I

t,

(i
',,

i%

PRAISTORIJA

JuGosLAVr,\g5IHztrMALJA

l-*\I
T
T

AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI

BOSNE,I HE,RCEGOVINE,
Centar ry balkanoloikaispitiuanja
Redakcija
DURO BASLER, ALOJZ BENAC, STANE GABROVEC,
MILUTIN cAnaSRNTN. NIKoLA TASIC. KSENIIA VINSKI-GASPARINI
Glavni urednik
ALOTZ BENAC
RedaktorII knlige
MILUTIN GARASANIN
Ilustraciie i zaititni ovitak
SEAD CERKEZ

PRAISTORIJA
JT]GOSLAVE,NSKIH
ZF.}''{ALJA
II
NEOLITSKO DOBA

SARAJEVO
r gTg

SADRZAJ
Predgovor
i
Uvod
Dragoslaa Sreloaii, Protoneolit - Kultura Lepenskog vira
Milatin Garaianin, Centralnobalkanska zona
BogdanBrukrcr, Korcis - grupa
Sjeverna zona
Stolan Dinitrleaii,
,4lojq Benac, Prelazna zona
.iime Batouii, Jadranska zona .
Zaklluina razmatrania .
Popis nalazlita na kartama
Bibliografiia
Registar

o
II

tt
79
2rt
229

)")
41t
6ts
66rl
6lt
6gg

Alojz Benac, Sarajevo

PREDGOVOR

*ort ,, oauro!r'i'f:':;:!'*

\uis.'

'P*;'nrve lagos/a'enskih
qenalja<naq

',.t,^,1',y,43,
;!;:,;:li:'ixti',,;;:*r/;ia;":*',ii-x#:f::,i#';:'i
i;:'to,a/1'
b"* 1i";;!;'r::f:#,",',',!":;;r
;i;1:,;;,f':*/t',*;'[*ii:

iiaiirxn*i{/fi*'};:#;,;ri':r"ii:f':;,-.rlxirji
o::,,1:1:f,t)'1,,fi*liiii'j:;i:;fli':f,;f:;:'torte;,

udrii das,a
opxian
uuodni
i qak!aini

'-f,,:h
:
r
;ft
r,;';:'1,:r;
;;,::;:: ::: i*
*;;;:,:,yw!ri,-yi; ;;;:,f
?
: ;

vilgg';sirn#r:litrfxffifi,ir:#
mn
'iii{il;#t;',i;ir:tl7#;ir:i;Lwi:;:f:,:,:;r:r,rri;';:;
Iakn su u ouol, kao i u rlraoi-

bnii.-*-

:^ r-.

j:

W,,#{{:l#'.#:d'tsi4;W
i,tirttil,ffi
rffirrxrn*rqAYf
,,y,,,'oaii),o';
,",;;r;:::::#,t;::;,["u:!.::;:;:*U;,f::f
;lifni/*;,;:_f*::':f;:;
Uq ouenapomenepotrebnoje
iqnijeti 1oi neko/iko stuari:

a) Autori sa sujesni da oudjepreqentirana tinte<a 0 neolitskom doba u lagoslaaenskim

qenljana ina joi ttuijek relatiuna urijednost. Noua i$raiiuanja na terenu, reTultati nouih analiqa
i baduia saqnanjao draitueno-ekonomskimkretanjima kod qajednicapruobitnog druitua ujerouatno
n doprinijeti korekcijama oudje iqneserc tlike. Dostignuti ttepen istraiiuanja je, ipak, taka) da
/e oua sinteqa inati tralnija urlednost.
b) Aulori su, itto tako, sulevi da interprelacla nekih pojaua nije douoljno fardirana
materijalnim pokaTateljina i qato onejo! auijek inaju preliminaran karakter. No, uelikn je dobit
a tome ito le te interpretacije iTaTuati i diskaslu i dalja i:tra{iaanja.
c) u knji{ nisa obahuafenenefu periferrc kultarne pojaue,jer one nisa od ueiegqnaiala
qa neolitsko doba na tla lagoslauenskib rynalja.
d) U po;etka je bilo qaniiljern da wleTifki iTraTautora pltpano ryiednafii da seu tom
pogleda obrada suih Tona obledini. Tokom rada odtstak se od oaeqamisli, poito je oaako saitoana
aela artentihost nisli poledinih aatora. ./edino u wodni i rykljuini tekstoui je{iki
tjednaieni,
no ot,djev radi o qajedtiikin, kontinuiranim tekstouima pa bijeTiike raqlike bile iqujesna tmetnja
pri iitanja.
e) U iqboru ilustratiunog materijala saaki aator je bio samostalan.Danas je uei sakapljen ogromanmaterijal i7 neolitskogdoba i neki ued iqbor a ouakuojpublikacgi nije nogao doti a
obqir. Aatori sapreqentirali sano aii tiplloiki iqbor, a suaki onaj koji {e/i da n detaljnije apoqna
sa nekom kalturttom grt/pzm i/i polauon noie da nadepodatkt u citiranoj literaturi.

AIolz Benac, Sarajevo

Milutin Gara5anin, Beograd
Dragoslav Srejovii, Beograd
UVOD

Neolit, odnosno neolitsko doba shvaieni su u ovoj knjizi u klasiinom smislu iitavog pojma. Podetak toga doba vez n je uz pojavu novih
manifestacifa, prvenstveno uz podetak zemljoradnidke i stodarske proizvodnje, te uz izradu keramiike robe i poliranih kamenih oruda. Sasvim je
prirodno da svi ovi elementi nisu doSli podjednako do izrai,ajau pojedinim
neolitskim kulturama i podrudjima, ali su, bar, pojedinadno odigrali osflovnu ulogu pri prelazu na neolitski sistem Livota.
Tokom razvoja neolitskih kulturnih grupa na tlu Jugoslavije, kao
i u drugim mediteranskim i evropskim zemljama, do5lo je do napretka u
osnovnim privrednim granama, kao i u ostalim vidovima materiialne i
duhovne kulture neolitskog svijeta. U ovoj knjizi ie uiinjen napor da se
taj napredak ilustruje podacima iz pojedinih naselja, grupa ili titavih
podrudja, naravno, koliko su to dozvoljavali raspoloZivi podaci. I dalje,
neolitske grupe na tlu Jugoslaviie nisu Ziviele u nekom odvojenom prostoru, niti potpuno samostalno. One su bile povezane mnogobrojnim
nitima sa neolitskim kulturama Mediterana, Panonije i srednje Evrope i o
tim vezama se i ovdje moralo voditi raduna. Ovo tim vi5e ito su se te grupe
tazviizle na jednom prostoru kofi predstavlia prirodan most izmedu Mediterana i Panonije, odnosno izmedu Jugoistoka i srednje Evrope. Takav
poloiaj morao se neminovno odraziti i na genezu, razvoi i nestajanje
neolitskih civllizaciia na iugoslavenskom prostoru.
Kada se govori o shvatanju neolitskog doba na navedenom prostofu, nuZno je spomenuti jo5 dva vrJo vaLna momenta.
Vei dugo vremena se vodi diskusija da li je na terenu iugoslavenskih
zemalja postojao jedan period tzv. beskeramiikog ili pretkeramidkog
II

neolita. Odmah treba reii da do sada nisu pronadena stani5ta ili stratumi
sa elementimaovakvog perioda. Zbog toga sve vi5e preovlzdava miSljenje
da se u ovim oblastima neolitsko doba naslaniana pravo mezolitsko doba
i da medu njima ovdje ne postoji jedan prelazni, akeramiiki petiod. Samoi
genezi prvih i kasnijih neolitskih kultura posveieno je mnogo paLnje i o
tome ie biti dosta govora u poglavljima ove knjige. To ie prvi momenat.
Drugi se odnosi na zavrietak neolitskog doba. Da li neolitska civilizacija prestafe prvom pojavom izradcvina od bakra? Da li mlada vindanska
kultura, posljednja fazz bttmtrske kulture ili kasna sopotsko-lengyelska
kultura. pripadafu neolitskom ili eneolitskom dobu? Ovo je posebno
vai,no za kasnu vindansku kulturu. Pisci ove knjige su se saglasili da u njoi
obuhvate sve faze pomenutih i drugih kultura. Poilo se od stanovi5tada
prva eksploataciiabakra i koriStenje nekim nakitnim ili upotrebnim predmetima ne zna(i odmah i smienu doba i civilizaciie. To se vidi na primjeru
vindanske,a i butmirske kulture. U kasnim fazamaovih kultura nastavlien
je isti nadin privredivanja, ostala su ista duhovna shvataniai ostale navike
kao i u ranijim fazama (vidi poglavlje o periodizaciji).Prema tome, radi se
o kulturnom kontinuitetu i tek ie upadi novih grupa promijeniti ovu situaciju i unijeti elementenovog vremena i novog civilizacijskog perioda.
To su rzzlozi zbog kofih su u ovoj kniizi obuhvaiene i kasne faze poiedinih, posebno onlh najizrazitlilh kultura. Naravno, moguia su i drugatija
rje5enja,no ovdje je primijenjen naprijed navedeni princip.

ISTORIJSKIPOGLEDNA DOSADASNIAISTRAZIVANJA
U okviru istorijskog pogleda treba prvo reii da je istraZivanje
neolitskog doba na tlu jugoslavenskih zemalja poielo relativno kasno u
odnosu na proudavanjemladih praistoriiskih petioda. To je svakako uslovljeno opiim stanjem arheolo5kenauke u Evropi tokom XIX i podetkom
XX vijeka. U to vrijeme se mnogo veca paLnja posveiivala i,eljeznom i
bronzanom dobu, a posebno nekropolama rz ovrh perioda ier su grobovi
testo pruZali obilan i dekorativan metalni materijal. Bio je to vrlo pogodan
metod da se brzo popune muzefske i privatne zbirke nalazima iz praistorijskog doba. Osim tog , zn tno manje napora je iziskivalo iskopavanie
jedne nekropole ili pojedinainog groba nego istraZivanje komplikovanih
ostatakanekog neolitskog naselja.Ovakvo stanje se naroiito jasno odrazllo na podrudju Sloveniie i Hrvatske, gdi. su istraiivanja praistorijskih
perioda podela ranije nego u drugim jugoslavenskim zemliama (npr.,
Prozor i Kompolje u Lici, N{agdalensk^gor^ i Vaie u Sloveniji i dr.).
Ovdfe treba napomenuti da ie ruzliiit istorijski i politidki poloLai
pojedinih iugoslavenskth zemalia uslovio i neiednakosti u razvoju arheoloSke nauke, odnosno praistorijske arheologije u tim zemliama. Jedan dio
ovih zemalja fe dugo vremena bio vezan za Austro-Ugarsku pa je onda
T2

ovdje ostvaren i vidljiv uticai srednjoevropskearheolo5kenauke, kako po

shvatanjimapro5losti tako i po metodamaisuaLivznia.Drugi dio, pritisnut
turskom okupacijom ili borbama za oslobodenje,nif e bio u stanju da uhvati
korak sa istraZivadkim poletom u Evropi. Te razlike su se osjeiale vrlo
dugo, pa i danas joi nisu sasvim prevazidene.
Gledano u istoriiskoj retrospektivi, istraiivanje neolitskog doba na
tlu )ugoslavenskihzemaljase moie podijeliti u ut faze: I. do prvog svjetskog rata, II. izmedu dva svjetska rat^ i III. nakon drugog svjetskog rata.
I. Prvo i jedino veliko iskopavanje nekog neolitskog naselja u
pro5lom viieku izvedenoje u Butmiru kod Sarajeva(r891-r896, dakle,
na samom kraju XIX vijeka). Bilo je to sretno i sludajno otkriie u blizini
samog Zemaljskog muzejau Sarafevu, a V. Radimsky, F. Fiala i M. Hoernes
su tokom iskopavanja zahvatlli veliku povr5inu, tako da je to i danas jedno
od najveiih iskopavanja neolitskog naselja u Jugoslaviji. Podetkom XX
vifeka (r9o8-r9r 3) zapoteo fe M. Vasii istraZivanjeneolitske stanice u
Vindi. Ta iskopavanja ce biti nastavljena i izmedu dva svjetska rata, pa (e
Vinda postati jedno od najznaiajnijih neolitskih lokaliteta u Evropi zbog
svoje izuzetne stratigrafiie.
Treba istaii da su obadva lokaliteta pruLlla izvamedan materijal.
Butmir je postao u Evropi pojam spiraloidne i trakaste keramike, a Vinia
crnogladane i kanelirane keramiike robe. Oba nalazlita su pruZila i bogate
nalaze plastike. Ipak, tu postoje i znatne tazlike. Butmir ie isuaLivan prilitno zastarielommetodom, tako da nedostaju stratigrafski podaci i ko5tani
nalazi, a bola sa keramike je temeljito isprana. Vinia je istraL,ivzn znatno
napredniiom metodom i kao rezultat takvog istnLivania odmah od podetka je nadinjena stratigrafskaslika, koja je kasnije postala jedan od temelja relativne hronologiie neolitskog doba u iugoistodnoi Evropi.
IL U periodu r9r8-ry4r. godine udinjen je izvjestan napredak na
upoznavanju neolitskog doba u jugoslavenskim zemliama, ali je, ipak,
postignuto zn tno manje nego Sto bi se moglo odekivati. Znatno ie tome
doprinijelo i pomanjkanje Skolovanog strudnog kadra.
Naiznadajniieje u ovom vremenu bilo dugogodiSnie, sistematsko
iskopavanjeu samoi Vindi, pod strutnim rukovodstvom M. Vasiia (t914,
t9z8-1911). Rezultati tih istraZivanjaobfavljeni su u ietiri posebne sveske, a sa materiialom je formirana i dobro pozn t^ Univerzitetska zbirka u
Beogradu. Nema nikakve sumnje da je ovo bio najznaiainlit' rcniltat istraLlania neolitskog doba izmedu dva svjetska rata u Jugoslavifi. Ovome ie
nuZno dodati joS dva znaiaina otkriia.
Prvo, u Starievu kod Pandevaameridki i jugoslavenski strudnjaci
su r9J t. i t932. godine izvrSili isuaLivznie tamo5njeg neolitskog naselia
(W. Fewkes, R. Ehrich, H. Goldman, M. Grbii) i time z^pr^vo otvorili
nove horizonte u ispitivaniu starijeg neolitskog doba na Balkanu i u
okolnim podrudjima. Stvoren je pojam stardevadkekulture, koia i danas
TJ

stoji kao jedna od temelinih kultura podetnog i starijeg neolita u Evropi.

Startevatka keramika postala je, isto tako, pofam barbotinske i specifidne
bolene keramike na Balkanu.
Drugo, r916. godine zapodeo je G. Novak svoja dugogodi5nja,
sistematska istraLivania neolitske stanice u Grapdevoj Spilyi na ostrvu
Hvaru. Tim istraZivanjem otvorena je nova epoha u istraZivanju neolitskog
doba na drugoj strani Jugoslavije, na Jzdranu i u njegovom zaledu. Jadranska obala sa ostrvima je do tada predstavljalanepokriveno podrudje
i to je svakako neobidno mnogo smetalo proudavanju neolitskih zona na
tlu Jugoslavije. Na osnovu rezultataistrai,ivanja na Hvaru stvoren je polam
hvarske kulture, koja je i danas klasiian predstavnik mladeg neolita na
Jadranu.
Bilo je, naravno, jo5 nekih manjih iskopavanja neolitskih stanica u
ovom periodu (npr., Plodnik, Boto5, Sarva5,Kakanj, Donja Mahala i dr.),
no ona nisu imala ni izdaleka tai znatai kakav su imala navedena tri kapitalna istrzLivanja.
Nije bez interesa napomenuti da ba5 ova tri iskofavanja potvrduju
uvjerenje da je izmedu dva svjetska rata preovladavao u jugoslavenskoj
praistorijskoi arheologiji stratigrafski metod iskopavanja.Time su znatno
unaprijedene moguinosti proudavania hronoloikih i kulturnih odnosa u
neolitskom sviietu ovog podrudja, kao i proudavanje drugih aspekata
Livota neolitskih ljudi. Pa ipak, mora se reii da je joS uvijek preovladavao
individualni nad ekipnim radom. Zbog toga i nedostaju u dovoljnoj mieri
sistematskiproudeni paleozoolo5ki, paleobotanidki,pedoloiki, petrografski i sliini podaci, koji su nuini za kompleksno sagledavanjeiivota u pojedinim neolitskim naseljima, grupama ili Sirokim podruijima. Naravno, to
je posljedica i mztetijalnih i kadrovskih moguinosti.
III. Poslife drugog svietskog r^ta, rr novoi Jugoslavifi, arheoloika
nauka - posebno terenska istruLivanja - dobila su izvanredan zamah.
Organizovana su sistematskarekognosciraniaterena, a pri5lo se i planskom
proudavanju odredenih problema iz praistorije ovih podrudia. U tome su
znatainu ulogu igrale i mnoge nove instituciie koje su osnovane u posliieratnom pefiodu. Posebno se moie istaii da je u tom novom poletu ispitivanfe neolitskih stanica i neolitskog doba u cjelini dobilo izuzetno mjesto.
Tako se desilo da je najvi5e terenskih iskopavanja bilo usmjereno na
neolitske stanice, dime je, naravno, dobiven bogat i dragocjen materijal
za dalie kompletiranle slike neolitskog svijeta. Ovdie se mogu spomenuti
samo neka od znaiajnijih istraZivania:
Grapdeva i Markova Spilja na Hvaru (Q. Novat<), Danilo kod
Sibenika (J. KoroSec), Smiltii i Nin kod Zadra (S. Batovii);
- Vinkovci, Sopot i dr. u Hrvatskoj (S. Dimitrijevii);
r4

Zelena peiina, Lisiiiii,

Obre u Bosni i Hercegovini (A. Benac);

- Crvena stiiena (A. Benac); Odmut-PluZine (D. Sreiovii, C. Markovii) u Crnoi Gori;
- Zarkovo kod Beograda (M. i D. Garaianin), Lepenski vir (D.
Srejovii) i Vlasac (D. Srejovi1, Z. Letica) na Derdapu, Fafos kod Kosovske Mitrovice (B. Jovanovii,_J. Gli5ii) i dr. u Srbiji i na Kosovu;
- Anzabegovo kod Stipa (J. i P. KoroSec, M. i D. Gara5anin i
dr.), Porodin (M. Grbii i dr.), Veluika tumba (D. Simoska, V. Sanev),
Zelenikovo (R. Galovii, M. Gara5anin) u Makedoniji.
Ovdie ie naveden samo mali broj istraiivznia na neolitskim lokalitetima, ali ima jo5 dosta novih nalaztlta koja bi zasluLivalada budu istaknuta. Medutim, detaljni podaci o ist:o;Livanlimaposlife oslobodenia zemlie
izneseni su u obradi poiedinih zona i kulturnih grupa, a na ovom mjestu
se i5lo samo za nagla5avanjemobimnosti istraZivanjz u tre(oj fazi.
Kao Sto se i moglo otekivati, u ovoj treioj fzziie znaiajno unaprijeden metod terenskog rada, do5la je do izraiaia tendencija da se u tom pogledu dostigne opii evropski nivo. Na svim velikim istraZivanjima su
sudjelovale kombinirane ekipe strudniaka (naprijed su navedeni samo
glavni rukovodioci istraiivanja), 5to fe doprinijelo sakupljanju raznovrsnih
i dragocjenih podataka iz raznrh nautnih oblasti. Na taj nadin stvorena je
podloga za pisanje parciialnih i opiih sintetskih pregleda o neolitskom
dobu jugoslavenskih zemalia.
Rezultati isuaLivanja u treioj fazi omoguiili su rjeiavanje mnogih
kapitalnih pttania iz neolitske problematike na tlu Jugoslavije, kao Sto su:
a) rzzrleiavanie odnosa izmedu mezolitskog i neolitskog doba, te
problema beskeramidkogneolita na tlu Jugoslavije;
b) uspostavljanjetroperiodnog sistemaneolitskog doba na Jadrant,
sagledavaniegeneze tamoinjih kulturnih grupa i niihovih vez^ s mediteranskim svijetom;
c) stvaranje troperiodnog sistema neolitskog doba u Bosni i Hercegovini, utvrdivanje genetskog procesa pojedinih kulturnih grupa i
uspostavljanje iedne prelazne neolitske zone;
d) utvrdivanfe sopotsko-lengyelske grupe r nzrieiavanje odnosa
slavonsko-sremskogneolita prema vindanskom podrudju i panonskoj
oblasti;
e) otkrivanfe iedne potpuno nove praistorijske manifestacijekakva
je kultura Lepenskog vira i uspostavlianjenjenih odnosa prema stardevatkoj kulturi;
f) izdvzjanje kosovske varijante vindanske kulture;
g) izdvaianie neolitske kulture Vr5nik-Anzabegovo i sagledavanje
velikog zna(.ajapelagonijskih tumbi za izuiavanle odnosa prema Tesaliji
i jugu Balkana u neolitskom dobu.
Na osnovu novih podataka danas se mogu izvladiti i odredeni
zakljudci (bilo preliminarni bilo definitivnijeg kanktera) o ekonomici,
ri

dru5tvenim odnosima, duhovnom iivotu i nekim drugim vaLnim aspektima Livota neolitskih ljudi na ovom prostoru. Sve to je omoguiilo i pisanje
druge sveske >Praistorije fugoslavenskih zemalja< u ovakvom obliku.
Sasvim ie prirodno da ovi podaci pruiaju, ipak, mogu(nost za
stvaranie samo jedne relativne slike o iivotu neolitskih grupa na teritoriii
fugoslavenskih zemalja. Ona 1e odraz dosadadnjih rezultzta isuai,ivanja;
ta istraLivania se nastavliaju i ona ie u buduinosti pruiiti podatke za nove
zakljuike, za ispravke i dopune dosada5njih saznanjai za gradenje iedne
nove stepenice u izuiavanju materijalne i duhovne kulture neolitskih
grupa u ovim oblastima.

PRIRODNA

SREDINA

Nastanak i razvoi neolitskih kultura na tlu Jugoslavije dobrim

diielom zavtsi od ntzz faktora prirodne sredine - geografskog poloZaja,
geomorfolo5kih odlika, zemljllta, klime, vegetaciie i faune. Ovi faktori su
umnogome uticali da neolitske kulture u ovom diielu Evrope dobiju markantne, individualizovane crte, ^ dijelom su odredili i njihovu teritorijalnu
rasprostranjenost, kao i v,zalarnneveze. Raznovrsnost zemlji5ta, specifiinosti klime i osobenosti vegetacije i faune snaZno su djelovali na nadin
privredivanja neolitSkih zajednica u poiedinim regliama, na izbor mjesta
za podizanje naselia, na izgled stani5ta, kao i na mnoge druge manifestaciie materiialne i duhovne kulture.
KLIMA, ZELIT.IISTE ] VEGETACIJA
Mora se odmah reii da istoriia klime, pedogenezai paleoetnobotanika jugoslovenskih zemalla nisu ioi dovoljno pozn ti, ier su samo na
nekoliko podrudia i punktova izvriena detaljnija geoloSko-pedolo5kai
ekoloiko-botaniika ispitivanja. U ranom holocenu, u razdobliu izmedu
83oo.i tooo. g. prije nove ere, op5ta klima se u nekoliko mahova osjetnife
mijenjala i preobraZavala zemljiSte, vegetaciju i strukturu faune. Ove
promiene su znatno uticale na kulturu lovadko-skupljadkih zajednica i
omoguiile uspostavlianfenove, proizvodadke ekonomike.
U odnosu na cjelinu Evrope, jugoslovenske zemlje imaju prelazni
poloLzj kako u klimatskom, tako i u biogeografskom smislu. Iz tih se
nzloga istorifa klime i vegetacife ove prostrane oblasti ne podudara sa
istorijom klime i vegetacijesrednje ili juZne Evrope. Razumljivo je da su
kolebanja op5te klime (preborealna, borealna i atlantska klima) bila osjetna
i u iugoslovenskim zemljama, ali se pcistavlia pitanje intenziteta ovih kolebania i niihovog uticaia na vegetaciju, posebno u zaklonjenim podrudjima,
u velikim klisurama i brojnim izolovanim iupama.
r6

Prostrana nizijska podruija od Hrvatskog zagorja do zapadnih

ogranaka Karpata imafu gotovo jednaku pedogenezu Sto podrazumijeva i
pribliZno istu podlogu i relfef, kao i klimu i vegetaciju.Ovdje je najveiim
dijelom podloga les, polifaznog karaktera, ^ samo manje povr5ine pokrivene su mladim sedimentima - finim eolskim pijeskom ili aluvijalnim
nanosima. Polenovi dijagrami iz iviinih podruiia Panonske nizife pokazuju da se vei od podetka holocena (preboreal) strukfura vegetacije u Panoniii ne podudara sa vegetacifom srednje Evrope. Svi poznati polenovi
dijagrami preborealne starosti pokazuju da je u sastavhladnih Suma Betula/Pinus ulazilo i topliie listopadno drveie (Ulmus, Tilia, Corylus,
Quercus). Kolidina polena zeliastih biljki ie ve( znatna, tako da se moZe
pretpostaviti da su ovi tereni bili pokriveni Sumsko-stepskomvegetaciiom. Podetak boreala oznatava prelomni momenar u pedogenezi i istorif i
vegetacije ove oblasti. Svi polenovi dijagrami borealne starosti pokazuju
da u ovo vrijeme flominiraiu mjeSovitehrastove Sume,koie su se u mozaidkom rasporedu smjenjivale sa prostranim stepskim livadama. U ovom
razdoblju otpoiinje velika migracija termofilnih zajednicaiz iui,nih oblasti
Balkanskog poluostrva prema srednioj Evropi, nivo nadzemnih voda
naglo opada, riieke ustaliuiu svoje tokoye, ^ n^ velikim prostranstvima
formira se plodno zemlji5te - ternozem. Ova vrsta zemlji5ta imala je u
borealu veiu rasprostranfenostnego danas, a pojas Sumo-stepe,gdie ie
formirano Sumsko-stepskozemlji5te, bio je relativno uzak. Treba napomenuti da izviestan broj polenovih difagrama ne sadrZiborealni horizont.
Ovai vegetacijskihijatus pokazuje da su u borealu pojedini dijelovi Panonske niziie bili bez vegetacije,odnosno da su bili pokriveni rjeinim pijeskom, modv^ramz-i slatinama.U razdoblju atlantskeklime srruktura vegetacije se bitniie ne miienja. Kontinentalna klima postaiene5to blaZa,a polas
mjeSovitih hrastovih Suma- zn^tno Siri. Naglo podizanje nivoa podzemnih i nadzemnih voda prouzrokuje, medutim, nove ercziie i stvaranie iezera,bara i motvara i u ranije suvim regionima. Na poSumljenimpodrutfima nastajepostupna degradaclia ternozema, u pjeskovitim zonama stvara
se ritsko zemljiSte,a na lesnim platoima formira se livadska crnica.
Dok se istoriia klime i vegetacije ranog postglacijala nizinskih
podruija srednjeg Podunavlja moi.e, i pored navedenih specifidnosti,joi
relativno dobro vez^ti za odgovarajuie vegetacijskezone srednfeEvrope,
brdski ambiienti, kao 5to je, na primjer, Derdap, imaju posebnu istoriju
klime i vegetacije.To su, u stvari, dZinovski termostati, veliki zbjegovi za
cio iivi svijet. Znatne razllke u nadmorskim visinama (od 4o do rzoo m),
geolo5koj podlozi (krednjaci, pie5dari, 5kriljci, eruptivne stijene), rasporedu i kolitini padavina, kao i oblicima reliefautidu da seu ovim podrutiima
formira veii broj mikroekolo5kih zona sa specifiinom klimom koja fe u
veiini sluiajeva znatno vlai.nria, umfereniia tblaLa od op5te klime Podunav|1a.Ova modifikovana klima narodito 1e izraLena u zaklonjenirn uvar7

Lama,na terasamaili na mjestima gdje visoke kreinjaike stijeneformiraju

velike z tvorene basene. Ovdie se koncentri5u i dugo zadrLavaiu zn tne
koliiine vlage, a ogromne mase kreinjaka traino odrLavaiu toplotu. Ekolo5ko-fitocenoloikim istraiivanjima utvrdeno je da su zaklonjeni dijelovi
Derdapa izuzetno povoljni za odrtavanie raznovrsne i bogate faune i
flore, odnosno da kolebania op5te klime ranog holocena nisu ovdie znatnije uticala na sttukturu biljnih i Zivotinjskih zajednica. Otuda su se u
oblasti Derdapa do danasoduvale iume sloienog sastava,u koie su ukliudene i vrste karakteristidne za obalu nekada5nieg mediteranskog mor^ Paratetisa. U nizinskim, izloi,enifim oblastima Podunavlja ove reliktne
vrste inade su potpuno i5dezlepod uticaiem kolebania op5te klime.
Polenovi dijagrami iz podrudja Derdapa pokazuiu da je hladna klima
preborealauslovila ovdje dominacifu bora i breze samo na izloLenim miestima sa veiim nadmorskim visinama. U zaklonjenim diielovima klisure,
bliie Dunavu, rasle su, medutim, i broine termofilne i reliktne vrste kao
koprivii, cuga, iela, bukva, lipa, mnoge zeljastebiljke i mahovine.
Za rckonstrukcifu vegetacije borealnog perioda u Derdapu nema
dovolino pouzdanih podataka. Izvjesno je, medutim, da se pod uticaiem
otoplfenja opite klime vegetacijaovdje i dalie bogatila, da na zaklonienim
terasamakontinentalni, suvi uslovi borealne klime nisu nepovoljno uticali
na strukturu vegetacije.U brojnim ekoloikim ni5ama duZ obala Dunava
bilo je u sva godi5nia doba dovolfno vlage i toplote, tj. povoljnih uslova
za odrtavanie i dalje bogaienje sloienih Sumskih zaiednica.
Prelaz izboreala u atlantik gotovo je neosietan. Polenovi dijagrami
jasno pokazuju da se podetkom ovog razdoblja struktura vegetacije ne
miienfa i da su i dalje prisutne vrste karakteristiine zapodrutla Siteg Mediter^n . Iz tih nzloga polenovi diiagrami rz Derdapa bliii su polenovim
dijagramima iz znatno juZniiih oblasti Balkanskog poluosrrva, na primf er,
iz Dalmacije, nego odgovaraiuiim polenovim dijagramima iz srednie
Evrope ili ravnitarskih oblasti Podunavlja. S druge strane, i redoslijed
faune moluska u Derdapu, uporeden sa njihovim srednjoevropskimholocenskim redosliiedom, pokazuje da se pojedine termofilne vrste (npr.,
Capaea uindobonensis
Fer., Zebrina detrita Miiller), koie se inade u srednioi
Evropi relativno pozno iavliaiu, sreiu u Derdapu vei podetkom holocena.
Ovaj >konzerv^tiz^m< koii karakteri5e floru i faunu Derdapa siguran ie
dokaz da je u ranom holocenu ovo podrudfe bilo izuzetno bogat tezervat
iivog svijeta. Iz tth razloga ie razumljivo da su r z^ ljudske zajednice ranog
postglacijala zaklonjena brdska podrudja morala biti daleko privladnija od
Panonske ntzl1e,gdie su kolebaniaop5te klime testo prouzrokovala uslove
nepovoljne za Livot.
Danas se ne raspolai.e podacima z^ detalfniju rekonstrukciju klime,
pedogenezei vegetacije juiniiih oblasti jugoslovenskih zemalfa. Najveii
broi polenovih dijagrama odnosi se na visoke planinske predjele, koii su
r8

i u praistoriii bili nenaseljeni,a u niZim podrudjima, gdje je otkriven najveii broi neolitskih naselja, polinolo5ka istraLivania rzvriena su samo u
nekoliko rcgtia (centralnaSumadiia, Ovie polje). Manje oaze kontinentalnog lesai zone plodnijeg zemlji5tagrupisanesu jedino dui Morave i Vardara, oko Usore, Skadarskog iezerz,Drima i Skradina. Naiveii dio ostalih
teritorija pokrivaju smonica (zatalasanitereni dui aluvijalnih ravni izmedu
roo i z5o metara nadmorske visine), ganjata (podbrda izmedu z5o i 6oom
nadmorske visine) i neplodna, skeletnazemlji5ta (iznad 65o m nadmorske
visine). Zbog karstnih procesavisoki predjeli Jadranskogprimorja gotovo
su ogoljeni; ovdje se rastresito zemlji5te,na prvom mfestu crvenica (terra
rossa),sreie jedino u uvalama, karstnim poljima i ponekim dolinama. Kako
je smonica, zz koiu se vezuiu brojna naselja stariieg neolita, nastalapreteL,nona zatravnjenim podruijima, to se moie zakljuiiti da su tokom boreala sve teritorije sa ovom vrstom zemlji5ta imale izgled polustepe, odnosno da su se guiie Sumenalazilena veiim nadmorskim visinama. Polenovi dijagrami iz najstarijih neolitskih naseljau Grivcu, Divostinu, Anzabegovu i Nea Nikomediii pokazuju da u dugadkom pojasu od Egejske
Makedonije do centralne Sumadijenife bilo gustih Sumana rerenimaispod
t oo m nadmorske visine. Polenovi dif agrami iz zapadnljlh nizinskih predlela, iz okoline Skadarskog iezera, donjoneretvlianskih blatiia i sa Mljeta,
ukazuju na terenepokrivene mieSovitim Sumamau kojima dominira hrast.
Gudie mjeSoviteSumei tereni sa Sumo-stepskomvegetacijom karakteri3u
i okolinu neolitskih naseliana podrudju centralne Bosne.
Ako se ova uop5ten^ razmatranjao geomorfologifi, klimi, zemljiitu
i vegetaciji poveiu sa raspoloZivim arheolo5kim podacima o liudskim
zaiednicamakoie su tokom ranog holocena naseljavaleteritoriju jugoslovenskih zemalia,ondase primjeiufe da rasprostranjenosti odlike predneolitskih i neolitskih kultura umnogome zavise od odlika prirodne sredine.
Odmah se uotava da su sve velike promjene u prirodi propraiene krupnim
promjenama u kulturi; tako su prelazi iz preboreala u boreal i iz poznog
borealau atlantik istovremeno i momenti za koie se vezuje op5ti preobraiaj
Iokalnih kultura. Svakako niie sludainost da se podizan)e prvih naselfa
pod vedrim nebom i uveianje liudskih zaiednicz vremenski podudara sa
podetkom boreala(formiranje kulture Lepenskog vira) i Sto obrazovanje
najstarijih zemljoradniiko-stoiarskih zajednica u svim iugoslovenskim
zemliamakoincidira sa klimatskim optimumom, sa uspostavljanjemtople
i vlaine atlantskeklime. Stoga se iini da su krupne promjene u prirodnoj
sredini bile presudntje za uspostavljanjenovih privredno-druStvenih odnosa, nego eventualna selidbenastrujanja iz Anadolije ili sa iuga Balkanskog poluostrva. S druge strane, dinamiini tzzvoj predneolitskih kultura
i prvi uspiesi na planu pripitomlfavania Livotinia i u kultivaciii biliaka
povezuju se za one prediele jugoslovenskih zemalja koji su prirodno zaklonjeni (Derdap, kanion Pive, dolina Trebi5nice),a ne za ravnitarska pod-

r9

rudja gdje su se snaZnoosfeiale promjene opite klime. Takocle je zanimljivo da su najstarija neolitska naselja izuzetno rijetko podizana u niskim
predjelima sa iakim zemlii5tima (crnica), vei naidedieu pobrdu, na terenima koji su pokriveni smonicom i ganjaiom. Tek tokom mladeg neolita
ljudske zajednice se djelimidno oslobadaju ove zavisnosti od prirodne
sredine,savladuju nepovoljne i koriste se u nafveioj mjeri njenim povolfnim faktorima.
UTICAJ GEOGRAFSKIH FAKTORA NA RAZVO]

NEOLITSKIHKI.]I,TURAU JUGOSI-AVIJI
Jugoslavifa ie svoiim prirodnim poloZajem vez n za nekoliko
Sirih geograftkih oblasti:
- za Balkansko poluostrvo, odnosno za niegov centralni region,
kome pripada najveii dio istodne Jugoslavije i njegov zapadni region u
koji ulazi najveii dio zapadne Jugoslavife,
- zaPanonskuoblast,u iiii juZni dio Jugoslavljazalazina prostoru
izmedu jugozapadnog ruba Karpata-Derdapskeklisure - Vriaikog brda
i rubova Alpa na zapadu,
- za istoinoalpsku oblast, iiii je
iugoistoini dio takode zahvaien
dijelom jugoslavensketeritorije.
Ovo znadi da Jugoslavija pokriva prostor koii se geografski i kulturno vezuje, sa fedne strane, za jugoistodnu Evrop",u,Mediteran i Bliski
istok, a, sa druge strane, za srednjoevropsku oblast. Ovaj geografski poloi,aj zemlie se odrazio i na njenu kulturnu evoluciju u raznim praistorijskim periodima, osobito u neolitu, o kome ie ovdfe rijed. Ba5 zbog toga
Sto se geografski poloLai jugoslavenskih zemalja tako iasno odrazio na
kulturni razvoi u neolitskom dobu ovdje je tom aspektu posveieno ne5to
vi5e paZnie.
Jezgro jugoslavenske teritoriie pripada, ipak, Balkanskom poluostrvu. Ova teritorrja ie prirodnim komunikacliama, koje predstavliaiu
rjeini tokovi, dobro poyez na sa kontinentalnom Grtkom na juinom
Balkanu, sa diielom zapadnobalkanske oblasti u Albaniii i sa traikom i
Geomorfolo5ki
donjopodunavskom niziiom u istoinom Balkanu.
karakter zemlji5tai njegova prirodna konfigutacija udinili su da se pojedini
veii geografski regioni u Jugoslaviji mogu podiieliti u regije, a ove opet
i u manje mikroregije.
Ovakva podjela naifasnife dolazi do izraLaiau balkanskom dijelu
Jugoslavije, koji je planinama podijelfen na vi5e manjih i veiih podruija.
Treba napomenuti da tokovi rijeka, ipak, dine sponu kofa povezuie neke
od izdvojenih oblasti.
Osnovna podjela balkanskog dijela Jugoslavije se odnosi na istodni
i zapadnidio ovog prostora. Istodno jugoslavenskopodrutje dini u svojoi
20

osnovi geografsku oblast centralnog Balkana. Ova oblast ie na istoku,

jugu i zzpadu omedena prirodnim granicama. JuZnu granicu centralnog
Balkana (dodu5e izvan Jugoslavije) iini obala Egejskog mora i planine
koje makedonsku ravnicu odvajaju od Tesalije. Istodna granica slijedi
liniju koja spaja planine balkanskog i rodopskog sistema,odnosno Staru
planinu (do skretanjanjenog grebena iznad doline Ni5ave), Suvu planinu,
Osogovo i Belasicu. Zapadta granica ie na svom iuinom dijelu jasno povudena visokim planinama Sarsko-pindskogsistema (Prokletije, Paitrik,
Koritnik i Korab), koje istovremeno iine i najveci dio jugoslavensko-albanske granice. Dalie prema sieveru, zapadna granica centralnog Balkana
se moZe povuii pribliino dolinom Lima, ^ z^tim dolinom Drine do nienog
u5ia u Savu. Sievernu granicu ove oblasti zzt\l^ra tok Dunava i donji
tok Saveod uiia Drine do u5ia Saveu Dunav. To je u geografskom smislu
i dio sjeverne granice Balkanskog poluostrva.
Unutrainja povezanost cjelokupne ove oblasti uslovljena je gravitiraniem prema velikoj prirodnoj ftansverzali, moravsko-vardarskoj dolini, koja predstavlja okosnicu istodne Jugoslavije, odnosno centralnog
Balkana.Rijeke crnomorskog i egeiskogsliva koje tine hidrografsku mreZu
ove oblasti uglavnom su pritoke Motave i Vardara i preteino teku pravcem
istok-zapad (odnosno zapad-istok), Sto jasno podvlati povezanost cijele
ove oblasti. Kosovska ravnica fe dolinom Ibra na sjeveru i Lepenca na
jugu takorler usko povez^n sa sjevernim i juinim diielom centralnog
balkanskog podruiia. Na sjeveru se granica prema velikom panonskom
regionu ne moie o5tro povuii. To vaLi i za sjevernu granicu zapadnog
dijela balkanske oblasti u zzpadnoj Jugoslaviji. Planine koje poktivaiu
cijelu unutrainjost Balkanskog poluostrva postepeno se sniiavaju prema
sfeverutako da su doline Dunava i Save (sa srpskim Podunavljem i Posavinom) u geografskom smislu direktno povez^ne sa Panonijom, Vojvodinom i Slavonifom. Ovakvoj geografskoj situacili odgovara i kulturna
slika, )er oitra granica izmedu balkanskog i panonskog regiona u zonl
njihovog direktnog sudeliavanjai ne postoji.
Zapadno iugoslavensko podrudie, do Save na sieveru, pripada
zapadnom Balkanu. Niegove granice na istodnoj i sjevernoj strani su vei
spomenute.Na iugu i iugozapadu prirodnu granicu predstavlja jadranska
obala sa otocima kofi su uvijek pruiali moguinost lakog komuniciranja
sa susjednim Apeninskim poluostrvom. Na zapadu, pak, ova granica se
uglavnom podudara sa granicom Balkanskog poluostrva, pri iemu vatnu
ulogu igra rijeka Sodai njena dolina. Alpski region Jugoslavije, dalje prema
zapadu,niie o5tro odvojen od ove oblasti, kao Sto nije odvojen ni od panonske oblasti zakoju gavezuju tokovi velikih rijeka Save i Drave, a donekle i tok riieke Mure.
U zapadnobalkanskoioblasti, odnosno u zapadnom dijelu J*goslaviiepostoji, medutim, joi jedna, veoma o$tra, prirodna podjela kojom
2l

se priobalski poias odvafa od unutrainiosti. Ovu granicu tine planine

dinarskog sistema koie prate jadransku obalu od sjevera do prelaska u
Ulcinisko polie i ravnice duZ rifeka Bofane i Drima. Ove planine (Velebit,
Promina, Svilaja, Koziak, Mosor, Biokovo, Orijen, Lovien i Rumiia)
prate obalu na prosjednom odstojanju od 3o do 16o km, spu5tafuii se
ponekad okomito do samog mora, a udalfujuii se u veioi mieri od obale
samo u srednjem jadranskom poiasu (Ravni kotari) i na iugu, na prelasku
u ravnicu oko riieke Bojane. Priobalski poias u cjelini gravitira ka moru,
Sto znaii u Sirem smislu ka sredniem Mediteranu i preko Apeninskog
poluostrva ka zapzdnomMediteranu. Unutra5nji pojas,naprotiv, tokovima
rijeka crnomorskog sistema,koje uglavnom imaju orijentisantok u pravcu
jug-sjever (Drina, Bosna, Vrbas), vi5e ie vezan zaPanonrju, a preko Drine,
nienih pritoka i posavske ravnice i za centralnu balkansku oblast. Ipak, i
ovdje treba istaii da izmedu tih oStro odvofenih podrudja postoje moguinosti odredene komunikacije rjednim tokovima. Osobito znaiajnu ulogu
u tom smislu igra dolina Netetve, koja duboko zadre u kontinentalni dio
zzpadnogBalkanai preko svojih pritoka se uZevezujesacentralnim dijelom
toga podruifa u centralnoj Bosnr. Zapadnobalkanskaoblast ie na iugu
povez^n i sa istodnom Jugoslavijom i centralnim balkanskim podrudiem,
osobito dolinom rifeke Drima, odnosno sa njegova dva kraka - Belim
Drimom, koji se spuita iz Metohije, i Crnim Drimom, koii izvire iz Ohridskog jezera. U manjoj mieri ovdje su kao komunikacije, iako sa veiim
preprekama,mogli posluZiti i drugi rietni tokovi, osobito dolina Devola.
Ovakve geografske odlike fugoslavenske teritorije uslovljavaju,
kako je reieno, i izdvajanjepojedinih kulturnih regija u diiem se okviru
razvliao neolit Jugoslavije. Te regije se dielimiino podudaraju sa prirodnim regionima i regifama, iako ponekad uia povezanost nekih geografskih
oblasti u znatnof mjeri doprinosi prevazrlai,enluprirodnih granica.
Istodna Jugoslavija, u centtalnom Balkanu, pripada istodnof kulturnof regiji koja je primarno vez n za istodni Mediteran i Bliski istok.
Neolit ove oblasti u osnovi se nzvijao u okviru dva velika kulturna kompleksa: starijeg i mladeg balkanskog-anadolskogkompleksa. S obzirom
na uLu povezanost sievernog dijela centralnog Balkana sa panonskom
obla5iu, prvenstveno doiinom Morave od PreSevskograzvoda, na ovom
prostoru se osieia i jata veza sa panonskom kulturnom regijom. Tako se
u starijemneolitu u ovoi oblasti pojavljuie starievadkagrupa (i dalje prema
sieveru Koros-grupa), koja svoje osnove nalazi u sfevernobalkansko-panonskom podrudju a rasprostranjenaje i u fuZnoj Panonifi. S druge strane,
balkansko-anadolskielementi stariieg kompleksa (grupa Gura Baciului)
prodiru daleko na siever sve do panonskog podruija. Na taj naiin se u
okviru ove zatvorene regije, ipak, izdvajaju dva podrutia, sjeverno i iuZno, premda ova podrudia nisu o5tro razgranidenani u geografskom ni u
kulturnom smislu.
2Z

U zapzdnobalkanskoj oblasti, tj. na zapadu Jugoslaviie, daleko je

oitrije razgranitenje izmedu dviju regija - priobalskojadranskog pojasa
i unutra5njeg, kontinentalnog podrudja. Priobalski pojas svojom kulturom se najuie povezuie sa zapadnomediteranskim neolitom. Geografske
odlike kontinentalnog difela zapadnog Balkana dovode, u kulturnom
smislu, do formiranja jedne prelazne regije ili zone, koja je za sadz sasvim
jasno odredena u centralnoj Bosni rezultatima istraiivanja na nalazi5tima
Obre I i Obre II, ali se ovz prelazn^zon^ osjeia i dalje prema jugu. U ovoj
zoni spajaiu se elementi istodne regiie, koji su na poietku dominantni, sa
elementima iz zapzdne, jadranske regife.
Neolit panonske regiie se manifestuje preko elemenatakoji su vezani i za centralnobalkansku oblast i za Panoniju. Ovo se naroiito odraLzva u rani)im neolitskim etarpdm. U mladim, pak, periodima neolita u
voivodansko-panonskom podrudju dolazi vi5e do rzraLajabalkansko-anadolska komponenta, ali sa odredenim lokalnim specifidnostima, vezanim
za regionalni razvoi. Ovakva situaeiia je potpuno jasna u jugozapadnom
dijelu Panonije,u Slavoniji i u dijelu zapadnogSrema.Na sjeveru,u Baikoj
sieverno od Dunava i u Banatu sjeverno od Aranke, gotovo se sasvim
gube uticaii istoine regije, a pojavljuju se, npr., Koros i potiska grupa.
Razlozi koji su doveli do ovih nzllka nisu jo5 uvijek potpuno iasni. Sigurno ie da se u sievernom Banatu mora radunati sa vidnom ulogom motvarnih terena, kakvi su joi do prije relativno kratkog vremena pokrivali
trougao izmedu rijeka Mod5a, Tise i Aranke, pri demu treba takode istaii
da se Mori5 ulijevao u Tisu daleko iuZnije nego Sto danasleZinjegovo u5ie.
U svakom slutaju ova situacijaopravdava odvajanje panonske regije, u
diiem je istoinom i iugoistoinom dijelu yez sa istotnom regijom veoma
jako izrzi,ena.
Neolit alpske regije ie yo5 uvijek nedovoljno poznat. MoZe se
uglavnom reii da je ova reglja u sjevernom dijelu uLe vezana za panonsku
oblast, a u priobalskom dijelu za jadransku kulturnu regiju.
Vei je redeno da se u okviru pojedinih velikih regija izdvajzfu i
mania geografskapodrudia i neke mikroregije. U okviru potpuniie ispitanih i veiih kulturnih grupa, kao ito su stardevadkai vindanska grupa, ova
se pojava manifestuje kroz formiranje regionalnih vaijanti ovih grupa.
Treba, medutim, posebno napomenuti izdvojene mikroregije koje su prirodnom konfiguracijom terena formirane u istotnoj Makedonifi. To su
posebno oblasti oko Ohridskog i Prespanskogjezen, kofe se, prema geografskom poloZaju (doline Drima i Devola), ui,e vezuiu za jadransku regiiu, Sto )e i arheoloiki potvrdeno. Ovo isto vrijedi i za Metohiju, koja je
dolinom Belog Drima povez^n^ sa pomenutom regijom. Pelagonila zauzima specifiian poloLai; ona se vezuje za centralni Balkan i istodnu kulturnu regiju Jugoslavije(dolinom rijeke Crne), ^o I z^ podrudie Ohridskog
i Prespanskogiezera(preko prevoia Djevoto). Otuda u svojoj neolitskoj
21

kulturi ova oblast u osnovi pripada istodnoj regiji, ali sa izviesnim jadim
prodorima iz jadranskeregife (Trnska tumba). Veze sa jadranskom i istodnom regijom mogle bi se oiekivati i u Polo5koj ravnici oko Tetova i
Gostivara. Medutim, o neolitu ovog kraja nema ioi nikakvih podataka.
S obzitom na ovakvu geomorfoloiku sliku i na podjelu jugoslavenskih zemalja na odredene regiie, obrada neolitskog doba na tlu Jugoslavije u ovoj knjizi je izvr5ena po sliiedeiim zonama:
I. - centralnobalkanskazonaII. - iadtanskazona,
lll. - prelazna zona i
IV. - sfevernazona.
Kod obrade svake od ovih zonz prikzzaie se joi jednom, i to detaljnije, nlen geografski poloL,zi,a na ovom mjestu ie pruien samo jedan opii
geografski okvir za daljnia razmatrania.
PERIODIZACIJA

NEOLITSKIH

GRUPA NA TLU

JUGOSLAVIJE
Periodizacijaneolitskog doba na tlu Jugoslavije vez na je za probleme koji se grupi5u oko dva osnovna pitanja:
I. Pitanje opie periodizaclie neolita, odnosno izdvaiania osnovnih
i glavnih etapa koje se uglavnom uklapaju u Siru problematiku periodizacije neolita u Evropi, posebno u jugoistodnoj Evropi, na Mediteranu i u
srednfoi Evropi;
II. Pitanie periodizacijeu uiim geografskim i kulturnim regionima
a pose$no u okviru pojedinih dobro proudenih neolitskih grupa. Ovo se
vezuie za fini|u internu hronologiiu u okviru pojedinih velikih et^pa pr^istorife i za moguinost sinhronizirania i povezivania poiava u takvim
okvirima.
U metodskom pogledu, kod rjeiavanja obfe grupe pitania polazi se,
prije svega, od izvorne grade: solidno klasiranog i pouzdano opredijeljenog arheolo5kog mzteijala, dobijenog sistematskim istraLivaniima. Pri
tome kod konfrontacije ovog materiiala i odtedivania izdvoienih etapa i
faza posebnu vrijednost imaiu sigurni stratigrafski podaci, zatim zatvorene
cjeline nalzza, kofe dopu5taju i razradu tipologife odredenih kulturnih
grupa i etapa u cielini. Uporedo sa tim, fiksirane etape, osobito one iz
okvira op5te periodizaciie, moraju se povezati sa tokom istorijskih zbivania. U sludaju neolita to, naravno, znaii povezivanje sa opiim kulturnim
strujanjima epohe i sa moguinostima sagledaniasocijalnih i ekonomskih
faktora koji su ta zblanja i njihovu periodizaciju uslovili.
L Kod opie periodizacije neolita, narodito poslije novijih istraiivania na tlu Jugoslavije i u susjednim zemljama, potrebno ie osvrnuti se
na sliededadva momenta:
z4

A. Pretkeramidki neolit ili protoneolitsko doba;

B. Klasiini (keramitki) neolit.
A. Pretkeramiiki neolit, period okarakterisan osnovnim ekonomskim aktivnostima tipidnim za neolitsko doba (primitivna zemljoradnja,
stoiarstvo), kao i nekim odgovarajuiim manifestacijamakulture (stalnije
naseljavanie),ali i nedostatkom po)edinih bitnih pojava u neolitu (osobito
grndarstva),nije dosadamogao biti dokazan na tlu jugoslavenskihzemalja.
Pokuiaji koii su u tom smislu udinfeni u Jugoslaviii i Rumuniii nisu izdri,alt ozbiljnu i argumentisanu kritiku koju su im uputili pojedini istni,ivadi (osobito V. Dumitrescu). Samo je u Tesaliji sa sigurno5iu ustanovljeno postojanie ove etap!na viSe lokaliteta. Van ove oblasti zasadanema
sigurnih nalazakoji bi odgovarali definiciji pretkeramiikog neolita.
Nasuprot tome, rstrzLivaniau Jugoslavili pruiila su dosta elemenata
za izdvaianje jedne protoneolitske epohe, koia, u suitini, ne pokazuie joi
nikakve elemente tipiinog neolita, ali se u nienom okviru mogu konstatovati izvjesne pojave koie nagovje5tavajudirektnu povezanost sa kasnifom neolitskom evolucijom. Ovdle spadaju:
r. Otkriia izvrSena u Derdapskoj klisuri, na obje obale Dunava.
Zasluga za tzdvaiznje ovih nalaza pripada rumunskim i jugoslovenskim
arheolozima, a posebno D. Srejoviiu. Na nizu lokaliteta, osobito na Lepenskom viru, konstatovan je kontinuitet koji se moZe pratiti od podetaka
mezolita (Cuina Turcului I) do jedne vrlo rane etape klasidnog neolita
(Lepenski vir IIIa). Izvjesne indiciie, na koje je posebno ukazao D. Srejovii, upuiufu na iinjenicu da se u toku toga perioda vei javljaiu prvi
poieci poznavanja i kori5ienja i,itzricama za hranu, kao i izviesno selekcioniranle Zivotinja, koje iini prvi korak ka njihovom pripitomljavanju.
I hronolo5ki se ova et^p^, koja svojim krajem direktno prethodi klasiinom neolitu, moZe obiljeiiti kao predneolitska. Teikoiu, medutim, u
njenom definisanju predstavlja iinjenica da izmedu ovih prvih koraka,
koie je ustanovio D. Sreiovii, i formirane ekonomike ranog klasidnog
neolita u ovoj oblasti ne postoji direktan kontinuitet.
z. Predneolitski nalazi u oblasti jadranske regije. Ovdje na prvom
mjestu treba pomenuti nalaze iz peiine Crvena stiiena. Kako ie pokazao
A. Benac, proizvodnia tesanih kamenih oruda ovog nalzzi5ta obuhvata
forme koje kasnije slijede i u prvoj etapi ranog, klasidnog neolita. Takode,
u ekonomici podetne etape ovog neolita nema bitnih razllka prema prethodnom periodu. Otuda se ovi nalazi s pravom mogu uklopiti u jednu
predneolitsku etapu.
B. Klasiini neolit predstavlja period u kome se uz nove oblike
neolitske ekonomike (primitivna zemljoradnjai stodarstvo,koje jo5 uvijek
prate lov i ribolov) pojavljuju i druge manifestacije neolitske kulture i
2'

Livota (trajno naseliavanje,oruda od gladanogkamenai osobito keramika),

kao i nove manifestacijeduhovnog Livota i kulta. Kod riesavanjaperiodizacife ovog doba osnovna su pitania:
a. Utvrrlivanje sadrL.ajapojedinih velikih etapa i njihovog tadnog
razgrani(.enla,te fiksiranle cezvr^ koie se izmedu niih pojavljuiu. Ovo je,
rraravno, povezano i sa utvrdivanjem opStih tokova kulturnih strujanja u
onoj mjeri u kojoj se ona danasmogu utvrditi. Iztoga, medutim, proistide
i drugi problem;
b. Pitanje sinhronizacije poietnih i zavrsnih faza pojedinih velikih
etapa. Moie li se, drugim riieiima, prerpostaviti da se prelaz iz jedne u
drugu veliku etapu odvijao istovremeno u svim regijama, ili prema specifitnostima kulturnog razvoja pojedinih rcgijapostoje u tom smislu izvjesna
odstupanja, tako da se u nekim krajevima moZe radunati sa izviesnim retardiraniem prelaska na novu etapu, koja bi, u nekim drugim krajevima,
otpodinjala neito ranije?
Sada iemo reii nesto vi5e o svakom od ova dva pitanja:
a. Utvrdivanje opie periodizacije neolita u Jugoslaviji danas je
priliino jasno. Niz neslaganjakofa su u tom pogledu postojala medu jugoslovenskim arheolozima danas su uglavnom otklonjena. Ipak, jo5 uvijek,
postoje i izvjesne razlike. Kako one odnLavaiu stepen na kome se nalazi
istraZivanjeneolita u Jugoslaviji, nuino je da se na njih ukaLe u ovom
tekstu.
Dok arheolozi diii ie domen rada vezan za podrudie zapadneJrgoslavije i za odgovaraju(e regije vei duZe vrijeme u periodizaciji neolita
razlikuju tri osnovne etape (rani, srednji i kasni neolit), arheolozi istoine
regije manipulisali su doskora iskljudivo dvjema etapam^i starifim i mladim
neolitom. Ovakav stav tih arheologa nalazio fe svoje opravdanje u iinjenici 5to su se u osnovi u ovom podrutju mogle nzltkovatt dvije velike
kulturne grupe sa svojom internom evoluciiom u vi5e faz i st^rtevaika i
vinianska grupa. Sa ovim grupama ili pojedinim njihovim fazama bilo je
dalje moguie sinhronizl:'att t pof edine druge grupe kao Sto su sopotska,
potiska i druge grupe.
Rezultati novijih istnLivznia u istoinoj Makedoniii, sa otkrivaniem
nove kulturne grupe Anzabegovo-Vrinik (M. GaraSanin-D. GaraSanin)
unijeli su viSe svietlosti u ovo pitanie i dopustili reviziju ovakve periodizaclie. Tako je u grupi Anzabegovo-Vr5nik izvr5eno izdvajanje detiri
osnovne faze (I-IV), a dobijena je i moguinost direktnog paralelizkania
i povezivanjasa neolitom Tesalije,sa ciiom je ranom etapom ova grupa i
genetski vezan . Ona ima veze i sa starievadkom grupom u sievernom
diielu istoine kulturne regije. S obzirom na povezanostsa ranim neolitom
Tesalije, postalo je sigurno da grupa Anzabegovo-Vr5nik pripada, u svom
nastanku, balkansko-anadolskom kompleksu starijeg neolita. Genetska
z6

povezanost nameie, prema tome, povezivanie sa periodizactlom neolita

u Tesaliji. Tamo su izdvolene tri etape neolita, od kojih rani neolit dine
Protosesklo i Presesklo (Maguliga)-grupa,srednji neolit Sesklo, a mladi
neolit razne et^pe Diminija i kasnifih grupa. Grupa Anzabegovo-Vr5nik
vez^na ie u fazi I sa Protosesklo i Presesklo-fazomu Tesaliji. Ona, preina
tome, predstavlja jednu kasnu fazu ranog neolita u smislu egeiskeperiovezuju se,naprotiv, za Sesklo-pedizaclie.Faze Anzabegovo-Vr5nik II-IV
riod i, izgleda, diielom za pojedine etape Diminila, dakle, t za potetak
kasnog neolita. S druge strane, stardevatka grupa svojom fazom I, a to
vaLi r za grupu Gura Baciului, moie se sinhronizovatr sa Anzabegovo-Vr5nik l-fazom, a cielokupna dzlia evolucija Stardeva(IIa, b i III po D.
Posmatrano u cjelini,
Gara5anin)sa fazama Anzabegovo-Vr5nik II-IV.
to, dakle, znati da sa aspektaegeiskog neolita starievadka grupa pripada
dvjema etap^ma opite periodizaclje, ranom i sredniem neolitu. Znataino
je ovdje istaii da vei u pomenutim et^pama starievaike grupe postoii sigurno jaie izdvaianfe lokalnih, regionalnth varijanata. Moglo bi se, dakle,
reii da se formiranjem ranog neolita stv^t^ najprije iedna opia Siroka baza
neolitske kulture koia proistide iz procesa primarne neolitizacije.Kasnije
dolazr do uZih kontakata, s jedne strane, do dublieg proLimanla i f ade
asimilacijekulture, a, s druge, do intenzivniieg regionalnog razvoja. Ovai
proces, koli zapravo predstavlia stabllizaciju neolita, odtLan fe kroz kulturu srednjeg neolitskog perioda.
Sa slidnim procesom susreiemo se i u drugirn podruiiima u vriieme
srednjeg neolita: npr., sa tzdvaianjem grupe Kremikovci i varliante Cavdar
u Bugarskoj ili sa izdvajaniem Cris-grupe u Rumuniji. S druge strane,
moguinosti sinhronizacijekasnijih etapa grupe Anzabegovo-VrSnik ukazuju da je ona iednim diielom paralelnasa pojavama ranijih etapaDiminifa
u Tesaliii, kao i sa fazarnaI(.aranovo Il i lll u Bugarskoj, dime se vei obilieLavz i prelaz u period mlarleg neolita. Ovakva jedna sinhronizaciia bi
znattla da se cezure velikih etapa neolita ne mogu shematski postaviti u
apsolutnoisti period. Izvjesneoblasti, pod povolinijim uslovima i u bliZem
kontaktu sa podrutiima vi5e civilizaclie, neSto ranife prelaze granicu dviiu
velikih etapa nego Sto je to sluiaj kod drugih. Cezure izmedu velikih etapa
neolitske evolucife ne bi, prema tome, bile apsolutno horizontalne, vei
stepenasteu vremenu i prostoru.
Kasni neolit istotne regije obil]eZen )e, priie svega, pofavom vinianske grupe i nienih varljanata. Uprkos pretpostavlfenim kontaktima,
moZdau nekim zonam^ i izviesnom sinhronizmu ranovindanskih poiava sa
kasnim Stardevom (srednji neolit), sigurno ie da po)ava nove grupe znadi
i sasvim novu etapu, koia se manifestuje kroz nov karakter materiialne
kulture (pretezanjetamne monohromne keramike, potpuno novi oblici
i ornamenti posuda, intenzivno Sirenjeu sjevernom diielu regiie vi5esloinih naselja koja indiciraiu i znatno dugotrajniji Zivot na iednom miestu),
,1

5to ie biti u vezi sa promjenama u ekonomici (bitan ie svakako prelaz na

gajenje krupne stoke-govedeta,nasuprot ranije preteZnom gaienju ovce i
koze). Ne ulazeii na ovom mjestu u pitanie genezegrupe i mehanizma nienog Sirenja,sigurno ie da sa njom podinie nova etapa neolita koia se moZe
obiljeiiti kasnom etapom neolita ili mladim neolitom.
U najnovije vrijeme pojavilo se mi5ljenje nekih arheologa da bi se
mlada faza vinianske grupe (vindansko-plodnitka faza) mogla pripisati
eneolitskom periodu. Ovakav stav prema periodizaclli ove etape nalazio
bi svofe opravdanje u poiecima metalurgiie, kao i u sinhronizaciji mladih
pojava vindanske grupe sa izvjesnim pojavama eneolita na istodnom diielu
Balkanskog poluostrva. S druge, pak, strane, cjelokupni karakter vindanskegrupe ostaie u tom periodu sasvim neizmiienien.S obzirom na to,
vintansku grupu bi trebalo posmatrati kao izuzetno jaku manifestaciju
kulture mladeg neolita, koia je samim tim i duZe vrijeme ostala z tvoterra
prema novinama sa strane, a u kulturnom i duhovnom pogledu zadrtala
svoj integritet. Pored upoznavanja bitnih osobina metalurgije, u materijalnoi kulturi i duhovnom Zivotu nosilaca vinianske grupe ne dolazi ni
do kakvih promjena. U ovoi pofavi nalazi se opravdanje da se na ovom
mjestu vinianska grupa u cielini pripi5e kasnom neolitu, s tim 5to je to
ledna od pojava retardiranja kod smjene velikih etapa koje izdvajamo u
neolitskoi periodizaciji.
Ovako fiksirana periodizaciia prirodno se prenosi i na onai dicr
panonske regife koji je uLe vezan za istoinu kulturnu regiju Jugoslaviie.
Radi se o oblastima Vojvodine i juZne Panonife u kojima je zastupljena
stardevadkai vindanska grupa, kao i ranoneolitska grupa Gura Baciului.
Na isti natin, konatno, treba posmatraa i situaciju u slavonskom podruiiu
sa stardevatkom i sopotskom grupom. Ova posljednja se, svoiim karakterom i manifestacifamakulture, moZe dobro paralelisatisa vindanskom
grupom, sa kojom su i poiedine njene faze uglavnom sinhronizirane. Otuda
ie i ona pripadati kasnom nedlitu op5te periodizacije.
TeLa ie situacija u sievernom diielu panonske kulturne regije u
Jugoslaviji, u oblasti Koros-grupe. Iako je sigurno da podeci ove grupe
padaiu u rani neolit, na Sta izmedu ostalog upuiuje i njena sinhronizaciia
sa grupom Gura Baciului i sa najstarijim fazamt starievatke kulture, zasada ie teiko u nienom okviru izdvoiiti etapu srednjeg neolita. Prividno,
nzvoj grupe tede neprekidno do poiave potiske grupe koia ie vremenski
paralelnasa vinianskom, a i po cjelokupnom svom habitusu pripada kasnom neolitu na5e periodizacije. Te5koia ptoizilazi iz iinjenice Sto ie moguinost stratigrafskogpraienja evolucije Koros-grupe jo5 uvek minimalna.
Sem za njenu jasno izdvojenu najstaiiu fazu (Biserna obala i LudoS),
mlade etape nisu u dovoljnoj mieri razrzdene. Interna evolucija vodeie
manifestaciie kulture Koros-grupe (njene >grube< keramike), kao i propratne pojave u materiialnoi kulturi i ekonomici i niihove eventualne promzB

jene, zzsada su joi nejasne. Sigurno je, medutim, da se u ovoj grupi ima
ratunati sa vi5e etapa.Kako sei u koioj mieri one opravdano mogu izdvoiiti
u okviru dviju prvih etapa neolitske periodizacije koja je primijenjena u
ovof knfizi, ostaje zasadzotvoreno pitanje.
Kako je vei istaknuto, u zapadnomdijelu Jugoslavije,koji obuhvata
iadransku i prelaznu kulturnu zonu, ve( znatno rani)e nego na istoku na5la
je svoju primjenu uaina opSta perio dizaclia neolita. Ona je ovdje bila nametnuta samim karakterom arheolo5kog materijala. U jzdrznskoj oblasti
su izdvojene tri osnovne neolitske kulture, iija je hronologija mogla biti
utvrdena horizontalnom i vertikalnom stratigrafijom a isto tako i konfrontacijom nalazasa pojedinih lokaliteta. To su: grupa Smildii (sa impresso-keramikom), grupa Danilo i grupa Hvar-Lisidiii. Karakter danilske
grupe u odnosu na dugotrajnu fazu sa impresso-keramikom, kofa po kulturi, primitivnoj ekonomici i moguinosti sinhronizaciiesa ranim neolitom
Tesalije (Presesklo-grupa) pripada ranom neolitu,, pribliZno odgovara
konstataciiama o izdvajzniu srednieg od starifeg neolita u raniiem izlaganju. I ovdje se, dalje, zapzLz tendenciia izdvajanja regionalnih specifidnosti, kao i odredenih saLimaniai proiimania nznlh elemenata,ali se sada
jasnijemogu sagledatii odnosi prema susjednomApeninskom poluostrvu.
I u toj oblasti, uostalom, srednji neolit izraLen fe procvatom niza lokalnih
i regionalnih grupa sa slikanom keramikom, veiom raznovrsnoiiu i uiim
kontaktima.
Ovakva periodizaciia mogla je dalje biti prenijeta, i stratigrafski
potvrclena, u prelaznoi regiii kontinentalnog balkanskog diyela zapadne
Jugoslavije,u prvom redu iskopavanjimau Obrima I i II. Tako su za ovu
regiiu izdvojene etape ranog neolita (Starievo-impresso),srednieg neolita
(Kakanj) i mlaclegneolita (Butmir) - svaka sa nekoliko faza.
I u ovom sludaiupostavliasepitanie konfrontiranja osnovnih velikih
etapaneolita na podrudju Jugoslavije.U Obrimal je faza Stardevo-impresso
sigurno vezanaza rari (impresso)neolit jadranskeregife, ali ie i niena sinhronizaclla sa Stardevom lIb (po Arandelovii-Garaianin) nesumnjiva, Sto
znati da u odnosu na istoinu regiiu zalazi ve( u etapu srednjeg neolita.
MoZe se naravno ostaviti otvoreno pitanje da li se u ovom podrutju moZe
raiunati sa nekom fo5 nepoznatom starijom neolitskom evoluciiom. S
druge strane, pomenuta situacija - koja se onda prenosi i na odnos srednjeg neolita iadranske regije (danilske grupe) prema stardevadkojgrupi i
periodizaciji u istoinoi regiji - moLda joS jednom potvrcluje stepenasto
nzdvajanie velikih etapa neolita sa izviesnim zakaSnfenf
em u obfe zapadne
regile. Sa slidnom situacijom susreiemo se donekle i u mladem neolitu:
grupa Hvar-Lisidiii sigurno je u poiecima neStokasnija od mladeg neolita
istodne regiie i poiave vindanske grupe. U dana5njemstanju tstraLivanja,
posebno u radovima S. Batoviia, mnogo jasnije se nazire razgraniienje
z9

izmedu danilske i hvarske faze (Hvar I), pa ie to donekle smanjiti nzllku

prema vinianskoj grupi u hronolo5kom pogledu.
U prelaznoi zont nalazi iz Obn II su takoder fasno pomjerili podetke
butmirske grupe, a time i mladeg neolita ove zone, u iednu proilost, dublfu
nego Sto ie to dotle bilo zamiSljeno.
b. Ovo pitanie vei je u ranijem izlaganju u vi5e mahova bilo raspravljano u vezi sa konfrontiranjem granrc^ poiedinih etapa neolita u poiedinim obradenim regiiama. Pri tome se pokazalo da se, po svemu sudeii,
i u danainjem staniu istraiivanja mora raiunati sa izvfesnim pomjeraniima
koja neminovno dovode do djelimiinog poklapanja stariiih i mladih etapa
neolita od jedne regije do druge. Tako ie, bar po onome dime se danas
raspolaie, stariji neolit Tesalije podeo ranije od onog u istodnof regiji
Jugoslavije, kao Sto fe ovdie i prelaz iz srednjeg u mladi neolit nastupio
neSto kasnije. S druge strane, u jadranskoj i prelaznoj regiji prelaz iz rznog
u srednii i srednieg u mladi neolit dolazi ne5to kasniie nego u istotnoj regifi.
Naravno da se dalje, u okviru poiedinih et^p^, konfrontiranjem materijala sa pojedinih nalaziira i pojedinih grupa, dolazi i do finijih sinhtonizaclia. One su u ovoj knjizi primieniivane kad god je to bilo moguie.
Nekada se u njima mogu vidjeti i izvjesna odstupania koja su posliedica
joS uvijek postoieiih praznrn u istraZivaniimakoje, tu i tamo, dopuitaiu,
u detaljima, manje nz\ke u relativnoj hronologiji. Ovakva situacija,medutim, niukoliko ne mijenfa u osnovi konkretnu sliku koju pruZa opSta
periodizacifa neolita na podrutiu Jugoslavije.
IL Sa konstatacijama, rzntietim u prethodnom izlzganju, stoji u
naiuLoi vezi i pitanie finiyih peri<>dizacljakulturnih grupa. Ovdje se, u
stvari, prif e svega radi o hronoloikim sistemima koji su razrad,enizainternu
periodizaciju takvih grupa. Ti sistemi su detaljno prodiskutovani i obradeni u odgovarajuiim poglavliima ovog diela te ie se ditalacsa njima bolie
upoznati na tim mjestima, kako u pogledu istorijata njihovog nastanka
tako i u pogledu niihove vriiednosti. Na ovom mjestu potrebno je s toga
udiniti samo nekoliko najnuinijih napomena.
Hronolo5ki sistemi danas su razradeni vec za znatan niz neolitskih
grupa. U starijem neolitu to ie uiinieno z^ grupe Anzabegovo-VrSnik,
Stardevoi stariii neolit Dalmaciie(Smildi6),a u sredniemneolitu za kasnije
faze grupa Anzabegovo-Vr5nik i Stardevo,te za grupe Danilo i Kakani.
U mladem neolitu hronolo5ki sistemi su razradeniza viniansku, butmirsku
i sopotsku grupu. U veiini sluiaieva ovakvi sistemi zasnovanisu na pouzdanim zatvorenim nalazima i na stratigrafiji pojedinih lokaliteta. Prirodno
je da sistemi zasnovani na stratigrafiji imaju posebnu vrijednost, po5to
zahvatajuu vertikalnom redoslijedu dio ili iitavu evoluciju iedne grupe.
Takav ie sludai sa sistemima grup^ Anzabegovo-VrSnik (M. Garaianin),
Vinda (F. Holste, V. Milo;dii, M. Gara5anin), Sopot (S. Dimitrijevii),
I(akani (A. Benac), Butmir (A. Benac). U nekim sludajevimasu prvobitni

sistemi, izradeni na osnovu izdvajania materiiala po nalazi5tima ili izdvofenim cjelinama u horizontalnoj stratigrafiji, kasnije popunjeni podacima sa
drugih nalazlita, pa i iz susiednih usko povezanih grupa. Takav je sluiaf
kod starievaike grupe (V. Miloliii, D. Arandelovii-Garaianin). Neki
od hronolo5kih sistema raznih autora gotovo se sasvim podudaraju, te
primjena iednog ili drugog sistemazapravo predstavliaviSepitanfa vezznrh
za interpretaciju evolucije grupe, nego za hronoloiki sadrZaf sistema.
Takav )e sluiai sa sistemimanekih autora za stattevziku grupu (V. Miloiiii: StarievoI -IV, D. Arandelovii-Gara5anin:
StardevoI, IIa, IIb i III) i za
vindansku grupu (V. N{iloiiii: Vinia A-D, N{. GaraSanin:Vinia TordoS
I-II, gradadkafzza Yrnta-Plodnik I-II). Ovi se sistemi danasnafviie i
upotrebliavajuod stranestrudnjakaza neolitsko doba i izvan Jugoslavije.
Sigurno je da se pomenuti sistemine mogu smatratidefinitivnim i
iednom za svagda postavlf enim i da novi rezultati istraLivania dovode do
izmiena,dopuna pa i nekih novih periodizacija.U tom okviru se i periodizaclia S. Dimitriievica za startevadku grupu, koja se bazira na kombinovanju podatakaiz raznthlokalnih podrud)agrupe, mora primiti sa paZniom,
iako ona zasadnrle prihvaiena od strane drugih ^ntora" - U obradi poiedinih zona doiao je, medutim, f asno do izrai,aia stav autora ove knjige
prema ovim relativnohronolo5kim sistemima.

J1