die manier duizenden ikken die

tief ik eigenlijk alleen wordt gedaan om een ervaring weer

allemaal niets met elkaar gemeen hebben, maar een daad

te geven, en dat speelt zich vierentwintig uur per dag af.

heeft een lichaam,

Dat ervaren is daarom natuurlijk cruciaal in dit verhaal.

mijn lichaam. Bezittelijk voornaamwoord. U

bent dat lichaam niet, u heeft het. U heeft een hand, u
bent die hand niet. U heeft een hoofd en hersens, u bent

Laten we het ik eens benaderen met een andere insteek:

dat hoofd en die hersens niet. Zelfs in uw brein is er geen

en uw gevoelens, als van het denken, en wel in de vorm

centrum dat, als een soort homunculus, het brein aan

van

stuurt, want het brein is, hoe wonderlijk ook, een zelf-

andere manier separaat van zowel denken als voelen, en

werkelijke, concrete ik heeft u niet. U

ja. Dit is

46

die van de term 'bewustzijn'.

Uw bewustzijn is zich bewust van zowel uw lichaam

ervaringen. Bewustzijn staat in wezen op de een of

47

overstijgt ze. Immers: u realiseert zich dat u uw gedach

en op dat moment zonder inhoud. Het is het scheppend

ten (met bewustzijn) waarneemt als vanaf een afstand, en

vermogen en op dat moment even zonder schepsel. Het

dat doet u met het fysieke bestaan eveneens. In feite bent

brengt dat wat zich voordoet, tot 'aanzijn'. Doe nu het

u uitsluitend aan het ervaren middels observeren: het ob

proefje nog maar eens. Het is belangrijk om dat goed

serveren van gedachten en gevoelens. Bewustzijn treedt

te 'zien', want Zien en Zijn worden hier hetzelfde. Dit

dus op als een observeerder, een ervaarder, een soort van

scheppend vermogen nu, noemt Meester Eekhart het

getuige; een getuige zonder commentaar.

'burchtje', of het 'vonkje' in de ziel.

Probeert u dat maar eens uit. Staat u nu maar even

stil bij het feit dat u gedachten en gevoelens als het ware

Er is een kracht in de geest die als enige vrij is.

kunt 'zien'. U neemt die van binnen waar. Laten we eens

Het is vrij van alle namen en ontbloot en los en

een proefje doen. Zoek een stil plekje en ga daar zitten,

vrij van alle vormen zoals God los en vrij is in

adem diep in, sluit uw ogen en oren, en houd uw adem

zichzelf. Het is zo volkomen n en een-voudig

in. Dat laatste is een handigheidje om even het denken

als God n en een-voudig (enkelvoudig) is. In

stil te zetten. 'Kijk' dan scherp naar wat u binnen in uw

deze kracht bloeit en groeit God met zijn ganse

hoofd ziet, en doe dat gedurende een halve minuut of zo.

godheid.

Doe dat nu even voordat u verder leest.

U zal waarschijnlijk zeggen: 'Ik zie niks'. Dat klopt.

Het bijzondere van bewustzijn is, dat daar niet opnieuw

Het is in uw hoofd donker en stil. Geen beelden, woor

een mechanisme achter zit dat op zijn beurt het bewust

den of anderszins. Maar dat is toch niet helemaal waar.

zijn 'waarneemt' en zich daarvan bewust is. Nee, bewust

Er is wl iets, iets 'ongeschapens', in Meester Eckharts

zijn is tevens het eindstation. Van vroeger herinner ik mij

termen. Er is dat vermogen om, ls zich iets zou voor

de 'Droste cacaobus' waarop een verpleegster stond afge

doen, om dat dan te kennen, op te merken. Een gedachte,

beeld die in haar hand een dienblad had waarop een ca

een gevoel, wat zich ook maar voordoet. Dat vermogen

caobus stond met daarop een verpleegster met een dien

tot kennen, tot opmerken, zit als een kat voor een mui

blad en cacaobus, enzovoort (het Droste-effect). Maar zo

zengaatje stil te wachten op dat wat zich gaat voordoen,

is het met bewustzijn niet. Bewustzijn is einde verhaal,

en het 'in besef ' te pakken als het opduikt. Dat vermogen

dus werkt het als een perperuurn mobile: uit zichzelf; een

tot kennendheid, tot beleven, dat bewustzijn, heeft geen

ongelooflijk wonder voor wie daar even bij stil wil staan.

afmetingen, kleur of gevoel. Het heeft ook geen locatie,

Echter, het bewustzijn is niet aanwijsbaar aanwezig; het

behoudens dat u het in uw hoofd projecteert in die duis

bewustzijn is kennelijk de aanwezig heid zelf, en dat is nu

precies wat u door de dag heen 'ik' noemt.

ternis die u zojuist constateerde. Het is naakt bewustzijn

48

49

Het is uiterst belangrijk om dit in alle helderheid te zien,

Identificatie met bewustzijn zelf betekent derhalve iden

omdat dit inzicht- en let nu op - uiteindelijk uw iden

tiflcatie met niet-iets. Identificatie met het pure bestaan

tificatie kan doen verschuiven van u als denker of doener

middels de ervaringen, met het vermogen tot ervaren.

naar u als ervaarder, als bewustzijn zelf. Maar is er eigen

Men kan 'rusten' in dit pure ervaren, in dit bewustzijn.

lijk wel zoiets als een ervaarder? Kunt u dat bewustzijn

Dan worden optredende bewustzijnsinhouden niet meer

dan aanwijzen? Er is ervaren, dat wel. 'Ik denk dus ik

als apart waargenomen, maar worden ze op den duur zelf

ben', aldus Descartes, hoewel hij daarmee in de valkuil

de hele act van waarnemer, het waarnemen en het waar

stapte van een geprojecteerd ik. Maar bestaat er eigenlijk

genamene tegelijk. Ongedeeld. De separate waarnemer

wel zoiets als een concrete ervaarder, een ik? Terecht heeft

verdwijnt en er is slechts het ervaren in non-dualisme.

de filosoof W illiam James zichzelf de vraag gesteld: 'Be

Je hebt dan geen ervaringen meer, nee, je bent die erva

staat bewustzijn?' waarmee hij bewustzijn niet ontkende,

ringen. Bewustzijn neemt de vorm aan van haar inhoud.

maar wel de deur opende naar de vraag of je iets bestaand

Vandaar: Jij Bent Dat. Tat Tvam Asi.

kunt noemen dat feitelijk het bestaan zelf is. Als een soort
zelfreferentie. Alsof je de lengte van een duimstok meet
met diezelfde duimstok.
Dit bewustzijn, deze ziener van alles, kan zelf niet ge
zien worden, wam het is niet manifest, maar kan wel alles

Want wie Gods woord wil horen, moet volledig

uit zichzelf zijn gegaan. In het eeuwige woord
is het zo dat wie het hoort, dezelfde is als wat
gehoord wordt.

omvatten en kan derhalve eveneens beschouwd worden als

leegte, als beschikbaarheid. Het is de grenzeloze ongekleur

Toch hebben we het verongelijkte gevoel dat 'ik' dan ten

de, ongemanifesteerde beschikbaarheid waarin en waardoor

minste iets moet zijn, want anders vallen we wel in een

al het gemanifesteerde verschijnt en verdwijnt. Bewustzijn

enorm gat. We zouden dan tot 'niemand' worden gere

is grenzeloos. En daar waar geen grenzen zijn, heeft men

duceerd.

geen buren. Dus is bewustzijn niet bepaald door ruimte en

Nu, dat is in feite ook zo. Want naarmate u gaat in

ook niet door tijd. En als tijd en ruimte niet meedoen, dan

zien dat het dagelijkse ervaren van de dingen u meer eigen

bevindt men zich in de eeuwigheid en daar wordt nooit

is, aan uw wezen meer recht doet en dichter bij uw oor

iets geboren en sterft ook niets. Bewustzijn werd niet gelijk

sprong huist dan het verzonnen ik dat u geprojecteerd heeft

met het lichaam geschapen, en het sterft ook niet met het

in uw lichaam, dan kan verplaatsing gaan plaatsvinden

lichaam omdat het engeschapen is en nooit deel uitmaakte

van het ik-gevoel naar dat ervaren zlf en wordt op den

van de tijdstroom. Nogmaals: het is hetzelfde als het onge

duur het oude, lichamelijke ik als een gebruikte slangen

schapen burchtje van Meester Eckhart.

huid afgeworpen en vervangen door de nieuwe identiteit.

50

SI

Namelijk geen ideneiteit, maar een samensmelting met

Die proces, dit loskomen van de verkeerde identificatie,

het leven zelf, in de ervaringen. Leest u dit stukje gerust

heet zelf-realisatie. Men realiseert zich wie of wat men ten

nog een keer over. Het is belangrijk.

diepste eigenlijk is. In bijbelse taal nogmaals: wederge

Wanneer u van het bovenstaande cursieve stuk het

boorte. Na het daadwerkelijke moment van herkenning

waarheidsgehalte wilt checken, probeer dat dan uit door

van uw eigenlijke wezen- dar is grofweg gezegd: bewust

uzelf eenvoudig de vraag te stellen welke van beide u het

zijn, moet dat op den duur waargemaakt, vertaald wor

liefste zou behouden bij een gedwongen keuze: uw besef

den naar het dagelijkse leven en dar is opnieuw: zelf-reali

van zijn, of uw lichaam.

satie. U dient er naar te leven om her waar te maken.

U zult ongetwijfeld kiezen voor het zijnsbesef omdat

Die herkenning van uw eigenlijke, oorspronkelijke

het Ik Ben-besef, bewustzijn, uw oorsprong is. Stelt u

wezen, dit verlichtingsmoment, is niet een intellectueel

zich deze keuze maar eens concreet voor: U hebt geen

begrijpen. U kunt er nier naar toe studeren. Het herken

lichaam en dus geen locatie meer, maar u beseft wel de

ningsmomenr zelf is een mencale mokerslag en het gevolg

gelijk alles wat er zich afspeelt. U bene- zonder lichaam

is een geestelijke salto mortale. Het is dan ook ongeloof

- grenzeloos onbelemmerd aanwezig. U wordt zodoende

lijk ingrijpend. Bovendien is de komst van dit moment

het ervaren zelf. Dat is de ene keus.

van het plotselinge herkennen van Waarheid volstrekt

De andere optie is dat u wl een lichaam heeft, maar

onvoorspelbaar.

geen enkel besef van bestaan. Daar rekene toch niemand

Ja, men kan zich daar natuurlijk op voorbereiden, net

voor? En waarom niet? Omdat uw wezen, uw kern, be

zoals een vrouw dat kan doen bij een gewenste zwan

staat uit kennend.heid, bewustzijn, dan wel besef. Exact

gerschap. Dan gebruikt zij geen anticonceptiemiddelen

dr ligt dat, bij wat u door de dag heen 'ik' noemt. De

meer. Dan leeft zij zo gezond mogelijk, bestudeert haar

verlichting, maar ook de nieuwtestamentische 'wederge

cyclus en heeft frequent gemeenschap, maar het zwanger

boorte' is nu precies die wisseling van ideneificatie van

worden is daarmee niet gegarandeerd.

her ik van lichaam en geest naar Bewustzijn. Verhelde

rend, niet?

Zo kan men met de wens tot zelfrealisatie alle litera

tuur daarover lezen. Men kan zijn leven daar alvast op

Dit bovenomschreven inzicht klinkt heel simpel, maar

inrichten. Men kan mediteren en gedachtediscipline oe

het is een proces dar nogal wat voeten in de aarde heeft.

fenen en vooral het verlangen naar vervulling koesteren.

Er zijn maar weinig mensen die de verschuiving van de

Maar dan nog: de inspanningen kunnen een leven lang

lokalisering van het ik-besef van lichaam naar het ervaren

duren en nochtans niet beloond worden. Of het kan zo

zelf, daadwerkelijk realiseren. In bijbelse termen: 'Velen

maar op het meest onverwachte moment plaatsvinden.

zijn er geroepen, maar weinigen zijn uitverkoren.'

In bijbelse taal: genade. Hammarskjld zegt daarover:

52

53

'Gevonden rust is niet het resultaat van psychologische pres

tatie, maar van religieuze genade. '
Maar dit even ter zijde.

mede culturele en sociale rijping als voorwaarden worden

meegenomen. Hij vindt dat mensen, het proces volgend,
naar hun spirituele ervaringen zouden moeten leven,
want het is niet voldoende om ze te etaleren in theore

Zoals eerder gezegd, is mijns inziens het verlangen naar

zelfrealisatie hier van groot belang. Men kan de komst
van dat moment naruurlijk ook tegenwerken. Een le
vensstijl die diametraal staat op het verlangen naar iden
titeitswijziging, zal die ook tegenwerken. De juiste ge
richtheid ontbreekt dan. Natuurlijk is het 'toeslaan' van
het verlichtingsmoment te duiden als 'genade', want het
is niet afdwingbaar en onvoorzienbaar. Wij kennen nog
niet de fysieke en psychologische randvoorwaarden om
dat te laten gebeuren, maar het lijkt mij onwaarschijnlijk
dat met een volstrekt onjuist interessepatroon deze diepe
verandering een kans krijgt. En wat ook ernstig in de weg
staat is de overtuiging 'al ver gevorderd te zijn'. Dat is
zelfs een apert voorbehoedmiddel. Men kan niet 'steeds
spiritueler' worden. Alle briljante schrijvers en schrift
geleerden hebben in deze een grotere handicap dan de
analfabeet.
Er is geen sprake van vordering op die manier. De eni
ge vordering die men zou kunnen maken is dat men tot
de wanhopige conclusie komt het allemaal absoluut niet
meer te weten: het faillissement van het ik. Dat is chte
progressie zoals die in de school van advaita geldt. Die vi
sie wordt niet door iedereen gedeeld. Ken Wilber schetst
bijvoorbeeld in zijn boek 'Een beknopte geschiedenis van
alles', een benadering in stappen. In negen fasen, waarin
naast groeiend bewustzijn, ook bijvoorbeeld gedrag, als54

tisch geklets en religieuze praat, aldus Wilber. Ook Icha

zo en Almaas ontwikkelden een soort trapsgewijs systeem
dat een rijping ten gevolge zou hebben, met als kroon op
het werk de 'verlichting', het grote inzicht. Het risico bij
deze benaderingen vind ik het mogelijke ontstaan van
een nieuw ik, alleen in een ander, 'heiliger' jasje. Dat kan
uiterst bedrieglijk uitpakken.
Toch geldt er mijns inziens een soort volgorde, maar
dan globaler: Een ieder die gevolg geeft aan de innerlijke
roep moet noodzakelijkerwijs het pad volgen van kennen
naar niet kennen, en komt uiteindelijk voorbij hetgeen
gekend kan worden, voorbij elke mogelijke manifestatie.
Op deze weg moet hij zichzelf verliezen in dat wat alles
transcendeert. De geest kan dit niet bevatten, maar heeft
geen andere keus dan zich hierin te laten verdwijnen. Dit
proces zou men een 'volgorde' kunnen noemen.
Het is bij zelfrealisatie uiteindelijk toch een ineens
'zien' van de waarheid, zoals gezegd. Doorgaans ligt daar
wel wat voorbereidend werk aan ten grondslag, zeker
waar sprake is van een leerling-leraar verhouding binnen
de mysteriescholen van zen en advaita. In de advaira-tra
ditie bijvoorbeeld neemt men veelal als uitgangspunt dat
het hele bolwerk van het ik ongeveer gesloopt moet wor
den, met alle ideen en vermeende persoonlijke voortref
felijkheden daarbij. Vooral dat laatste is voor velen toch
een forse drempel.

55

Dat ineens 'zien' (geen zien met de ogen, maar een plotse

bij mijn leven: God vermag alle dingen op grond

linge waarheidherkenning) vindt zowel mentaal, als in het

van zijn goddelijke kracht, maar de mens iets

gevoelssegment plaats, waarbij het mentale 'zien' slechts

weigeren die deze beide dingen in zich heeft,

het velletje op de melk is. De veelal onbekende gevoels

dat vermag Hij niet.

fortificaties van het ik zijn aanzienlijk weerbarstiger dan

de mentale, en het voorbereidend proces, waarbij mijns

Het spreekt vanzelf dat deemoed hier tevens staat voor

inziens een leraar onontbeerlijk is, heeft meer weg van

het ontbreken van de eigen vermeende voortreffelijkheid

een slopersbedrijf dan van een opbouwwerkerij. Daarbij

of spirituele groei. En dan: alles staat en valt mijns in

zijn trouwens forse, brute ego's veel gemakkelijker aan te

ziens inderdaad met het grote verlangen. Aanvankelijk is

sturen dan gladde, flemende would-be-heiligen, aldus de

dat verlangen een zeuren, een heimwee, een vaag gemis

advaitaleraar Alexander Smit.

van binnen. Allengs wordt dat sterker in de loop der ja

Om dat zien, om de herkenning van de waarheid te

ren. Het groeit met de teleurstellingen. Allerlei vluchtge

bereiken, zitten boeddhisten soms een levenlang in een

drag en compensaties worden dan ingezet: hard werken,

klooster en heremieten decennia in de woestijn. De pe

relaties, kinderen, carrire, gewoon het standaardverhaal

riode tussen het teloorgaan van het oude vertrouwde, li

om het maar niet onder ogen te hoeven zien. Maar nooit

chamelijke ik en het vinden van geen nieuwe, wordt in

is er echt genezing. Het is als een virus dat de mens op

de christelijke mystiek vaak afgeschilderd als 'de donkere

loopt, en wat zich op een gegeven moment niet meer laat

nacht van de ziel'. De tijd waarin men de persoonlijk

verwij deren.

heid verliest is vaak een desolate, angstige tijd, maar het

Dan wordt het serieus en moeten er keuzes gemaakt

is te doen en er is altijd een leraar als men er rijp voor

worden, en die keuzes zijn altijd voor de volle 1 00%;

is, want: 'Zoekt en gij zult vinden'. In eerder genoemde

nooit 99%. Want 'God is een naijverig God', zo heet het

mysteriescholen wordt overigens het toekomstig scenario

oudtestamentisch. Als het verlangen naar nwording

dat na het identiteitsverlies gloort, al lang van tevoren

niet voortdurend in uw gedachten is, als het niet domi

aangereikt, zodat een desolate periode niet echt voor ie

nam aanwezig is gedurende de hele dag, dan is het niet

dereen hoeft te gelden.

voldoende. Als het zoeken naar waarheid een soort flirten

met het zoeken is, een soort veredelde hobby, of gewoon

Dat wij God niet dwingen tot dat wat wij wil

een grote interesse, of het slechts ten dienste van uw werk

twee dingen

of uw maarschappelijke status staat, vergeet het dan maar.

len, ligt daaraan dat het ons

aan

van

Want, hoewel ik niet voor een ander kan spreken, leeft

ons hart en aan een krachtig verlangen. Ik zeg

bij mij toch de stellige overtuiging dar deze kostbare ver-

ontbreekt: aan deemoed vanuit de grond

56

57

andering, deze zo intense ommekeer, een 'gespreid bed'

verlangt om te kunnen plaatsvinden.

Het vroege en middeleeuwse christendom heeft erg de

nadruk gelegd op de verloochening van het 'vlees', uw
lichamelijkheid dus. Dit diende hetzelfde doel: het li

Ik verklaar bij Gods eeuwige waarheid dat God

chaam met haar noden en lusten mogen immers de ori

genoodzaakt is zich naar zijn ganse vermogen

entatie op God niet in de weg staan, maar zoals boven

uit te gieten in eenieder die zichzelf tot op de

vermeld, kan dat ook best anders. Sterker nog, we kun

bodem heeft prijsgegeven.

nen het omkeren: als het verlangen naar Waarheid, c.q.

God, van binnenuit zo groot wordt dat het u helemaal

Het is daarom dat Jezus zegt uw familie te moeten haten

als u hem wilt volgen.'Haten' betekende toentertijd in

in beslag neemt, komt u aan bezit en lichaam vanzelf

dit verband: 'op de tweede plaats stellen'. Bedoeld wordt

dat u prioriteiten dient te stellen, want anders gaat u uw

Godsverlangen de overhand neemt, zal identificatie met

niet meer toe. Anders gezegd: wanneer de fixatie op het

lichaam en bezit buiten de belangstelling raken en daar

bestemming missen. De verloochening an andere inte

ressen houdt de orintatie en de gerichtheid op het enige

mee vanzelf aan invloed inboeten.

dat telt: de gerichtheid op God, op het Absolute, want:

'Elk Rijk dat in zich zelf verdeeld is, moet te gronde gaan'.

'Sturen? Maar is er dan een vrije wil?' vraagt u. 'Alles ge

Daar waar keuzes zijn kunt u immers zelf sturen.

schiedt immers door karma?' Ja en nee. Ramana Mahar

Op daadwerkelijke wedergeboorte hebt u naar mijn stel

lige overtuiging weinig kans als het bij wijze van spreken

shi antwoordde eens op de vraag of er zoiets als een vrije

niet- op in minst onderhuids- prioriteit nummer n

is gedurende vierentwintig uur per dag.

voet'. Ik maak daar de volgende kanttekening bij: staan

Zo werkt het ook met bezit. Wanneer uw bezit deel

geen wil. Het leven leeft zich dan vanzelf in pure loutere

uitmaakt van uw ik, uw identificatie en uw attentie,

aanwezigheid. Maar als er identificatie plaatsvindt, is er

wil bestaat: 'Er is vrije wil, en karma volgt haar op de

de in uw werkelijke natuur is er geen ik en daarmee ook

wanneer het dus een binding vormt, dan is het niet

vrije wil, en waar wil is, kunt u sturen in gerichtheid en

goed. Maar is bezit voor u uitsluitend functioneel en

orintatie.

staat u er volstrekt onverschillig tegenover, dan kan het

Voor uw geestelijk bezit geldt hetzelfde als boven

geen kwaad. U kunt dan gerust boodschappen blijven

staande en hier blijft eveneens het doel: voortdurende

doen in uw Saab of BMW en u hoeft hem niet te verko

orintatie op God c.q. het Absolute. Die orintatie op

pen. Zolang het bezit maar niet tussen u en het Gods

God moet voor u een voortdurende uitnodiging zijn en

verlangen komt te staan, omdat u er uw

geen strijd, geen worsteling, want die kunt u verliezen.

verbindt.
58

identificatie aan

De focus op die orintatie kan zo sterk worden dat van-

59

zelf een soort zelfverloochening ontstaat, en dat is op die

wijze dan een natuurlijk gebeuren. In de advaitatraditie
wordt identificatie van het ik met het lichaam, alsmede

Niemand ziet God en leeft

met het materieel- en geestelijk bezit, gelimineerd door

het ik illusoir te verklaren, zoals hierboven al eerder aan
gegeven. En dat niet zozeer door aangepraat geloof, dan
wel door logisch nadenken en diepgaand en oprecht on
derzoek zodat acceptatie niet wordt opgedrongen, maar
direct voortkomt vanuit eigen conclusies.
In Lucas 9:24 staat:
'W'lln t ieder die zijn leven zal willen behouden, die zal
het verliezen, maar ieder die zijn Leven verloren heeft om
Mijnentwil die zal het behouden. '
Daaraan koppelt Jezus dan de belofte van het zien van
het Koninkrijk Gods nog in dit leven. Dat verlies van je
zelf is de kern van de weg tot dit Koninkrijk. Zonder het
volledige verlies van jezelf is er geen mogelijkheid om Je
zus te volgen in zijn terugkeer naar de Vader, de bron en
oorzaak van alles. Het 'Wie ben ik?' van Ramana Mahar
shi is in zekere zin diezelfde uitnodiging tot sterven aan
jezelf, zoals dat ook door het evangelie heen resoneert,

a, en dan komen we aan de gebeurtenis van de weder

geboorte of verlichting. Het moment waarop men in

volstrekte helderheid en klaarheid geconfronteerd wordt

met zijn ware natuur. Wat gebeurt er dan precies ?

Een verwoording:
Het herkenningsmoment zlf van Waarheid was er een
van grote vreugde en verbijstering. Het maakte een im
mense indruk. Er was een volkomen uit het evenwicht

en eigenlijk klinkt het heel controversieel om de dood te

geraakt zijn, en toch volstrekt stabiel staan in het nieuwe

overstijgen door haar te ondergaan. Doorgaans is daar in

perspectief. Stabiel als nooit tevoren. Sterker nog: dit was

de advaita een figuurlijke worsteling met de leraar voor

nodig, waarbij zich dan onwillekeurig de vergelijking met
die van Jacob met de engel opdringt. (Gen 32)

twijfelloos de uiteindelijke bestemming. Deze gebeurtenis

is onomkeerbaar en is waarschijnlijk het meest indruk
wekkend en bepalend in het leven. De evidentie van de
verkregen Waarheid was zodanig, dat ik na het emotione
le moment mijzelf grondig verweet een zeldzame kaffer te
zijn, omdat ik hier een leven lang overheen gekeken had.

60

61

Wat 'ziet' men dan precies in dat verlichtingsmomenr?

Wat was er zo bijzonder aan?

het rot beleefde werkelijkheid wordt. Het moment van

herkenning van mijn wezen zelf, kan nooit lang geduurd

Wat men exact ziet, is niet in woorden weer te geven.

hebben. Het staat mij bij als een moment; ineens is er

Mijn pogingen daartoe waren er vele, maar even zovele

dat diepe weten, volstrekt onverwacht en dus: genade.

malen leken ze mij achteraf onjuist en heb ik ze geschrapt.

Als een mega-aha-Erlebnis. Maar daarna was, zonder dat

Dat komt misschien omdat dat, wat het onderging, wat

ik gemakshalve dus 'ik' noem, er op dat moment niet

ik mij beelden herinner, toch een totaal inzicht en to

taal weten van alles, vervat in n ongedeeld geheel. Het

meer was. Wam niemand 'ziet God en leeft' (Ex 33:20).

was onbestaanbaar dat er iets zou kunnen zijn dat mij

Het beste wordt dit moment nog weergegeven in de

niet glashelder was. Het hele bestaan was mij bekend in

Upanishaden. Heel cryptisch staat daar: 'W'lJt is het teken

een volstrekte transparantie, zonder dat ik daarvan een

van Brahman op het niveau van menselijke waarneming?

waarom of details wist, of hoefde te weten.

Het is de uitroep: Ah! W'lJnneer de verlichtingflitst: Ah! wtln

Ruimte en tijd waren afwezig of waren niet herken

neer de ogen schitterden: Ah! Dat is alles. Brahman ging

baar (dat weet ik niet meer), wam daar stond ik pas later

voorbij. W zagen niet zijn gezicht, want dat is onmogelijk,

bij stil. Er was absolute twijfelloosheid en inzicht. Het

maar we voelden zijn aanwezigheid. '

is verbijsterend hoe zo'n mega-indruk kan plaatsvinden

in n enkel ogenblik. Het meest indrukwekkend was

Op een mysterieuze manier is iemand dan nooit meer

nog wel dat ik mijzelf daar niet als entiteit aanwezig er

hetzelfde wanneer hij eenmaal de aanraking van Brah

voer, maar meer, dat uitsluitend hetgeen zich voordeed,

man heeft gevoeld. Daarom: wanneer 'the lightningjlash

alles was dat er

es' is de geest zich slechts bewust van een grote leegte.

overviel daarna met een grenzeloze zekerheid het weten:

De geest zoekt daarna niet langer het treffen met God

1k was dat alles wat er was.' Men ziet ineens in opperste

als Aanwezigheid. Alle vormen zijn verdwenen en God

helderheid, dat zijn zelfbeleving uit niets anders bestaat

maakt zich meer kenbaar als afwezigheid, dan als aanwe

dan uit het ervaren, beleven van dat moment, en daarin

zigheid. Hij is in alles, en is voorbij alles. Deze afwezig

ontbreekt iedere vorm van ik of entiteit.

was.

Het zien, het zijn, het weten. Mij

heid blijft als levende aanwezigheid in de herinnering aan

Mijn wezen als het zijn zelf, manifesteerde zich voor

de 'flash oflightning'. Juist in de afwezigheid is er dan een

mij onomstotelijk. Toen het voorbij was, bleef geruime

weten van totale aanwezigheid.

tijd het gevoel van afwezigheid van mijzelf als aparte

deelnemer bestaan. Er was alleen wat er was.

Als ik dat hier zo neerschrijf, lijkt het niets bijzonders,

Door de enorme impact van dit gebeuren kunnen

maar het is een ongelooflijk ingrijpend gebeuren zodra

zich soms direct na deze 'gebeurtenis' fYsieke ongemak-

62

63

ken voordoen, die bij sommigen een tijd lang aanhouden.

wegvallen. Ook de vraag of die ervaren eenheid, die to

Dan, langzaamaan, veranderden de dingen fundamen

taliteit God zelf was, is mijns inziens een rationele over

teel. Er begon op den duur meer en meer een 'religieus'

weging achteraf, hoewel ik er voor mijzelf diep van over

denken plaats te vinden in plaats van 'materialistisch'

tuigd ben dat het veel met elkaar te maken had. Echter,

denken. Ik ging alles meer in het perspectief van expressie

dat is natuurlijk afhankelijk van het godsbeeld dat men

van bewustzijn zien. De beleving van wat ik altijd als me

hanteert.

zelf had ervaren, wijzigde uiteraard drastisch. Het dage

De ambivalentie van het feit dat de ervaarder weg

lijks leven veranderde eveneens: niet zozeer in de dingen

valt en het gebeuren toch ervaren wordt, onderschrijft

die, ik deed (mijn omgeving viel het nauwelijks op), dan

dat mijn diepste wezen bestaat uit de ervaring zelve. De

wel meer dat prioriteiten verschoven en ik anders tegen

constatering achteraf: 'Ik was alles' wordt in advaita ge

het leven en dus ook tegen dood ging aankijken. Er was

kenschetst als de basis van liefde, en de constatering: 'Ik

een ongelooflijke opluchting. Alsof ik klaar was. Het was

was niets' als die van wijsheid. Dat geeft al aan dat het ik

klaar. De last was van mijn schouders. Met name dt.

volstrekt afwezig was tijdens dat proces, dan wel absoluut

Voor altijd. Het voelde dan ook letterlijk als een 'verlich

niet constateerbaar. En daarmee schaart dit gebeuren zich

ting'. Er was geen verlangen meer, geen echte innerlijke

in de wetmatigheden van het religieuze denken. Daar be

onrust, of zoeken, zoals vroeger. Er was een volstrekt ze

staat geen ik als aparte entiteit. De enorme opluchting,

ker weten.

verlichting, die ontstaat als het ik wegvalt, lijkt me een

Er ontwikkelde zich op den duur een veel grotere mate

van de belangrijkste componenten te zijn in dit proces.

van relativering door de dag heen. Maar waar verwonde

De eenheid of vereniging, dan wel vereenzelviging met

ring vroeger al snel verdween wanneer het nieuwe ergens

het rotale bestaan wordt daardoor een feit, en ligt dan als

af was, blijft verwondering nu onverminderd aanwezig

een nieuwe weg voor u. En groot feest. Het loodzware

en neemt zelfs toe, met name in de continue confrontatie

gewicht van dat ik wordt achteraf pas goed beseft.

met de heiligheid en bijzonderheid van het bestaan zelf.

De gebruikelijke discussie bij zo'n gebeurtenis of er
nu sprake is van nwording met of zonder onderscheid

Het bovenstaande wordt binnen de advaita doorgaans

in een enkele zin weergegeven: 'Ik herkende mijn ware
natuur.'

van de waarnemer, is een academische. Dat geldt ook

voor de vraag of vergoddelijking plaatsvindt. Want wan

De oude gewoonte is geheel van de ziel afge

neer de ervaarder wegvalt, wie zal er dan moeten vereni

vallen en is dood. De ziel heeft zich haar ware

gen of n worden of vergoddelijken? Het is domweg

wezen toegeigend en staat in haar eerste on

door het verdwijnen van de persoon waardoor grenzen

schuld.

64

65

Zo duidt Meester Eekhart de wedergeboorte. Daarmee

schap die hij bracht en waarvoor hij kwam. De weg tot

opende zich voor mij tevens een nieuwe wijze van ver

het Koninkrijk die hij ons wees blijkt hier, gewoon in

staan en begrijpen. Bijvoorbeeld de teksten van Meester

dit leven, haalbaar. Daarin ligt zijn grote verdienste en

Eckhart, die vroeger voor mij vol zaten met onbegrijpe

dat is zijn boodschap. Hij liet ons zien hoe het besef van

lijke en soms zelfs belachelijke uitspraken, waren mij nu

God in de ziel geboren kan worden en hij leerde ons het

op slag volstrekt duidelijk. Waar ik voorheen hoog opzag

Zoonschap zien en worden. Gewoon aan den lijve! Hij

tegen de voor mij ingewikkelde uiteenzettingen en breed

leefde dat vr, zodat we hem daarin onmiddellijk kon

voerige constructies die theologische geleerden ten tonele

den volgen, zodat bevrijding, verlossing, plaats kon vin

voerden ter verklaring van genoemde ogenschijnlijk on

den, hier en nu, niet straks in een vermeend hiernamaals,

begrijpelijke passages in Meester Eekhans werk, werken

nee, nu!

die nu nog slechts op de lachspieren, want waarheid is.

Het is deze Waarheid die hij ons schonk. Deze waar

nooit ingewikkeld. Er staat maar n ding waarheid in de

heid die vrij maakt. Vrij waarvan? Vrij van onszelf.

weg en dat is het ontbreken van de bereidheid om re zeg

Het herkennen van ons wezen, onze oorsprong als het

gen: 'Ik weet het niet'. Meester Eekhart is daarin zelf heel

(bewust)zijn zelve. Die waarheid maakt vrij. Bevrijd ons

mild en zegt herhaaldelijk dat niet verwacht mag worden

van ons ooit veronderstelde, persoonlijke ik. Dat is de

dat zijn woorden (preken) begrepen worden, tenzij men

grote verlossing die hij bracht, want die behelst eeuwig

dit cruciale inzicht bezit.

heid. Het is een bevrijdend inzicht dat Christus nier

gekomen is om de mens tot morele volmaaktheid re

Wie deze uiteenzetting niet verstaat, bekom

brengen, maar wel tot een verlossing uit zijn egocultus

mere zich er niet om. Want zolang de mens nog

en uit zijn zorg voor zijn eigen imago. Jezus' leven zegt

niet op deze waarheid lijkt, zal hij deze uiteen

mij daarom veel meer dan zijn (kruis)dood, want ik heb

zetting niet verstaan. Want het is een onverho

hetgeen hij beloofde mogen omvangen en daar geef ik

len waarheid die onmiddellijk uit het hart

graag alle andere constructies voor weg. Weer is de eigen

van

God is voortgekomen.

ervaring hier doorslaggevend. In de Middeleeuwen zou

ik hiervoor zonder twijfel levend zijn verbrand, want dit

Zaken die voorheen door mij altijd volstrekt conform

is niet de Paulinische versie.

geaccepteerd werden, kwamen in een heel nieuw licht te

Ook Jezus' wonderdoeningen zie ik nu als van minder

staan. Ik denk hier bijvoorbeeld aan de rol van Jezus als

belang dan zijn boodschap. Wonderen geschieden he

verlosser. Jezus van Nazareth als verlosser? Jazeker. Maar

den ten dage nog steeds, hoewel men zich kan afvragen

wat mij betreft is die verlossing nu gelegen in de bood-

waarom de naruur uitzonderingen op haar eigen wetren

66

67

zou toestaan. Voor wat we vandaag onder 'paranormaal'

Het lijkt erop dat alleen die verschijningen, die binnen

rangschikken, wordt misschien morgen middels kwan

het brein al een plaats hebben, plaatsvinden, waarmee

tumfysica, of een van haar zusterwetenschappen, een heel

een onafhankelijke aanwezigheid ten minste kan worden

simpele en logische verklaring gevonden. Het rou best

betwijfeld.

kunnen zijn dat hetgeen wij niet herkennen als een na

tuurlijke wetmatigheid (omdat onze kennis nog tekort

William Law6 laat zich daarover als volgt uk

schiet), heel gemakkelijk tot 'wonder' gepromoveerd

Zoudt ge willen weten hoe het komt dat zovele valse wezens

wordt. Zelf ben ik van mening dat de wonderdoenin

in de wereld verschenen, die zichzelf en anderen met vals

gen van de Nazarener niet nodig waren om zijn autori

vuur en vals licht hebben misleid, en beweren ingevingen en

teit en voortreffelijkheid te onderbouwen. Nogmaals: de

openbaringen te hebben en inzichten in het goddelijk leven en

boodschap die hij bracht is van een mondiale en tijdloze

in het bijzonder wonderen te kunnen verrichten, waartoe ze

importantie en verschilt juist daarin van genoemde won

speciaal door God waren geroepen ? Dit is het: ze keerden zich

deren.

tot God, zonder zich van zichzelfafte keren; ze wilden in God

In her verlengde daarvan zijn in de loop der tijd in

leven zonder dat zij hun eigen aard in zich gedood hadden. '

de mystiek wonderen, extases en exotisch gedrag een ei

gen plaats gaan opeisen als kenmerk van het vermeende

Augustinus duidde hetzelfde als volgt:

heiligingproces. Men kan daar vraagtekens bij plaatsen.

'Heer, ik wilde U niet missen, maar ik wilde tegelijk met

De functie en de voordelen van zulke extremiteiten zijn

U het geschapene bezitten; dat kwam door mijn hebzucht

mij tot nu toe nog niet helder geworden en ik heb ze

en daarom verloor ik U, want gij staat niet toe, dat men

tot heden ook niet gemist. Dit, terwijl ik mij niet geheel

tegelijk met U, die de waarheid zijt, het onware geschapene

aan de indruk kan onttrekken dat interessantdoenerij, en

bezit.'

wellicht wat hysterie, moeilijk te onderscheiden is van

oprechte belevenissen op dit vlak.

Nee, de uitzonderlijkheden zijn niet de kern van het

V isioenen in dit verband bestaan door de geschiede

bestaan. Zij leiden af van de aard van het bestaan zelf

nis heen vaak uit een soort vermeende aanschouwing

en verworden daarmee rot een dwaalspoor. Ook en met

van Maria, Jezus, of God. Bernadette van Lourdes zag

name de 'New Age' beweging, met al haar dubieuze

Maria in een visioen. Surdas zag Krishna in een visioen.

randverschijnselen, neigt daartoe. Enerzijds, omdat in

Waarom zag Bernadette Krishna niet? Omdat Krishna

deze stroming de fantasie in haar oncontroleerbaarheid

niet in haar persoonlijke culturele bepaaldheid bekend

alle ruimte krijgt en zich waarheidsgehalte toe-eigent, en

was. Datzelfde geldt voor Surdas ten aanzien van Maria.

68

6. William Law, Engels mysricus (1686- 1761)

69

anderzijds omdat zij vruchtbare grond biedt voor allerlei

selfproclaimed gurt/s, meesters, healers, genezers en ander

'Satori', zegt professor (en zenkenner) D.T. Suzuki, 'is geen

extase oftrance- zoals in de yoga - maar een algehele geeste

ti-ta-rovenaarsvolk, dat aan oprechte zoekers kraaltjes en

lijke omwenteling die vroegere intellectuele inzichten omver

spiegeltjes voorhoudt waardoor aandacht verkeerd wordt

haalt, en dus leidt tot een soort van intellectuele catastrofe. '7

gericht en de bevrijdende eenvoud en oorzaak van her be

staan in al haar grandeur niet wordt opgemerkt. Ook hier

Enomiya-Lasalle zegt daarover, eveneens vanuit de zen

staan de getaleerde uitzonderlijkheden vaak ten dienste

traditie:

van een overspannen ik.

Daarentegen verandert het moment van waarheid,

Veze intutie is de verlichting (satori) ofhet zien van de

werkelijkheid (kensho). Het is het door ervaring verkregen

van verlichting (met een antiek woord: wezensblik), in

inzicht van de absolute eenheid van al het zijnde, waarin er

eerste instantie weinig aan het karakter, de voorkeuren

noch een op zichzelfstaand ik is, noch een entiteit waar dan

en (on)aangenaamheden van degene die dat ondergaat.

ook en daarom ook geen enkele tegenstelling. '

De omgeving zal de verandering nauwelijks opvallen,

want men houdt nog steeds van aardbeien en rijsttafelen,

Zoals gezegd: die omslag is nrnalig en de revenuen

is nog steeds dol op reizen en nog net zo directief als

daarvan kunnen ieder moment 'geleefd' worden. Twijfel

vroeger. Men heeft nog steeds ruzie met partner en kin

aan de geziene waarheid is niet meer mogelijk, maar dat

deren en raakt eveneens nog steeds gerriteerd door een

wil niet zeggen dat (tijdelijk) niet kan worden teruggeval

parkeerbon. De verandering van gewoonten, karakter en

len in de oude conditionering. Of sterker nog: men kan

dat soort zaken komt misschien later en geleidelijk, ls ze

er voor kiezen er weinig of niets mee te doen, en geen af

al komt. Er verschijnt geen aureool, en men loopt niet

stand te nemen van de oude manier van kijken. Want in

plotseling met een verzaligde glimlach rond.

dien strikt doorgevoerd, kan 'het nieuwe leven' de mens

Het eenmalige zien van Waarheid is een absoluut we

isoleren van zijn omgeving in de samenleving. Soms is

ten. Kunnen buitenstaanders de echtheid van die erva

het vlees zwak, en dan kiest men er bijvoorbeeld voor 'om

ring checken? Ja en nee. Ja, omdat na die ervaring- zoals

niet lle familie te haten' en op dat vlak de identificatie in

boven opgemerkt - het volstrekte inzicht in sommige

stand te houden. Precies op dat punt blijft men dan ook

dingen ineens aanwezig is waar dat vroeger ontbrak (ver

kwetsbaar en niet 'bevrijd' (en men faalt exact daar in

gelijk: het pinkstergebeuren). Nee, niet direct als het ge

de navolging van Christus). Vaak is de identificatie met

woonten en uiterlijk van de persoon betreft, zoals boven

hun functie voor leraren in deze (advaitische) materie de

aangegeven. Maar dat lijkt mij ook minder belangrijk,

congruentie bewijst zich vanzelf in de tijd.

70

7. D.T. Suzuki: Inleiding

rot

het Zen-boeddhisme. Ankh-Hermes, Deventer

1975

71

valkuil, want het zijn sterke benen die de weelde kun

nen dragen en zo'n identificatie gaat heel subtiel. Echter,
eeuwigheid kan wl ieder moment beleefd worden zodra

Nergens niet

het eenmaal gezien is en men er op dat moment voor

kiest, en dat gaat op den duur steeds gemakkelijker. Het
constantvertoeven in je ware natuur, is een ander verhaal;
sommige gerealiseerde mensen kunnen dat voortdurend,
maar die zijn echt dun gezaaid.

et voorgaande zal ongetwijfeld vragen oproepen

en uitleg behoeven. Laten we een begin maken en

ter verduidelijking eerst eens kijken naar het begrip: al

omtegenwoordigheid, omdat het juiste verstaan van dat
begrip, rechtstreeks toegang geeft tot non-dualiteit. Het
inzicht in die non-dualiteit is wezenlijk om te komen tot
Godsbesef.
Het woord 'alomtegenwoordig' betekent zoveel als:
nergens nietaanwezig zijn. Strikt genomen wil dat zeggen:
er is geen plek, niet in de verste verte, ergens in of buiten
het heelal, waarop dat niet van toepassing is. Dat geldt
dan onverminderd ook voor andere sferen of dimensies,
zo die er mochten zijn, inclusief de hel, indien u daarin
gelooft. Het geldt voor de fysieke wereld, de emotionele
wereld, de memale wereld en elke andere wereld die u
maar bedenken kunt.

72

73

En dan is het ook nog zo dat het niet een kwestie is van

we met relatieve waarheden, waar helaas dan ook de nodige

dat alle dingen doordrongen zijn van die tegenwoordig

bloedneuzen door ontstaan. Wl kunnen we nu alvast con

heid, die aanwezigheid. Nee, want dat zou betekenen dat

stateren dat absolute waarheid volgens bovenstaande defi

er iets is dat aanvankelijk op zichzelf kan bestaan, om

nitie eigenlijk buiten het geschapene valt. De schepping is

dan vervolgens doordrongen te worden. En dat laat de

immers eindig. We leren die absolute waarheid verderop

betekenis van dit woord niet toe.

nog kennen in de bespiegelingen over het zijn.

De consequentie van alomtegenwoordigheid is zeer

vrsuekkend; namelijk dat er als eerste waarheid eigenlijk

Er zijn er veel die licht en waarheid hebben

alleen maar die tegenwoordigheid bestaat en dat daarin,

gezocht, doch steeds buiten, waar zij niet was.

daarbinnen, alle dingen zich in verscheidenheid manifes

Want de waarheid is binnen, in de diepste

teren in tijd/ruimte. De moeite waard om even bij stil te

grond, en niet buiten.

staan. Het doet denken aan de insteek van een filosoof

als Spinoza8 Die neigde in zijn monisme tot de conclusie

Nu weer terug naar de alomtegenwoordigheid. Die leidt

dat er slechts n 'substantie' is, God, waarin alles als een

ons nu min of meer binnen in de religieuze denkwijze.

modus bestaat. Ook Schelling9 en Hegel10 wezen in die

Doorgaans wordt in de christelijke cultuur het woord 'al

richting. Maar 'substantie' staat hier tussen quoten, en

omtegenwoordig' gebruikt in relatie tot God. Ik gebruik

dat is niet voor niets. God of het Absolute is geen 'iets',

dat woord God omdat het voor mij staat voor het meest

dus ook geen substantie.

wezenlijke en al-bepalende, en niet omdat dat voor mij

een entiteit is. Iedere vorm van entiteit loochent trouwens
de alomtegenwoordigheid en doet af aan de grandeur van

Wat in God is, dat is God.

wat wij dan gemakshalve God noemen. Immers, een en

Even een zijstapje. Ik noemde de eerste waarheid. 'Waar

titeit houdt per definitie begrenzing in.

heid', zuiver gedefinieerd, is alleen absoluut waar, als het

overal altijd en voor iedereen wr is. Daarmee is zelfs het

God is n en niet twee. Wie God aanschouwt,

bestaan van de Mount Everest niet absoluut waar, want ooit

aanschouwt slechts eenheid. Je moet God zon

zal die er niet meer zijn. Gelukkig kunnen we in het dage

der beeld ervaren, onmiddellijk en zonder gelij

lijks leven wat minder fundamentalistisch zijn en werken

kenis. Wil ik echter God zo onmiddellijk erva

8. Baruch de Spinoza, Nederlands filosoof ( 1632-1677)

ren, dan moet ik rechtstreeks God worden, en

9. Friedrich Wilhelm Joseph Schelling, Duits romantisch filosoof

1854)
10. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Duits filosoof (1770-1831)
74

(1775-

Hij moet mij worden. Veel eenvoudige lieden

menen, dat zij God moeten zien als was Hij

75

daar en waren zij hier. Dat is niet juist, God en

Ja, dat valt gewoon niet ce laten, wat mij betreft. Iemand

ik zijn n.

die zijn eigen wezen vastgesteld heeft en weet dat het is,
want hij is er mee samen geweest- en zo'n samenzijn is

Het bovenstaande is de consequentie van alomtegenwoor

een woordeloze erkenning, aanbidding - zal het woord

digheid. Ongeacht hoe God wordt vormgegeven binnen

God daarbij gebruiken. 'mznt uiteindelijk is gebed: for

uw begripsvermogen betekent alomtegenwoordigheid

muleren van godsaanschouwing', aldus Hammarskjld.

van God (of het Absolute) onontkoombaar, dat op de

Dat woord God heeft voor mij een lading en betekenis

n of andere manier God dan ook zijn eigen schepping

die valt buiten elke academische haarkloverij en die mij

is. De erg wijsneuzige criticus kan het bovenstaande sim

in haar grandeur regelmatig het rode waarschuwingslicht

pelweg afdoen met het label 'panthesme', maar dat zal

van de hoogmoed voorhoudt. Ik associeer het woord God

weinig aan helderheid bijdragen, 'want dat brengt mij

dan ook met het heiligste wat er bestaat: de voortdurende

niet tot zaligheid', zou Meester Eekhart zeggen.

oorzaak en manifestatie van het bestaan zelfen zeker niet

Hoe God in relatie tot de schepping precies verstaan

met een vermeende persoonlijke God. Want Gods Zijn

kan worden komt pas tot klaarheid wanneer het zijn van

is mijn leven. En niet minder dan dat. Het sluit naadloos

de dingen nader is bezien.

aan op Joh. 1:4: 1n het Woord was leven en het leven was
het licht der mensen. '

In God zijn alle dingen gelijk en zijn God zelf.

De Nietzsches onder ons ondersteun ik dan ook van har

Ik heb geen persoonlijke God ervaren. Hoe kom ik er

te wanneer het een persoonlijk, een antropomorf gods

dan bij om het woord God toch telkens te gebruiken? In

beeld betreft, ook al wordt dat in bepaalde theologische

ieder geval niet uit verstandelijke overwegingen, want bij

kringen tegenwoordig wat afgezwakt door de menselijk

mijn 'uitstromen' en mijn 'doorbreken' kwam ik nergens

heid van God te reduceren tot het begrip 'intellect'. De

iets tegen dat ik 'God' zou kunnen noemen. Waarom dan

constructie van een persoonlijke God roept vanuit haar

tch het woord God gebruiken? Wel, ik heb gewoon geen

aard vragen op die alleen maar kunnen worden beant

ander woord voor dat grenzeloze dat overal is en zonder

woord in termen, die binnen het geschapene vallen. Ik

dat niets ook maar een seconde zou bestaan. Kunnen we

zie dat als een ongerijmdheid. Wellicht vanuit de onjuiste

dat God noemen? Eigenlijk niet, want de mensen hebben

(driedimensionale) interpretatie van de uitspraak: 'Naar

God tot een begrip gemaakt en daarmee grenzen gesteld

Zijn beeld en gelijkenis', blijft dat menselijk element in

aan het grenzeloze. Er is dus eigenlijk geen woord voor,

het godsbeeld een hardnekkig verschijnsel. Ik kom op die

maar kan men Hem/dat grenzeloze dan toch aanbidden?

uitspraak nog terug.

76

77

God is naamloos want van Hem kan niemand

van Meester Eekhart te zeggen: Gij zijt mij meer nabij

iets zeggen of kennen. Daarom zegt een hei

dan ik mijzelve ben.' In n adem zou ik daaraan willen

dense meester: wat wij van de eerste oorzaak

toevoegen: 'en behoed mij voor de zelfgenoegzaamheid.'

'

kennen of uitzeggen, zijn we meer zelf dan dat

Niets is zo abstract en tegelijkertijd zo concreet als

het de eerste oorzaak zou zijn, want die is boven

God. Ik refereerde eerder reeds aan het zijn, of meer

ieder zeggen en verstaan verheven. Een mees

aan de isheid van de dingen, want die is-heid, hoewel

ter zegt: had ik een god die ik kon kennen, dan

geen goed Nederlands woord, legt meer het accent op

zou ik hem nooit meer voor God aanzien. Van

het moment zlf. Het haalt de suggestie van het tijdsele

daar dat Augustinus zegt: 'Het schoonste wat

ment uit het Zijn, waardoor de essentie beter uitkomt.

een mens over God kan zeggen bestaat hierin

Die is-heid wordt niet zozeer verstaan, maar meer 'ge

dat hij uit wijsheid van innerlijke rijkdom kan

zien' wanneer we wat diepgaander stilstaan bij het zijn

zwijgen.'

in het algemeen. Veel theoretisch voorwerk is al gedaan:

de wetenschap van het zijn, de ontologie, heeft haar

Doorslaggevend voor mij om 'God' te zeggen is dus welk

wortels in het verre verleden, in het Griekse denken.

godsbeeld er wordt gehanteerd. Men kan, wanneer men

Plato stond aan de wieg daarvan en het zal dan ook geen

zich er bijvoorbeeld op laat voorstaan mysticus en noch

verbazing wekken dat dit zijn via het neoplatonisme,

tans athest te zijn - hetgeen tegenwoordig nogal eens

middels Origenes en Augustinus tot en met Prof. Dr.

voorkomt - wat mij betreft ook een ander woord gebrui

De Vogel, een grote plaats is gaan innemen in het chris

ken voor dat grote mysterie, waarin het hele bestaan is

telijke gedachtegoed.

gegrond. Het wordt in dat geval gewoon een ander, wat

Maar zoals met zoveel abstracties het geval is, lo

stoer, populistisch of 'politiek correct' etiket voor precies

pen we met een diepgaande kwestie als het zijn op

hetzelfde. Het zojuist vermelde, ondoorgrondelijke en

nieuw het risico dat wij als denker aan de haal gaan

onnoembare Mysterie zal niet wakker liggen van de ver

met scherpzinnige conclusies,

meende mysticus die beweert de Eenheid zonder genade

ken en intellectueel geweld, en daar hebben we nu

en op eigen kracht te hebben 'bereikt'. Het vlt bij zo'n

even niets aan. We kunnen het zijn maar tot op zekere

claim te vermoeden dat er in dat geval nogal wat ik als ver

hoogte benaderen alvorens ons denken tekort schiet.

stekeling is meegereisd; het idee de realisatie zelf tot stand

'De ervaring van God komt in de dimensie van het zijn,

te hebben gebracht staat mijns inziens haaks op het faillis

maar het is niet het fondament, noch het wezen van God.

academische polemie

sement van het ego, zijnde de kern van de zaak. Ik ben ge

(Heidegger) 11

neigd in relatie tot de God die ik beleef, met de woorden

11. Martin Heidegger, Duits filosoof (1889-1976)

78

'

79

Laten we dan nu wat tijd nemen voor het beschouwen,

wijze doen. Denken wij aan God met de manier van 'kij

het aan alle kanten bekijken van zijn, middels de weg van

ken', dan zien wij maar n kant en voeren dus oorlog

de directe ervaring en intutie zodat het van een abstract

met diegenen die vanuit een andere positie kijken.

begrip tot een beleving wordt. Wam het wezen van zijn

Terug naar het onderwerp.

brengt ons dichter bij ons eigen diepste wezen en bij dat
van God of het Absolute, voor zover daar verschil tussen

Laten we eerst het gewone 'zien' op zichzelf even nader be

zou zijn. Probeert u maar eens zonder te denken te be

kijken. Wat er gebeurt bij het zien is globaal het volgende:

spiegelen over het zijn.

er valt licht op de boom die u ziet. Dat weerkaatste licht

bereikt uw oogbol. Het vormt een beeld van de boom

Onze Heer spreekt: 'Ik ben het licht der wereld'

op uw netvlies. Die boom is enkele millimeters groot, is

(Joh. 8:12). 'Ik ben'- daarmee raakt hij aan het

tweedimensionaal en staat op z'n kop op dat netvlies. Dan

Zijn. De meesters zeggen: alle schepselen kun

zorgen cellen- in de vorm van staafjes en kegeltjes- in

nen wel 'ik' zeggen, maar het woord 'ben' kan

uw netvlies ervoor dat het beeld van de boom uiteindelijk

eigenlijk niemand ten aanzien van zichzelf ge

wordt omgezet in stroomstootjes die via een zenuw de her

bruiken dan God alleen.

senen bereiken. Er is dus niets meer van een boom aanwe

zig, er zijn alleen elektrische stroompjes in uw hoofd. Dan

Ik noemde zo even het 'beschouwen' van een abstractie.

volgt er in een aantal specifieke gebieden in de hersenen

In be-schouwen zit het woord schouwen. Schouwen is

een zoektocht middels een vergelijkend onderzoek wat

wezenlijk anders dan: 'kijken naar'. Bij het kijken naar

leidt tot de herkenning van het begrip 'boom'. In be-grip

iets is er altijd een standpunt vanwaar de kijker kijkt naar

zit grijpen, aangrijpen. Het verstand grijpt de betekenis:

hetgeen hij bekijkt. Hij ziet altijd maar n aanzicht van

boom. Maar in uw hersenen is er inmiddels zelfs geen

zijn onderwerp. Schouwen is standpuntloos, alsof men

plaatje van de betreffende boom meer te bekennen, want

van alle kanten tegelijk kan kijken. Een soort holisme, in

er bestaat geen centrum in de hersenen waar het uiteinde

modern taalgebruik. Schouwen nodigt dan ook minder

lijk resultaat dan vervolgens 'te kijk' staat.

uit tot het gebruik van woorden of partijdigheid en laat

Als u daarentegen in uw auto rijdt en er doemt plotse

het beschouwde aan het woord. In het geval van het zijn

ling een boom op, dan

kan dat zeker geen kwaad. Als wij God (of de eerste oor

meter afstand, en niet zozeer als de zojuist ontstane aftite

zaak) in dualiteit zouden kunnen 'schouwen'- als dat al

ling in uw hoofd. Die boom beleeft u daar, en niet hier. En

beleeft u

die boom, dr op tien

mogelijk zou zijn- dan zien wij Hem hetzelfde als wan

als u niet snel bijstuurt, kunt u het niet meer navertellen.

neer de moslim, de jood en de hindoe dat op die zelfde

Zo reel is die boom. In uw innerlijke

80

beleving is die boom

81

uitsluitend dr. Dus waar is uw innerlijk? Dat kan alleen

de proef wordt gesteld. Maar in feite wordt hier simpel

maar betekenen, dat u zich hier vanuit deze positie, dr

weg gemeld dat God zich kenbaar maakt als: 'Ik ben het

bij die boom bewust bent van diezelfde boom. Uw be

Zijnde', de oorzaak van zijn, van bestaan. Hoe zal ik het

wustzijnsbeleving is kennelijk niet beperkt tot binnen uw

anders nog omschrijven... Let wel: God is dat niet pers,

hoofd. Het is zelfs helemaal niet beperkt. Uw bewustzijn

maar maakt zich daarmee wel kenbaar. Op de berg Horeb

blijkt later uiteindelijk niet eens persoonlijk eigendom te

wordt het Ik Ben uitgesproken. Gods' ik is dan recht

zijn, want zonder grenzen is bewustzijn alomtegenwoor

streeks gedentificeerd met zijn.

dig en daarmee tevens ieders bewustzijn Ja, natuurlijk,

:
uw organisme en uw brein maken daar dankbaar gebruik

Wanneer wij God in het ZIJN nemen dan ne

van en liften er op mee bij elke ervaring, maar het (bewus

men wij Hem in zijn voorhof. Want het ZIJN is

te) zijn is alomtegenwoordig. De beleving van die boom

zijn voorhof waarin Hij woont.

bestaat in feite uit u, de boom en het besef, als n onge

deelde ervaring die op het moment zelf niet gesplitst was

Deze tegenwoordigheid van God geldt tot in zijn meest

in waarnemer, waarnemen en het waargenomene. Want

essentile vorm zoals die aanwezig is in de gehele schep

dat splitsen doet u daarna. De advaitische uitleg luidt dan:

ping, in de regenworm net zo goed als in u, of in mij. 'En

Bewustzijn nam als het ware de vorm

van die boom.

in een steen en een boom en de zee?' zult u vragen. Ook

Stof tot overdenking, nietwaar? En dan liefst binnen het

daar, ja. Alleen, die weten het niet. Bij hen mist het 'be

religieuze denken, weet u nog? Het loont de moeite om

wuste' en resteert alleen het 'zijn', voor zover wij weten.

aan

ook hier weer royaal de tijd voor te nemen.

De hele schepping beschikt over het zijn, maar 'bewust

Zijn, zo direct en eenvoudig, en toch zo'n wonder!

zijn' is alleen maar daar, waar kennendheid is. Bewustzijn

Ik ben die ik ben. Zo luidt het antwoord op Mozes'

is zijn plus het kennen daarvan, het weten van dat zijn.

vraag aan God: 'Wanneer ik tot de Isralieten kom en

Dit zijn kan worden gezien in relatie tot de manifeste,

hun zeg: de God uwer vaderen heeft mij tot u gezonden,

werkzame kant van God. Daarmee is Hij Schepper. Hij

en zij mij vragen: Hoe is zijn naam? Wat moet ik hun

veroorzaakt c.q is het zijn van de dingen. Dit in tegenstel

dan antwoorden?' Misschien is niet alleen de vraag, maar

ling tot de niet-manifeste kant die door Meester Eekhart

ook die verwoording van het antwoord door Mozes gere

Godheid wordt genoemd en die ten grondslag ligt aan, en

digeerd. Ik weet dat niet, maar daarom is dat antwoord

de oorzaak is van, dat vermogen tot zijn. De allereerste

niet minder uniek.

oorzaak dus.

Ik ben die 'Ik Ben'. Het lijkt een cryptische uitspraak,

Nogmaals, dit 'zijn' is mr bijzonder dan op het eerste

alsof er een raadsel wordt opgegeven waardoor men op

gezicht lijkt. Trek hier uw schoenen uit, want de grond die

82

83

u nu gaat betreden is heilige grond. Her volstaat niet daar

zich). Precies hetzelfde dus! Meester Eekhart zet die me

met een oppervlakkig intellectualisme overheen te surfen.

thode als volgt uiteen:

Gods natuur is, dat hij zonder natuur is. Alles

De mens moet leren de dingen te doorbreken

wat men God toeschrijft aan goedheid, wijsheid

en daarin zijn God te ontdekken en Hem dan

of almacht bedekt en verduistert Gods wezen.

krachtig en wezenlijk in zich kunnen ontwikke

Want God is louter Zijn.

len, zoals iemand die leert schrijven: wil hij zich

deze kunst eigen maken, dan moet hij zich daar

Denk nu 'religieus' en sta eens stil bij de idee dat, zodra

in veel en dikwijls oefenen, hoe zuur en zwaar

u het bewustzijn verliest, er niets meer is. Geen wereld

het hem ook valt en hoe onmogelijk het hem ook

en zelfs geen God. Later, als u weer bij uw positieven

toeschijnt. Maar wil hij zich vlijtig en vaak oefe

bent gekomen, zal u van uw buurman moeren horen dat

nen, dan zal hij het leren en deze kunst machtig

de wereld er in die tussentijd gewoon wel was. U kon

worden. Voorwaar, aanvankelijk moet hij bij elke

dat zelf echter niet constateren. De wereld ontstaat in uw

afzonderlijke letter denken en zich daar herhaal

ervaring pas als u dat zelf be-leeft. Let op dit woord; geef

delijk en nauwkeurig een voorstelling

het ruimte. En blijft u nu nog even religieus denken en

men. Daarna echter, als hij zich deze kunst heeft

niet materialistisch.

eigen gemaakt, wordt hij volkomen vrij

van

vor

van

het

Dat continue scheppen van God door zich middels

zich voorstellen en er bij denken. Hij schrijft dan

het zijn kenbaar te maken, noemt Meester Eekhart het

vrij en ongeremd, hetzij dat het gaat om schrijf

'werken' van God. Hoe dat vermogen tot beleving, 'tot

oefeningen, hetzij om kloeke werken die uit zijn

aanzijn roepen' van de werkelijkheid- Gods werk dus

kunst zullen ontstaan. Het is immers voldoende

- ontstaat, dus hoe het komt dat God middels het zijn

dat hij weet dat hij zijn kunst gaat uitoefenen. En

kan scheppen, die oorzaak ligt in de Godheid en kan niet

ofschoon hij er niet steeds aan denkt en wat hij

gekend worden, aldus Meester Eckhart. Maar dat opmer

ook overweegt, toch verricht hij zijn werk dank

ken van Gods kenbaarheid kan wel gedaan worden, ster

zij zijn kunst. Aldus moet de mens in goddelijke

ker nog: het is aanbevelenswaardig om dat te oefenen.

aanwezigheid stralen zonder enige inspanning;

Zoals de advaitist zich oefent om in alles een expressie,

hij moet alle dingen nemen naar hun wezen en

een manifestatie van bewustzijn te zien (aldus manifes

van

teert bewustzijn zich!), zo zegt Meester Eekhart ons te

is aanvankelijk een erover denken en een aan

oefenen om in alles God te zien (aldus manifesteert Hij

dachtig zich een voorstelling ervan vormen no-

84

de dingen zelf geheel vrij blijven. Daartoe

85

dig, evenals bij de scholier ten opzichte van zijn

De Heer zei tegen hem: 'Open je ogen en zeg mij wat je ziet.'

schrijfkunst. De mens moet doortrokken zijn

Hij keek omhoog naar een hoge boom en zei: 'Dat is een

van de tegenwoordigheid Gods, hij moet inner

lijk gestalte ontvangen hebben naar zijn geliefde

beuk.'
Maar de Heer antwoordde: 'Het is.' Hij lag lang te kij-

God en met zijn wezen in Hem ingeplant zijn,

ken en zei daarna: 'Het is... een beuk.'

zodat Zijn aanwezigheid hem toestraalt zonder

De Heer antwoordde weer: 'Het is.'

enige moeite.

Alles was in grote stilte.

De stilte was de stem van de Heer die zei: 'Open je ogen

Uit 'ik en de vader zijn n' wordt nu duidelijk wat be

doeld wordt met: 'naar Gods beeld en gelijkenis.' Die
gelijkenis is gelegen in het vermogen tot (bewust)zijn

en zeg mij wat je ziet.'

Hij keek naar een kleine boom en zei toen: 'Dat is een
dennenboompje. '

waarin God zichzelf uitdeelt binnen zijn alomtegenwoor

De Heer zei: 'Het is.'

digheid. Hij manifesteen zich al scheppenderwijs in het

En de Heer zei: Sluit je ogen, kijk in jezelf en zeg mij

zijn van alle dingen. Meester Eekhart gebruikt dan het

woord 'uitgieten': God giet zich uit in zijn schepselen.

Hij sloot zijn ogen en zei onmiddellijk: 'Ik ben ... 'maar

Een boom? Aldus manifesteert Hij zich.

dan zweeg hij, want er kwamen veel eigenschappen op die

Een prachtig uitzicht? Aldus manifesteert Hij zich.

beweerden dat ze hem waren, maar hij erkende nu dat ze

Een slagveld? Aldus manifesteen Hij zich.

wel van hem waren, maar geen van hen was hemzelf Er

Een gedachte, een gevoel? Aldus manifesteert Hij zich.

kwamen veel wensen en hij erkende dat het wel de zijne wa

U? Aldus manifesteert Hij zich.

rm, maar geen van hen was hemzelf Hij zag dat de eigen

Telkens en telkens weer, in alles en iedereen, overal.

schappen onderworpen waren aan veranderingen en enkele

Want alles is.

Zijn 'doen' we niet zel( Het zijn is geen wilsactie die je

op je eigen conto kunt schrijven.
Het is wellicht verhelderend om in dat verband nog even
over de schouder van Anker Larsen mee te lezen in zijn
roman: 'De Baai'. Er is een gesprek gaande tussen onze
lieve Heer en een man die in het bos op zijn rug ligt te
mijmeren.

86

wat je ziet.'

van hen waren al dood en hij zag dat veel wensen bestemd
waren om te verdwijnen, nog tijdens zijn bestaan. Toen
smeet hij ze allemaal weg, glimlachte en zei: 'Ik ben. '
Maar de Heer zei weer: 'Open je ogen en zeg mij wat je
ziet.'
Hij keek naar alle bomen en alle dieren en zei toen: 'Wij
zijn.'
Toen zei de Heer verder: 'Kijk en zeg me wr jullie zijn.'
Hij antwoordde zonder aarzelen: 'Wij zijn in U. '

87

Eindelijk zei de Heer: Kijk om je heen en zeg mij wat je

ziet.'
Hij keek om zich heen en zag dezelfde bomen van het bos
en diens dieren en ze begrepen dat ze daar waren, maar hij
erkende nu dat ze daar weliswaar ter plekke waren, maar
dat ze het niet zelf waren. Toen zei hij tegen de Heer: 'U
bent, en buiten U is er niets. '

duiding dan een tijdsaanduiding. 'In den beginne' ligt heel

Tot zover Larsen in een verschuiving van materialistisch

scheppingswerk en daarin is God zelf. In den beginne is het

denken naar religieus denken: het zijn is Gods manifesta

Woord... Zo wordt ook God zelf, volgens Meester Eckhart.

diep in uw geest en naarmate het naar buiten komt, krijgt

het betekenis en wordt het tot werkelijkheid, tot beleving
en kan het uiteindelijk zelfs tot een beeld leiden, vervolgens
tot een begrip en ten slotte uitmonden in een eventuele
(verbale) vormgeving. Uitgaan, uitstromen, noemt Mees
ter Eekhart dat. Zo worden de dingen, de beelden en de
wereld geboren in uw geest en dat is Gods voortdurende

tie en zeker niet iemands particuliere actie of eigendom.

Bij het religieuze denken gaan we ervan uit dat alle
processen in de geest plaatsvinden. Meester Eekhart doet

God wordt;

waar

alle creatwen over God spre

ken, daar wordt God.

en zegt dat ook bij voortduring. Laren we bijvoorbeeld

het begin van het evangelie van Johannes nemen:

Dit vermogen tot bewust zijn, tot creatie, dit ongeloof

lijke wonder waarin van moment tot moment de wereld

'In den beginne was het Woord en het Woord was bij God

- inclusief de waarnemer zelf- vorm krijgt en telkens

en God was het Woord. Dit was in den beginne bij God.

opnieuw wordt geschapen in bewustzijn, dr ontmoet

Alle dingen zijn door het Woord geworden en zonder dit

u het 'Ik Ben'.

is geen ding geworden, dat geworden is. In het Woord was

leven en het leven was het licht der mensen; en het licht

God is mij meer nabij dan ik mijzelf.

schijnt in de duisternis, maar de duisternis heeft het niet

gegrepen.'

U onderschat de grandeur daarvan per definitie. Dit

scheppen is al-machtig. Opnieuw dat voorvoegsel 'al'.

'In den beginne' betekent niet: vlak voor de oerknal. 'In

Met dezelfde verserekkende gevolgen voor de betekenis

den beginne' duidt op het proces in uw geest waarbij in

van dat woord als bij alomtegenwoordigheid. Want op

dit geval besef ontstaat, bewustzijn. 'Het Woord' noemt

die wijze, namelijk met dat vermogen tot bewust zijn (dat

Johannes dat. Op elk moment dat u iets beseft. Niet heel

schijnbaar exclusief in uw geest aanwezig is), schept God

vroeger, nee, Nu, elk moment dat u beseft. In den beginne

telkens opnieuw zijn schepping middels de manifestatie

was het Woord. In den beginne is meer een volgordeaan-

van het zijn. Ziedaar almacht in zijn volle breedte.

88

89

Begrijpt u goed, dit is een station verder dan de biologie.

Natuurlijk zijn de zintuigen de receptoren van de omrin
gende wereld en zorgt het verstand voor de aftiteling en

Ongeboren sterft men niet

de interpretatie, zoals we al eerder zagen. Immanuel Kant

schaare zich hierbij aan onze zijde, maar dan. Hoe wordt
dit omgezet naar Werkelijkheid, naar be-leven? Dat is let
terlijk het Godswonder. Het wordt nu misschien duide
lijk waarom 'de levende God' zo'n passende uitdrukking
is! Opnieuw:
Onze Heer spreekt: 'Ik ben het licht der we
reld'. 'Ik ben' - daarmee raakt hij

aan

het

zijn.

De meesters zeggen: Alle schepselen kunnen

wel 'ik' zeggen, maar het woord 'ben' kan eigen
lijk niemand ten aanzien van zichzelf gebruiken

dan God alleen.

aten we nu eens de volgende uitspraak bekijken: 'Ik

ben de weg, de waarheid en het leven'. Hier handelt

het om de hoedanigheid van het zijn, om de invulling

1k Ben en zonder Mij zoudt gij niet zijn. '

ervan. Het is een tamelijk onbegrepen uitspraak van de

Deze uitspraak uit het Johannes-evangelie wordt in het

man uit Nazareth. Hem was iedere megalomanie vreemd,

licht van het bovenstaande al een stuk helderder. Zonder

daar ga ik althans van uit. Het is dan ook geen overdrach

bewustzijn, zonder het vermogen tot besef, is er immers

telijk bedoelde grootspraak. Het is puur zoals hij zichzelf

geen beleefd bestaan en nog minder een zelfbesef. Daar

ervoer in zijn wezen, letterlijk.

ontbreekt de constateerbaarheid van het zijn. Er is geen

De ononderbroken ervaring van God als concrete,

dualiteit met het zijn mogelijk. Opnieuw: denk hier re

scheppende oorzaak van het dagelijks bestaan, was wat

ligieus en loop niet naar de buurman voor een materile

hij 'de weg' noemde. Die continue ervaring was hij: Tat

verificatie.

Tvam Asi. Zijn wezen was het ervaren daarvan. Niet zo

zeer de inhoud van de ervaringen, maar het ervaren zlf,
hoewel er geen onderscheid mogelijk is tussen de ervaar
der, het ervaren en hetgeen ervaren wordt. Als hij zei: 'Ik
ben ....' dan zag hij zichzelf, zijn eigenheid en zijn wezen

90

91

niet als een man van 1,68 meter lang, met zwart krullend

Ik noemde hier het woord 'licht'. Natuurlijk wordt daar

haar en 60 kilo zwaar. Nee, hij wist zich in beginsel het

mee niet het fysieke licht bedoeld. Het is bij gebrek aan

vermogen tot besef, tot ervaren te zijn. Daarin wist hij

een goede vergelijking dat ik dat zo gebruik, maar het is

zijn identiteit, en dat besef verstrekte hem de dagelijk

toch wel een beetje zoals bij het gewone licht. Dat ge

se werkelijkheid. Dat vermogen dar was hij, naar Gods

wone licht, dat er voor ons moet zijn om te kunnen zien,

beeld en gelijkenis. 'Jezus gaf gestalte aan God in woord

om de wereld te doen verschijnen. Het licht dat ik aan

en daad.' Gestalte associeert gemakkelijk met de fysieke

God toedicht is dan meer de verzinnebeelding van de

man Jezus, die 'in het vlees' God zou vervangen, maar zo

oorzaak om te kunnen scheppen, om te maken dat de

is het niet. Gestalte slaat hier op Gods manifestatie zelf,

dingen ontstaan, in de geest tot werkelijkheid worden.

op bew ust zijn.

-

Het is vrijwel onmogelijk om deze dingen op een juiste

manier te formuleren en ik voel mij daarin zeer tekort

Ter toelichting: 'Ik en de Vader zijn n.' Niet samen of

schieten, maar wanneer ik telkens een andere woordkeus

samengevoegd, nee, n. En en dezelfde. 'De Vader', zoals

probeer, is dat opzettelijk, zodat daarmee het bedoelde

hij dat vermogen tot zijn noemde, dat scheppende vermo

steeds minder diffuus wordt.

gen. De Vader, kenbaar als zijnde het licht tot bewust zijn,
tot het zijn zelf. Als de continu scheppende oorzaak van
het telkens weer ontstane zijn van de wereld. Jezus wist
zelf ook in zijn diepste wezen datzelfde licht, dat vermogen

De psalmist drukt het

zo

mooi uit:

'nt bij U is de bron des levens en in Uw licht zien wij

het licht.'

tot scheppen te zijn. (opnieuw: Meester Eekhart noemt

dat vermogen 'het engeschapen vonkje, het burchtje in de

En in het Johannes evangelie wordt dat nog eens onder

ziel.') Daarmee is Jezus uit de Vader en dus Zoon, zoals dat

streept: (Joh. 8: 12):

in principe voor ieder mens is weggelegd. En de Heilige

'En jezus zeide: ik ben het licht der wereld; wie mij volgt

Geest is het inzicht, de beleving waardoor dit tot klaarheid

zal nimmer in de duisternis wandelen, maar hij zal het licht

komt. Zo is de drie-eenheid toch n enkele n. Het is

des levens hebben. '

daarbij net als bij het zien: Haalt men bij het zien de ziener
weg, dan is immers het hele gebeuren van het zien weg. En

Over dat licht laten wij ook Augustinus even aan het

dat geldt eveneens voor het verwijderen van het zien en

woord:

het geziene. Die drie zijn onlosmakelijk n. Bij de drie

'En door die boeken aangespoord om terug te keren tot

eenheid is het min of meer een vergelijkbare situatie. We

mijzelf, trad ik in mijn diepste binnenste in, door u geleid;

komen daar later nog op terug.

ik was daartoe in staat omdat gij mijn helper zijt geworden.

92

93

Ik trad er binnen en met het oog van mijn ziel, hoe zwak

ik ben het, Ik die Ben!' En ik hoorde dat, zoals met het hart

ook, zag ik boven mijn geest een onveranderlijk licht. Niet

iets gehoord wordt en er was voor mij geen enkele reden meer

dit alledaagse, voor alle vlees zichtbare licht, en evenmin een

tot twijfel; ik had gemakkelijker kunnen twijfelen aan mijn

licht dat om zo te zeggen van de zelfde aard, maar dan veel

eigen leven dan aan het bestaan van de waarheid die uit de

groter was, alsof dit aardse licht veel en veel helderder was

geschapen dingen verstaan wordt en gezien.'

gaan stralen en alles met zijn grootte in beslag nam,

zo

was

dit licht niet. Maar het was iets anders, iets heel anders dan
alle dingen van hier. En 'boven' mijn geest bevond het zich

Tot zover Augustinus; met name de laatste zin vat in

het kort de essentie samen.
Even aandacht voor het volgende:

ook niet op de manier waarop de hemel zich boven de aarde

bevindt, maar dat licht was hoger omdat het mij gemaakt

Waarom spreekt ge over God ? Wat ge ook van

had en ik er beneden, omdat ik door dat licht gemaakt was.

Hem zegt, is onwaar.

Wie de waarheid kent, kent dat licht en wie dat licht kent,
kent de eeuwigheid. De liefde kent het. 0, eeuwige waar

Het moet me van het hart dat ik in bovenstaande uiteen

heid en ware liefde en geliefde eeuwigheid: dat zijt gij, mijn

zetting mogelijk de indruk heb gewekt alsof God onder te

God en tot u verzucht ik dag en nacht! En mt dat ik u

verdelen is in vermogens, eigenschappen en vaardigheden.

leerde kennen, hebt ge mij tot u genomen om mij te laten

Het is zuiver mijn onvermogen om de eeuwige dingen, die

zien dat er iets was te zien en dat ik nog niet de man was

dwars door onze materile wereld heenlopen, te omschrij

om het te zien. En met blindheid hebt gij mijn zwakke ogen

ven in materialistisch taalgebruik. Het weinige wat cht

geslagen door fel op mij te stralen en ik ben gaan beven van

van God gezegd

liefde en ontzetting en ik ontdekte dat ik ver van u verwij

en niet kaderbaar. Verwijzen we naar het zijn, dan verwij

derd was in een land van ongelijkenis. En het was alsof ik

zen we automatisch ook naar het niet-zijn. Echter, daarbij

daar uw stem vanuit den hoge hoorde klinken: 1k ben de

kunnen we ons niets voorstellen. Hier moet ik opnieuw

spijs van de groten: groei en gij zult mij eten. En gij zult mij

terugkijken naar alomtegenwoordigheid, waaruit blijkt

, niet doen veranderen in u, gelijk het voedsel van uw vlees,

dat grenzen en afbakeningen niet te vinden zijn. Er is zelfs

maar gij zult in mij veranderen En ik heb gezien dat gij de

nooit: God en ik. God zien betekent: geen onderscheid

mens vanwege zijn ongerechtigheid de les hebt gelezen en dat

meer zien. Zelfs niet God in de dingen, want dat is duaal.

gij mijn ziel hebt doen verschrompelen als een spinnenweb

Er is alleen God, inclusief dat wat ik ik noem. Als ik dat

en ik heb gezegd. Is soms de waarheid niets omdat ze geen

in oprechtheid beleef, kan ik niet meer zeggen: '0, mijn

kan worden is dat Hij n is, ondeelbaar

uitgebreidheid heeft in eindige noch in oneindige ruimten

God.' Er kan alleen maar stilte zijn. Even een prachtig

van plaats? En uit de verte hebt gij geroepen: 'In tegendeel,

stukje uit de Upanishaden hierover:

94

95

Als je denkt: 1k ken Hem. '

Ja, er is uiteindelijk alleen God, het Absolute, dat zich

dan weet je in werkelijkheid

door mij als schepsel slechts laat kennen in zijn schep

weinig van Brahman.

pend vermogen.

Vtzn wat je van Hem bent,

van wat er van Hem

Heb je God lief zoals Hij een God met eigen

in de zielen is.

schappen is, zoals hij geest is, beeld is, dan moet

Men kent hem niet

dat allemaal weg. Je moet God liefhebben zoals

als men Hem kent.

Hij is als niet-God, als niet-beeld, ja, zoals hij

Men begrijpt Hem niet

een zuivere, reine, klare n is, afgezonderd van

als men Hem begrijpt.

alle tweeheid.

Alleen hij aanschouwt Hem,

die ophoudt Hem te
aanschouwen.

Nogmaals de uitspraak van Jezus:

1k ben de weg, de waarheid en het leven. '

Het is door het totale weten,

als ook door intutie,

We zagen reeds wat hij met de weg bedoelde. De waar

dat de wijze mens

heid is hij uit hoofde van de alomtegenwoordigheid van

Hem vindt.

de Vader, wals we eerder al zagen. Leest u dat stukje nog

Alleen in Hem, de Atman,

maar eens over, want de enige absolute waarheid is tevens

is iedereen vol kracht.

de enige voorwaarde voor het bestaan van de schepping,

Alleen door Hem te kennen,

namelijk het zijn. De schepping bestaat bij de gratie van

wordt men onsterfelijk.

het zijn. Dat is ieders essentie en waarheid.

Groot, waarachtig groot,

En het leven

niet in de tijd gezien, maar het feno

is het verlies van diegene,

meen leven op zich- is het magistrale uitvloeisel van dat

die niet aan Hem geraakt

vermogen tot besef in levensvatbare structuren.

hier in dit aardse.

De Prashna-Upanishad schetst het verschijnsel leven

als afkomstig vanuit het Zelf:

Want iemand kan God niet kennen, behalve in zijn on

'Het leven valt van het Zelf af zoals de schaduw van de

vermogen om Hem te kennen. En vooral de laatste twee

mens afvalt. Leven en Zelfzijn met elkaar verweven, doch

versregels stemmen tot nadenken, nietwaar?

leven komt in het lichaam, opdat de begeerten van de geest

bevredigd mogen worden. '

96

97

De wetenschap denkt in haar materialistische denkwijze

ring zelf voor ogen hebben, zoals die voortkomt uit Gods

uiteraard via de materile lijn en worstelt dus door alle

vermogen van het tot aanzijn brengen van de dingen. Hier

tijden heen met het vraagstuk van 'het leven' als biolo

opnieuw constateer ik: Gods zijn is mijn leven.

gisch verschijnsel. Zij zoekt naar de kleinste deeltjes om

de oorsprong van het leven te vinden en legt God op de

Met de identiteitswisseling van lichaam en geest naar be

onderzoekstafel in het laboratorium.

wustzijn, naar de grond van vermogen tot ervaren, naar

Slaan wij er dan de encyclopedie even op na, dan le

puur zijn, komt ook dood in een ander perspectief te

zen we: 'Leven: in de biologie een kenmerk eigen aan

staan. Immers: zijn is niet een persoonlijk privilege- want

organismen. Wetenschappelijk is het moeilijk om nauw

er is dan immers geen persoon meer- maar is een ondeel

keurig het verschil tussen levende en levenloze stof aan

baar, alomtegenwoordig en eeuwig fenomeen, en dat kan

te geven; soms vertoont de levenloze stof hoedanigheden

onmogelijk sterven. (Zie onder alomtegenwoordigheid.)

die men gewoonlijk als typisch kenmerk van het leven

Natuurlijk houdt het lichaam ooit op met functioneren,

beschouwt'.

maar dat lichaam is als een goed stuk gereedschap dat

Hoe ver men ook terug gaat in het analyseren van zijn

al die jaren trouw dienstbaar is geweest, en precies dt.

biologische of psychologische functies, inclusief gedach

Men heeft er uiteraard een geconditioneerde band mee.

ten, men zal uiteindelijk ontdekken dat, ten allerlaatste,

Misschien dat het stervensproces op zichzelf wel beang

zijn weg geblokkeerd raakt en men niet verder terug kan.

stigend is; dat zal ook van de persoon afhangen die dat

Want geen van genoemde functies is in staat om de weg

ondergaat, en van de wijze van sterven. Maar voor degene

terug te vinden naar zijn bron; naar het punt waarop het

die de eeuwigheid heeft ondervonden is dood beslist geen

tot bestaan kwam. Net als de mens zlf, wanneer hij zich

bedreiging voor de identiteit meer. Bij die mens wordt

zelf in zijn empirisch bewustzijn probeert te grijpen, zijn

het leven niet meer geclaimd als persoonlijk eigendom en

deze functies zichzelf bewust als functionerend, maar de

daarmee verliest de dood zijn persoonlijke dreiging. Als

impuls die het functioneren bewerkstelligt, ontgaat hen.

bonus voor de ont-persoonlijking krijgt het leven zelf vele

malen meer diepgang en schoonheid. Want het handha

We zien dat deze materile wijze van denken ons niet

ven en continu positioneren van een fictief 'ik' kost een

verder brengt, maar dat wisten we immers al. Lezen we

ongelooflijke dagelijkse inspanning en ontneemt het on

nu Joh. 1:4, dan vinden we: 'In het woord was leven en het

bevangen zicht op het feest dat 'leven' heet.

leven was het licht der mensen.'

Wat er na het sterven zal gebeuren met het lichaam

Dus zal ik dat diepe mysterie graag bij de Schepper la

weten we: het valt uiteen en het wordt gerecycled. Het is

ten liggen en bij het gebruik van het woord 'leven' de erva-

dus cremeren of begraven. Wat er na het sterven gebeu-

98

99

ren zal met het gedachtegoed, daarover maak ik me ook

Dus de wanhopige vraag: 'Wat blijft er van me over als

weinig illusies. Dat gedachtegoed ligt opgeslagen in de

ik sterft, beantwoordt zichzelf op het moment dat de

grijze cellen en die laten het dan binnen de kortste keren

ware identiteit herkend wordt; op het moment dat men

afweten. Wat blijft tot in eeuwigheid is het leven zelf.

sterft aan zichzelf, aan zijn oude ik. In mystieke termen

Het niet tot priv-bezit gemaakte levende leven. Dat al

heet dat: 'Als je sterft voordat je sterft, zul je niet sterven

tijd was en dat altijd zal zijn. Lees de prachtige weergave

als je sterft'.

daarvan door Meester Eckharr:

Na dit in alle helderheid gezien te hebben, is er dan

nog iemand die wenst te rencarneren? Met diezelfde

Dat Hij mij vrij van God zal maken, daarom

moedervlek op uw bil en liefst met blauwe ogen de vol

bid ik God want mijn wezenlijke Zijn gaat God

gende keer? Indien het bovenstaande zonneklaar is zal

te boven, voor zover wij God als begin van het

deze vraag zich niet meer opwerpen, want wat zou er

geschapene opvatten. Want in hetzelfde Zijn

dan nog gerencarneerd moeten worden? Of ooit weten

God, waarin God boven iedere onderschei

schappelijk zal worden aangetoond dat persoonlijke ei

denheid staat, daar was ik zelf, wilde ik mijzelf

genschappen of informatie langs tot nog toe onbekende

en kende ik mijzelf, met de wil, deze mens (mij)

weg in tijd en ruimte een reis kunnen maken naar een

te scheppen. Daarom ben ik naar mijn Zijn, dat

andere bezitter en als zodanig de rencarnatiegedachte

van

enige grond kan verschaffen, is hier en nu nog te weinig

eeuwig is, oorzaak van mijn zelf, echter niet op

grond van datgene wat ik eerst geworden ben,

100

concreet, wat mij betreft. Of rencarnatie bestaat of niet

want dat is tijdelijk. En daarom ben ik ongebo

blijkt volstrekt oninteressant bij het herkennen van uw

ren en kan ik nooit sterven. Op grond van mijn

wezen.

niet-geboren-zijn ben ik eeuwig geweest, ben ik

Dan blijven nog de vele speculaties van eerbiedwaar

nu en zal ik altijd blijven. Wat ik ben door mijn

dige Kerken en louche clubjes omtrent hemelen en hel

geboorte, dat zal sterven en teniet gedaan wor

len, over tronen Gods en grazige weiden. Over dagen des

den, want dat is vergankelijk; daarom moet het

oordeels, scherprechters en wandelen tussen vegetarische

mettertijd vergaan. Met mijn geboorte werden

leeuwen.

alle dingen geboren en ik was oorzaak van mijn

Ik vind het allemaal weinig interessant. De herken

zelf en van alle dingen. Had ik gewild, dan zou

ning van mijn wezen is nmalig, voor nu en voor eeu

ik en zouden alle dingen niet zijn, en zou ik niet

wig. Wie of war zal mij deren of plezieren in mogelijke

zijn dan zou ook God niet zijn. Dat God God is

andere sferen nu mijn wezen blijkt te zijn geworteld in

daarvan ben ik de oorzaak.

niemand-heid en in puur zijn? Zolang er zijn is, ben ik,

101

is mijn wezen. Daar waar weten is in plaats van geloven,

die Gods wezen herkend heeft en dat door de dag heen

wandelt men als het ware met 'de handen in de zakken'

onophoudelijk ervaart. Dat is de zaligheid. Ananda, elk

ieder willekeurig hiernamaals tegemoer. Dat is bevrij

momen t Nu.

ding, en dat is tevens het voordeel wanneer bevrijding al

in dit leven plaatsvindt.

Met bovengenoemde inzichten valt het dan ook te ho

pen dat de rencarnaticus tot her besef komt dat het dan

Over wat het hiernamaals te bieden heeft, hebben de

toch aanbeveling verdient om in dit leven de eeuwigheid

Kerken - en niet in het minst de katholieke Kerk- overi

maar te realiseren en niet na zijn dood, want van dit leven

gens verrassend gedetailleerde, uitgewerkte ideen. Men

zijn we wellicht toch wat zekerder dan van dat hierna...

weet in het Vaticaan bijvoorbeeld precies hoe de hirar

Ter stimulering van her bovenstaande zegt Jezus in Lukas

chie in de hemel is georganise:rd. Aan de hand daarvan

9 vers 27:

is twee millennia geleden bij het ontstaan van de eerste

'En ik zeg u waarlijk: Er zijn sommigen dergenen die

Kerken dankbaar gebruik gemaakt door dat model over

hier staan, die de dood niet zullen smaken, totdat zij het

te nemen. En bisschop aan het hoofd, net als God, ver

Koninkrijk Gods zullen gezien hebben. '

volgens een piramide van steeds lagere machthebbers en

Waarmee nogmaals gezegd wil zijn, dat het realiseren

vooral niet te vergeten: een strakke discipline. Anders

van het Koninkrijk Gods hier en nu kan plaatsvinden.

denkenden worden met Gods vermeende carte-blanche

Sterker nog: het wordt ernstig aangeraden. Zolang ren

zonder pardon uitgerangeerd. Zo ging dar en gaat het

carnatie nog berust op speculatie of wishfol thinking en

nog steeds.

een hemelconstructie in het hiernamaals vooralsnog erg

Wanneer met bisschoppelijke zekerheid wordt gesteld

divers in kaart is gebracht, lijkt dat dan ook de meest ver

dat, met name na de dood, een ononderbroken Godsaan

standige keuze, want de eeuwigheid is Nu en niet straks.

schouwing in eeuwigheid zal plaatsvinden zolang men

Bovendien zou het bestaan van rencarnatie niets toe- of

hier op aarde de kerkelijke richtlijnen maar volgt, dan

afdoen aan mijn huidige bestaan. Meester Eekhart zou

wekt dat toch op z'n zachtst gezegd wat verwondering

opnieuw zeggen: 'Dat kan mij nu niet zalig maken.'

en de vraag doet zich dan ook voor wiens persoonlijke

ondervinding aan zo'n uitspraak ten grondslag ligt. Er
is in dat uitgangspunt geen spoor van bescheidenheid te
constateren, nog afgezien van het feit dat de aanschou
wing van het Koninkrijk ieder moment hier en nu kan
plaatsvinden. Die Godsaanschouwing in heerlijkheid, vi

sio beata, zoals bovengenoemd, vindt plaats door hem,

102

103

Ademtocht van eeuwigheid

n dat brengt ons dan op de eeuwigheid. Ooit hoor

de ik een hooggeleerde heer in de kernfysica met

een theoloog van de Pinkstergemeente discussiren over

het begrip eeuwigheid. Zij kwamen uiteindelijk samen
tot de slotsom dat het wel een heel erg lang tijdsbestek
moest zijn; z lang, dat het zich aan de meetbaarheid
onttrok. Maar dat is niet zo. Eeuwigheid heeft zelfs geen
enkel raakvlak met de tijd. Sterker nog: tijd is juist per
definitie afwezig wanneer van eeuwigheid kan worden
gesproken.
De vraag laat zich dan stellen: wanneer eeuwigheid
ervaarbaar is, geschiedt die ervaring toch zeker in de
tijd. Dan is daar toch minimaal een raakvlak? Opnieuw:
dat is niet zo. Eeuwigheid en tijd kunnen niet tegelij
kertijd beleefd worden, dat wil zeggen: in de beleving
plaatsvinden.

105

We laten Larsen aan het woord:

Eeuwigheid is een toestand van de ziel, als er zoiets als

'Eeuwigheid is iets dat zich openbaart, zich meedeelt.

een ziel zou bestaan. Liever zou ik zeggen: eeuwigheid

Het is niet iets dat je kunt denken, het is iets dat je kunt

wordt beseft, presenteert zich, en pas dan wanneer de be

zijn. En daarna weet je het omdat je het geworden bent. In

seffer wegvalt. Beschouw tijd en ruimte als onderdelen

dat zijn is een voortdurend worden. Het is een weten van

van de schepping. Eeuwigheid omvat de schepping, maar

een geheel andere orde dan het meer of mindere weten dat

is daar geen onderdeel van. Daarom valt God ook niet te

men heeft. Het is een weten dat men is, met een onwrikbare

ervaren in ruimte en tijd. De Godsontmoeting is altijd

zekerheid. In eeuwigheid is er geen eerste oorzaak, er is nooit

vrij van die beide aspecten.

-een begin geweest. Het bestaan is simpelweg. '

God is n en niet twee. Wie God aanschouwt,

Eeuwigheid valt te 'begrijpen' vanuit religieus denken,

aanschouwt slechts eenheid. God alleen is, want

en tijd vanuit materialistisch denken. Beleving van eeu

alle dingen zijn in God en van God. Buiten en

wigheid vindt plaats wanneer tijd en ruimte verdwijnen.

zonder hem is waarlijk niets.

Eeuwigheid, wat in de praktijk altijd Nu is, heeft zijn

wortels in zijn, in Gods manifestatie.

Meester Eekhare noemt de Godsontmoeting: de geboorte

De Eeuwige zelf is het eeuwige leven. Zonder Hem

van God in de ziel. In hedendaagse termen is dat: De on

is alles vergankelijk. Omdat Zijn leven in ons is, zijn wij

omkeerbare herkenning van ons wezen als (bewust)zijn

levend. Het praktische weten, het ervaren daarvan, is het

en daarmee als onverbrekelijk in God geworteld en on

eeuwig leven. Hij die het ondervindt is in de eeuwigheid

deelbaar daarmee. Zo raken we aan het Koninkrijk der

en bekommert zich niet om de dood en wat daarop volgt.

hemelen: Onze Vader die in de hemelen zijt...

In een leven na de dood zit niet meer eeuwigheid dan in

dit leven. In eeuwig leven zit geen wens naar een voort

De mens moet God niet beschouwen als iets

gezet leven. Zij heeft de eeuwigheid in zich.

dat buiten hem is, maar als zijn eigendom en

als dat wat in hem is. Want Gods Koninkrijk is

Ik heb voorheen reeds verzekerd en houd nog

in ons. En wat is dit Koninkrijk van God? Dat

vol, dat ik nu reeds alles bezit wat me in alle

is God zelf met al zijn rijkdom.

eeuwigheid beschoren is. Want God in de vol

heid van Zijn Goddelijkheid verblijft eeuwig in

Het Koninkrijk is God zelf met al zijn rijkdom... Dat

zijn evenbeeld - de (mijn) ziel.

Koninkrijk is binnenin u. Dat wist u al, want dat las

u in de Bijbel. Maar zo gedraagt u zich waarschijnlijk

106

107

niet, want onze hoop op dat Rijk in een hiernamaals,

rijk der hemelen valt onder de eeuwige dingen en dat

in plaats van in het hier-en-nu-maals, geeft ons de ge

betekent dat alomtegenwoordigheid hier van toepassing

legenheid om eerst nog even voluit aandacht te schen

is. Binnenin u? Ja, maar natuurlijk ook buiten u. Nergens

ken aan de carrire. Zoals Augustinus op jeugdige leef

niet. Waarom dan expliciet die verwijzing naar binnen?

tijd placht te bidden: 'Heer geef mij kuisheid, maar nu

Omdat de beleving hier centraal staat; bij het Konink

nog niet.' Nee, het Koninkrijk der hemelen is altijd nu

rijk der hemelen gaat het niet over een kadastraal perceel.

en hier. Niet straks en daar. Eigenlijk passen de meeste

Alles wordt in uw geest geschapen. In religieus denken

van ons perfect in de gelijkenis van de rijke jongeling.

vindt lles van binnen plaats.

Nee, u natuurlijk niet. Maar de meeste mensen wel!

Want: 'Onze Vader die in de hemelen is', is een orin

het is gemakkelijker dat

tatie naar binnen. Niet naar elders of naar enige ruimte

een kameel gaat door het oog van een naald dan dat een

lijkheid of tijd. Er staat geen hemeltroon in de stratosfeer.

rijke het koninkrijk Gods binnengaat. '

Het is wezenlijk om dit innerlijke Koninkrijk serieus te

Matt. 19:24: 'Wederom zeg ik

u,

Overigens is de rijkdom van de jongeling daarin niet

nemen en geen hemelrijk extern te gaan fantaseren in

het heikele punt, maar wel zijn identificatie daarmee.

ruimte en tijd. Dit ook in relatie tot wat er na de fy

Valt iedere identificatie met zijn rijkdom weg, dan kan

sieke dood eventueel zou kunnen zijn, zoals reeds gezegd.

de rijke gewoon het Koninkrijk binnengaan. Hij zal aan

Mocht men ook dn en dr voortbestaan, in welke vorm

zijn rijkdom dan niets meer ontlenen. Op die identifica

dan ook, dan is ook dr het Koninkrijk der hemelen

ties komen we nog terug.

binnenin u. Er zijn geen hulpmiddelen van buitenaf no

dig om in dat Koninkrijk re komen. Naar dat Koninkrijk

God is een God van de tegenwoordige tijd. Zo

op zoek gaan buiten uzelf is verspilde tijd, en erop wach

als hij je aantreft, zo ontvangt hij je, niet als wat

ten eveneens.

je geweest bent,

maar

als wat je nu bent.

U zult zich dan afvragen hoe het dan wl moet.

'Als gij niet wordt als de kinderen, zult ge het Konink

God is een God van de tegenwoordige tijd, zegt Mees

rijk niet binnengaan.' U wordt op uw wenken bediend.

ter Eckhart. Van de Eeuwigheid, de tijdloosheid, zou ik

Hoe wordt dat bedoeld, dat 'worden als de kinderen'?

zeggen, altijd onmiddellijk. En on-middellijk betekent:

Aan het kleine kind is niets spiritueels. Objectief gezien

zonder middel, zonder tussenkomst van tijd of ruimte.

is het kleine kind egocentrisch, narcistisch, het heeft geen

Dit louter omdat nogmaals: tijd onderdeel uitmaakt van

tolerantie, liefde en altrusme. Het heeft alleen basale

de schepping en dat heeft geen invloed op dat 'werkzame

verlangens, voornamelijk fysiologisch van aard. Nee, het

bestanddeel' van God, op dat (bewust) zijn. Het Konink-

gaat hier om iets anders.

108

109

De kinderlijke staat die hier bedoeld wordt, slaat op het

onderscheid in de vorm van goed en kwaad, van mooi en

ontbreken van interpretatie, het ontbreken van een oor

lelijk, van jij en ik, uiteindelijk de Kalasjnikov introduce

deel en het ontbreken van onderscheid in goed en kwaad.

rend. Wam in dat expliciete toedelen van waardeoorde

Er is alleen nog puur ervaren in non-dualiteit. Dat wordt

len werd de schepping ingedeeld in wenselijk en onwen

hier bedoeld.

selijk. Zij werd niet meer goed bevonden na die zevende

Een voorbeeld van Jean Klein past hier goed:

dag. Het moest maar allemaal anders. En de vrucht van

'U loopt in het bos. Onder u is bruin, opzij is groen en

de boom wordt nog dagelijks in grote hoeveelheden ge

boven u is blauw. Er zijn geen andere indrukken dan die,

consumeerd; ook door u en mij.

en dan nog woordeLoos ook. U wandeLt, geniet en kijkt onbe

Alleen niet bij door kleine kinderen. Die zien de

vangen rond. Dan ziet u, dat het een pad is, waarop u loopt

schepping nog in bruin, groen en blauw en de paradijs

en dat bruin is. Met drooggevalLen piassen. Ook constateert

tuin is bij hen nog volop aanwezig.

u dat er bomen zijn daar aan weerszijden en bovendien

Het laat zich raden dat, hoe meer men zijn of haar

nog dicht, groen struikgewas, en de zomerse lucht boven u

identiteit vereenzelvigt met het vermogen tot puur er

is strak bLauw. So for so good. Uw gedachten zorgen inmid

varen, hoe meer men in dat opzicht wordt als kleine

dels voor de aftiteLing van het waargenomene. Dan grijpt

kinderen.

het denken dieper in. War zou dat pad heen gaan? U heeft

Het is een wijze van kijken naar de dingen waarbij

geen kaart. Als u maar op tijd thuis komt vanavond! En die

doel, nut, intentie en interpretatie schitteren door afwe

struiken daar Langs de kant zijn wel erg dicht en donker.

zigheid. Er is slechts waarnemen in aandacht. Soms met

Wt zou daar alLemaaL in verschoLen zitten? En u versnelt

open mond en stille verbijstering. Dan gaan de dingen

uw stap. ja, nu is de Lucht nog weL wat bLauwig, maar het

open en vertellen hun eigen verhaal.

Laat zich aanzien dat het gauw donker wordt. Misschien

gaat het straks wel onweren!'

Het heeft alles te rnaken met aandacht. Aandacht kan

gezien worden als een soort psychisch orgaan. Aandacht
kan gericht worden, of verslappen. Men kan aandacht op

Ziedaar wat er gebeurt als het denken het overneemt. De

verschillende manieren hanteren.

kinderen zijn als in het begin, in fase n. Fase twee kan

Toen ons kleine Nederland in het begin van de jaren

ook nog, maar biedt al de kans op uitglijders. Fase drie is

'60 oorlog voerde met Indonesi om het eiland Nieuw

die van de rationele volwassene.

Guinea, werden onze soldaten getraind voor het wer

Het is net als in het paradijsverhaal. Het resultaat van

ken in de rimboe. Hen werd geleerd tijdens patrouilles

het eten van de boom der kennis van goed en kwaad wil

in het bos de aandacht niet te focussen op geluiden of

niet mr zeggen dan het aanbrengen van dualisme. Van

incidenten, maar die volledig open te laten, en wel op

110

111

vol vermogen. Driehonderdzestig graden open. Want als

u ergens op focust, ontgaat u de rest, en dat is bloedlink,
zogezegd. Als u daarentegen 'schouwt', is er een soort ho
listisch totaalbewustzijn. Op die wijze kan men de aan

Gurdjieff zegt: 'Wakker zijn.'

Alexander Smit zegt: 'Laat de dingen hun verhaal ver
tellen.'
Jean Klein idem dito.

dacht ook 'richten'. Maar zelfs in ontspannen situaties als

bij het maken van een wandeling, doet u er goed aan om

Kortom, de rij met bordjes naar het Koninkrijk der he

de aandacht op volle toeren te laten draaien. Dagdromen

melen is door alle culturen heen eindeloos hetzelfde.

heeft weinig zin op uw weg naar het Koninkrijk

Bordjes, ieder gekleurd naar volksaard en temperament,

Keert men de aandacht honderdtachtig graden om en

maar allemaal met een pijl naar dezelfde kant. Op al

houdt men zodoende de aandacht bij de aandacht zelf, in

lemaal staat in de kleine lettertjes het advies om de ge

plaats van bij het object, dan ontluikt het object. Dan ver

dachten thuis te laten en zo veel mogelijk te verblijven in

telt het zelf zijn verhaal bij gebreke van onze eigen bijde

puur zijn. Om aandacht te hebben voor hygine in het

hante bijdrage. Zoals gezegd: dan gaan de dingen open en

denken. Een zijstap: Ga stilletjes in een hoekje zitten en

krijgt het leven een intense kleur en diepgang. Het is im

probeer niet te denken. Gegarandeerd dat het niet gaat

mer dezelfde boodschap van alle grote leraren op dit vlak:

lukken.

maak van uw aandacht een soort laserstraal in het nu.

Wanneer u een boterham eet, wees dan met uw gedach

Iets gemakkelijker dan. Geef uzelf de opdracht om

dan in ieder geval niet aan een aap te denken. Waar denkt

ten bij dat eten van die boterham en niet bij het komende

u vervolgens continue aan? Juist. Het denken is als een

bezoek aan uw schoonmoeder. Doe dat in alle dingen. Die

machine die voortdurend iets te doen moet hebben. Zij

gedachtediscipline is voor ons volwassenen wezenlijk om

grijpt alles als brandstof aan om maar te kunnen draaien.

weer te worden als de kinderen.

Deze mallemolen heeft een afschrijvingstermijn van een

En dat brengt opnieuw een bonus met zich mee. Wan

jaar of negentig, en af en toe is het behoorlijk irritant dat

neer de aandacht slechts gericht is op wat onmiddellijk

er geen aan/uitknop op zit, met name wanneer er sprake

plaatsvindt, vervalt tijdelijk het 'streven', de hang naar re

is van oeverloos piekeren bij problemen of bij geestes

sultaat en erkenning, het o, zo opzettelijk goede, en meer

stoornissen.

van dat ego-boostende fraais.

Jezus zegt: 'Word als de kindertjes.'

Ook op de zoektocht naar de eeuwige dingen is een

voortdurend kwebbelend brein net zo storend als een

Krishnamurti zegt: 'Wees keuzeloos gewaar.'

jengelend kind. Geen wonder dat er in de loop der tijd

Nissargadatta zegt: 'Wees puur waarnemer.'

naar allerlei systemen is gezoch om dat voortdurende in

Ramana Maharshi zegt: 'Wees slechts!'

nerlijk gebabbel tot zwijgen te brengen. In sommige cul-

112

113

turen is dat beter gelukt dan in die van ons. Dat zal wel

Ramana Maharshi, die nauwelijks systemen of metho

te maken hebben met het feit dat de westerse cultuur de

den hanteerde, had voor sommige volgelingen die pers

ratio tot almacht heeft verklaard, hetgeen het brein min

om een methode vroegen om het denken te stoppen, een

of meer carte blanche geeft.

advies: hij raadde hen eenvoudigweg aan om met de aan

Maar zoals een hoogstaande cultuur als die van de In

dacht de ademhaling te volgen, net zoals dat in za-zen

cs toch nooit het wiel heeft uitvonden, maar het dank

gebeurt. Want het zich bewust worden van de ademha

baar uit Europa kreeg aangeleverd, kunnen wij wester

ling geeft direct innerlijke stilte.

lingen wellicht een geschenkje uit het oosten aanvaarden

Ten tijde van Meester Eekhart - in de late Middel

waar het gedachtediscipline betreft. Bijvoorbeeld het yo

eeuwen- werd de gdachtediscipline in de kloosters met

gasysteem van Patanjali of een mantra van de TM-ers, of

moeizaam mentaal geweld geforceerd door afleidingen

het Jezus-gebed van de Hesychasten, wat in feite een wat

te elimineren en zo leidde dat tot eenzaam zwoegen in

uitgebreid Kyri Eleison is, maar met een progressieve

onderkoelde cellen. Meester Eekhart zei zelf ooit over

conditionering. Daarbij wordt eerst het gebed gevormd

gedachtediscipline dat het wel geleerd kon worden,

door de stem, de lippen en de tong, dan terloops wordt

maar dat het moeite kost, net als bij iemand die leert

het meer innerlijk, het verovert langzamerhand de geest

schrijven. En als Meester Eekhart vindt dat iets moeite

en op den duur neemt het die volledig in bezit en nestelt

kost ...

zich in het hart. Daar brengt het stilte en vrede.

In India zijn in de loop der tijd met zorg speciale me

Waar het schepsel eindigt, daar begint God te

thoden, oefeningen (sadhans), ontwikkeld om te zor

zijn. Nu verlangt God niets meer van je dan

gen dat de leerling een beter gereedschap ter beschikking

dat je op het vlak van je zijnswijze als schepsel

kreeg dan riten en doctrines op zijn weg tot zelfrealisatie.

uittreedt uit jezelf en God God laat zijn in je.

Deze sadhana's behoeden de leerling voor een dwaalspoor

Het geringste geschapen beeld dat zich ooit in

en bovenal vestigen ze in hem die volmaakte stilte, die

je heeft ingeprent is even groot als God groot

afwezigheid van denken en verlangen, zonder welke het

is. Waarom? Omdat het je de hele God verhin

praktisch onmogelijk is om tot de innerlijke waarneming

dert. Overal waar dit beeld in je binnengaat

van het Zelf te komen. Dat is wat kortweg 'yoga' ge

moet God en zijn hele godheid wijken. Waar

noemd wordt. Niet te verwarren met wat hier ten lande

dit beeld uit je weggaat, gaat God binnen. Dat

meestal onder yoga wordt verstaan, hetgeen in haar vorm

je op het vlak van je zijnswijze als schepsel uit

meer weg heeft van een soort heilgymnastiek en dat zich

treedt uit jezelf, daarnaar verlangt God zozeer

beperkt tot Hatha-yoga.

alsof heel zijn zaligheid ervan afhing. Niemand

114

115

mag menen dat het moeilijk is hiertoe te gera

boren, als al onze zielekrachten, die voorheen

ken, hoewel het moeilijk klinkt en het ook wel

door gedachten, beelden en wat dan ook gebon

moeilijk is in het begin, bij het afscheid nemen

den waren, leeg en vrij worden en alles in ons

aan

alle dingen. Maar wanneer je daar binnen

komt, heeft er nooit een gemakkelijker, genoeg

gericht is op het zwijgen. Dan laat de vader zijn

zoon in ons geboren worden.

lijker en lieflijker leven bestaan.

Gedachtediscipline blijkt uiteindelijk toch een groot voor

Inmiddels zien we dat daar, waar zo'n strijd moet wor

deel op de weg naar de eeuwige dingen - met name in het

den gestreden, we iets niet handig doen. Een aanzienlijk

doorbreken, het 'naar binnen gaan' - en het bewust han

luchtiger methode is die van het bewust richten van de

teren van de aandacht is daarbij een geweldig hulpmiddel.

aandacht door de dag heen. Het blijkt dat, wanneer die

Het faillissement van de babbelbox is dan pure winst.

aandacht strak gericht blijft op hetgeen zich dan juist

voordoet, er een zekere

rust

Waarom is die gedachtediscipline toch zo belangrijk?

komt in het denken. Want

Omdat Godsaanschouwing (samadhi) alleen in een

de gewone alledaagse dingen vergen minder gedachtestu

lege, beschikbare geest plaatsvindt, zoals Meester Eek

ring dan wij doorgaans veronderstellen. De denkmachi

hart hierboven reeds aangaf. Aanvankelijk is het- reeds

ne draait dan stationair. Dat is het begin van het vallen

eerder vermeld - een moeizaam proces om het voort

van incidentele stiltes, dat gaat vanzelf. Zo wordt het op

durende denken uit te schakelen, maar gaandeweg gaat

den duur op tamelijk ontspannen wijze mogelijk om het

dat gemakkelijker en kan men ' rusten' of ontspannen,

denken te controleren. Het juist richten van de aandacht

vertoeven in puur, leeg bewustzijn. En op den duur ver

is hier dan een goed gereedschap.

dwijnt dan in zulke momenten de 'ik', de afgescheiden

Ook waar verwondering optreedt of waar van grote

heid, en ontstaat vereenzelviging met het bestaan zelf:

indruk sprake is, vallen de gedachten vaak stil, zoals bij

het doorbreken in de zaligheid, in middeleeuwse mys

het sluiten van het gordijn na een goed toneelstuk of tij

tieke termen.

dens en na een prachtig concert. Of wandelt u maar eens

Voor zo'n stille beschikbaarheid zijn nederigheid en

buiten op een zonnige winterdag, terwijl de 's nachts ge

armoede van geest welkome voorwaarden. Armoede van

vallen sneeuw de wereld heeft voorzien van een oogver

geest heeft trouwens niets met IQ te maken, want Gods

blindend mooi tapijt, dan wordt het stil van binnen.

besef, het eeuwige ik, is er voor wijzen en voor dwazen.

Voor de academicus niet meer dan voor de struikrover,

116

Als de wereld in haar geheel van de ziel afvalt,

want er gelden andere voorwaarden voor de eeuwigheid

komt de ziel tot rust. God wordt dan in ons ge-

dan voor die van het ministerschap. Die voorwaarden

117

hebben niets te maken met status en de daaraan gepaard

gaande behoeften van de mensen, maar meer met nede
righeid.

wer wordt het eigen imago constant narcistisch gadegeslagen

in de spiegel van het maatschappelijk leven.'
Daarom zegt de Schrift:

religieuze zaken. Ook de 'mysticus in functie' kan ten val

'Het moet iets vreselijks zijn om in handen te vallen van

de levende God' (Hebr. 10:31), want dat is waarheid die
vrij maakt en dat doet pijn. Wnt het meest ontstellende
aspect van het geconfronteerd worden met Gods woord is
niet Zijn oordeel over de zondigheid van de mens, maar
wel het ter discussie stellen van iemands meest geliefkoosde
identificaties. ' 12

komen door identificatie met die functie, als antwoord

In feite zou dus nooit de ander of de maatschappij

op het bestemmingsvraagstuk. Want opgaan in God vrij

voor ons het referentiepunt moeten zijn, maar altijd God,

waart de individuele mens van eeuwige betekenisloos

want dan spelen identificaties ons geen parten.

Die behoeften van de mensen liggen overigens niet

eens zozeer in het verkrijgen van voordelen of materile
welstand, dan wel meer in hun identiteit, in het relevant
zijn. En dat staat haaks op nederigheid. Zelfs wat zuiver
idealisme lijkt, staat vaak onderhuids ten dienste aan de
drang tot markant willen zijn; niet in het minst ook in

heid, waardoor onbeduidendheid en vergankelijkheid

hun hardheid verliezen. Zeker als de mysticus zich als
mysticus uitdrukkelijk laat kennen is er sprake van een
identificatie, anders dan die naar Gods beeld en gelijke
nis, naar slechts het klare zijn.
Hammarskjld zei:

'Gewoonlijk zijn vrijwel alle motivaties en identificaties

in het maatschappelijk gebeuren ten gerieve van het nders
willen zijn. Vak vanuit een onderbewuste angst voor (histo
rische) irrelevantie. Maar helaas blijven menselijke verlan
gens onverzadigd zolang ze zich met eindige dingen voeden.
Nee, nederigheid betekent: niets van dat alles. Nederigheid
is: zichzelf nooit vergelijken (met anderen). Het is net zo
min zelfonderschatting als zelfverheffing. Het is handelen
vanuit God als rustpunt. Eenvoud begint zodra God - en
niet de wereldse toeschouwer - het criterium wordt van ons
doen en laten. Wnt onder het oog van de wereldse toeschou118

Nogmaals Hammarskjld13:

'Heilige en vrome mensen slagen zelden op het parket van

het briljante society/even. In de societywereld behoort het tot
de bon ton om zich discreet en bescheiden voor te doen. In de
omgang met God daarentegen, komt men tot de ontstellende
vaststelling, dat men tegelijk heel schamel, maar ook juist
heel rijk is. Dat wil zeggen: leven in het besef dat ik niets
ben, maar dat God in mij is. '
En dat lijkt niet erg bescheiden, maar leidt toch tot
oprechte nederigheid, tot armoede van geest. En arm van
geest wil zeggen: niets willen, zodat 'Uw wil geschiede'.
En dan geschiedt het wonder: dan wordt men van echte
betekenis. Immers, dan staat het handelen niet ten dien
ste van het eigen imago en het zelfrespect.
12. Perer L Berger; hedendaags Amerikaans socioloog en rheoloog.
13. Dag Hammarskjld: (1905-1961) Zweeds mysricus, diplomaar en
Secreraris Generaal van de Verenigde Naties.

119

Uw wil geschiede

r bestaat niet zoiets als goede wil: alle wil is slecht, al

dus Schopenhauer, 14 en hij vervolgt: 'Er bestaat wel

zoiets als goedheid, maar die ligt in de afwezigheid van alle

willen. Ze is te vinden in passieve contemplatie als tegenpool
voor het handelen. '
Nogal markant opgemerkt, maar wel interessant. La
ten we eens kijken hoe Meester Eekhart daarover denkt.
Nederigheid en armoede van geest, zijn het
'ontledigd zijn van eigenwilligheid.'

Dat laat geen vragen open. Feitelijk is dat gemakkelijker

te realiseren wanneer men zijn diepste wezen heeft her
kend, maar zolang het nog niet zover is past het in Mees
ter Eckharts visie om daar dan voor te moeten zwoegen.
14. Arrhur Schopenhauer, Duits filosoof ( 1788-1860)

121

In wezen is het een verlengstuk van: 'Uw wil geschiede'.

der hemelen, zo is er beloofd. Her was altijd al een groot

deemoed, in Meester Eekhans termen, want daarop ont

marktsegment, dat beloofde Koninkrijk. Het voorziet in

staat een belangeloosheid, die tamelijk cruciaal is. Het

een wereldomspannende behoefte: het lenigen van de

begrip belangeloosheid oogt trouwens wat milder dan

pijn van religieus verlangen. Dus word maar als de kin

de zombie die het woord 'willoosheid' ons onwillekeurig

dertjes. Kom maar tot rust in uw hersenpan.

voortovert. Maar iemand kan willoos zijn in de beteke

nis van het eerbiedigen van de loop der dingen, en toch

Waarlijk, de mens kan God niets aanbieden dat

zeer efficint en vakbekwaam bezig zijn. Neutraal karma

hem liever zou zijn dan rust. Vasten, waken bid

zogezegd. Het is weer het ontbreken van het eigenbelang,

den en allerlei kastijdingen waardeert God niet

het eigen ik, dat hier de kwintessens uitmaakt.

en heeft Hij niet nodig, wel waardeert Hij en

heeft Hij behoefte aan rust.

Wil de mens waarlijk arm zijn, dan moet hij

even vrij zijn van zijn eigen ingeschapen wil als

Met rust wordt hier gedachtestilte bedoeld, gerichtheid

hij was toen hij niet bestond. Want ik zeg jullie

op on-middel-lijkheid, natuurlijkheid, Sahaja.

in naam van de eeuwige waarheid: zolang je de

Uit het religieus verlangen ontstond ooit de bede:

bereidheid hebt de wil van God te vervullen en

'Uw koninkrijk kome', als een diepe wens, een oprecht

het verlangen naar Gods eeuwigheid, zolang

heimwee naar de hereniging met God als oorzaak van

ben je niet werkelijk arm. Slechts hij is een arm

mijn zijn, maar dan cht. Niet in theorie, geen mentaal

mens, die niets wil en niets begeert.

begrijpen, niet uitgelegd in een preek, maar gewoon

zelf aan den lijve beleefd, zelf gezien als onomkeerbare

Direct koppelt Meester Eekhart een belofte aan die ar

waarheid. Zoals men zich een landschap ziet ontvou

moede van geest:

wen wanneer men over een heuveltop rijdt, daar is

eveneens geen twijfel over hetgeen men ziet, en het is

Ik verklaar bij Gods eeuwige waarheid dat God

genoodzaakt is zich naar zijn ganse vermogen

er plotseling.
Een toelichting. Het woord religie komt van re-li

uit te gieten in eenieder die zichzelf tot op de

gio, dat wil zeggen: her-eniging. Niet twee helften tegen

bodem heeft prijs gegeven.

elkander brengen en op die wijze vereniging tot stand

brengen zodat we samen n zijn, nee, in elkander ver

'Tot op de bodem prijs geven' betekent 'arm van geest'

smelten, niet minder dan dat. Geen enkel onderscheid

worden, en aan de armen van geest is het Koninkrijk

meer kunnen maken. Meester Eekhart zegt: 'Ik moet

122

123

God worden.' Dat klinkt opgeblazen en blasfemisch,

men in de Godheid is opgelost, dan 'is men er niet meer'

maar trek dan ter verzachting de vergelijking met de

en kan men dus ook niets meer zeggen. Verwoord gebed

druppel die in de oceaan vloeit en zich daarna met recht

wordt mij onmogelijk bij her opgaan in God.

'oceaan' noemt, omdat zij na het vervloeien niet meer van

Nu stel ik echter de vraag: wat is van het afge

de druppel weet. Meester Eekhart zegt dar als volgt:

scheiden hart het gebed? Mijn antwoord daar

Als men een druppel in de zee zou laten vallen,

op luidt aldus: het afgescheiden hart kan niet

zou de druppel veranderen in de zee en niet de

bidden, want wie bidt, verlangt iets van God

zee in de druppel. Zo vergaat het ook de ziel:

om het te ontvangen, of begeert dat God iets

als zij God binnenhaalt, wordt zij in God ver

van hem wegneemt. Nu begeert het afgeschei

anderd.

den hart helemaal niets, het heeft ook niets

waarvan het graag verlost zou zijn. Daarom is

In concreto komt dat neer op het verdwijnen van de

het vrij van elk gebed en is zijn gebed niets

persoon als de Godsontmoeting, de herkenning van

anders dan eenvormig zijn met God.

God c.q. het Absolute plaatsvindt; als God in de ziel

geboren wordt, zoals Meester Eekhart pleegt re zeg

Oefening: ga buiren lopen- bij mij lukt dat buiten meest

gen. Net zoals tijd verdwijnt zodra eeuwigheid beleefd

al

wordt. Een persoon overleeft de ontmoeting met God

zelf weg, inclusief het denken. Hoe doe je dat, God in

nier. Zoals eerder gezegd: men kan God nier ontmoe

alles zien? Door stil te staan bij het zijn van alle dingen, in

ten als was her 'een ander'. Met God is geen intieme

plaats van bij de dingen zelf. Dus nier: God in de specifie

relatie in dualiteit mogelijk, want God is de Ene zon

ke dingen, want dat is duaal. Nee, geen enkel onderscheid

der een tweede.

meer zien door stil

het beste - en zie God in het zijn van alles. Dan val je

te

staan bij het loutere, pure zijn. De

God is de Ene zonder een tweede. Dat betekent voor

gedachteloze, overweldigende verwondering over het zijn,

mij in relatie tot God: dan besta ik niet meer als aparte

het existeren. Het richten van de aandacht op dit pure

entiteit en verbaal gebed en (vermeende) dialoog vervalt.

zijn, nier op haar inhoud, en daarbij blijven. Zelf weg

Dit besef van Ene zonder tweede bewerkstelligt mijn op

gevallen zijnde, is het weten, het 'zien' van God mogelijk,

lossen in het Ene. Zolang ik er over praat of denk, is dat

maar nooit via het denken.

niet van toepassing, en ben ik nog de tweede.

Ene zonder tweede kan men pas zeggen in her geval

Ergo: het verlies van identiteit, het besef van niet-ie

mand te zijn, maakt dit juist wl mogelijk.

dat men in God is opgegaan, en pas achteraf. Wanneer

124

125

Steeds als wij zeggen: 'Uw koninkrijk kome,

het opgeven van alles, tot slechts het pure zijn - het beeld

Uw wil geschiede' bidden wij God daarmee,

en de gelijkenis van God- resteert, kan verleiden tot op

onszelf te nemen.

standig gedrag.
Niet mijn wil, maar Uw wil geschiede. Dat wordt

Voorbeeld daarvoor is Henoch:

'Henoch dan wandelde met God en hij was niet meer
want God nam hem weg.' (Gen 5:24)
Natuurlijk kwam er geen grote hand uit de hemel, dat
begrijpt

gezegd in grote doodsnood in de tuin van Gethsmane.

Wanneer geldt dat de Vader en ik zijn n, dan is er ook
maar n wil. Het verlies van die eenheid is het enige
geldige argument om weer tot een eigen wil te geraken,

ook wel. Maar Henoch verloor zijn zelfbesef in

los van die van de Vader, door terug te vallen in duali

God. Het beste gebed dat men kan bidden is dan ook: 'Heer

teit. Het zijn die momenten van uiterste menselijke wan

neem mij weg...' In hindoe termen: 'Heer verslind mij'.

hoop waarin ook de klacht: 'Vader, waarom hebt u mij

Dat 'Uw Koninkrijk kome' (in mij) een gespreid bed

verlaten', laat zien dat op dt moment de eenheid met

verlangt, is evident. Een mensenhart is een eenpersoons

de Vader ontbreekt. Het menselijke aspect van Jezus van

woning en daar valt niet samen met God in te vertoe

Nazareth komt hier naar voren. Uit doodsangst laat Jezus

ven. Daar moet u eerst zelf uit vertrekken met al uw ver

zijn ware identiteit los, zijnde puur bewustzijn, en vervalt

trouwde en goed verzekerde meubilair, alvorens God er

in dualiteit. Hij ervaart de situatie plotseling vanuit de

intrekt.

identificatie als gewoon sterfelijk mens.

Het opgeven van de oude identiteit heeft veelal tot ge

Men zou zulke uitspraken trouwens ook anders kun

volg dat de gebruikelijke wensenpakketten dan zachtjes

nen zien. Wanneer wij het feit in ogenschouw nemen dat

aan verdwijnen, waardoor er een soort belangeloosheid

Jezus tijdens zijn leringen telkens refereert aan het vervul

ontstaat, een natuurlijke vorm van onbedoelde beschei

len van de schrift door hemzelf (want er staat geschre

denheid. Immers: er is niemand meer die nog iets te wen

ven...) en daarbij verwijst naar Mozes, de Profeten en de

sen heeft. En dan vormt zich vanzelf: Uw wil geschiede.

Psalmen, dan zou dat betekenen dat hij op basis drvan

'Uw wil geschiede.' Men zou zich kunnen afvragen:

die uitspraken ook gedaan kan hebben. Het: 'Mijn God,

kan er eigenlijk wel iets anders gebeuren dan de wil van

waarom hebt u mij verlaten?' komt uit Ps 22:2, en in Ps

de 'Almachtige'? Nee, natuurlijk kan dat niet. Maar 'Uw

31:6 lezen wij: 'In uw handen beveel ik mijn geest'. Dan

wil geschiede' kan in de praktijk, op ons menselijk ni

duidt dat op gehoorzaamheid aan de Vader, ter vervulling

veau, zodra dat harde realiteit wordt, toch weerzin teweeg

van wat er geschreven stond, maar ook dn is er sprake

brengen wanneer die wil van God toevallig niet overeen

van tweeheid, van dualisme. Het verandert in feite niets

stemt met hetgeen u op dat ogenblik past. De angst voor

aan de aanwezigheid van twee willen.

126

127

De versie: 'Niet mijn wil maar Uw wil geschiede', veron

wil' blijkt dan de aard van het bestaan te zijn. Niet het

derstelt een strijd met de eigen wil, of op z'n minst een

opgelegde goede, of het gedwongen vooruitstrevende,

opzij zetten daarvan, en dat is veelal een titanenstrijd.

maar dt wat natuurlijkerwijs voortkomt uit de aard

Dit, terwijl Gods wil niet eens gekend kan worden en

der dingen. 'In de hemel alzo ook op aarde', klinkt het

er dus ook geen concrete vergelijking of competitie aan

als vervolg daarop dan heel natuurlijk in het gebed des

verbonden kan worden. Het zou op die wijze bovendien

Heren. De vertaling daarvan: 'Want als dat in uw in

een persoonlijke God veronderstellen, want een kracht

nerlijk zo plaatsvindt zal dat immers ook uit uw werken

meting in wilsactie veronderstelt wederzijds een gemoed,

blijken.'

waarvan het bestaan bij God niet geweten kan worden.

En de verzoeking, waarin u niet geleid wenst te wor

Nee, het is eenvoudiger. 'Uw wil geschiede', veronder

den in het vertrouwde 'Onze Vader', bestaat uit het uit

stelt simpelweg het ontbreken van mijn eigen wil. Niet

eindelijk niet kunnen loslaten van de oude identiteit, dus

door strijd of verwoede pogingen, maar doodeenvoudig

uit het terugvallen in de oude patronen van identifica

door het ontbreken van

Waar geen entiteit is,

tie. Met het risico van verstarring en teloorgaan zoals de

waar 'ik' verdwenen is, is ook geen wil. En zo geschiedt

vrouw van Lot, de zoon van Abraham, overkwam door

mijzelf

Gods wil vanzelf, zonder dat die tevoren gekend behoeft

niet in staat te zijn om definitief te kiezen. De samenle

te worden bij diegene die zijn eigen wezen herkend heeft

ving is immers een constant bombardement van beves

als puur zijn. 'Gods wil geschiede', is dan als een respect

tiging van het oude ik. Buiten de paradijstuin woekeren

betuiging aan de natuurlijke orde der dingen in de schep

zonde, schuld en vergeving overvloedig, de drie bedenke

ping, hetgeen hetzelfde is.

lijke uitwassen van de kennis van goed en kwaad.

Voor diegene die Gods wezen ervaart als zijn eigen

Uw wil geschiede. Nu zegt gij: hoe weet ik dan

heid- Meester Eekhart noemt dat een rechtvaardige, een

of het Gods wil is? Ik antwoord: als het niet

gerechte - is die verzoeking niet aanwezig zolang de ik

Gods wil was, zou het er niet zijn. Niet n

grichte strategien ontbreken, waardoor zijn handelin

ogenblik lang; veeleer moet het steeds Zijn wil

gen belangeloos zijn. Want zodra het belang ontbreekt,

zijn.

wordt elke handeling een gewijde handeling op zichzelf.

Het nut in alle dingen vervalt dan en wordt niet meer

Opnieuw: zelfkritisch onderzoek leert, zoals eerder om

het uiteindelijk doel van het leven. Er is geen doel meer,

schreven, dat hetgeen dat wij 'ik' noemen, helemaal niet

maar de paradijstuin op aarde vult vervolgens zichzelf in

bestaat. Wanneer u consequent leeft naar dit ontbreken

aan die rechtvaardige. Nut vervalt en belangeloosheid

van het ik, dan vult 'Uw wil geschiede' zichzelf in. 'Uw

opent de poort naar die tuin.

128

129

De gerechte zoekt niets met zijn werken want

De mensen zouden niet zoveel moeten naden

wie met hun werken iets zoeken zijn knechten

ken over wat ze doen, maar veel meer over wat ze

en huurlingen. Wil je dus gevormd en omge

zijn Als jij recht bent zijn ook je werken recht.

vormd worden in de gerechtigheid, heb dan

Meen niet dat je jouw heiligheid kunt baseren

niets op het oog met je werken en wees nergens

op iets dat je doet. Men dient heiligheid te ba

op uit in tijd en eeuwigheid. Niet op loon noch

seren op wat men is. Want niet de werken heili

op zaligheid, niet hierop niet daarop, want zul

gen ons, maar wij moeten de werken heiligen.

ke werken zijn allemaal dood. Ja, ik zeg: zelfs

wanneer je God als je doel zou nemen, zijn alle

Wanneer belangeloosheid echter uitwerkt als een zegen,

werken die je daarom zou verrichten dood en je

onbedoeld en oprecht, dan kan men dat duiden als ethiek

bederft er goede werken mee. De gerechte leeft

en hier en daar zelfs als heiligheid. In die volgorde en

in eeuwigheid. (wijsh.

niet andersom. Albert Schweizer en moeder Theresa zijn

5,16)

in dit opzicht wezenlijk iets anders dan bijvoorbeeld de

Paus. In Lambarene en in Calcutta heeft nooit de wens

Jan van het Kruis meldt daarover:

'Onthechting is geen middel om vooruit te komen op de weg
naar God, maar is wel het gevolg van de Godsontmoeting.

'

tot heiligverklaring bestaan. Gelukkig maar. Bij hen was

belangeloos handelen vanzelfsprekend en is er geen bis

En precies zo, zijn moreel hoogstaande daden het gevolg

schoppelijke bliksemcarrire gevolgd om vervolgens van

van het Godsbesef, nooit de oorzaak.

het ene op het andere moment onfeilbaar c.q. heilig te

Via belangeloosheid belanden we dan bij moraliteit,

worden verklaard. In Rome heeft men nog een boom van

ethiek en zelfs heiligheid. Met ethiek en zeker met hei

kennis te snoeien, lijkt me. Hier is een citaat van Ham

ligheid ligt het gevoelig, wat mij betreft. Moraliteit en

marskjld op zijn plaats:

ethiek zijn gevaarlijke attributen, omdat ook die beho

'Heilig zijn betekent zelfniets meer zijn, zodat het licht

ren tot het rijpe fruit van de boom der kennis van goed

in u geboren kan worden. Ge zult het echte leven leren ken

en kwaad. Het opzettelijk goede komt niet op synchrone

nen en door dit leven erkend worden naar de maat van uw

wijze voort uit de natuurlijke loop van het bestaan. En er

transparantie. '

zit maar een griezelig dun wandje tussen het heilige der
heiligen en de arrogantie van het ik in een camouflagejas.

Vanuit deze zienswijze ligt het voor de hand, dat de

chte heiligen geen bekendheid genieten ...

Het lijkt daarom verstandig om deugd en God te ont

Wat wordt er in de geloofsbelijdenis dan eigenlijk be

koppelen, dit temeer omdat we God niet van een beeld

doeld met: 'De gemeenschap der heiligen en een eeuwig

willen voorzien.

leven?'

130

131

Wel, heiligen zijn zij die continu bewust in God 'verblij

Nu willen bepaalde mensen het zover brengen

ven', die in alle dingen Gods aanwezigheid, Gods werk

dat ze leeg worden van werken. Maar ik beweer:

zaamheid zien, en op die wijze voortdurend gemeenschap

Dat kan niet! Pas na het tijdstip waarop de leer

met Hem hebben, in die 'voortdurende aanschouwing'.

lingen de Heilige Geest ontvingen begonnen ze

Daarin is besef van eeuwigheid intrinsiek aanwezig waar

deugdelijk te werken. Pas wanneer de heiligen

mee een eeuwig leven gestalte heeft. Dat wordt bedoeld

heilig worden beginnen ze deugdelijk te wer

met de gemeenschap der heiligen. En hier opnieuw Ham

ken.

marskjld:
'Christus noemde 'het Rijk Gods: waarin God alles in

Zoals Meester Eekhart het woord heiligheid hier gebruikt,

alten is. (Neem dit letterlijk!) Het is niet voldoende om u

doen wij dat heden ten dagen niet meer. Het woord hei

dagelijks opnieuw onder God te stellen. Het gaat erom dat

lig staat in het huidige tijdbeeld in de volksmond voor

ge uitsluitend onder zijn hand leeft. '

hl goed en braaf, liefst met wat wonderen erbij, die

Op de muur van een Amsterdamse synagoge staat zo

treffend: 'Ik stel mij de Eeuwige altijd voor ogen'.

bij voorkeur hebben plaatsgevonden na de dood van de

betreffende persoon. Binnen de Roomse Kerk staat hei

En dan zet ik daar nog de kanttekening bij dat het

ligheid tevens voor gehoorzaamheid aan het instituut,

volstrekt onmogelijk is om - alleen al vanuit de alom

haar voorwaarden en haar leerstellingen en dat is altijd

niet in Zijn aanwezigheid te zijn.

zo geweest. Een strikt protocol bepaalt daarvoor de ka

Wanneer het ten diepste doordringt dar men in God is,

ders. Grootmoedigheid en dienstbaarheid met n oog

dan verdwijnt het gebed als dialoog, en transformeert her

op Gods Kerk, en het andere oog op de wereld gericht.

tot louter besef van Gods aanwezigheid door eigen af

De vraag is natuurlijk: op welke God en op welke wereld.

wezigheid. En zalige aanschouwing van de Ene zonder

God gekaderd in, en gemodelleerd naar een instituut? Of

tegenwoordigheid

tweede. En leest u desgewenst gerust in het bovenstaande

op de levende God? De levende God valt alleen te ont

'het Absolute' in plaats van God.

moeten als de persoon verdwijnt, zoals we zagen. Maar

dan is er immers niemand meer aanwezig, die heilig zou

Meester Eekhart gebruikt het woord 'heilig' trouwens op

kunnen zijn ...

een andere manier en wel om het stadium aan te geven

Ik loop nu het risico om de verdenking op mij te la

waarin Waarheid gezien is, dus wanneer verlichting heeft

den een afkeer te hebben van mensen van goeden wille.

plaatsgevonden. Een citaat van Meester Eekhart waaruit

Dat is natuurlijk niet zo. Het zijn doorgaans heel prettige

dat blijkt, is het volgende:

mensen. U vraagt zich misschien zelfs af of, wanneer alles

maar zo nodig de natuurlijke gang van het bestaan moet

132

133

volgen, ik het kind laat verdrinken dat met haar fietsje

per ongeluk het water in rijdt. Opnieuw: dat is uiter
aard niet zo. In de natuurlijke gang van het bestaan zit
juist opgesloten, geprogrammeerd, dat ik dat kind red

Alleen het IK brandt in de hel

als ik kan. Want dat ligt in de menselijke aard. Dat is nu

precies die natuurlijkheid. Het is verbazend hoeveel er
goed gaat wanneer niet het opzettelijk goede geforceerd
wordt. Die uitdrukking valt telkens weer: dat opzettelijk
goede. Dat komt, omdat het opzettelijk goede doorgaans
zoveel 'ik' meetorst en dat pakt zelden goed uit. Het ver
gezelt zich zo gaarne van zijn tweelingbroers Regelzucht
en Macht.
Hoe zit dat dan met: 'Hebt uw vijanden lief?' Dat is
immers nog een brug verder! Ja, dat is in de gebruikelijke
menselijke omgang ook een onnatuurlijk en dwaas ad
vies. Daarvoor hebben we dan ook rechtbanken. Maar

egenover goedheid, het goede, staat niet direct het

kwaad, maar meer de

'selfgratification: de zelfbe

wanneer men zichzelf niet meer ervaart als een 'afgeschei

voordeling, het egosme, waaruit alle andere vormen van

den persoon', dan zijn er ook geen vijanden; die zijn er

kwaad voortkomen. Waar geen ego meer is, is ook geen

alleen bij de gratie van de aanwezigheid van een ik. En zo

egosme meer en daarmee geen kwaad. En het kwaad

wordt dat liefhebben van hen, die vijand zouden moeten

noemende, lijkt het hier dienstig om eerst het begrip

zijn, tot een volkomen moeiteloze handeling voor die

zonde eens nader te bezien, zoals dat haar impact heeft in

gene, die zich herkend heeft in Gods wezen. Voor hem

de mystiek en in het reguliere christendom.

die in zijn

identificatie Christus navolgt.

Manhijs Rutten 15 heeft dat begrip zonde ooit mooi weer
gegeven:

'De kern van zonde is het onderdrukken van de uiteinde

lijke waarheid door een beeld in Gods plaats te stellen. Elke
zonde kan daarmee in de kern herleid worden tot afgoden
verering. De zonde is dan infeite het afWijzen van God door
15. Marthijs Runen: Uit: 'Voor mijn oorsprong vechtend', Origenes.

134

135

halt te houden bij het beeld. U'flar het Christus betreft: bij de
mens jezus. U'flar het de heilige boeken betreft: bij de letter
daarvan. U'flar het de schepping betreft: bij het schepsel. '

Schepper'(de paradijselijke visie), dan geeft dat een heel

We kunnen ook zeggen dat, op het moment dat men

genomen, waarover vervolgens middels normen en waar

zich niet identificeert met zijn oorspronkelijkheid als

den geoordeeld wordt, welke laatste daarmee de kwintes

naar Gods beeld en gelijkenis, en een andere identiteit

sens van het leven gaan uitmaken. Want dat leidt tot het

aanneemt, ongeacht welke, dan zondigt men, want men

eten van de appel, de gang uit het paradijs.

andere levenshouding en zijnsacceptatie, dan wanneer als

beginpunt de schepping al voor een fait

accompli wordt

ontkent daarmee zichzelf in diepste wezen. Elke ande

Het zondebeginsel heeft, zoals reeds gezegd, een zeer

re dan de juiste identificatie brengt op die wijze schuld

dominante plaats in het christendom. In de dagelijkse

voort. De enige echte onvergeeflijke doodzonde is dan

praktijk is de versie van wat met zonde bedoeld wordt,

ook blasfemie tegen de Heilige Geest (Marcus 3: 29), het

datgene wat men een ander aandoet, dan wel dat men

bewust ontkennen van je oorspronkelijke natuur.

maatschappelijk overeengekomen leefregels aan de laars

Het woord 'doodzonde' geeft aan dat die zonde de

dood ten gevolge heeft; het einde van het voortbestaan.

lapt. Zulke leefregels zijn bijvoorbeeld de tien geboden en

voor oprechte christenen tevens de Bergrede van Jezus.

Het betreft het prijsgeven van eeuwig leven, datgene

Zowel bij de wezensmystiek van Meester Eekhart als

prijsgeven wat inherent is aan het zien en weten van uzelf

in de advaita heeft het zonde-en-schuld verhaal een min

als naar Gods beeld en gelijkenis. Want daarin ligt de

der grote plaats dan in het huidige christendom, zoals

eeuwigheid.

eveneens eerder gezegd. In relatie tot wedergeboorte c.q.

Het paradijsverhaal schildert glashelder het kiezen voor

dualisme als oorzaak van de zonde. En dan volgt vanzelf

verlichting, krijgen deze begrippen dan ook weinig aan

dacht. Meester Eekhart zegt over zonde:

uitbanning uit het paradijs. Niet eens zozeer als opgelegde

straf, maar meer als natuurlijk uitvloeisel uit het ontstane

Daarom zegt het evangelie: 'zalig zijn de armen

dualisme, want het paradijs is een toestand van de ziel.

van geest', dat wil zeggen: van wil, en bidden

Door de keuze tot kennis van goed en kwaad, ontstond

we God dat Zijn wil geschiede 'op aarde', dat is

het denken met al haar consequenties en verloor de mens

in ons, 'alsook in de hemel', dat is in God zelf.

de non-dualistische, in God geaarde wijze van perceptie,

Een dusdanig mens is zo n met wil van God,

en daarmee zijn onschuld. Anders gezegd: bekijk je de

dat hij alles wil, dat God wil en op de manier

wereld om je heen als op de eerste scheppingsdag, dus

waarop God het wil. En daarom, als God op de

in onmiddellijke relatie tot het voortdurende ontstaan

.
in het nu en dus in aanhoudende confrontatie met 'de

n of andere manier wil dat ik gezondigd heb,

136

dan zou ik niet willen dat ik dat niet had ge-

137

daan, want zo geschiedt Gods wil 'op aarde', dat

Maar precies dr heeft vergeven juist een grote dimen

is: in de wandaad, 'alsook in de hemel' dat is: in

sie, want het is ook: iemand in vrijheid stellen, verlossen

de weldaad. Zo dus wil de mens God omwille

van zijn identiteit van zondaar, want een gedane misdaad

van God ontberen en door God

God ge

wordt tot identiteit van zowel slachtoffer als dader. Bei

van

scheiden zijn. En dat alleen is het juiste berouw

den identificeren zich ermee; de n als zondaar, de ander

over mijn zonden; zo is de zonde mij een leed

als slachtoffer. Hoe meer de dader zich identificeert met

zonder lijden, zoals voor God al het kwade een

zijn zondaar-zijn, hoe gemakkelijker het slachtoffer tot

leed is zonder lijden.

vergeven komt en zijn slachtofferidentificatie kan losla

ten. Voor beiden kan vergeving dan een enorme bevrij

Het zondebegrip houdt de 'persoon' in stand als afgeschei

ding betekenen. Hoewel het in sommige gevallen ook

den entiteit, in dualisme, advaitisch gesproken. Zonde

kan zijn dat het slachtoffer niet tot vergeving komt, om

en schuld zijn in feite begrippen, abstracties. Begtippen

dat zijn slachtofferrol hem iets anders oplevert, maar dat

die zich kwalitatief uitspreken over de dingen. En die

hier even ter zijde.

wereld van begrippen is nu precies wat met zelfrealisatie

Het vergeven heeft ook een religieuze component

eerst gepasseerd moet worden. Kan iedereen die streeft

die we even voor het voetlicht moeten halen. 'Zie het

naar zelfrealisatie dat dan ook aanvoeren als argument

lam Gods, dat de zonde der wereld wegneemt'. Niet op

om vrijelijk stoute dingen te gaan doen? Nee, zo werkt

zich neemt, nee, wegdraagt, wegneemt. Jezus, de verlos

het gelukkig niet. Ook hier geldt weer dat de natuurlijke

ser, brengt vergeving. Hij hanteert de bovengenoemde,

orde der dingen doorgaans bepaalt of iemand zondigt.

bevrijdende exorcismeformule dan ook vaak en gemak

Dat ga je niet zomaar ineens even expres doen, dus lig

kelijk, zonder daar nu grote boetes tegenover te stellen.

daar niet van wakker.

Kennelijk is de bedreven zonde in Jezus' ogen van onder

In het verlengde van schuld en zonde klinkt altijd het

geschikt belang, of valt die niet onder hetgeen Hij wrke

woord vergeving. Psychologisch gezien is vergeving ei

lijk als zonde beschouwt. Hij legt op de dagelijkse zonden

genlijk een soort exorcisme, want de formule die mensen

beslist geen zwaar accent, hetgeen opmerkelijk is.

zonde, angst en schuldgevoel heeft opgelegd, wordt geli

'Uw zonden zijn u vergeven'. Acute invrijheidstelling

mineerd middels vergeving als met een tegen-formule. In

is dat. Waar mensen in hun eigen benauwende beeld

dat licht is vergeving een zelfde soort toverformule als die

vorming gevangen zitten, werkt zo'n bevrijding dan ook

waarin men zondig wordt verklaard. Het is beide een min

direct. De milde vermaning: 'en zondig niet meer', die

of meer virtueel gebeuren. Het heeft geen concrete reali

dan doorgaans volgt, houdt rechtstreeks verband met

teit behalve in het waardewegende denken c.q. voelen.

hetgeen Jezus uitdraagt over wat zonde in feite is. En

138

139

dat is een ander soort zonde dan wij mensen elkander

toch eerst geschoten moeten worden. Op grond waarvan

veelal toedichten. Wat Hij onder zonde verstaat is de

zijn de kleintjes dan van nature zondig?

ontkenning van Gods Zijn als diepste kern van je we

Als kinderen geboren worden, hebben ze nog geen

zen, hetgeen je brengt tot onjuiste keuzes, zoals ai eer

notie van afgescheidenheid. Er is nog geen enkele condi

der is aangegeven.

tionering en nog geen spoor van een ego of dualisme. Er

In Mart. 6: 14 staat:
'Wnt indien gij de mensen hun overtredingen vergeeft,

is uitsluitend waarnemen en open aandacht, zonder taal.

De wereld die zich aan hen voordoet, is zoals zij is: het is
als de

eerste

scheppingsdag. Het persoonlijke ik ontbreekt

zal uw hemelse Vader ook u vergeven; maar indien gij de

nog volledig en er is volstrekte harmonie met het bestaan.

mensen niet vergeeft, zal ook uw Vader uw overtredingen

Ze hebben nog van geen boom van kennis gegeten. Waar

niet vergeven. '

vindt men dan zonde bij hen? Waarin missen zij het doel?

Als ik de mensen iets te vergeven heb, betekent dat

Hoezo erfzonde? Jezus adviseert nota bene om te worden

een identificatie naar de persoon en niet naar mijn diep

als de kindertjes om het Koninkrijk der hemelen te kun

ste wezen. Daarvan is het gevolg dat ik eveneens naar

nen berven!

de persoon beoordeeld word, zo simpel is dat. Bij het

Mij ontgaat dan ook de link tussen kleine kinderen en

wegvallen van de persoon (een 'gerechte', naar Meester

een mythologische figuur als Adam, waardoor minstens

Eckhans' terminologie) is er geen sprake van zonde of

een miljard mensen een levenslang schuldbesef zou moe

vergeving over en weer. Hier zien we dat zonde, schuld

ten worden aangepraat. Heeft Augustinus niet wat erg

en vergeving na zelfrealisatie, wedergeboorte, strikt ge

veel ballast uit het Manichesme het christendom mee in

nomen geen rol meer spelen. De gerechte leeft niet in de

gezeuld? Is Lucher niet wat erg rigoureus bezig geweest

constante weging van goed en kwaad en is als de kleine

in zijn actie tegen het vermeende Pelagianisme? Nee, wat

kinderen: paradijselijk. In het paradijs bestaat geen zon

mij betreft staan er te veel vraagtekens bij de erfzonde.

de, schuld en vergeving.

Hoogstens zou men de onontkoombare neiging om als

Ik verwijs hier nog even naar de uiteenzetting van het

normaal functionerend mens in dualisme terecht te ko

worden als de kinderen. Vanuit de aanvankelijke staat

men tot erfzonde kunnen bestempelen. Immers; ons ge

der kleine kinderen is het daarom weinig reel om een

hele maatschappelijke bestel is gent op dualisme, daar

constructie als de erfzonde aan te nemen. De term voor

valt nauwelijks aan te ontkomen. Maar daarvoor is 'erf

zonde in her Nieuwe Testament luidt 'hamarria'. Her is

zonde' wel een loodzware term, wat mij betreft.

een term uit de kunst van het boogschieten en betekent

Het criterium schuilt hier in het koppelen van die ver

zoveel als: het missen van het doel. En daarvoor zal er

keerde keuze aan het begrip zonde. De verkeerde keuze

140

141

als gebeurtenis in het paradijsverhaal, is de keuze van de

Resteert nog het zoenoffer voor die erfZonde. Bij het offe

mens tot het eten van de boom van kennis van goed en

ren van een mensenleven voor het gunstig stemmen van

kwaad, het kiezen voor dualisme. Denkt men het para

goden, lopen de rillingen ons over de rug en denken we

dijs zesduizend jaar geleden, dan draagt de mensheid die

direct aan de Mays of andere wrede volken met die be

verkeerde keuze al zesduizend jaar met zich mee en kan

roerde gewoonte. Zelfs tOt nog niet zo lang geleden werd

dat benoemd worden als erfZonde. Maar het paradijs is

in Indonesi elk jaar een vrouw in de borrelende krater

geen histOrisch gegeven! Het is een toestand van de ziel.

van een werkende vulkaan gegooid om de betreffende

Altijd nu, bij iedere keuze, op elk moment. God schept

vulkaangod tevreden te stellen. Iets dat naar onze opvat

elk moment opnieuw en Zijn gewoonte om daar stan

tingen onmiddellijk het stempel barbaars verdient. Het

daard een erfZonde-virus bij te leveren, lijkt een onlogi

godsbeeld achten wij in zo'n geval uiterst primitief. Dan

sche, ongezonde aanname. Opnieuw Meester Eckhart:

rijst de vraag welk godsbeeld wij hanteren wanneer Je

zus' lijden noodzakelijk zou zijn om tegenover God onze

de tegenwoordige tijd. Zo

zonden af te kopen. En welke zonden zijn dat dan en

als Hij je aantreft, zo aanvaardt en ontvangt Hij

wie eigent zich het recht toe om dat (voor God) te bepa

je, niet als dat wat je geweest bent,

len? Welk wraakzuchtig godsbeeld ligt daar dan aan ten

God is een god

van

maar

als dat

wat je nu bent.

grondslag? Is berhaupt een godsbeeld wel legitiem? En

was het immers Jezus zelf niet die zei, dat er geen musje

De standaardmotivatie voor het annemen van die erf

van het dak valt tenzij God het wil? Zou de almachtige

zonde die men in het huidige christendom regelmatig

God- bij welk godsbeeld dan ook- dan niet bij machte

aantreft, komt ongeveer op het volgende neer: De mens

zijn, een schepping zonder zonden te creren, als dat voor

zou van nature zondig zijn (Augustinus) en er van uit

Hem zo cruciaal is?

gaande dat Jezus aan het kruis is gestorven als zoenoffer

'Nou, nou', hoor ik u al verontwaardigd protesteren,

voor die zonden, mag het niet zo kunnen zijn dat ie

'wilde u beweren dat er niet zoiets als zonde bestaat?',

mand zonder zonde is. Immers, dan zou Jezus voor niets

tetwijl u de krant met het laatste nieuws demonstratief

geofferd zijn met betrekking tOt die persoon. En die

op tafel legt.

gedachte haalt toch een fors stuk fundering weg onder

Ja, zeker is er zonde. Maar dat speelt zich af binnen

de exegese, alsmede grip vanuit de kerkelijke leer op die

de schepping, op intermenselijk niveau. Wij zondigen

persoon, dus dat moet niet mogen. Dat rechtvaardigt

tegenover elkaar en tegenover de schepping, en fors ook.

het begrip erfZonde. Men kan zijn vraagtekens zetten bij

Maar niet tegenover God, want God is de Ene zonder

zo'n redenering.

tweede. Wij staan niet 'tegenover' God of het Absolute,

142

143

want dan was Hij niet de Ene zonder tweede. De adval

In zijn grote nood tijdens de kruisiging bad Jezus met

tist zal dit van harte onderschrijven.

grote compassie : 'Vader vergeef het hen, want zij weten

Wanneer wij begrippen als zonde, vergeving en schuld

niet wat zij doen.' Wanneer Zijn kruisdood noodzaak

in relatie brengen tot, of projecteren op God, voorzien

was geweest voor het afkopen van onze vermeende zon

wij Hem daarmee van een beeld war op zichzelf de basale

den tegenover God, dan viel er zijn beulen niets te verwij

zonde is, zoals eerder via een citaat van Rutten is vermeld.

ten en evenmin te vergeven en had Hij die bede nooit op

Ik zondig pas tegen de Heilige Geest en daarmee tegen

die wijze gedaan. Dan had er vanuit zijn altijd aanwezige

God, indien ik mijn wezen verloochen. Dat wezen, waar

liefde voor de mensheid misschien zoiets geklonken als:

mee ik naar Zijn beeld en gelijkenis ben. En uit die valse

'Vader, waarom maakt u uit wraakgierigheid deze on

identificatie komen alle andere, intermenselijke zonden

schuldigen tot moordenaars?' Of woorden van gelijke

voort, zoals eerder vermeld. Wam de gerechte - hij die

strekking.

in zijn ware natuur staat- kan niet zondigen. Moeiteloos

Hoe moeten we dan het zoenoffer verstaan van Jezus'

kunt u bij dit onderwerp voor 'God' ook 'her Absolute'

kruisdood? Wat is dan in dit geval zonde en tegenover

lezen, als u dat wenst. Illustratief ten aanzien van een

wie? Zoals we al zagen, is zonde het niet georinteerd

godsbeeld in relatie tot zonde is hier wellicht dan ook

zijn op God, op de Ene zonder tweede, maar op dua

een verhaaltje over Auschwitz uit 'Neurofilosofie' van].v.

lisme, waaruit verkeerde keuzen voortkomen. Wij zon

Riemsdijk:

digen daarmee tegenover ons diepste wezen, namelijk

'In Auschwitz kwam een groep joden bijeen om God te

wanneer we de identificatie weigeren met dt, waarin we

berechten. Zij beschuldigden Hem van wreedheid en ver

naar Gods beeld en gelijkenis zijn: het Zijn zelf, hetgeen

raad en zij konden, net zoals ooit bij job het geval was, geen

de kern van Jezus' prediking betrof en dat, markant ge

troost meer vinden in de gebruikelijke, door de godsdienst

noeg, eveneens de kern vormt van advaita, waar Atman

gedicteerde antwoorden die door het kwaad en het lijden

ten diepste identiek is aan Brahman. Het kan niet vaak

werden opgeroepen. Niets kon er meer ter verontschuldiging

genoeg vermeld worden.

van God worden aangevoerd en het oordeel luidde: God had

De boodschap van de Nazarener heeft bestaan uit de

de dood verdiend De rabbijn vonniste God overeenkomstig.

voorgeleefde demonstratie hoe ieder van ons bevrijd kan

Daarna stond hij op, zei dat de zitting voorbij was en dat

worden van zijn egoculruur. Hoe iedereen 'Zoon van

het nu tijd was voor het avondgebed.'

God' kan worden. Wanneer het dan tegen Pasen loopt en

Prachtig, nietwaar? Deze rabbi voelde ten diepste dat

Jezus naar Jeruzalem reist, wordt hij met gejuich als een

iedere God waarvan een godsbeeld mogelijk was, niet de

wereldse held ingehaald. Dat zal hem buitengewoon veel

Enige, de Ene zonder tweede kon zijn.

verdriet hebben gedaan, want daarmee gaven de mensen

144

145

te kennen absoluut niets van zijn boodschap te hebben

de mens door ontkenning van God na kennisname van

begrepen en zij brachten hem tevens in de uiterst gevaar

Gods wezen in hemzelf, dan wordt zijn geweten hem tot

lijke positie van poliriek activist.

zijn hel. Want zijn geweten is de vrucht van de boom

De keuze om dan met het uitdragen van zijn bood

schap te stoppen, zou de enige beslissing zijn die zijn

der kennis. Zie hier het laatste oordeel op hemelse wijze

uitbesteed in het eeuwig Nu.

dood nog had kunnen voorkomen. Zelfs in onze dagen

blijkt dat een politicus die andere dingen verkondigt dan

Alleen het IK brandt

die, welke de in het pluche gezetenen graag horen, een

(Theologica Germanica)

in

de hel.

gerede kans loopt om te worden vermoord. Dat is w oud

als de wereld en dat besefte Jezus heel goed. Hij wist dat

Het leven in goede werken, in braafheid, gehoorzaam

het Sanhedrin dit niet zou pikken. Dat hij het uitdragen

heid en met compassie voor de medemens, is nochtans

van de bevrijdingsboodschap nochtans tot het einde toe

niet gegarandeerd als een leven zonder wnde wanneer

volhield, was pure heroek en zijn vergoten bloed wu dan

zonde gedefinieerd is, als bij het verlies van het paradijs.

op die wijze als 'offer' kunnen worden aangemerkt. Zijn

En anderzijds kan een in menselijke ogen minder ethi

uitroep: 'Het is volbracht', spreekt hierbij boekdelen. De

sche levenswijze strikt genomen tch vrij zijn van de eni

'zonde der wereld', die Jezus wegneemt door zijn bood

ge werkelijke zonde. Want er zijn nu eenmaal van nature

schap aan ons-de boodschap die inhield: de onmiddel

heel plezierige mensen en er zijn rotzakken, en het is een

lijke bevrijding door herkenning van onze ware identiteit

bankrover net zo goed gegeven om de Godsontmoeting

naar Gods beeld en gelijkenis -eindigt bij Hem in een

te ondergaan, als iemand die meent dat hij zich, door

kruisdood. En in die zin stierf hij voor de zonde der we

het doen van goede werken, als langs een ladder naar de

reld. Die ene en enige, echte zonde. Maar dat lijkt me een

hemel kan verplaatsen.

volstrekt andere insteek dan die van bloedoffer voor God

Het is natuurlijk wel fijn voor uw omgeving als u zo'n

als betaling voor onze dagelijkse, arbitraire, onderlinge

attent en goedwillend mens bent, dat wel. Nochtans zit

zonden, hoe verwerpelijk ook.

er geen administratieve afdeling in de hemel ieders goe

We kunnen hier ook gewoon de Schrift aan het woord

de daden te tellen. U kunt zich niet 'opwerken' naar de

laten: Qoh. 15:22):

hemel, zoals gezegd. Het is eerder andersom: door het

ik niet gekomen was en tot hen gesproken had, zou

den ze zonder zonde zijn. '

voortdurend zien van Gods werkzaamheid, het in ver

Ditzelfde uitgedrukt in een volkswijsheid: 'ongeweten

constant in dt licht zien, ontstaat als vanzelf in u een

zondigt niet.' Hoezo erfzonde? Maar nogmaals: wndigt

gerichtheid die diezelfde aangenaamheld voor uw omge-

'Als

146

wondering blijven aanschouwen daarvan en uw leven

147

ving veroorzaakt. Maar daarin ontbreekt stiekeme borst

klopperij en eigen voortreffelijkheid en ontstaat dienst
baarheid spontaan. Men ont-ikt, en dan heeft men op
natuurlijke wijze, zonder inspanning, zijn naaste lief.
Het is dan ook schrijnend om te zien hoe sommige

Over God wil ik zwijgen

christenen (en hun theologische voorgangers!) het chris

tendom regelmatig 'verpolitiseren' en daarmee het failliet
van hun religieus besef demonstreren.16 Want nooit is
goede navolging van Christus het resultaat van een po
litieke keuze of een maatschappelijk engagement. (Mijn
Koninkrijk is niet van deze wereld!) Het is hoogstens
zo dat, als gevolg van daadwerkelijk ervaren godsbesef,
het maatschappelijk engagement en in politiek vertaalde
wijsheid zich op den duur manifesteert, maar nooit an
dersom! En van dat daadwerkelijk ervaren godsbesef is
maar zelden sprake. Een van de betere voorbeelden waar
bij dat wel her geval was, is Dag Hammarskjld.

A rm van geest' en 'worden als de kinderen' zijn twee

1"\...d uidelijke richtingaanwijzers op de weg naar eeu

komt
wigheid, zoals we zagen. Een weg die tot interactie
continue
met het bestaan in het weten en zien van Gods
aanwezigheid.
De Heilige Schrift zegt: 'Niemand kent de Va
der dan alleen de Zoon.' Dat wil zeggen: wil je
God kennen, dan moet je niet alleen gelijk zijn
aan

de Zoon, je moet de Zoon zelf zijn.

En dat brengt ons weer een uitspraak in herinnering die

16 Dit naar aanleiding van een artikel in Elsevier van 8 maart 2008 waarin

de Nederlandse hofleverancier van de mystiek, Huub Oosterhuis, stelt: 'Een

Christen is per definitie links' te

rwijl hij zijn interview afrondt met de me

dedeling dat hij God nooit ervaren heeft en God desondanks voorziet van
een tamelijk dubieus beeld.

148

luidt: 'Gij kunt allen zonen Gods worden.' Daarmee gaf

Jezus van Nazareth aan, dat voor iedereen de Godsont
moeting en daarmee de ondervinding van eeuwigheid is
weggelegd. Het Vaderschap en het Zoonschap zijn trou149

wens telkens weerkerende onderwerpen bij Meester Eek

king hebbend op de uiterlijke wereld - hoe hij

hart, waarbij min of meer het zijn refereert aan Vader en

met ons at en dronk. U moet het begrijpen in

het worden refereert aan Zoon. Het is een soort beeld

verband met de innerlijke wereld. Zo waar als

spraak en in zekere zin af en toe verwarrend. Met Vader

de Vader in zijn enkelvoudige natuur zijn zoon

wordt de oorzaak van zijn bedoeld, de allereerste oorzaak,

natuurlijk baart,

het voortdurende, onvoorstelbare wonder van de bron

binnenste van de geest, en dit is de innerlijke

zo

waar baart hij hem in het

van het steeds wordende zijn, hetgeen alles omvat. De

wereld. Hier is Gods grond mijn grond en mijn

Zoon is her besef dat zijn te zijn, her zien, het weten van

grond Gods grond. Hier leef ik uit mijn meest

dar zijn, het bewust-zijn. Daarom hebben Vader en Zoon

eigene, zoals God uit zijn meest eigene leeft.

zo'n bijzondere onafscheidelijkheid bij Meester Eckhart.

En niet onterecht: Joh.8: 19:
'Noch mij, noch de Vader kent gij. Indien gij mij zou
kennen, zoudt gij ook mijn Vader kennen. '

In de oorsprong van het zijn, in de Godheid, ontwordt

God en alle tweeheid. Waar tweeheid verdwijnt, zijn beel
den en denken niet meer mogelijk omdat daar dualisme

De mensen menen dat God slechts toen (bij de

voor nodig is: minimaal de denker en het gedachte. Maar

menswording van Jezus Christus) is mens ge

hoe gaat dat dan wl ?

worden. Dat is niet zo, want God is nu evenzeer

mens geworden als toen, en Hij is mens gewor

In het ene vindt men God en n moet hij wor

den om jou als zijn eniggeboren zoon voort te

den die God vinden wil.

brengen, en als niet geringer.

U moet naar binnen om die wereld te exploreren, maar

Dat Zoonschap, dat constante zien van God in de wor

'binnen' wordt niet als zodanig beleefd wanneer men 'bin

ding van de werkelijkheid door de dag heen, is als een

nen' is. Grenzen vallen dan weg; het is alles. Nogmaals:

voortdurende lofZang, een voortdurend gebed. Zo wij als

naar binnen dus. Doet u nog maar eens dat proefje met

mens ons zijn beseffen en doorgronden als Gods voort

de ingehouden adem en die alerte stilte van binnen. Waar

durende schepping en onze oorsprong, zo baart God zijn

het leeg, stil en donker is, daar begint het pas, daar begint

zoon in onze ziel.'

wat Meester Eekhart 'doorbreken' noemt. U schaft alle

beelden af, en u legt ook het scheppend bewustzijn stil.

150

'God heeft zijn eengeboren Zoon in de wereld

Daar ontwordt de wereld, ontwordt u en ontwordt God,

gezonden'. Dat mag u niet begrijpen als betrek-

en dan ontstaat non-dualiteit. Over nog verder terug kan

151

men nauwelijks iets zeggen (maar het kan wel plaatsvin

zich tot uitdrukking brengt; dat ik existeer. Deze komst van

den), want daar passen geen beelden bij en geen taal, om

God naar mij zonder uit Zichzelfte treden is precies die hei

dat die beide tweeheid vergen, dualisme.

lige act, die mij existentie verleent. Slechts in de mate waarin

ik in mijzelfafdaal, vind ik God en de mate waarin ik mezelf

Waarom spreken de creaturen niet over de God

vind is dan gelji k aan de mate waarin ik in God opga. Om

heid? Omdat alles wat in de Godheid is, n is

werkelji k God te vinden moet ik afdalen naar die diepte van

en daarover kan men niet spreken. God werkt,

mijn eigen zijn, tot waar ik niets anders ben dan het zuivere

doch de Godheid werkt niet. Het is dan ook niet

beeld van God, naar de plaats waar, bij de uiteindelijke bron

nodig dat zij werkt, in haar is geen werk; God

van mijn zijn, niets anders bestaat dan God '

en de Godheid onderscheiden zich door werken

Om dit te doorgronden is de inkeer in mijzelf een

en niet-werken. AJs ik weer bij de diepste grond

noodzaak. Het lijkt een simpele voorstelling van zaken,

kom, in de stroom, in de bron van de Godheid,

zo met de ogen dicht en ingehouden adem, maar die ver

dan vraagt niemand mij waar ik vandaan kom

simpeling was uiteraard om de richting te duiden, om

of waar ik geweest ben. Daar heeft niemand mij

het verschil tussen 'uitgaan' en 'doorbreken' toe te lich

gemist, daar 'ontwordt' God. Wat is het laatste

ten; de tegengestelde bewegingsrichtingen naar buiten en

doel? Het laatste doel is de verborgen duisternis

naar binnen in de geest. Het scheppingsproces van de

van de eeuwige Godheid. Wie God wil zoeken,

wereld en het om-scheppen daarvan. De beleving in dat

zoeke Hem in de Godheid.

doorbreken en het daar verblijven, brengt op den duur

het eeuwigheidsondervinden in ons tot herkenning. Het

Nogmaals: men kan niet spreken van God als van 'de an

vergt een diepe toewijding en stille, voortdurende aan

der' Als er ook maar de geringste mogelijkheid was dat er

dacht en zelfinkeer. Zoals Luther17 zei: 'Men staat voort

iets anders kon zijn dan zijn, dan was het zijn niet langer

durend gebogen over zichzelf.' Men doet dat niet zo even

zijn. Zijn is de Ene zonder tweede. Ik zou op datzelfde

in de trein tussen Gouda en Den Haag. Ken Wilber18 zei

moment niet meer bestaan, want mijn anders zijn dan

daarover:

zijn, zou mij in non-existentie brengen. Daarom nog

'Wanneer bij het 'rusten in bewustzijn' gedachten en ge

maals: 'Gods Zijn is mijn leven.' Le Saux zegt dat prachtig:

voelens afnemen, verstommen, dan kan er een stilte ontstaan

'In laatste instantie is het Paasmysterie in mij dan ook het ont

van pure ontvankelijkheid die niet wordt ingevuld. Niet met

waken, de opstanding tot zijn, dat plaatsvindt in de grond

beelden of gedachten of gevoelens, met niets.'

oorzaak van het zijn. Ik ben daar zozeer ondergedompeld in

Gods eigen mysterie, dat het dr is in datgene waarmee God
152

17. Maarten Luther, Duits protestantse theoloog en reformator (1483-1546)

18. Ken Wilber, Amerikaans schrijver, psycholoog, filosoof en mysticus.
153

Dat is doorbreken en voorbijgaan aan God de schepper.

en Godheid. Maar er is geen tweeheid in relatie tot God

Daar wordt het quitisme opportuun en blijkt deze

fY

en Godheid; God is n. God/de schepper ontstaat pas

sieke en mentale passiviteit onmisbaar. Daar wordt ledig

in de geest van de denker, van de creaturen, bij het tot

heid tot Gods oorkussen.

aanschijn komen

van

de werkelijkheid. Meester Eekhart

laar zien dat zodra het bewustzijn een inhoud vangt, God
Toen ik uit God voortvloeide, spraken alle din

wordt en de creaturen 'geschapen' worden. Daar wordt

gen: 'God is'. Dat kan mij echter niet zalig ma

God tot Schepper en daarin kenbaar. Waar beelden en

ken, want daarbij ervaar ik mijzelf als creatuur.

inhouden verdwenen zijn, daar is God Godheid. Daar

In het doorbreken daarentegen, daar waar ik

om geeft Meester Eekhart hier aan dat hijzelf in zijn we

vrij ben van mijn eigen wil en van Gods wil, en

zen en God de schepper- voor zover daar verschil tussen

van al zijn werken en van God zelf, sta ik boven

zou bestaan - beiden hun diepste oorzaak vinden in de

alle creaturen en ben noch God noch creatuur,

Godheid en daarin dan gelijk worden, want daar is geen

doch ik ben wat ik was en wat ik zal bUjven, nu

onderscheid.

en voor altijd. In dit doorbreken krijg ik een in

druk, die mij hoger dan alle engelen brengt en

Toen ik mij in mijn eerste ontstaansgrond be

met deze in-druk ontvang ik een zo grote rijk

vond, had ik daar geen God, en ik was de oor

dom, dat God mij niet genoeg kan zijn met alles

zaak van mijn zelf. Ik wilde en begeerde daar

wat hij als Schepper is en met al zijn Goddelijke

niet, want ik was een ZIJN zonder meer en een

werken, want in dit doorbreken valt mij ten deel

kenner van mijn zelf in het genot van de waar

dat ik en God n zijn. Daarin ben ik wat ik was

heid. Wat ik daar wilde was mijzelf en niets an

en neem ik niet af of toe, want ik ben daar een

ders. Wat ik wilde, dat was ik en wat ik was,

onbeweeglijke oorzaak die alle dingen beweegt.

dat wilde ik. En hierin stond ik los van God

Hier vindt God geen plaats meer in de mens,

en van alle dingen. Toen ik uit vrije wil naar

want de mens verwerft met deze armoede in de

buiten trad en het voor mij geschapen bestaan

geest wat hij eeuwig geweest is en eeuwig blijven

ontving, had ik een God; want vr de schepse

zal. Hier is God n met de geest en dat is de

len waren, was God niet God maar hij was wat

uiterste armoede die men vinden kan.

hij was. Toen echter de creaturen ontstonden

en het voor hen geschapen bestaan ontvingen,

Deze prachtige weergave voegt wellicht duidelijkheid toe

was God niet God in zichzelf, maar hij was God

aan het verschil dat Meester Eekhart maakt russen God

in de creaturen.

154

155

Opnieuw: hier noemt Meester Eekhare God: 'God' zodra

lijkste, waar niemand thuis is, gevoelt dit licht

er van scheppen sprake is, en daarvr zegt hij, nog voor

zich bevredigd en is het meer n dan in zich

dat scheppen, was God niet God, maar hij

was.

was wat

hij

Zo duidt hij de Godheid: 'Ik ben die Ik ben.' Het

niet benoembare Ene, ondeelbare alomtegenwoordige.

zelf, want deze grond is een loutere stilte, die in

zichzelf aan alle beweging is ontheven en door
welker onbeweeglijkheid alles wordt bewogen

Het uit eigen vrije wil naar buiten treden (in het ge

en al diegenen levend worden gemaakt, die

schapene) is het uitstromen, het uitgaan, vanuit non- du

overeenkomstig hun redelijk inzicht leven en in

alisme naar dualisme, vanuit eenheid naar verscheiden

zichzelf teruggetrokken zijn.

heid. 'In den beginne', na het ontbreken van enig besef

eenheid) treedt vervolgens het besef

In de advaitatraditie, maar ook bijvoorbeeld in de zen

van bestaan op en ontstaat men als creatuur in zijn eigen

traditie, wordt eveneens gestreefd naar het uiteindelijk

van onderscheid (

geest. Daarna ervaart men zich als mens en ontstaat ook

verzinken, oplossen in het Absolute als laatste doel. Het

de wereld. (= verscheidenheid) Dat is: uit

opgaan in de Godheid, zoals Meester Eekhart dat noemt,

de rest

van

gaan, uitstromen.

via de diepte-inkeer en de verzonkenheid, heet binnen de

Maar omdat voor Meester Eekhart het opgaan in de

advaita: samadhi. De ervaring van de laatste, uiteindelijke

grond, de Godheid, het meest begeerlijke is, wenst hij bij

(alom)tegenwoordigheid vindt plaats onder een intense

het doorbreken aan God/de schepper voorbij te gaan. Hij

vreugde en een peilloos diepe vrede die voortkomt uit de

schrijft over die streven van het 'vonkje':

'vervulling' (Ananda), uit het volstrekt geoccupeerd zjjn

door God dan wel het Absolute. Die 'ontmoeting' wordt

156

Dit vonkje wijst al het geschapene af en wil

in de christelijke mystiek overigens als persoonlijk (God)

niets dan God alleen, zoals Hij in zichzelf is.

geduid en in de advaita als onpersoonlijk. Maar het han

Ik ga nog verder en het klinkt nog vreemder:

delt om dezelfde ervaring in beide mysteriescholen, net

ik zeg in alle overtuiging, dat voor dit licht niet

zoals de (christelijke) wedergeboorte en de (advaitische)

toerijkend is het eenvoudige, in zichzelf rus

verlichting dezelfde ervaring is, met ieder een verschil

tende, goddelijke wezen, dat geeft noch neemt,

lende benaming.

maar het wil weten van waar dit wezen komt,

Het is niet alleen Meester Eekhart die verlange naar de

het wil doordringen in de enkelvoudige grond,

diepste grond. Wanneer men deze weg gaat en 'naar de

in de stille woestenij, waar nooit enige onder

diepte afsteekt' valt er niet te ontkomen aan het verlangen

scheidenheid naar binnen zag, noch Vader,

naar steeds dieper. Maar hoe meer men op zijn spirituele

noch Zoon, noch Heilige Geest; in het inner-

weg nadert tot de openbaring van het Absolute, hoe groter

157

ook de afgrond zal zijn in geval van 'de zonde van Lucifer'.
In de Upanishaden staat:
'Far deeper is the darkness ofhim who thinks he knows,
than ofhim who is simply ignorant.

'

Hoe nader iemand in deze spirituele ervaring komt

tot de allerhoogste openbaring van de glorie, hoe groter
voor hem het gevaar zal zijn als hij de ervaring waarin hij
'God verkreeg' in zelfgenoegzaamheid weigert op te dra
gen aan Christus de Logos, aan Atman. Alles wat niet aan
Christus, godsbesef, bewustzijn, is opgedragen, behoudt
het risico van terugval in duisternis, van het handhaven
van een ik.

op de weg. Maar God is voorbij alles. De menselijke ge

dachte kan nooit mr ontdekken dan de signalen van
Zijn aanwezigheid. Echter, de impuls die door de geest is
ingegeven aan het schepsel in de aanvang van zijn schep
ping, kan niet worden bevredigd met minder dan het Ab
solute, dan God zelf.
En tenslotte wordt God gevonden in kennis noch in
onwetendheid, want beide bevatten de concepten waar
mee de mens zich aan zichzelf representeert. God is een
voudigweg in Hemzelf. In waarheid kan men eigenlijk
niets zeggen over de 'oversteek naar God'.

Deze oversteek naar God is geen vrijblijvende zaak.

Hier opnieuw de Upanishaden:
'Hij die zich vleit met de.veronderstelling dat hij het doel
heeft bereikt, loopt gevaar om verloren te gaan, precies als
hij die zichzelfprijst om zijn kennis en het risico loopt niets
te weten.'
!nto utter darkness they depart
Who are attached to ignorance
But into darkness deeper still, it is said,
Go those who cling to knowledge.

Kennis moet, niet minder dan onwetendheid, worden

getranscendeerd; de Upanishaden worden nooit moe dat
te herhalen, en dat geldt voor ieder niveau van kennis.
Van het meest elementaire tot het meest verheven. In alle
kennis is het gevaar aanwezig van egovorming, zelfinge
nomenheid, gehechtheid en de verleiding om te stoppen
158

159

Het verstand te boven

n van de meest in het oog lopende overeenkom

sten tussen christendom en advaita is gelegen in het

feit dat de heilige drie-eenheid (Vader, Zoon en Heilige

Geest) in her christendom, en Sat-Chit-Ananda (zijn, be
wustzijn en gelukzaligheid) in de advaita, beide min of
meer een belangrijke kern vormen in betreffende ziens
wijzen. Het zal blijken dat zij op verbijsterende wijze in
betekenis samenvallen voor wie daar oog voor heeft.
De drie-eenheid was vroeger wat mij betreft een ge
kunsteld en onbevattelijk onderwerp. De vader van de
bekende psychiater C.G.Jung, die zelf predikant was,
vertelde ooit aan zijn zoon niets te begrijpen van die drie
eenheid en er daarom maar de voorkeur aan te geven om
dat onderwerp zoveel mogelijk te mijden. Dat bericht
was dus koren op mijn molen. Toen mij bovendien be
kend werd dat de constructie van de drie-eenheid ooit bij

161

concilie is bepaald en niet iets is dat van nature bestaat,

zijn zichzelf uitdrukt. Dat geldt precies zo voor Chic,

was mijn scepsis compleet. Zeker als bij het doorbreken

bewustzijn, ten aanzien van Sat, zoals dat in de advaita

en bij het uitstromen men niet zoiets als een drie-eenheid

wordt weergegeven.

signaleert. Later heb ik leren inzien dat de betekenis van

Chic komt van Sat, zoals de Zoon komt van de Vader.

het begrip: drie-eenheid toch een onmisbaarheid betreft,

Johannes vermeldt dat het Woord in den beginne was.

omdat met name door de Heilige Geest de non-dualiteit

Het Woord waarmee de Vader zichzelf in eeuwigheid al

van Vader en Zoon behouden blijft en conceptualisering

tijd al uitdrukt. (Vr Abraham was, ben ik.) Net zoals

voorkomt, ondanks het feit dat het op het eerste gezicht

Chit het ontluiken is van Sat, het tot manifestatie komen

zelf een concept lijkt. En die non-dualiteit is wezenlijk.

van Sat binnen zichzelf. Er ligt een onontkoombare cor

De theologische aftiteling inzake de drie-eenheid: de

relatie tussen Sar en Chit, tussen Vader en Zoon, tussen

drie personen, is wat mij betreft verwarrend en ongelukkig

zijn en bewustzijn. Door deze manifestatie wordt de eeu

gekozen, omdat bij het woord 'personen' veelal de associ

wigheid van de Vader zichtbaar, waarin de Zoon deelt.

atie uitgaat naar menselijke vormen, gestalten of in ieder

Met de Heilige Geest heb ik meer moeite tot weergave.

geval naar entiteiten. En daarvan is hier absoluut geen

Het mysterie van de Heilige Geest is binnen het Gods

sprake. We zullen nog eens op een rijtje zetten waar hier

myst.erie het meest verborgen en het moeilijkst te duiden.

wel sprake van is.

Dat komt omdat het onmogelijk valt te omschrijven,

Van de Vader kan gezegd worden dat die kenbaar is

maar nochrans drager is, een medium, communicator, in

in het zijn, binnen de advaita gedefinieerd als Sar. De

zicht, en veel meer dan dat. Jezus definieert de Heilige

pure, alomtegenwoordige grond van het zijn. Die grond

Geest als: het 'Koninkrijk der hemelen' en benoemt de

is de Ene zonder tweede, geduid als de Vader en geduid

Heilige Geest min of meer tot zijn opvolger als hij de

als Sar. Zijn en Sat (satyam) zijn tevens gedefinieerd als

aarde verlaat. { Joh.16: 7 e.v.) Dat wordt onderschreven

de uiteindelijke Waarheid, zoals we al eerder zagen. Want

in 2 Cor. I? en 18. Een opsomming kan wellicht de rich

waarheid is het ontsluieren van de uiteindelijke Realiteit

ting wat duiden: De Heilige Geest is de 'vreugde van het

en dat is zijn.

zijn' , is 'dat waarmee ik afdaal in de afgrond van het zijn',

De Zoon, de Logos, het Woord, komt voort uit de

is 'Gods innerlijk', is 'de expressie van Vader en Zoon', is

Vader. Volgens het evangelie Ooh.l), zijn alle dingen

de 'advaita van God'. De laatste suggestie houdt in dat de

door het Woord geworden en zonder dit, is geen ding

ondeelbaarheid, de Eenheid, de non-dualiteit van Vader

geworden. In het Woord is leven, en het leven is het

en Zoon middels de Geest gewaarborgd blijft, want zon

licht der mensen. Het Woord, de Zoon is de innerlijke

der de Heilige Geest kan men niet spreken van de Vader.

zelf-manifestatie van de Vader, van zijn, dat waarmee

De Heilige Geest helpt u 'het verstand te boven'.

162

163

In het diepste van mijn wezen vloei ik uit in de

ligt een wezensverschiL hoewel men zich kan afvragen

Heilige Geest, waar slechts n leven, n we

in hoeverre een onvoorstelbare en onkenbare Godheid

zen en n werk is. Alles wat God werkt is n.

ook niet alleen in semantiek verschilt van ultieme, on

Binnen de advaita is de geest, Ananda, de vreugde van

het zijn. Ook wel bliss (gelukzaligheid) genoemd. Dat
laat zich aanmerkelijk gemakkelijker beschrijven dan de
Heilige Geest. In direct vergelijk met gelukzaligheid kan
de term 'volheid' worden genoemd, zoals die in de chris
telijke mystiek geldt. Vervulling of volheid wil zeggen:
niets anders meer weten, horen, zien, dan het Zelf, dan
God. Daar komt een immense vreugde uit voort. Het
verkrijgen van het Zeif is het verkrijgen van de allerhoog
ste gelukzaligheid. Want bliss, (Ananda), komt op met
het diepste niveau van zijn, de allerbinnenste verblijf
plaats van Atman, het Zelf. De Upanishaden identifice
ren gelukzaligheid altijd met onsterfelijkheid, de ultieme
wens van alle bewuste wezens. 'Ken en vereer dat in ver
rukking', zeggen de Upanishaden.
Vader, Zoon en Heilige Geest in de drie-eenheid en
Sat-Chit-Ananda passen vrijwel naadloos op elkaar, zoals
we hebben gezien. Ook de inkeer naar binnen, de rich
ting van de beleving gaat simultaan. Waar de christelijke
mysticus streeft naar steeds hoger hemelen (epectase),
verlangt de advaitist naar steeds dieper afgrond van het
Zelf. De vraag is of die beide niet alleen verschillen in
semantiek, want de weg is dezelfde. Echter, de christe
lijk mysticus verwacht aan het eind de diepste grond, de
Godheid, ook al is die onvoorstelbaar en onkenbaar. De
advaitist verwacht niets dan steeds groter leegte. Daarin

164

kenbare Leegte. Maar voor beide geldt: hoe dieper men

doordringt, hoe groter het verlangen naar steeds groter
diepte. De meeste mystici onderkennen en benoemen
dat verlangen naar steeds dieper dan ook bij herhaling;
niet in het minst Meester Eckhart.
De treffende gelijkenis tussen de christelijke mys
tiek en de advaita vedanta onderbouwt het vermoeden,
dat in aanleg iedere weg tot de uiteindelijke Gods
ontmoeting leidt; tot herzelfde resultaat, ongeacht de
godsdienst waarbinnen die plaatsvindt. Die ontmoe
ting kan alleen maar tot stand komen in non-dualiteit,
en in non-dualiteit vallen verschillen en onderscheid
weg en daarmee de bouwstenen

rot

separatie. Voorwaar

een uitdaging voor de filosofie van de non-dualiteit op

mondiaal niveau.
Natuurlijk zijn er ook de objectieve, in het oog lo
pende verschillen tussen de christelijke mystiek en de ad
vaita. We zullen er hier dan ook enkele noemen. Maar ze
blijken voor het uiteindelijke resultaat niet te tellen.
Het christendom is bijvoorbeeld gebaseerd op een his
torisch gegeven van omstreeks het begin van de jaartel
ling, terwijl de hindoe-mythologie niet tijd gerelateerd is.
Het hindoesme is dan ook de oudst bekende godsdienst;
zij zit diep geworteld in haar cultuur. En in die hindoe
cultuur heeft de religie een aanzienlijk grotere plaats in
het dagelijks leven dan die bij ons in ons westerse chris
tendom.

165

Het leven van een traditioneel religieus man wordt in

van de mens bij de advaita resulteert in het verdwijnen

India geacht te verlopen in een viercal stadia: Eerst als

in een onpersoonlijke grond, zoals al eerder is uitgelegd.

kind en adolescent, dan als huisvader en kostwinner en

Daardoor komt het dan ook dat een middelaar (Christus,

als actief deelgenoot aan het maatschappelijk bestel. Pas

in mindere mate ook Maria en mogelijk zelfs heiligen)

wanneer zijn oudste zoon zijn plaats in het gezin en de

in het christendom nodig is om de afstand met de onbe

samenleving volwaardig heeft overgenomen, trekt hij zich

kende God te overbruggen; in de advaita is een midde

terug en leeft een contemplatief bestaan, en ten laatste

laar onmogelijk, omdat anders geen nwording met het

bevrijdt hij zich van alle bezit en bindingen in volledig

Absolute kan plaatsvinden. In de advaita staat er tussen

religieuze beschikbaarheid. Deze traditie vindt nog regel

de mens, de aspirant, en het Absolute aanvankelijk alleen

matig in India plaats. Wij kunnen ons dat hier in het wes

een leerproces en daarna niets meer. De mystieke variant

ten nauwelijks voorstellen. Hier bij ons worden die laatste

van het christendom neigt daar eveneens toe, omdat ook

levensjaren vaak besteed om nog net even de kroon op het

daar nwording wordt beoogd en niet een afstandelijke

werk te zetten. Nog net even de carrire afronden met een

relatie met God.

paar jaar in de Raad van Bestuur, of het doen van vrijwilli

Een ander markant onderscheid dat we al eerder toe

gerswerk, of het betrekken van een beschermde Hollandse

lichtten, is dat het 'gewone' christendom een sterk ac

woongemeenschap aan de Costa del Sol.

cent legt op zonde, schuld, berouw, en verlossing van

Beschikbaarheid voor onze religieuze vervolmaking is

die schuld, sterker nog: het is haar essentie. Maar in de

er hooguit wekelijks, zondags van 10.00 tot 11.00 uur.

advaita is er geen plaats voor zonde en dus ook niet voor

Ik zie dat als werkelijke spirituele armoede en ik vind de

berouw, omdat daar geen ruimte gelaten wordt voor be

zojuist beschreven religieuze hindoe traditie dan ook ge

gripsvorming en dualiteit. Dat sterke accent op de zonde

tuigen van aanzienlijk meer besef inzake het menselijke

in het christendom is overigens niet specifiek ontstaan

bestemmingsvraagstuk, dan die in onze westerse maat

met de komst van Jezus. Het christendom heeft haar

schappij. Actieve mystiek als in de dagen van Meester Eek

wortels met name in andere, daaraan voorafgaande stro

hart, komt binnen het christendom bij de gewone burger

mingen, waarin dat zonde-schuld-boete principe al do

nauwelijks meer voor. Zou dat wl het geval zijn, dah zag

minant aanwezig was. Augustinus zegt hierover:

men daarbij waarschijnlijk eenzelfde toewijding inzake de

bestemming, als bij de religieuze hindoe, schat ik.
Wanneer we kijken naar de inhoud, dan valt op dat

'Wnt de zaak zelf die thans de christelijke godsdienst

heet, bestond reeds bij de heidenen en is er sinds het begin
van het menselijk geslacht altijd geweest totdat Christus zelf

het reguliere christendom een relatie beoogt tussen de

in het vlees kwam. Toen begon men de ware Godsdienst, die

mens en een persoonlijke God, terwijl de bestemming

reeds bestond, met de naam 'christelijk' te duiden

166

167

Wanneer men het 4 hoofdstuk van het verdienstelijke

dreigt, en omdat mensen vaak hangen aan hun autono

boek 'Mystagogie' van Tjeu van den Berk19 inziet, dan

mie en hun trots. Advaita is daarom in die zin een uitda

heeft hij daarin prachtig omschreven hoezeer het chris

ging voor het christendom omdat ze meedogenloos elke

tendom bijna 'organisch' is voortgekomen uit omrin

conceptualisering blijft weigeren. Het is de weg van de

gende en reeds bestaande mystieke stromingen van die

negatie die voorkomt dat, door een vorm van geestelijke

tijd (bijvoorbeeld Mithras en de Essenen), inclusief de

luiheid, het ego de kans krijgt zich blijvend te nestelen

daarbij behorende opvattingen en gebruiken van die

en op die wijze dualiteit in stand houdt. Advaira activeert

bewegingen. Het was er niet ineens, het huidige chris

continu de verwijzing naar Lukas 17: 33:

tendom, nee, het heeft een groei doorgemaakt van een

1eder die zijn leven zal trachten te behouden die zal het

verzameling van vormen met een variatie aan accenten

verliezen, maar ieder die het verliezen zal, die zal het ver-

die tamelijk amorf was - soms wezensverschillend van

nzeuwen.

elkaar- totdat pas na de 4 eeuw de orthodoxe variant,

de Paulinische versie dus, definitief het heft in handen

Jammer genoeg begrijpt niet iedereen de draagwijdte van

nam en kristalliseerde. Er is toen m.i. bij het uitsluiten

die laatste uitspraak, of heeft de courage om er mee aan

van de mystieke componenten helaas nogal wat kind

de slag te gaan. Cru gesproken zegt die aankondiging zo

met het badwater weggegooid. Vanuit de stromingen

veel als: gaat u achterover zitten, dan tekent u voor uw

die ten grondslag liggen aan het daaruit voortgekomen

eigen teloorgang. Het verwijst rechtstreeks naar de invul

christendom, zijn tamelijk wat zonde- en schuldaccen

ling van het menselijk bestemmingsvraagstuk, hetgeen

ten meegekomen, die mede de huidige vorm hebben

mijns inziens voor ieder van groot belang zou moeten

bepaald.

zijn. Maar veel mensen vinden het wel best, of hebben

Een in het oog lopend verschil tussen de advaita en

van binnenuit niet die specifieke spirituele drang. De

het christendom is nog het volgende: De spirituele mens

mysticus heeft die wel en kan zich nauwelijks voorstellen

in India zal zichzelf nooit toestaan het mysterie, het Ab

dat die drang niet bij ieder mens aanwezig is. Vandaar

solute te benoemen of her re definiren, er afstand van

dat hij zich over het ontbreken daarvan met onbegrip

te nemen, dan wel zichzelf te zien als apart ervan of van

en soms met verontwaardiging uitlaat. Die drang voert

aangezicht tot aangezicht ermee. En dat ligt in het chris

tot de essentie van het bestaan en leidt tot de zin van het

tendom wel anders. Christenen zijn vaak huiverig voor

leven. Zij is dan ook van onschatbare waarde. Het is die

advaita omdat het de radicale afstand tussen God en

zelfde drang, die de mysticus blijvend doet zoeken naar

schepsel, die in de Bijbel zo strikt wordt bevestigd, be-

dieper en hoger.

19. Tjeu v.d. Berk: hedendaags katholiek theoloog en schrijver.

168

169

mensen moeten verdwaald blijven en zij kun

'Standaardgodsdienst vertroost, sust en bevredigt mensen en

maar al te vaak verwijdert het de essentile rusteloosheid die
door God in ons hart is geplant.(!) En ook die rusteloosheid
is niet gemakkelijk, want het geheim en de onweerstaanbare
aantrekkingskracht van het onbekende blijft vragen stellen
die voor altijd onbeantwoord blijven, en hij die denkt dat
hij begrijpt, begrijpt niets anders dan zijn eigen gedachten.
(typisch advaita!) Er is geen mogelijk antwoord behalve
'eruit te stappen Zonder sterven is er geen weg voorbij de
dood.
En vanuit de diepte van de ziel, van de stilte in de bron
van het Zijn, rijst dan de fundamentele vraag: 'Wie ben
ik?' Met name deze vraag is de openbaring van Brahman.
Wtmt deze vraag brengt de geest tot stilte, een stilte die zelf
werkelijkheid en waarheid is. Dit is de stilte van waaruit
het Woord voortkwam, vanuit de boezem van de Vader, zo
als !gnatius van Antiochi zei. Maar dit Woord is gesproken
en gehoord op een niveau van het Zelfdat het waarnemend
bewustzijn transcendeert. Het is geen woord voortgekomen
uit een menselijke gedachte, ofuit een menselijke geest, maar
het is het Woord waarin alle dingen hun bron hebben, het
Vedische OM, de oorspronkelijkste uiting. Het is de Logos,
het woord door welk alle dingen zijn gemaakt, tot stand
gekomen aan de dageraad van de eeuwigheid waarin de Va
der, de bron van alle begin, uit zichzelfontwaakte. '

nen nooit bereiken of verkrijgen wat de ande

Aldus prachtig weergegeven door Henri Le Saux:.

Le Saux:20 daarover:

'Helaas vinden de meeste mensen het heel natuurlijk om

tevreden te zijn met riten en voorschriften: Laat er een af
spraak zijn tussen God en ons! Wij zullen Hem alle offers
brengen die Hij heeft voorgeschreven, maar laat Hij ons dan
met rust laten. Hij mag ons ook een plezierige en simpele
catechismus geven, en een goed geformuleerde theologie, vrij
van onduidelijke ideen. W zullen in blijdschap psalmen
zingen, de gelooftbelijdenis uitzeggen en bijvoorbeeld belij
den dat er maar n God is in drie personen en dat het
woord vlees geworden is, is gestorven en weer opgestaan. W
zullen ook de maagdelijke geboorte aanvaarden, maar we
hopen dat Hij zijn eisen hiertoe zal beperken en dat Hij niet
zal verwachten dat deze voorschriften enige invloed op ons
leven ofop ons denken zullen hebben. '
Voor een mysticus met een serieus Godsverlangen als
Le Saux:, geldt dit beeld als ontluisterend. Ook Meester
Eekhart beklaagt zich op die wijze over de doorsnee kerk
ganger:
Er zijn veel arme mensen die (na deze preek)
weer naar huis gaan en zeggen: 'Ik wil op een
plek zitten en mijn brood verteren en God die
nen.' Maar ik zeg bij de eeuwige waarheid: deze

ren bereiken die God navolgen in armoede en

in den vreemde.
20.

Henri Ie Saux, ook wel Swami Abhishikcananda

(1910-1973)

Franse

Benedictijner monnik en advaicisc.

170

171

mensen moeten verdwaald blijven en zij kun

'Standaardgodsdienst vertroost, sust en bevredigt mensen en

maar al te vaak verwijdert het de essentile rusteloosheid die
door God in ons hart is geplant.(!) En ook die rusteloosheid
is niet gemakkelijk, want het geheim en de onweerstaanbare
aantrekkingskracht van het onbekende blijft vragen stellen
die voor altijd onbeantwoord blijven, en hij die denkt dat
hij begrijpt, begrijpt niets anders dan zijn eigen gedachten.
(typisch advaita!) Er is geen mogelijk antwoord behalve
'eruit te stappen Zonder sterven is er geen weg voorbij de
dood.
En vanuit de diepte van de ziel, van de stilte in de bron
van het Zijn, rijst dan de fundamentele vraag: 'Wie ben
ik?' Met name deze vraag is de openbaring van Brahman.
Wtmt deze vraag brengt de geest tot stilte, een stilte die zelf
werkelijkheid en waarheid is. Dit is de stilte van waaruit
het Woord voortkwam, vanuit de boezem van de Vader, zo
als !gnatius van Antiochi zei. Maar dit Woord is gesproken
en gehoord op een niveau van het Zelfdat het waarnemend
bewustzijn transcendeert. Het is geen woord voortgekomen
uit een menselijke gedachte, ofuit een menselijke geest, maar
het is het Woord waarin alle dingen hun bron hebben, het
Vedische OM, de oorspronkelijkste uiting. Het is de Logos,
het woord door welk alle dingen zijn gemaakt, tot stand
gekomen aan de dageraad van de eeuwigheid waarin de Va
der, de bron van alle begin, uit zichzelfontwaakte. '

nen nooit bereiken of verkrijgen wat de ande

Aldus prachtig weergegeven door Henri Le Saux:.

Le Saux:20 daarover:

'Helaas vinden de meeste mensen het heel natuurlijk om

tevreden te zijn met riten en voorschriften: Laat er een af
spraak zijn tussen God en ons! Wij zullen Hem alle offers
brengen die Hij heeft voorgeschreven, maar laat Hij ons dan
met rust laten. Hij mag ons ook een plezierige en simpele
catechismus geven, en een goed geformuleerde theologie, vrij
van onduidelijke ideen. W zullen in blijdschap psalmen
zingen, de gelooftbelijdenis uitzeggen en bijvoorbeeld belij
den dat er maar n God is in drie personen en dat het
woord vlees geworden is, is gestorven en weer opgestaan. W
zullen ook de maagdelijke geboorte aanvaarden, maar we
hopen dat Hij zijn eisen hiertoe zal beperken en dat Hij niet
zal verwachten dat deze voorschriften enige invloed op ons
leven ofop ons denken zullen hebben. '
Voor een mysticus met een serieus Godsverlangen als
Le Saux:, geldt dit beeld als ontluisterend. Ook Meester
Eekhart beklaagt zich op die wijze over de doorsnee kerk
ganger:
Er zijn veel arme mensen die (na deze preek)
weer naar huis gaan en zeggen: 'Ik wil op een
plek zitten en mijn brood verteren en God die
nen.' Maar ik zeg bij de eeuwige waarheid: deze

ren bereiken die God navolgen in armoede en

in den vreemde.
20.

Henri Ie Saux, ook wel Swami Abhishikcananda

(1910-1973)

Franse

Benedictijner monnik en advaicisc.

170

171

Het is dit onbenoembare, de grandeur van wat niet te

Almachtige, hoe benoem ik u,

omvatten is, en de onmiddellijke aanwezigheid van het

de enig ongenoemde?

onbereikbare, dat prachtig wordt bezongen in onder

In het donker boven de wolken

staande lofzang:

dringt zelf geen hemels verstand.

Gregorius van Nazianze21:

Hoe anders zou men U mogen noemen!

Genade, o, Gij Al-Andere!

Hymne op God
En als vrije variant op het 'Onze Vader' voeg ik daaraan
0, Gij, Al-Andere

toe: 'In en om mij heen zie ik dagelijks onontkoombaar

Hoe anders zou men U mogen noemen!

het Koninkrijk, de kracht en de heerlijkheid, gebed in

Hoe zou een woord u prijzen:

eeuwigheid, en dat is wl mijn geleefde ervaring. Amen.'

door geen woord zijt Gij te melden.

Hoe zou de rede U beschouwen:

Het zijn er weinigen die Meester Eckharts taal begrijpen

door geen enkele rede zijt Gij begrijpbaar.

en ook de weg via de advaita vedanta, is aanvankelijk voor

Gij alleen zonder naam:

ons westerlingen moeilijk te begaan en kost veel tijd en

want door U eerst is alle naam.

grote inspanning. Maar naar mijn stellige overtuiging is

Gij alleen ongekend door gedachten,

er in de huidige tijd nauwelijks een andere mogelijkheid

want door U eerst is er gedachte en denkbaarheid.

om als christen via de onmiddellijke ervaring, de daad

U prijst, wat stamelen en niet stamelen kan.

werkelijke Godsontmoeting te realiseren, dan middels de

U eert, wat denken en wat niet denken kan.

advaita vedanta of het zenboeddhisme.

Aller begeeren en smarten tezamen zijn om U

Vroeger was die weg er nog wel via de christelijke

U smeekt het al.

mystiek, zelfs tot in de late middeleeuwen. Ik hoop dat,

Tot U stamelt alles,

met hulp van Meester Eckhart, te hebben getoond in dit

zinnend over Uw zinnebeeld, een zwijgende hymne.

werkje. Die weg is helaas in de loop der tijd verdwenen

Op U alleen wacht alles,

onder druk van de reguliere, dogmatische Kerken.

en op U dringt alles tezaam.

En aller doel zijt Gij,

Ik hoop hier tevens te hebben laten uitkomen dat alle di

Gij ene en alles en gene.

recte bevrijdingswegen in laatste instantie onafhankelijk

En ook niet ene, niet alles.

zijn vn de godsdienst of de filosofie waardoor ze worden

21. Gregorus van Nazanze 329-389, bisschop, dichter, Constanrinopel.

172

gerepresenteerd, en dat non-dualiteit de uiteindelijke ba173

sis is van ons aller diepste wezen. Wanneer u dat, na het

lezen van dit boekje, in alle helderheid ziet, dan was ons

geen van hen is in staat om de weg tot het Koninkrijk uit

eigen ondervinding aan hun gemeente voor te leggen en te

beider inspanning niet te vergeefs.

begeleiden. Axme gemeenten!

Er zal bij u nu weinig twijfel meer bestaan aan de ultieme

bekend dat de Paus het Urbi et Orbi had uitgesproken,

bestemming van de religieuze mens: de vereniging met

zijn oorsprong. Het is inmiddels ook overduidelijk dat
theoretische benaderingen daarbij ten laatste tekort schie
ten. Het moet gewoon gedaan worden. De weg moet niet
alleen bestudeerd en beleden, maar ook gegaan worden,
en op die reis heeft de aspirant vrijwel altijd een bege
leider, een leraar nodig. Iemand die hetzelfde parcours
al heeft afgelegd, en de Godsontmoeting, de verlichting
heeft ondergaan. Men kan anderen niet leren schaatsen
als men zelf nog nooit de ijzers onder heeft gehad. Het
bovenstaande is bij uitstek het advaitische standpunt, dat

Met Kerst maakte men bij het nieuws op de radio

en dat hij in een herderlijke toespraak daaropvolgend
de mensen had geadviseerd wat minder egocentrisch te
leven. 'Dat zij toch wat meer aandacht zouden moeten
schenken aan hun medemens, hun naaste en aan God',
citeerde de nieuwslezer. In n adem was dat gezegd door
de man die Gods Kerk op aarde bestiert, door de hoogst
geplaatste religieus.
Even een pleidooi voor wat meer aandacht voor Jan,
Piet en God dus. Het viel even stil bij mij. Bij u nu waar
schijnlijk ook. Mijn God, wat een godsbeeld! Wat is er
toch gebeurd met de Kerk? Wat is er met haar gebeurd ...

ik volmondig onderschrijf. Het was in het verleden zelfs

zo

dat in de advaitatraditie- nadat verlichting had plaats

gevonden - er van de desbetreffende verwacht werd, dat

die nog ten minste een jaar of tien, twaalf in eenzaamheid
en stilte verbleef, alvorens zich als leraar beschikbaar te
stellen.
Helaas gaat dat in de christelijke Kerken volstrekt anders.
Daar is het geen voorwaarde dat de leraar, de predikant,
dan wel de priester, de wedergeboorte moet hebben on
dergaan.
Sterker nog: ik ken er geen bij wie dat wel het geval is.
Alleen in rituelen, in vorm en in intellectuele, cognitieve
exegese geven zij leiding aan geloof en bezieling, maar
174

175

Geraadpleegde literatuur

et Oude en Nieuwe Testament van de Bijbel als

mede de Apocriefe Boeken

Christelijke mystiek
Gilles Quispel: Het evangelie van Thomas
Gilles Quispel: Het evangelie der Waarheid
Traktaten van Eckhart: Over God wil ik zwijgen
Preken van Eckhart: Over God wil ik zwijgen
Hasso Schelp: Waar God naamloos is
Meister Eckhart: Het boek van de Goddelijke troost
Meister Eckhart: Uit stilte geboren
Jacques Benoir: Meester Eekhart
Frans Maas: Van God houden als van Niemand, preken
van Eckhart.
H. Aalbers: De levensleer van Meister Eekhart

177

C.O. Jellema: Seuse, het boek der waarheid en Tauler,

preken.
T homas a Kempis: De navolging van Christus
Prof dr. B. Delfgaauw: Thomas van Aquino, over het
zijnde en het wezen
Nicolaas van Cusa: Het zien van God
Dag Hammarskjld: Een kluizenaar in New York
Dag Hammarskjld: Merkstenen
Anker Larsen: Zijn hele oeuvre
Aurelius Augustinus: Belijdenissen
A.P. Bos: Geboeid door Plato
Prof. dr. Is v. Dijk: Socrates
M. Rutten: Voor mijn oorsprong vechtend, Origenes
Boris Todoroff: Laat heb ik u liefgehad
Boris Todoroff: Een verlangen naar eenheid
Otger Steggink en Kees Waaijman: Spiritualiteit en mys
tiek
G.P. Lurtikhuizen: De veelvormigheid van het vroegste

Non dualiteit
David Godman: De leringen van Ramana Maharshi
John Levy: Non-dualiteit
Nisargadatta Maharaj: Zijn hele oeuvre
J. Krishnamurti: Zijn hele oeuvre
Alexander Smit: Bewustzijn
Alexander Smit: Subjectief gewaarzijn
Alexander Smit: Het directe pad
Wolter Keers: Jnana yoga, advait vedanta
Jean Klein: Open voor het ongekende
Jean Klein: Wie ben ik?
Jan Kersschot: Coming home
Ken Wilber: Een beknopte geschiedenis van alles
Tsoknyi Rinpoche: Carefree Dignity
Rudolf Otto: Siddhanta des Ramanuja
Henri Le Saux: Zijn gehele oeuvre

Christendom
Angelus Silesius: De hemelse Zwerver
Ben Schomakers: Dyonisius de Aereopagiet, over mys
tieke theologie
William James: Vormen van religieuze ervaring
T jeu v.d. Berk: Mystagogie
Jacques Derrida: Hoe niet te spreken

178

179

Eerder verschenen bij uitgeverij Samsara

Ramana Maharshi
in woord m buld.

Unieke teksten en uniek foco

maceriaal van een van de groot

978-90-77228-63-0

ste wijzen van India.

Nisacgadatta Maharaj

Nog niet eerder gepubliceerde

b1 woord m bt!tld.
978-90-77228-60-9

reksten van deze beroemde goe

roe. Mee ruim honderd unieke
foto's.

Alles en Niets
Tony Parsons

Een weergave van gesprekken en

dialogen mee Tony Parsons.

978-90-77228-73-9

Ons hart weet alles

ShamiMayi
978-90-77228-64-7

Teksten van, en gesprekken met

ShantiMayi, de eerste vrouw
die als leraar erkend werd in de
Sacha-tradirie.

Spiritueel
Incorrecte
Verlichting

JdMcKmna
978-90-77228-45-6

Dit tweede boek van Jed Mc

Kenna kan schokken, wakker

ANTHONY
DF.MELLO

Anthony de Mello, een

bloemlezing uit zijn werk
William Dych

S.j.

schudden, ontroeren, confron

teren en misschien zelfs wel

Een bloemlezing uit her be

langrijkste werk van Anthony
de Mello, met ved verhalen en

978-90-77228-51-7

parabels.

Zijn

Een verslag van gesprekken mee

verlichten, maar koud laten zal

het niemand!

Open voor de Bron

Douglas E Harding
978-90-77228-61-6

Open voor de Bron bevat een

verzameling geschriften, uit
spraken en praktische gewaar
zijns-oefeningen

van

Florion Totbagara
978-90-77228-43-2

Florian Tathagata waarin het

moment 'nu' centraal staat.

Douglas E.

Harding.

Dansende Leegte

Adyashanti
978-90-77228-57-9

In Dansende Leegte staat het

mooisre uit een serie gesprek
ken en lezingen van Adyashanti,

Tao Te Tsjing

Sam Hamill I Lao Tse

978-9 0-77228-40-1

Non-Dualiteit

978-90-77228-39-5

Een bundeling teksten over

non-dualiteit uit westerse en
oosterse bronnen. Uit o.a. het

deze klassieke Chinese tekst,

met kalligrafie van

Kazuaki Tanahashi.

gehouden russen 1996 en 2002.

ferry Katz

Een prachtige nieuwe vertaling

van

Woorden van Boeddha

Anne Bancroft
978-90-77228-44-9

Een bloemlezing uit de oudst

bekende geschriften met de
woorden van Boeddha,
gerangschikt op onderwerp.

christendom, boeddhisme,
soefisme, de kabbala en de film
The Matrix.

ri
,_

...

c. _- "f- '

-;.2

1L Zelfrealisatie,
is dit n u alles?

'"" \..

jan van Dldw

'

{ -- :-+ \

ffr.RfUUfUIII

.... .....,

Jan van Delden's verhaal over de

stoelendans in tekst en beeld.

Zomaar verlicht

Suphm Jourdain Gil

les Farca

Bevat tevens twee dvd's van

\-;
978-90-77228-48-7

samen vier uur waarop van

Delden aan het werk is te zien.

978-90-77228-47-0

Dialogen russen de Franse

schrijver/journalist Gilles
Pareet en Stephen Jourdain met
als kernthema: wat is waarheid?

En

En

In dit boek laat de schrijver ons

}ohn Grevm

glashelder zien dat het denken

978-90-77228-52-4

nooit problemen van de geest

Jnana yoga in de praktijk

Een origineel en praktisch boek

Rita Beinuma

over hoe je J nana yoga in het

978-90-77228-33-3

dagelijkse leven toepast. Met

oefeningen.

kan oplossen, net zoals het oog

zichzelf ook niet kan zien.

Anton Heyboer

Defilosofie van un

oor-

sprankelij/u geest
978-90-77228-34-0

Leven, kunst en gedachtewereld

Never miml

Een non-dualistische beschrij-

van Anton Heyboer in woord en

W&yne Liquonnan

ving en uitleg van meer dan

978-90-77228-41-8

honderd verschillende spiriruele

beeld. Heyboer noemde zichzelf

onderwerpen.

'zenmeester'. In die hoedanigheid heeft hij prachrige teksten

geschreven waarvan er een

aan-

tal in dit boek is opgenomen.

Van leerling tot meester
Soko Morinaga
978-90-77228-38-8

Dit boek verrelt het levensverhaal van de Japanse zenmeester

Soko Morinaga (1925-1995).

De weg van stilte

Amhony d" Mello

978-90 77228-32-6

Een combinatie van christelijke

mystiek en oosterse filosofie met
prachtige verhalen en simpele
gewaarzijnsoefeningen.

Een omroerend, warm en wijs

boek.

Oneindige cirkel

Banie G!tmman
978-90-77228-37-1

In dit boek geeft Glassman

commentaar op drie zenteksten:
De Harrsoetra, de Sandokai en
de Voorschriften voor de Bodhi-

Spiriruele verlichting?

Een roman over het reilen en

Vergeet het maar!

zeilen van een spirituele leefge

jedMcKenna
978-90-77228-29-6

meenschap. Spannend,
humoristisch en filosofisch.

satrva.

Jnana Yoga
Wolter A. Kem
978-90-77228-35-7

Een bundel anikelen en be

schouwingen over advaita,
oorspronkelijk uitgegeven door
de Stichting Yoga Nederland in
1972. Nog steeds even actueel
en helder als toen.

Hoogbegaafd, nou n1

Een onrdek-boek over

\ndy Lammers van

hoogbegaafdheid met ruim 1 00

Toormburg
978-90-77228-31-9

illustraties in kleur!
Voor kinderen van 5 tot 99 jaar!

Vrijheid in overgave

Word wat je bent

Gesprekken mee Gangaji, een

Gangaji

Alanm

leerling van Sri Poonjaji, over

o.a. macht, seks, emoties,

978-90-77228-27-2

978-90-77228-23-4

Een verzameling reksten van de

pionier van de 'new age' over
uiteenlopende onderwerpen
zoals: taosme, boeddhisme,

waarheid en overgave.

christendom, hindoesme,
psychologie en psychotherapie.

Je bent niet wat je denkt

De denkbeeldige geest

Gesprekken (satsang) met Jan

jan van Rossum

U. G. Krishnamurti

van Rossum over wie of wat we

in werkelijkheid zijn.

978-90-77228-28-9

978-90-77228-24-1

Informele gesprekken met de

man die werkelijk geen concessies doet en alle spirituele tradities, als zijnde verzinselen van de
geest, in heldere en duidelijke
bewoordingen van tafel veegt.

Onwerdds wijs

;w;, i
978-90-77228-30-2

Het hart van bewustzijn

Een parabel over een hilarische

7homas Byrom

conversatie russen een uil en een

Deze tekst is een juweel, en

doorstaat de vergelijking met de
Tao te King, Bhagavad Gita of

konijn. Noem hec zen, taosme

Een verraling van de

of advaita.

Ashravakra Gira

de Hart sutra met glans. Zeker

978-90-77228-22-7

ook door de prachtige, potische

vertaling van Byrom.

Metanoia

fan Foudraine
978-90-77228-25-8

Vrij zijn

Via de psychiatrie en de psycho-

WolterKem

therapie komt Jan Foudraine tot

het thema bevrijding, en tot de

978-90-77228-26-5

gehouden. De kernvraag was en

'

--

eens iets heel anders zou kunnen

tavakra Samhita. Nu nog even

actueel als toen deze serie Iezingen, 25 jaar geleden, werd

conclusie dat wat wij de

persoonlijkheid' noemen, wel

Een commentaar op de Ash-

is: 'Wie ben ik?'

zijn dan wordt aangenomen.

iCQ('

Inzicht

Vingas wijzmd naar

de maan

Een verzameling inspirerende

teksten van zestien bekende

Ontwaken in
het alledaagse

joa12 Tollifioll

auteurs, uitgebracht ter ere van

978-90-77228-21-0

het eerste lustrum van het tijdschrift InZicht, waar regelmatig

publicaties van deze auteurs in
verschijnen.

978-90-77228-1 5-9

Een persoonlijk, ontroerend

verhaal over bewustwording.
Eerlijk, humoristisch en diepgaand.

Eeuwigheid NU!
Francis Lucillt

Gesprekken met Francis Lucille

Zoals Het Is

over onze 'ware natuur' waaruit

Tony Partons

978-90-77228-13-5

zijn eenvoud, warmte en helder

978-90-77228-05-0

Dialogen met Tony Parsons over

zijn boek 'Het Open Geheim.'

heid duiddijk blijken.

VerUchting voor
beginners

Clmck Hillig
978-90-- 77228-09-8

'Chuck Hilligs boek herbergt

Ontwaken in de droom

briljante inzichten. En ervan

LeoHartong

kan je leven al ingrijpend ver

978-90-77228-07-4

Helder en humocistisch.

Een bloemlezing uit het werk

Een persoonlijk verslag over

bewustwording van 'wat is.'

anderen.'

-Deepak Chopra, MD.-

Wiezoekt

In I 00 humoristische beschou

zal niet vinden

Ram Tzu

Kennendheid

wingen worden de 'zoeker', de

Alocam:kr Smit

'zoekrochr' en de 'uitweg' op de
978-90-77228-0 I

- ......
,.....,__ _

Beat u nt zo gelukkig

als uw hond?
Alan Cohm

hak genomen.

Humoristische cartoons en rek

sten over een hondje dat in her
'nu' leeft en daarom volslagen

978-90-77228-03-6

Zoek geen antwoord

Stevm Harrison
978-90-77228-02-9

gelukkig is.

In dit boek verdedigt psycho

loog en schrijver Steven Harri
son de stelling: 'Waarom levens
vragen nergens toe leiden.'

978-90-77228-04-3

van de in 1998 overleden

Nederlandse advaira-leraar
Alexander Smir.

Bewustzijn
Anthony de Mtllo
978-90-77228-16-6

vermengt christelijke mystiek

komt daarbij

Wijsheid uit het hart

978-90-77228-17-3

TonyParsons

met boeddhistische wijsheid en

tot een prachtige

synrhese.

Alan Cohen

Niemand hier...

De jezuet Anthony de Mello

Een verhelderend,

humoristisch

boek met parabels, anekdotes,

gedichten en citaten

uit verschil

ClmckHiUig
978-90-77228-18-0

Tony Parsons, o.a. gehouden in

978-?0-77228-11-1

Amsterdam in 2002.

En-zijn in relaties

Steven Harrison toont in dit

Suvm Harrison
978-90-77228-10-4

boek aan dat we altijd en overal

in relatie zijn. Ongeacht of we
dat willen of beseffen.

lende tradities.

Parels voor de ziel

Een weergave van dialogen met

Een verzameling gedachten en

overpeinzingen van de psycho
therapeut Chuck Hillig waarin

Het gelukkige kind

Suven Harriron
978-90-77228-20-3

'Een imposant boek met

verfrissende, nieuwe inzichten
over het thema opvoeding'

-foseph Chilton Pearce-

oosterse wijsheid en westerse

psychologie samenkomen.

Niemand daar

TonyParsom
978- 90-77228-19-7

Dialogen met Tony Parsons.

'Er is geen beter

of slechter, er

Terug van nooit

weggeweest
Jan van Delden

is geen pad en er valt niecs te

bereiken. Alles wat verschijnt is
bron.

978-90-77228-06-7

'

Een geheel nieuwe en originele

visie op het oude heldendicht
van Homerus: de Odyssee.
Jan van Delden ziet de reis van
Odysseus als een metafoor voor
een innerlijke reis naar duurzaam geluk.

De structuur van

Zijn
Roy Wlmwry

'Dit boek legt in heldere

bewoordingen de basis van
het spirituele zoeken

978-90-77228-12-8

-Ramesh S. Balsekar-

bloot.'

Er was eens
Rmrmh Balsekar

Door middel van verhalen en

978-90-77228-14-2

met het unieke onderricht van

anekdotes maakt de lezer kennis

de inmiddels 86-jarige Ramesh

Balsekar.

Onze titels, met een tekstfragment,

kunt u ook zien op onze website:
www.samsarabooks.com

Daar vindt

informatie over de boeken in voor

bereiding, de agenda met informatie over lezingen

van onze auteurs en kunt u zich opgeven voor onze
nieuwsbrief.
Samsara Uitgeverij bv
Herengracht 341
1 016 AZ Amsterdam
Telefoon: 020- 5550366
Fax: 020- 5550388

E-mail: info@samsarabooks.com

12