ARHITEKTURA BOSNE I HERCEGOVINE 1918-1992

Završetkom Prvog svjetskog rata 1918.godine historicizm, eklekticizam i stilovi secesije nisu nestali.
Međutim, kako su u Bosni i Hercegovini društveno-ekonomski uslovi bili ozbiljno pogoršani
izgradnjaje pala, kako u kvaliteti tako i u kvantitetu.
Prateći zasnovane modele historicizma i secesije, pseudo-maurskom elementi bili koriščeni,
kao i oživjeli elementi narodne arhitekture (Palas hotel u Banja Luci, arhitekt D. Sunko, 1934). Daljnji
razvoj je pojava neo-Bizantisma vezano za novoformiranu vladajuću dinastiju u Kraljevini Jugoslaviji
(kompleks crkava, zgrada suda Banovine i upravne zgrade u Banjoj Luci.

Slobodniji tretman ovaj način manifestira u zgradama arhitekta A. Deroko (pravoslavna crkva
u Novom Sarajevu), dok Hipotekarna banka u Sarajevu, rad arhitekta Milana Zloković (1932),
označava prekretnicu u njegovom osobnoj orijentaciji prema više suvremenih tretmanima.
Međutim, u isto vrijeme iz nekih zapadnih metropola prodirali su uticaji suvremenih
trendova. Tako se u Sarajevu formira grupa od ljudi koji su se vratili u svoju zemlju sa diplomama
arhitektonskih škola iz Praga ili Beča koji promiču ono što je u kontekstu Bosne i Hercegovine bili
revolucionarne promjene u arhitekturi.
Među prvih članova ove grupe da se pojavi su arhitekti Dušan Smiljanić i Helen Baldasar,
koji su od 1924.godine radili kao učitelji Tehničke srednje škole u Sarajevu; kasnije D. Smiljanić je
postao za kratko vrijeme bio opštinski arhitekt, i do 1939.godine je imao vlastiti arhitektonski ured.
Oni su pružali ohrabrenje i podršku za mnoge mlade arhitekte koji su se vratili u zemlju s diplomama
iz Praga Akademije: braća Reuf i Muhamed Kadić, Emanuel Samanek, Leon Kabiljo i Jahijel Finci.

U granicama koje nameće društveno-ekonomski uvjeti institucija Vakufa postala je moćan investitor, i
zahvaljujući ovim arhitektima Vakuf zgrade obično se utilitarne i konstruktivističke u koncepciji
(Vakuf Hadži Idriz palaća i zgrada Vakuf Jakub paše su djela D. Smiljanića, neboder kod Zemaljske
banke i Bosnafolklor objektu su djelo Reufa Kadića). Helen Baldasar gradi zgradu Crvenog krsta,
koja uključuje i kino dvoranu su u ranoj fazi modernizma. Među djelima braće Kadić zdanje Zavoda
za mirovinsko osiguranje zaslužuje posebnu pozornost (ugao Tita i Ulice Maksim Gorkog), te
stambene zgrade s čeličnomi staklenom fasadom na Obali, arhitekata L. Kabiljo i J . Finci;
predstavljaju pravi novitet u arhitekturu Bosne i Hercegovine tog razdoblja.

Od 1926.godine arhitekt Mate Bajlon, školovan u Beču, također je radio u Sarajevu, on je

sagradio banka Gradske štedionice, zgrada burze rada, a brojne škole i stambene zgrade.

U 1930.godini Sarajevska nadbiskupija povjerila je izgradnju neo-romanička crkva sv Josipa u

Marindvoru Karlu Parziku, kao i nekoliko suvremeno tretirane stambene zgrade u blizini crkve.
Izvan Sarajevo, zgrada socijalnog osiguranja u Mostaru (arhitekt Drago Ibler) i palača Defterder
Pašinog vakufa u Banjaluci (S. Planić) zaslužuju pozornost. Oba arhitekta bili su članovi progresivne
zagrebačke grupa "Zemlja", osnovane 1929.godine.

Od 1936.godine Dušan Grabrijan je radio kao nastavnik Tehničke srednje škole u Sarajevu.
On bio je teoretičar arhitekture koji je napravio zanimljive prijedloge o modernom poimanju stare
bosanskohercegovačke arhitekture. Njemu se priključio 1938.godine arhitekt Juraj Neidhardt, koji su
se vratili u svoju domovinu nakon treninga u Beču i praktična iskustva u ateljeima Pitera Behrens i Le
Corbusier-a. Iznimno kreativan Neidhardt i teoretičar Grabrijan nadopunjavali su se u potrazi za
modernom arhitekturom koja odgovara Bosni i Hercegovini, Neposredno prije Drugog svjetskog rata
njihova nastojanja rezultirala su zanimljivim ostvaranjima standardnih radničkih stanova u pojedinim
gradovima središnje Bosanski bazena.

2
Period između aprila 1941 i maj 1945 godine ptredstavlja četverogodišnje razdoblje devastacije i
uništavanja. Bosna i Hercegovina je bila poprište krvavih borbi, neprijateljskih ofenziva, a i mjesto
najvažnijih događaja vezanih za osnivanje i rast nove Jugoslavije.

Nacionalno oslobodilački rat i pobjeda antifašističke revolucije odrazile su se radikalno na razvoj

urbanizma i arhitekture u zemlji. Ekonomski razvoj zemlje bio je veoma ubrzan, fenomen
nerazdvojno povezan s rastom gradova, te s izgradnjom industrijskih kapaciteta, stanovanja i i svih
pratećih javnih sadržaja.

Tokom početnog razdoblja arhitekti - pioniri moderne ponjeli su glavni teret obnove i
izgradnje, a kad je 1949.godine osnovana arhitektonska škola uokviru Sarajevskog univerziteta, oni su
postali učitelji generacija koji bi i dalje slijediti progresivna kretanja u arhitekturi.

U iznimno ograničenim materijalnim mogučnostima 1948.godine arhitekte Muhamed i Reuf

Kadić grade stambeni ansambl na Džidžikovcu, u isto vrijeme, a i nešto kasnije, profesor Muhamed
Kadić daje značajan doprinos izgradnjom niza gospodarskih zgrada. Nesto kasnije u neposrednoj
blizini arhitekta Husref Redžić, jedan od ključnih nosilaca razvoja Arhitektonskog fakulteta u
Sarajevu, gradi Dom milicije.

Utjecaj socijalističkog realizma su prisutni u brojnim javnim objektima (škole, bolnice, zgrade
državne administracije, radnički domovi) koji se grade u svim gradovima Bosne i Hercegovine jedva
nazire u zdanjima Instituta za higijenu u Sarajevu i kulturnog centra u Mostaru.

3
Željeznička stanica u Sarajevu, rad skupine arhitekata iz Čehoslovačke, koja je završena 1952.godine
(arhitekt B. Stojkov), predstavlja značajno dostignuće svog vremena. Od početka 1950-ih novi
arhitekti počeli su dolaziti u većem broju iz arhitektonskih škola u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani.

Na konkursu 1955.godine za planove za prenamjenu Marindvora i izgradnje zgrade Skupštine

Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine pobijedio je profesor J. Neidhardt, i tu je kasnije
zajedno sa svojim suradnicima projektirao, Filozofski fakultet. Te neboder u kojem je smješten
Republička uprave i do njega Skupština bosne i Hercegovine. Njegova rješenja u kombinaciji ideje se
Corbusiera i CIAM s određenim elementima arhitekture Bosne i Hercegovine,predstavlja kontinuitet
arhitekture na njenom putu u suvremene trendove. Do 1979. godine Neidhardt je realizova i niz
drugih projekata (stambene zgrade u ulici Đuro Đaković, prirodno matematski fakultet).

4
 Text

5
Šesdesetih godina dvadesetog stoljeća Z. Kovačević i grupa arhitekata arhitekti, realizira urbanistički
plan za Grbavicu I – prvu veliku plansku stambenu izgradnju u Sarajevu u kontaktnim zonama. Z.
Kovačević je također vodio i tim koji je do 1963.godine pripremio Generalni urbanistički plan grada
Sarajeva.

Text

6
 Pejsažna arhitektura dobila je snažan poticaj djelima arhitekte S. Klajića donijeli u
realizacije hortikulturni plan za Vrelo Bosne i Novo groblje na lokalitetu Bare u Sarajevu).

Od kraja 1960-ih sve veći broj arhitekata obrazovanih u Sarajevu uspostavlja ugled u Bosni i
Hercegovini. Oni postaju nosioci progresivnih tendencija: Republički zavod za socijalno osiguranje,
Sarajevo 1960.godine, arhitekti Živojin Janković i E. Daidžić, nešto kasnije profesor Ž. Jankovića
gradi upravu firme "Energoinvest", a 1969.godine on zajedno sa sa H. Muhasilović, završava
kulturno i sportski centar "Skenderija".

7
 1970-te su karakterizirali obnova Banjaluka nakon katastrofalnog potresa 1969, i arhitekt N.
Nešković sa projektom spomen-škole u tom gradu kao simbola solidarnosti u rekonstrukciji. U istom
gradu, ali i iz vremena nakon potresa, dostojan note su "Borik" sportski centar (arhitekt S. Zahirović),
Bosna hotela (A. Džeba i P. Bulović) i Medicinskog centra ( B. Kurpjel, R. Mandić, V. Hamsic i Z.
Broz), rezultati su izuzetno intenzivnog stvaralaštva.

Svakako najitenzivnija izgradnja bila je u Sarajevu obzirom na privredni razvoj i stalno

povećanje broja stanovnika. Uz brojna nova stambena naselja podignut je niz javnih objekata (robna
kuća "Sarajka" arhitekt V. Zarahović; izdavačke kuće "Svjetlost" arhitekt H. Muhasilović; RTV centar
Sarajevo arhitekti B. Bulić i M. Kušan).
Niz vrhunskih arhitektonskih ostvarenja vezan je za Zimske olimpijske igre u Sarajevu
1984.godine. Treba izdvojiti sportsko-rekreacijski kompleks "Zetra" (arhitekti D. Đapa D. i L.
Alikalfić). Za istu manifestaciju arhitekta Ahmet Đuvić gradi veličanstveni hotel na planini Igman.

8
 Text

Također i u drugim gradovima, osim vrlo opsežne stambene izgradnje, podizani su javni objekti
visokog kvaliteta kao što je npr. Pozorište u Zenici 1976.godine, arhitekti-profesori Jahiel Finci i
Zlatko Ugljen. Profesor Ugljen plijeni pozornost svojim individualnim pristupom, osobito je očita u
njegovim hotelima u Visokom, Mostaru i Stocu, i njegov džamija u Visokom donijela mu je
međunarodno priznanje - nagradu Aga Kan 1983.godine.

Text

9
 Text

U istom periodu arhitekt Ivan Štraus gradi hotel Holiday Inn "Marindvor i dva "Unis" nebodera u
njegovij blizini. Osim ovih objekata Štraus gradi i brojne druge objekte vrhunske kvalitete od kojih
treba istaći zgradu Elektorprivrede BiH u Sarajevu i muzej avijacije u Beogradu.

Text

10
 Text

Među kreativna dostignuća poslije 1945.godine spomenici i spomenici NOB i revolucije - čiji
je ukupan broj se procjenjuje na 2500 - zauzimaju posebno mjesto. Ovdje treba istaći Memorijalni
centar i muzej u borbi za ranjenika na Jablanica (1978), arhitekti B. Tadić, Z. i Dunđerović M.Ramić,
Među kombinaciji arhitektonske i skulptorske spomenika izvrsne su partizanske groblja u Mostaru
(arhitekt B. Bogdanović) i "Vraca" spomen parka u Sarajevu (arhitekt V. Dobrović), spomen
skulpture na Sutjesci (M. Živković), Kozari (Dušan Džamonja) i na Makljenu kod Prozora (Boško
Kućanski).

Text

11
 Od kasnih 1950-ih godina intenzivnog rada je učinio na obnovu i revitalizaciju kulturno-
povijesne graditeljske baštine. U tome je prednjačio Mostar koji je u kontinuitetu radio na obnovi
historijskog dijela grada, što je 1986.godine rezultiralo Aga Kan-ovom nagradom za arhitekturu
(arhitekta Amir Pašić i saradnici). Znatno kasnije Sarajevo, Počitelj i Banjaluka su pokrenuli opsežne
djelatnosti na ovom području. Brojne su i adaptacije interijera za suvremene svrhe, a izgrađene su i
nove zgrade čije su prostorne i plastične karakteristike usaglašene sa povijesnim ambijentom. Robna
kuća u Jajcu (arhitekti R. Jadrić, Dž. Karić i N. Kurto) je važan primjer tih nastojanja.

Text

Stari grad u Mostaru

12