Mehanika Tla i Temeljenje

UNIVERZITET "DEMAL BIJEDI" MOSTAR GRAEVINSKI FAKULTET
Prof. dr. MUSTAFA SELIMOVI, dipl. ing. gra.
MEHANIKA TLA I TEMELJENJE

DIO II
TEMELJENJE
PREDGOVOR
Mehanika tla i temeljenje graevina posljednjih decenija doivjeli su nagli razvoj, stoje posebno
usavreno upotrebom numerikih metoda i savremene kompjuterske tehnologije, izazivajui danas pravu
revoluciju u inenjerskoj praksi. Za prihvaanje novih koncepcija, njihovoga razvoja i unapreivanja potreban je
i novi pristub koji e nas dovesti do rjeenja koja e bolje odgovarati od nekih dosadanjih. Pri ovome potrebno
je predznanje iz klasinih metoda i rjeenja iz ove i dragih bliskih disciplina.
Iz praktinih razloga knjiga je podijeljena u dva dijela: "Mehanika tla" i "Temeljenje", koji su se i do
sada obino odvojeno izuavali. Novim nastavnim planom i programom na Graevinskom fakultetu u Mostaru
ove dvije oblasti izuavaju se kroz jedan kolegij, radi ega je namjera autora da se gradivo prezentira
objedinjeno. Prvo izdanje knjige "Mehanike tla" je preraeno, inovirano, dopunjeno i prilagoeno novom
sadraju ove knjige. Podjela je izvrena u 13 poglavlja, koja ine zaokruenu cjelinu, ali su meusobno povezana
u izlaganjima, pojmovima i tematici.
Knjiga je namijenjena kako studentima graevinarstva, arhitekture, rudarstva i ininjerske geologije kao
udbenik, tako i inenjerima u praksi na rjeavanju geotehnike problematike. Radi ovoga je gradivo obraeno
ire i potpunije nego to se moe izloiti na redovnim predavanjima.
Priloeni dijagrami i tabele preuzete iz strane ili nae literature i prakse mogu korisno posluiti i
inenjerima u praksi. Teoretski dijelovi obraeni su prema klasinim metodama, novim spoznajama i rezultatima
istraivanja objavljenim u obimnoj svjetskoj literaturi. Pokuano je da se istakne zato su potrebne odreene
osobine, kako ih determinisati ili izmjeriti, u kojem obimu i kako ih stvarno koristiti u praksi.
U prvom dijelu knjige Mehanika tla u sedam poglavlja date su potrebne znaajke mehanike tla kao
egzaktne nauke, koje treba upoznati prije razmatranja tehnikih rjeenja za temeljenje objekata. Prva dva
poglavlja upuuju studenta ili inenjera kako da "osjeti" tlo, njegovo ponaanje i osobine, neophodne za daljnje
poznavanje materije i uspjean rad u praksi. Putem optih postavki, laboratorijskih i terenskih ispitivanja dolazi
se do spoznaje o raspodjeli napona, nosivosti i slijeganju tla, stoje obraeno u treem poglavlju. Kako voda
utjee i efekti njenog delovanja na tlo i njegovu konsolidaciju prikazano je u etvrtom poglavlju. Metode
odreivanja aktivnog i pasivnog pritiska tla prezentirane su u narednom, petom poglavlju u obimu i na naine
koji omoguuju upotrebu i njihov odabir
prema terenskim uslovima. U sklopu ove materije obraeni su delomino i podzemni pritisci, prema klasinim
teorijama. esto poglavlje obuhvaa uzroke pojava nestabilnosti, klasifikaciju i vie metoda prorauna stabilnosti
kosina, dok su sedmim poglavljem opisane neke metode ojaanja tla.
U ovom, drugom dijelu knjige, Temeljenje, dati su opti principi projektovanja i prorauna temelja,
ukljuujui i osnovne postavke Eurocoda 7, koji se odnosi na geotehnike radove (poglavlje VIII). Metode i
proraun plitkog i dubokog temeljenja obuhvaene su poglavljem devet i deset, a zagati od nasutih materijala u
poglavlju jedanaest. Materija je izloena u irem obimu tako da je moe shvatiti student poetnik, a vjerujem da
korisno moe posluiti i inenjerima u praksi. U poglavlju dvanaest obraene su, pored osiguranja iskopa i
asanacije klizita, ankerisanja u tlu i stenskom masivu, koji se posljednjih decenija veoma intenzivno primjenjuju
u graevinarstvu, rudarstvu, arhitekturi i prilikom zatite objekata. Osnove dinamiki optereenih temelja i neke
druge specifine metode temeljenja obraene su u trinaestom poglavlju jer smatramo, njihovo poznavanje
nunim, prilikom temeljenja i zatite objekata.
Ovom knjigom prikazani su klasini postubci prilikom prorauna i izvoenja temelja, kao i savremene
metode i pravci, koji revolucioniu tehniku temeljenja. Ona ima svrhu da stimulira mlai kadar na daljnja
prouavanja, razmiljanja i unapreenja, a ne na odbacivanja tradicionalnih metoda graenja. Cijenim da e ova
knjiga korisno posluiti u poslijeratnoj obnovi i izgradnji zemlje i da e nadomjestiti sadanji nedostatak ove
strune literature kod nas. Ako i djelimino u ovom smislu bude primljena ova knjiga, ona e ispuniti svoju
osnovnu namjenu.
Autor je nastojao u knjizi koristiti to razumljivije i prihvatljivije izraze, to nije bilo jednostavno zbog
nepostojanja tradicije i odgovarajuih termina. Lektori M. ator i N.Omerika uloili su dosta truda da tekst bude
pristubaan, itak i jasan.
Sadraj
MEHANIKA TLA I TEMELJENJE
DIO II TEMELJENJE
Predgovor................................................................................................... 5
SADRAJ................................................................................................. 7
POGLAVLJE VIII
OSNOVNI PRINCIPI TEMELJENJA GRAEVINSKIH OBJEKATA....... 19
25. UVOD
OPTEREENJA I METODE TEMELJENJA...................................... 21
25.1............................................................................. Specifinosti geotehnikih radova u
graevinskom konstrukterstvu..................................................... 22
25.2.....................................................................................Opti principi projektovanja temelja
24
25.2.1............................................................................ Projektovanje temelja proraunom 25
25.2.2............................................................................ Ostali naini projektovanja temeljenja
27
25.2.3. Geotehniko - inenjerski izvjetaj i
geotehnike kategorije...................................................... 27
25.3. Optereenja koja djeluju na temelj.............................................. 29
25.3.1............................................................................ Glavna optereenja
29
25.3.2............................................................................ Dopunska optereenja 30
25.3.3............................................................................ Posebna optereenja
31
25.4. Metode temeljenja...................................................................... 32
25.4.1............................................................................Uopteno o plitkom temeljenju 32
25.4.2............................................................................ Uopteno o dubokom temeljenju 36
POGLAVLJE IX
PLITKO - DIREKTNO TEMELJENJE....................................................... 43
26. KRITERIJUMI, DIMENZIONISANJE, SLEGANJE I
ANALIZE PLITKOG TEMELJENJA.......................................... 45
26.1.....................................................................................Osnovni Kriterijumi plitkog temeljenja
45
26.2.....................................................................................Proraun napona na kontaktnoj
povrini temelja i tla............................................................................. 47
26.3.....................................................................................Dimenzionisanje plitkih temelja 50
26.3.1..................................................................Krajnje granino stanje i granino
stanje upotrebljivosti......................................................... 50
26.3.2............................................................................Doputeno
optereenje
prema
Kriterijumu sloma tla..................................................................... 52
26.3.3..................................................................Doputeno
optereenje
prema
Kriterijumu doputenih slijeganja..................................... 55
26.3.3.1. Numerike vrijednosti modula deformacija tla..... 55
26.3.3.2..................................................... Kriterijum doputenih optereenja za
koherentno i nekoherentno tlo............................... 57
26.4. Metode odreivanja slijeganja plitkih temelja............................. 60
26.4.1. Proraun trenutnog slijeganja fleksibilnih i
krutih plitkih temelja........................................................ 60
26.4.2. Procjena slijeganja plitkih temelja na pijesku i
ljunku.............................................................................. 63
26.4.3............................................................................Poetno Sleganje plitkih temelja na
zasienoj glini................................................................................ 65
26.4.4............................................................................Sleganje ekscentrino optereenih
temelja ..........................................................................................68
26.5.....................................................................................Proraun kontaktnih napona za linearnu

raspodjelu............................................................................................. 71
26.6.
Primena kompjuterskih metoda za analizu i
projektovanje plitkih temelja....................................................... 81
26.6.1............................................................................Metoda konanih diferencija - razlika
81
26.6.2............................................................................Metoda konanih elemenata
84
27. TEMELJI SAMCI...........................................................................
27.1. Nearmirani temelji.....................................................................
27.2. Armirano - betonski temelji.......................................................
27.3. Ekscentrini temelji...................................................................
27.4. Armirano - betonski temelji u obliku ljuske .............................
27.4.1. Konusna ljuska..................................................................
87
87
89
92
94
94
28. TEMELJNI NOSAI...................................................................... 97

28.1.....................................................................................Uvodna objanjenja
97
28.2.....................................................................................Temeljni nosai ispod zidova
28.3.....................................................................................Temeljni nosai ispod stubova
28.4..............................................................................Proraun temeljnih nosaa .
28.4.1. Rjeenje za Winklerov poluprostor ................................... 102
97
98
102
29. TEMELJNE PLOE...................................................................... 107

29.1.....................................................................................Tipovi i Primena temeljnih ploa 107
29.2.....................................................................................Statika analiza temeljnih ploa 107
29.2.1............................................................................ Konvencionalna metoda prorauna
108
29.2.2. Aproksimativan metod prorauna fleksibilnih
temelja............................................................................... 110
POGLAVLJE X
DUBOKO - INDIREKTNO TEMELJENJE............................................... 115
30. TEMELJENJE NA IPOVIMA.................................................... 117
30.1.....................................................................................Uopteno o funkciji ipova 117
30.2.....................................................................................Klasifikacija i konstruktivne pojedinosti
ipova.................................................................................................... 118
30.2.1............................................................................ Drveni ipovi
120
30.2.2............................................................................ elini ipovi
123
30.2.3............................................................................ Prethodno izliveni armirano - betonski i
prednapregnuti ipovi........................................................ 127
30.2.3.1....................................................................Zabijeni armirano - betonski ipovi 127
30.2.3.2.
Spojeni prethodno izliveni armirano betonski ipovi ....................................................... 132
30.2.3.3. Prednapregnuti armirano - betonski ipovi.............133
30.2.4. ipovi koji se izvode na licu mjesta..................................134
30.2.4.1...................................................................."Franki" ipovi
135
30.2.4.2....................................................................Sistem "Express" ipova
137
30.2.4.3....................................................................Benoto ipovi
139
30.2.4.4.
ipovi izvedeni buenjem mehanikim
svrdlom ...................................................................142
30.2.4.5. Hidraulika stabilizacija ipova suspenzijom......... 144
30.2.5. Nadglavne armirano - betonske konstrukcije....................146
30.3. Zabijanje ipova........................................................................... 149
30.3.1............................................................................ Klasina oprema za zabijanje ipova 150
30.3.2............................................................................ Vibraciono zabijanje ipova 155
30.3.3............................................................................ Zabijanje ipova iznad vode 156
30.4. Ispitivanje nosivosti ipova..........................................................158
30.4.1............................................................................ Instalacije za ispitivanje ipova
159
30.4.2............................................................................ Metode ispitivanja ipova 161
30.4.2.1. Test sa konstantnim prodiranjem ipa
4
(CRPtest)................................................................ 161
30.4.2.2. Ispitivanje sa inkrementima optereenja
odravanog do konsolidacije (ML test) ................. 162
30.4.2.3. Kombinovani CRP i ML test................................- 163
30.4.2.4. Probno optereenje sa jednakim dijelovima
sile u trajanju od 60 minuta ................................... 164
30.5..................................................................................... Mehanizam prenoenja optereenja sa ipa
na tlo 165
30.6......................................................................................Odreivanje nosivosti pojedinanih ipova
167
30.6.1. Statike metode prorauna zasnovane na stepenu
mobilizacije otpornosti tla ................................................ 168
30.6.1.1....................................................................Statiki obrasci za doputenu nosivost ipa
170
30.6.1.2.
Metode definisanja faktora nosivosti
u nekim tlima .......................................................... 173
30.6.1.3. Metode definisanja otpora trenjem ili
adhezijom u nekim tlima......................................... 180
30.6.2. Proraun sile sloma ipa dinamikim izrazima................. 185
30.6.3. Proraun sile sloma iz penetracionih opita u buotinama
187
30.6.3.1....................................................................Proraun baziran na standardnom
penetracionom testu................................................ 187
30.6.3.2. Proraun zasnovan na statikom
penetracionom testu ............................................... 189
30.6.3.3. Proraun baziran na ispitivanju
krilnom sondom......................................................190
30.6.4............................................................................Proraun baziran na probnom
optereenju ipa............................................................................. 190
30.6.5............................................................................ Iskustvene formule i vrijednosti za
noenje pojedinanog ipa ............................................... 191
30.6.5.1....................................................................Vrijednosti i izrazi prema DIN
normama 192
30.6.5.2....................................................................Formule za proraun nosivosti ipa
194
30.6.6. Nosivost ipa temeljenog na stenskom masivu ................ 195
30.7.....................................................................................Sleganje pojedinanog ipa
198
30.8.....................................................................................Izvijanje ipova u tlu
203
30.9.....................................................................................Nosivost i Sleganje grupe ipova. 204
30.9.1............................................................................ Ponaanje grupe ipova 205
30.9.2............................................................................ Nosivost grupe ipova 209
30.9.3............................................................................ Sleganje grupe ipova 214
30.9.4............................................................................ Ekscentrino optereena grupa ipova
218
30.10. Horizontalno optereeni ipovi................................................220
30.10.1.......................................................................... Pojedinani
ip
optereen
horizontalnom silom......................................................................220
30.10.2.......................................................................... Principi prorauna grupe ipova 224
30.10.3.......................................................................... Grupe kosih ipova
227
30.10.4.......................................................................... ip optereen horizontalnom silom i
momentom.....................................................................................230
31. TEMELJENJE NA BUNARIMA ..................................................... 237
31.1.....................................................................................Uopteno o dubokim masivnim
temeljima..............................................................................................237
31.2.....................................................................................Bunari 238
31.3.....................................................................................Konstrukcija otvorenog bunara 240
31.4.....................................................................................Izvoenje bunara kao temelja
244
31.4.1............................................................................ Izrada i postavljanje bunara
244
31.4.2............................................................................ Kopanje i sputanje bunara
245
31.5. Optereenje i Dimenzionisanje bunara........................................253
31.5.1............................................................................Optereenje bunara
253
31.5.2............................................................................Trenje na omotau bunara

31.5.3............................................................................Dimenzionisanje zidova bunara
256
258
31.6.1............................................................................ Primena bunara kao temelja

31.6.2............................................................................ Proraun temelja na bunarima
261
262
31.6. Bunari kao temelji objekata.........................................................261

31.7.Temeljenje na sanduastim bunarima .........................................266
31.7.1............................................................................ Primena i oblici sanduastih bunara

267
31.7.2............................................................................ Proraun sanduastih bunara
269
31.8. Temeljenje na sanducima sa dnom..............................................272
31.8.1............................................................................ Primena, izrada i sputanje sanduka sa
dnom 273
31.8.2............................................................................ Proraun sanduka sa dnom
276
32. KESONSKO - PNEUMATSKO TEMELJENJE......................... 279
32.1.....................................................................................Primena i principi kesonsko pneumatskog temeljenja ......................................................................279
32.2.
Konstrukcija kesona i oprema za pneumatsko
temeljenje ...................................................................................282
32.2.1. Konstrukcija kesona ........................................................282
32.2.2. Oprema za pneumatsko temeljenje..................................284
32.3. Izrada i postavljanje i sputanje kesona.......................................287
32.3.1............................................................................Izrada i postavljanje kesona i opreme
287
32.3.2............................................................................Sputanje kesona
288
32.4.....................................................................................Radovi pri kesonskom temeljenju 291
32.5..................................................................................... Principi dimenzioniranja kesona 294
32.5.1............................................................................ Optereenja kesona i temelja
295
32.5.2............................................................................Dimenzionisanje kesona 297
32.5.3............................................................................Dimenzionisanje delova iznad kesona
299
POGLAVLJE XI
ZA GAT 11 GRAEVINE OD NASUTIH MATERIJALA........................... 303
33. JEDNOZIDNI ZAGATI - PRIBOJI .............................................. 305
33.1. Upotreba i vrste jednozidnih zagata - priboja..............................305
33.1.1............................................................................Drveni zagatni zidovi 306
33.1.2............................................................................elini zagatni zidovi 312
33.1.3............................................................................Armirano - betonski zagatni zidovi
317
33.1.4............................................................................ Zagatni zidovi od talpi prenapregnutog
betona 318
33.1.5............................................................................ Betonske dijafragme kao zagatni
zidovi 319
33.1.5.1....................................................................Tankostijene dijafragme
319
33.1.5.2....................................................................Debelostijene dijafragme
321
33.1.6.............................................................................Ankerisani zagatni zidovi
324
33.1.7.............................................................................Injekcione zavjese kao zagati 328
33.2. Dimenzionisanje jednozidnih zagata ..................................................331
33.2.1............................................................................Optereenje zidova zagata
331
33.2.2............................................................................ Konzolni slobodnostojei zagatni zid
337
33.2.2.1....................................................................Grafoanalitika metoda prorauna
337
33.2.2.2....................................................................Analitiki metod prorauna
339
33.2.3. Konzolni zagatni zid sa delovanjem horizontalne sile......342
33.2.3.1. Grafoanalitika metoda prorauna........................342
33.2.3.2. Analitika metoda prorauna................................342
33.2.4............................................................................Konzolni zagatni zid zabijen u sloj gline

343
33.2.5............................................................................Neki specifini sluajevi optereenja

345
33.2.6............................................................................Ankerisani zagatni zidovi

347
33.2.6.1....................................................................Grafoanalitika metoda prorauna 348
33.2.6.2. Analitiki proraun slobodnostojeeg
ankerisanog zagata..................................................350
33.2.6.3. Proraun ankerisanog zagatnog zida
zabijenog u pijesak..................................................352
33.2.6.4. Proraun ankerisanog zagatnog zida
zabijenog u glinu.....................................................355
33.2.6.5. Redukcija momenata savijanja kod
ankerisanih zagatnih zidova....................................356
33.2.6.6. Poloaj i Dimenzionisanje zone ankerisanja ..........359
33.3.................................................................................... Zagatni zidovi sa vie razupora ili
zatega....................................................................................................364
33.4.................................................................................... Cirkulacija vode ispod zagatnih zidova
368
33.4.1. Ispumpavanje vode........................................................369
33.4.2. Hidrauliki proraun zagata i stabilnost tla...................370
34. ZAGATI ZA TEMELJENJE U VODI ......................................... 373
34.1. Upotreba i vrste zagata ...............................................................373
34.1.1............................................................................Nasuti zemljani zagati 375
34.1.2............................................................................Nasuti kameni zagati
376
34.1.3............................................................................Drveni zagati 378
34.1.4............................................................................elini zagati 382
34.1.5............................................................................Betonski i armirano - betonski zagati
384
34.2.................................................................................... Rad pod zatitom zagata 387
34.3.................................................................................... Dimenzionisanje zagata 388
34.3.1............................................................................Hidrostatike i hidrodinamike sile
389
34.3.2............................................................................Proraun delova zagata 390
34.3.3............................................................................Provjera stabilnosti zagata
394
35. GRAEVINE OD NASUTIH MATERIJALA............................. 405
35.1.................................................................................... Uvod, definicije i historija graenja
405
35.2.................................................................................... Vrste i namjena graevina od nasutih
materijala .............................................................................................408
35.2.1............................................................................Homogene nasute brane i nasipi 408
35.2.2............................................................................Zonirane nasute brane i nasipi
411
35.2.3. Nasute brane sa uzvodnim vodonepropusnim
ekranom ...........................................................................418
35.2.4. Nasipi za saobraajnice ....................................................421
35.3. Istraivanje za temeljenje i ispitivanje materijala
nasutih objekata...........................................................................422
35.4. Dimenzionisanje nasipa i brana...................................................425
35.4.1............................................................................ Optereenje nasipa i brana
426
35.4.2............................................................................ Stabilnost nagiba kosina 428
35.4.3............................................................................ Stabilnost kosina i temelja
430
35.4.4............................................................................ Filtracija vode kroz branu i temelj 431
35.4.5. Distribucija normalnih i smiuih napona i
deformacije nasutih graevina..........................................434
POGLAVLJE XII
OSIGURANJE ISKOPA, ASANACIJA KLIZITA I
PRIMENA ANKERISANJA....................................................... 439
7
36. PRIPREMNI RADOVI U TLU I OSIGURANJE

GRAEVINSKE JAME ................................................................ 441
36.1.....................................................................................Uopteno o graevinskoj jami
441
36.2.................................................................................... Pripremni radovi u tlu i na gradilitu
442
36.2.1............................................................................ Pristubni putevi 442
36.2.2............................................................................ Priprema gradilita za izgradnju 444
36.3. Metode iskopa i njihova stabilnost..............................................445
36.3.1............................................................................iroki i uski iskop bez razupiranja 445
36.3.2............................................................................Stabilnost pokosa u irokom iskopu
447
36.3.2.1.................................................................Stabilnost pokosa u koherentnom tlu
447
36.3.2.2.................................................................Stabilnost pokosa u nekoherentnom tlu
448
36.3.2.3.................................................................Stabilnost pokosa u stenskom masivu
449
36.4. Razupiranje uskih iskopa.............................................................451
36.4.1............................................................................ Opti principi razupiranja451
36.4.2............................................................................ Razupiranje drvenom graom
452
36.4.3............................................................................ Osiguranje elinim talpama i profilima
455
36.4.4. Razupiranje uskog iskopa prenosnorn
metalnom oplatom ............................................................457
36.5.....................................................................................Razupiranje ahtova
459
36.6.....................................................................................Podupiranje irokih iskopa
460
36.7.....................................................................................Osiguranje
graevinske
jame
dijafragmom.........................................................................................465
36.8.....................................................................................Statiki tretman osiguranja graevinske
jame .....................................................................................................474
36.8.1............................................................................Poduprte zatitne konstrukcije 475
36.8.2............................................................................Hidrostatski pritisak kod dijafragmi
476
36.9. Snienje nivoa podzemne vode unutar graevinske jame ...........480
36.9.1............................................................................Doticanje i ispumpavanje vode 480
36.9.2............................................................................Otvoreno pumpanje vode482
36.9.3............................................................................Pumpanje iz cijevnih bunara
484
36.9.1............................................................................Pumpanje iz buenih bunara
486
36.9.2............................................................................Proraun dotoka podzemne vode u
iskop 488
36.9.3. Ostale metode snienja i presijecanje dotoka
podzemne vode.................................................................489
37. ASANACIJE NESTABILNIH KOSINA.......................................493
37.1. Osnovni podaci o klizitima i istraivanjima ..............................493
37.2. Metode asanacije klizita.............................................................498
37.2.1................................................................................Rastereenje i optereenje delova klizne
povrine .............................................................................................498
37.2.2................................................................................Dreniranje nestabilnih kosina
501
37.2.3................................................................................Izvoenje asanacionih objekata 504
37.3. Osmatranje pokreta i efekata asanacionih radova .......................509
37.4. Neki primjeri asanacije klizita ...................................................511
38. ANKERISANJE U TLU.................................................................. 521
38.1. Uopteno o ankerisanju ................................................................521
38.1.1..................................................................................Historijski razvoj i definicije
521
38.1.2..................................................................................Osnovni elementi ankerisanja i vrste
ankera 523
38.2. Nain delovanja i prenos sile prednapregnutog
geotehnikog ankera ....................................................................528

38.2.1. Nain delovanja prednapregnutog
geotehnikog ankera................................................................528
38.2.2..................................................................................Prenos ankerne sile u temeljno tlo 531

38.2.3..................................................................................Zatita geotehnikih ankera
531
38.3. Karakteristine primjene geotehnikih ankera..............................532

38.3.1..................................................................................Ankerisanje u podzemnim objektima
533
38.3.2..................................................................................Ankerisanje na povrini terena 536
38.4. Proraun ankerisanja.....................................................................542
38.4.1..................................................................................Uopteno o proraunu sila u ankerima
542
38.4.2..................................................................................Proraun ankerisanja u podzemnim
radovima ..............................................................................................544
38.4.2.1.Proraun ankera u kaloti ..................................................544
38.4.2.2.Tunelska obloga od ankera i prskanog betona.................548
38.4.3. Proraun ankerisanja na povrini terena .................................551
38.4.3.1. Proraun sile prednaprezanja ankera kod
stabilizacije kosina ...........................................................551
38.4.3.2. Proraun sile zatezanja u pasivnom ankera......................554
38.4.4. Proraun sile noenja prednapregnutih dubokih ankera..........555
38.5. Ankerni temelji..............................................................................559
38.5.1................................................................................. Proraun temelja optereenih silom
zatezanja...............................................................................................559
38.5.2................................................................................. Proraun pomou metode sile upanja
u tlu 561
38.5.3.
Proraun sile upanja savremenim metodama
teorije plastinosti ...................................................................563
POGLAVLJE XIII
SPECIFINE METODE TEMELJENJA ................................................... 569
39. DINAMIKI OPTEREENI TEMELJI...................................... 571
39.1. Efekti vibracija na tlo.....................................................................571
39.2. Oscilacije i sopstvene frekvencije tla ............................................573
39.3. Apsorpcija vibracija.......................................................................576
39.4. Seizmiko optereenje tla .............................................................577
39.4.1................................................................................... Seizmiki
proraun
metodom
spektralne analize ..................................................................................581
39.4.2................................................................................... Aktivni i pasivni seizmiki pritisak tla
584
40. SAVREMENE METODE IZRADE PODZEMNIH
KONSTRUKCIJA .......................................................................... 591
40.1. Uopteno o podzemnim konstrukcijama ......................................591
40.2. Kontinualne dijafragme ...............................................................592
40.3. Injektiranje pomou visokog vodnog pritiska ..............................594
40.4. Sabijanje tla vibroflotacijom.........................................................597
40.5. Osmatranje temelja naftnih platformi...........................................598
41. PODZEMNI CJEVOVODI ........................................................... 601
41.1. Pritisak na podzemne cjevovode...................................................601
41.2. Seizmiki brdski pritisak na podzemne ukopane objekte.............603
42. PODUPIRANJE I PODGRAIVANJE ....................................... 607
42.1. Razlozi za podupiranje i podgraivanje .......................................607
42.2. Metode podupiranja......................................................................607
42.3. Metode podgraivanja temelja .....................................................612
42.3.1..................................................................................Podgraivanje
trakama612
temelja
kontinualnim
42.3.2..................................................................................Podgraivanje
temelja pri zatiti

graevinske jame..................................................................................613
42.3.3..................................................................................Podgraivanje temelja stubovima ili
ipovima ..............................................................................................614
42.3.4..................................................................................Podgraivanje temelja ipovima 615
42.3.5..................................................................................Pojaavanje injektiranjem
617
LITERATURA......................................................................................... 619
LISTA SIMBOLA .................................................................................... 631
INDEKS AUTORA.................................................................................. 639
INDEKS POJMOVA................................................................................ 643
Sadraj
____________________________________________________________
TUMA SPECIFINIH IZRAZA......................................................... 647

GRKI ALFABET................................................................................... 655
O AUTORU............................................................................................... 657
POGLAVLJE VIII
OSNOVNI PRINCIPI TEMELJENJA GRAEVINSKIH OBJEKATA
Mot
)
VIII OSNOVNI PRINCIPI TEMELJENJA

GRAEVINSKIH OBJEKATA
ovome poglavlju izloeni su osnovni principi

temeljenja graevinskih objekata i neki elementi iz
Evrokoda 7 (Eurocode 7), "Geotehniko projektovanje" generalni pravilnik, koji je izdao Evropski komitet za
standardizaciju (1994), a kojem e se u budunosti
prilagoditi i nai standardi. Uporedo je data i sada
koritena podjela optereenja i dragi elementi iz Pravilnika
o tehnikim normativima za temeljenje graevinskih
objekata ("SI. list SFRJ" 15/90).
Kao uvod za naredna razmatranja date su podjele i
metode temeljenja, njihove vrste i mogua Primena. Pored
osnovne podjele na plitko i duboko temeljenje, koja je
10
prema nekim autorima neadekvatna, navedeni su neki osnovni principi i za iroko primjenjivane podzemne
konstrukcije.
11
25. Uvod, optereenja i metode temeljenja
25.'UVOD
OPTEREENJA I METODE TEMELJENJA
Temelj objekta definie se kao sastavni dio graevinskog objekta visoko, nisko i hidrogradnje, koji je u
direktnom kontaktu sa tlom, odnosno stijenskim masivom i koji prima i prenosi optereenje sa objekta na tlo,
odnosno stijenski masiv. Tlo se usljed optereenja objekta deformie i tako deformisano vraa na konstrukciju
objekta reaktivno optereenje. Prihvaa se i ovdje princip da ukupno aktivno optereenje treba biti jednako
reaktivnom optereenju.
Tlo i konstrukcija objekta deformiu se zajedno, radi ega je potrebno projektovanje temelja razmatrati
skupa sa konstrukcijom objekta i obratno. Uzajamno njihovo razmatranje i projektovanje dovodi do povoljnijih
tehnikih i ekonomskih rjeenja cjelokupnog objekta.
Problemi temeljenja vezani su najee i za velike razlike u naponima, koje prima tlo, odnosno
konstrukcija objekta, koja je sainjena od kvalitetnijeg materijala, nego to je to prirodno i heterogeno tlo. Zbog
ovoga se javlja potreba za proirenjem temeljne konstrukcije koja ovisi od: (i ) veliine optereenja, (u) vrste i
osobina tla, odnosno stijenskog masiva, (i i i ) dubine temeljenja, (i v ) tipa objekta i naina prenoenja
optereenja.
Projektovanje temelja zapoinje analizom optereenja od konstrukcije objekta, iji je sistem unaprijed
definisan. Prema odabranom sistemu konstrukcije pronau se sile koje trebaju da se prenesu preko temelja na
pojedinim mjestima ispod objekta.
Na osnovu poznatih vanjskih sila od konstrukcije objekta odreuje se: (i ) vrsta temeljenja, (l i ) dubina i
oblik temelja, (i i i ) specifino optereenje, (i v ) Sleganje i konsolidacija, (v) materijal temelja, (vi ) nain i
organizacija izvoenja itd.
Iz ovih elemenata proizlazi da za projektovanje temelja treba poznavati faktore kao to su:
(a) optereenja koja trebaju biti prenesena sa konstrukcije objekta na sistem temeljenja;
(a) zahtjevi lokalnih graevinskih uslova;
(b) ponaanja i naponsko - deformacione osobine tla, koje e biti podloga za usvojeni sistem temeljenja;
(b) geoloki i geotehniki uslovi tla.
Inenjersko temeljenje je ista kombinacija mehanike tla, mehanike stijena, konstrukterstva,
graevinskih disciplina, inenjerske geologije, hidrogeologije i odgovarajue inenjerske prakse. Ovo sve skupa
moglo bi se nazvati "umjetnost" temeljenja.
Temeljenje
21
VIII Osnovni principi temeljen/a graevinskih objekata____________________
Kada se determinie koje je temeljenje najekonominije, inenjer mora

uzeti u obzir, kod daljnjeg projektovanja, strukturu optereenja, uslove tla i
tolerantna slijeganja.
Uopteno se temeljenje moe podijeliti na: ( i ) plitko i ( i i ) duboko
temeljenje. U poglavlju IX i X obraene su ove vrste temeljenja, dok su u
poglavlju XI i dati naini izvoenja priboja, zagata, graevina od nasutih
materijala, osiguranja iskopa, ankerisanja i asanacija klizita. Neke specifine
metode temeljenja date su u poglavlju .
25.1. SPECIFINOSTI GEOTEHNIKIH RADOVA U
GRAEVINSKOM KON STRUKTERSTVU
Za projektovanje temelja neophodno je poznavanje osobina tla dobivenih u
laboratoriji i/ili na terenu, sa odgovarajuim tehnikim analizama i proraunima, to
je obraeno u prvom dijelu ove knjige, u Mehanici tla. Sire promatrano,
graevinsko - geotehniko inenjerstvo koristi ova saznanja i istraivanja za
primjenu razliitih graevinskih zahvata i tehnologija u Zemljinoj kori (Szavits
-Nossan i Ivi, 1994).
Poznato je da zahvati u tlu i stenskom masivu datiraju od pradavnih
vremena, a oni su izvoeni na bazi razliitih tradicionalnih iskustava i rutinerstva,
bez provoenja posebnih istraivanja i prorauna. Meutim, dananja tehnologija
izgradnje objekata zahtijeva racionalan i savremen pristup rjeavanja sloenih
geotehnikih zahvata u tlu i masivu. Temelj kao posebna i posljednja spona u
prelaznom elementu izmeu konstrukcije i tla moe osjetno utjecati na
konstrukcioni sklop cijelog objekta.
U vrijeme priprema ovog izdanja u Evropi (Evropska zajednica) je
pokrenuta inicijativa usklaivanja raznih evropskih propisa iz ove i drugih oblasti.
Evrokod 7 (Eurocode 7 - EC 7) odnosi se na geotehnike aspekte projektovanja
objekata i graevinskih radova i to sa osnovnim zahtjevima za: (i) vrstoom, (ii)
stabilnou, (Hi) odravanjem i (iv) trajnou graevinskog objekta.
U cilju definisanja "geotehnikih kategorija" Eurocode 7 posebno propisuje
pojedinano i detaljno zahtjeve za: faznim istraivanjem, opsegom, koliinom,
kvalitetom, uzajamnostima, interpretacijom rezultata, itd. Posebno znaajna je i
podlonost svih rezultata istraivanja stalnoj reviziji, dopuni i izmjeni, ovisno o
novodobijenim laboratorijskim, terenskim, modelskim i drugim podacima kojima
se treba kompletirati cjelokupna slika o podlozi za temeljenje objekta.
Kao to je i uobiajeno, EC 7 predvia takoer dvije faze geotehnikog
istraivanja i to: (i) prethodna (preliminarna) i (ii) projektna (glavna)
22
istraivanja. Ovome treba svakako dodati i (iii) kontrolna istraivanja u fazi

izvoenja i eksploatacije objekta.
Prethodnim istranim radovima odreuje se opa pogodnost lokacije za
predvieni objekat ili konstrukciju, procjenjuju promjene koje mogu nastupiti
izvoenjem radova, te omoguuje planiranje slijedeih projektnih istraivanja.
Projektnim istraivanjem treba dobiti potrebne informacije za geotehniki
zahvat, ukljuujui metode, lokaciju i proces izvoenja istraivanja.
Mogue je preklapanje ovih dviju faza geotehnikih istraivanja, a po
potrebi predviaju se i naknadni istrani radovi, sve dok se postepenim postupkom
ne rijee sve znaajne osobine razmatrane lokacije.
Za usvajanje geotehnikih parametara i njihovo vrednovanje potrebno je
ire znanje iz savremene mehanike tla i stijena, kao i iz geologije, hidrogeologije,
seizmike, ekologije i drugih bliskih oblasti. U vrednovanju i definiranju
geotehnikih i projektnih parametara treba imati mjeru, s obzirom na potreban cilj i
namjeru, te se kao putokaz navodi Burlandov (Burland, 1987) "trokut mehanike tla"
(si. 25.1.), kojim se uspostavlja odreena ravnotea izmeu primijenjene mehanike,
Tehniki propisi mnogih zemalja bazirani su na metodi doputenih
ponaanja tla, odnosno stijenskog masiva i realnog tla u profilu povezano sa
(dozvoljenih) napona tla i stijenskog masiva. EC 7 predvia granina stanja iznad
iskustvom geotehniara.
kojih konstrukcija, odnosno tlo ili masiv, vie ne zadovoljava proraunske zahtjeve.
NA(i)
ANJ
OPITI
PRIMJE
NJ
Pritom raspoznaju se dvaPO
stanja:
krajnje
granino stanje nosivosti
(Ultimate
E
E
NA
limit state) i (ii) granino stanje upotrebljivosti (Serviceability limit
states).PROF
23
[-ISTRANI
Temeljenje
Temeljenje
TLA
IS PIT
IVANJA
ME H ANIK
IL
EC 7 zahtijeva od konstrukcije i temelja odgovarajuu trajnost
(Durabilitv)
RADOVI
A TL ATERE
i propisuje projektne situacije i projektne
Tzahtjeva
E RE NS KA
MJE"Trokut
RE NJA
. MO
IS KUS
AN
DE LI
T
A
SI. 25.1.
mehanike tla" (Burland,
1987)
Krajnje granino stanje nosivosti odnosi se na bilo kakav oblik sloma koji moe ugroziti sigurnost
ljudi. Granino stanje upotrebljivosti odnosi se na stanja iza kojih specificirani Kriterijumi upotrebljivosti nisu
vie zadovoljeni.
Projektne situacije ine skupovi razliitih fizikih pojava koje treba studirati i dokazati da one
iskljuuju pojavu kritinog stanja a to su:
1) Kombinacije razliitih optereenja.
2) Prirodna okolina tla ili stijenskog masiva koja ukljuuje:
a) efekat erozije, ispiranja i iskopa to mijenja geometriju povrine tla;
b) efekat hemijske erozije;
c) klimatsko razaranje;
d) efekat smrzavanja i formiranja ledene kore;
e) efekat oscilacija nivoa podzemne vode ukljuujui efekat dreniranja, mogunost plavljenja,
greke u drenanom sistemu itd;
f) pojavu plinova u tlu;
g) ostale efekte vremena i okoline na vrstou i osobine materijala; raspored i klasifikacija
razliitih zona u tlu i stenskom masivu, ukljuujui i metode ispucalosti masiva, slojevitost, krake
fenomene, rasjede, upljine izazvane otapanjem; prirodu okoline itd.;
h) potresi;
i) rudarske aktivnosti;
j) tolerancije u deformacijama konstrukcije; k) uticaj susjednih konstrukcija itd. Projektne situacije dijele se na
stalne, privremene i izvanredne (Tornlinson i Boorman 1995; Szavits - Nossan i Ivi, 1994; Baguelin i
Boorman 1992).
Projektni zahtjevi predviaju provjeru svake mogue situacije, kao i provjeru da nije prekoraeno
nijedno granino stanje. Provjera se vri s jednom ili sa vie predvienih metoda EC 7, iji se rezultati moraju da
uporede sa odgovarajuim iskustvenim rezultatima, kada je to mogue.
Trajnost konstrukcije mora se obezbijediti za predvieni vijek trajanja radi ega se razmatraju:
izloenost, upotreba i koritenje objekta, osobine upotrebljenih materijala, oblik elemenata i konstruktivnih
detalja, zatitne mjere, kvalitet rada, nivo nadzora, odravanje objekta i si.
25.2. OPTI PRINCIPI PROJEKTOVANJA TEMELJA
Evrokod 7 predvia etiri metode projektovanja i to:
1) pomou prorauna;
2) pomou propisanih mjera;
3) na bazi rezultata probnih optereenja ili modelskih ispitivanja i
4) metodom osmatranj a. 25.2.1. PROMETOVANJE TEMELJA PRORAUNOM
Projektovanje proraunom ukljuuje sve proraunske modele optereenja, pomake, osobine tla i drugih
materijala, geometriju objekta i odreena ogranienja, kao to su npr. prihvatljive deformacije. Svi ovi elementi
modela nazivaju se projektne veliine. Kad god je to mogue, proraun treba usporediti sa osmatranjima na
terenu iz prijanjih projekata, te modelima ili analizama.
Optereenja, koja mogu biti koncentrisana, ravnomjerna i prouzrokovana pomacima (od temperature ili
slijeganja), razvrstavaju se prema trajanju na: (i) trajna - stalna (G); ( i i ) promjenljiva (0; (iii) prouzrokovana
nezgodama -vanredna (nepredvieni dogaaji).
U stalna optereenja spadaju teina objekta i instalacija, u promjenjiva naturena optereenja ili
optereenja vjetrom i snijegom, a u nepredviene dogaaje npr. sudar vozova ili eksplozija. S obzirom na
promjenu u prostoru, optereenja mogu biti fiksna i slobodna, odnosno pokretna, a s obzirom na uticaj na tlo,
trajna (dugotrajna), trenutna (kratkotrajna) i povremena (privremena).
Evrokod 7 propisuje vrijednost projektnih veliina - projektnog optereenja (Fd) - (osim zemljanog
pritiska) koje se dobije direktno ili iz izraza:
(25.1.)
Fd=Fk-yp,
gdje je:
Fk - karakteristina veliina optereenja, a
Y p - parcijalni faktori sigurnosti za optereenja i odgovarajui uticaj
(tabela 25.1.), koji se detaljnije mogu nai u Eurocodeu 7. Parcijalni faktori sigurnosti za
granino stanje upotrebljivosti iznose y F =
22
Temeljenje
Temeljenje
23
1,0.
Parcijalni faktori sigurnosti za

konvencionalne projektne situacije pri
konanom graninom stanju
Tabela
OptereenjeParcijalni faktor ,-.
25.1.
Nepovoljno djelovanjePovoljno, djelovanje ;Stalno optereenje
ukljuivo:
> teina gornje konstrukcije
> tlo, stijena i voda1,0 1,00,95 1,0Promjenljivo
optereenje: > optereenje vjetrom i nametnuto
optereenje1,31,50
Parcijalni faktori su potrebni radi uzimanja nesigurnosti materijalnih osobina i razlika izmeu
vrijednosti dobijenih "in situ" i onih utvrenih laboratorijskim ili terenskim ispitivanjima kao i nesigurnosti
vezane za stepen krutosti ili duktilnosti tla, odnosno stijenskog masiva, vremenske netanosti kod utvrivanja
nosivosti tla ili konstrukcije, geometrijskih podataka, te uticaja raznih aktivnosti kod izgradnje na osobine tla i
stijenskog masiva. Projektne veliine materijalnih osobina (parametara tla i masiva) A'rf utvruju se direktno ili
pomou karakteristine vrijednosti X k preko izraza:
X d = / ,
(25.2.)
gdje je Y m parcijalni faktori sigurnosti za materijalne osobine (tabela 25.2.), koji se mogu detaljnije nai u
Eurocodeu 7.
Parcijalni faktori sigurnosti materijalnih osobina za uobiajene projektne situacije za
konano granino stanje
Tabela 25.2.
MiiiL'riJMliic osobine
tg<P
c\c
l'iircijiilni fiikioi y.
1,20-1,25
1,50-1,80
Za granina stanja pri izvoenju objekta kada ne postoji veliki rizik za ivot i drutvene posljedice,
mogu se primjenjivati drugi korijeni iz veliina datih u tabeli. Ove se veliine ne odnose na proraun ipova, ve
za uobiajene proraune, a slue kao vodilja kad se ova metoda parcijalnih faktora sigurnosti ne primjenjuje.
Parcijalni faktor sigurnosti materijalnih osobina za granino stanje upotrebljivosti uzima se u vrijednosti
y m = 1,0Geometrijski podaci vezani za nagibe povrina tla i masiva, nivoe voda, granice izmeu slojeva, kote
iskopa, dimenzije i oblik temelja itd., trebaju se birati saglasno dimenzionalnim tolerancijama konstruktivnih
pravila ili radnih specifikacija. Alternativno, one se mogu uzeti u obzir kada se biraju vrijednosti za optereenje i
materijalne osobine.
Ogranienja su definisana u Eurocode 7 kao prihvatljiva ograniena vrijednost za parcijalne deformacije,
koje zadovoljavaju zahtjeve za granina stanja upotrebljivosti konstrukcije. Totalna i diferencijalna slijeganja i
relativne rotacije temelja moraju se procijeniti i sagledati da ne vode nekom od graninih stanja. Kod prorauna
diferencijalnih slijeganja moraju se uzeti u obzir sluajne ili sistemske promjene osobina tla, raspodjela
optereenja, nain izvoenja radova i krutost konstrukcije.
Proraunskoj metodi geotehnikog projektovanja posveena je u EC 7 velika panja, jer je on ipak
najei nain dokazivanja graninih stanja.
Geotehniki prorauni (analize) obuhvaaju i parametarske analize, tj. analizu osjetljivosti krajnjeg rezultata na
promjene geotehnikih parametara.
U prvom dijelu Mehanike tla date su neke od ovih vidova analitike metode prorauna: nosivosti tla
(teorija plastinosti), raspodjele napona ispod temelja i u tlu, slijeganja, kao i neke poluempirike metode.
25.2.2. OSTALI NAINI PROJEKTOVANJA TEMELJENJA
Projektovanje propisanim mjerama koristi se kada proraunski modeli nisu na raspolaganju ili su
nepotrebni. Ove mjere ukljuuju tabele doputenih pritisaka za razne klasifikacije tla i stijenskog masiva. Ovaj
vid projektovanja uobiajen je kod konzervativnog naina projektovanja i za prostije sluajeve temeljenja.
Probno optereenje, u pravoj veliini ili reducirane razmjere, na ploama, ipovima ili na drugim
dijelovima konstrukcije, koristi se za projektovanje temelja, to je prije i kod nas koriteno. Pritom treba uzeti u
obzir razlike izmeu ispitne lokacije i realne situacije, koje se naroito oituju u razlikama uslova u tlu i ispitnom
22
Temeljenje
Temeljenje
23
mjestu, vremenskim efektima, razmjeri, trajanju optereenja, itd. Probno optereenje se esto koristi kod
projektovanja ipova, ako se rezultati koriste direktno za projektovanje ili kao kontrola proraunate nosivosti.
Eksperimentalni modeli takoer se koriste za projektovanje ili kontrolu proraunatih vrijednosti.
Metoda osmatranja koristi se za eventualne korekcije projekta tokom njegovog izvoenja. Za ovo je
potrebno uspostaviti sistem osmatranja (monitoring) u toku izvoenja u intervalima, koji omoguuju brzu i
pravovremenu interpretaciju i eventualnu korekciju projekta. U prethodnom postubku projektant treba definisati
prihvatljive granice ponaanja (npr. deformacije) konstrukcije, te planirati aktivnosti ako se stvarno ponaanje
objekta nade izvan predvienih granica.
Metode osmatranja primjenjuju se esto kod nasutih objekata, kao i kod drugih tipova brana radi
korekcija temelja projekta u toku izvoenja ili nakon njegovog zavretka, u cilju provjere ponaanja pojedinih
delova ili cjelokupnog objekta.
25.2.3. GEO
TEHNIKO
KATEGORIJE
INENJERSKI
IZVJETAJ
IGEOTEHNIKE
Evrokod 7 zahtijeva izradu geotehnikog izvjetaja i geotehnikog projektnog izvjetaja, koji skupa
ine dio ukupne projektne dokumentacije, koja se odnose na geotehniku problematiku. Ovaj posljednji izvjetaj
nije bio uobiajen u graevinskoj praksi, a ima opravdanja da se prihvati i da bude u sklopu glavnog projekta
(Szavitz - Nossan i Ivi 1994; European Committee for Standardization, 1994).
Osnovu geotehnikog projektnog izvjetaja ini geotehniki izvjetaj, koji pored uvoda sadri: generalni
opis gradilita; generalnu geologiju prostora; opis tla i masiva na bazi historijskih podataka, neposrednih
ispitivanja buotina, probnih istranih radova; osmatranje gradilita i laboratorijska ispitivanja, diskusiju
dobijenih rezultata, te zakljuke i preporuke, kao i eventualne dodatne terenske i laboratorijske istrane radove.
Ovaj izvjetaj treba da sadri i detaljan plan nadzora radova, koji treba provjeravati radove tokom izvoenja, ili
koji trai odravanje objekta nakon izgradnje.
Eurocode 7 predvia tri geotehnike kategorije. Svakom kategorijom utvruje se opseg i kvalitet
geotehnikih istranih radova, sloenost prorauna, obim i nivo provjere u toku izvoenja objekta. Na ovaj nain
daje se sloenost, teina i kompleksnost pojedinog geotehnikog projekta.
a) Prva geotehnika kategorija obuhvata relativno jednostavne konstrukcije kao npr.: objekte sa silom po stubu
manje od 250 kN, ili ispod zida manjom od 100 kN/m, potporne ili razuprte konstrukcije nie od 2,0 m, niske
nasipe ispod 3,0 m, jednospratne i dvospratne zgrade na plitkim temeljima ili jednostavnijim ipovima, manje
iskope za infrastrukturu, drenae, objekte koji se mogu projektovati na bazi iskustva itd. U ovu kategoriju ne
mogu se ukljuiti objekti locirani na sloenim terenima kao to su: deponije, nagnuti i rueviti tereni, mehka i
rahla tla, nekompaktirani nasipi, iskopi ispod nivoa podzemne vode, bujajue gline, te veoma ispucali
vodopropusni i troni stijenski masivi.
b) Druga geotehnika kategorija odnosi se na objekte i konstrukcije kod kojih su potrebni obimniji i kvalitetniji
geotehniki podaci i analize koje mogu zadovoljiti uobiajene postubke projektovanja. Uslovi u tlu i masivu
mogu se u ovoj kategoriji utvrditi pomou uobiajenih rutinskih metoda i laboratorijskih ispitivanja uz
primjenu konvencionalnih postubaka projektovanja. Ovdje spadaju plitka temeljenja, ipovi, obimniji iskopi,
stubovi mostova, ankerisanja, nasipi i dr.
c) U treu geotehniku kategoriju spadaju svi veoma sloeni geotehniki sluajevi, koji ne ulaze u prve dvije
kategorije, kao npr.: objekti sa izuzetno velikim optereenjima, viespratnice, brane, veliki mostovi, tuneli i
podzemni objekti, temelji optereeni velikim dinamikim silama, priobalne konstrukcije, veliki tornjevi,
nuklearne centrale, temelji sloenih hidro i termoobjekata, objekti osjetljivi na seizmiku, iskopi u sloenim
geotehnikim uslovima itd.
Vidljivo je da ove kategorizacije odreuju obim i kvalitet geotehnikih aktivnosti, uz odreeni
geotehniki rizik. Istrani radovi podeeni su ovim geotehnikim kategorijama.
Istrani radovi za prvu kategoriju ukljuuju vizuelni pregled lokacije i manje istrane radove, pomou
plitkih istranih jama, plitkih buotina i penetracijskih testova.
U drugu i treu geotehniku kategoriju ukljuuju se sve tri faze istranih radova: preliminarna,
projektna i kontrolna, koja su objanjena u prvom dijelu Mehanike tla.
Proces projektovanja temelja odvija se fazno.
U prvoj fazi pripremaju se nacrti konstrukcije i potrebne podloge u kojima su vidljivi svi stubovi, zidovi
i raspored optereenja. Svi vidovi optereenja moraju biti prikazani.
Druga faza obuhvaa studiranje i odabiranje karakteristika tla dobivene istraivanjem terena.
Treom fazom determinie se dubina temelja i obino odluuje o nainu -tipu temeljenja. Sa dubinom,
tipovima temelja i nosivosti tla ulazi se u etvrtu fazu, u kojoj se vre prorauni i ocjenjuju ukupna slijeganja
konstrukcije, te provjeravaju granina stanja nosivosti i upotrebljivosti. Ovom fazom defmie se i organizacija
izvoenja, nadzor, osmatranje i odravanje objekta.
22
Temeljenje
Temeljenje
23
25.3. OPTEREENJA KOJA DJELUJU NA TEMELJ

Optereenja od objekta su uglavnom poznata ve samim izborom konstrukcije objekta. Ona se dobiju
raunanjem svih sila i optereenja koja djeluju na konstrukciju, zajedno sa vlastitom teinom konstruktivnih
elemenata, ime se dobiju sile koje djeluju na pojedine temelje.
Prema sada vaeem "Pravilniku o tehnikim normativima za temeljenje graevinskih objekata", vrste
optereenja koja djeluju na temelj unekoliko se razlikuju od predloenih vrsta optereenja Evrokod 7, i dijele se
na: (i) glavna, (U) dopunska i (iii) posebna optereenja.
Ova optereenja uzimaju se shodno propisima koja vae za proraun predvienih graevinskih objekata.
25.3.1. GLAVNA OPTEREENJA
U glavna optereenja ubrajaju se: (i) sopstvena teina objekta, (ii) korisno optereenje, (iii) hidrostatski
pritisak vode i uzgon, (iv) filtracioni i porni pritisak, (v) aktivni i pasivni otpor tla, te (vi) pritisak mirovanja tla.
Sopstvena teina konstrukcije i tla dobije se iz zapreminskih teina (sile na jedinicu zapremine) i
zapremina pojedinih delova konstrukcije objekta.
Prilikom uzimanja vlastite teine tla treba voditi rauna je Ii tlo suho, vlano, zasieno ili potopljeno i uzeti
izraze navedene u prvom dijelu Mehanike tla.
Ukoliko se ne raspolae sa podacima laboratorijskih ispitivanja jedininih teina tla, mogu se uzeti
podaci iz tabela. Orijentaciono se npr. jedinina teina -zapreminska teina vlanog tla ( ) kree od 15,0 - 22,0
kN/m3, a najee 18,0 -20,0 kN/m3, ukoliko ti o ne sadri organske ili rudne materije (Dolarevi, 1987.).
Korisno optereenje objekta odreuje se prema tehnikim propisima za odgovarajui objekat, odnosno
konstrukciju i moe da djeluje kao: (i) trajno, (ii) trenutno i (iii) povremeno optereenje.
Hidrostatski pritisak i uzgon uzima se u obzir ako je tlo zasieno vodom, a djeluje podjednako na sve
strane i okomito na vodonepropusnu povrinu. Ovaj pritisak mora se uzeti u obzir ako se temelj objekta nalazi
ispod nivoa podzemne vode.
Filtracioni pritisak javlja se u porama tla i pukotinama stijenskog masiva, ako se voda kree sa veeg
na nii potencijal. Njegova veliina srazmjerna je hidraulikom gradijentu . (i /.). filtracionog toka podzemne
vode u razmatranoj taki (vidjeti taku: "Uzgon i filtracione sile"). Filtracioni ili hidrodinamiki pritisak djeluje
na estice tla i masiva kao sila mase u pravcu kretanja vode, ime skree rezultantu sila u neki kosi poloaj.
Porni pritisak - natpritisak javlja se u porama ili pukotinama masiva, ako su ispunjene vodom i ima
hidrostatski karakter. Porni pritisak (u) ili neutralni napon ima za posljedicu smanjenja ukupne otpornosti tla na
smicanje (a' ~ < - u tj. = c+ (< - u)- t g<p). Ovaj porni pritisak javlja se u mlaim geolokim formacijama i
to prvenstveno u stiljivom tlu male propusnosti.
Aktivni i pasivni pritisak, kao i pritisak mirovanja, proraunava se prema teorijama i na nain opisan
u prvom dijelu knjige u poglavlju: "Pritisak na potporne konstrukcije".
25.3.2. DOPUNSKA OPTEREENJA
Dopunska optereenja uzimaju se prema odgovarajuim propisima za razmatrane objekte. Ako je
veliina dopunskog optereenja blizu veliine korisnog optereenja ili vlastite teine, ono se uzima u proraunu
u svim fazama analize optereenja temelja.
U dopunska optereenja spadaju: (i) uticaj puzanja, bubrenja i skupljanja tla; (ii) kapilarni pritisak; (iii)
pritisci od smrzavanja; (iv) seizmiki i dinamiki uticaji; (v) hidrostatski uticaj kod sprijeene filtracije vode, kada
se na povrini formira ledena kora.
Puzanje, bubrenje i skupljanje tla uzima se u obzir ako moe utjecati na konstrukciju objekta i
izazvati tetne posljedice.
Puzanje tla pojavljuje se u glinovitom tlu usljed viskoznih deformacija. Ono nastaje relaksacijom
napona kod stalne deformacije i lagahnom deformacijom zrna tla pri konstantnom optereenju.
Bubrenjem tla nastaje poveavanje, a skupljanjem smanjenje zaprem i ne tla. Poveanje sadrine vode
izaziva bubrenje tla a smanjenje sadrine vode do granice skupljanja izaziva skupljanje tla. Bubrenje i skupljanje
tla mogu izazvati neravnomjerno Sleganje i oteenje objekta. Ove pojave deavaju se kod glinovitih materijala.
Bubrenja mogu izazvati poveane pritiske na temelje objekta ako su sprijeene deformacije.
Skupljanje tla dovodi do smanjenja pritiska ispod delova temelja objekta, to proizvodi neravnomjerno
Sleganje i oteenje objekta.
22
Temeljenje
Temeljenje
23
Kapilarni pritisak javlja se u zasienom tlu vodom u porama, koje su meusobno povezane i nalaze se
iznad nivoa podzemne vode. Veliina kapilarnog pritiska ovisi o veliini i rasporedu uskih i irokih pora u tlu,
temperaturi vode, pravcu kretanja vode i visini kapilarnog penjanja vode, to se odreuje ispitivanjima u
laboratoriji (vidjeti u prvom dijelu: "Kapilarnost i kapilarne sile"). Prosjeni kapilarni pritisak kod koloidnih
glina iznosi preko 300 kN/m2, dok kod sitnog pijeska iznosi samo do 6,0 kN/m2.
Pritisci od zamrzavanja javljaju se ispod temelja pri temperaturi ispod 0 C (273,15 K), ako su pore i
upljine ispunjene potpuno ili delomino vodom. Veliina pritiska odreuje se mjerenjem i ispitivanjem
zaleenih povrina pri raznim niskim temperaturama.
Seizmike sile na temelje konstrukcije odreuju se propisima za aseizmiko graenje (Pravilnik o
tehnikim normativima za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim podrujima) ili na osnovu izmjerenih
seizmikih parametara. Vrsta tla i nivoi podzemnih voda mogu da dovedu do poveanja osnovnog stepena
seizminosti, radi ega je potrebno ustanoviti ove osobine na razmatranoj mikrolokaciji.
Preko temelja objekta prenose se i rasprostiru u poluprostor tla sile izazvane vibriranjem i dinamikim
optereenjem, u obliku periodinih ili neperiodinih sila, ili u obliku delovanja udarom ili eksplozijom. Ovi
vidovi optereenja su specifini i zahtijevaju posebna izuavanja i proraune temelja i tla.
25.3.3. POSEBNA OPTEREENJA
U posebna optereenja ubrajaju se ona optereenja koja se ne mogu obuhvatiti prethodnim vidovima
optereenja. Tu prvenstveno spada luno delovanje u tlu, koje nastaje u posebnim sluajevima deformacije tla,
kao posljedica smiuih napona na granicama mase tla, koja se nalaze u stanju granine neravnotee. Ovo luno
delovanje utjee na raspodjelu i na veliinu pritiska, na graninim povrinama mase tla, koje se uzima u obzir u
kombinaciji sa drugim silama, ako to daje nepovoljnije optereenje (Dolarevi, 1987).
25.4. Metode temeljenja

Postoji vie metoda temeljenja objekata i raznih oblika i veliina temelja i uglavnom one zavise od
tehnikih karakteristika objekta ili konstrukcije i osobina tla, odnosno stijenskog masiva. Uobiajena je
klasifikacija temeljenja prema nainu i dubini oslanjanja temelja na tlo i masiv na:
1. plitko ili direktno temeljenje i
2. duboko ili indirektno temeljenje.
25.4.1. UOPTENO O PLITKOM TEMELJENJU
Plitkim temeljima nazivamo takve temelje ija je irina vea ili jednaka dubini temelja ispod terena, a
obratno dubokim temeljima. Plitkim temeljenjem mogu se smatrati sva povrinska temeljenja kod kojih se
optereenje od graevine direktno prenosi na tlo preko kontaktne povrine, koja je uglavnom i najee ravna i
priblino okomita na pravac delovanja optereenja.
Plitko temeljenje primjenjuje se u sluajevima kada je nosivo tlo relativno plitko, a odgovarajuim
konstruktivnim sistemom moe se obezbijediti odgovarajua sigurnost. Po pravilu, plitko je temeljenje
ekonominije od dubokog temeljenja, te ga treba primjenjivati uvijek i tamo gdje se odgovarajuim mjerama
moe postii potrebna stabilnost objekta u pogledu nosivosti i slijeganja tla ispod objekta.
Danas postoji vie tehnikih rjeenja za poboljanje nosivosti, odnosno vrstoe na smicanje i smanjenje
slijeganja tla, tako da se i slabija tla mogu pripremiti za plitko temeljenje.
Plitko - direktno temeljenje obavlja se na vie naina, sa temeljima raznih oblika i veliina. U osnovi
razlikuju se slijedei tipovi temelja:
a) temelji samci;
b) temeljne trake, temeljni nosai;
c) temeljni rotilji - temeljne trake u dva pravca;
d) temeljne ploe - ravne, ojaane rebrima i kasetirane (elijaste).
Izbor tipa plitkog temeljenja ovisi od vie faktora, a u biti od dispozicije objekta, njegove teine i
nosivosti tla.
a) Temelji samci koriste se obino kod manjih teina objekta i boljih karakteristika tla i to ispod stubova
okruglog, kvadratnog, pravougaonog ili
22
Temeljenje
Temeljenje
23
vieugaonog presjeka. Temelji samci se danas rijetko izvode od kamena, opeke ili betonskih blokova, a najee
od nabijenog ili armiranog betona. Mogui su razni oblici temelja, kao to su npr.: pravougli, pravougli sa
gornjim zakoenim licem, stepenast sa jednom ili vie stepenica. Na slici 25.2.a-f dati su razni mogui oblici
temeljnih stopa za nearmirani i armirani beton.
1
TTT ttt
TTT t
T1
1
-ffl-
1'
SI. 25.2. Tipovi temelja samaca: nearmirani beton za elini stub (a), zakoena gornja povrina temelja (b), stepenasti temelj
(c), ploasti armirani temelj (d), zakoen armirano - betonski temelj (e), temelj u vidu peurke - ljuske (f).
Ukoliko je vee optereenje, a tlo slabijih osobina, potrebno je poveati povrinu nalijeganja, to se
postie temeljnim trakama u jednom ili u oba pravca, ili temeljnim ploama.
b) Temeljne trake prenose optereenje sa zidova ili sistema stubova na tlo (sl.25.3.-a,b). Ekonominije
je i tehniki lake izvesti temeljne trake nego vie pojedinanih temelja, posebno kada su blizu jedan drugog.
Osim temeljnih traka koriste se za vea optereenja i temeljne trake ojaane nosaima - gredama, najee sa
gornje strane (sl.25.3.-c). Oblici temeljnih traka mogu biti i trapezastog ili drugog oblika (sl.25.3.-d,e), ovisno o
konstruktivnim pojedinostima objekta.
22
Temeljenje
Temeljenje
23
vni principi temeljenja graevinskih objekata
c) Temeljni rotilj prenosi optereenje na tlo preko unakrsno postavljenih temeljnih traka - nosaa
(si.25.4.). Ako su trake blizu jedna drugoj, razmatra se mogunost izrade temeljne ploe, za koju je iskop za
temelje jednostavniji.
34
Temeljenje
Temeljenje
35
P R E S J E K A-A
Jz___hi
34
Temeljenje
Temeljenje
35
I, p,
ll' IIP Ili" 111
ljL_
*----------
^
+ +-
__-
Jf.
Sl.25.3. Tipovi temeljnih traka - temeljnih nosaa: ispod zida (a), ispod pojedinanih stubova (b), temeljna traka ojaana
gredom na gornjoj strani (c), osnova trapezastog oblika temeljne trake (d) i temelji samci spojeni temeljnom trakom
(e).
d) Temeljne ploe ravne, ojaane stopama oko stuba ili gredama, te elijaste - kasetirane - sanduaste
ploe (sl.25.5.) koriste se na tlima slabe nosivosti, kao i u sluaju kada su stubovi samci ili temeljne trake - grede
na malom odstojanju. Temeljne ploe su korisne za redukciju diferencijalnog slijeganja na tlu razliitih fiziko mehanikih osobina ili gdje je iroka varijacija u optereenju izmeu susjednih stubova. Ovaj vid temeljenja je
krajnji sluaj plitkog temeljenja.
Ojaavanje ploa moe biti izvedeno prema dolje (sl.25.5. - b) ili prema gore (sl.25.5. - c). Povoljnije je
ojaavanje ploa prema gore, ako to dozvoljava tehnika koncepcija objekta. Na slici 25.5.- d data je sanduasta
ili elijasta ploa, koja se primjenjuje kod veoma stiljivog i podvodnog tla.
Bi
rt---------------------------------------7\ a T k L - a T k -
34
Temeljenje
aTk
Temeljenje
35
pT-rt---------------rt--------------rt-------------rt-----1
CTITk_____/1 ______/NI^Z _Z7lTrvl
^^-
Sl.25.4. Temeljni rotilj sa zakoenom gornjom povrinom temelja.
-_*
^t-j_-- -
f R VOKUTN / EU JE
DHBH
Sl.25.5.
Tipovi
temeljnih ploa: ravna ploa (a), ploa ojaana oko stubova prema
dolje (b), ploa ojaana gredama - rebrima (c), elijasta - sanduasta temeljna ploa (d).
25.4.2. UOPTENO O DUBOKOM TEMELJENJU

Pod dubokim - indirektnim temeljenjem smatramo sva ona duboka temeljenja kod kojih se optereenje od
objekta prenosi u/na dublje nosive slojeve tla pomou posebnih konstruktivnih elemenata. Duboko temeljenje
primjenjuje se uvijek u sluaju kada su gornji slojevi slabo nosivi i jako stiljivi, a bolje nosivo tlo nalazi se
relativno duboko ispod povrine tla. Normalna funkcija indirektnih konstrukcija je da prenese optereenje od
objekta na dublje zone tla bolje nosivosti i manje stiljivosti.
Duboko temeljenje nezamjenjivo je za temelje objekata i konstrukcija iznad nivoa vode, kao to su
temelji stubova mostova, kejovi, naftne platforme itd.
Prenosne konstrukcije dubokog temeljenja dijele se obino na:
Temeljenje na ipovima: na povrini mone mehke gline (a),

na nasipu (b),konstrukcija iznad nivoa vode (cj, ispod nivoa
podzemne vode (d), obalni stup mosta (e) i obaloutvrda od
ankerisanih ipova (f), gdje je: mehka glina (1), sabijeno tlo
(2), nasip (3), stijena (4), voda (5), anker - zatega (6), ip na
pritisak (7) i ip na zatezanje (8).
34
Temeljenje
Temeljenje
35
a) ipove (pilote);
b) bunare;
c) kesone (pneumatsko temeljenje);
d) podzemne konstrukcije specijalnog izvoenja (dijafragme, te razna poboljanja tla).
Odabiranje tipa dubokog temeljenja ovisi o mnogo uticajnih faktora kao npr. od: (i ) vrste tla, (u) visine
podzemne i povrinske vode, (i i i ) vrste objekta i konstruktivnih pojedinosti, te od (i v ) naina i mogunosti
izvoenja pojedinih vrsta dubokog temeljenja.
a) Sipovi
raznih
tipova
su
prvi
indirektni
elementi
koji
su
od
pamtivijeka
koriteni
za
prenoenje
optereenja
na
dublje
zone
vee
nosivosti
tla
i
manjeg
slijeganja. Koriste se u sluaju da u normalnom nivou tla nije mogue preuzeti
optereenje
objekta
temeljima
samcima
trakama
ili
temeljnim
ploama
(si.
25.6.
a), ili konstrukcija lei na dubokom stiljivom tlu - nasip (si. 25.6. - b). Temeljenje
pomou
ipova
je
konvencionalni
metod
izgradnje
konstrukcija
iznad
nivoa
vode
(si. 25.6. - c), ili ispod nivoa podzemne vode (si. 25.6. - d), kao i kod izrade
upornjaka mostova i obaloutvrda (si. 25.6. - e,f). Sipovi se koriste za preuzimanje
sile u ankerima kod priboja, zagata i si. (si. 25.6. - f), kao i kod sanacije klizita.
Sipovi se izvode pojedinano, u jednom ili vie redova, vertikalno ili koso, ovisno o vrsti optereenja.
Mnogobrojna teoretska i eksperimentalna ispitivanja ukazuju da mehanizam nosivosti ipova u ljunkovito pjeskovitom i koherentnom tlu nije jo ni danas dovoljno razjanjen.
b) Bunari
se
primjenjuju
u
sluajevima
kada
je
pobijanje
ipova
ili
talpi
oteano
zbog
heterogenosti
tla
i
pojave
kamenitih
blokova,
samaca
ili
konglomerata. Kada su manje dubine do nosivog tla, pobijanje ipova je obino
neracionalno,
jer
je
potrebna
glomazna
mehanizacija
za
mali
obim
radova.
Terenski
uslovi,
tehnika
sredstva
koja
stoje
na
raspolaganju,
prostorni
smjetaj,
eventualne vibracije na susjedne objekte i si. utjeu na opredjeljenje za izvoenje
bunara.
Bunari se izvode najee pojedinano i obino su okruglog presjeka (si. 25.7. - a), a mogu biti i
povezani u jedan sistem kod veeg koncentrisanog optereenja (si. 25.7. - b i c). Sanduasti bunari (si. 25.7. - d)
izvode se u slinim okolnostima kao i okrugli bunari. Razliitog su oblika i esto se rade van mjesta primjene, pa
se kao plovni objekti dovoze do mjesta temeljenja i sputaju posebnim kranovima sa skele ili plovnog objekta.
c) Kesonsko
ili
pneumatsko
temeljenje
(sl.25.8.)
primjenjuje
se
za
vee
dubine (max. do 35,0 m) i kada se ne.moe u bunaru osvojiti priliv vode, odnosno
unoenje materijala u bunar.
Dovoenjem komprimiranog zraka odreenog pritiska u radni prostor kesona spreava se prodor vode,
omoguuje dobar uvid u rad i obezbjeuje siguran kvalitet temelja. Meutim, rad radnika u kesonu ogranien je
na kratko vrijeme i
34
Temeljenje
Temeljenje
35
VIII Osnovni principi temeljenja graevinskih

objekata
'
__________________________________________________
25.
Uvod, optereenja i metode temeljenja
skopan je sa mnogim ljudskim, transportnim i zdravstvenim potekoama, zbog ega se ovaj vid temeljenja
primjenjuje samo u izuzetnim sluajevima.
objekta izvodi se armirano - betonska dijafragma, preko koje se prenosi optereenje objekta na dublje zone tla.
- I -
Sl.25.7. Temeljenje na bunarima:

pojedinaan okrugli bunar (a),
spojeni bunari (b), odvojeni
bunari povezani u zajedniku
konstrukciju (c) i sanduast bunar
(d).
38
Temeljenje
SI. 2 5.8. Keson za pneumatsko

temeljenje: radni prostor (1), dovod
zraka (2), odvod zraka (3), penjalice
(4), korpa za iskopani materijal (5),
otrica kesona (6), bentonitska
suspenzija (7), ulaz u radnu komoru
(8), izvoz materijala (9).
Temeljenje
39

objekata
'
__________________________________________________
25.
--
CI
38
Temeljenje
Temeljenje
39

objekata
'
__________________________________________________
25.
Primena armirano - betonskih dijafragmi posebno je podesna u urbanim sredinama, gdje se najee
izvode temelji u neposrednoj blizini postojeih objekta i u skuenom gradilinom prostoru. Na ovaj nain rjeava
se osiguranje graevinske jame i koristi kao nosivi konstruktivni temeljni dio objekta.
*----2-- *--- 2--*--- 2--*--- ?-- ---?-Jf- dijafragme: izliven beton (I), faza betoniranju (II),
Sl.25.9. Izvoenje
faza iskopa (III), gdje je: bentonitska suspenzija (I), kontraktor (2),
ugraen beton (3), grabilica (4).
Danas je razvijena tehnika mainskog buenja ili iskopa velikih cilindrinih profila do znatnih dubina,
tako da je u posljednje vrijeme ovaj vid temeljenja praktiki potisnuo pneumatsko temeljenje.
d) Podzemne konstrukcije izvode se posljednjih decenija raznim specijalnim strojevima u cilju
vodozaptivanja terena, osiguranja graevinske jame, temeljenja objekata, kako kod plitkog, tako i kod dubokog
temeljenja. Ovdje prvenstveno spadaju vodozaptivne ili nosive dijafragme.
Pod dijafragmom se podrazumijeva podzemni zid male debljine izveden mainskim iskopom uskog
rova, koji se ne razupire ve privremeno osigurava bentonitskom suspenzijom. Iskop i ispuna glinovitim,
nearmiranim i armiranim betonom vri se po kampadama i u fazama (si. 25.9.). Kao konstruktivni elemenat
38
Temeljenje
Temeljenje
39
Vili Osnovni principi temeljenja graevinskih objekata
Pored dijafragmi u podzemne konstrukcije ili poboljanja osobina tla, koriste se danas sve vie metode:
konsolidacionog i veznog injektiranja, plitkog i dubokog sabijanja tla (vibroflotacija), dinamike konsolidacije, kao i
druge metode koje e biti opisane u metodama poboljanja osobina tla.

Kod temeljenja sloenih objekata sa razliitim optereenjima, te kod raznolikog sastava tla po dubini,
koriste se kombinovane vrste plitkog i dubokog temeljenja. Kao primjeri vie kombinovanih razliitih metoda
temeljenja prikazana su dva poznata svjetska centra, na slikama 25.10. a i b.
POGLAVLJE I X
PLITKO - DIREKTNO TEMELJENJE
DJELIMlNO RASPADNUT
A DJELIMINO NE
GLINAC
'-3 BUNAR
BETONOM
RASP
ADN
UT
UZOUZ
PJES
ZAPUNJEN i STUPA PO i.5MN CAR
- NI
PRESJ
/
EK
NASIPI MEHK!
GUNOVItl LAPOR S
N.RV.
DJELIMIHO
RASPADNUT PJEAR
RASPADNUT
A
BUNAR BETONOM
\
DJELIMlNO NE GLINAC
ZAPUNJEN
I-4
--1
MJ.
TOMLINSON,
1995.
-IES3 MEKANE
GLINE
PJEANI
LJUNAK
LONDONSKA
GLINA
PJEAK
LJUNAK
jjÊ
[1-
Sl.25.10. Duboko bunarska temeljenje banke za razvoj u Singapore

(a) (Tomlinson i Boorman, 1995) i presjek kroz Shell Centre
u Londonu sa razliitim metodama temeljenja i dijagramom
slijeganja (b) (Measor i Williams 1962).
" Ako je tehnologija veliki stroj, znanje je zasigurno gorivo koje ga pokree."
A. Toffler, 1972. ( "Future Sliock ")
IX PLITKO - DIREKTNO TEMELJENJE

prvom dijelu analizirani su osnovni Kriterijumi
plitkog
obrazloeno Dimenzionisanje i Sleganje plitkih temelja, te dat osvrt na primjenu kompjuterskih metoda kod
analize i projektovanja plitkih temelja. Pored dimenzioniranja prema Kriterijumu sloma tla i Kriterijumu
doputenih slijeganja, date su opte postavke za krajnje granino stanje i granino stanje upotrebljivosti, koja se
predviaju Evropskim standardima za geotehniko projektovanje (Eurocode 7).
Nain dimenzionisanja temelja samca dat je za nearmirane i armirane betonske temelje, optereene
centrino i ekscentrino, kao i njihovi konstruktivni detalji.
Temeljni nosai analizirani su za optereenja koja se prenose preko zidova i pojedinanih stubova.
40
leme ljenje
41
Za temeljne ploe dati su osnovni tipovi i njihova

Primena. Statika analiza prikazana je za konvencionalni
nain prorauna, kao i za proraun fleksibilnih ploa na
elastinoj podlozi.
U ovom poglavlju obraeni su:
27.
28.
29.
26. Kriterijumi, Dimenzionisanje, Sleganje i analiza plitkog temeljenja.

Temelji samci.
Temeljni nosai i
Temeljne ploe.
26. KRITERIJUMI, DIMENZIONISANJE, SLEGANJE

TEMELJENJA
ANALIZE PLITKOG
Prema Terzaghiju i Pecku (Tercagiju i Peku) plitkim temeljenjem definiu se takvi temelji kod kojih je
irina vea ili jednaka dubini temelja, kako je to i u uvodnom dijelu navedeno. Obino se pod plitkim ili
direktnim temeljenjem podrazumijevaju sva povrinska temeljenja i naini oslanjanja u kojima se optereenje od
graevine prenosi na tlo, preko kontaktne povrine, koja je uglavnom ravna i priblino okomita na pravac
delovanja optereenja (Dolarevi, 1987).
Ova definicija moe da se prihvati za normalne veliine temelja, ali ne i za uske i veoma iroke temelje.
Zbog ovoga neki autori preporuuju izbjegavanje termina "plitko temeljenje", tako da se u geotehnikom
izvjetaju definie odnos dubine prema irini temelja.
26.1. OSNOVNI KRITERIJUMI PLITKOG TEMELJENJA
U prvom dijelu dat je pristub projektovanju temelja sa aspekta nosivosti, slijeganja i konsolidacije tla
ispod temelja. Meutim, neke vane promjene u tlu nastaju neovisno o dodatnim naponima izazvanim
optereenjem temelja, o kojima treba voditi rauna pri odreivanju elemenata temelja.
Primjeri takvih kolebanja u tlu su: (i) bubrenje i skupljanje tla pod uticajem vlanosti i temperaturnih
uslova, (ii) dubina smrzavanja, (iii) isuivanje, (iv) opasnost od ispiranja tla, (v) klizanje kosina, (vi) rudarska i
druga regionalna slijeganja, (vii) slijeganja za vrijeme udara, eksplozija i vibracija, ili drugi slini uticaj i.
Potreban je oprez kod analize efekata ovih promjena na konstrukciju, bilo da utiu na lokaciju temelja ili
na poduzimanje potrebnih tehnikih mjera, kako bi se izbjegle nepoeljne posljedice.
Dimenzije temelja projektuju se prema kritinom optereenju, odnosno doputenom naponu i slijeganju
ustanovljene vrste tla i stvarne veliine optereenja. Meutim, kod usvajanja dubine temelja mora se voditi
rauna o minimalnom ukopavanju koje je ovisno o navedenim klimatskim i drugim faktorima i promjenama u
tlu.
Mnoge zemlje definisale su standardima minimalne dubine temeljenja s obzirom na dubinu smrzavanja.
U Norvekoj npr. i sjevernim regionima Kanade utvreno je daje efekat izdizanja tla usljed smrzavanja do
dubine 1,2 - 2,0 metra
sa veliinom izdizanja 10 - 30 cm (Tomlinson i Boorman, 1995). Prema Britanskom standardu preporuuje se
minimalna dubina od 0,45 m, za obezbjeenje temelja protiv smrzavanja, osim u predjelima sa duim periodima
mraza, gdje je vea dubina poeljna.
Normalno je da dubina temelja bude ispod dubine u kojoj se osjeaju sezonske klimatske pojave. Do ove
dubine su obino nie vrijednosti vrstoe na smicanje tla, to ovisi o vrsti tla i lokalitetu. Efekti klimatskih
promjena variraju po dubini, a kreu se od 1,20 - 1,50 m, a u tropskim i suptropskim podrujima i dublje.
Dubina smrzavanja odreuje se na osnovu viegodinjih mjerenja, osmatranja i iskustva. Orijentaciono,
mogu se usvojiti u naim podrujima slijedee dubine smrzavanja:
a) za podruja sa sredozemnom klimom i nadmorskom visinom ispod 500 m n.m. dubina treba da iznosi
0,40 m.
b) za podruja sa kontinentalnom klimom minimalnu dubinu smrzavanja usvojiti 0,80 m.
Na ove dubine potrebno je dodati jo 0,10 - 0,20 m radi obezbjeenja, da ne doe do smrzavanja ispod
samih temelja (Dolarevi, 1987).
Probleme u temeljenju mogu da izazovu bubrenja i skupljanja, odnosno isuivanja pojedinih vrsta tla,
kao to su npr. glinovita i iloviasta tla. Kod ljunka, pijeska i pjeane praine ne postoji tetna opasnost od
isuivanja i skupljanja, odnosno bubrenja. Ispitivanjem treba ustanoviti dubinu ovih promjena, jer se kod nekih
vrsta tla, i kod male teine objekta, mora nekada temeljiti i na dubini 3,0 m, da bi se izbjegle pojave isuivanja i
bubrenja.
40
leme ljenje
41
U izvjesnim sluajevima mora se voditi rauna o efektima korijenja vegetacije i drvea. Efekti vlanosti
razliiti su sa vegetacijom i bez vegetacije i drvea, a korijenov sistem, koji dosee i do 5,0 m dubine, moe da
izazove i odreene pritiske.
Potekoe sa ispiranjem i erozijom uglavnom su vezane za pjeana tla. Unutarnja erozija moe biti
rezultat filtracije podzemne vode kroz pore i pukotine, koja ispire fine estice tla, to dovodi do slijeganja i
uruavanja tla. Posebne potekoe u temeljenju moe izazvati filtracija vode iz otpadnih industrijskih
devastiranih materijala u deponijama i kod flotacije ruda, to moe dovesti i do uruavanja takvih deponija. U
ovome sluaju se mora ispitati dubina ispiranja i postaviti temelje dublje ili preuzeti tehnike mjere zatite
razmatranog podruja.
Povrinska erozija javlja se kod sipkih i nevezanih kategorija tla u podrujima sa jakim vjetrovima i
tekuim - najee bujiarskirn tokovima vode. Pored odreivanja dubine temelja, na osnovu mogue
erodivnosti tla, potrebne su i tehnike mjere povrinske i dubinske zatite, ukljuujui i poumljavanja.
Uopteno, podruja sklona klizanju treba izbjegavati za gradnju. Kod plitkih klizanja mogu se poduzeti
tehnike mjere na spreavanju uzroka klizanja.
Optereenje temelja e nekada malo i nimalo uticati na faktor sigurnosti, ali ostali uticaji kao zasijecanja,
nasipanja, navodnjavanje, odvodnje i si. imaju znaajan efekat na stabilnost kosina. Kod stijenskih masiva
primjenjuju se ankerisanja i mjektiranja, u cilju poboljanja i osiguranja padina, kosina i zasjeka.
Ponaanje objekata sa temeljima u pritisnutim zonama je drugaije od onih u zateuim zonama ire
razmatranog podruja. U prvom sluaju kose sile tee da slome objekat, a u drugom da ga razvuku. Uopteno, u
ovim sluajevima i kod optereenja temelja horizontalnim silama treba izvriti provjeru stabilnosti na klizanje
koja se obezbjeuje sa poveanjem dubine temeljenja i drugim tehnikim mjerama.
Eksplotacijom podzemnih sirovina, metodom pumpanja nafte, prirodnog gasa i soli iz podzemlja
stvaraju se uplji podzemni prostori koji imaju negativnog efekta na povrinu zemlje. Kod nas je poznat ovaj
sluaj u podruju Tuzle, gdje je zbog crpljenja soli (isoljavanja) dolo do utonua delova grada i oteenja
pojedinih objekata. U ovakvim i rudarskim podrujima potrebne su posebne mjere kod temeljenja i izgradnje
objekata.
Temeljenja vezana za vibracije i udare mogu se podijeliti u dvije kategorije: (i) eksterne vibracije
izazvane seizmikim aktivnostima, eljeznikim tunelima i izvoakim aktivnostima, te (ii) vibracije izazvane
ekscentrinom rotacijom ili udarom strojeva unutar objekta. Za aseizmiko graenje postoje propisi prema
kojima se vri temeljenje objekta dok u drugom sluaju temeljenje predstavlja posebnu specijalnost koja se u
literaturi zasebno obrauje. Najee to su izolovani i duboki temelji koji se odvajaju od osnovne konstrukcije,
prema specifinim metodama.
26.2. PRORAUN NAPONA NA KONTAKTNOJ POVRINI TEMELJA I TLA
Optereenje od objekta na tlo prenosi se preko kontaktne - dodirne povrine temelja i tla u dublje zone
tla ispod temelja. Ovi naponi nazivaju se kontaktni naponi i dijelom su obraeni u prvom dijelu ove knjige
(12.1.). Proraun se provodi na dva naina i to: (i) pravolmijskom raspodelom pritisaka na dodirnoj povrini i (U)
metodom elastinosti.
Do sada uobiajen nain pravolinijske raspodjele pritisaka predstavlja veoma grubu aproksimaciju
stvarne raspodjele pritisaka koja se dobija tanijim i savremenim metodama prorauna, baziranim na
deformabilnosti (savitljivosti) temelja i stiljivosti tla. Pri proraunu metodom elastinog poluprostora koristi se
postubak izjednaavanja deformacije temelja objekta i tla, odnosno princip podudarnosti elastine linije temelja i
linije slijeganja tla.
40
leme ljenje
41
26. Kriterijumi,
Dimenzionisanje,
slijeganje
I X Plitko - direktno temeljenje
___________________________
i
analize plitkog
temeljenja
U cilju odreivanja reaktivnog pritiska na kontaktu temelja i tla za prvi sluaj prorauna koristio se ranije
modul reakcije tla (koeficijent posteljice - k). On se zasniva na pretpostavci da je napon (cr), odnosno pritisak
(p), proporcionalan slijeganju (s) u svakoj taki poluprostora ispod optereene povrine (vidjeti prvi dio, taka
8.3.3.). Ova hipoteza
nazvana jo Winklerova hipoteza, a u suprotnosti je sa postavkama
teorije elastinosti i to zbog slijedeih razloga:
a) Temelj se ne slijee ravnomjerno, ve je po pravilu ugnut prema dolje.
b) Tlo se ne slijee samo ispod optereene povrine, ve se ono prenosi i na bokove (si. 26.1.).
c)
Veliina modula reakcije tla dobije se ispitivanjem tla na krunim ploama raznih dimenzija,
koje utjeu na dobivene veliine modula reakcije tla. Sa poveanjem dimenzija ispitne ploe dobijena
vrijednost opada i obratno.
Danas se po pravilu interakcija izmeu temelja i tla rauna prema metodi elastinosti. Od krutosti i
elastinosti temelja, te o vrsti tla ovise kontaktni pritisci i oni se meusobno razlikuju, a jo vie se udaljuju od
pravolinijske raspodjele pritisaka (sl.26.1.).
Za ocjenu apsolutne krutosti temeljne konstrukcije primjenjuje se koeficijent apsolutne krutosti
za koji postoji vie izraza u literaturi (Dolarevi, 1987).
Za linijske pravougaone temeljne nosae koeficijent apsolutne krutosti moe se odrediti iz izraza:
(26.1.)
(a = k-s)
(K),
K = ^-\>0A,
gdje je:
Et BL
Eb, E, - modul deformacija

betona, odnosno tla h
4
presjeka temelja (m ); B - irina temeljnog
- moment inercije poprenog

nosaa (m);
duina
L -
temeljnog nosaa (m).

Ukoliko je
K>
4, temeljni nosa moe se smatrati apsolutno krutim. Za kvadratne (L =
i pravougle (^/
) temeljne ploe krutost se odreuje prema izrazu:

.
(26.2.)
K = 4 3
0A
^lJ > L
E, BL
B
/L
Za A' > 0.4

temeljna ploa se smatra krutom.
Ukoliko je koeficijent krutosti (K) za okruglu temeljnu plou dijametra D (m) vei ili jednak 0,4,
temeljna okrugla ploa smatra se krutom, tj.:
A7 = 6^->0,4.
E, D
(26.3.)
Za krate (sl.26.1.-a,c,d) i fleksibilne (sl.26.1.-b) temelje, kao i za neke vrste tla dati su na slici 26.1.
kontaktni pritisci (naponi), iz kojih se vide razlike u oblicima raspodjele pritisaka i slijeganja na kontaktu temelj
- tlo (Dolarevi, 1987).
~ i
1
p
D 1 l=o
48
Temeljenje
Temeljenje
31
26. Kriterijumi,
Dimenzionisanje,
slijeganje
___________________________
i
analize plitkog
temeljenja
Sl.26.1. ematski prikaz slijeganja krutog temelja (a) i fleksibilnog (b), gdje je: Sleganje (1), sa elastinom linijom temelja
(3) i linijom, slijeganja tla (4), te dijagramom pritiska (2) i to za glinu (a-2), pijesak i ljunak (c-2) i srednji tip
materijala (d-2).
Dok su za glinu pritisci vei na krajevima nego u sredini temelja (sl.26.1.- a-2) dotle su kod pijeska i ljunka
pritisci vei u sredini, nego na krajevima temelja, koji su praktiki beznaajni (sl.26.1.-c), (Tomlinson i
Boorman, 1995).
Ovakve raspodjele kontaktnih pritisaka proizlaze iz krutosti, odnosno fleksibilnosti (elastinosti) temelja
i osobina tla. Kod apsolutno krutog sistema temelja elastina linija slijeganja temelja je prava linija (sl.26.1.a-3),
dok je teoretska linija slijeganja tla za ravnomjerno optereenje kriva izboena prema dolje (sl.26.1.a-4). Poto u
svakoj taki mora postojati kontakt izmeu temelja i tla, i iinija slijeganja tla mora biti prava. Ovo dovodi do
preraspodjele pritisaka i to tako da se na krajevima poveavaju, a u sredini smanjuju (kod koherentnog tla i
stijenskog masiva), to opet ovisi o vrsti tla.
Kod fleksibilnog temelja sluaj je suprotan (sl.26.1.-e), tj. elastina linija slijeganja temelja je jae
izboena prema dolje (si.26.1 .e-3), nego linija slijeganja tla (sl.26.1.e-4) za ravnomjerno optereenje. U ovome
sluaju podudarnost linije slijeganja tla i elastine linije temelja izaziva koncentraciju reaktivnog pritiska na
sredini, a smanjenje na krajevima.
26.3. DIMENZIONISANJE PLITKIH TEMELJA
Temeljem objekta treba da se obezbijedi siguran oslonac gornjoj konstrukciji i njeno normalno
funkcionisanje. Da bi se ovo postiglo, moraju, kod dimenzioniranja plitkih temelja, biti ispunjena dva osnovna
uslova i to:
a) Optereenje konstrukcije na temelj mora biti znatno manje od optereenja koje moe da izazove slom
tla ispod temelja, odnosno zahtijeva se odreeni koeficijent sigurnosti u odnosu na pojavu sloma.
b) Sleganje temelja treba biti u doputenim granicama, odnosno mora biti toliko da ono ne izazove
tetne posljedice na konstrukciji objekta.

Saeto reeno, Dimenzionisanje temelja vri se na bazi doputenih napona, odnosno doputenog
optereenja tla, koje se dobije na bazi Kriterijuma sloma tla, odnosno kritinog optereenja, te
Kriterijuma doputenih slijeganja.
Nacrt Evropskog pravilnika za geotehniku (Eurocode 7) obrauje ire uslove za Dimenzionisanje plitkih
temelja samaca, traka, rotilja i ploa, koji se radi uporedbe sa naom dosadanjom praksom saeto navode u
narednoj taki.
26.3.1. KRAJNJE GRANINO STANJE I GRANINO STANJE UPOTREBLJIVOSTI
Evrokod 7 predvia provjeru barem slijedeih graninih stanja: (i) gubitak ope stabilnosti, (ii) nosivost
tla, (iii) slom usljed klizanja, (iv) slom konstrukcije zbog pomjeranja temelja, (v) prekomjerna slijeganja, te (vi)
nedozvoljene vibracije.
Predviaju se dvije metode dimenzioniranja plitkih temelja:
a) direktna metoda dimenzioniranja sa svim vrstama analiza za svako granino stanje uz koritenje
proraunskih modela, projektovanih veliina i parametara tla, te
b) empirijska metoda prorauna koritenjem i uporeenjem iskustava, rezultata terenskih i
laboratorijskih ispitivanja.
Prva metoda obuhvaa modele bolje od druge, koji opisuju mehanizme sloma tla za krajnje granino
stanje (za kritino optereenje), te analizu deformacija za granino stanje upotrebljivosti (Szavitz - Nossan i Ivi
1994.).
Krajnja granina stanja kod plitkih temelja provjeravaju se za: (i) nosivost tla, (ii) opu stabilnost, (iii)
klizanje, (iv) optereenje sa velikim ekscentricitetom, te
(v) slom konstrukcije usljed pomaka temeljne konstrukcije.
Proraun nosivosti tla provodi se poluempirijskim metodama baziranim na "in situ" testovima ili
opaanjima temelja na slinom tlu. Daju se preporuke za odreivanje nosivosti tla i stijenskog masiva
poluempirijskim metodama baziranim na rezultatima dobivenih presiometrom.
Opea stabilnost provjerava se u sluajevima temeljenja na kosinama i prirodnim padinama, pored
iskopa ili potpornih konstrukcija, uz obale rijeka, kanala, jezera, morskih obala, te pokraj rudnika ili drugih
podzemnih objekata. Za sluaj da tlo ili stijenski masiv ispod temelja ukazuje na uslojenost ili diskontinualnost
48
Temeljenje
Temeljenje
32
26. Kriterijumi,
Dimenzionisanje,
slijeganje
___________________________
i
analize plitkog
temeljenja
moraju se njihove osobine uzeti u obzir kod pretpostavljenog mehanizma sloma i proraunskog modela sa
izabranim parametrima vrstoe i deformabilnosti.
Kontrola opasnosti od klizanja temelja provjerava se kako za drenirano tako i nedrenirano tlo,
analitikim i empirijskim metodama.
Definirajui pojam velikog ekscentriciteta (npr. 1/3 irine odnosno duine pravouglog temelja), EC
trai posebne mjere opreza (npr. konzervativno odreivanje potrebne irine temelja).
Propis zahtijeva takoer provjeru vertikalnih i horizontalnih diferencijalnih pomaka temelja
konstrukcije izazvanih projektovanim optereenjem pri konanom graninom stanju. Ako pomaci temelja
izazvani optereenjem za konano granino stanje vode slomu konstrukcije, potrebne su obimnije i sloenije
analize, to klasificira konstrukciju u treu geotehniku kategoriju.
Kod graninog stanja upotrebljivosti treba odrediti ukupna i diferencijalna slijeganja tla, te slijeganja
usljed rotacije temelja u tlu. Propisi EC 7 doputaju koritenje, izmeu ostalih i primjenu naponsko
deformacionih metoda, te prilagoene elastine metode za proraun slijeganja tla, ispod temelja. Naponi u tlu
raunaju se na osnovu raspodjele napona u elastinom i u izotropnom i homogenom poluprostora, uz linearnu
raspodjelu kontaktnih pritisaka. Za Sleganje koristi se integracija vertikalnih specifinih deformacija, uz
primjenu modula stiljivosti dobivenih laboratorijskim ispitivanjima, ili ispitivanjima "in situ".
Diferencijalna slijeganja i relativne rotacije treba procijeniti i uporediti sa Kriterijumumom za granino
stanje upotrebljivosti. Propis EC 7 trai da se kod plitkih temelja diferencijalna slijeganja pretpostave min 10,0
mm, osim ako nisu
48
Temeljenje
Temeljenje
33
26. Kriterijumi, Dimenzionisanje, slijeganje
I X Plitko ~~ direktno temeljenje
konstruktivno sprijeena gornjom konstrukcijom, bez obzira na proraunom dobijene vrijednosti.

Temelje izloene vibracijama treba dimenzionirati tako da ne doe do rezonancije izmeu frekvencije
vibrirajueg stroja i frekvencije tla, te da vibracije ne izazovu nedoputena slijeganja.
26.3.2. DOPUTENO OPTEREENJE PREMA KRITERIJUMU SLOMA TLA
U poglavlju 14. obraena je detaljnije nosivost tla ispod temelja na osnovu Kriterijuma sloma tla i
doputenog optereenja. Kritino optereenje (optereenje sloma ili granino optereenje - qj), odnosno doputeno
optereenje (qj) odreeno je prema modelima vie autora i prema Pravilniku o tehnikim normativima za
temeljenje graevinskih objekata (Pravilnik).
U ovoj taki bit e prezentirana neka novija saznanja i izrazi za kritino optereenje tla.
EC 7 preporuuje za projektovanu nosivost u dreniranim uslovima:
~ = c Nc sc ic + q'-Nq sq iq
+ 0,5 f-B'-N s i ,
r
(26.4.)
sa slijedeim bezdimenzionalnim projektnim faktorima: > nosivosti:
^ c =0V-- l )cf g^; i V y =2(^- l ) W ' ;<5>%
(26.5.)
> oblika temelja: 'B' '

=1+J^ /^jsrncp' za pravougaoni oblik temelja;
s
g
sq =l+sm(p'
za kvadratni ili kruni oblik temelja; B'/

(26.6.)
sy
=l-0,3^ y^, j za pravougaoni temelj;
sy =0,7 za kvadratni ili kruni temelj;
sc ={s q N q
)l(Nq
-l) za pravougaoni,
kvadratni
ili kruni oblik temelja; > nagiba optereenja, prouzrokovanog horizontalnom silom H paralelno
efektivnoj stranici temelja L':
H
/iy + A'c'ctg<p')
(26.7.)
> nagiba optereenja, prouzrokovanog horizontalnom

efektivnom (korisnom) stranicom B':
i ^l-[0,lHj{V + A--ctg(p%
V = 1 - [H/{V + A--ctg(p%
silom
paralelno
sa
(26.8.)
Oznake u jednadbi 26.4. obrazloene su u poglavlju 14.

Vrijednosti dobivene za projektovanu nosivost tla prema mnogim autorima i propisima se meusobno
razlikuju, to ovisi o datim izrazima za projektovane faktore. Vrkljan i Matkovi (1994) uporedili su
projektovane nosivosti tla (doputena nosivost) odreene Terzaghijevim i EC 7. izrazom i formulom datoj u
Pravilniku (sl.26.2.). Uoljivo je da sadanji Pravilnik u odreenom domenu daje neto konzervativnije rezultate
zbog nepovoljnog uticaja propisanog faktora dubine (d ).
c
3
5
0 Sr*0.980.960.940.92Sc*1.011.021.031
.04dcs1.351.351.231.18
Temeljenje
Sl.26.2. Prikaz doputenih optereenja
prema: Terzaghiju Fs = 2,0(1)
52
iFs = 3,0(2),
Evrokod 7. sa Fr =1,2(3), Pravilniku F^
1
5 =1,8(5), za dubinu temelja > = l,0m i osobine tla:
=1,2(4)'^
53
Temeljenje
Seizmika nosivost tla za plitke temelje je dosada nedovoljno izuavana i publikovana. Nedavno je
Richards (Riards i dr., 1993) razvio teoriju seizmike nosivosti, od koje se iznose najosnovnije postavke
(Tomlinson, Boorman, 1995).
,.l
1
A 68
'
1
10
ODNOS DUINE I IRINE T E MEL JA L/ B

Sl.26.3. Elastino Sleganje fleksibilnog (1) i krutog (2) temelja (a) sa dijagramom vrijednosti koeficijenata cc,a av iar ovisno o
odnosu duine i irine
temelja
(b) gdje je v Poissonov koeficijent, a M modul deformacija - elastinosti (Braja, 1995).
()
Na izvjesnom odstojanju plitkih temelja moe doi do oteenja, odnosno sloma tla za vrijeme
seizmikih dogaaja. Na slici 26.3. prikazana je priroda sloma tla ispod temelja za ovu analizu. Na ovoj slici
uglovi <XAE i (XPE za aktivni i pasivni pritisak bazirani su na uslovima Coulombovog (Kulonovog) mehanizma
sloma (sl.26.3-a). Na bazi ove teorije, seizmiku kritinu nosivost za trakaste temelje mogue je izraziti kao:
=c- N c E + r - D-N g E + 0J 5 - Y-B-N l E ,
(26.9.)
gdje su:
NcE.,N iN y E - seizmiki faktori nosivosti i funkcije su ugla smicanja q> i ugla & , tj.:
NcE,NqE iNyE = f((p.&). gdje je:
(26.10.)
t? = ,s tim da je:
(26.11.)
1 ~~ k v
k h - horizontalni koeficijent akceleracije za vrijeme zemljotresa i k v - vertikalni koeficijent akceleracije
za vrijeme zemljotresa.
U sluaju kh =kv =0 jednadba 26.9. postaje:
q f =c- N c +yN q +O - Y B - B-N Y ,
(26.12.)
Na slici 26.3.-b dati su odnosi seizmikih i statikih faktora nosivosti
sa uglovima # i uglovima smicanja (p .
26.3.3. DOPUTENO OPTEREENJE PREMA KRITERIJUMU DOPUTENIH SLIJEGANJA

Da bi se odredilo Sleganje neke take ispod temelja, potrebno je poznavati: (i ) sastav tla (U) modul
deformacija - stiljivosti i (iii) raspodjelu napona u tlu (vidjeti poglavlje 12.). Ove osobine i njihovo definisanje
opisani su u navedenom poglavlju, te e u ovoj taki biti prezentirani samo podaci o modulu deformacija i
dozvoljenim optereenjima iz literature i vaeih propisa za koherentno i nekoherentno tlo. U narednoj taki date
su i druge metode prorauna slijeganja plitkih temelja.
52
Temeljenje
53
Temeljenje
26.3.3.1. Numerike vrijednosti modula deformacija tla

Veliina, tok i vrijeme slijeganja razliito se ponaaju kod jako propusnog i slabo propusnog tla. Isto
tako, metode odreivanja modula deformacija, prema kojem se rauna Sleganje, razliite su kod ove dvije vrste
materijala.
Ukupno Sleganje (s) rauna se prema metodama klasine teorije elastinosti ili prema modificiranim
teorijama elastinosti koje uzimaju u obzir elastinu anizotropiju poluprostora po dubini.
Za aproksimativne proraune slijeganja mogu se uzeti moduli stiljivosti (Mv) prema zbijenosti
nekoherentnog materijala i prema konzistenciji, odnosno monoaksijalnoj vrstoi koherentnog materijala prema
tabelama 26.1. i 26.2., koje su date prema vaeem Pravilniku (SI.list 34/74).
Indeks relativne zbijenosti (gustoe) moe se odrediti laboratorijskim ispitivanjem (jed.4.22.), ili
procijeniti na bazi broja udaraca (N) standardnog dinamikog opita prema obrascu (Dolarevi, 1987):
1
2N
/ =lg-------tH----(26.13.)
D
2 61,8 + 0,01?
gdje je:
52
Temeljenje
53
Temeljenje

______________________________________
i analize plitkog temeljenja
q-
vertikalno optereenje ^
ispitivanje; N -
{kN/
za mjesto i dubinu, gdje je izvreno
, u nekoherentnom tlu;
400( /m-Ck - otpornost prodiranja iljka ( ^N/

Ukoliko se apsolutna i relativna raunska slijeganja ne dokazuju posebnom detaljnom analizom
slijeganja temelja, doputa se maksimalno raunsko Sleganje od 2,5 cm u nekoherentnom, a 5,0 cm u
koherentnom tlu.
26.3.3.2. Kriterijumi doputenih optereenja za koherentno i nekoherentno tlo
Pravilnikom iz 1974. godine data su doputena optereenja
{q d ) za. temelje
Moduli
stiljivosti
za
Tabela
nekoherentno tlo
NEKOHERENTNO TLOIndeks relativne zbijcnosti
Doputeno 26.1.
optereenje za
{l D )Modul stiljivostiSitan i srednje krupan
Tabela
nekoherentno tlo
Srednje
i
sitan
ptjesakDoputeno
optereenje
(
26.3.
pijesakRastresitI D <0,35Mv<7,5 ' JCrupni pijesak i ljunakZbijenostRelativna zbijenost
I D Relativna , zbijenost
Srednje zbijen0,36-0,657,5 - 15,0
lDZbijenost
Zbije;i0,66-0,8515,0-30,0
Vrlo zbijen0,86-1,00Mv>30,0Krupan pijesak i
102040
ljunakRastresitI D < 0,35M v < 15,0
Srednje zbijen0,36 - 0,6515,0-30,0
0Rastresit pijesak
Zbijen0,66-0,8530,0-60,0
100140180
Vrlo zbijen0,86 - 1,00M v >60,0
Rastresit
Moduli stiljivosti za koherentno tlo
0,35
Tabela 26.2.
1-1.
INDEKS
KONZISTENCIJE STILJIVOSTI
Vrijednosti
date u tabelama 26.3.
i 26.4. odnose se na glavna i dodatna
"(%)
0,00
optereenja,
Srednje
te
zbijen
za
oznaeno
pijesak
minimalno
optereenje
tla
= y - D ) . irina temelja
GLINE
VRLO MEHKE
0,25
0, 50
c uzeta
v
je pod pretpostavkom
da iznosi do 80 cm, a slijeganje 2,5 cm, s tim
da je nivo
150250320
MEHKE
0,26-0,50
0,5-2,0
podzemne vode nii
od irine stope Srednje
temelja (B).
zbijen
SREDNJE
0,51 -0,75 Vrijednosti2,0u-5,0
datim tabelama mogu
0,65 se koristiti u intervalu optereenja
PLASTINE
1 m
irine temelja B od 0,80 do 1,60 m, ako
GLINE I KRUTO PLASTINE
0,76-1,00 1 - 40 5,0 - 10,0
PRAINE POLUTVRDE
se posluimo 10,0-20,0
c > 1,00
aproksimacijom da odreenom produktu0,35
odgovara isto tako ukupno
TVRDE
/ > 1,25
20
Zbijen
pijesak
doputeno
optereenje
Dakle, vrijednosti izmeu
Kod fleksibilnih temeljnih traka ili temelja
samaca,
navtlu bezl naroite
1
2
1
d
heterogenosti u sastavu i na meusobnoj udaljenosti
pojedinih
temelja veoj
210360600
linearno
se inteipoliraju
po Dodi 7,0
m, mogu se dopustiti diferencijalna slijeganja veliine
50%,
apsolutnih
Zbijen
Ako jeoko
razlika
izmeu
stope temelja
i nivoa podzemne vode manja od irine
raunskih slijeganja u nekoherentnom tlu, odnosno 25% u koherentnom tlu.
temelja B, zadane vrijednosti smanjuju se0,85
za 50
KOHERENTNO TLO
I <
(q)
(q
M <
J^^/2j
B-yD
M > q -B =q -B .
I q.
(/,").
Vrlo zbijen pijesak
0,65
330590800
Vrlo zbijen
1,00
0,85
u nekoherentnom i koherentnom tlu, u odnosu na doputena slijeganja (tabela 26.3. i 26.4.).
37
Temeljenje
Temeljenje
57
26. Kriterijumi, Dimenzionisanje,
slijeganje
________________________________
Doputena nosivost koherentnog tla, ako se uzme u obzir osnovno i dodatno optereenje za irinu
temelja 80 cm, a za doputeno Sleganje 2,5 cm, moe se dobiti iz izraza:
Ako je doputeno Sleganje manje od 5 cm i B manje od 1,60 m, onda se moe koristiti dati izraz 26.15.
Doputeno optereenje za
Tabela
koherentno tlo
J
',:::':(
'} =optereenje (q d ) 26.4.
: (%)PrainaKonzistencija :>Indeks konzistencije
/,
Indeks konzistencije'KonzistencijaVrlo mehka0,00
0,25
Mehka
20
0,50
Srednje plastina
50
' = <1+^
0,75
0,75
(26.14.)
Kruto plastina
100
1,0
1,0
Polutvrda
200
Polutvrda
1,25
1,25
Tvrda
400
Tvrda
uz linearnu interpolaciju.
U tabeli 26.5. data je proraunata - doputena nosivost temelja na pijesku i ljunku u ovisnosti od broja
udaraca pri SPT (standardni penetracioni test). Uzima se da nivo vode ne dospijeva do nivoa temelja i da
Sleganje u duem periodu ne prelazi 5 cm, za jedan izolirani trakasti temelj. Vrijednosti nosivosti za temelje
samce irine do 3,0 m mogu se priblino dva puta poveati. (Tomlinson, Boorman, 1995; Burland, Burbidge,
1985).
Temeljenje na pijesku i ljunku na

minimalnoj dubini 0,75 m
(Burland, Burbidge, 1985)
Tabela 26.5.
OPIS TLAN-vrijenost SPTDoputeno optereenje
îAf/S-.-u'j Za irinu temelja (m)
1.0 . .4 0 Vrlo zbijen pijesak i ljunak>50800600500Zbijen
pijesak i ljunak30 - 50500 - 800400-600300-500Srednje
zbijen pijesak i ljunak10-30150-500100-400100 300Rastresit pijesak i ljunak5 - 1 0 50- 15050- 10030 - 100
Temeljenje
59
slijeganje
________________________________
Temeljenje na glinovitom tlu

minimalne dubine 1,0 m ispod nivoa
tla (Burland, Burbidge, 1985)
OPIS GLINENedrenirana
Tabela 26.6.
"vrstoa na jj. smicanje
:
Vrijednosti ^tere^ja .^'it)^~'j ::: Za irinu temelja (m)
gdje je qd dato u tabeli 26.4., a q = y - D .
1.0.......2.04,0Tvrdo kompaktno zbijena i tvrdo ispucala

glina>300800600400Vrlo zbijena kompaktna glina, vrlo zbijena
plava londonska glina (polutvrda)150-300400 - 800300 - 500150 250Kruta ispucala glina i siva londonska glina, kruto plastina
glina75 - 150200 - 400150 - 25075-125vrste normalno
konsolidovane gline, fluvio - glacijalne jezerske gline (srednje
plastine)40-75100 - 20075-10050-75Mehke normalno
konsolidovane aluvijalne gline20-4050-10025-50Beznaajno
Za irine temelja B izmeu 80 i 160 cm, a za dozvoljeno Sleganje vee od 2,5 cm (sd > 2,5) moe se
izraunati dozvoljeno optereenje koherentnog tla iz izraza:
9 >^,+- 0.
(26-15.)
a
gdje je:
qd - vrijednost iz tabele 26.6. za koherentno tlo; B - irina temelja u cm;
sd - doputeno Sleganje, s tim ako je izraz 32- s d / B vei od jedan, ova se jednadba ne moe primijeniti.
Ako se u statikom proraunu uzimaju u obzir samo glavna optereenja, vrijednosti se mogu smanjiti za
20%, a ako se ukljue i posebna optereenja, vrijednosti u tabeli se mogu poveati za 20%.
Proraunata doputena optereenja temelja na glinovitom tlu data su u tabeli 26.6. (Burland, Burbidge,
1985). Rezultati su bazirani na londonskoj glini, s tim da u duem periodu slijeganja ne prelaze 5 cm.
Temeljenje
59
IX Plitko direktno temeljenje
26.
Kriteriju
mi,
Dimenzi
onisanje,
slijeganj
e
_________
' analize
plitkog
temeljen
ja
26.4. METODE ODREIVANJA SLIJEGANJA PLITKIH TEMELJA
60
Temeljenje
40
Temeljenje
26.
Kriteriju
mi,
Dimenzi
onisanje,
slijeganj
e
_________
' analize
plitkog
temeljen
ja
60
Temeljenje
41
Temeljenje
2
(i-v
60
k>
Temeljenje
26.
Kriteriju
mi,
Dimenzi
onisanje,
slijeganj
e
_________
' analize
plitkog
temeljen
ja
42
Temeljenje
26.
Kriteriju
mi,
Dimenzi
onisanje,
slijeganj
e
_________
' analize
plitkog
temeljen
ja
(26.20.)
(i)
U osnovi se Sleganje temelja i tla, usljed vanjskog optereenja, moe podijeliti na:
trenutno
(direktno, momentalno ili elastino) Sleganje
i
konsolidaciono Sleganje, odnosno konsolidacija
Trenutno Sleganje temelja odigrava se za vrijeme ili odmah nakon izgradnje objekta. Konsolidacija tla
e
odvija se u duem vremenskom periodu, ovisno o vrsti tla i uslovima dreniranja vode iz tla.
Sleganje temelja razmatrano je u poglavlju 13, kao i u taki 26.3. pri analizi kritinog optereenja
temelja. Nain prorauna slijeganja temelja bit e analiziran sa vie detalja u slijedeim podtakama.
(po) (ii)
(p ).
26.4.1. PRORAUN TRENUTNOG SLIJEGANJA FLEKSIBILNIH I KRUTIH PLITKIH TEMELJA
i H=
Teoretski, ako je D = 0
(sl.26.3.), a za idealno fleksibilni temelj trenutno elastino
Sleganje (pe) prema Harriju (1966), moe se izraziti u obliku:
(26.16.)
za ugao fleksibilnog temelja i

(26.17.)
za centar fleksibilnog
temelja, gdje je:
\
f
a =
P
e
l-v2 f-,
ja i
P _Mq -B(
e
L-v2)z,
sll + n2 + sll + n2 n
+1
ln
sll + n2 - 1
L
(26.18.)
/l + n2
(L/e),
a ta vrijednost je, ovisno o odnosu duine i irine temelja

prikazana na dijagramu slike 26.3.,
duina, odnosno irina temelja (m).
Srednje trenutno Sleganje za fleksibilni temelj moe se, takoer, prikazati u obliku:
LiB-
Vrijednosti
oiaviar
mogu se dobiti iz dijagrama na slici 26.3. (Braja,
1995).
Ako se nestiljivi sloj stijenskog masiva nalazi na ogranienoj dubini (H), onda stvarno Sleganje moe
biti manje od raunski dobivene vrijednosti prema datim jednadbama. Meutim, ako je dubina vea od 2B - ,
stvarno Sleganje nee se znatnije mijenjati.
Vertikalno konano Sleganje u bilo kojoj taki na povrini elastinog poluprostora (p d ) krune ili
pravougaone ravnomjerno optereene povrine moe se takoer dobiti iz jednaine (analogne jednadbi 26.16.)
koju je dao Schleicher (lajher, 1926) u obliku (Dolarevi, 1987):
(26.21.)
gdje je:
60
Temeljenje
43
Temeljenje
26.
q - ravnomjerno optereenje na tlo (za ukopani temelj: q = q - y D )

q0 - pritisak od vanjskog optereenja (/ m );
0
Kriteriju
mi,
Dimenzi
onisanje,
slijeganj
e
_________
' analize
plitkog
temeljen
ja
(kN / m 2 );
' - efektivna teina na jedinicu zapremine (kN / m 3 );

D - dubina ukopavanja (m);
Cd - koeficijent oblika i krutosti temelja (tabela 26.7.);
li/t V
izraza:
oblika i krutosti (Cg)

Vrijednosti koeficijenata
Tabela 26.7.
TemeljTAKE (Slika 26.7.)Prosjeno
k
Knmii1,000,64OM0,640,85Kruni
(krati)0,790,790,790,790,79Kvadratni1,12
0,560,760,76,
0,95Kvadratni
(kruti)0,990,990,990,990,99Pravougaoni
1360,670,890,971,15=
2,01,520,760,981,121,30=
3,01,780,881,111,351,52=
5,02,101,051,271.681,83= !
0,02,531.261,492.122,25=
100,04,002,002,203,603,70
'
(26.19.)
Meutim, za sluaj krutog temelja trenutno Sleganje je drugaije od prethodnog i moe se dobiti iz
M - modul deformacija (kN / m 2 ) - u literaturi koristi se oznaka E i termin

modul elastinosti; v - Poissonov (Poasonov) koeficijent, koji se aproksimativno moe uzeti za: rastresit pijesak
0,20 - 0,40; srednje zbijen pijesak 0,25 - 0,40;
60
Temeljenje
44
Temeljenje
IX Plitko - direktno temeljenje
slijeganje
______________________________________
zbijen pijesak 0,30 - 0,45; muljevit pijesak 0,20 - 0,40; pijesak i ljunak 0,15 - 0,35; srednje
plastina glina 0,20 - 0,50 (Braja, 1995). Terzaghi (1955) preporuuje ovaj koeficijent u neto
izmijenjenim veliinama.
Jednadba 26.21. moe se koristiti i za Sleganje krutih temelja krunog ili kvadratnog oblika (tabela
26.7.), koji se ravnomjerno slijeu po cijeloj optereenoj povrini.
Sl.26.4. Oblici temelja sa takama u kojim su dati koeficijenti oblika u tabeli 26. 7.
Za krute temelje pravougaonog oblika ravnomjerno Sleganje (p0) moe

se priblino proraunati na osnovu slijeganja fleksibilnog temelja u pojedinim takama iz izraza:
Ovakav nain prorauna slijeganja mogu je i za izlomljeni oblik temelja. Ovaj postubak obrazloen je u
prvom dijelu knjige, kod iznalaenja napona ispod pojedinih taaka.
26.4.2. PROCJENA SLIJEGANJA PLITKIH TEMELJA NA PIJESKU I LJUNKU
Iz analize prorauna slijeganja temelja date u poglavlju 13. vidljivo je da se Sleganje temelja na pijesku i
ljunku i drugim nasutim zrnastim materijalima obavi odmah nakon optereenja temelja. S obzirom daje teko
uzeti neporemeene uzorke tla iz ovakvih materijala, ne praktikuje se laboratorijsko ispitivanje za delerminisanje
njegovih deformacionih karakteristika. Sleganje temelja na pijesku i ljunku procjenjuje se poluempirijskim
metodama baziranim na SPT (Standardni penetracioni test - Standard penetration tests) ili CPT (Statiki
penetracioni test iljkom - Cone penetration tests).
Danas postoji vie poluempirijskih izraza za proraun slijeganja temelja na pijesku i ljunku, od kojih se
za neke navodi samo koritena literatura.
a) Priblino Sleganje na bazi SPT ustanovili su Schultze i Sharif (Sulce i arif, 1973) na bazi odnosa
izmeu broja udaraca (N), dimenzija temelja (L i B) i dubine ukopavanja temelja (D) i koeficijenta
slijeganja, (s) tj.:
s- q
P =&7(l
- + 0,4D/B)
'
za H/B > 2,
(26.25.)
(26.22.)
gdje je: pc i pk Sleganje fleksibilnog temelja u taki c i k.

Sleganje take izvan optereene povrine, kod krunog presjeka na odstojanju
izraunati za kruti kruni temelj (si. 26.4.-b), iz izraza:
2
. B
Pn
7i
2r
Pc-arc
(26.23.)
(taka n), moe se
sin'
Sleganje proizvoljne take izvan (si. 26.4.-G, taka ), ili unutar optereene povrine, moe se dobiti
superponiranjem slijeganja ugaonih taaka od optereenja razliitih pozitivnih i negativnih pravougaonika, koji
imaju zajedniki ugao u toj taki. Tako npr. za taku n (si. 26.4.-a) formiraju se pravougaonici iji e zbir
slijeganja biti:
p = (,1,2,3)+ p (/7,3,4,5)- (,1,6,7,)- (,5,8,7) (26.24.) gdje je:
- optereenje u ravni temelja (/ )', s - koeficijent slijeganja (mm|i/V/m ) - dijagram na slici
26.5. /V-broj udaraca;
2
62
Temeljenje
Temeljenje
45
slijeganje
______________________________________
D\ B
dubina ukopavanja, odnosno irina temelja
(m); H -
dubina ispod temelja do vrste baze
(m).
Izraz je ustanovljen na bazi korelacije broja udaraca (N) sa osmatranim Sleganjem objekata. Za odnos
H / B < 2 koriste se redukcioni faktori iz tabele
26.8. (Tomlinson i Boorman, 1995).
Burland i Burbidge (1985) ustanovili su drugi empiriki odnos na bazi rezultata SPT, za Sleganje temelja
na pijesku i ljunku, koji sadri: faktor oblika, korekcioni faktor dubine, vremenski faktor, srednji neto pritisak,
maksimalni efekat pritiska u ravni temelja i indeks pritiska (Tomlinson i Boorman, 1995).
b) Priblino Sleganje na bazi ispitivanja statikim prodiranjem iljka prema Schmertmann-u i dr.,
(1978) moe se izraziti u obliku (Tomlinson i Boorman, 1995; Braja, 1995):
62
Temeljenje
Temeljenje
46
________________________________________________________________________________________________
t analize plitkog temeljenja
(26.26.)
47
Temeljenje
65
________________________________________________________________________________________________
Moduli deformacija (M ) dobiju se mnoenjem statikog otpora prodiranja iljka ( ) sa 2,5 za

kvadratne, odnosno sa 3,5 za trakaste temelje.
A* 0.2
0.5
/*
//A'
i-'
100 E
*"
7
0/> (1.0.4
H/B2 2
0.3
0.S
0.4
KORIST M<=2.5(1 SE
-kd/tKORiS
/
SE M=3.5 /
//
/-/f 7
t
2 3 i 5 10 20 30 40
50
IRINA
TEMELJA (ml
0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6

UTICAJNI
FAKTOR
VERTIKALNIH NAPONA
Ii
REDUKClONi
1
2
IJU
0.5
TABELA 26.8. FAKTOR / < 2

5
100
0.91
0.87
0.85
0.78
0.52
072
0.18
O.SS
0.43
0.S5
.
Sl.26.5. Dijagram koeficijenta slijeganja ( s ) ovisno o irini temelja ( B ) dobiven na bazi rezultata SPT ( a ) , sa skicom
temelja ( b ) i tabelom redukcionog faktora za H / B < 2 (26.10.), prema Schultzeu i Sharifu, 1973).
48
Temeljenje
65
________________________________________________________________________________________________
0.5. 0.!
/LG\
to
LLiii
'
u m u
-*!
2
Ltemelj
BkL
B z o i ->l0
IIIIL
dubina
iljka
gdje je:
49
Temeljenje
65
________________________________________________________________________________________________
Sl.26.6. Dijagram uticajnog faktora vertikalnog napona ( /, ) prema Schmertmannu i dr. (1978) ( a ) , sa skicom i oznakama
ukopanog temelja (b).
C, = 1 - 0,5------korekcioni faktor dubine;
vrijeme
- vremenski faktor puzanja;
C2=L + 0,21OG,,
godine 0
A p = q - q ' = q - y D - neto optereenje u ravni temelja; /. - uticajni faktor
vertikalnih napona (si.26.6.); - debljina sloja tla;
- modul deformacije (
temelja.
Es
oznaka u originalu);
B iL
- irina i duina
Uticaj vertikalnog napona z dobije se iz dijagrama na slici 26.6. i to za kvadratne temelje kriva = 1, a
za trakaste temelje kriva ^ > 10. Vrijednosti za pravougaone %<10 dobiju se interpolacijom.
26.4.3. POETNO SLEGANJE PLITKIH TEMELJA NA ZASIENOJ GLINI
Uopteno je, za sluaj konstantnog modula deformacija tla (M) pogodna metoda Janbua i dr. (1956), koja
je modifikovana od strane Christiana i Carriera (Kristian i Karier, 1978). Jednadba predstavlja prosjeno
poetno Sleganje fleksibilnog temelja (pe) na zasienom glinenom tlu (Poissonov koeficijent v = 0,5), a ima
oblik (Tomlinson i Boorman, 1995; Braja, 1995):
-2
q
B
(26.27.)
gdje je:
faktor ovisi o odnosu debljine optereenog sloja i irine temelja

i irine (L/J?) temelja (sl.26.7.-b).
50
Temeljenje
(H/B)
i od odnosa duine
65
26. KRITERIJ
IX PLITKO - DIREKTNO TEMELJENJE
SLIJEG
A2 - faktor ovisan od odnosa dubine ukopavanja ( D ) i irine (D/B) temelja (sl.26.7.-a).
VRIJEDNOS
0
0TI F, i F
0
0
0.
0
0
2
L/B 1
.
3
.
.
6
. -- f<1
./
deformacija ()
koristi
se
za
proraun
poetnog
slijeganja
temelja
na
glini
prainastoj
glini.
2
1
5
7
8
1
Proraun
poetnog
slijeganja
(pc),
fleksibilno
optereene
povrine,
moe
se
... J..., .
Boorman, 1995):
____________i________]
PE=A-B.(L-V^,
tj.
elastinog
dobiti
iz
slijeganja
jednadbe
ispod
ugla
(Tomlinson
i
(26.28.)
;!./- i / f / ii
ii \ 11
o
odno
1 1 1/ iVRI.EONDSTI
Sl.26.7. Faktori A^(b) i AL/B=
(a) za 5proraun
srednjeg poetnog/ i
2
s h/ B
gdje je:iI optereene povrine (Christian i Carrier, 1978).
slijeganja
1 fq - neto pritisak temelja;
n
fF,B \ L(--- irina
)
i duina temelja; ^)i I
t1M) - modul
0.1 deformacija
02 tla;0.3
0.4
v
Poissonov
koeficijent
(tabela 26.9.)
I\\_/B =
5t
I
!
I
iluf
0.5
H - debljina stiljivog sloja ispod temelja;

VRIJEDNOSTI
F, i F,
I P - uticajni faktor
(dijagram na slici 26.9.)
B=10 3 = L/=; \-t-r
0
.
6
' !i
i i i 1i
0
0
.
.
7
8
Jednadba 26.28. se navodi i radi

!njenog koritenja prema Evrokodu 7. za proraun slijeganja kao
4 proraun totalnog slijeganja, tj.
prilagoena elastina metoda. Sa dreniranim modulom deformacija (D ) vri
I i1se
poetnog
slijeganja
i konsolidacije
1}./B=
1 /=\
iL/B=temelja na ljunku, pijesku, praini i glini. Nedrenirani modul
V
n
SI.26.8. Dijagram za proraun poetnog slijeganja (pe) na uglu temelja fleksibilno optereenu zonu na povrini elastinog
sloja (Tomlinson i Boorman, 1995).
Poissonov (Poasonov) koeficijent
Tabela 26.9.
VRSTA TLA
Poissonov
koeficijent (v)
(nedrenirana)
GLINA (mehka, nedrenirana)
0,5
PRAINA
PIJESAK
STIJENA - KAMEN
0,3
0,1-0,3
0,2
GLINA
0,1 -0,2
Vrijednosti za faktor F, i F2 date su na dijagramu (sl.26.8.), u ovisnosti od odnosa H / B i L/B . Elastino

Sleganje ne treba raunati za debljinu (H) veu od 423.
51
TEMELJENJE
TEMELJENJE
67
26.
Kriteriju
mi,
Dimenzi
onisanje
,
slijeganj
e
analize
plitkog
temelje
nja
___________________________
i
26.4.4. SLEGANJE EKSCENTRINO OPTEREENIH TEMELJA
68
Temeljenje
Temelje
nje
52
26.
Kriteriju
mi,
Dimenzi
onisanje
,
slijeganj
e
analize
plitkog
temelje
nja
___________________________
i
F
s
68
=M=Fl
Q
Temeljenje
Temelje
nje
53
26.
Kriteriju
mi,
Dimenzi
onisanje
,
slijeganj
e
analize
plitkog
temelje
nja
___________________________
i
(26.30.)
Nain prorauna slijeganja u takama 26.4.1 - 26.4.3. odnosi se na Sleganje centrino optereenih
temelja. Ekscentrino optereeni temelji bit e podvrgnuti vertikalnom slijeganju i rotaciji temelja (sl.26.9.).
Georgiadis i Butterfield (1988) predlau slijedei tok determinisanja slijeganja (p) i rotacije (0) temelja pod
takvim uslovima optereenja (Braja, 1995):
> Za poznato optereenje (Q) temelja i ekscentriciteta (e) trai se Sleganje
e i rotacija temelja
(t), uz koritenje izraza za kritino optereenje po Brinch Hansenu ili drugim autorima
f -jedn.
14.25.).
> Pronai konano optereenje za stvarnu povrinu optereenja:
(p )
(q
Qu( e )=qfA'=q f -B'-L'.

(26.29.)
Odrediti konano optereenje Qu(e=0) za isti temelj, ali za e = 0 (centrino optereen temelj, jedn. 14.25.), a
zatim:
:
(26.31.)
Q{e=0)-
2.0
fh
vertikal
no
slijega
nje
7 o
1.5
1.0 o
A = B-t
L#
C
M
Se-slijeganje ---
rotacija- nagib e- ekscentricitet
i
o
~(/5)CLe, ISS3
;Whrtman
"-^
;Richart,1967!
Sl.26.9. Elastino slijeganje (pj izazvano ekscentrino (ej

optereenim temeljom.
0.5
i
TI 2
67
9IO
ODNOS L/B
Sl.26.10. Koeficijenti , f52 i C u ovisnosti od odnosa L/B (Braja, 1995).
Q(e.=o) J
doputeno optereenje za temelj za
Fs = F t ,
za uslov centriki
optereenog temelja.
> Za optereenje <2(e=0) na temelj proraunati Sleganje (pe(e=0)) koriste
68
Temeljenje
Temelje
nje
54

=1/ "7* ti >0.5,
26.
Kriteriju
mi,
Dimenzi
onisanje
,
slijeganj
e
analize
plitkog
temelje
nja
0, lp-F,.F2!)t' /
___________________________
i
se izrazi dati u ovome 26. poglavlju.

> Za Sleganje (pe) i rotaciju (?) koristiti slijedee izraze:
Pe =Pe
' (
(26.32.)
1-2
> Determinisanje koeficijenta (faktora) sigurnosti
68
(F s)
Temeljenje
za ekscentrino optereeni temelj:
Temelje
nje
55
26.
Krit
erij
umi
,
Dim
enzi
onis
anje
,
slije
gan
je
______________
anal
ize
plitk
og
tem
elje
nja
> Sleganje za e = 0:
68
Temeljenje
Temeljenje
56
26.
Krit
erij
umi
,
Dim
enzi
onis
anje
,
slije
gan
je
______________
anal
ize
plitk
og
tem
elje
nja
))
68
2 ^ ( \
Temeljenje
Temeljenje
57
26.
Krit
erij
umi
,
Dim
enzi
onis
anje
,
slije
gan
je
______________
anal
ize
plitk
og
tem
elje
nja
(26.33.)
(jedn. 26.19.
26.20.).
68
Temeljenje
Temeljenje
58
slijeganje
_____________________________
_____________________________
' analize plitkog temeljenja
> Rotacija - nagib:

e/ B
B=TG
(26.34.)
gdje je:
C - 2 faktori ovisni o odnosu UB i dati su na slici 26.10. /3, se odnosi na vertikalno Sleganje, a 2 na
rotaciju temelja (Lee, 1963; Whitman i Richart, 1967).
Osim jedn. 26.34. postoje i drugi slini izrazi za iznalaenje nagiba temelja samaca, kao stoje npr.
(Dolarevi 1987):
> Nagib u podunoj osi temelja:
> Nagib u
(26.35.)
poprenoj, kraoj osi temelja:
Pv -e
2
(26.36.)
\tge2 =
gdje su:
1 i62 - uglovi nagiba temelja;
pv - ukupno vertikalno optereenje, koje djeluje na temelj sa ekscentricitetom (kN);
(a)
v
samaca
pokretnim
- srednja vrijednost Poissonovog

koeficijenta;
i K 2 - bezdimenzionalni koeficijenti
koji ovise o odnosu strana L/B (sl.26.11.)
sr
Kod ekscentrino optereenih temelja

ili traka moe doi do naginjanja temelja.
2
4
6
8
Ovo je kod nekih konstrukcija izuzetno

2 4
6
ODNOS
8 10
vano kao npr. kod nekih kranskih staza,
DUINA mostova i u industrijskim objektima, sa velikim
ODNOS
DUINA optereenjem L/B unutar objekta. Zbog naginjanja moe doi do promjene
L/B
raspona, to moe utjecati na slobodan profil, odnosno ometanje
Dijagramiza
odreivanje
slobodnog kretanja krana i dr.
L/B
Sl.26.11.
koeficijenata K, (a) i K2 (b)
26.5. PRORAUN KONTAKTNIH NAPONA ZA LINEARNU RASPODJELU

Vidjeli smo u taki 12.1. i 26.2. da kontaktni naponi ovise od vie faktora kao'npr. od: (i ) krutosti
temeljne konstrukcije, (i i ) fiziko - mehanikih osobina tla, (iii) veliine i raspodjele optereenja, (i v ) veliine i
vrste optereene povrine, (v) dubine temelja, (vi ) nivoa podzemne vode, (vii) dubine nestiljive geoloke
formacije itd.
Kod prorauna slijeganja tla, pretpostavlja se linearna raspodjela pritisaka (napona) na kontaktu temelj tlo, to na ukupnu vrijednost slijeganja nema znaajnijeg uticaja. Meutim, kod statikog prorauna temelja
pretpostavljena linearna raspodjela moe imati veliki uticaj na rezultat te u ovome sluaju treba biti obazriviji pri
proraunu temelja.
U praksi je praktiki nemogue uzeti sve faktore u obzir, radi ega se esto koristi pojednostavljeni nain
(do temelja graninih dimenzija 4,0 m) pravolinijske raspodjele kontaktnih pritisaka (Dolarevi, 1987).
a) Ekscentricitet u jednoj ravni. Kao stoje poznato, ivini napon (12)
ili pritisak (#____), za temelj optereen ekscentrino u jednom
59
Temeljenje
71
Temeljenje
slijeganje
_____________________________
_____________________________
pravcu (e) i pod pretpostavkom pravolinijske raspodjele pritisaka (q), dobije se iz

poznatog izraza:
p,
0"l,2 =
60
M P , P- e
_
+
W A W
'
Temeljenje
71
Temeljenje
(26.37.)
e1 i e 2 - odstojanje rezultante od osovine temelja u podunom i poprenom
pravcu (); BiL - irina, odnosno duina temelja (m); M s r - srednja vrijednost
modula deformacija (kN / m 2 );
61
Temeljenje
71
Temeljenje

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
gdje je:
P - vertikalna sila (/c/V);
B - irina temelja (m);
L - duina temelja (m);
M = P-e - vanjski momenat (kN m );
62
Temeljenje
Temeljenje
71
26.
Kriterijumi,
Dimenzionisanje, slijeganje
___________________________
A = B - L - povrina temelja i m 2 );
W - B- L2/6 - moment otpora za pravougaoni presjek;
e = Mj P - ekscentricitet vertikalne sile optereenja.
Uvrtavanjem poznatih izraza za A i W dobije se jednadba u poznatom
obliku:
1-
(26.38.)
B
P (. . 6-4
BL
Pri proraunu ivinih napona mogu nastubiti u osnovi etiri sluaja (vidjeti i 20.3.), koji su ematski
prikazani na slici 26.12.
> Temelj centrino optereen, e = 0 (sl.26.12.-a), tada je cr = P/ A;
> Rezultujua sila je unutar jezgre, e < ^ (sl.26.12.-c);
> Rezultujua sila je na granici jezgra, e = %> \ ~^/bVG ~ (sl.26.12.-b);
> Rezultujua sila je izvan jezgra, e > , ax pozitivna, a a2 negativna veliina (sl.26.12.-d).
a
+
=o j i i gj
/6 i
- B /6
Ili
6V
+-.
%
-:'-..::,-;
w<. . .
< / 6
7 i
.[jPlillii)
IJ
-k-
Sl.26.12. Dijagram napona (a) za razne sluajeve

optereenje (a), optereenje na ivici jezgra (b),
(d).
optereenja
(P):
centrino
optereenje unutar (c) i izvan jezgra
U sluaju delovanja sile izvan jezgra

(sl.26.1 2 . -d) pojavljuje se u taki |2j
zatezanje, koje tlo ne moe preuzeti. Zbog ovoga
iskljuuje se dio optereen na
zatezanje, te se cijelo optereenje prenosi na
redukovanu pritisnutu zonu. To
izaziva poveanje ivinog napona u taki (. (sl.26.1 3 . -a).
U ovome sluaju maksimalni ivini napon (cr,') mora biti manji od doputenog (<) za tlo, a on iznosi
prema slici 26.1 3 . -a, za trouglastu raspodjelu pritisaka:
2P
4P
<cr
Ul
dop
4P
3L (%- e ) 3L{B-2e) 3LB'
(26.39.)
Sl.26.13. Ivini naponi na temelju sa iskljuenom zateuom zonom

(o~0 ) ,
(oV)
( a ) i povrinom temelja centrino optereen silom P
(b).
OS TEMELJA
Kada se doputena nosivost (o" ) tla daje za centrino optereen temelj,

dop
72
Temeljenje
Temeljenje
63
26.
Kriterijumi,
Dimenzionisanje, slijeganje
___________________________
onda se mjerodavna doputena nosivost prema Kriterijumu sloma tla, dobije iz uslova, da je dio povrine temelja
centrino optereen silom P jednak povrini dijagrama ekscentrino optereenog temelja (sl.26.13.-b), tj.:
(7,
(26.40.) +
B,
< 0 - (- 2) =
odakle je:
~4 2 P
~L {B-l e)- a ^
1+
(26.41.)
Go
ili
Ako je o" = 0, onda je zamjenjujui napon:
2
72
Temeljenje
Temeljenje
64
26. Kriterijumi
Dimenzionisanje
slijeganj
_________________
i analize plitko
temeljenj
Sl.26.14. Raspodjela napona kod dvostrukog

ekscentriciteta.
Ako je ekscentricitet u pravcu due strane (_,), tada je L'=L-2e. Vrijednost B' bila bi B, a proraun bi se
provodio na isti opisani nain.
U literaturi se danas prikazuje proraun prema teoriji sloma (Braja, 1995). Iznalazi se, po navedenim
metodama, kritino optereenje, odnosno krajnja mo noenja tla \ g f ), zatim konano optereenje temelja {Qult =
q f A'), te koeficijent sigurnosti (Fs = Q u h I P ).
b) Dvostruki ekscentricitet. Prethodna razmatranja odnosila su se na ekscentricitet u jednoj ravni, ali je
u praksi est sluaj ekscentriciteta u dvije ravni (ex i ev), kao stoje to prikazano na slici 26.14., za jedan
pravougaoni presjek ( B - L ) .
Sila P djeluje unutar jezgra sa ekscentricitetom [exi e y ) prema osama simetrije i (sl.26.14.), te su, kao
i prije, naponi u uglovima pravouglog presjeka:
oB - L W,
W
(26.43.)
6e 6ev
!+__!__
B-L
a ako se uvrste vrijednosti za M X ,M y , W x i W y , dobije se:
74
Temeljenje
Temeljenje
65
26. Kriterijumi
Dimenzionisanje
slijeganj
_________________
i analize plitko
temeljenj
B-L
6ex
B
6ey L
1+
6__ + ___
L B
1 _____-^L L
B
odnosno
a, = 1B-L
6^_6
B-L
^1
(26.44.)
L
B
B-L
1+
Naponi e biti pozitivni (pritisak) ukoliko se optereenje ( P ) nalazi unutar jezgra. Za sluaj da je ono
izvan jezgra navedeni izrazi (jedn.26.44.) ne mogu se koristiti, jer se ne moe raunati sa cjelokupnom
povrinom temelja ( L - B ) , ve samo sa njegovim reduciranim dijelom.
Za dobivanje reducirane povrine postoji vie sloenih naina od kojih e se prezentirati dvije metode.
Prvi proraun provodi se prema skici 26.15.-a, koji nije matematski egzaktan, ali daje za praksu
zadovoljavajue rezultate, a postubak je slijedei (Dolarevi, 1987):
1) Preraunaju se naponi u svim uglovima, pomou prije navedenih izraza (jedn.26.44.).

2) Pronau se dvije take na konturama povrine i povue se kroz njih pravac z z (si.26.15.-a). Ovaj
3)
4)
74
pravac nije stvarna linija nultih napona, ve je neka kriva, ali ovakva aproksimacija zadovoljava
praksu.
U smjeru prema delovanju sile (P) povue se drugi pravac e - e paralelno sa pravcem z z, u njenoj
neposrednoj blizini.
Srauna se moment inercije oko ose e - e (/<,_) dijela povrine koja
je optereena naponima pritiska.
Temeljenje
Temeljenje
66
26. Kriterijumi,
IX Plitki) - direktna temeljenje
Dimenzionisanje,
slijeganje
______________________
i analize, plitkog
temeljenja
5) Proraunaju se naponi (01, u2, ) u uglovnim takama po izrazima:
' - , e
!;
P - , e
a
(26.45.)
P ,
=---------------------i ; 3 = -
*e~e
*e-e
/
e-e
6 ) Izvri se kontrola vertikalnih sila, da li je jednaka nuli (^V
= o ) , tj. da li je zapremina napona na

pritisak jednaka ukupnom optereenju (
7 ) Poloaj rezultante dijagrama sila pritisaka treba daje priblino u taki gdje djeluje sila P(A), u
suprotnom suma momenata oko ose e- e nee biti zadovoljena.
8 ) Ukoliko uslovi pod 6 i 7 nisu zadovoljeni, pretpostavlja se novi pravac e - e i ponavlja cio postubak.
Ako je neki od napona vei od doputenog (- , ><), ili znatno nii, potrebno je mijenjati
dimenzije temelja.
Sa ovako dobivenim naponima izrauna se hvatite rezultante napona, koje bi se trebalo poklopiti sa
hvatitem - napadnom takom (A ) sile P. Ako je razlika velika, proraun se ponavlja sa drugim poloajem osi ee.
Za laki proraun maksimalnog napona (o~i) slui dijagram na slici 26.15.-c, koji je dao Hulddunker
(Hildinker, 1964), (Dolarevi, 1987).
Dijagram se koristi tako, da se prvo izrauna poloaj normalne komponente rezultante, odnosno
ekscentricitet prema osima temelja (e x i e y ), a
zatim njihov odnos prema stranama ( ) , tj.:
e = -,e =L, te =- - ,=.

*
(26.46.)
Dobivene vrijednosti za e i S odaberu se na vanjskim konturama dijagrama (sl.26.15.-c), koje se spajaju

pravcem, to na srednjoj osi odsijeca veliinu faktora (u), pomou kojeg se izrauna maksimalni napon u taki 1.
iz izraza:
o-j
B-L
(26.47.)
Ukoliko pravac kojim odreujemo faktor
sijee graninu liniju dijagrama, onda samo manje od
polovice povrine temelja preuzima pritiske, to esto ini uslov neprihvatljivosti dimenzija temelja optereenog
ekscentrinom silom.
Drugi nain prorauna ekscentrino optereenih temelja baziran je na iznalaenju kritinog optereenja
(q f ' ), efektivne pritisnute zone (A'=B'-L'), totalnog graninog optereenja {Qu = q f - A ' ), te faktora sigurnosti
( F s ) . Ovaj nain prorauna, prema teoriji sloma koji slijedi dao je Highter i Anders (1985), za pravougaoni
presjek temelja (Braja, 1995).
()
67
Temeljenje
77
Temeljenje
26. Kriterijumi,
IX Plitki) - direktna temeljenje
Dimenzionisanje,
slijeganje
______________________
i analize, plitkog
temeljenja
Sl.26.15. Iznalaenje reducirane povrine (a i b) i maksimalnog napona c) pod temeljem sa dvostrano ekscentrinom silom
(Dolarevi, 1987).
Princip prorauna svodi se na slijedee:

1) Defmiu se efektivne dimenzije temelja (U,B' ) kao i efektivna povrina (A');
2) Prorauna se kritino (krajnje) optereenje (a/'), npr. prema Brinch Hansenu, 1957, (jedn. 14.25.):
q/ =c- N c - s c -d c -ic +D- y- N 4 -s q - d q -iq +0,5-B'-Ny sr- d y -i y . (26.48.)
Kod faktora oblika sc, s i sy koristi se efektivna duina i irina temelja (L ' i B' ), a ostali faktori prema
uputama za koritenje formula, odnosno tabela.
3) Izrauna se ukupno konano optereenje iz izraza:
Qu =q '-A' = q'-L'-B'; odnosno prema slici 26.16.-b A' =B { L 1 I2;
f
68
Temeljenje
(26.49.)
77
Temeljenje
26.
Kriterij
umi,
Dimen
zionis
anje,
slijega
nje i
analiz
e
plitko
g
temelj
enja
4) Preko momenata Mx i My defmiu se ekscentriciteti (si.26.16.):

(26.50.)
~ 7q7
~ ~ /Qu
5) Iz odnosa ukupnog konanog optereenja (Q ) i optereenja temelja (g) prorauna se faktor (koeficijent)
sigurnosti:
u
_ -Qu
(26.51.)
Q
Za definisanje efektivne povrine ( A ' ), odnosno efektivne duine (Lj) i irine (_,,), kod ekscentrinog
optereenja temelja mogu da nastube etiri sluaja (Highter i Anders, 1985).
efektivno
povriina
Efektivna duina (L'), je dua stranica od ove dvije ( 1 ili L,), tako da je efektivna irina:
(26.54.)
efektivna
povrfirta
Sl.26.17. Efektivna povrina (a) i dijagram za proraun efektivne

povrine (b) ekscentrino
69
Temeljenje
Temeljenj
e
79
26.
Kriterij
umi,
Dimen
zionis
anje,
slijega
nje i
analiz
e
plitko
g
temelj
enja
optereenog temelja za sluaj: y^<0,5 i /_> </5 (Highter i

Anders, 1985).
0.4
0.6
0.8
!0
B,/B,B_/B
Sl.26.18. Efektivna povrina (a) i dijagram
za proraun efektivne
povrine (b) za ekscentrino optereen temelj za sluaj: &L/j^
< j/^ i ^/_? < ^'^ (Highter, Anders, 1985)
SI. 26.16. Ekscentrino optereeni temelji: ematski prikaz optereenja (a) i efektivna povrina za sluaj e~>
eL
/j
/^ j/^
&
I sluaj:
i
j ove uslove, a prema slici 26.16.-b iznosi:
A' =- B, , 2 1
gdje je:
B1
=B
15- 1 ^
Stvarna - efektivna povrina (A') za
(26.52.)
1,_------^
70
i 6 /^
Temeljenje
(26.53.)
Temeljenj
e
79
IX PLITKU
- DIREKTNO TEMELJENJE
II sluaj:
y^ <
0,5 i
yg < j/^
slici 26.17.-a bit e:

*=\(LI+L2)B.
Efektivna irina je:
Efektivna povrina
(A') za
ovaj sluaj prema
(26.55.)
A'
dua efektivna stranica L j ili L2 a efektivna duina bit e:
(26.56.)
L' = Li i l i Li, koja bude dua efektivna stranica. J
Veliine LL i L2 dobiju se iz dijagrama (sl.26.17.-b) ovisno o odnosima
1 sluaj:
A
&1
'/
< Yd 1 ^ < <?//B < ^' Efektivna povrina, prema crteu 26.18.-abite:
(26.57.)
'=^(Bi +B2)L,
a efektivna irina, odnosno duina je:

L=L
(26.58.)
Vrijednosti za } i B 2 dobiju se iz dijagrama na slici 26.18.-b, ovisno o odnosima
IV sluaj: eh/i^<Y(i '
/ <
i e y^-
Efektivna povrina za ovaj sluaj
prikazana je na slici 26.19.-a. Odnos ^/' a 1 ' stran'ca

6L
iz dijagrama na slici 26.19.-b, koristei krivu /L
moe se odrediti
sa na room
prema gore. Slino
se iz odnosa ^2/L MO: Efektivna povrina je:

Sl.26.19. Efektivna povrina (a) i dijagram za proraun efektivne povrine ( b ) , za ekscentrino optereen temelj za sluaj:
&L
/L < ' &/ < (Highter, Anders, 1985).
se iz odnosa L^ moe dobiti L2, koristei krivu e^ , sa nagibom prema dolje.
26.6.
PRIMENA
KOMPJUTERSKIH
METODA ZA ANALIZU I PROJEKTOVANJE PLITKIH TEMELJA

Koritenje kompjuterskih metoda u temeljenju nije bilo ispoetka razvijeno kao kod ostalih inenjerskih
konstrukcija. Jedan od razloga svakako je heterogenost i anizotropija tla, te komplikovani stratigrafski odnosi, a
posebno uticaj podzemne vode na promjenljive osobine tla. Kod ostalih inenjerskih konstrukcija materijali su
manje ovisni o terenskim uslovima, a i kontrola kvaliteta je olakana.
U narednom izlaganju bit e iznesene osnovne postavke kompjuterskog prorauna plitkih temelja, a
italac koji eli vie detalja, ukljuujui i programiranje u geotehnikom inenjerstvu, upuuje se na literaturu,
kao to je: Cheung, Yeo, (1979), Zienkiewicz, (1977) i Smit (1982).
Poznate su dvije numerike metode prorauna, bazirane na teoriji elastinosti i to: (i ) metoda konanih
diferencija (razlika) i (u ) metoda konanih elemenata. U geotehnici vie se primjenjuje metoda konanih
elemenata.
A=L2-B + ~{B + B2\L-L2).
(26.59.)
71
TEMELJENJE
TEMELJENJE
81
IX PLITKU
- DIREKTNO TEMELJENJE
Efektivna irina ( B ') i duina ( L ') bit e: A'

8' = ;
L'=L.
(26.60.)
26.6.1. METODA KONANIH DIFERENCIJA - RAZLIKA

Numeriki proraun funkcije potencijala (taka 15.1.4.) proveden je ovom metodom, za sluaj proticanja
vode u ravni izdijeljenoj na jednake intervale u pravcu ose () i z ose (Az).
72
TEMELJENJE
TEMELJENJE
81
26. Kriterijumi, Dime
Ako pretpostavimo kontinual - funkciju u granicama eksplicitne vrijednosti funkcije broja diskretnih
taaka na odstojanju , osnovni izraz moe se iskazati Tavlorovim redom (teoremom). Naprimjer, sa ()
funkciju od moe se dobiti izraz (sl.26.20.-a):
(___)
3
2
(+*) = (-)+\
3!
+....
{(
(26.61.)
4!
gdje su svi izrazi i ^/ , d Q

/dx2
determinisani u taki .
Na slici 26.20.-a uzet je niz od pet taaka, od i -2 do i + 2, svrstanih u pravcu ose na odstojanju . U
taki / +1, gdje je = xl + dobije se:
( 2 )
24 3
3!
2!
+... (26.62.)
U taki i -1, gdje je . - dobije se:
"
=.-
33
(26.63.)3
3!
4!
21
Oduzimanjem druge od prve jednadbe dobije se izraz za diferencijal funkcije po u obliku:

[ ^
Na slian nain mogu se dobiti i jednadbe konane diferencije za ostale
derivacije ^ ^ /^2 j.' ^ ^/dxl \ * ( ^ /dx4 \ " " ^'' z^>mimiem izraza u jednadbi 26.62. i 26.63. dobije se druga
derivacija.
2
2!
+ ...
^} 2
-(,+1 - 2; + _;),
'
(26.66.)
ili za sve derivacije:
2
) _1_/ _ ^
2
'
32
(-2,-+|_1>
(26.67.)
-(,+:-2,+1+2,_,-,_:);
' 1
1
: /
^ 4 ^
73
(.+2 _ . +6(. -44>W + ,_2)

4
+1
Temeljenje
83
Temeljenje
Zanemarujui lanove sa 2 i vie, dobije se:
74
,+.-,-1
2Ax
Temeljenje
83
Temeljenje
+ ...
75
Temeljenje
83
Temeljenje
(26.64.)
(26.65.)
76
Temeljenje
83
Temeljenje
Takoer je mogue dobiti konane diferencije za parcijalne diferencijalne jednadbe u dvije dimenzije i
(sl.26.20.-b). Kako je ve izvedeno za ^ ^ 2 u
12/
pravcu ose, a slino tome proizlazi i za ^ /
u pravcu , za dvodimenzionalan prostor , konane
diferencije e biti:
-----*----*----#
- *2
i-2
i-1
i.1
"
L ^
--1
i.
-2
. X
i-2
i-1
t+1
U2
aproksimacije metode konane diferencije.
2 2 _ i
2 2 '
Sl.26.20. ema jednodimenzionalne ( a ) i dvodimenzionalne ( b )
(+1+ -4 + , -1 ++1) (26-68-)

gdje se V2 ili A naziva Laplaceov (Laplasov) operator ili drugi diferencijalni parametar.
Primjer dvodimenzionalnog rjeavanja funkcije potencijala dat je u prvom dijelu knjige (taka 15.1.4.).
Od broja pojedinih taaka ovisi i tanost rezultata konane diferencije. Npr., ako se za optereeni nosa
raspona L trai ugibanje sa podelom na L/2 (tri take + dvije imaginarne sa strane), dobit e se rezultat koji e
biti za 20% vei od teoretskog. Meutim, podelom na L/4 (pet taaka + dvije imaginarne sa strane) dobit e se
rezultat samo za 5% vii od teoretskog. (Tomlinson i Boorman, 1995).
26.6.2. METODA KONANIH ELEMENATA
|
Tehnika prorauna metodom konanih elemenata zasnovana je na podjeli podruja u kojem se ispituje
odreeni problem, na vei broj diskretizacija zasebnih povrina ili elemenata, u jedno, dvo ili trodimenzionalnom
obliku. Unutar svakog ovoga elementa uzimaju se osobine materijala (npr. naponi, pomjeranje), ovisne o obliku
elementa. Susjedni elementi povezani su meusobno u vornim takama. Elementi mogu biti trokutasti,
pravougaoni i etverougaoni (si.26.21.), ovisno o obliku modeliranog objekta koji se rjeava. Kod problematike
temeljenja najee se koristi u osnovi pravougaoni elementi (sl.26.21.-a), kod stabilnosti kosina etverougaoni i
trokutasti (sl.26.2l.-b i c), a pri analizi sekundarnih naponskih stanja oko podzemnih otvora trokutasti i/ili
pravougaoni elementi, kao i proizvoljni oblici.
Osnovne nepoznate su pomjeranja ( i v) unutar svakog elementa, saglasno funkciji pomjeranja koja
zadovoljava kompatibilnost pomjeranja. Naponi u elementima ovise o veliini pomjeranja ( ) vrhova trougla
ili etverougla. Koritenjem funkcije pomjeranja i fizike osobine materijala ograniene elementima mogue je
izraunati izraze koji povezuju ova pomjeranja i sile (S) aplicirane u vornim takama elemenata. Ovi izrazi
predstavljaju se matricom krutosti ( ) posmatranog elementa. Sumiranjem matrica krutosti za svaki elemenat
formira se za cio konstrukcioni sistem, ukupna ili globalna matrica krutosti (K ) i sa vektorom spoljnjeg
optereenja ( R ) rjeava se sistem uslovnih jednadbi ravnotee vorova prema pomjeranjima za date konturne
uslove. Na bazi dobivenih pomjeranja i datih karakteristika izraunaju se naponi u svakom konanom elementu.
U matrinoj formi to se moe prikazati ovako:
za jedan konani elemenat:!
[s]=m .
(26.69.)
za cio konstruktivni sistem:
M=).
gdje je:
Sl.26.2J. Modeliranje objekata metodom konanih elemenata:

temeljna traka na tlu uz koritenje pravougaonih elemenata
Temeljenje
(a), 77
kosina uz koritenje trokutastih
i etverougaonih
elemenata (b), (Tomlinson, Boorman, 1995), te mrea
konanih elemenata za temelj na stenskom masivu (c),
(Jaarevi, Mievi, 1994). Granini uslovi: nema
83
Temeljenje
[\ -
[fc] - matrica krutosti elemenata;

ukupna matrica krutosti; {<5} - vektor pomjeranja u vornoj taki;
vektor primijenjenog optereenja; [R] vektor rezultante - ukupnog vanjskog optereenja. Metode
konanih elemenata, kao i konanih diferencija (razlika), danas predstavljaju najei nain prorauna
temeljnih konstrukcija. Posljednjih dvadeset godina uinjen je rapidni napredak, kako u kvalitetu tako i u
mogunosti prorauna, poev od jednostavno linearno elastinih do vrlo sloenih nehomogenih i anizotropnih
sredina, uzimajui u obzir istodobno i geometrijsku nelinearnost, vremenske uticaje i si. Osnovno je da
proraunski model mora na najpogodniji nain reprezentovati stvarno stanje tla, odnosno stijenskog masiva.
Danas u svijetu postoji vie razliitih programa koji se koriste za simulaciju mehanikih pojava u
geotehnikim problemima. Program FLAC (Fast Lagrangian Analvsis of Continua), koji koristi metodu
konanih diferencija i programski paket Z - SOIL (Zace Services Ltd Lausanne i Zei Engineering Inc.
VVashington), koji koristi metodu konanih elemenata za ravno stanje deformacija, prilagoeni su numerikom
rjeavanju geotehnikih problema. Postoji mogunost provoenja linearne i nelinearne analize stanja (Jaarevi,
Mievi, 1994).
[s]-
' 27. TEMELJI SAMCI

U taki 25.4. data je definicija i tipovi temelja samaca, te njihova Primena. U uvodnom dijelu poglavlja
26. opisani su elementi o kojima se treba voditi rauna kod usvajanja dubine temelja.
Kada temelji samci, ili trakasti temelji, nose vee optereenje, kritina irina temelja bit e ovisna o
doputenom optereenju tla. Debljina temelja je glavna za procjenu otpornosti na slom usljed savijanja ili
smicanja temelja koje nastaje uz spoj stuba i temeljne ploe. Kod nearmiranih temelja slom usljed savijanja je
glavni faktor za ocjenu sigurnosti. Ovo moe biti obezbijeeno pomou adekvatne debljine, sa stepenicama ili
bez njih ili zakoenja gornje strane, od stuba ili zida do dna irine temelja (si.25.2. i 27.1.).
irinu i dubinu temelja treba u svakom sluaju ekonomski analizirati, jer npr. stepenasti temelj, iako sa
manjom koliinom betona, moe bjti skuplji od jednostavne ravne povrine, zbog oplate i vremena izvoenja.
U narednim izlaganjima bit e razmatrani konstruktivni detalji i prorauni nearmiranih i armiranih
betonskih, centrino i/ili ekscentrino optereenih temelja.
27.1. NEARMIRANI TEMELJI
Ako specifino optereenje na temelj nije veliko, a doputeno optereenje na tlo {qdop ) znaajno, onda se
temelj moe izvesti od nearmiranog betona, opeke
ili blokova. U ovome sluaju temelj se moe izvesti bez veeg proirenja i bez armiranja.
Sl.27.1. Konstrukcija masivnog nearmiranog temelja: ravan temelj

(a) i stepenast temelj (b).
78
Temeljenje
83
Temeljenje
27. Temelji samci

Minimalna veliina temelja samaca ovisna je o mogunostima i nainu iskopa temelja. Mehanizovan
iskop zahtijeva veu irinu od runog iskopa, te kod dimenzioniranja temelja samaca i ovaj elemenat treba imati
u vidu.
U seizmiki aktivnim podrujima zahtijeva se minimalno armiranje temelja i njihovo povezivanje zbog
prenoenja seizmikih sila.
Rasprostiranje optereenja od stuba, na tlo uzima se pod pretpostavkom da
se odvija pod uglom od 45", (sl.27.1.) ali ono praktiki ovisi o vrsti materijala od
kojeg
je
izveden
temelj,
te
se
ugao
rasprostiranja
(a)
moe
dobiti
iz
izraza
(Dolarevi, 1987):
_________________
0P
(27.1.)
gdje je:
q - prosjeni pritisak na kontaktu tlo - temelj (kN / m 2 );

- marka betona - vrstoa na pritisak
2
uzorka kocke, poslije 28 dana (kN / m ).
Za temelje od lomljenog kamena ili opeke u krenom malteru, ili suhi zid od lomljenog kamena uzima
se: t ga = 2,0.
Za temelje od lomljenog kamena ili blokova u cementnom malteru uzimaju se vrijednosti koje vae za
MB 10.
Vrijednosti ugla tga, za razne vrijednosti kontaktnog pritiska (q ), ovisno o marki betona, date su u tabeli
27.1.
Ukoliko je potrebno vee proirenje nearmiranih temelja, zbog raspodjele optereenja na intenzitet
doputenog optereenja, rade se radi utede u betonu stepenasti temelji (sl.27.1.-b). Stepenice temelja moraju biti
izvan linije rasprostiranja optereenja.
Nearmirani temelji izvode se danas samo ispod zidova klasine izgradnje ili ispod stubova koji prenose
manja optereenja. Za savremene graevine i vea optereenja ovi temelji se u praksi ne koriste.
27.2. ARMIRANO - BETONSKI TEMELJI

Armirano - betonski temelji samci su obino kvadratnog, pravougaonog ili "L" oblika, koji prenose
vertikalnu ili kosu centrinu, ili ekscentrinu silu, koja izaziva moment savijanja. Temelj moe biti ravan ili sa
zakoenom gornjom stranom (sl.25.2.-d i e; sl.27.2.).
Redoslijed projektovanja armirano - betonskih temelja u osnovi svodi se na slijedee postubke:
a) Definisanje povrine osnove temelja preko podjele ukupnog optereenja stuba ( P ) na bazu
temelja i doputenog pritiska na tlo.
b) Proraun ukupne dubine (debljine) temelja prema zahtjevu probijanja stuba smicanjem po njegovom
obimu kroz temelj.
a) Izabiranje tipa temelja sa nagibnom povrinom ili bez nje.
c) Kontrolisanje dimenzija temelja preko smiueg napona u kritinom presjeku na smicanje (sl.27.2.).
d) Proraun momenta savijanja u kritinom presjeku (sl.27.2.-a: 1 1 , 2 2) i armature, te njeno
dispoziciono rjeenje.
b) Kontrola napona za beton i armaturu.
^Ti -^
min ID cm
> -~r, --k-

1.5 h
1.5
+
POVRINA A
88
Temeljenjt
Temeljenje
27. Temelji samci

Vrijednosti tga za razne
Tabela
marke betona
Red br.Pritisci na lio q (hNJm 1 ) Pp - marka
27.1.
2
betona (mn/iii )
KRITINI
PRESJECIPOVRINE ZA
SMICANJE
PROBIJANJEM .
1t
_____L-L
- -
10201.1001.090.900.782.2001.551.261.093.3001.
}
891.551.344.4001.781.555.5002.001.736.6001.89
*s^L-----------*.
7.7002.00
Sl.27.2. Armirano - betonski temelji samci sa zakoenom gornjom
povrinom (a) i ravnom povrinom (b), sa kritinim
presjecima kod prorauna za probijanje po obimu stupa.
Optereenje (P) je ukupno optereenje od stalnog (G) i
promjenjivog (Q) optereenja
88
Temeljenjt
Temeljenje
27. Temelji samci
U narednom prikazu daju se dva pristuba proraunu temelja, ije razlike u dobivenim vrijednostima nisu
velike (sl.27.2.-a i b).
Ukupna visina (ft) odreuje se iz uslova probijanja stuba po njegovom
obimu kroz temelj (sl.27.2.-a), tj.: ________
h=
2{a + b)ur
90
(27.2.)
Temeljenje
Temeljenje
81
27. Temelji samci
gdje je poprena sila:
90
Temeljenje
Temeljenje
82
27. Temelji samci
S = ^[P-(b + 2d\a + 2d)- q\

ili za kvadratni presjek temelja: S = 0,25[p-{a + 2df - q]
90
Temeljenje
Temeljenje
83
27. Temelji samci
(27.5.)
gdje je:
- doputeni napon za direktno smicanje, koji je u osnovi vei od doputenih glavnih smiuih napona
za armirani beton ( > ) (Dolarevi, 1987).
Prema
Tomlinsonu
i
Boormanu
(1995)
debljina
(d)
temeljne
ploe
dobije
se iz izraza (sl.27.2.-b): _________
g- JL -B-A' )
d=
(27.3.)
[2(a + b)+27i-l,5h]rr
Debljina temelja () mora biti usvojena tako da glavni napon bude u doputenim granicama. Ovo se
iznalazi iz uslova da tangencijalni (smiui) napon (&) bude u doputenim granicama, a on se za presjek c - d
ili d - e dobije iz izraza (sl.27.2.-a):
0,9d(b + 2d)
(27.4.)
csl-re-al-d
\t
i t
M l
i
M i 2-2 KRITINI PRESJECI Z A MOMENTE 3-3 KRITINI PRESJEK Z A SMICANJE
SI.27.3. ema za proraun smiueg napona (z b ) po kritinom presjeku 3 - 3 i momenta savijanja ( 1 i M ,_2 )
(a) i ema armiranja temeljne stope (b).
i i
Prema slikama 27.2. i 27.3.-a kritini presjek za smicanje je uzdu ravni 3 - 3, na odstojanju d ili l,5d
prema Tomlinsonu i Boormanu (1995), te je smiui napon za presjek na odstojanju d:
Tu =
q-0,5-(B-a)-d L-d
(27.6.)
L -d
gdje je:
q - neto optereenje na povrinu izvan presjeka (3 - 3), koji se razmatra (analogno jedn. 27.5., za
poprenu silu S)\
B - irina temeljne stope;
a i d- stranica i statika visina temeljne ploe;
c - dobivena preostala irina temeljne stope od kritinog presjeka.
U sluaju stepenastih temelja lice svake stepenice predstavlja kritini presjek i smiui napon treba
kontrolisati sa reduciranom debljinom na svakoj stepenici. Kod nagnutih gornjih povrina temelja potrebno je
smiui napon kontrolisati u dva ili vie presjeka, odnosno provesti proraun prema slici 27.2.-a i datim
izrazima. Ukoliko su smiui naponi vei od doputenih, potrebno je poveati debljinu temelja. Izbjegavati kosu
armaturu za preuzimanje smiuih napona.
Momenti savijanja (Mw/M2^2) raunaju se za kritine presjeke uz lice stuba (1-1 i 2-2), a dobiju se iz
izraza (si.27.3.-a lijevo):
-ikzb).B.(LlLq;
2 2
(L - bf = 0,125qB(L - bf ;
(27.7.)
M 2 _ 2 =0,l 25qL (B- af .
1
odnosno na m temelja:
M n =0,\ 25q(L - bf ;
M 2 2 =0,125^(5 - ctf.
Na bazi dobivenih momenata savijanja izrauna se potrebna povrina armature i odaberu profili
armature. Uobiajena raspodjela armature temelja data je na slici 27.3.-b.
90
Temeljenje
Temeljenje
84
27. Temelji samci
Kod kvadratnih oblika temelja armatura se rasporeuje ravnomjerno, na itavoj povrini temelja. Kod
pravougaonih oblika armatura za momenat M 1 __ 1 (po
90
Temeljenje
Temeljenje
85
27, Temelji samci
duem rasponu, ako konzola nije velika) obino se jednoliko rasporeuje na irinu temelja (B), dok se armatura
za momenat M 2 __ 2 , moe jae koncentrisati u
srednjem dijelu duine (L).
Kod temelja optereenih momentom savijanja (M) i centrinom silom ( P ) proraun se provodi na isti,
prije opisani nain. Prethodno je potrebno odrediti ivine napone cr, i , da bi se odredila debljina temelja i
potrebna armatura. Na bazi dobivenih ivinih napona prorauna se poprena (smiua) sila ( S ) na strani gdje su
vei ivini naponi (sl.27.4.). Temeljna ploa projektuje se sa simetrinim dimenzijama i armaturom.
2
-U. - a ) - d
______________________. 4 ^ \ -
Meutim, kod delovanja vertikalnog optereenja i horizontalne sile, odnosno momenta savijanja istog
znaka na temelj, racionalnije je temelj postaviti ekscentrino u odnosu na osovinu stuba (sl.27.5.-b). U ovome
sluaju najracionalnije dimenzije temelja dobiju se ako se izabere ekscentricitet (e ) tako da su ivini naponi isti,
ili priblino isti (sl.27.5.-b i 27.6.-a). Ovim ekscentricitetom dobije se ravnomjerna raspodjela kontaktnih napona
(ALICR2).
2t
>
REZUL
OSOVINA TEMELJA OSOVINA

KONSTRUKCIJE
TANTA
OPTERE
i
p
u-----------------------s u
92
' *
Temeljenje
Temeljenje
86
27, Temelji samci
Sl.27.5. Ekscentrino optereen temelj samac (a) i postavljanje stupa

ekscentrino na bazu temelja, ime se dobije ravnomjerno
""---------- "1__
"
optereenje na tlo (b).
1t a
a- 2 d
------------------------------U
------------------------------.
------------------------------.
------------------------------^
SI.27.6. Ekscentrini temelji: raspodjela pritiska (a) detalji armature
Sl.27.4. Ekscentrino optereen temelj sa emom
ekscentrinog temelja samca (b).
za Dimenzionisanje
27.3. EKSCENTRINI TEMELJI

Ukoliko na stub djeluje, pored vertikalnog centrinog optereenja ( P ) i horizontalna sila (#) ili momenat
savijanja (M), temeljna ploa imat e izduen oblik u pravcu ekscentrici teta. Rezultanta ( R ) od vertikalnog ( P ) i
horizontalnog ( H ) optereenja sijee kontaktnu povrinu na odstojanju e od centra (sl.27.5.-a), te se maksimalna
i minimalna optereenja, odnosno naponi na tlo (c, i a 2 ) odreuju na prije opisan nain (taka 26.5.).
92
Temeljenje
Temeljenje
87
27. Temelji samci
Iz uslova da ivini naponi ( _ , _ _ _ ) budu jednaki dobije se ekscentricitet temelja (sl.27.5.-b i 27.6.-a)
tj.:
P e - H - h - M =0
(27.8.)
H-h + M
Proraun treba provesti posebno za stalno i posebno za ukupno optereenje. Iz ovakvog pristuba odrede
se optimalni uslovi za utvrivanje veliine ekscentriciteta, potivajui doputeno optereenje tla.
Odreivanje debljine temelja (t) potrebne armature
[f
) i smiue sile (5")
vri se na ve opisan nain. Armatura se postavlja na cijeloj duoj strani temelja, ili se prema kraju duina
armature smanjuje (sl.27.6.-b).
Armatura se postavlja na izravnato, temeljno tlo ili, to je ei sluaj, na izravnavajui beton zatitne
debljine oko 5 cm, to ovisi o nivou podzemne vode.
27.4. ARMIRANO - BETONSKI TEMELJI U OBLIKU LJUSKE
Temelji u obliku ljuske mogu biti konusnog oblika (sl.25.2.-f) ili kao vitoperna povrina u obliku
hiperbolinog paraboloida (Dolarevi, 1987; Nonveiller, 1981). Ovakve konstrukcije temelja prenose
optereenje na tlo osnim pritiskom i zateuim silama.
Temelji u obliku ljuske imaju prednost nad ploastim temeljima za sluaj jako optereenih stubova i
nedovoljne nosivosti tla. Armirano - betonske ljuske mogu biti manjih dimenzija u odnosu na debele presjeke
armirano - betonskih ploa, te su sa ovoga aspekta i ekonominije.
Doputeno optereenje tla ispod ovakvih temelja rauna se kao i za ravne temeljne povrine.
Oplata za izvoenje ovih temelja je sloenija od ravnih temelja, te je pri analizi ekonominosti potrebno
ovaj elemenat uzeti u obzir. Odreene izvoake prednosti ima hiperparabolino paraboloidni oblik temelja u
odnosu na konusni.
temelja zanemaruju. Iz ravnotee sila na bazi krunog

e
2
2
B -
B -
presjeka promjera B, bit

prema
slici
27.7.-b
(27.10.
4 sin
(Nonveiller, 1981):
)
CT-sina-> = CT-sinc.
rr
0=
B2n 4-
p = <7=------_
,
(27.11.
iz ega proizlazi napon: gdje je:
povrina sina
na plastu konusa;
94
Temeljenje
Temeljenje
88
44-
27. Temelji samci
t i
a sin a - vertikalni napon na konusnoj ljusci.
27.4.1. KONUSNA LJUSKA

Na osnovu provedenih ispitivanja od strane Nichollsa i Izadija (Nikolsa i Izadija, 1968) doputa se
pretpostavka da su pritisci na tlo u ravni temeljne osnove ravnomjerno raspodijeljeni, tj. (sl.27.7.):
p = .
(27.9.)
Zbog svodnog delovanja tla unutar konusa i krutosti temelja raspodjela pritiska na plastu je neravnomjerna (sl.27.7.a, crtkano). Ove razlike se kod manjih
-Sl.27.7. ematski prikaz pritisaka i optereenja na konusnu rotacionu ljusku: pritisci u tlu ispod konusne ljuske (a), tlocrt
ljuske sa elementarnim veliinama (), prikaz prorauna ljuske (c), dio plata konusne rotacione ljuske sa silama
za proraun ( d ), (Nonveiller, 1981).
(Q)
Na dijelu plata (s) uspostavlja se ravnotea sa silom optereenja

putem pritiska (p) na
unutarnjoj strani plata i sa radijalnom silom
),
te
se
moe
izraziti
jednadbom
u
obliku
(sl.27.7.-d):
s
2
(27.12.)
s
(N
2m-N -cosa = Q-r - n - p,
94
Temeljenje
Temeljenje
89
28. Temeljni nosai
gdje je:
r = s sin a, a odatle radijalna sila na ljusku bit e:
1Q
Nr
(27.13.)
p - s tga.
2>r-s-sina-cosa 2
Iz ove jednadbe vidljivo je da se sila N , smanjuje od N s =, kada je s = 0 i N s =0 ako je s = S.
Promjena sile N s s a * je hiperbola.
Prema slici 27.7.-b, za ravnoteu sila na jednoj polovici elemenata plata
vrijedi:
2 ds = 2r(p -ds-cosa- dN s sin a), (27.14.)
gdje je:
iV0 - tangentna sila u smjeru paralela, koja djeluje u presjeku plata; N s i N s + dNs - sile u smjeru
meridijana.
Iz jednadbe 27.13. izraunamo dN s i uvrstimo u jednadbu 27.14., te emo dobiti tangencijalnu silu:
Q-t ga
, (
1.
N0 =
(27.15.)
-----2 + s - p-smffl cosa + sma- t ga
5
2n-s2
Analizom ove jednadbe proizlazi da se ^ mijenja po hiperboli, kojoj se ordinate zbrajaju sa
ordinatama pravca, dok se kod sile N s ove veliine odbijaju. Minimalna veliina N 0 bit e ako se derivira po j i
izjednai sa nulom, tj.:
a/v,
^- = 0 ;
ds
28. TEMELJNI
NOSAI
28. 1 . UVODNA OBJANJENJA

Temeljni nosai prenose na tlo optereenje od zidova a ona mogu biti integralno vezana za temeljne
nosae (betonski ili armirano - betonski zidovi) ili odvojena od temelja (zidovi od blokova, opeke i si.), kao to
je prikazano na slici 25.3.-a. est je sluaj prenoenja optereenja sa dva ili vie stubova na temeljne nosae,
odnosno temeljne trake, koje mogu biti ojaane gredama sa gornje strane. Tipovi temeljnih traka, odnosno
nosaa, mogu biti razliiti, a neki od njih prikazani su na slici 25.3.
Proraun temeljnih nosaa provodi se: (i ) bez uzimanja deformacija u obzir, ili (U ) sa uzimanjem u
obzir deformacija tla i objekta i njihov uticaj na raspodjelu kontaktnih napona. U prvom sluaju dijagrami
kontaktnih napona imaju pravolinijski oblik dok su u drugom sluaju obino krivolinijskog oblika.
Proraun bez deformacija provodi se shodno statiki odreenim uslovima ravnotee, kao krut temelj,
dok se uvoenjem deformacija, u drugom sluaju, temeljni nosa promatra kao statiki neodreena konstrukcija.
U ovome sluaju kontaktni naponi dobiju se izjednaavanjem deformacija tla ispod temelja sa deformacijama
konstrukcije iznad kontaktne povrine. Tlo se uzima kao elastino optereeni poluprostor, sa konstantnim
modulom deformacija za svaki sloj tla i ili sa eventualnom promjenom modula pri izmjeni pritiska. Analiza se,
dakle, provodi kao temeljni nosa na elastinoj podlozi.
cos a + 0,5 sin2 a
96
Temeljenje
90
Temeljenje
no temeljenje
28. Temeljni nosai
(27.16.)
96
Temeljenje
Temeljenje
91
no temeljenje
28. Temeljni nosai
28.2. TEMELJNI NOSAI ISPOD ZIDOVA

Mjesto minimuma tangencijalnih sila je izmeu:
0,555 <s< 2^5. Potrebna armatura dobije se (27.17.) iz
poznatog izraza:
(27.18.)
f=^L
Ja
0~
Potrebna debljina ljuske odreuje se iz uslova da napon pritiska od radijalnih sila N s ne pree doputenu
vrstou betona na pritisak. Ljuska je uz stub
najdeblja, a na krajevima treba biti tolika da sigurno zatiti armaturu od hre ( 710 cm).
Armatura u pravcu meridijana iznosi 20% osnovne armature.
Hiperbolino - parabolina ljuska sastoji se od etiri kvadratne povrine hiperbolinih paraboloida
kvadratine osnove. Detaljnije o ovoj ljusci moe se nai u literaturi (vidjeti Nonveiller, 1981).
Za temelj izraen skupa sa zidom kritini presjek za moment savijanja (M) je uz lice zida Y j - Y, a za
smiui napon presjek I2 - Y2, na odstojanju d od lica zida (si.28.1.-a). Za Dimenzionisanje se uzima 1,0 m
duine zida i provodi se na analogan nain kao i za temelje samce (Mac Ginlev i Choo, 1995).
Za sluaj temeljnog nosaa, koji nosi zid odvojen od temelja, osnova za projektovanje je maksimalni
moment (^) u sredini, a transverzalne sile (7) za
smiui ( r b ) na ivicama zida (sl.28.1.-b), tj.:
Pbb Paa Ph N
MmM =-------------------= (b- a),
max
b24 a24 8v '
(28.1.)
(ba)
P(b
t
T = q,--------'- = ---Hl
2
b 2
96
Temeljenje
Temeljenje
92
28. Temeljni nosai
X
K
Sl.28.1. Temeljni nosa: temelj i zid zajedno izveden

(a) i odvojeno (b).
Relativno tanki i savitljivi temelji daju neravnomjerne kontaktne pritiske upravno na osovinu zida. U
ovim sluajevima mogu se uzeti u obzir deformacije od savijanja temelja kao i uticaj vrste tla na raspodjelu
pritisaka, odnosno kontaktnih napona.
Kod prorauna trakastih temelja, odnosno temeljnih nosaa ispod kontinualnih zidova sa
neravnomjernim optereenjem po duini zida, momente savijanja i transverzalne sile treba odrediti prema
stvarnom optereenju. Za sluaj neravnomjernog slijeganja tla ispod zidova, moe se u raun uzeti to Sleganje,
jer odgovarajuim linijama deformacija odgovaraju i linije momenata savijanja i transverzalnih sila (Kosti,
1980).
28.3. Temeljni
nosai ispod stubova
Temeljni nosa prenosi n a tlo optereenje od dva ili vie stubova, na istom ili razliitom razmaku, sa
istim ili razliitim optereenjem. Iz ovoga proizlazi da raspodjela kontaktnih napona moe biti ravnomjerna kada
stubovi optereuju temelj simetrino ili linearno promjenjiva, ako je optereenje nesimetrino.
Za temelj sa dva optereena stuba {f\ i P2) potrebna povrina temelja ( A ), za doputeno optereenje tla (,
qdop) bit e:
A=%%- = ,
i4dop
(28.2.)
tld,
a udaljenost rezultante ( R ) za optereene stubove (sl.28.2.) dobije se iz izraza:

(28.3.)
Kod nesimetrinog optereenja (^2), mogu se oblikovanjem temelja izjednaiti ivini kontaktni
naponi ( A ) temeljnog nosaa. Jedna od mogunosti je postavljanje temeljnog nosaa centrino prema rezultanti
optereenja (sl.28.2.). U ovome sluaju je duina temelja:
1 = (, + )- 2.
(28.4.)
4-------4
93
Temeljenje
99
Temeljenje
: ii
L/2
Sl.28.2. Nesimetrian temeljni nosa ( P t > P2)
Druga mogunost je da se proiri osnova temelja prema strani gdje je vea sila. Na ovaj nain dobije se
trapezoidni oblik stope temelja, koji se koristi u ogranienom prostoru. U ovome sluaju doputena nosivost tla
je linearno ovisna o irini temeljne stope, te je uobiajeno da se irina temelja odabere tako da je doputeno
optereenje, za odabranu irinu, iskoriteno na oba kraja.
Prema slici 28.3.-a proizlazi povrina temelja (A) i udaljenost teita (s) trapezoidne povrine:
A=-
3'
L
'
3'
(28.5.)
Bl+B2
2BX + B2
B,+B 2
Moment inercije trapezne povrine u odnosu na teite je:
94
Temeljenje
99
Temeljenje
L=
____________________________________________________________________________________________
2&
Temeljni nosai
2.
2 +4 _,+_?.
36
odakle se dobije momenat otpora:
2\ ^
B{-
+AB 1 B 2 +B 2 Bl + 2 ^
12'
12
2B2
2
{ 1 +4 ?
-?2+?
W2 =-^ =
95
25,+2 Ivini naponi na krajevima temeljne grede:
Temeljenje
Temeljenje
101
____________________________________________________________________________________________
2&
Temeljni nosai
(28.6.)
(28.7.)
96
Temeljenje
Temeljenje
101
____________________________________________________________________________________________
2&
Temeljni nosai
tla i razmak izmeu stubova dovoljno velik. Rjeenja mogu biti i takva da se preko zajednike grede optereenje
prenosi centrino na temelj.
Temeljni nosai ispod niza stubova slini su kontinualnim nosaima preko vie otvora, koji su optereeni
reaktivnim optereenjem, a njihovi stubovi predstavljaju oslonce konstrukcije. Zbog ovoga se ovi temeljni nosai
esto nazivaju kontragredama, emu je prilagoena i glavna armatura. Gornja armatura je najjaa u poljima, a
donja je najjaa nad osloncma - stubovima (sl.28.4.).
Pored glavne armature temeljnog nosaa potrebno je proraunati i armaturu stope u poprenom pravcu,
raunajui je kao konzolu, kako je to i prije obrazloeno.
Sl.28.4. ema armature temeljnog nosaa (a), sa dijagramom

transverzalnih sila (b) i momentima savijanja (c).
e r,, =
97
Temeljenje
Temeljenje
101
________________________
2R
{Bx+B 2 )L
98
Temeljenje
Temeljenje
101
________________________
99
Temeljenje
Temeljenje
101
________________________
Wl2
100
Temeljenje
Temeljenje
101
________________________
TLOCRT
101
Temeljenje
Temeljenje
101
________________________
(28.8.)
CD
bab
Sl.28.3. Temeljni nosa trapeznog oblika (a) i zajednika greda za susjedne stubove uz postojei objekat (b).
U urbaniziranim podrujima esto se konstrukcija temelja postavlja uz postojei objekat. Zajednikom

gredom se spaja ekscentrino optereeni temelj stuba na temelj unutarnjeg stuba u istoj ili razliitim visinama
(sl.28.3.-b). Temelji mogu biti trapezoidnog oblika ili pravougaonog, ako je velika doputena nosivost
Temeljni rotilji (sl.25.4.) rjeavaju se obino uz pretpostavku linearne raspodjele pritisaka, bez
uzimanja u obzir uvijanja - deformacija. Rjeenje se zasniva na rjeavanju jednadbi u vezama (voritima)
unakrsnih temeljnih nosaa, koje proistjeu iz uslova jednakosti u unakrsnim takama.
Kosi, zateui naponi mogu se smanjiti izradom horizontalnih vuta.
Proraun, konstrukcija i armiranje je u osnovi analogno rjeavanju temeljnih traka, odnosno nosaa u
jednom pravcu.
28.4. PRORAUN TEMELJNIH NOSAA
Proraun stvarne raspodjele napona izmeu grede i tla provodi se na vie naina, od kojih izdvajamo:
a) Linearno deformabilno tlo, poznato kao Winklerov poluprostor;
b) Linearno elastian homogen neizmjeran poluprostor;
c) Nehomogeno i nelinearno stiljivo tlo.
Kao stoje navedeno, raspodjela napona na kontaktnoj plohi temelja ovisi o krutosti temelja i
deformacionim osobinama tla. Uzima se da su pomak taaka po osi grede i Sleganje tla ispod temelja
meusobno jednaki. Na bazi ovakvog odnosa polazi se kod svih rjeenja od poznate osnovne diferencijalne
jednadbe elastinosti grede, a ona glasi (Nonveiller, 1981):
Winklerov poluprostor predstavlja samo priblino deformacione osobine tla ispod temelja. Stiljivo tlo
zamijenjeno je sistemom elastinih opruga (federa), koje se deformiraju samo ispod optereene grede (sl.28.5.a). Realno tlo se ponaa drugaije i deformacije od optereenja ire se i izvan grede, to je vidljivo na slici 28.5.b. Ove razlike utjeu na deformaciju osi grede i reakcije izmeu tla i grede. Ovaj model ne zadovoljava nas u
cijelosti, ali se ipak veoma esto koristi, jer su analitika rjeenja diferencijalne jednadbe (28.9.) relativno
jednostavna, a dobiveni rezultati realniji od onih dobivenih uz pretpostavku linearne raspodjele reakcije tla.
Pomjeranje take na povrini VVinklerova poluprostora linearno je proporcionalan intenzitetu
optereenja p ( x ), tj.:
(28.10.)
1
= ~ = -- )],
(28.9.)
gdje je:
E - modul elastinosti grede
/ - moment inercije grede (m4);
s - Sleganje - pomak ose grede im);
p ( x ) - reakcija izmeu grede i tla
(/ ) ;
2
q(x) - optereenje grede na mjestu (kN / m 2 ).

Na ovaj nain dobijemo funkcionalnu ovisnost izmeu pomaka taaka osi temeljne grede i pomaka na
povrini tla ispod grede s ' ^ . Ova ovisnost ovisi o elastinim osobinama grede i deformacionih osobina tla.
m
102
Temeljenje
Temeljenje
101
________________________
gdje je k poznati modul reakcije tla \

Dokazano je da u intervalu 0 < s < ,v, (si - poetni dio slijeganja) odnos izmeu p i s daje veu reakciju p
od stvarnih, a za pomak s > st manje od stvarnih (Nonveiller, 1981).
Vidjeli smo da modul reakcije tla (taka 8.3.3.) nije konstantna veliina, ve ovisi o veliini optereenja
(p), te o obliku i veliini optereene ispitne plohe. U tabeli 28.1. date su vrijednosti za modul reakcije tla (&,)
prema Terzaghiju (1955), za ispitnu povrinu 30 cm 30 cm i za razliite vrste tla i njegovu zbijenost. Za sluaj
veih ispitnih povrina Terzaghi predlae korekcije u obliku (Nonveiller, 1981): za nekoherentno tlo:
k = kx
103
Temeljenje
Temeljenje
101
28. Temeljni nosai
2B'
104
Temeljenje
Temeljenje
103
28. Temeljni nosai
(28.11.)
28.4.1.
RJEENJE
ZA
WINKLERO
.a
POLUPROSTOR
anuul
Sl.28.5. Usporedba deformacije grede i tla ispod temelja A - B: Winklerov poluprostor (model predoen sa oprugama
(federima) -f) ( a ) i stiljivi poluprostor ematski prikazan (b).
za koherentno tlo:
(28.12.)
Z?'
gdje je: B'

30,3
B irina temelja (cm).
Ako optereena povrina nije kvadratna, ve pravougaona, sa L = m-B, Terzaghi je predloio izraz:
(28.13.)
l,5m
k=kl 9S H .
105
Temeljenje
Temeljenje
103
28. Temeljni nosai
U
vo
e
nj
e
m
be
zd
i
m
en
zi
on
al
ne
ko
or
di
na
te
os
i
gr
ed
e
(
N
on
ve
ill
er,
19
81
):
(28.18.)
Modul reakcije tla za plohu

30/30 cm Terzaghi, 1955;
Nonveiller, 1981.
Tabela
PijesakRahliSrednje zbijenJako /hiji u1 . Suh
28.1.
ili vlaan0 , 6 - 1 , 9 1 , 9 - 9 , 6 9,6
3,22.Djelomino
potopljeno1,34,216,03.Potopljeno0,82,69,6G
linaKonzistencija
KrutaVrlo krutal VI 4.11 . qu [kN/m 2 ) 100 200200-400>4002.Granine vrijednosti1 , 6 3 , 2 3,2 - 6,46,43.Djelomino potopljeno2,44,89,6
Vesi (1961) je predloio izraz u

obliku:
gdje je:
104
Temeljenje
Temeljenje
106
, _ 0.65
B
EI l -v'
104
Temeljenje
Temeljenje
107
(28.14.)
104
Temeljenje
Temeljenje
108
AF
dobit e se ope rjeenje jednadbe 28.17.U obliku:

j _ d-Wi
bezdimenzionalne koordinate:
-2 +
C2
-3
C3
(28.19.)
+ C4-WA, gdje su u rjeenju funkcije
/", =cos/. -cos,

3 =sin/iif;-cos,
(28.20.)
2 =cos h,
-sin;
=sin/z -sm.
Ci
do C su integracione konstante, koje se dobiju iz graninih uslova. Pomou jednadbe 28.17. dobije se
4
sx =
3dxodnosno
'
moment savijanja:M x
= r d 2 s - F 5", dx
(28.21.)
(28.22.)
te nagib ose
grede:
transverzalna sila ( S ) u obliku:
Et - modul elastinosti tla;
E- modul elastinosti temelja; /-moment inercije; v - Poissonov
koeficijent za tlo; B - irina temelja.
Ovaj izraz povezuje modul reakcije tla (k ) sa modulom elastinosti tla, koji se moe dobiti ispitivanjem
neporemeenog uzorka u laboratoriji.
Rjeenje jednadbe 28.9. sadri etvrti korijen, trigonometrijske i hiperboline funkcije modula reakcije
tla (k), te njegova veliina malo utjee na definitivni rezultat. Radi ovoga se ova vrijednost uzima iz tabele
(28.1.), ako se ne moe na drugi nain dobiti pouzdanija vrijednost.
Raspodjela reakcije tla ( p x ) dobije se iz jedn.28.10.:
p(x)=k - s(x ).
(28.15.)
Jednadba elastine linije sredine grede (jedn.28.9.) bit e sada:
x
,4
.a
s + k - s - B = q-B,
EI~~
ili za: El - F , k Y =k- B , dobije se izraz u obliku:

(28.16.)
q- B,
(28.17.)
ds
(28.23.)
tga=.
dx
Na primjeru grede (sl.28.6.) optereene silom Q na odstojanju x0 mogu se napisati ovi granini
uslovi:
x=xj,
M_=Q
Si
=s2, =,
SL=0.
M,=M2,
S^S,,
(28.24.)
Ako uvrstimo u konturne uslove (jedn.28.24.) izraze iz jednadbi 28.19. do 28.23., dobit emo sistem od
osam linearnih jednadbi iz kojih se mogu izraunati etiri integracione konstante za prvi dio grede (1) od x = 0
do x = x0 i za drugi dio (2) etiri integracione konstante (c, -C 4) od = x0 do x - L . Ovim je zadatak rijeen, te se
iz jednadbe 28.15. moe izraunati raspodjela reakcije ( p x ) izmeu grede i tla, a iz jednadbi 18.21. i 18.22.
transverzalne sile ( S x ) i
104
Temeljenje
Temeljenje
109
momenti savijanja (M x ).
Jedan prikladan nain rjeenja jednadbe 28.17. u diferencijalnom obliku za sloena optereenja, a
prema slikama 28.6.-b, c i d, dao je Nonveiller (1981).
104
Temeljenje
Temeljenje
110
IX Plitko - direktno temeljenje___________________________________________________
29. Temeljne ploe
Kontinuiranu elastinu gredu zamijenimo sa n krutih elemenata duine /, meusobno spojenih zglobovima, sa
elastinim otporom protiv rotacije krajeva susjednih elemenata. Tako zglobovi prenose transverzalne sile i
momente savijanja, u skladu sa njihovom krutou. Takoer se optereenje (Q, q) prenosi na zglobove u vidu
pojedinanih sila. Daljnji redoslijed prorauna moe se nai u literaturi, kao npr. u Nonveillerovoj knjizi (1981).
29. TEMELJNE PLOE
f ti
I
Sl.28.6. Greda na Winklerovom poluprostoru: granini uslovi grede
sa jednom silom (a), greda podijeljena na n krutih elemenata
sa oznakama i optereenjem (b), em'a veze meu krutim
elementima i sile koje djeluju na vorove (c), te ema
redukcije sila na silu u vorovima (d), (Nonveiller, 1981).
29.1. TIPOVI I PRIMENA TEMELJNIH PLOA

Temeljne ploe primjenjuju se kod velikih optereenja i nedovoljne nosivosti tla. Temeljne ploe
pogodne su kod obezbjeenja prodiranja podzemne vode u najnie etae objekta.
Na slici 25.5. dati su tipovi temeljnih ploa koje u osnovi mogu biti konstantnog presjeka po cijeloj
povrini ili ojaane rebrima oko stubova ili po cijeloj duini i irini temeljne ploe.
Najee su rebra sa gornje strane, te se prostor izmeu rebara zapuni materijalom, na kojem se izvede
podna konstrukcija. U ovako formiran prostor izmeu ploe i poda postavljaju se razne instalacije ili se formiraju
spremita. Ovakva konstrukcija omoguuje jednostavniji iskop i lake izvoenje hidroizolacije sa vanjske strane
temeljne konstrukcije.
Ukoliko se hidroizolacija polae sa unutarnje strane, onda je pogodnije rebra izvesti sa vanjske strane, tj.
prema dolje.
U oba sluaja imamo sistem unakrsnih armirano - betonskih greda, sa krstasto armiranim ploama,
optereenih reaktivnim optereenjem od tla.
Nekada se temeljne ploe konstantne debljine izvode u obliku peurki. Ova temeljna konstrukcija
izvodljiva je kod sistema stubova na priblino istom odstojanju u oba pravca.
Sanduasti temelji (sl.25.5.-d) primjenjuju se u uslovi ma veoma heterogenog tla, sa razliitim fiziko mehanikim karakteristikama, a tada se mogu oekivati znatnija neravnomjerna slijeganja i vee opasnosti za
statiku sigurnost objekta. Ovo je posebno sluaj kod sitnozrnih materijala zasienih vodom. Kod ove temeljne
konstrukcije donja i gornja ploa se povezuju sistemom unakrsnih zidova, tako da sistem ini jednu
konstruktivnu cjelinu. Prostor izmeu ploa koristi se kao podrum ili sklonite. U nekim sluajevima prostor se
popuni pijeskom da bi se pod ovim teretom obavio jedan dio slijeganja tla.
29.2. STATIKA ANALIZA TEMELJNIH PLOA
Proraun ravnih temeljnih ploa moe se izvesti na dva naina: ( i ) konvencionalnom metodom krutih
temelja i ( i i ) priblinom fleksibilnom metodom temeljenja. Metoda konanih diferencija i metoda
konanih elemenata (taka 26.6.) takoer se koristi za proraun plitkih ploastih temelja (Braja, 1995).
111
Temeljenje
Temeljenje
107
29. Temeljne ploe
29.2.1. KONVENCIONALNA METODA PRORAUNA

Pretpostavljajui temeljnu plou kao krut temelj, statiki proraun se provodi na konvencionalan nain
bez uzimanja u obzir deformacija objekta i tla i to slijedeim redom (sl.29.1.):
1) Proraun
ukupnog
optereenja
(0
od
stalnog
i
pokretnog
optereenja
svih stubova, tj.:
Q = QX+Q2+Q,+QA+- + Qn(29.1.)
2) Definisanje pritiska, odnosno napona () na tlo ispod taaka A, B, C,
D, ... (sl.29.1.), koritenjem poznatog izraza za ekscentricitet u dva pravca:
(29.2.)
< =
A
A-
--
4
r
'
- ,
/ =----------moment merciie oko ose;

y
12
M x =Q- e y i M y = Q e x - momenti ekscentriciteta optereenja stubova oko i ose.
3) Komparacija dobivenog napona (<) na kontaktnoj povrini, a on mora biti manji od doputenog
napona, odnosno pritiska (cr < ; q < q d a p ).
4) Ekscentriciteti ex i e y , u pravcu i ose, odreuju se preko pomonog koordinatnog sistema

(x' ,y' ):
, _ 6i
x } '+Q2 x2 '4-63 x '+... + <2 xn'
(29.3.)
a ekscentricitet:
(29.4.)
er = b
2
Slino se moe izraunati ekscentricitet u pravcu :
-----------------------4 L _ _ J
Ml?
'"to"'
Qr
Q9
0-10
I
--------------L . .
rt?* ffl-
------------------------------8-------------------------------------------- f
Sl.29.1. Temeljna ploa za proraun prema konvencionalnoj metodi
gdje je:
A = B - L - povrina temeljne ploe;
y,= Qi ' \'+ + ' '+- + ' '
^9 5.)
i ekscentricitet:
e y = y' ^-b^
(29.6.)
5) Podjela ravne ploe u nekoliko traka u pravcu i ose, sa irinom trake Bx (sl.29.1.).
108
Temeljenje
Temeljenje
112
29. Temeljne ploe
6) Odreivanje debljine ploe, na osnovu uslova "probijanja" stuba, kao to je to prije objanjeno.
7) Determinisanje srednje
+a veliine reakcija tla na krajevima svake trake, kao npr.:
srli--------------------'
_Q
m
2
-----'
/707)
(2./.)
gdje su: q A ,q B ,q M ,q N pritisak (odnosno napon) u takama A, B, M i N dobiven pomou jedn.29.2. Ukupna
reakcija tla za odreenu traku (A, B, M, N ) bit e:
^B x - L.
(29.8.)
2
Na slian nain se moe dobiti ukupna reakcija tla za srednju traku
BL 12
108
Temeljenje
Temeljenje
113
29. Temeljne ploe
- moment inercije oko ose;
108
Temeljenje
Temeljenje
114
29. Temeljne ploe
8) Proraun i crtanje dijagrama kontaktnih napona, transverzalnih sila i momenata savijanja svake trake u oba
pravca na bazi kojih se odredi potrebna pozitivna i negativna armatura, na nain koji je poznat u predmetu
Armirani beton.
q=
- k-B x \ \ i k=^- B x ,
(29.12.)
-s
gdje je k - koeficijent reakcije tla, odnosno diferencijalna jednadba u obliku: (jedn.28.17.)

29.2.2. APROKSIMATIVANMETOD PRORAUNA FLEKSIBILNIH TEMELJA
Za priblinu metodu prorauna fleksibilnog temelja (kao u taki 28.4.) pretpostavlja se elastino tlo, koje
se u ovome sluaju moe predstaviti sistemom elastinih opruga (sl.29.2.). Elastine konstante od ovih
pretpostavljenih opruga predstavljaju koeficijent reakcije podloge (posteljice),
(Braja. 1995).
Iz fundamentalne mehanike poznato je da je moment savijanja (M) fleksibilnog temelja
irine Bx i visine h , optereenog silom Q jednak:
d
2
(29.9.)
s
M =E1
gdje je:
E - modul elastinosti (deformabilnosti) materijala u temelju; / = {\./ll)Blh3 - moment
inercije presjeka ploe.
A-A
(D
EEB-
A) Iz
Sl.29.2. Principijelna ema za metodu fleksibilnog temelja (a) i plou na elastinim temeljima ( b ).
(29.10.)
gdje je k koeficijent reakcije tla.
onda je: --r-
dx
Kako
p(x),
odnosno EI =
= T
je:
dx dx
ds
dx
Takoer je poznato d a j e reakcija tla
p(x)
i
p(x),
(29.11.)
=
p(x)
(reakcija
tla),
odnosno kontaktni napon (cr) proporcionalan slijeganju,
tj.:
,ds
dx
El=-^ = -s-k- B x
Rjeenje ove jednadbe ima oblik (Braja, 1995):
= e~ m (A cosR
+A
gdje su A' i A " konstante, a
/3= -^ (duina)"1.
V 4EI
115
.x
Temeljenje
"smPx),
(29.13.)
(29.14.)
(29.15.)
Temeljenje
111
29. Temeljne ploe
Ovaj parametar je vaan za determinisanje temelja, i pokazuje da li je temelj krut, ili fleksibilan. Prema
Amerikom komitetu za beton (Braja, 1995) temeljna ploa se projektuje kao kruti temelj na konvencionalan
nain ako je
razmak stubova u temeljnoj traci manji od ^'^g > a kao fleksibilan ako je razmak 1 75 /
stubova vei od '
.
Poznato je da koeficijent reakcije tla ( k u k N / m 3 ) nije konstantna veliina za dato tlo i da ovisi o
mnogim faktorima, kao npr.: o duini, irini i dubini temelja i dr. Ispitivanjem na terenu utvruje se vrijednost
ovoga koeficijenta, ali postoje i mnogi izrazi u literaturi, za razliite vrste tla u ovisnosti od: duine (L), irine
( B ) i dubine ( D ) temelja, modula elastinosti - deformacija (JE), Poissonova (Poasonova v ) koeficijenta,
momenta inercije ( ) itd. (tabela 28.1.).
Tok, proraun fleksibilnog temelja svodi se na slijedee (Braja, 1995):
1) Proraun debljine temeljne ploe ( h ) na nain analogan kod konvencionalne metode prorauna.
2) Determinisanje krutosti (/?) temeljne ploe iz izraza:
R=
,v
F h3
12(l- V 2 )
(29.16.)
gdje je:
E modul elastinosti temelja; v - Poissonov koeficijent
temelja.
3) Definisanje
radijusa efektivne krutosti:
116
Temeljenje
Temeljenje
111
(,)
(Mr)
4) Iznalaenje tangencijalnog
i radijalnog
jednoj taki, prouzrokovanih optereenjem stubova (sl.29.3.):
momenta u polarnim koordinatama u
(l-v)A2
M , =
POGLAVLJE X
DUBOKO - INDIREKTNO TEMELJENJE
4L' 3
gdje se faktor A3 moe dobiti iz dijagrama na
slicii 29.3.
i i//Y isfi * +
t \ 1
*\J
0
- 0.4/\
-0.2 -0.1
0 0.1
- 0.3
0.2
0.3
0.4
koeficijenti: a,, a 2 ,a 3 Sl.29.3. Dijagram
koeficijenata Aj, A2 i A3 sa skicom polarnih ( M r i M t ) i
ortogonalnih momenata { x i M y ) , za priblian proraun prema
metodi fleksibilnih temeljnih ploa (Braja, 1995).
gdje je:
/U .
M =-
(29.17.)
v A, +
(l-v)A
/ /V
r radijalno odstojanje od optereenog stuba; Q optereenje u stubovima;
Aj i A2 - koeficijenti ovisni o odnosu ^, (sl.29.3.).
5) Pretvaranje polarnih momenata savijanja u ortogonalan koordinatni sistem, preko izraza:
M x = M t sin a + M r cos a, M = M , cos2 a
2
(29.18.) + M r sin a,
6) Za jedininu irinu temelja definisati transverzalne sile (T) prouzrokovane optereenjem stubova, preko
izraza:
(29.19.)
"Znanje je bolje od imetka. Znanje uva tebe, dok ti mora uvati imetak. Imetak se umanjuje troenjem, dok se
znanje umnoava dijeljenjem. I uinak imetka nestaje kako imetak presahuje."
112
Temeljenje
113
taki 25.4.2. dat je opti osvrt na funkciju i primjenu dubokog temeljenja. U ovome poglavlju bit e
obraeni sve dosada u ininjerskoj praksi koritene - "metode dubokog temeljenja i to: ipovi (piloti),
bunari, kesoni, i druge podzemne specijalne konstrukcije. Veoma esta je Primena raznih vrsta ipova od
razliitih materijala i tehnologije izvoenja, a oni e se ovdje ire obraditi, uz koritenje saznanja iz novijih
tehnologija.
30y TEMELJENJE NA SIPOVIMA

30.1. UOPTENO O FUNKCIJI IPOVA
ipovi (piloti) su relativno dugi i vitki konstruktivni elementi sainjeni od drveta, elika, betona,
armiranog i prednapregnutog betona i/ili ljunka, a oni se koriste da prenesu optereenje temelja kroz slabo
nosive dijelove tla na dublje zone tla ili stijenskog masiva vee nosivosti. ipovi se koriste kao konvencionalni
metod temeljenja za radove iznad vode, kao to su: stubovi mosta, pristanita, lukobrani, naftne platforme i dr.
Oni se, takoer, koriste kao dijelovi potporne konstrukcije za prihvatanje pritiska tla i/ili vode kao zagata za
iskope temelja i potpornih konstrukcija.
Temeljenje na ipovima u najveem broju sluajeva predstavlja lahko i ekonomino izvoenje dubokih
temelja. Umjesto dubokih temelja u mehkom tlu, koji se najee izvode ispod nivoa podzemne vode,
pobijanjem ipova se najlake doe do dubokih nosivih zona tla. Ovaj dosta stari metod temeljenja je veoma
racionalan, kako u pogledu izrade, tako i u pogledu primjene i utede materijala za ipove. Radi ovoga se stalno
postiu razna unapreenja, razvijaju nove metode i tehnologije, to proiruje primjenu ipova kod temeljenja
jednostavnijih, do veoma sloenih objekata, i kod raznih slabo nosivih vrsta tla. Posljedica ovakvog razvoja
uslovila je pojavu raznih vrsta, sistema i tehnologija izrade ipova kao i upotrebu raznih klasinih i savremenijih
vrsta materijala i opreme.
Primena drvenih ipova poznata je jo od drevnih vremena kod svih civilizacija, koje su se zadrale do
dananjeg dana, bez obzira na razvoj drugih vrsta ipova i tehnologija izvoenja. Meutim, u novije vrijeme, sa
razvojem tehnologije i primjenom raznih savremenih strojeva za izvoenje ipova, dolazi do sve vee primjene
elinih, betonskih, armirano-betonskih i prednapregnutih ipova od betona, kao i od pijeska i ljunka, koji se
izvode na licu mjesta.
Brojna teoretska i eksperimentalna ispitivanja u prolosti i sadanjosti, vezana za ponaanje i nosivost
ipova u koherentnom i nekoherentnom tlu, kao i mehanizam njihovog delovanja, nisu ni do danas dovoljno
razjanjeni. Ovo je razlog da je danas razvijeno vie teoretskih, eksperimentalnih i praktinih metoda za proraun
nosivosti raznih vrsta ipova, u razliitim terenskim uslovima. Projektovanje temelja na ipovima danas se
smatra "umjetnou", jer se itav proces odvija skriveno duboko u razliitim uslovima i osobinama tla.
U ovome poglavlju prezentirat e se projektovanje i analiza raznih vrsta pojedinanih i grupnih ipova,
njihova ugradnja, mehanizam prenoenja
optereenja, metode prorauna nosivosti i Sleganje ipova, uz koritenje novijih saznanja iz ove oblasti.
''''30.2.) KLASIFIKACIJA I KONSTRUKTIVNE POJEDINOSTI IPOVA
Razliiti tipovi ipova koriste se kod izvoenja inenjerskih radova, to ovisi o: tipu optereenja, vrsti
objekta i temelja, terenskim uslovima, vrsti tla, nivou vode itd. Podjela se moe izvriti prema: (i) vrsti
materijala ipa, (ii) nainu izrade ipova i (iii) nainu prenoenja optereenja na tlo.
1) Prema vrsti materijala ipove dijelimo na:
drvene,
>
eline,
>
betonske, armirano-betonske i prednapregnute ipove,
>
kombinovane (sastavljene) od dvije ili vie vrsta materijala, odnosno dva ili vie tipa ipova.
>
2) Prema nainu izrade ipove dijelimo na:
>
>
>
>
>
zabijene ipove. Pripremljeni, obino drveni, elini, prefabrikovani, armirano-betonski i prednapregnuti

ipovi pobijaju se u tlo udarcima ekia-malja;
zabijene i izlivene ipove. Na licu mjesta zabija se metalna cijev sa zatvorenim dnom u tlo i popunjava
betonom sa armaturom ili bez nje, ljunkom, pijeskom i dr. Cijev se izvlai prilikom ispune materijalom, a
moe i ostati u tlu;
buene i izlivene na licu mjesta ipove. ipovi se formiraju buenjem i vaenjem materijala uz zatitu
oblone eline kolone ili uz zatitu pomou bentonitske suspenzije;
izradu ipova pomou mlaza vode pod visokim pritiskom, sa popunom nastalog prostora injekcionom
smjesom razliitog sastava;
kombinovane ipove. ipovi su sastavljeni od dva ili vie prethodnih tipova ili kombinacija sa razliitim
materijalima u istom tipu ipa;
Prva dva tipa formiraju ip istiskivanjem materijala, pa se u stranoj literaturi nazivaju ipovi dobiveni
istiskivanjem. Trei tip ipa dobije se popunom izbuenog prostora materijalom.
(3) Prema nainu prenoenja optereenja ipove dijelimo na:
a) Stojee ipove, oslanjaju se vrhom na vrsto tlo i relativno nepenetrabilan materijal kao s t o j e stijenski masiv,
kongloamerat, ili jako zbijen ljunak i/ili
pijesak (si. 30.1-a). ipovi u ovome sluaju prenose optereenje svojim vrhom na vrsto tlo, jer su gornji
slojevi jako stiljivi i slabo nosivi.
b) Lebdee ipove koji se nose trenjem izmeu omotaa i tla, po cijeloj svojoj visini, tj. prolazi kroz
jednoline slojeve tla (si. 30.1.-b). U ovome sluaju vrsti sloj se nalazi na veoj dubini, te bi bilo
neekonomino izvoditi tako duboke ipove radi njihovog vrnog noenja.
c) Delomino lebdee ipove, koji prenose optereenje trenjem samo u donjim zonama, jer su gornji slojevi
zanemarljive nosivosti (si. 30.1.-c).
d) ipove optereene horizontalnim silama, koji moraju biti otporni na savijanje, ako su gornji slojevi slabe
nosivosti (si. 30.1.-d). Ovaj tip dolazi u obzir kod izvoenja zemljom nasutih objekata, te temelja visokih i
vitkih konstrukcija optereenih znatnim vjetrom i/ili seizmikim silama, ili drugim znaajnijim
horizontalnim silama (si. 30.1.-d).
e) ipove optereene silama zatezanja, koji se koriste kod temelja telekomunikacionih i drugih tornjeva,
naftnih platformi i drugih konstrukcija optereenih na zatezanje (si. 30.1 .-e).
f) ipove za zbijanje tla i dreniranje, gdje se zabijanjem ipova poboljavaju geotehnike osobine tla u
okolnom podruju usljed smanjenja poroznosti. Ukoliko se prostor ipa popuni propusnim materijalom,
on slui za horizontalno dreniranje kojim se ubrzava okolna konsolidacija tla (si. 30.1.-f).
Koji e se tip ipa izabrati prilikom projektovanja temelja ovisi u osnovi od etiri glavna faktora: (i)
lokacije i vrste konstrukcije, (ii) terenskih uslova tla. (iii) trajnosti i (iv) cijeni kotanja.
Vrsta i lokacija objekta i/ili konstrukcije znatno utjee na izbor tipa ipa i opreme za njegovo izvoenje
zabijanjem ili buenjem: na tlu i/ili iznad vode; u blizini objekata i/ili na skuenom ili otvorenom gradilitu; te na
obaloutvrdama, lukama i naftnim platformama.
Uslovi tla utjeu, kako na izbor tipa ipa, tako i na tehniku instaliranja i ugraivanje ipova. U tlu sa
samcima npr. teko su izvodljivi zabijeni ipovi, a za nekoherentno tlo potrebna je specijalna oprema i tehnika
izvoenja.
Trajnost esto utjee na izbor tipa ipa. U tlu i na podrujima koja sadre sulfate ili druge tetne sastojke
ipovi moraju biti visokog kvaliteta i otporni na ove uticaje.
Odabiranjem jednog ili dva osnovna tipa vezana za navedene uslove, konaan izbor ovisan je svakako o
cijeni kotanja. Kod usvajanja ponude inenjer mora da vodi rauna i o dragim elementima ponude izvoaa,
kao to su: vrijeme izvoenja i mogunost udovotjenja programu i tehnikim uslovima, mogunost opreme
izvoaa za eventualna iznenaenja promjene u dubinama, vrsti tla, tetnim uticajima itd., iskustvo izvoaa,
trokovi ispitivanja, organizacija i njegova fleksibilnost i si.
Sl.30.1. Razne vrste ipova s obzirom na nain prenoenja optereenja: stojei (a), lebdei (b), delomino lebdei (c),
horizontalno optereeni (d), zatezni (e), drenani .
30.2. l.DR VENI IPOVI

Primena drvenih ipova datira jo od prahistorijskog doba i oni su koriteni su kroz sve civilizacijske
epohe. Oni se i danas koriste, radi svoje ekonominosti, lahkog rada, povoljnih osobina drveta, velike vrstoe u
pravcu vlakana, fleksibilnosti i otpornosti na udare. iroka njihova Primena i danas je poznata u Sjevernoj
Americi, Kini i skandinavskim zemljama u formi oienog drvenog stabla i pripremljenog za pobijanje na
kopnu ili u vodi. Njihova Primena je posebno pogodna za privremene objekte, jer se po potrebi mogu vaditi i
ponovno koristiti.
Nedostaci drvenih ipova su svakako u osjetljivosti na tmhljenje i mikroorganizme, koji mogu utjecati na
stabilnost drvenih ipova. Radi ovoga, drveni ipovi se u pravilu koriste u stalno vlanim prostorima, pod
vodom, ili u stalno suhom tlu. Izvoenje ipova u naizmjenino suhoj i vlanoj sredini dovodi do breg
truhljenja, radi ega se ipovi pobijaju ispod minimalnog nivoa vode, jer tada mogu da budu trajniji. U lukama i
rijenim konstrukcijama ipovi su, u oscilirajuem nivou vode izloeni raznim mikroorganizmima koji mogu
oslabiti ili naruiti stabilnost drvenih ipova. Da bi se ovo sprijeilo, ipovi se zatiuju raznim antikorozivnim
sredstvima, naftnim derivatima i mineralnim solima.
Sl.30.2. Glave i vrhovi ipova:obraeni a nezatieni (a),osigurani okovima glave i vrh ipova ( b ) i ( c ).
Duine i prenici ipova su razliiti, to ovisi o klasama i vrsti drveta koji se propisuju pojedinim
standardima. Prema nekim autorima, maksimalna duina drvenih ipova iznosi 10,0-20,0 m, a obino 6,0-15,0 m
(Tomlinson i Boorman,1995; Dolarevi, 1987). Minimalna debljina ipova ne koristi se ako je manja od 15 cm, a
maksimalna je 35 cm (Braja, 1995).
Ako se ipovi zabijaju u tvrdo tlo, vrh ipova treba zatititi metalnim okovom (papuom). Radi
sprijeavanja oteenja glave ipovi se prilikom zabijanja osiguravaju metalnim prstenovima. Tipini naini
osiguranja glava i vrhova ipova dati su na slici 30.2.
U sluaju potrebe ipovi se mogu nastavljati, ali se ovo izbjegava, posebno kada se oekuje da e biti
optereeni na zatezanje i/ili bono optereenje. Ukoliko je nastavljanje neophodno, ono se moe izvesti izvan ili
u ravni ipova od: drvenih podvezica i arala, meusobno povezanih polucilindera, metalnih prstenova sa
arafima i cijevnih ahura (si. 30.3.). Minimalan preklop treba da iznosi najmanje peterostruku debljinu ipova.
ipovi se koriste kao temelji za razne objekte, pojedinano i/ili skupno, u jednom i/ili vie redova,
vertikalnih i/ili kosih, to ovisi o konstrukciji i opetereenju (si. 25.6.).
Generalno, mo noenja ipova procjenjuje se na oko 220-270 kN (25,030,0 tona). Prema nekim
standardima doputena nosivost na pritisak hrastovih i borovih ipova iznosi 8,3 N / mm2, odnosno 5,9 N I mm2
na neto povrinu.
Doputena nosivost drvenih ipova, bez izvijanja, dobije se iz izraza: optereeni i osnovnim i dopunskim
optereenjem, raunske vrijednosti za doputene napone poveavaju se za 15%, a ukoliko djeluje i posebno
SI. 30.3. Nastavak drvenih ipova: drvene podvezice sa arafima (a),

meusobno spojeni policilindri (b), metalni prstenovi sa
arafima (c), cijevne ahure (d) i metalne podvezice sa
arafima. (e).
optereenje, doputeni naponi se poveavaju za 50% (Kujundi, 1989).
Osnovni doputeni naponi za drvo sa vlanou manjom i veom od 18% redukuju se koeficijentima
() prema tabeli 30.2. (Kujundi, 1989).
Doputeni naponi (<3,1) (MPa) za osnovno optereenje
Tabela 30.1.
naprezanja
Oznake
.:
etinari
Klaso
Masivno lirvo .......................

Listali
Klasu
-.:....!
III
- II
Lijepljeno lameliraaa drvo etinari

Listati
Klasa
Klasa
IP'
li...
13.00
10,00
7,00
14,00
12,00
14.00
11,00
16,20
13,70
2,Poduno zatezanje
10,50
8,50
0,00
11,50
10,00
10,50
8,50
18,00
10.80
3.Papreno zatezanje
0,25
0,25
0,00
0,35
0,35
0,25
0,25
0,35
0,35
<i.Poduni pritisak
11,00
8,50
6.00
12,00
10,00
11,00
8,50
15,00
12,00
2,00 2.50
2,00 2.50
2,00 2,50
3,00 4.00
3,00 4.00
2,00 2,50
2,00 230
4,90 4,90
4,30 4,90
0,90
0,90
0,90
1,20
1,20
1,20
1,20
U0
1,10
0,90
0,90
1,20
1,20
0,90
0,90
1,50
1,50
3,00
2,50
4,00
3,50
3,50
3,00
4,00
3,50
....
cL d
5
Popreni
pritisak
,-bez
gnjoenib
vlakana -primatom
gnjeenju
. jraprecnesile
T
m\\d
T.Pouno smicanje
0,90
8 smicanje
* d
3,50
Q = A-(T( i o p (kN )
::
11
(30L)
Koeficijenti korekcije kh za
Tabela
masivno
drvo %10 12 14 16
Vlanost
18 20 30.2.
22 24
26etinari ,1,32 1,24 1,16 1,08 1,00 0,92 0,86
0,78 0,70Om, Ot1,16 1,12 1,08 1,04 1,00 0,94
0,92 0,88 0,84LiSari 1,30 1.22 1,16 1,08 1,00
0,92 0,90 0,89 0,75,. t\1,16 1,12 1,08 1,04
1,00 0,94 0,92 0,88 0,84
gdje je: A-srednja povrina presjeka ipa, a ^'"/'-doputeni napon drveta.

Vrijednosti doputenih napona zavise od vrste i klase drveta, procenta vlage, vrste naprezanja i vrste
optereenja (tabela 30.1.). Ukoliko su ipovi
30.2.2. ELINI IPOVI
Visoke vrstoe u odnosu na teinu i dimenzije, te ilavost elika, ine ovaj materijal podesnim i za
ipove i to kod: (i) pobijanja ili buenja na veim dubinama, (ii) pobijanja u teim tlima bez oteenja kao to su:
povrinske naslage ljake ili stari temelji i slojevi tla sa samcima, (Hi) konstrukcija za absorpciju energije kao to
su navezi za prihvatanje brodova, gdje se koristi elik, pomou kojeg se stvara sposobnost odupiranja velikim
elastinim deformacijama (Owens i Knowles,1995).
elini sipovi se lake zabijaju u tvrdo tlo gdje se druge vrste ne mogu zabiti. Manje su osjetljivi na
udarce i vibracije, zbog ega nisu podloni oteenjima. Ako se koriste za privremene objekte, mogu se po
potrebi vaditi i ponovno koristiti.
Postoji vie raznih sistema i vrsta ipova prema obliku i nainu izrade, odnosno zabijanju u tlo.
Uopteno se primjenjuju tri osnovna oblika i to: (i) H profil, odnosno (I) profil (iroki pojas - Pajnerov ip), (ii)
kutijasti - prizmatiki Larsenov oblik ipa, (iii) cjevasti ip (si. 30.4.). Prema nainu zabijanja u tlo
razlikujemo:
ipove u obliku svrdla, koja se uvru u tlo okretanjem (si. 30.4.-a);
>
ipovi H (I), prizmatinog ili cjevastog oblika koji se zabijaju udarima malja, pomou makare za zabijanje u
>
tlo ili bez nje (si. 30.4.-b).
Sl.30.4. Tipovi elinih ipova: svrdlasii (a), Hprofil (b), cjevasti (c) i prizmatini ipovi (d).
Cjevasti ipovi sa svrdlom na dnu koriste se u vrstom tlu, ali na manjim dubinama. Pogodni su kod
ipova izloenih silama zatezanja, kao i kod potrebe a veom nosivou, koja se ostvaruje veom irinom svrdla
(si. 30.4.-a, c).
Sipovi H (I) oblika, te cjevasti i prizmatini ipovi, imaju veu primjenu od svrdlastih ipova, jer su
obino ekonominiji i za praksu prihvatljiviji. Najee se koriste gotovi valjani elini profili, kojima se
kombinuju razni zatvoreni oblici u poprenom presjeku. Ovi ipovi mogu biti na dnu otvoreni ili zatvoreni. Ako
su zatvoreni, onda se dno zavari konusno, radi zabijanja u tvrdom tlu. U ovome sluaju uplji prostor se moe
popuniti betonom, ili armiranim betonom, ime se poveava nosivost ipa.
Osnovni podaci za elini 1 profil (iroki pojas)
Tabela .
l1
,1
t-
Uobiajena duina <ML5m, a u
sluajevima izrauje se IPdo 25 m ^
Jd
""""^
,9%
J
L
= 0
ty
IP 10 do 100
110.10 * 18.18
_ _x
zaffs30jebh zalte32je za 1 10.10 dol 18.18

b=300mm isl,5d
tl=b r=t
rj=3mm
<=4.2
5
IP1
0 do 100 s ^paralelnim
...a::.:
pojasima
za os savijanja
Oznak
"' " I "'
Mjereui
100
120
140
160
180
1O0
120
140
160
180
7,5
8
8
9
9
PIO P12 100

P14 P16 120
P18
140
160
180
P20
200
100
120
140
160
180
200
63
7
8
9
9
10
P22
P2
P30
200
240
260
280
300
300
300
300
300
300
300
300
300
300
300
300
300
300
300
10
11
11
12
12
13
13
14
14
14
14
15
15
16
16
17
17
18
18
18
19
19
19
19
10.10
12.12
14.14
16.16
18.18
P24 200
P28 240
260
280
300
P32 P34 320
P36 P38 340
360
P40
380
400
P421/, P45 425
450
P47'/j
475
P50
500
550
P55 P60
600
P65 P70
650
700
P75 P80
750
800
P85 P90
850
900
P95 P100 950
1000
300
300
300
300
cm*
Ng/m
x-x
em
at?
l>
J,
cm
cm"
W,
cm3
K
cm
10,2
5
11
12
14
14
10
11 12
14
14
10
12
12
14
14
26,8 34,6 21,0 27,2

447
433 57,4 34,0 45,0 1490
64,7
50,8
3750
852 89,4 142 213 4,09

2580 322 417
5,86
7,62
4,96 151 276 475 30,1 46,0

6,70 831 1170
67,8
104
130
10
11
12
14
14
26,1 34,3 204 26,9 447

44,1 58,4 34,6 45,8 1520
65,8
51,6
3830
864 89,7 144 217 4,14

2630 329 426
5,87
7,63
5,02 167 317 550 33.4 52,7 243 3,04

6,72 958 1360
78,6 120 343 4,05
4,55
151
16
15
82,7
18 15
20 17
17
18
18
22 22 20
24 24 20
26
21
21
21
26 28 21
28 30
23
23
24
30 32
24
26
26
32 34
27
34 34
27
27
36 36
30
30
19,1
121
154
36 36
16
18
20
30
30
64,9
8,48
2140
214
111 714 87,4 8050 11690 732 974 1160 9,37

144 94,8 113 11050 20720 1480 1720
11,2
121
25760
12,9
10,5 2840
12,0 5280
9010
4150 258
7320 406
600
171 174 135

192 194 150
164
209
5950
595
137 32250 36940 2020

153 45120 50950 2510
60640
3030
2170 13,7
2680 15,3
17,0
2,37 2,82
3,31 3,81
4.25
5,08
346 5,59 6,11
523 6,61 7,14
7,65
7,60 7,55
14,5 9910
9910 661 661
16.2 10810 10810 721 721 7,51 7,46
7,49
11710
781
212 232 166 182 69480 84220 3270

3740 18,1
19,0 11710 12620 781 841 7,43 7,38
235 255
185 200
95120
4010 4530
20,1 21,0
12620 13530 841 902
7,32 7,28
113200
263 289
207 227
297 324
234 254
333 342
261 268
372 381
292 299
391 400
307 314
140300
180800
216800
270300
316300
366400
443900
506000
573000
644700
5100 6030
23,1 25,0
13530 14440
902 962
7,17 7,07
6670 7720
27,0 28,9
14440 15350
962 1020
6,97 6,88
8430 9160
30,8 32,7
15350 15350
6,79 6,70
10440 11250
34,6 36,5
16270 16270
10201
020
10801
080
12060 12900
383 40,1
16270 16280
1080
1080
6,45
6,61 6,53
elini ipovi se po potrebi mogu nastavljati varenjem podvezica ili cijevnih ahura, tako da se mogu
postii i znatno vee dubine od standardnih dimenzija. Kao primjer ostvarene znatne dubine navode se opitni
ipovi oblika H (305x305 mm) koji su zabijeni ekiem do dubine od 49,0 m u gustom pijesku i ljunku sa
samcima (Tomlinson i Boorman, 1995). ipovi na ovakvim dubinama
skloni su izvijanju oko slabije ose. Tako je osmotreno da je H ip (310x352 mm) zabijen do dubine od 46,0 m u
glinovitom tlu imao defleksiju od 1,8-2,0 m od vertikale. Meutim, normalna duina elinih H profila, koja se u
praksi koristi, kree se od 4-5 m (tabela 30.3.). U tabeli 30.4. dati su osnovni podaci za cilindrine ipove tipa
Larssen.
Osnovni podaci o Larssenovom

cilindrinom obliku ipa (Owens i
Knowl.es, 1995).
Tabela 30.4.
f (" 1- 1
/i----1-1 TeinaPovrina
\ 1
poprenog .i; ;:;;;::presjelai; .
fCP?). .'>'..'-.;.Priblini";;; perirnetar - (rnm).Momenl inercije
(- )Moment otpma\ 1 /
4
----- j;-'--
(mro (mm) (mm;
'iefffc'-V-uplji...
pro^
sior
Y-Y-Y-Y525 252
7.889.4113.81122165210028392807961400525 300
8.9102.0129.913441748169764381211321562525 349
9.0120.8153.915891872259925544214901970525 391
10.5136.6174.017761952381266092019502164525 447
11.3154.6196.920052084544747012024382482525 502
12.1175.8223.922212164752408008229982830525 502
17.0207.3264.122242168965848580638483032400 299
14.1124.4158.810201596199543055913481399420 502
22.0244.0310.6179420801067806775642372920420 502
25.4262.0333.6179420801185886985947253011420 502
28.6277.4353.2179420801284487139251173077
30.2.3. PRETHODNO IZLIVENI ARMIRANO-BETONSKI I PREDNAPREGNUTI IPOVI

Armirano-betonski ipovi prethodno izliveni i zabijeni u tlo imaju iroku primjenu u graevinskoj
praksi. Posebno imaju primjenu kod obalnih konstrukcija, pristanita, naftnih platformi, mostova itd. Ovi ipovi
su u prednosti u odnosu na drvene i eline ipove, jer ne podlijeu truhljenju, niti su izloeni koroziji. Ukoliko
je podzemna i/ili nadzemna voda agresivna za beton, mogu se koristiti cementi otporni na sulfate ili druge
agresivne sastojke, ili se koriste razne epoksidne smole za zatitu. Nedostatak im je to su glomazni i teki, te
zahtijevaju monu opremu za transport i zabijanje, onemogueno je njihovo nastavljanje a oteano je i
skraivanje. U posljednje vrijeme primjenjuje se tehnologija izvoenja cjevastih ipova koja dobrim dijelom
anulira ove nedostatke. Armirano-betonski ipovi se lahko oteuju prilikom zabijanja od udara malja i vibracija,
a mogu se otetiti ili slomiti duboko ispod povrine terena. Zbog ovoga se ipovi rade od kvalitetnog betona
(najmanje MB30) ili prednapregnutog betona.
Do prije izvjesnog vremena u upotrebi su bili samo armirano-betonski ipovi punog kvadratnog,
okruglog, heksagonalnog ili oktogonalnog presjeka. ipovi kvadratnog presjeka koriste se za krae i srednje
duine, a drugi oblici obino su u upotrebi kod veih duina ipova. Danas su se razvili i tipovi oblika betonskih
cijevi-cjevasti, cilindrini ipovi, sa tankom betonskom ljuskom, kao i prednapregnuti ipovi (si. 30.5.-b i 30.9.).
30.2.3.1.Zabijeni armirano-betonski
ipovi Maksimalne duine i
Tabela
;
..armatura
Kvadratni
presjek ipova
kvadratnih
;f ."* (cm); vMaksimalna duina tm).GlavM 30.5.
(kom
mm!Poprena armatura- uzengtje :
:~
... ;
(/rnm-razmak) >
glava i stopatijelo
sipa25x2512,04x206/40/13030x3015,04x20
4x256/40/13035 3518,04x20 4x25
4x328/708/17540x4021,04x25 4x32 4x404>8/60ili
10/1008/200" 45 4525,04x25 4x32 ' 4x408/60 ili
10/908/180 ili 10/225
Mo noenja elinih ipova bez izvijanja dobije se iz poznatog izraza:

Q=A-fJdop (kN),
(30.2)
gdje je: A-neto povrina poprenog presjeka elinog ipa;

Oj
aop-doputeni napon elika.
Posebno se mora provjeriti mo noenja ipa u odnosu na slom u tlu.

elini ipovi izloeni su korozivnom delovanju u movarnim tlima, tresetitima, vodi i drugim
organskim tlima. Tlo koje ima pH vei od 7 nije tako korozivno. Uobiajeno je da se na raun korozije
poveavaju debljine stijenki ipova. Mogua je koroziona zatita epoksid smolom koja se ne oteuje prilikom
pobijanja ipova.
30. Temeljenje na ipovima
X Duboko-indirektno temeljenje
Ovi ipovi, prethodno izliveni, kvadratnog su, okruglog, heksagonalnog ili oktogonalnog presjeka, sa
klasinom uzdunom i poprenom armaturom. Projektovanjem se treba obezbijediti: (i) otpornost na momente
savijanja od podizanja, rukovanja i transporta ipa, (ii) prenoenje vertikalnog optereenja od zabijanja ipa i
temelja konstrukcije, i (ili) preuzimanje momenta savijanja od bonog optereenja.
Popreni kvadratni presjek obino iznosi od 25x25 cm do 45,0x45 cm. Najee se rade duine od 6,0
do 15,0 m, a izuzetno do 25,0 m, to ovisi o veliini poprenog presjeka. Da bi se izbjeglo prekomjerno izvijanje,
prilikom rukovanja i zabijanja preporuuju se u tabeli 30.5. duine ipa kvadratnog presjeka (Tomlinson i
Boorman.1995).
HVATITE
iSOO
3)
500 cm od
glave
Sipa
ega se izvode zatvorene
uzengije ili kao spiralna armatura. Na duini od oko tri irine ipa, na
-elini obfu
oba kraja, poprena armatura treba da iznosi najmanje 0,6% zapremine, a u srednjem dijelu ne
manje od 0,2% (si. 30.5.).
SI. 30.5. Tipini detalji armirano-betonskih ipova: armatura za kvadratni ip presjeka

35/35 cm i duine 15,0 m (a), armatura za uplji oktogonalni presjek ipa (b),
(Tomlinson i Boorman,1995), te armatura ipa 35/35 cm, sa kukama za prenos (c),
(Dolarevi, 1987).
ipovi kvadratnog presjeka armiraju se sa po 4 ili 8 glavnih podunih
sipki armature, a okrugli presjek sa najmanje 6 podunih Sipki. Uzengije se
stavljaju na manjem razmaku pri krajevima od razmaka u srednjem dijelu ipa.

Poprena armatura je posebno vana za otpornost naponima nastalim zabijanjem
ipova, radi
Na slici 30.5. dati su armaturni nacrti za ipove kvadratnog presjeka 35/35 cm u dvije varijante (si. 30.5.a i c), kao i za ortogonalni uplji presjek (si. 30.5.-b), sa elinim iljkom na dnu ipa. ipovi se u horizontalnom
poloaju izbetoniraju u cijeloj svojoj duini, te nakon potrebne pravilne njege i odleavanja zabijaju se u tlo do
projektovane dubine.
Za transport ipova ugrauju se posebne kuke, jedna ili dvije, i to obino na odstojanjima kojima se
izjednaavaju negativni i pozitivni momenti savijanja od vlastite teine ipa. Mogua su hvatita i na dragim
odstojanjima, ali je potrebno da poduna (glavna) armatura preuzme dobivene momente savijanja, bez velikih
ugibanja kako bi se izbjeglo stvaranje veih pukotina na ipovima (sl.30.6.).
128
Temeljenje
Temeljenje
Sl.30.6. Poloaj hvatita (kuka) za transport ipova sa maksimalnim (M^ i minimalnim (Mmiij momentom savijanja usljed
vlastite teine ipa.
Baze ipova prilagoavaju se uslovima tla, njihovoj vrstoi i poloaju slojeva. Ukoliko se ipovi
zabijaju u mehko tlo, onda nisu potrebna osiguranja stope ipa, ve samo unjast zavretak (si. 30.7.-a i b). Ovi
oblici se primjenjuju u mekanim tlima, vrstoj glini, ili kompaktnom pijesku i ljunku.
Metalne stope koriste se u tlima koja sadre konglomerate, velike samce, oblutke i si. (si. 30.7.-c).
Metalni okov razbije samce, ili ih gurne u stranu, i na taj nain ne dolazi do oteenja ipa.
Kada ip treba da se penetrira u stijenski masiv, koristi se elini iljak na vrhu eline zatite (si. 30.5.-b
i 30.7.-d). Ako se ip zabija u veoma tvrdi stijenski masiv, posebno ako su slojevi nageti, koristi se "Oslo iljak"
(si. 30.7.-e, Bjerrum, 1957).
Kada se ipovi zabijaju u tlo koje prua jae otpore, moe se pri izradi ipa ugraditi cijev kroz sredinu
ipa, kroz koju se utiskuje voda pod pritiskom, koja razmekava tlo (si. 30.7.-f). Ova cijev moe posluiti za
kontrolu ispravnosti ipa, jer se prilikom zabijanja moe slomiti ip dubok u tlu.
plastinim smjesama (si. 30.7.-g). Ove kape mogu biti i sastavni dio makare za zabijanje. Ukoliko doe do
manjeg oteenja ipa izvan zemlje, vri se njegovo utezanje metalnim sponama, a ako se slomije dublje unutar
tla, onda se takav ip zamjenjuje novim, bilo da se on vadi ili zabija novi pored njega.
Betoniranje ipova vri se direktno na betonskoj podlozi ili postavljenoj drvenoj ili metalnoj oplati, na
uobiajen nain (si. 30.8.). Poto se izazivaju visoki naponi pri pobijanju ipova, koristi se min. 400 kg/m 3
cementa (vrstoe 40 N/mm2, poslije 28 dana), a pri normalnim i lakim uslovima pobijanja ipova sadraj
cementa ne treba biti manji od 300 kg/m 3. Kada se oekuju veoma teki uslovi zabijanja ipova, preporujuje se
koritenje minimum 600 kg/m3 cementa u stopi i glavi ipova (Tomlinson i Boorman, 1995).
(D
Sl.30.7. Tipovi razliitih stopa i kapa ipova za razliite itslove tla: mehko tlo (a), tvrda glina, kompaktni pijesak i ljunak
(b), tlo sa samcima i konglomeratima (c), stijenski masiv (d), uslojeni masiv (e), kompaktno tlo (f) i kapa betonskog
ipa (gj, (Tomlinson i Boorman, 1995, Dolarevi, 1987).
Prilikom zabijanja ipova moe doi do njihovog oteenja od udaraca maljem, radi ega se zatiuje
glava ipa elinom kapom, tvrdim drvetom ili
Poslije betoniranja ipovi se kontinuirano dre vlanim etiri dana u normalnim uslovima. Ovo
njegovanje vri se sve dotle dok beton ipova ne ovrsne i neosposobi za dizanje i transport. ipovi se zatim
numeriu i oznai duina i vrijeme betoniranja, nakon ega se ipovi lageruju i polau jedan iznad drugog sa
meurazmacima ostvarenim drvenim podmetaima.
ICA ZA
PRIDRAVANJ
E
128
Temeljenje
Temeljenje
betoniranje ipova.
ipovi sa vidljivim prskotinama i pukotinama ne treba da se zabijaju. Neki standardi predviaju
doputenu veliinu i duinu prskotine. Prema DESI 4026 doputena je irina prskotine od 0,15 mm, a po
vedskim standardima 0,20 mm, u duini od jedne polovice stranice ipa za transverzalne i 100 mm za
longitudinalne prskotine.
Odstranjivanje betona sa glave ipova vri se nakon njegovog zabijanja na potrebnu dubinu. Razbijanje
(piljenje) betona obavlja se prema metodama i alatima, koja nee izazvati pukotine. Osloboena armatura glave
ipova povee se sa armaturom nadglavne grede. Ukoliko su ipovi vei od predvienog nivoa, odstranjivanje
betona poinje od uglova ipova do glavne armature, koja se odsijee i nastavi razbijanje (pilenje) betona.
Ako se zahtijeva vea dubina zabijanja nego to su duine ipova, potrebno je odstraniti beton sa glava
ipova u duini kojom se dobija armatura za nastavak ipa, od 40 d (neki propisi predviaju 30 d, gdje je d
dijametar betonske ipke). Nakon postavljanja nove armature vri se preklapanje i zavarivanje na ovoj
preklopnoj duini i obavi betoniranje nastavaka ipova.
30.2.3.2. Spojeni prethodno izliveni armirano-betonski ipovi
Jedan od glavnih nedostataka konvencionalnog naina izvoenja predhodno izlivenih betonskih ipova
je gotovo nemogue njihovo nastavljanje kada se za to ukae potreba. Isto tako, njihovo skraivanje je vezano za
mnoge potekoe i rizike od oteenja. Ove nedostatke mogue je prevazii koritenjem kraih prethodno
izbetoniranih delova. Na ovaj nain mogue je ove dijelove dodavati ili odstraniti, ovisno o potrebnoj duini
ipa.
Danas je u Evropi razvijeno vie spojenih tipova prethodno izraenih betonskih ipova, kao npr.: Balken,
Hercules, Europile i Westovi ipovi (Tomlinson i Boorman, 1995). Prva dva tipa imaju "bajonet" spoj dok se
Westovi (West's) ipovi meusobno spajaju na pero i utor i povezuju metalnim prstenjem (si. 30.9.). Dijelovi
ipova betoniraju se u standardnim duinama 2,5 do 12,5 m, u fabrici, gdje se ostvaruje visoka vrstoa betona
na pritisak ("=50 N/mm2, nakon 28 dana).
Popreni presjek ovih ipova je kvadratan (23,5- 28,5 cm), heksagonalan (39,0 do 50 cm) trokutast, ili
okrugao, sa doputenom moi noenja od 300 - 2000 kN.
ipovi sa betonskom ljuskom (Westovi ipovi) izliveni u duini od po 91,5 cm, vanjskih dimenzija 28,061,0 cm, odnosno unutarnjeg dijametra 16,5-47 cm, zabijaju se pomou metalnog vratila (si. 30.9.). Ovi kratki
betonski komadi ipa proizvode se u fabrikama sa armaturom ljuske od polipropilenskih vlakana. Njihovo
spajanje obavlja se pomou vanjskog elinog prstena dok se unutarnji spoj premazuje bitumenom radi njegovog
brtvljenja. Metalno vratilo i ip cilindrinog presjeka zabijaju se u tlo pomou malja do odreene dubine. Nakon
vaenja vratila obavlja se unutarnja kontrola ipa, ugrauje armatura i vri njegovo betoniranje. Ovakva vrsta
ipa kombinovana je od prethodno izbetoniranog vanjskog dijela ipa i unutarnjeg dijela izraenog od betona na
licu mjesta.
128
Temeljenje
Temeljenje
Sl.30.9. Spojeni betonski dijelovi ipa (Westovi ipovi): prethodno izliveni (a), u fazi zabijanja (bj, a zatim armirani i
betonirani (c), gdje je: podmeta-tuak (1), glava cilindrine betonske ljuske spojena sa vratilom-vretenom (2),
metalno vreteno (3), spoj elemenata ljuske (4), prethodno izliveni betonski dijelovi Ijuske-cilindra ipa (5),
odstranjivanje suvinog elementa (6), unutranjost ipa sa armaturom i popunjenim betonom (7), puni vrh ipa (8),
armatura ipa (9), (Tomlinson i Boorman, 1995.).
30.2.3.3. Prednapregnuti armirano-betonski ipovi

Prednapregnuti ipovi proizvode se masovnije tvorniki i zahtijevaju visok kvalitet betona, ime se
ostvaruje njihova dobra otpornost na napone zabijanja. Drutvo za beton preporuuje vrstou betona na pritisak
od 40 N/mm2, poslije 28
dana starosti betona (Concrete Societv, 1967). Visok kvalitet betona daje prenapregnutim ipovima dobru
otpornost u korozivnom tlu ili u lukim radovima.
Prenapregnuti ipovi rade se u osnovi na dva naina:(i) prednaprezanjem visokovrijednih ica
(armature) prije izlijevanja betona i (ii) prednaprezanjem ica, poloenih u ostavljene kanale, nakon
ovravanja betona u kalupima.
Prethodno prednaprezanje ica obavlja se, nakon njihovih polaganja u horizontalno montirane
kalupe, presama postavljenjim na krajevima kalupa, nakon ega se izvri betoniranje i vibriranje ipova. Kada
beton postigne zahtijevanu vrstou na pritisak, izvri se prekidanje ica na krajevima, ime se naponi prenesu
na ipove. Transportovanje i slaganje vri se na isti nain kao i kod ipova sa klasinom armaturom. ipovi se
obino izvode punog kvadratnog presjeka do 400 mm (si. 30.10.). Kod veih presjeka koristi se kao
ekonominiji cilindrian presjek.
Drugi metod naknadno prednapregnutih ipova zasnovan je na istezanju ica ili kablova nakon
ovrivanja betona. Ovaj metod se obino koristi kod veih cilindrinih presjeka sa uzdunim kanalima u koje
se ulau ice i zateu na krajevima ipa. Ukoliko se ipovi izvode u dijelovima-segmentima, zajednikim
njihovim utezanjem mogu se dobiti vee duine ipa. Kanali se nakon utezanja ica injektiraju injekcionom
smjesom pod visokim pritiskom. Tipian nacrt armature prednapregnutog ipa prikazan je na slici 30.10.
Sl.30.10. Projekat prednapregnutog ipa, presjeka 30x30 cm i duine 1=14,5 m, gdje je: udaljenost mjesta podizanja (/;),
vilice pri vrhu i dnu ipa (I2), srednji dio ipa (lj) i prelazni razmak vilica ( I 4). (Tomlinson i Boorman, 1995 ).
[ 30.2.4.IPOVI KOJI SE IZVODE NA LICU MJESTA

Danas postoji vie vrsta ipova koji se izvode na licu mjesta, sa razlikama nekada znatnim po opremi i
tehnologiji izvoenja, a nekada samo u detaljima.
U principu ova vrsta ipova moe se podijeliti na: (i) ipove koji se izvode uz pomo eline cijevi koja
se vadi ili ostaje (posebno u vodi) i (ii) buene ipove bez upotrebe eline cijevi, ija se stabilnost buotine
obezbjeuje bentonitskom suspenzijom ili injektiranjem.
Podjela bi se mogla izvriti i s obzirom na nain formiranja prostora za ip, tj.: (i) da li se materijal
sabija zabijanjem eline cijevi (oblone kolone) stoje povoljno, ili (ii) se materijal iz cijevi kopa i vadi
posebnim grabilicama. Podjela ipova vri se i prema nainu ugradnje betona u ip, te prema tome da li je
betoniranje u suhom ili pod vodom.
Za zabijanje elinih cijevi koriste se razne makare, a za buenje strojevi raznih sistema na mehaniki
i/ili hidrauliki pogon. Podjele ove vrste ipova vre se i prema razliitim tipovima koritenih makara, odnosno
strojeva za izradu ipova na licu mjesta.
Nosivost ovakvih ipova moe biti znatna zbog njegovog proirenja tokom betoniranja na vrhu i po
cijelom obodu ipa. Ova proirenja mogu biti i mnogo vea od projektovanog promjera ipa, posebno u njegovoj
bazi i u tlu slabijih karakteristika. Nekada ovo poveanje moe da iznosi 1,5-2 puta vee od promjera cijevi za
pobijanje. Proirenja na vrhovima ipa vre se jaim i duim nabijanjem betona uz zadovoljenje prodiranja
cijevi, ime se poveava nosivost vrha ipa u slabijem tlu.
128
Temeljenje
Temeljenje
Izmeu mnogih tipova ipova izvedenih na samom terenu znaajnu primjenu danas imaju: (i) "Franki"
i (ii) "Express" (Ekspres) ipovi ije se oblone kolone zabijaju makarama, zatim (iii) Benoto ipovi, kod kojih
se materijal iz ipa kopa, te (iv) bueni ipovi bez upotrebe metalnih obloenih kolona.
30.2.4.1. "Franki" ipovi
Zabijanje cijevi, odnosno metalne oblone kolone, za izradu ipova razliito je i ovisno o odabranom
sistemu.
Oblone metalne kolone za izradu "Franki" ipova pobijaju se posredno preko epa od svjeeg betona
ugraenog na dnu kolone. Dolje otvorena kolona spusti se na tlo, pa se u nju na dnu ugradi svjei beton visine
50-80 cm, to ovisi o dijametru cijevi (si. 30.11.).
elini malj izduenog oblika, teine 25,0-30,0 kN (2,5-3,0 t), sputa se pomou dizalice na makari da
pada sa potrebne visine, kroz cijev, na betonski ep. Malj obino pada sa visine oblone kolone i nabija beton u
tlo i uz cijev oblone kolone. Daljnim udaranjem malja taj ep savladava otpore trenja tla, te prodire dublje, ali
ne izlazi iz cijevi. Na ovaj nain se oblona kolona zabija u tlo do odreene dubine temeljenja.
Usljed velike zbijenosti, odnosno gustoe betonskog epa, podzemna voda. ne moe da prodre u cijev, te
se betoniranje ipa odvija bez prisustva vode. Kada se naie na slojeve slabijeg kvaliteta, treba paziti da se
jakim nabijanjem ne istjera beton iz cijevi. U ovu svrhu biljei se na uetu pri kraju cijevi visina betona u cijevi
(si. 30.11.-d). Kada se cijev sputa kroz vodu, potrebno je prethodno postaviti drveni podmeta na dno cijevi,
koja se pridrava kranom na skeli i obrazuje betonski ep lagahnim nabijanjem. Zatim se cijev malo podigne,
ukloni drveni podmeta i cijev sa epom spusti kroz vodu na tlo. Dalje zabijanje cijevi u tlo provodi se kao u
normalnim uslovima na suhom tlu. Kada ovaj nain ne daje zadovoljavajue rezultate, moe se dno cijevi
zatvoriti limom. Nekada se koristi prava zatitna cijev od tankog lima, koja se poslije izrade epa vadi i ponovno
koristi.
Sl.30.Jl. Faze izrade armirano-betonskog "Franki" ipa: ugradnja betona na dnu cijevi (a), nabijanje betona i
izrada epa (b), zabijanje cijevi udaranjem malja po epu od betona (c), ugradnja betona i povlaenje
kolone (d), ugradnja armature (e), potpuno izvlaenje oblone kolone i formiranje ipa (f).
Kada se zabije cijev do projektovane dubine, sipa se vlaan beton u cijev, obino visine 50-80 cm, a on
se nabija, uz pridravanje i postepeno izvlaenje oblone kolone dizalicom sa makare. Uz izvlaenje kolone i
nabijanje betona sa maljem beton se istiskuje iz kolone i formira ip sa proirenjima (si. 30.11.-f).
Veliina proirenja ovisi o stiljivosti tla, a njegova mjesta su obino na krajevima cijevi kada ona stoji
za vrijeme nabijanja betona. Ova proirenja mogu da iznose i do 3 puta vie od promjera cijevi to se moe, i
potrebno je, kontrolisati koliinom ugraenog betona u svaki ip. Posebno je vano obratiti panju slabije
nosivom tlu, i tlu sa upljim prostorima, da ne bi dolo do istiskivanja betona iz cijevi, to dovodi do prekida ipa
zbog ulaska okolnog materijala sa vodom u oblonu cijev. Radi ovoga, dobro je prilikom zabijanja cijevi voditi
dnevnik o prodiranju oblone cijevi i uoiti sva mjesta koja mogu dovesti do veeg utroka betona i mogunosti
prekida ipa. Ovako dobiveni ipovi sa proirenjima poveavaju nosivost ipa na vrhu i po njegovom obodu. U
128
Temeljenje
Temeljenje
muljevitim tlima i dijelovima sa upljinama potrebno je ugraditi i zatitne cijevi da bi se sprijeio veliki utroak
betona i eventualni njegov prekid.
Pomou makara mogu se izvoditi i kosi "Franki" ipovi do 25 od vertikale. U ovome sluaju dobro je
da malj ide preko vodica, kako ne bi klizio samo po jednoj strani, da bi se izbjegla ekscentrinost izrade ipa.
"Franki" ipovi se mogu i armirati, jer je dijametar malja znatno ui od dijametra ipa. Ako iz prorauna
ne proistie specijalna armatura, onda se obino konstruktivno armira sa 614 mm i vilicama 6 mm u obliku
spirale, sa razmakom od 10 cm u sredini i 5 cm na krajevima ipa, u duini oko 100 cm. U cijev se stavlja ko
gotove armature ipa sa vilicama u dijelovima, koji se nastavljaju preklapanjem i/ili varenjem, ili se pripremi ko
cjelokupne visine ako je mogue njegovo podizanje i sputanje u cijev. S obzirom na mogui uticaj podzemne
vode i tla na armaturu, potrebno je da zatitni sloj betona iznosi 5 cm.
Za izradu "Franki" ipova najee se koriste oblone kolone dijametra 406 i 520 mm, a rjee dijametra
300, 355, 480, 500, 520, 560 i 600 mm. Prema podacima iz literature, duine cijevi iznose 9,7 m, ali mogu biti i
do 11,0 m, pa i due (Kosti, 1968).
Normalne su duine ipova 8,0-12,0 m, a maksimalne i do 20,0 m. Minimalno osovinsko odstojanje
izmeu ovih vrsta ipova treba da bude izmeu 3,5 do 4,0 promjera ipa.
Glava ipa izbetonira se za 50-80 cm vie od projektovane kote, jer je obino gornji dio betona oteen
zbog izvlaenja cijevi. Oko 50 cm. betona loijeg kvaliteta se obije, a ipovi sa bar 10 cm treba da su u
poklopnoj gredi, odnosno temeljnoj stopi. Kod armiranih ipova armatura treba da ulazi u stopu za duinu
ankerovanja.
30.2.4.2. Sistem "Express" ipova
Ovaj sistem slian je principu izrade "Franki" ipova, gdje se oblona cijev zabija direktnim udarima
preko gotovog epa od armiranog betona, koji se utiskuje
ispred cijevi (si. 30.12.). ep je konusnog oblika i postavlja se u iskopanu rupu na mjestu izrade ipa. Cijev se
postavlja na formirani obod epa tako da cijev stoji vrsto i ne moe skliznuti sa njega prilikom zabijanja cijevi.
Zabijanje se izvodi preko krutog I ("I") nosaa sa irokim zakoenim flanama. Ovaj kruti nosa nalijee
dolje na konini armiranobetonski
ep,
preko
koninog elementa u cijevi,
koji u sredini ima otvor za
prolaz betona (si. 30.12.-a,
bic).
umetkom
podie
na
potrebnu visinu. Beton se
nabija
preko
konusnog
umetka
udarima
malja
posredno preko "1" nosaa.
Kada je zavreno
zabijanje
cijevi
do
predviene dubine, sipa se
beton
podie
konusni
umetak i postepeno izvlai
cijev iz tla dizalicom sa
makare. Uz izvlaenje cijevi i
nabijanje betona nastuba
istiskivanje betona u tlo i
formiranje
ipa
sa
Sl.30.12. Zabijanje cijevi preko armirano-betonskog epa i izrada mjestiminim proirenjima.
"Express" ipova: postavljanje a.b. epa, krutog nosaa i
Oblone cijevi za
oblone cijevi (a), zabijanje eline cijevi preko elinog izradu "Fxpress" ipova
nosaa i a.b. epa (b), betoniranje ipa i izvlaenje oblone imaju vanjski dijametar 470
cijevi (c) i postavljanje armature, formiranje ipa, te mm, a duinu 11,0 m. Teina
izvlaenje oblone kolone (d), gdje je: a.b. ep (I), oblona
cijev (2), 'T'nosa (3), konusni elemenat sa otvorom za beton malja iznosi oko 30 kN, a
priblino istu teinu ima
(4), posuda za prihvat betona (5), (Kosti,1968).
nosa sa umetkom u cijevi.
Zbog uskog prostora izmeu nabijaa i oblone cijevi ne moe se postaviti armaturni ko, kao kod "Franki"
ipova. Ima sistema kod kojih nabija ima proreze za podunu armaturu, ali je najei metod zabijanja sipki armature
u svjei beton. Kod ovoga sistema obino se armira samo gomji dio ipa i to na duini obino do 3,0 m. eline ipke
128
Temeljenje
Temeljenje
obino 22 mm, ili deblje, zabijaju se u beton kroz sistem cijevi, koje su meusobno povezane ukruenjima i
zabijaju maljevima. U ovome sluaju bolje je izvaditi malj iz cijevi, postaviti armaturni ko i nabijati beton na klasian
nain.
30.2.4.3.
Benoto ipovi
Zahvaljujui razvoju savremenih strojeva za buenje, danas se u svijetu postiu znatne dubine, pojedinanih
ili vodozaptivnih i nosivih ipova. Strojevima, koji koriste grabilice za vaenje materijala tipa Benoto, ostvaruju
se dubine buenja i preko 100 m u aluvijalnom materijalu (tabela 30.6.). Promjeri ipova obino su 60-100 cm pa i vie.
Ekrani od buenih,
ipova. u aluviju
Tabela
BranaGodina
30.6.
zavretka:;:Dubina i aluvija
::
P(rri): Dubina : ipova (ekrana) (m)Debljina
ipa (ekrana)
fra)Povrina ekrana ()Mana allago, Italija
195935400,607.500Vodo, Italija196035350,552.100Zaccolo,
r
Italija1960100500,6033.100Shck Pik. Hong Kong196320202x
0,808.500Sesquile, Kolumbija
1964100760,55Manicouagan 5,
Kanada196476760,60Sclvir, Turska196421230,60Guluc,
Turska196625260,60Jose Mana Morclos.
Meksiko196880880,6015.000;Wadi>al Megeninj.'-Libija19723121t.
.... p-975.950
Duina nosaa i ovoga elementa jednaka je duini obloene cijevi. Gornji dio nosaa je ojaan u vidu
kape radi mogunosti zabijanja obloene cijevi i armirano-betonskog epa. Malj makare pada na ovaj ojaani dio
nosaa, iji se udar dalje prenosi na cijev i ep, te utiskuje u tlo do potrebne dubine. Izmeu armirano-betonskog
epa i donjeg kraja cijevi moe se postaviti poseban umeta radi spreavanja ulaska vode u cijev.
U cijev se sputa plastian beton, koji prolazi kroz otvor u sredini konusnog umetka i pada na postavljeni
armirano-betonski ep, kada se nosa sa
128
Temeljenje
Temeljenje
POGLED SA
STRANE NA
BENOTO STROJ
SA FAZOM
POSTAVLJANJA
ARMATURE I
BETONIRAN JA
SIPA
Sl.30.13. Presjek kroz ekran od Benoto ipova i injekcione zavjese

(a) i skica rada sa Benoto strojem i detaljima ipova (b).
SI. 30.14. Pogled na Benoto stroj: toranj (1), elina cijev-oblona
kolona (2), grabilica za izvlaenje materijala iz cijevi (3),
lijevak za istresanje izvaenog materijala (4), sanke (5),
papue (6), obujmice za laviranje i pritiskivanje cijevi (7),
(Hjeldnes, 1992).
Betoniranje se vri kontraktorom uz postepeno izvlaenje obione cijevi, s tim da od njenog dna mora postojati
stub svjeeg betona visine 2,0-3,0 m, kako ne bi dolo do diskontinuiteta ipa. Ispuna se vri betonom,
armiranim betonom, ili glineno-cementnom ispunom, ovisno o tome da li je ip nosiv, ili slui drugoj, npr.
vodozaptivnoj namjeni. I kod ovoga tipa izvoenja ipova jednim dijelom se beton penetrira u okolni teren, tako
da se dobije vei profil ipa od promjera obione kolone, to je povoljno za nosivost. Nabijanje betona vri se
gravitaciono i laviranjem cijevi, a samo posljednja 2,0 m (glava ipa) vibriranjem.
B
uenje
pomo
u
Benot
o
stroje
va
vri se
istovr
emeni
m
utiski
128
Temeljenje
Temeljenje
vanje
m
obio
ne
cijevi
pritisk
om i
lavira
njem.
Iskop
se vri
poseb
nom
grajfer
kom.
a
razbij
anje
samac
a ili
vri
h
materi
jala
obavlj
a se
poseb
nim
razbij
aima.
Oblona kolona (elina cijev) izrauje se u dijelovima duine do 6,0 m. Kada je cijev utisnuta u tlo u
visini radne platforme, zavari se naredni elemenat cijevi i tako redom sve dok se ne postigne zahtijevana dubina.
Tokom betoniranja cijev se povremeno izvlai i na istim mjestima autogeno ree. Na slici 30.14. dat je izgled
Benoto stroja, koji se na vlastitim sankama uzduno moe pomjerati, koristei none oslonce.
Ovi ipovi se iskljuivo koriste kao stojei, s tim da se ukapaju u dobro tlo oko 1,5 d.
Bueni, i na licu mjesta izliveni ipovi znaajno se koriste i kao vodozaptivni i/ili nosivi podzemni
ekrani u jednom ili dva reda ipova, koji se meusobno dodiruju ili zasijecaju. Na brani VVadi al Megenin u
Libiji izvedeno je Benoto strojem 457 ipova, dijametra 97 cm i ukupne duine od 7.168 m, u vidu
vodonepropusnog i nosivog podzemnog ekrana (Seni i Selimovi, 1973). Dobra vodonepropusnost
obezbijeena je meusobnim zasijecanjem ipova od 7 cm, a nosivost armiranjem svakog drugog ipa (si.
30.13.). Armatura je raena u koevima duine 6,0 m i nastavljena iznad oblone kolone preklapanjem i
varenjem. Prosjeno napredovanje buenja u aluviju, armiranja, betoniranja i manipulacije strojem iznosilo je 0,4
m/h.
nemogunosti njegovog izvoenja. U ovakvim tlima koristi se stroj sa kontinualnim svrdlom, koji u sredini ima
otvor za cijev, to je na dnu zatvorena u toku buenja. Kada se postigne zahtijevana dubina, ubrizgava se beton
na dno, a on uklanja poklopac i poinje betoniranje ipa (svrdlom injektiran ip), uz istovremeno podizanje
svrdla bez njegove rotacije ili sa njom Poslije uklanjanja stroja sa svrdlom mogue je, u jo svje beton, utisnuti
koeve armature, ali do dubine najvie 12,0 m (Tomlinson i Boorman, 1995).
Betonira se praktiki tenim cementno-pjeanim malterom, agregatom zrna promjera ne veim od 20
mm. vrstoa se obino postie izmeu 20 i 30 N/mm 2, poslije 28 dana starosti betona. Za postizanje vee
plastinosti i "pumpabilnosti" betonu se dodaju razni plastifikatori i ekspandirajui agensi.
30.2.4.4. ipovi izvedeni buenjem mehanikim svrdlom
Posljednjih decenija razvili su se moni rotacioni buai strojevi sa velikim spiralnim svrdlom ili drugim
tipovima buenja ipova veih profila, u svim vrstama tla, ukljuujui i slabije stijenske masive (Tomlison
Boorman, 1995). Koritenjem bentonitske suspenzije eliminisane su potekoe kod buenja u nevezanim
materijalima, koje su prije bile vezane za obavezno osigurenje buotina oblonim kolonama.
128
Temeljenje
Temeljenje
Ovim tipovima strojeva (npr.Kelly) bue se ahtovi dijametra i do 4,57 m, a dodatnim alatkama i do 7,30
m, dubine do 70,0 m. Meutim, najea Primena rotacionih svrdala je za buenje buotina dijametra do 40 cm i
dubine do 20,0 m.
Za uspjenu operaciju rotacionog svrdla ili kablovskog tipa stroja tlo ne treba da sadri korijene, drvee,
oblutke, samce i slino, a buotina se mora samostalno odravati sa bentonitskom suspenzijom ili bez nje.
Strojevi imaju mogunost intervencije u slabijim slojevima tla, i po potrebi, sa oblonim kolonama ili
injektiranjem pomou manetna.
Strojevima sa kontinualnim svrdlom (Continous flight auger -CFA) mogue je buiti ipove dijametra do
1,50 m i dubine do 35,0 m (si. 30.15.). U dovoljno stabilnom tlu i na maloj dubini mogue je svrdlo izvaditi
poslije buenja do zahtijevane dubine, a prostor popuniti pumpanim betonom. ei je sluaj daje tlo
nekoherentno i nestabilno, tako da dolazi do zaruavanja buotine ipa i
Sl.30.15. Kontinualno buae svrdlo (Tomlinson i Boorman, 1995).

Danas je na ovome principu buenja razvijeno vie vrsta strojeva i naina izvoenja ipova. U vedskoj
je npr. razvijen stroj i tehnika izvoenja kojom je mogue proiriti buotinu kada se izbui do potrebne dubine.
Unutarnjim pritiskom na specijalno konstruisanu metalnu cijev, duine do 2,5 m, izaziva se njeno proirenje
kada se utisne u fluidni beton na dnu buotine. Navodi se da je ovim sistemom proirena buotina 87-160 mm na
promjer izmeu 0,40 i 0,80 m (Massarch i Welterling, 1993).
Kod betoniranja ipova na licu mjesta potekoe izaziva podzemna voda koja se ne moe ispumpati iz
buotine. Dosadanja praksa je da se betonira pod vodom i to obino pomou kontraktora, plastinim betonom
(125-180 mm slamp). Beton se izlijeva u buotinu bez privremenog njenog oblaganja ili sa njom. Vano je istai
da kontraktor treba uvijek biti u svjeem betonu i paljivo ga treba vani izvlaiti.
Danas je rasprostranjena upotreba bentonitske suspenzije za osiguravanje zidova buotine od uruavanja
i betoniranje kontraktorom u suspenziji. Beton sa veom zapreminskom masom potiskuje bentonitsku masu
prema gore i ne dolazi do njihovog mijeanja.
Betoniranje prepakt betonom se ne preporuuje, jer sitne estice gline i praine se prethodno infiltriraju u
prije ugraeni agregat. Isto tako, betoniranje sa posudom sa pokretnim dnom ne daje povoljne rezultate, jer nije
vidljivo mjesto ugradnje betona. Kod dubokih ipova kranovoa nema osjeaja da li je beton ugraen na
prethodnom mjestu ili je posudu otvorio izvan mjesta ugradnje, odnosno u vodi.
cirkulaciju prema potrebi buenja. Danas postoje razne alatke prikladne za rad u razliitim terenskim uslovima i
za razliite oblike i veliine ipova. ipovi se bue promjera 40-300 cm, a do dubine 100,0 m.
Kada je buotina izbuena do potrebne dubine, ona se oisti, ukloni buai pribor, postavi armatura i
betonira plastinim betonom pomou kontraktora na prije opisan nain.
Sl.30.16. ematski prikaz izrade buenih ipova hidraulikom

stabilizacijom: buenje (a), ienje i armiranje (b) i
betoniranje (c), gdje je: bazen za suspenziju (l), builica sa
Temeljenje
reverzibilnim ispiranjem (2),
pumpa za ispiranje (3), dizalica
128
(4), kontraktor za betoniranje (5), spiralni armaturni ko (6),
gotovi dio ipa (7).
Temeljenje
30.2.4.5. Hidraulika stabilizacija ipova suspenzijom
U koherentnom materijalu vee vrstoe nije potrebna oblona elina kolona za osiguranje buotine od
uruavanja. Ako postoji bojazan od uruavanja, stabilnost se odrava ispunjenjem buotine vodom iznad nivoa
podzemne vode. Ovako dobiveni hidrostatski natpritisak dovoljan je da sprijei uruavanje buotine.
Propusnije tlo zahtijevalo bi velike koliine vode za odravanje potrebnog natpritiska, radi ega se u
posljednje vrijeme esto koriste glineno-bentonitske suspenzije u razliitim omjerima, ija je zapreminska masa
vea za oko 20% od vode. Hidrostatski pritisak utiskuje suspenziju u okolno tlo buotine, a filtracijom se stvara
na stijenkama buotine tanka opna (kola), koja spreava prodor suspenzije i poveava stabilnost buotine. Na
ovaj nain odrava se potreban hidrostatski nivo iznad nivoa podzemne vode, a on osigurava stabilnost stijenki
buotine.
Ovaj tehniki postubak nazvan je hidraulikom stabilizacijom, a on je
ematski prikazan na slici 30.16. (Nonveiller, 1981). Ovim hidraulikim postubkom se vri buenje i uklanjanje
usitnjenog materijala i suspenzije iz buotine. Kroz upljinu ipke za buenje na dnu se usisava razrahljen
materijal i suspenzija centrifugalnom pumpom deponuje u bazen, gdje se materijal taloi. Preiena suspenzija
se ponovno vraa u buotinu i odrava potreban nivo isplake, uz
Kod dubokih ipova velikog dijametra koriste se, radi utede, prednapregnuti cilindrini elementi (slino
postubku na slici 30.9), u kojima se ostavljaju ljebovi za injektiranje dna i kontakta ip-tlo. Nakon montiranja
ipa preko cijevi injektira se cementnom suspenzijom pod pritiskom tlo oko ipa, i time obezbjeuje prijenos sile
trenjem.
Tehnika buenja sa hidraulikom suspenzijom omoguuje izradu ipova i dragih oblika, a ne samo
krunog presjeka. Pomicanjem stroja u jednom ili dva pravca formira se pravougaoni, krini ili "T" oblik ipa
(Nonveiller, 1981).
Posljednjih decenija znatno se razvila tehnika izrade ipova veih dijametara pomou visokog vodenog
pritiska. Osnovni princip sastoji se u izradi probne buotine izmeu 150 i 200 mm, koja se ispuni bentonitskom
suspenzijom radi spreavanja uruavanja zidova buotina. Sputanjem trostepene mlaznice na dno, njihovim
rotiranjem i postepenim povlaenjem prema gore ranije regulisanom brzinom dolazi do formiranja ipa. Dvije
mlaznice slue za dovod vode i zraka, a trea najnia za injektiranje tla predvienim injekcionim smjesama.
Vodno-vazduna struja pod velikim pritiskom razrahljuje nevezano tlo, koje istodobno biva zainjektirano. Isprani
materijal i bentonitska suspenzija biva potisnuta u uvodni kanal (si. 30.17.).
128
Temeljenje
Temeljenje
Sl.30.17. ematski prikaz izvoenja ipova pomou visokog vodnozranog pritiska: buenje buotine (a), sputanje mlaznica
(b), izrada ipa rotiranjem, razrahljenjem visokim pritiskom
i injektiranjem (c).
30.2.5. NADGLA VNE ARMIRANO-BETONSKE KONSTRUKCIJE
Vanjsko se optereenje od objekta prenosi preko veznih armirano-betonskih greda i/ili kapa, odnosno
temeljne konstrukcije na ipove, bilo kao pojedinane sile i/ili kao kontinuaino optereenje. Za manji broj ipova
u grupi povezanih u glavama ipa uobiajen je naziv "kapa" ipova, a za vei broj ipova u jednom ili u oba
pravca povezna greda naziva se nadglavna greda ili temeljna ploa.
Kod armirano-betonskih ipova obino se gornji dio betona glave ipa razbije u duini 30-50 cm i
oslobodi armatura u duini 30d, koja se povee sa armaturom povezne-nadglavne grede. Kao minimalni razmak
izmeu ipova uzima se iznos 3 d (d -promjer, ili stranica ipa), a od ivice nadglavne kape-grede 1,5 d (si.
30.18.).
Kada su ipovi vertikalni, njihov raspored je relativno lahko podesiti, tako da svi budu to bolje
iskoriteni. Kada postoje samo dva ipa, oni se postavljaju i povezuju gredom, tako da su u pravcu mogueg
ekscentriciteta. Po pravilu, u izoliranoj grupi ipova treba da postoje najmanje tri ipa, kako bi se osigurala
stabilnost na bone pritiske. U ovome sluaju ipovi se rasporeuju u trouglu, ije strane po veliini i orijentaciji
ovisi o moguem ekscentricitetu i bonom pritisku (si. 30.18.-b). Kada u grupi ima vie ipova, postoje
vee mogunosti kombinovanja njihova rasporeda. Pri tome nadglavne kape - grede - ploe mogu biti
kvadratne, trouglaste, pravougaone ili poligonalne, to ovisi o rasporedu ipova i obliku temeljne
konstrukcije iznad ipova (si. 30.18.).
SI. 30.18. Tipine kape ipova: za nosa sa dva ipa (a), za tri u trougao postavljena ipa (b), za etiri u kvadrat postavljena
ipa (c), za est (d) i pet (e) ipova sa pravougaonim nadglavnim nosaem, za sedam ipova sa poligonalnom
kapom i za 16 ipova sa kvadratnom nadglavnom ploom (g).
140
Temeljenje
Temeljenje
147
ipovi mogu biti rasporeeni u redovima sa jednakim ili razliitim odstojanjima. Radi boljeg
iskoritenja nosivosti ipova oni mogu biti ei na vie optereenoj strani. Radi osiguranja stabilnosti
konstrukcije izvode se i kosi ipovi djelimino svi ako ih je u grupi manji broj. O rasporedu ipova ovisi
oblik i veliina nadglavne grede, odnosno ploe, a to sve proizlazi iz oblika, veliine i optereenja temeljne
konstrukcije. Na slici 30.18. dati su neki od moguih oblika nadglavnih kapa za dva i vie ipova u grupi.
Proraun armirano-betonskih nadglavnih kapa vri se kao kod nosaa iii ploa. Na bazi dobivenih
momenata savijanja i smiuih sila odredi se armatura, koja se povezuje sa armaturom iz ipova (si.
30.19.-c). Armatura se kod vee grupe ipova i na veem odstojanju ipova stavlja bono, u gornjoj i u
donjoj u jednom i/ili dva reda, a nekada i u vie redova po visini. Kod malih nadglavnih kapa i relativno
velikih baza stubova optereenje od stubova moe da se direktno prenosi
141
Temeljenje
Temeljenje
147
30. Temeljenje im ipovima
na ipove (si. 30.19.-a). Tipina armatura nadglavnih kapa za manju grupu ipova data je na slici 30.19., za
vertikalno optereenje (si. 30.19.-a) i kombinovano vertikalno optereenje i moment savijanja (si. 30.19.-b,c).
-------- ~-----
SI. 30.20. Neki naini ojaavanja glava elinih ipova u nadglavnoj

kapi, gdje je elina poklopna ploa (1), elini podmetai
(2), armatura kroz nosa (3), Pajner-nosa (4), ugaoni
normalni profili (5), armirani beton kape ipa (6), okrugli
elini ip (7).
Sl.30.19. Nadglavne armirano-betonske kape sa armaturom za: etiri

Sipa (a), est ipova sa pravougaonom (b) i tri ipa sa
trokutastom (c), nadglavnom kapom.
Na slici 30.20. dato je povezivanje glava elinih ipova sa temeljima. ipove treba upustiti u betonske
temeljne stope ili u konstrukciju (30-50 cm). Ojaanje glave ipova izvodi se pomou metalnih ploa (si. 30.20.a), armature (si. 30.20.-b), ili ugaonih profila (si. 30.20.-c i d). Kada je iznad ipova elina konstrukcija,
vezivanje treba obaviti prema pravilima za eline konstrukcije.
30.3.ZABUANJE IPOVA
Zabijanje kratkih drvenih ipova runim maljem vreno je od davnina najjednostavnijim postubcima, a
onih duih razliitim ureajem sa mehanikim dizanjem malja (bata). Ove prijanje metode danas se koriste
samo za mali obim radova kratkih ipova, gdje se ne isplati doprema veih mehanikih sredstava za zabijanje.
Najjednostavniji nain zabijanja je runim maljem, koji se vodi pomou igle usaene u glavu ipa (si. 30.21.-a),
ili koji se vodi putem vodica na stalku (si. 30.21.-b).
Meutim, za vee i tee ipove nije primjenljivo runo zabijanje. Danas se maljevi teki 5-10 kN, sa
visinom pada malja od 1,0-3,0 m, diu motornim vitlom, a automatski se otkae na odreenoj visini. Malj od
livenog eljeza klizi izmeu dvije vodice, niz gredu stalka, ime se osigurava vertikalni pad malja. Brzina
zabijanja iznosi od 30-60 udaraca u minuti.
Danas se na gradilitima koriste motorni zabijai raznih tipova, veliina, teina i naina delovanja. Isto
tako, postoje razni tipovi strojeva za izvoenje ipova na licu mjesta. Neki savremeniji tipovi strojeva za
zabijanje i izvoenje ipova na licu mjesta bit e dati u narednom prikazu.
142
Temeljenje
Temeljenje
149
* Duboko-indirektno
temeljenje
30.3.1.KLASINA OPREMA ZA ZABIJANJE IPOVA
Sl.30.21. Runo zabijanje drvenih ipova: putem igle za voenje (a)

i preko vodica (b), gdje je: igla za voenje malja (I), malj
(2), konopac za podizanje malja (3), , vodice (4), ip (5),
(Nonveiller, 1981).
Sl.30.22. Strojevi za zabijanje ipova: Ackermannov (Akermanov)

ram M14-5P za ipove (a) i Delmag (Demag) MDT 0802 sa
teleskopskim voenjem (Tomlinson i Boorman. 1995), te
pogled na makaru za zabijanje obalnih etvrtastih stupova,
na morskoj obali (c).
Dugi i vrlo teki elini ili armirano-betonski ipovi zabijaju se maljevima znatno vee teine i energije
udaraca. To su obino maljevi teine 10,0-60,0 kN, sa visinom pada od 0,5-1,0 m, a pokreu se hidrauliki,
komprimiranim zrakom ili vodenom parom.
a)
Savremenije makarc za nabijanje, fiksne ili mobilne, generalno se sastoje od seta vodilica montiranih
na standardni kran (si. 30.22.-a). Ove vodilice sastoje se od krutih kutija ili delova cijevi koje nose i vode
eki i ip kada se zabija u tlo (Tomlinson i Boorman, 1995). Vodilice mogu da se naginju naprijed i nazad
pomou vijka ili hidraulikim podeavanjem da se poloe na osnovni stroj. Pomou okretanja osnove stroja i
podeavanja vodilica grupi ipova mogue je obaviti zabijanje ipova bez pornjeranja stroja. Ovaj tip stroja
moe se montirati na ponton kod izvoenja radova u vodi.
b) Danas se praktiki najvie koriste visoko mobilni strojevi za zabijanje ipova

sa irokim mogunostima prilagoavanja terenskim uslovima. Obino je ureaj za zabijanje montiran na
vozilu hidraulikog ekskavatora, sa hidraulikom teleskopskom vodilicom (si. 30.22.-b). Hidrauliki
nabija na stroju omoguava naginjanje vodilice naprijed, nazad i nastranu. Promjene u operaciji zabijanja i
transporta omoguavaju teleskopske vodice, koje se u zatvorenoj poziciji mogu poloiti iznad stroja i
transportovati na druga gradilita. Snaga zabijanja kod ovih tipova strojeva je od 40-60 .
150
Temeljenje
Temeljenje
151
* Duboko-indirektno
c)
temeljenje
ekrk-dizalica
a
zabijanje
ipova
koristi
se
sa
postoljem
(konstrukcijom)
za ip montiran na bager ili fiksiran na skelu. Pogon moe biti hidrauliki,
na paru, dizel ili benzinski pogon, ili elektropogon. Vodena para za dizalicu
koristi se obino kada se ona upotrebljava i za malj za zabijanje ipa.
Za manje ekrke (dizalice) koriste se jednostavni maljevi sa jednostrukim delovanjem (si. 30.23.-b), ali
ekrci sa dvostrukim ili trostrukim delovanjem koji mogu podii malj i ip su mnogo korisniji, posebno
tamo gdje se trai brzo rukovanje i zabijanje ipova. Ove dizalice, pored dizanja malja i ipa, mogu
obavljati i druge operacije, kao to su naginjanje, rotacija i transport orua.
d) Vodice malja i ipa mogu biti na posebnoj konstrukciji ovjeenoj na vrh konzoinog krana ili
ekskavatora (Tomlinson i Boorman, 1995). elini toranj mogue je podeavati po duini, obliku i nagibu
privrivanjem vodica konstrukcije u dnu i na ramu stroja. Operacije sa maljem mogu biti na paru,
hidrauliki pogon ili komprimirani zrak.
e) Maljevi, odnosno ekii i njihovo voenje predstavljaju osnovu za uspjeno zabijanje ipova ili
platnica kod izvoenja zagata. Danas postoji vie tipova, teina i oblika maljeva na razne pogone, kao npr:
para, komprimirani zrak, hidrauliki i dizel pogon.
Voenje malja obavlja se na razne naine. Na slici 30.23.-a dat je jedan jednostavan nain voenja
elinim okvirom malja na dizel pogon. Prema ovoj metodi ipovi se mogu zabijati i pod nagibom, ali je
potreban neovisan kran za pobijanje ipova i stavljanje vodice i malja u funkciju.
Najjednostavnija forma malja je "padajui malj" (drop hammer), koji se koristi sa lagahnim postoljem,
po kojem se podie i sputa malj teine 10-50 kN (mase 1000-5000 kg). Najvie se koristi kod ispitivanja ipova,
kada je neekonomino za mali broj ipova obezbijediti na gradilitu kompresore ili drugi izvor energije.
Nedostatak mu je tea kontrola visine pada malja, zbog ega postoji opasnost oteenja ipa.
Jednostruko delovani teki malj na paru ili komprimirani zrak je ujedno i tijelo cilindra (si. 30.23.-b
i c). Para ili zrak prolazi kroz klip cilindra i die malj, odnosno cilindar do fiksirane visine klipa. Kada cilindar
(malj) dosegne odreenu visinu, operator obustavlja dovod pare, odnosno zraka, cilindar se jo die zbog
ekspanzije pare, koja pri kraju naglo izlazi na otvor, a malj slobodno pada na podlogu klipa, iji se udarac
prenosi na ip (si. 30. 23.-b,c). Maksimalna visina pada je obino oko 1,40 m, a malj moe da obavi oko 60
udaraca u minuti. Vano je definisati odgovarajuu teinu padajueg malja ili jednodjelujueg malja, koji treba
priblino da odgovara teini ipa. Sa ovim maljevima bilo bi nemogue zabijati teke i druge armirano-betonske
ipove. Jednodjelujui malj ipa ima teinu cilindra od 25-200 kN.
Sl.30.23. Maljevi i vodice za zabijanje ipova: vodilica malja i ovjeeni kliza za Delmag dizel malj za ipove (a), malj za
jednostruko delovanje pomou pare (b) i (c), gdje je: malj (!), kliza (2), vodilica malja (3), ip (4), teki cilinder
(5), uplji klip za voenje i dovod pare ili zraka (Oj, dovod pare ili zraka (7), kuke za okretanje (8), ploa (9),
plastini podmeta (10), tvrdo drvo (11), lijevano eljezo (12), drveni uloci (13), kuke za dizanje (14), vodica
150
Temeljenje
Temeljenje
151
* Duboko-indirektno
temeljenje
cilindra (15), runo upravljanje (16), ventil za paru (17), ispust pare ili zraka (18), (Tomlinson i ,1995;
Nonveiller, 1981.).
Dvostrukodjelujui malj ima ujedno i stabilni cilindar u kojem se kree klip, koji je istovremeno i dio
malja kojim se zabija ip. Pokree se parom ili komprimiranim zrakom. Para die klip do izvjesne visine, pa ga
zatim i sa gornje strane potiskuje nadolje, ime ubrzava pad i pojaava udarce (si. 30.24.-a). Broj udaraca kree
se od 300 u minuti, za lahke tipove, do 100 udaraca/min za tee tipove (Tomlinson i Boorman, 1995).
Ovaj tip malja najee se koristi kod zabijanja elinih ipova. Ne treba mu buaa konstrukcija, ve se
moe prikopati na vrh ipa pomou vodilica.
Dizel malj obezbjeuje delotvoran rad na zabijanju ipova u odgovarajuim uslovima tla. Kod ovoga
Sl.30.24. Dvostrukodjelujui malj (a) i Delmag dizel malj (b) za

zabijanje ipova (Tomlinson i Boorman, 1995), gdje je:
kuka za dizanje (1), ulaz pare ili zraka (2), noge (3), nabija
(4), rezervoar nafte (5), cilindar (), blok za rasprivanje
(7).
tipa ekia padajui malj sabija zrak u cilindra, u koji se ubrizga dizel gorivo, koje se nalazi na dnu (si. 30.24.-b).
Raspreno gorivo se upali komprimiranim zrakom, iji je rezultat eksplozija prenesena kao dodatni udar na ip,
koji se ve kree prema dolje pod udarom malja. Eksplozija, takoer podie malj za narednu fazu.
Hidrauliki malj proizvodi manje buke i vibracije nego dizel nabija i ne izbacuje izduhne gasove. Malj
se podie pomou hidraulikog fluida i slobodno pada na ip, koji utiskuje u tlo. Ovaj tip malja moe da radi u
vodi dubine i do
1000 m. Hidrauliki maljevi proizvode se u veoma irokim dijapazonima, sa teinama malja od 1000 do 1800
kN.
Za uspjeno zabijanje ipova potrebno je uzeti u obzir i slijedee elemente:
> za drvene ipove koristiti rune ili motorne maljeve, teine izmeu 2,5 i 20 kN, sa visinom pada od 3,0
do 6,0 m;
> armirano-betonske ipove zabijati maljem teine priblino jednakoj teini ipa, a visina pada nije vea
>
>
150
od 1,20 m (neki preporuuju do 2,5 m), kako bi se iskljuila mogunost oteenja glave ipa. Udarci
pomou teih maljeva sa kraim padom imaju vei efekat nego laki maljevi sa veim padom, posebno
u glinovitom tlu;
u pjeskovitom i propusnom tlu korisni su maljevi sa brzim slabijim pojedinanim udarcima, jer
izazivaju vibraciju u tlu i smanjuju otpor prodiranju ipa. Ovakvom tehnikom rada stvara se oko ipa
teno stanje u tlu, te opada vrstoa tla na smicanje, a poveava prodiranje ipa;
u glinovitom tlu povoljni su maljevi sa manjim brojem jaih udaraca. Polagahniji slijed udaraca
omoguuje izvjesnu konsolidaciju pornog pritiska, te olakava zabijanje ipa.
Temeljenje
Temeljenje
151
* Duboko-indirektno
temeljenje
Od jakih udaraca oteuje se glava ipa, zbog ega se ona zatiuje. Ovo posebno vrijedi za armiranobetonske zabijene ipove, zbog ega se glava ipa zatiuje kapom od lijevanog eljeza sa umecima od tvrdog
drveta i elastinih podmetaa (si. 30.7.-g).
30.3.2.VIBRACIONO ZABIJANJE IPOVA
Metoda vibracionog zabijanja elinih ipova najbolje je primjenljiva u pjeskovitom, ljunkovitom i
mehkom glinovitom tlu. Rotirajua ekscentrina masa izaziva vibracije odreene frekvencije i amplitude u
smjeru uzdune ose ipa. Amplitude vibracija su dovoljne da raskinu boni otpor na stranama ipa (si. 30.25.).
Postoji vie tipova ovih nabijaa koji se sve vie primjenjuju i u graevinarstvu. Minimalne snage im se
kreu izmeu 100 i 740 kVA, frekvencije 10-135 Hz i mase vibratora od 3.800 do 10.000 kg (38,0-100 kN)
(Tomlinson i Boorman, 1995). iri izbor nabijaa omoguuje prikladan reim vibracionog zabijanja ipova u
razliitim geomehanikim osobinama tla.
Metod vibracije moe se primijeniti i kod buenja ipova velikih dijametara i izlijevanja ipova na licu
mjesta.
150
Temeljenje
Temeljenje
151
30. Teimljenjenajipovima
Sl.30.25. ema vibracionog zabijaa za ipove (Nonveiller, 1981),

gdje je: masa sa oprugama (1), ekscentri (2) i ip (3).
Sl.30.26. Zabijanje ipova iznad vode sa: konzolnom-isturenom

konstrukcijom (a), pontona (b) i plovnog objekta za
zabijanje metalnog ipa i buenje (c), gdje je: konstrukcija
za zabijanje i voenje ipova (1), kompresor (2), ipovi (3),
tranice (4), vodice za podeavanje bonog pomjeranja (5),
dizalica-ekrk (6), spremite (7), ponton (8), hidraulika
crijeva (9), hidrauliki motor (10), pokretna tabla -postolje
(11), crijevo za zrak (12), buaa cijev-dovod zraka (13),
oblona kolona (14), stabilizator (15), buai prsten (16),
rotirajui dijelovi sjeiva (17), (Tomlinson i Boorman,
1995).
30.3.3. ZABIJANJE IPOVA IZNAD VODE
Zabijanje ipova, za konstrukcije iznad vode, izvodi se sa (i) specijalno projektovanim konstrukcijama
konzolno isturenim izvan ve zabijenih ipova (si. 30.26.-a), (ii) sa originalnog postolja za zabijanje ipova
postavljenog na privremeno zabijene ipove ili sa (iii) ploveeg objekta (si. 30.26.-b). Kod prve metode rad je
neovisan o vremenskim uslovima, ali je ogranieno napredovanje zbog skuenog prostora i ograniene duine
konzolnog postavljanja opreme za zabijanje. U drugom sluaju zabijanje ipova sa privremene skele moe biti
ekonomino na uskom prostoru za zabijanje kod velikog broja ipova u relativno plitkoj vodi na obali pristanita
i slinim uslovima.
Plovni objekat opremljen je sa cjelokupnom opremom za prihvat i zabijanje ipova (si. 30.26.-b) koji se
na mjestu rada treba dobro fiksirati. Spremite pontona iskoriteno je kao balast, obino sa vodom, kao
kontrateina postolju za zabijanje ipova. ipovi se dovoze amcem, koji se postavlja uzdu pontona, odakle se
jednim krajem podiu i postavljaju u vertikalan poloaj i dotjeraju na potrebnu visinu u vodilice ipa.
Jednostruko djelujui, hidrauliki ili dizel malj se koristi za zabijanje ipa, jer je manji rizik oteenja
ipa.
Za masovniji rad iznad vode postoje specijalno izraeni brodovi opremljeni za buenje u dva pravca, uz
koritenje hidraulikog malja za zabijanje ipova.
Cjevasti ipovi se normalno zabijaju sa opremom instalisanoj na glavi ipa. Meutim, u teim uslovima
tla instalira se oprema "bui i zabijaj", tj. tehnika kojom se prvo cijev zabije pomou malja do mogue dubine, a
zatim se grabilicom i reverzibilnom cirkulacijom vri produbljenje ispod dna cijevi (si. 30.26.-c). Buenje se
nastavlja do limitirajue dubine ispod dna ipa, nakon ega se jednostrukom ili dvostrukodjelujuim maljem
zabija elini ip do konane dubine ili do slijedee faze pobijanja.
Cjevasti ipovi se mogu popuniti betonom na nain kako se to ini kod ipova izvedenih na licu mjesta.
147
Temeljenje
Temeljenje
157

_______________________________________________________________________________________________________________________________________
Sl.30.27. Dispozicija ispitnih instrumenata i sila na sipu (a) i tipian

tok slijeganja ipa i faze prenosa sila na tlo (b), gdje su: elije
za mjerenje napona (I), elije za mjerenje sile (2), ipka za
mjerenje skraenja (3), sila Q preuzima trenje na obimu (I),
postepen prenos sile na bazu (II), slom. tla oko baze ipa (III).
Temeljenje veih konstrukcija na vodi, kao to su naftne platforme i si., zahtijeva posebno izuavanje.
Jedan od naina temeljenja platforme prikazan je u taki 40.5. (Hjeldnes, 1992).
30.4. ISPITIVANJE NOSIVOSTI IPOVA
Gdje je god mogue, probno optereenje treba izvesti sa istim tipom, nainom i dimenzijama ipa, koji
e biti koriten. U svim fazama optereenja treba paljivo registrovati sve mjerne podatke sa ugraenih
instrumenata za mjerenje sila, napona, skraenja i otpora uzdu i na vrhu ipa.
Probnim optereenjem ipa mjeri se krajnja sila (Oj) koja izaziva potpun slom tla po obodu ipa i ispod
njegovog vrha i to u momentu kada on naglo poinje prodirati u tlo.
Pretpostavljajui ispitni ip sa proirenom stopom (si. 30.27.-a), ravnotea sila koje djeluju na ip bit e
(Nonveiller, 1981):
Q + wt + w2 =<2, +1Go+2<20
(..)
Sila P mjeri se u eliji na bazi ipa, pa je sila na obimu proirene stope:
2Q(I=P + W2-Qv.
(30.4.)
a sila na obimu ipa:
1 Q 0 =Q + W l - P .
Ako mjerna elija nije sasvim na bazi ipa, dio sile 2Q0, uz pretpostavku daje otpor na obimu ipa
konstantan po dubini, izrauna se iz izraza:
,A
gdje je: l
260=160
povrina obima ipa, a 2 A0 je povrina obima baze ipa. Iz izraza 30.4. dobije se sila na bazi ipa:
Q v = P + W 2 - l Q 0 ^- .
Temeljenje
158
Temeljenje
(30.5.)
(30.6.)
148

_______________________________________________________________________________________________________________________________________
Tipian dijagram ovisnosti optereenja ipa (Q) i slijeganja (s) pri probnom optereenju dat je na slici
30.27.-b. Do kritine sile po obimu (fQo) odnos Q/s je gotovo linearan, zatim postaje sve strmiji, to je posebno
evidentno na samome kraju. Dok optereenje ne prekorai graninu veliinu sile na omotu (fQo), cjelokupna sila
prenosi se po obimu ipa (), a to prouzrokuje malo Sleganje. Kako sila raste, prenosi se postepeno optereenje i
preko baze ipa na
30.4.1. INSTALACIJE ZA ISPITIVANJE IPOVA
ip moe biti ispitan pomou dobro centrirane hidraulike dizalice, koja se odupire od konstrukciju
montiranu iznad ispitnog ipa. Najjednostavniji je nain da se dizalica odupre od sanduk sa balastom od betona
ili elika. Blokovi se slau u sanduk na pomonoj skeli (iznad vode) oko ipa ili na povezane metalne nosae
oslonjene na unakrsno poloene drvene pragove (si. 30.28.). Kod ovoga naina optereenja mogu nastubiti
potekoe kod ljuljanja platforme ili kolapsa ipa.
Mjerenje optereenja na ip vri se direktno na instrumentu postavljenom izmeu glave ipa i dizalice ili
izmeu dizalice i platforme. Sleganje se registruje na elinoj ploi navarenoj na glavi ipa.
Temeljenje
158
Temeljenje
149
SI. 30.29. Dispozicija opreme za ispitivanje ipa pomou zateznih

ipova: etiri zatezna ipa sa ugraenim ankerima (1), ispitni
ip (2), spoj ipa sa mjernom ploom (3), mjerni instrumenti
(4), hidraulika pumpa (5), hidraulika presa (6), sferini
leaj ipa:
(7), privremena
(8), spojne eline grede radi
Sl.30.28. Prikaz balast optereenja iznad ispitnog
balast
od potpora
stabilnosti
(9),
(Tomlinson
i
Boorman,
1995).
blokova (1), podloga blokovima (2), hidraulika dizalica
(3), sferini leaj (4), referentna greda (5), ip (6), elini
nosai (7), drveni rotilj (8), (Tomlinson i Boorman, 1995;'Construction lnduslry Research and Information
Association).
Umjesto ove skupe izrade koriste se zateui ipovi (obino etiri) preko kojih se uvrste elini nosai,
o koje se odupire hidraulika presa (si. 30.29.). Mjerenje sile i Sleganje ipa vri se na mjestima i na nain slian
prethodnoj metodi ispitivanja nosivosti ipa.
Kod znaajnijih i obimnijih radova na izvoenju ipova uputno je provesti ispitivanje nosivosti ipova uz
prethodno sainjen program ispitivanja za razliite tipove i duine ipova, u stvarnim geotehnikim osobinama
tla. Eurocode 7. za temeljenje na ipovima definie ogranieno optereenje (Q L) kao optereenje koje
prouzrokuje Sleganje 10% od promjera baze ipa. Ako se ne moe ostvariti maksimalno optereenje, uzima se
ovo limitirajue optereenje (QL).
30.4 2.METODE ISPITIVANJA IPOVA
Probno optereenje ipa moe se provesti na etiri naina i to:
> optereenje se poveava kontinualno uz konstantnu veliinu prodiranja slijeganja (CRP-Constant rate of
penetration);
> optereenje inkrementima sile zadrano do konsolidacije (ML-Maintained load);

> kombinovani test CRP i ML metode.
> optereenje jednakim inkrementima sile u vremenskim razmacima od 60 minuta.
30.4.2.1. Test sa konstantnim prodiranjem ipa (CRP test)
CRP ispitivanje provodi se biranjem optereenja koje daje konstantno prodiranje ipa u tlo, to se
zadrava sve do konanog sloma tla. Slom se definie, kada ip nastavlja propadanje bez poveanja optereenja,
ili kada se stvara optereenje pri kojem penetracija dostie vrijednost 1/10 dijametra baze ipa. Brzina slijeganja
uzima se (0,5-0,8) mm/min (Nonveiller, 1981), odnosno prema
150
Temeljenje
Temeljenje
161
Britanskom standardu 0,75 mm/min u glinovitom tlu i 1,5 mm/min u granuliranom tlu.
CRP test se koristi kada se eli brzo dobiti rezultat i praktian je kod preliminarnih ispitivanja i naunih
istraivanja. Nije pogodan za tla kojim se ne dobije elastino Sleganje (ukupno manje stalno Sleganje) pod
radnim optereenjem.
30.4.2.2. Ispitivanje sa inkrementima optereenja odravanog do konsolidacije (ML test)
ML ispitivanje izvodi se sa optereenjem (Q) u inkrementima (AQ) jednake ili razliite veliine.
Dijelovi optereenja nanose se brzo i zadravaju se dok Sleganje postigne minimalnu veliinu (s=0,025 do 0,05
mm/dan). Za ovo ispitivanje potrebno je due vrijeme, naroito ako se ipovi ispituju u malo propusnom tlu. U
glinovitom tlu ovakav nain ispitivanja moe da traje i vie od 60 dana (VVMtaker i Cooke, 1966).
SI. 30.30. Tipian rezultat ML probnog optereenja ipa: dijagram

optereenje/ slijeganje Q/s (a), dijagram vrijeme/ slijeganje
t/s (b), (Tomlinson i Boorman, 1995); ovisnost optereenja/
slijeganje/ vrijeme-Q/s/t (c), (Nonveiller, 1981).
Na slici 30.30. dat je tipian dijagram ovisnosti optereenja (Q), slijeganja (s) i vremena (t). Ukoliko je
probni ip opremljen instrumentima, kao na slici 30.27., mogue je silu podijeliti na dio koji ip nosi po svome
obimu (Qo) i na dio (Qv), koji se prenosi preko baze ipa (si. 30.30.-c). Kada se provodi ovakav postubak u tlu
manje propusnosti, obavlja se potpuna konsolidacija pornog pritiska, te se dobiva rezultat sila i deformacija za
drenirani slom tla.
30.4.2.3. Kombinovani CRP i ML test
CRP i ML ispitivanja esto se kombinuju pri odreivanju nosivosti ipova. Prvo se za odabranu silu Q
optereuje ip inkrementima sile, koji se postepeno poveavaju nakon svake parcijalne konsolidacije slijeganja,
odnosno prodiranja ipa. U narednoj fazi dostignuto optereenje se poveava uz konstantnu brzinu slijeganja sve
do sloma. Na slici 30.31. dat je dijagram ovoga kombinovanog ispitivanja, do konane faze optereenja, koje
izaziva slom tla oko ipa, uz primjenu konstantne brzine prodiranja ipa, koji je prije toga bio optereivan
inkrementima sile do konsolidacije.
Sl.30.3I.
,
3000
151
~
2000
Ml-opit
opit/-Q+W,
+ W2
__î
/-a./-----------------------
------- 1----- 1---- 1 Temeljenje
1
A
r
__
SLIJEGANJ
Dijag
ram
ovisno
sti
slijeg
anja
CRP-
Temeljenje
25
163
ipa
(s) o
optere
enju
(Q) za
kombi
novan
i test
ML i
CRP
(Whit
aker i
Cooke
,
1966).
152
Temeljenje
Temeljenje
163
30. Temeljenje na Sipovinm
veliine proraunate sile sloma ili kada brzina prodora ipa dospije 0,3 mm/min. U
30.4.2.4. Probno optereenje sa jednakim dijelovima
drugojsile
faziu optereuje se silom koja izaziva konstantnu brzinu prodiranja od 0,3
trajanju od 60 minuta
mm/min, sve do sloma tla.
U Norvekoj se primjenjuje CRP metoda sa optereenjem koje izaziva
esto se iz dijagrama ovisnosti optereenja (Q) i slijeganja (s) ne moe
konstantnu brzinu prodiranja ipa od 1 mm/min.
dovoljno tano definisati sila sloma (Qf). Zato postoje u literaturi prijedlozi da se
odabere inkrement sile priblino 1/8 Q f (prognozno), te da svaka od njih djeluje
jedan sat i registruju krivulje po kojima se ip
slijee
sa vremenomPRENOENJA
(Stoll, 1961). OPTEREENJA SA
30.5.
MEHANIZAM
Rezultati se obino prikazuju sa tri vrste dijagrama iz kojih se moe odrediti sila
IPA NA TLO
sloma (si. 30.32.).
Optereenje sa objekta na ipove prenosi se preko nadglavne konstrukcije,

glave ipova. Nekada se jedan dio optereenja povjerava tlu
kojom se povezuju
VRIJEME tdnini
ispod nadglavne konstrukcije, a drugi dio tlu oko ipova. Meutim, teko je uskladiti
30'
60'
deformacije tla ispod ova dva sistema prenoenja optereenja, te se radi ove
sloenosti cjelokupno optereenje objekta povjerava ipovima.
Uknpno optereenje (Q) od objekta prenosi se preko pojedinanih ipova na
tlo, djelomino trenjem izmeu vanjskog omotaa ipa i tla (Qo), a djelomino
normalnim naponima preko vrha ipa (Qv) (si. 30.33.). Iz ovakvog odnosa slijedi da
'
UKUPNO SLIJEGANJEs^mm)
e se granina
SUJEOAKJE
sila sloma
s' j.S j-S3 j(i!
ipa (Qf) postii onda kada se nadmai sila otpora smicanja
izmeu omotaa ipa i tla (0Qf) i ispod baze ipa (vQt), tj.:
Qf+vQf,
^
f = 0prema
Sl.30.32. Dijagram slijeganja (s): sa vremenom (t) za razne faze optereenjaQ(a),
optereenju Q (b), za posljednjih 30 minuta s '30 prema optereenju (c),
(Nonveiller, 1981).
(30.7.)
pri emu je (si. 30.33.-a):
"
3!
6(
Prvim dijagramom se prikazuje tok slijeganja za svaki inkrement

D
optereenja u vremenu od 60 minuta (si. 30.32-a), a drugim odnos izmeu ukupne
Q
=
j
O
-0Tf(z)-Z;
vQf = A
v v .
sile Q i ukupnog slijeganja s (si. 30.32.-b). Iz treeg dijagrama vidljiv je odnos } f
f
izmeu sile Q u prirastu za svako optereenje i slijeganja nastala u vremenu od 30 i
60 minuta s'30 (si. 30.32.-c). Take za svaki prirast optereenja (Q/s' 30) nalaze se na
gdje je:
O- pravca
opseg ipa;
dva pravca razliitog nagiba. U presjecitu ova dva
nalazi se kritino
Av - presjek
u stopi ipa;
optereenje (Qf), pri kojem nastupa plastini slom tla ispod
baze ipa.
- kritinozaoptereenje
vrhu ipa;
U zemljama Evrope primjenjuju se razliitevqmetode
izvoenje na
testa
T
vrstoa
tla
na
smicanje
f
probnim optereenjem ipa. U vedskoj se koristi 0 metoda
konstantne brzine izmeu omotaa ipa i tla.
vrstoa
na
smicanje
po omotau ipa nije uvijek jednaka vrstoi tla na
prodiranja od 0,5 mm/min (CRP). ipovi koji nose na bazi izlau
se najmanje
trostruko projektovanom optereenju. ipovi smicanje,
koji noseve
po ovisi
obimuo stepenu
(glinovito
tlo)
hrapavosti
ipa, stepenu konsolidacije tla i si. Otpor
optereuju se najmanje do sile pri kojoj nastaje
slijeganje
20i tla
mm,
a u
na smicanje
izmeuodipa
bit e:
nekoherentnom tlu silom koja izaziva deformaciju preko 60 mm. Duina
ipova i
(30.8.)
0Tf = a c' + (on - u)tg<p\
mogui problemi pri zabijanju prognoziraju se u vedskoj terenskim ispitivanjem
pomou vedske penetracione metode (Nonveiller, 1981).
U Danskoj se koristi kombinovani CRP
postupak. Ukoji
prvoj
fazi odnos izmeu kohezije (c') i adhezije (a),
gdje ije ML
a koeficijenat
izraava
optereuje se inkrementima sile i zadrava do konsolidacije
dok
sila
postigne
95%
izmeu ipa i tla.
f
Uopteno se ukupna nosivost ipa izraava kao suma otpora trenjem po omotau (Q 0) i otpora vrha ipa
(Qv), tj.:
Q = Q0+QV.
(30.9.)
irina na koju se prenosi optereenje preko vrha ipa na tlo iznosi priblino (6-10)r (r=poIuprenik ipa)
(si. 30.33.-b).
Sila ipa (Q) razliito se raspodjeljuje na dio sile na trenje po omotau (Qo) i na dio sile koji se prenosi
preko baze ipa (Qv). Ova raspodjela optereenja ovisna je o geomehanikim osobinama pojedinih slojeva tla i
elastinoj deformaciji ipa. Na slici 30.34. ematski su prikazani osnovni sluajevi ovih odnosa sila po omotau i
na vrhu ipa (Q0 i Qv).
164
Temeljenje
Temeljenje
153
Sl.30.33. ema sila otpora izmeu ipa i tla i zone plastinog sloma (a) i raspodjela vertikalnih napona u tlu oko ipa (b), sa
zonom plastinog sloma (spiralnog oblika) (1) i dijagramom vertikalnih napona (2).
Kada se ip oslanja na vrsto tlo (si. 30.34.-a), najvei dio sile prenosi se u tlo putem njegovog vrha, a
samo manji dio preko omotaa (Q = QV). Odnos Qv/Qo ovisi o slijeganju vrstog sloja, deformacionim
osobinama ipa i osobinama mehkog sloja. ip zabijen u homogenom tlu (si. 30.34.-b) prenosi vei dio sile
trenjem po omotau ipa (Q = Q0). Na slici 30.34.-c prikazan je ip zabijen u rahlom i dijelom u zbijenom tlu.
Evidentno je da se nosivost po omotau (Q0) poveava u zbijenom sloju. ip zabijen dijelom u stiljivi sloj, koji
se moe naknadno slegnuti, moe izazvati i negativno trenje (si. 30.34.-d). Zato se sila koja se prenosi preko vrha
ipa moe znatno poveati. Kada se izmeu dva zbijena sloja javlja trei stiljiviji sloj, onda je mogue da u
prvoj fazi optereenja u stiljivom sloju doe do poveanja nosivosti po omotau (si.30.34.-e). Meutim, kasnije
dolazi do slijeganja stiljivog sloja to dovodi do negativnog trenja, a time i do smanjenja dijela nosivosti po
omotau (Qo), odnosno do poveanja nosivosti na vrhu ipa (Qv) (Nonveiller, 1981; Dolarevi, 1987).
" '
SI.30.34. ematski prikaz raspodjele sile ipa (Q) na omota (Q 0) i na bazu vrha ipa (Q v): ip na vrstom tlu (a), ip na
homogenom sloju (b), ip na rahlom i zbijenom sloju (c), ip u stiljivom sloju-negativno trenje (d) i (e). gdje je:
mehko tlo (1), tvrdi sloj (2), rahli materijal (3), zbijeni sloj (4), stiljivi sloj (5).
"' \
30.6. ODREIVANJE NOSIVOSTI POJEDINANIH IPOVA

Iz prethodnih razmatranja vidljivo je da ipovi prenose optereenje preko dodirne povrine ipa sa tlom.
Kod prorauna ta se nosivost ipa obino dijeli na povrinu oslanjanja vrha ipa (Av) i na povrinu po omotau
ipa (Ao). Preko povrine vrha ipa prenosi se pritisak na tlo samo u pravcu osi ipa, a povrina po obimu ipa
prenosi trenjem pritiske i zatezanje u pravcu osi ipa i pritiske upravno na osovinu ipa. Za nosivost upravno na
dodirnu povrinu (vrh ipa) mjerodavno je doputeno specifino optereenje tla (qdop) na odgovarajuoj dubini i
164
Temeljenje
Temeljenje
154
za odgovarajui pravac optereenja. Za nosivost u pravcu dodirne povrine mjerodavno je doputeno specifino
optereenje na trenje (pdop) noseih slojeva uz omota ipa. Ovo optereenje na trenje zavisi od pritisaka
upravno na dodirnu povrinu, od vrste tla, te od hrapavosti povrine ipa.
Nosivost vrha ipa ovisi od vrstoe tla, a posebnu ulogu ima veliina povrine oslanjanja vrha ipa.
Zbog ovoga su povoljniji ipovi koji se izrauju na licu mjesta, jer se nabijanjem mogu proiriti vrhovi ipa.
Kada se optereenje ipa prenosi putem trenja, onda ono moe poveati ili smanjiti njegovu nosivost. Tada se
mora raunati sa obrnutim uinkom trenja na ip. Ovo negativno trenje, zbog kojeg se sila to je pojedini ip
prenosi preko baze na tlo, moe se poveati (Nonveiller, 1981).
Nosivost jednog ipa optereenog u pravcu njegove osovine, odnosno veliina sile pod kojim nastuba
slom tla ispod vrha i po obimu ipa, moe se proraunati na mnogo naina, prema vie razliitih metoda i prema
raznim autorima i institucijama. Generalno bi se sve metode i postubci mogli svrstati u slijedee grupacije:
> Statike raunske metode, odnosno obrasci bazirani na stepenu mobilizacije otpornosti tla na smicanje, tj.
proraun prema osobinama slojeva tla u kojem se ip izvodi;
> Dinamike metode, odnosno obrasci koji uzimaju u obzir otpornost tla, odnosno Sleganje registrovano
prilikom pobijanja ipova;
> Obrasci u kojima se koriste rezultati statikog i dinamikog penetracionog sondiranja u istranim
buotinama;
> Rezultati slijeganja pri probnom optereenju ipova;
> Obrasci prema steenom iskustvu na izvedenim graevinama.
S obzirom na mogunost usvajanja razliitih pretpostavki za proraun, postoje i razliita miljenja i
obrasci za ovakvo odreivanje nosivosti ipa. Dobiveni rezultati prema vie metoda se meusobno razlikuju, te
se obino proraun provodi prema vie metoda i usvajaju oni najprihvatljiviji ili prosjeni rezultati.
30.6.1. STATIKE METODE PRORAUNA ZASNOVANE NA STEPENU MOBILIZACIJE
OTPORNOSTI TLA
Za ovaj nain prorauna nosivosti ipa potrebno je poznavati osobine tla koje se dobiju sondiranjem i
geomehanikim ispitivanjem uzoraka tla.
Ukoliko znamo parametre vrstoe slojeva, kroz koje prolazi ip, moe se izraunati otpor tla, koji
djeluje na obim i vrh ipa. Kraa analiza za ove dvije komponente data je u taki 30.5.
Otpor izmeu obima ipa i tla obino je manji od vrstoe tla na smicanje ( T f = c +o'n tgq>')i dat
je izrazom.30.8.
Otpor po obimu ipa (0Qj) rauna se prema izrazu 30.7., ili:
Qf =/
2rn
dz
(30.io.)
0
ili za T=konstantno, tj. (p=0, otpor je:

e0 = v*"i.
gdje je:
(san.)
r-poluprenik ipa; ^-diferencijal dubine ipa; - povrina

obima ipa.
Prema Meverhofu (Majerhof, 1951, 1961) otpor uz obim ipa moe se izraziti kao u jednadbi za duboke
temelje (jedn. 14.56.), tj.:
c" = a-c' + y - D - K s - t g d ,
(30.12.)
gdje je:
D-dubina temelja;
Ks=0,7Ko-prosjeni koeficijent bonog pritiska na visini plastifizirane zone u bazu ipa;
Ko=0,5 za nevezano i =1,0 za vezano tlo; - ugao trenja izmeu ipa i tla;
a - kao u jednadbi 14.56.
Prema tome, otpor po obimu ipa bio bi:
(30.13.)
gdje je:
O-obim ipa=2nt za kruni i 2(B+L) za pravougaoni presjek ipa;
B iL-irina, odnosno duina presjeka ipa.
164
Temeljenje
Temeljenje
155
Kod izvoenja buenih ipova na licu mjesta vidjeli smo da se koristi bentonitska suspenzija za
stabilnost zidova buotine. Laboratorijskim ispitivanjima (Farmer i dr.1971, Nonveiller, 1981) ustanovljeno je da
se aktivira puni otpor trenja po obimu ipa, bez obzira na stvorenu bentonitsku kouljicu na zidovima buotine.
Otpor prodiranja baze ipa (vQr) ovisi o vrstoi sloma (q f) krune ili pravougaone povrine (Av) ipa
i rauna se prema izrazu 30.7.
Napon sloma tla (vq0 ispod ipa moe se raunati prema jednadbi (14.56.) za duboke temelje:
q
=
cNc + 0,5 B N y + K 0 y D N Q , (30.14.)
v
f
gdje su:
164
Temeljenje
Temeljenje
156
tg(p
Nc, NY i Nq faktori nosivosti koji se mogu dobiti iz Meverhofovog dijagrama na slici 14.14. ili na slici 30.35.b,
Ko-koeficijent pritiska mirovanja na bazu ipa i prema Meverhofu iznosi: 0,5 za nevezano i 1,0 za vezano tlo.
Slom na vrhu ipa bit e:
(30.15.)
VQf
'V I
Oblik i dimenzije zone plastinog sloma oko vrha ipa ovise o hrapavosti izmeu baze i ipa i tla, te od
ugla smicanja <p. Debljina te zone iznosi od di=l,4B do d 2=8,9B, a sama zona sloma moe biti spiralnog oblika
(si. 30.33.). Radi ovoga, ip treba da se zabije od 1B do 5B, ukoliko baza nije od stjenovitog materijala, kada se
usvaja ova nia vrijednost.
Ukoliko postoje uslovi trenja po obimu ipa i nosivosti na vrhu ipa, onda se uzima njihovo zajedniko
delovanje.
, gdje je - mobilizirani ugao trenja izmeu ipa i
okolnog tla, odnosno =<p'n, ako je (p < ;
Fc i Fy faktori sigurnosti po koheziji i trenju, pri emu se uzima F c=2,00-3,00, odnosno prosjeno 2,50, a
Fv=l,20-l,80, odnosno prosjeno 1,50; Ks=sKo- prosjeni koeficijent pritiska mirovanja; Ko=l-sin<p;
s=0,50 za nevezano, a 1,00 za vezano tlo;
a-izraava odnos kohezije c' prema adheziji i kree se od 0,45 do 0,60.
Informativno se umjesto specifinog pritiska p moe uvrstiti koeficijent trenja, odnosno adhezije f s iz
tabele 14.6., ukoliko ne poznajemo parametre vrstoe na smicanje (vidjeti 30.6.1.3.).
30.6.1.1. Statiki obrasci za doputenu nosivost ipa
SI.J*r
4
0
' / / /\
30<
9i
ft,"
IJV:-:
T.CM
2-,
10
20
SI
5 k 200O4
S Z6=
4 j 6 810' 20 4 6810^
1 2810
2 3000
faktori nosivosti log n
Analogno jednadbama za graninu nosivost ipa (30.7.) ili ukupnu nosivost ipa (30.9.), moe se
doputena nosivost ipa (Qd) napisati u obliku (Dolarevi, 1987):
Qd = A Q p + A v q,
(30.16.)
gdje je:
( povrina omotaa ipa uzdu slojeva;
p- doputeno specifino optereenje na trenje, odnosno adheziju noseih slojeva;
- povrina presjeka ipa u nivou vrha ipa;
q- doputeno specifino optereenje tla u nivou vrha ipa;
a) Doputeno specifino optereenje (p) na trenje, odnosno adheziju. moe se odrediti iz izraza (jedn.30.12.):
p = am + a 0 K s t gS m (kN/m2),
(30.17)
gdje je:
a m = (pc- c'/ Fc~)- mobilizirana adhezija izmeu ipa i okolnih slojeva tla, odnosno mobilizirana
kohezija okolnih slojeva tla u sluaju da je kohezija manja od adhezije;
<70 = + 2//2) vertikalni pritisak od vlastite teine u sredini nosivog sloja h, koji prenosi optereenje
trenjem (si. 30.35.-a);
170
\T*
Temeljenje
Temeljenje
157
Sl.30.35. ematski prikaz otpornosti tla u pogledu nosivosti ipa (a), te dijagram faktora nosivosti (N 0Nn i Nr) u ovisnosti od
ugla smicanja (<p), za kruni i kvadratni presjek ipa (b).
b)
Doputeno specifino jedinino optereenje tla u nivou vrha ipa (q) moe se dobiti iz izraza poznatog
oblika (Pravilnik, 1990):
4,i<v = c m N c + q v K 0 N + y r N (kN/m2),
(30.18.)
gdje je:
cm- mobilizirana kohezija na vrhu ipa;
q y (/j - h' + Y 2 h) - vertikalni napon od pritiska tla usljed vlastite teine u nivou vrha ipa;
Ko- koeficijent mirovanja kod pritiska tla u nivou vrha ipa (neki autori
koriste Ks);
- jedinina teina tla;
Nc, Nq, NY- faktori nosivosti ovisni o veliini doputenog mobiliziranog ugla na smicanje (<p' m) pri vrhu
ipa (si. 30.35.-b), za kruni i kvadratni presjek, a za pravougaoni presjek vidjeti sliku 14.14.; rpoluprenik baze ipa.
U slojevitom tlu se uestvovanje manje otpornih slojeva ne uzima u proraun. Ukoliko se ipak
djelimino uzima u obzir, potrebno je dokazati predvienu mobilisanu otpornost tih slojeva.
Ukoliko je nepouzdan podatak o pojavi negativnog trenja, odnosno adhezije prilikom konsolidacije
stiljivih slojeva pod delovanjima optereenja na povrini tla, onda se doputeno optereenje ipa rauna samo iz
otpora vrha ipa.
c) Prema prijanjim Privremenim propisima za temeljenje doputeno optereenje ipa (Gj) priblino se
rauna prema obrascu koji daje: doputeno optereenje vrha ipa prema doputenom optereenju tla u vrhu
ipa, a za obino direktno temeljenje i doputeno optereenje ipa na trenje po omotau, dobiveno prema
doputenom trenju po omotau ipa za odreeni materijal i ip, tj.:
Qd =2 (J V - A, + /-0.
(30.19.)
gdje je :
(7V -doputeni napon tla za direktno temeljenje na vrhu ipa;
Av - povrina presjeka ipa;
t - prosjeno doputeno trenje po omotau ipa;
Ao - povrina omotaa ipa.
U propisima je dato kako se uzimaju veliine za O V i t.
30.6.1.2. Metode definisanja faktora nosivosti u nekim tlima
Postoji vie metoda za odreivanje faktora nosivosti N c i Nq, meu kojima su Meverhofova, Vesia i
Janbua (Braja, 1995.). U prethodnom dijelu dat je uvid u naine odreivanja ovih faktora, ali se prezentiraju i
neka novija saznanja navedenih autora.
Uopteno se za kritino jedinino optereenje (<j/) moe napisati izraz u poznatom obliku:
v q f = cN*c + qN*q + rN *.
(30.20.)
S obzirom da je poluprenik ipa (odnosno stranica pravokutnog presjeka ipa 0,5B) malehna veliina
zadnji lan r N y moe se zanemariti, te e jedinino - specifino kritino optereenje biti:
(30.21.)
Yqf=c-N*c+qv-N*q,
ako q zamijenimo sa qv (qv=av), kao vertikalni napon od vlastite teine. Otpor prodiranja vrha ipa, odnosno
nosivost vrha ipa (Qv), bit e:
(30.22.)
Qv = A V - V q f =A v -(c - N * c +q v N *J
a) Meverhofova metoda. Prema Mevrhofu (1976), mo noenja ipa na vrhu (Q v) u pijesku generalno se
poveava sa dubinom (D) u noseem sloju i dostie maksimalnu vrijednost pri odnosu Db/d=(Db/d) cr (si.
30.36.-b). U homogenom tlu dubina u nosivom sloju DD je jednaka dubini ipa D (si. 30.36.-a). Ispod (Db/d) cr
170
Temeljenje
Temeljenje
158
vrijednost jedinine moi noenja ipa
maksimalni faktori nosivosti na vrhu
(^r)
je konstantna veliina ( v q f ~ v q l ) - Prema Meverhofu (1976),
ipa postiu se pri Db/d=0,5(Db/d)cr. Maksimalne vrijednosti JVC i N , ovisne

o uglu smicanja ((p), date su na dijagramu slike 30.36.-d.
Za ip u pijesku (c=0) jednadba 30.22. dobiva jednostavniji oblik:
(30.23.)
Xr*
gdje se TS dobije iz dijagrama na slici 30.36.-d.

Meutim, Qv ne smije prei limitirajuu vrijednost v qt Av, tj.:
QV
=AV
-4v
-Na
Â
-V
(30.24.)
gdje je
limitir
ajue
specifi
no
optere
enje:
170
Temeljenje
Temeljenje
159
30. Temeljenje na Hipovima
qt=
(kN/m2)
50-Nltg(p
(30.25.)
gdje je:
iq; - limitirajua granina jedinina otpornost rastresitog tla, determinisanog
gdje je ugao smicanja u noseem sloju.

jed. 30.26., uz koritenje maksimalne vrijednosti za N* i ep za rastresiti
Meverhof (1976), takoer, sugerie mogunost iznalaenja granine
pijesak;
otpornosti tla u taki (,%), u homogenom granuliranom
tlu (D=D b) putem broja
2q; - kao i iq; samo za zbijeni pijesak; Db - dubina penetracije u zbijeni sloj pijeska
udaraca kod standardnog penetracionog opita, kao:
2 zabijen u zasieni glineni sloj u nedreniranim uslovima (=0)
30.36.-c);
qt = 40 N D I d < (si.
40(
( k N Za
/ mip
),
(30.26.)
nosivost vrha ipa je:
gdje je:
Qv ipa.
= c-N'c- Av = 9cuAv ,
(30.28.)
N - srednji broj udaraca kod standardnog penetracionog opita blizu vrha
gdje je: c- kohezija za nedrenirano tlo ispod vrha ipa.
Za glinu sa kohezijom (c) i uglom smicanja () granina nosivost ipa na
vrhu (Qv) dobije se prema datoj jednadbi 30.22.
m
m
20
30
40 45
b) Vesieva metoda. Vesi (1997) pretpostavlja, za priblian proraun nosivosti

J
ipa, teoriju "irenja prostora
- otvora". Prema ovoj teoriji, zasnovanoj na
200
/
parametrima efektivnih napona,
granina nosivost vrha ipa moe se izraziti u
obliku:
100 80 60
1000 800
600 400
D=Db
40
() . lqv
^JEDININI OTPOR
NA VRHU SIPA
20
10 2 8 to
6o
z 4
/
/
r/
<r
o2<
N*c,
. ;-'(2)ZBIJEN PIJESAK
0
10
' j
Qv = Av-v 4 f = (cN*
c +
(30.29.)
a'0Nl)
gdje je:
1 + 2Kn
- qv - srednji normalni (efektivni) napon tla, na vrhu
K0 = 1 sin ( p - koeficijent pritiska mirovanja tla;

N*c i /V* - faktori nosivosti (tabela 30.7.).
Iz jednadbe 30.29. i jednadbe 30.22. dobije se slijedei odnos:
20
30
40 45
UGAO SMICANJA C )
QV = AV(CN*. b"vN*>
Sl.30.36. ema optereenja i otpora tla ipa u homogenom tlu (a), A

promjena
N c + Av
v c jedininog
otpora tla na vrhu ipa u homogenom pijesku (h) i uslojenom tlu (cj, te primjena
1 + 2Kn
qv- N q =AV - c - N c + A v q v N a ,
maksimalnih vrijednosti Nc i Nq ovisno o uglu smicanja (p (d), (Meyerhof,

1976;Braja, 1995).
(30.30.)
esto se ip zabija kroz prvi slabiji, a zatim vri - zbijeni sloj tla (si. 30.36.-c), u kome sluaju je:
v
q f = i q l + ----- ------<2qt,
174
(30.27.)
Temeljenje
Temeljenje
160
Za N*c moe se napisati slijedei izraz:
174
Temeljenje
Temeljenje
161
Faktori nosivosti Nc (gore) i Nq (dolje) za

Tabela
duboko jtemeljenje
30.7.
reducirani indeks krutosti i

' ;

.- :
.
1020406080100200300400.50006.977.908.829.369.7510.0410.9
711.5111.8912.191.001.001.001.001.001.001.001.001.001.0017.
348.379.4210.0410.4910.8311.9212.5713.0313.391.131.151.161.
181.181.191.211.221.231.2327.728.8710.0610.7711.2811.6912.9
613.7314.2814.711271.311.351.381.391.411.451.481.501.5138.1
29.4010.7411.5512.1412.6114.1015.0015.6616.181.431.491.561.
611.641.661.741.791.821.8548.549.9611.4712.4013.0713.6115.3
416.4017.1817.801.601.701801.871.911.952.072.152.202.2458.9
910.5612.2513.3014.0714.6916.6917.9418.8619.591.791.922.07
2.162.232.282.462.572.652.7169.4511.1913.0814.2615.1415.851
8.1719.6220.7021.561.992.182.372.502.592.672.913.063.183.27
79.9411.8513.9615.3016.3017.1019.7712.4622.7123.732.222.46
2.712.883.003.103.433.633.793.91810.4512.5514.9016.4117.5'4
18.4521.5123.4624.9326.112.472.763.093.313.463.594.024.304.
504.67910.9913.2915.9117.5918.8719.9023.3925.6427.3528.732
.743.113.523.793.994.154.705.065.335.551011.5514.0816.9718.
8620.2921.4625.4328.0229.9931.593.043.483.994.324.584.785.4
85.946.296.571112.1414.9018.1020.2021.8123.1327.6430.6132.
8734.733.363.904.524.935.245.506.376.957.397.751212.7615.77
19.3021.6423.4424.9230.0333.4136.0238.163.714.355.105.605.9
86.307.388.108.669.111313.4116.6920.5723.1725.1826.8432.60
36.4639.4441.894.094.855.756.356.817.208.539.4210.1010.6714
14.0817.6521.9224.8027.0428.8935.3839.7543.1545.964.515.40
6.477.187.748.209.8210.9111.7612.461514.7918.6623.3526.532
9.0231.0838.3743.3247.1850.394.966.007.268.118.789.3311.281
2.6113.6414.501615.5319.7324.8628.3731.1333.4341.5847.1751
.5555.205.456.668.139.149.9310.5812.9214.5315.7816.831716.3
020.8526.4630.3333.3735.9245.0451.3256.2760.425.987.379.09
10.2711.2011.9814.7716.6918.2019.471817.1122.0328.1532.403
5.7638.5948.7455.8061.3866.076.568.1610.1511.5312.6213.541
6.8419.1320.9422.471917.9523.2629.9334.5938.3041.4252.7160
.6166.8972.187.189.0111.3115.9114.1915.2619.1521.8724.0325.
852018.8324.5631.8136.9240.9944.4356.9765.7972.8278.787.85
9.9412.5814.4415.9217.1721.7324.9427.5129.672119.7525.9233
.8039.3843.8547.6461.5171.3479.2285.908.5810.9513.9716.121
7.8319.2924.6128.3931.4133.97
(30.31.)
a saglasno Vesievoj teoriji:
(30.32.)
gdje je:
7 - indeks reducirane krutosti (tvrdoe) tla - reduced rigiditv - rr. Ovaj indeks moe se pisati u obliku:
174
Temeljenje
Temeljenje
162
j----------ii----.5
(30.33.)
1 + 7 -A
gdje je:
- indeks krutosti, (30.34.)
r
2(1 + f i s X c + qvtg(p)
c + qvtg(p
Es- modul elastinosti - deformabilnosti tla; fV Poissonov koeficijent tla;

Gs- modul smicanja tla;
- srednje zapreminske deformacije u plastinoj zoni oko vrha ipa.
Kada nema zapreminske promjene (gusti pijesak ili zasiena glina), =0, teje7rr = J r .
Tabela 30.7. daje vrijednosti
N*c i N a za razliite vrijednosti ugla smicanja () i 7rr . Za =0
(nedrenirani uslovi):
7 V;= | ( l n 7 rr+l) + | + l.
(30.35.)
Vrijednost 7r moe se priblino dobiti prilikom laboratorijskog konsolidacionog ili triaksijalnog

ispitivanja tla ovisno o odgovarajuem nivou napona.
Za preliminarne radove preporuuju se slijedee vrijednosti (Braja, 1995):
-pijesak......................................................................J r = 70-150
- praina i glina (drenirani uslovi).............................7 r = 50-100

- glina (nedrenirani uslovi)........................................ 7 r = 100-200
174
Temeljenje
Temeljenje
163
60
22
23
24
25
26
27
28
29
41.98
17.96
44.73
19.99
47.63
22.21
50.69
24.64
53.93
27.30
57.34
30.21
60.93
33.40
64.71
36.87
68.69
40.66
72.88
44.79
77.29
49.30
81.92
54.20
86.80
59.54
91.91
65.36
97.29
71.69
102.94
78.57
108.86
86.05
115.09
94.20
121.62
103.05
128.48
112.68
135.68
123.16
Tabela
30.7.
Reducirani
(nastavak)
10204060801002003004005004353.7078.60114.82143.23167.51189
indeks krutosti ]
.13275.59343.40401.36452.9651.0874.30108.08134.56157.21177.36
257.99321.22375.28423.394456.1382.45120.91151.16177.07200.17
292.85365.75428.21483.8855.2080.62117.76146.97172.00194.3128
3.80354.20414.51468.284558.6686.48127.28159.48187.12211.79311
.04389.35456.57516.5859.6687.48128.28160.48188.12212.79312.03
390.35457.57517.584661.3090.70133.97168.22197.67224.00330.20
414.26486.54551.1664.4894.92139.73175.20205.70232.96342.9442
9.98504.82571.744764.0795.12140.99177.40208.77236.85350.4144
0.54518.20587.7269.71103.00152.19191.24224.88254.99376.77473.
42566.70631.254866.9799.75148.35187.04220.43250.36371.70468.
28551.64626.3675.38111.78165.76208.73245.81279.06413.82521.08
613.65696.644970.01104.60156.09197.17232.70264.58394.15497.5
6586.96667.2181.54121.33180.56227.82268.69305.37454.42573.38
676.22768.535073.19109.70164.21207.83245.60279.55417.82528.4
6624.28710.3988.23131.73196.70248.68293.70334.15498.94630.80
744.99847.61
Tabela 30.7. (nasta vak)
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
164
Temeljenje
Temeljenje
179
10
20.71 9.37 21.71 10.21 22.75 11.13 23.84 12.12 24.98 13.18 26.16 14.33 27.40 15.57 28.29 16.90 30.03 18.24 31.43 19.88
32.89 21.55 34.41 23.34 35.99 25.28 37.65 27.36 39.37 29.60 41.17 32.02 43.04 34.63 44.99 37.44 47.03 40.47 49.16 43.74
51.38 47.27
20
27.35 12.05 28.84 13.24 30.41 14.54 32.05 15.95 33.77 17.47 35.57 19.12 37.45 20.91 39.42 22.85 41.49 24.95 43.64 27.22
45.90 29.68 48.26 32.34 50.72 35.21 53.30 38.32 55.99 41.68 58.81 45.31 61.75 49.24 64.83 53.50 68.04 58.10 71.41 63.07
74.92 68.48
40
35.89 15.50 38.09 17.17 40.41 18.99 42.85 20.98 45.42 23.15 48.13 25.52 50.96 28.10 53.95 30.90 57.08 33.95 60.37 37.27
63.82 40.88 67.44 44.80 71.24 49.05 75.22 53.67 79.39 58.68 83.77 64.13 88.36 70.03 93.17 76.45 98.21 83.40
103.49 90.96
109.02 99.16
165
Temeljenje
Temeljenje
179
Reducirani indeks krutosti l
100 200
300
400
46.88
77.3
66.3
51.0
19.94
0
74
50.08
32.2
21.6
27.8
3
222.26
53.48
83.6
54.6
71.5
8
624.81
57.07
36.5
24.2
31.3
2
7027.61
60.87
90.5
58.4
77.0
1
930.69
64.88
41.3
27.0
35.3
0
2434.06
69.12
97.8
62.5
82.9
1
8437.75
73.58
46.6
30.1
39.7
1
0641.79
78.30
105.
66.8
89.2
61
5446.21
83.27
52.5
33.6
44.5
1
3051.03
88.50
113.
71.3
95.0
92
2956.30
94.01
59.0
37.3
49.8
5
8762.05
99.82
122.
76.2
103.
79
068.33
01
105.9
66.2
41.5
55.7
2
9
71
75.17
132.
81.2
110.
23
8112.34
54
82.62
74.3
46.0
62.2
0
75119.10
90.75
142.
86.6
118.
126.2
27
4
53
0
83.1
51.0
69.4
4
3299.60
133.6
152.
92.3
126.
95
16
99
109.2
92.9
56.4
77.3
0
164
141.5
164.
98.2
135.
29
81
96
119.74
103.
62.4
85.9
86.09 35.78 93.47 40.68 101.39 46.14 109.88 52.24 118.96 59.02 128.67 66.56 139.04 74.93
150.11 84.21 161.91 94.48 174.49 105.84 187.87 118.39 202.09 132.24 217.21 147.51 233.27
164.33 250.30 182.85 268.36 203.23 287.50 225.62 307.78 250.23 329.24 277.26 351.95
306.94 375.97 339.52
80
166
Temeljenje
Temeljenje
179
500
93.57
38.81 101.83
44.22 110.70
50.29 120.23
57.06 130.44
64.62 141.39
73.04 153.10
82.40 165.61
92.80 178.98 104.33 193.23 117.11 208.43 131.24 224.62 146.87 241.84 164.12 260.15
183.16 279.60 204.14 300.26 227.26 322.17 225.71 345.41 280.71 370.04 311.50 396.12 345.34
423.74 382.53
167
Temeljenje
Temeljenje
179
c)
Janbu - ova metoda. Janbu (1976) predvia proraun nosivosti vrha ipa (Qv) po optem izrazu analognom
ostalim autorima, tj.:
Q v =A v (cN ; +q' N ' n )
----i D
i
10
0
*
cr
80
*o
z
60
/'/
/ ./ ,//'/to/
/ A'//n7)I
40
= 75"S7
tf>
s/ v /
o
-3(
20
10
8
6
a:
O
i
- on*X
10
20 30 40
45
UGAO SMICANJA
TLA !
<
V'=105*
(30.36.)
... ^-V".7'"1UD"-\j=
90= 75
81.30.37
. Faktori
nosivosti
prema
Janbuu
(1976),
(Braja,
1995).
168
Temeljenje
Temeljenje
179
Faktori nosivosti
Nc i N'
raunaju se uz Pretpostavku sloma tla oko vrha ipa, slino kao na slici
30.37. Faktori nosivosti raunaju se prema izrazima:
= (tg(p +
4\
+ t g 2 ( p ) , (30.37.)
gdje je rf dato na slici 30.37. u ovisnosti od N ] i N*q, te ugla smicanja (p. Ugao
t]' moe da varira do 70 u mehkim glinama do oko 105 u zbijenom pjeanom tlu.
30.6.1.3. Metode definisanja otpora trenjem ili adhezijom u nekim tlima
Otpor ipa trenjem po obimu (Q) dat je jednadbama: 30.7. i 30.10., uzimajui u obzir vrstou tla na
smicanje izmeu omotaa ipa i tla ( f C f ) i jedn. 30.13. koristei Meverhofov izraz za otpor trenjem po obimu
ipa (c" ).
Sila po omotau ipa moe se dobiti i preko jedininog koeficijenta trenja (f) u obliku (Braja, 1995):
(30.38.)
a) Otpor trenjem u pijesku. Jedinini koeficijent trenja (/) po obimu ipa, na bilo kojoj njjegovoj dubini (z),
moe se definisati u obliku (Braja, 1995):
(30.39.)
f = Ka'vtg5,
gdje je:
K - koeficijent pritiska tla;

- efektivni vertikalni napon;
- ugao trenja izmeu tla i ipa. U stvarnosti K varira sa dubinom. Priblino se moe uzeti da je jednak
Rankineovom pasivnom koeficijentu pritiska tla, Kp, koji moe biti i manji od koeficijenta pritiska pri mirovanju,
Ko, na vrhu ipa.
Braja (1995) preporuuje slijedee vrijednosti koeficijenta K:
> Bueni ili mlazom izvedeni ipovi: Ko=l-sin(p.

(30.40.)
> Zabijeni ipovi sa niskim utiskivanjem (istiskivan jem): (1-1,4) Ko>

Zabijeni ipovi sa velikim utiskivanjem
(istiskivanjem): (1-1,8) KQ.
gdje je: O- obim dijela ipa;

Az -dio duine ipa, gdje je f konstantna veliina (si. 30.38.); /-jedinini koeficijent trenja
na bilo kojoj dubini z.
Q
-.
ZV.-"
.-DL
jedinini
koef
icije
nt
trenj
a -f
Sl.30.38. Sema otpora tla oko ipa (a) i dijagram

jedininog koeficijenta otpora trenjem za ipove
u pijesku (b).
Vrijednosti ugla u razliitim

Tabela
uslovima
kontakta
ip/tlo
dodatni
usitniuj'ao otpina i/medu ipa i tla ()gladak
30.8.
(prekriven) - elik/pijesak
grub (naboran) - elik/pijesak
gotovi ipovi - beton/pijesak
na licu mjesta izvedeni - beton/pijesak
drvo/pijesak0,5'-0,7' 0,7'-0,9' 0,8'-1,0'
1,0' 0,8'-0,9'
169
Temeljenje
Temeljenje
181
Za posljednje vrste zabijenih ipova Bhusan (1982) preporuuje izraze ovisne o relativnoj gustoi ID,
(jedn. 4.17.):
K - t g S =0,18 + 0,0065/D i K = 0,50 + 0,008/D. (30.41.) Efektivni vertikalni napon ((j'v )
poveava se sa dubinom na maksimalne
dubine >'=(15-20)d, a poslije postaje konstantan (si. 30.38.-b). Ova kritina dubina ovisi o vie faktora, kao to
su npr.: ugao smicanja, zbijenost, relativna gustoa i si. Kod konzervativnog pristuba pretpostavlja se da iznosi:
D'=15d.
Vrijednosti ugla trenja izmeu ipa i tla () ovisne o uglu smicanja (cp'), u razliitim uslovima kontakta,
dati su u tabeli 30.8. (Kulhawy, 1984).
170
Temeljenje
Temeljenje
181
Meyerhof (1976) je ustanovio da se srednja vrijednost jedininog otpora trenjem - koeficijent trenja (fsr)
za zabijene ipove sa velikim utiskivanjem moe dobiti, takoer, i preko vrijednosti standardnog penetracionog
otpora, kao:
(30.42.)
f s r (kN l m l ) = 2N ,
gdje je: N - srednja vrijednost standardnog penetracionog otpora - srednji broj udaraca.
Za slabo utiskivane zabijene ipove isti autor preporuuje izraz:
fJkN/m2) = N .
(30.43.)
Iz ovoga slijedi ukupna sila noenja ipa po obimu:
Q0=O'D-f.
(30.44.)
b) Otpor trenjem u glini. Postoji vie metoda za dobijanje jedininog koeficijenta trenja, od kojih se navode
tri metode (A, a i metode, (, 1995):
to
q
KOEFICIJENT X
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
nedefinirana
u
..>1
vertikalni
efektivni
,
kohezijo (cu)
nir, (6)
napon
20J
30
~ 40
_E
o
a. >to
< 60
:z:
a SR* I 6 * 2C )
F
A 70
1) X metod: Vijayvergiya i Focht (1972) su zasnovali ovaj metod na pretpostavci da je istiskivanje tla usljed
zabijanja ipa rezultat pasivnog bonog pritiska na bilo kojoj dubini i da je jedinini srednji otpor trenjem:
(30.45.)
=(; + 2 )
gdje je: <7V - srednji efektivni napon za itavu utisnutu duinu;
c- srednja veliina kohezije nedreniranog uzorka ((p=0); X- koeficijent ovisan o dubini utiskivanja (si. 30.39.a). Kod uslojenog tla (si. 30.39. - b) vrijednosti G\, i cn uzimaju se saglasno slici 30.39.-c i d, tj.:
A l +A 2 +A 3 +K
,(30.46.)
D
D
gdje je: Aj, A2, A3 ....povrina dijagrama vertikalnih efektivnih napona, a ] , 3cu,.... kohezija nedreniranog tla
u pojedinim slojevima DI, D2, D3....(sl. 30.39. b, C,
Ukupna sila otpora po obimu ipa rauna se iz izraza:

QÔl>j\
(30.47.)
Temeljenje
183
80
Sl.30.39. Promjena koeficijenta A ovisno o dubini ipa (a), sa emom otpora tla ipa u slojevitom tlu (b), kao i ovisnost
kohezije cu o dubini (cj, te ovisnost vertikalnog
napona ( ( } o dubini, sa povrinama (At, A2, Aj) za uslojeno tlo, primjenljivo
za A metodu (Broja, 1996; McClelland, 1974).
50
100
150 200 250 300

2
NEDRENIRANA VRIJEDNOST KOHEZIJE CU (KN/M
si30.40. Ovisnost kojeficijenta a o vrijednosti nerenirane kohezije c u (Broja, 1995).

182
Temeljenje
183
Temeljenje
Temeljenje
183
_________________________________________________________________________
2)
a metod. Jedinini koeficijent otpora trenjem u glinenim tlima (f) prema ovoj metodi moe se izraziti
jednadbom:
a-ca
(30.48.)
fd =
gdje je:
a- empirijski adhezioni koeficijent, za koji je Ameriki institut za naftu (1984) preporuio ovisnost od
kohezije () dobivene nedreniranim postubkom (si. 30.40.).
Za normalno konsolidiranu glinu (c<oko 50 kN/m2) ct=l. Sila na obimu
Analizom vie zabijenih ipova u pijesku i ispitanih "in situ" dolo se do saznanja da se faktor nosivosti
N q mijenja sa dubinom za sve uglove smicanja
(). U poetku se N u ovisnosti od D/d poveava do maksimalne vrijednosti
(oko D/d=20), a zatim opada porastom odnosa D/d. Slino se deava i sa koeficijentom K u ovisnosti odnosa
D/d. Za sve uglove smicanja () K se linearno smanjuje sa poveanjem odnosa D/d.
sipa:
Q0=O-fa-Az,
ac
(30.49.)
u
O-Az
3) metod. Prilikom zabijanja ipa u zasienu glinu porni pritisak u tlu oko ipa moe da se povea, do 6 puta
vrijednosti c. Meutim, poslije izvjesnog vremena nastubi disipacija pritiska, te se koeficijent trenja (fp)
moe determinisati na bazi efektivnog napona (c=0), tj.:
(30.50.)
f B =P-<K
gdje je:
<7 - vertikalni efektivni napon; $=K-tg<pr;
- drenirani ugao smicanja;
K=l-sin(pr - koeficijent pritiska tla za normalno konsolidiranu glinu; K=(l-sin<Pr)
prekonsolidiranu glinu;
OCPv-kocficijent prekonsolidacije dobiven laboratorijskim ispitivanjem.
OCR
- za
Prema ovim elementima, za normalno konsolidiranu glinu, jedinini koeficijent otpora trenjem bit e:
fp
={l-sm(p r )tg(p r
-a'v,
(30.51.)
a za prekonsolidiranu glinu:
fp=(l- (p r tg(p r
sin
184
JOCR
a'Y
(30.52.)
Temeljenje
Temeljenje
174
_________________________________________________________________________
Uvrtavanjem ovih jednadbi u

ipa dobije se:___________________________
opti
izraz
za
ukupnu
silu
otpora
po
obimu
(30.53.)
Qo=lO-f0-Az
30.6.2. PRORAUN SILE SLOMA SIPA DINAMIKIM IZRAZIMA
U praksi se susreemo sa brojnim dinamikim jednadbama za proraun sile sloma ipa. U svijetu se
veoma esto koristi Janbuova jednadba (1953), koja je provjerena uporedbom rezultata dobivenih na preko 100
ipova i ona e biti obrazloena.
Sam proraun zasnovan je na poznatoj injenici da malj teine (mase) W, ako pada sa visine H, dio
potencijalne energije (W.H) iskoritava se za savladavanje otpora prodiranju ipa (s) u tlo koji nastaje na plastu
(obimu) i na bazi ipa, a drugi dio za ostale otpore stroja, ipa i tla.
Ako otpor prodiranju ipa pri dinamikom optereenju oznaimo sa Q, prodor pri jednom udaru s, a
koeficijent rasipanja energije sa f, onda se moe napisati izraz u obliku:
W H
-f
= Q s .
ili:
V
(30.54.)
s
J
Na koeficijent / utjeu mnogi nedovoljno poznati parametri koji zbog ovoga variraju u irokim
granicama, te je dobiveni rezultat nesiguran. Inae se sile sloma dobivene statikim i dinamikim jednadbama
bitno razlikuju zbog ega dinamiki izrazi ne mogu posluiti izravno za ocjenu statikog optereenja. Kod
prorauna sile sloma ipa dinamikim izrazima treba voditi rauna o vrsti tla, jer se prilikom zabijanja ipa
stvaraju oko njega uslovi razliiti u pijesku, rahlom pijesku, glini, zasienoj glini i drugim tlima.
Janbu (1953) je izrazio otpor prodiranja ipa u tlu jednadbom u obliku:
184
Temeljenje
Temeljenje
175
W- g - H sk
Idjeje:
W - masa malja (t); H - visina pada (cm);
s - dubina utiskivanja ipa pri posljednjem udarcu malja (cm);
D - dubina ipa (cm);
Wj - teina ipa (kN);
A - povrina presjeka ipa (cm);
E - modul elastinosti za materijal ipa (kN/m );
g=9,8ll0m/s2;
k=cd i+Ji+yc
SI.30.41. Dijagram za odreivanje koeficijenta k, u ovisnosti od

parametra X i odnosa W/W (a), te dijagram specifinog (b) i
ukupnog (c) utroka energije po dubini (Nonveiller, 1981).
Temeljenje
186
Temeljenje
176
(30.55.)
(30.56.)
C . =0,75 + 0,15
Temeljenje
186
Temeljenje
177
(30.57.)
W v-H - D
A=
(30.58.)
A-E-s'
Koeficijent iskoritenja energije ku>l (jedn.30.56.) odnosi se na rasipanje energije, koja ovisi o
karakteristikama stroja, ipa i tla. Ovaj koeficijent dat je na slici 30.41.-a u ovisnosti od izraza X (jedn.30.58.).
Koeficijent Cd Janbu je odredio empirijski koristei odnos izmeu teine ipa (Wj) i mase malja (W.g).
Uporedbom sila sloma dobivenih probnim optereenjem i sila sloma proraunatih iz podataka o zabijanju raznih
tipova ipova dobijen je izraz za koeficijent C (jedn.30.57.).
Prilikom zabijanja ipa evidentira se i utroak energije na m 1 dubine (WgH) i ukupno potroena energija
za zabijeni ip (Z WgH).
Ovi dijagrami su vrlo korisni za ocjenu raspona u kojem variraju otpori, zbog razliite vrsta tla, te za
procjenu sile sloma iz komparacije dijagrama zabijanja i sile sloma probno optereenog ipa (si. 30.41.-b,c).
Doputeno optereenje ipa bit e:
Qf
WgH
F
-*-K
Za ovaj dinamiki obrazac generalno se preporuuje faktor sigurnosti izmeu 4 i 5 (Braja, 1995).
30.6.3. PRORAUN SILE SLOMA IZ PENE TRA CI ON IH OPITA U BUOTINAMA
U poglavlju 9.1. opisane su metode mjerenja osobina tla u sondanim buotinama: (i) standardni
dinamiki penetracioni opit, (ii) statiki penetracioni opit i (iii) krilna sonda za dobivanje vrstoe na
smicanje(T/). Na osnovu
rezultata ispitivanja ovim metodama mogue je takoer izraunati sile sloma oko ipa.
30.6.3.1. Proraun baziran na standardnompenetracionom testu
Standardni penetracioni test (SPT) je najei vid dinamikog penetracionog sondiranja, kojim se
dobiveni broj udaraca (N) dovodi u vezu sa parametrima vrstoe na smicanje (c i cp), to je opisano u poglavlju
9.1.1. Na osnovu ovako dobivenih veliina c i mogu se proraunati sile sloma, odnosno nosivost ipa prema
izrazima datim u taki 30.6.1. Jednadbama 30.42. i 30.43. date su ovisnosti izmeu srednjeg koeficijenta
jedininog otpora trenjem (fsr) i
srednje vrijednosti standardnog penetracionog testa ( N ), na bazi ega je mogue proraunati ukupnu silu
noenja ipa po obimu (jedn.30.44,).
Temeljenje
186
Temeljenje
178
Kompariranjem velikog broja rezultata ispitivanja geomehanikih karakteristika tla sa rezultatima

standardnog dinamikog penetracionog testa (SPT), dobiveni su odnosi izmeu ugla trenja () kod
nekoherentnog tla, kohezije (c) kod koherentnog tla, broja udaraca (N) i napona sloma tla (qf).
Dunham (1954) je povezao rezultate standardnog penetracionog opita (N), parametre vrstoe (c i ),
koeficijent bonog pritiska (K) i napon sloma (qf), za nekoherentno (tabela 30.9.) i koherentno tlo.
Za prenos sile trenjem uzimaju se u obzir samo oni slojevi koji pokazuju dovoljan otpor pri prodiranju
(N), a nenosivi slojevi iznad uzimaju se samo kao optereenje, ime se poveava nosivost vrha ipa.
Doputena nosivost ipa dobija se dijeljenjem ukupne sile sloma sa koeficijentom sigurnosti (F s).
Njegova veliina ovisi o vrsti tla, obimu ispitivanja, tanosti metode ispitivanja i prorauna, karakteru objekta,
itd. i uzima se od 2,0 do 4,0. Kod ove metode koristi se vei koeficijent sigurnosti, jer postubak daje pribline
Ovisnost broja udaraca (N) i napona sloma (q0

Nekoherentno
tlokoeficijent Knapon sloma q f (kN/m2)okruglaTabela
zrna
,_____________________________________________
jednoline
granulacijeK=0,46+0,067Nq
=9,
IONokrugla
zrna,
f
30.9.
dobro granulirana ili otra zrna jednoline
granulacijeK=0,74+0,098N
otra zrna dobro granuliranaK=1,15+0,147N
fini pijesak ili praina u vodi " 'g =(68+4,5n)<9,8nopti izraz za
koeficijent KK=tg2(45+(p/2)tg(p
Za koherentno
tlo:
rezultate i obino se kombinuje sa probnim optereenjem ipa, koji daje pouzdanije rezultate.
kohezija: c=6,l N (kN/m2);
>
(30.60.)
>
napon sloma: qf=l 1,3 N (kN/m2).
Ukupna nosivost ipa (uQf) dobije se iz ve poznatih izraza, za nosivost trenjem po obimu ipa (0Qf) i
nosivost vrha ipa (vQf), tj.:
uQ f = 0 Q f +vQf = D - O K Gv + q f Av,
(30.61.)
uQf=D-0-Ktr-Z + qf-Av,
za nekoherentno tlo i
Q f = D - 0 - c + qrAv.
(30.62.)
za koherentno tlo.
K, qr i c ovise o broju udaraca (N) za koherentno i nekoherentno tlo, dok D (dubina ipa), O (obim ipa) i
Av (popreni presjek vrha ipa) imaju prijanje znaenje.
u
30.6.3.2.Proraun zasnovan na statikompenetracionom testu

Statiki penetracioni test, koji je opisan u taki 9.1.3., moe se smatrati modelom za ip sa manjim
presjekom. Ovaj opit daje podatke o otporu prodiranja iljka (kN/m2) i ukupnom otporu trenja po obimu
ureaja Tc (kN). Rezultati ovih terenskih ispitivanja mogu se prenijeti na proraun sile sloma ipa (<2/) veeg
presjeka (Av) do dubine (D) na kojoj je proveden penetracioni opit, tj.:
(kN),
(30.63.)
LJ______ s
A
gdje je:
Ckd i Tc- otpor prodiranju iljka i otpor na omotau izmjerenim
penetracionim ispitivanjem na dubini D; Av,Ao i As- povrine: presjeka ipa, obima ipa i
obima penetracione
179
Temeljenje
Temeljenje
189
sonde.
S obzirom da povrina sloma dopire do dubine Zo=3d ispod vrha ipa, iz dijagrama ckd i Tc ovisno o
dubini z (si. 9.6.- i 30.42.-a) uzima se prosjena vrijednost cktl koja odgovara dubini z<^3d (si. 30.42.b i c).
U Holandiji se koristi druga metoda, kojom se uzima srednji otpor iljka na dubini 4d ispod vrha ipa
) i iznad vrha ipa 8d _) Granina otpornost baze dobije se iz izraza (Meigh, 1987):
- 1+2
(3064)
2
Ako se rezultati statikog penetracionog opita koriste za proraunavanje sile sloma ipa u koherentnom
tlu, mora se reducirati sila na omotau faktorom manjim od jedinice (Nonveiller, 1981). Linije i Tr ovisno o
dubini (z) otkrivaju i slojeve koji mogu izazvati negativno trenje (D;). Otpor ovih slojeva ( j T c ) treba odbiti od
ukupnog otpora ( T j ) i dodati kao aktivnu silu (si. 30.42.-a).
180
Temeljenje
Temeljenje
189
Sl.30.42. Dijagram ovisnosti cu i Tc o dubini ipa, sa redukcijom

otpora po obimu TC-,TC (a), povrina sloma tla ispod ipa (b)
i srednja vrijednost ch, (c).
30.6.3.3. Proraun baziran na ispitivanju krilnom sondom
Krilnom sondom dobije se profil (si. 9.8.) vrstoe koherentnog tla na smicanje ( T f ), koje je u osnovi
vei od otpornosti tla uz plat ipa (jedn.30.8.i
30.10.). Uvrtavanjem redukovanog izraza T f - T { , sa <1 u jednadbu 30.10. dobit e se otpor po obimu ipa
(oQf). Ustvari, krilna sonda daje otpornost kohezije c koherentnih slojeva, te se uvrtavanjem T, =c u jednadbu
30.10. dobije otpor po obimu ipa.
Otpor na bazi ipa dobije se pomou izraza 30.15.,30.16. ili 30.28. sa mjerodavnom kohezijom c za zonu
oko vrha ipa i uz =0.
30.6.4. PRORAUN BAZIRAN NA PROBNOM OPTEREENJU IPA
U potpoglavlju 30.4. dati su naini i metode ispitivanja i provoenja probnog optereenja, te
interpretacija dobivenih rezultata na bazi kojih se dobije granina nosivost ipa (Q f).
Kompletnije podatke o veliini i prenosu sile u tlo dobit e se na ispitnom ipu opremljenom
instrumentima za mjerenje sila koje djeluju u raznim dubinama i u bazi ipa.
Ako se mjeri sila (P) u bazi ipa (si. 30.27.), veliine sila na obodu ipa (iQo i iQo) bit e:
l
Qo=Q + W1-P;
Q0=P + W2-QV,
a sila na vrhu ipa (Qv):

2 A)
(30.65.)
1A0
<2v = P + W 2 - X Q 0
Znaenje ovih oznaka dato je u potpoglavlju 30.4.
Iz dijagrama ovisnosti optereenja (Q) i slijeganja (s) ekstrapolira se sila sloma (Qf). Zbog nedovoljno
tanog odreivanja sile sloma proisteklo je vie metoda prikazivanja i interpretacije rezultata probnog
optereenja ipa. Jedna od tih metoda ilustrirana je na slici 30.32.
Mastrontuomo (1973) je predloio interpretaciju opita probnog optereenja na nain da je pretpostavio
hiperbolini odnos izmeu sile Q i deformacije - slijeganja s, koja se mjeri pri probnom optereenju ipa. Kad se
ip optereti do sloma (Qf), Sleganje naglo raste pa se izraz za slom moe napisati u obliku (Nonveiller, 1981):
(30.66.)
Sila sloma (Qf) jednaka je, dakle, recipronoj vrijednosti konstante smjera b=tga, koja se dobije iz
dijagrama ovisnosti s/Q i s, na bazi vie taaka, kroz koje se moe povui pravac pod uglom .
Rezultati ispitivanja probnog optereenja mogu se prikazati i etveroosovinskim dijagramom
optereenja, kao i kod optereenja temelja (si. 9.9.-d).
181
Temeljenje
Temeljenje
191
30.6.5. ISKUSTVENE FORMULE I VRIJEDNOSTI ZA NOENJE POJEDINANOG

IPA
Postoje mnogi izrazi za proraunavanje noenja ipa, koji su dobiveni tokom njegovog zabijanja prije
nego je dostigao determinisanu dubinu. Radi ovoga je razvijeno vie dinamikih jednadbi, kojima se
proraunava kritina nosivost (Qf) i predlae koeficijent sigurnosti (F s), ili se eksplicitno daje doputena nosivost
(QdoP) za odreene uslove tla i vrstu ipa. U narednom izlaganju predoit e se vie ovih izraza, poznatih u
svjetskoj literaturi.
182
Temeljenje
Temeljenje
191
X Duboko-indirektno temeljenje________________________________________
30.6.5.1. Vrijednosti i izrazi prema DIN normama
792
Temeljenje
Temeljenje
183
(kN),
792
Temeljenje
Temeljenje
184
(30.67.)
4
O
Doputeno optereenje za zabijene drvene i armirano-betonske

ipove
din 4026zabijeni drveni ipovizabijeni
aoniiano ln-lnn^ki
kvadratnog presjekasipoviduina ipn u nosivomdoputeno
Tabela 30.10.
optereenje u kn za promjer sipa (cm)dapusteno optereenje
u kn
za presjeka (cm)""stranicullu <m!2025-3035...20..,.,,,;25303540.3100150200300 .
400200250350450550150200300400500250350450600700300400500600-4005507008506-------6508001000*' (vai i za
priblino pravougaone presjeke sipa, tada je stranica a srednja
duina stranice.
gdje je: df- prenik, odnosno stopa ipa;
Fj- povrina obima ipa du sloja, izuzev visine 2,50m iznad stope ipa.
( - specifina nosivost vrha ipa, koja se odreuje s obzirom na doputeno Sleganje ipa (tabela
30.12.), s tim da se meuvrijednosti interpoliraju.
T . - specifina nosivost - trenje na obimu ipa odreena iz tabele 30.13.
(TM
) za nekoherentno tlo prema statikom penetracionom opitu i za koherentno tlo (adhezija)
Doputeno optereenje (QjoP) za betonirane ipove na licu mjesta

dinsipa
4014/1
u buotirji optereenje
armiraniSpecifina
i betonirani
ipovi-prenik
nosivost
Tabeladna
30.11.
d (cm)dopusteno
qdop(kn)prenik
Tabela
..
nekoheremthi
tlo
vrha
ipa
proirenog sipa d (cm)dopusteno
optereenje
.................................................
,din 4014/2 :
30.12.
koherentno tloslijeganje (om) .specifina nosivost
qd(kn)302006030035
stope srpa ,0,<mntoivi doputeno slijeganje s (em)
-25070380403008047040090550100650
,specifina nosivost stope s4f rj.imn/nfi .
bez prosirenta':saproireniem0,2 s 0,3 s 1,0 s oj
0,7 1,21 2 3 15u." 1,4 1,9 4,00,65 1,00 1,20 2.70
Specifino trenje i adhezija na
Tabela tlo
: ipa ,
oin 4014/3
nekoldin 4014/2 koherentno
obimu
statiki
denetradjski
: otpor iljka
(MN/nf7dubina
ispod
*s=0,05
df ^granina
vrijednost
sa linearnom
interpolacijom
30.13.dna
prema koheziji.
0,025 do 0,1 0,1 do 0,20
Doputeno optereenje iz tabela 30.10. i 30.11. moe se0,025
koristiti
je: 0,04 do 0,055 6o 10odo 2 2 do 5 >50 0,03 0,05
doako
0,04
> ukupna duina ipa u tlu najmanje 5 m, od toga najmanje 3,0 m u nosivom
(odnosno
za ipove
10sloju
do 15odo
2 2,50
2 dom7.5
>7,50
sa proirenim dnom);
0,045 0,075*zacu do 0,1 mn/m2 mogu se primijeniti testovi sa
krilnom
sondom,
preko
0.1 mn/m
se monoaksijuliii
> relativna gustoa Dr (ili ID) nekoherentnog nosivog
slojavrstoe
Dr> 0,4 una
ravnomjernom
tlu primjenjuje
sa 2c u<3,
odnosno
opit
pritisak.>150do2
do 10
>100 0,06 0,10
Dr>0,55 u neravnomjernom tlu sa cu>3 (cu=D6o/D10);
> u koherentnom nosivom tlu sa indeksom konsistencije od Jcl,00;
> debljina noseeg sloja ispod dna ipa dovoljno velika, tj. najmanje etverostruki prenik stranice ipa, a
ujedno najmanje dvostruka (iznimno 1,5-struka) irina konture optereene povrine u nivou dna grupe
ipova.
Vrijednosti iz tabele 30.10. (DIN 4026) mogu se poveati najvie za 25% ako se nosivi slojevi sastoje iz
naroito otpornog nekoherentnog tla (Dr>0,5 kod c<3,ili iz koherentnog tla poluvrste ili vrste konstrukcije
>1.
Dobro nosivo nekoherentno tlo odreuje se otporom iljka statike penetracije izmeu 10 i 15 MN/m2,
a koherentno tlo sa indeksom konzistencije
>1.
Nosivost armirano-betonskih i betonskih ipova u buotinama, prenika preko 50 cm za tijelo ipa,
odnosno preko 100 cm za stopu ipa, za dobro nosivo tlo moe se odrediti prema jednaini:
Specifina nosivost - trenje na obimu ipa ( T m ) data je u tabeli 30.13.
shodno DIN normi 4014/2 i 4014/3.
Vrijednosti u ovoj tabeli (tab.30.13.) za nekoherentno tlo vae za Sleganje ipa s>2cm. Za 0<?<2cm,
uzima se linearnom interpolacijom vrijednost od nule do gornje veliine (npr.: za dubinu 2 do 5m, T m =0,03, a za
s>2cm, a za
s=l,0cm, T =0,015 MN/m2).
792
Temeljenje
Temeljenje
185
30. Temeljenje Hipovima
30.6.5.2.Formule za proraun nosivosti ipa Iskustvene formule za proraun nosivosti ipa
Tabela
30.14.
red.
BK.formulaznaenje oznakaautor/instttucija1.Q W m -h
1
s + c sigurnosti f =6,0)w -teina malja(kn) h-visina pada malja
(faktor
s
m
s-prodiranje ipa pri jednom
udaru (m) c=0,02s4m (1 in) za padajui
malj
c=0,00254m, za parni maliengineering news !
record(enr) (braja,1995).2.Q E m -H E
S+C
(fs=4,0-6,0)fcvstupanj korisnog djelovanja malja
-jedno i dvostepeno djelovanje
ekia ^=0,7-0,85 -dizel eki =0,8-0,9 -padajui eki e,=o,7-0,9
he-energija ekia (knm)
postoji u prospektima stroja s i c kao pod 1.enr (braja, 1995).3.n
h-EW
Uf
S+C Wm + n2Ws
wm + ws
(fi=4,0-6,0)vmeina ipa (kn) n - koeficijent voenja
-elini malj i betonski
ip (bez kape):
=0,4-0,5
-drveni podmeta na
elini ip:n=0,3-0,4 -drveni ipovi: n=0.25-0,3
-c=0,00254m(0,l in) -ostala znaenja kao pod I i 2.modifikovana
enr
(braja, 1995).4._ 1.25,
/
S + C W m +n*W s
(fs=6)oznake i veliine
kao pod 3. c=0,00254 (m)michigan state
highway commission, 1965.5.n E a .H g
V 2ASES
(fs=3-6)es-modul elastinosti ipa
(kn/m2) aj-povrina presjeka ipa (m2) d-duina -dubina ipa (m)
ostale pod
oznake
i veliine
kao i (braja,1995).6._ h w*w
1-4danska
formula
s
. (fs=4-5)h i s u cm, w, i wj u kn. oznake i znaenje
kao u
prethodnim obrascimabrixova jednadba (kosti ,1968).
186
Temeljenje
195
Temeljenje
o -
ml 1
_ W;
1.
(FS=6)
8.
0
s{wm+ws)
' wm+ws s
(FS=3-4)
9.
, U
2DW
-h
Es-
Nastavak tabele 30.14.

KAO
U
PRETHODNIM
IZRAZIMA
OZNAKE KAO U PRETHODNIM
OBRASCIMA, HO-VISINA PADA
MALJA PRI KOJOJ
SE IP NE POMJERA. DOBIJE
SE
PROBANJEM 2-3 VISINE PADA
MALJA.
D-DUINA IPA AS-POVRINA
PRESJEKA IPA ES-MODUL
ELASTINOSTI
MATERIJALA IPA OSTALE
OZNAKE KAO I PRIJE.
HOLANDSKI OBRAZAC
(KOSTI,1968).
HILEVEV
(HAILLIEV)
OBRAZAC , KORISTI SE U
ENGLESKOJ
I
AMERICI
(KOSTI,1968).
REDTENBACHER-OV
OBRAZAC , KORISTI SE U
BELGIJI (KOSTI,1968).
A s {W m +W )_
0V3-4)
10.
11.
(I
\J
Qf =
VWS
4 Wh W m +Q,2 W. ,
1 + --------- ----- ---------- - 1
nAs S Wni+W,
OZNAKE KAO I PRIJE.
PRIMJENJUJE
SE
U
FRANCUSKOJ
N-KOEFICIJENT KOJI ZAVISI GERSEVANOV
OBRAZAC .
OD IPA
PRIMJENJUJE SE U RUSIJI
2
I PODMETAA. N=L ,0MN/M - (KOSTI,1968).
ZA DRVENE IPOVE
POBIJENE BEZ PODMETAA ;
N=0,8MN/M2-SA
PODMETAEM ;
N=L,5MN/M2
ZA A.B. IPOVE
POBIJENE SA HRASTOVIM
PODMETAEM ; N=L ,0MN/M2SA PODMETAEM
OD JUTE
30.6.6. NOSIVOST IPA TEMELJENOG N A STENSKOM MASIVU

Proraun granine - specifine nosivosti ipa (q f) ovisi o tome da li je ip zabijen ili buen na licu
mjesta.
1) Zabijen! ipovi temeljeni na stenskom masivu zabijaju se u stijenski masiv koliko je mogue da bi se dobila
maksimalna nosivost ipa. U vrstim stijenskim masivima beznaajna je penetracija u stijenski masiv. U
ovakvim
sluajevima nosivost ipa vezana je vrstoom mjesta-rova oslanjanja vrha ipa kao stuba. Kada se ip zabija
kroz glinu ili ljunak do vrste stijene, proraun granine nosivosti vri se na sigurnosno optereenje materijala
ipa u taki minimalnog presjeka.
ipovi zabijeni u slabiji stijenski masiv raunaju se na noenje trenjem po obimu ipa i na otpornost vrha
ipa. Meutim, prilikom zabijanja slabiji stijenski masiv se razbija i oteuje, te je trenje po obimu ipa mogue
uzeti ne vie nego kao daje sredina od rastresitog do srednje zbijenog ljunka.
Nosivost vrha ipa u stenskom masivu sa otvorenim ili glinom zapunjenim pukotinama ne moe biti
vea od jednoaksijalne vrstoe na pritisak sa nesprijeenim bonim irenjem intaktnog masiva. Ako su pukotine
iroke (vee od 60cm), ili su vrsto zatvorene i ostaju zatvorene nakon zabijanja ipa, kritino specifino
optereenje (qf) moe se proraunati iz izraza (Tomlinson i Boorman, 1995):
(
lf=2N<p-qu,f,
(30.68.)
gdje je:
N ,=t g 2 {45 + <p/ 2);
qu,r - jednoaksijalna vrstoa na pritisak masiva, ije su orijentacione vrijednosti date u tabeli 30.15.
prema BS 5930.
Jednoaksijalne vrstoe na pritisak kamena
Tabela 30.15.
KLASIFIKACUA
187
JEDNOAKSIJALNA VRSTOA NA
PRITISAK Q.F (MN/M)
Temeljenje
195
Temeljenje
VRLO SLAB................. ISPOD 1,25
SLAB (KRHAK)
.1,25-5,0
SREDNJE SLAB........... 5,0-12,5
SREDNJE VRST
12,5-50,0
VRST....................
50,0-100,0
VRLO VRST.............. 100,0-200,0
EKSTREMNO VRST .PREKO 200
..
Gdje je mogue ustanoviti parametre vstoe na smicanje (c i ) ispucalog stijenskog masiva u

laboratoriji na velikim uzorcima ili "in situ", kritino optereenje na vrhu ipa moe se dobiti iz poznatog izraza
(jedn. 30.14.Kulhawy i Goodman, 1980):
qf=c-Nc+Y-D-Nq+Q,5-y-B-Nr,
gdje je:
c- kohezija stijenskog masiva;
(30.69.)
B-irina baze;
D-dubina ipa baze ispod povrine stijenskog masiva; -efektivna jedinina teina
stijenskog masiva; Nc, NY i Nq - faktori nosivosti ovisni o uglu smicanja ; - ugao
smicanja masiva.
Navedena jednadba odnosi se na trakasto temeljenje, te se lan c-N c treba pomnoiti sa faktorom 1,25
za kvadratni presjek ipa, ili 1,20 za kruni presjek ipa. Takoer se zadnji lan u jednadbi treba pomnoiti sa
0,8 ili 0,7 za kvadratne, odnosno krune presjeke ipa.
Teko je i skupo izvoditi ispitivanja stijenskog masiva u velikim razmjerama za dobivanje parametara c
i , zbog ega se esto koriste podaci iz literature. Kulhawy i Goodman, (1980. i 1987) dali su ove parametre
ovisne o RQD (The Rock Quality of Destignation - Oznaka kvaliteta stijenskog masiva) faktoru i
jednoaksijalnoj nesprijeenoj vrstoi na pritisak (qf-tabela 30.15.). 2) Bueni ipovi i betonirani na licu mjesta
bue se u stijenski masiv jednim dijelom tako da se moe raunati, pored nosivosti na vrhu ipa, i na trenje po
obimu na dubini buenja u stijenski masiv. Nain buenja u masivu, kojim se formira prostor-rupa za ip, moe
da smanji nosivost ipa, to ovisi o tipu stijenskog masiva. Ovo se posebno odnosi na buotine ije je zidove
potrebno osigurati suspenzijama. Prema nekim autorima, otpor na trenje se ne smanjuje upotrebom bentonitske
ili drage vrste suspenzije (taka 30.6.1.), dok prema nekim ona moe imati uticaja na nosivost (Tomlinson i
Boorman, 1995). Naprimjer, za slabiji krenjak ili laporac ne bi trebalo da granina nosivost na trenje iznosi vie
od 20 kN/m2. U vrstim stijenskim masivima, gdje nije potrebno osiguranje zidova buotine, trenje je znatno, jer
su stijenke hrapave (bolje je perkusiono nego rotaciono buenje). Beton e, u ovome sluaju, infiltrirati se u rupe
i pukotine masiva tako da e ukupna vrstoa na smicanje masiva biti razvijena u otpor trenja u buotini
masiva, koji e dati puno veu vrijednost od zabijenih ipova.
Odnos duine buenja u stijenski masiv i dijametra ipa ima znaajnu ulogu u veliini granine nosivosti
ipa. Zbog ekonominosti ne treba buiti dublje u masiv od potrebne pune otpornosti na trenje, o emu postoje
odreene analize (Osterberg i Gill, 1989).
Granina vrijednost otpora trenjem - koeficijent trenja u buotini stijenskog masiva moe se dobiti iz
jednadbe (Tomlinson i Boorman, 1995):
/ = -/3
gdje je:
188
(30.70.)
Temeljenje
195
Temeljenje
a-
P-
objekta d lm)specifino trenje t m (mn/m3)koheiija

c,
(mn/m2)adhezija na povrini obima sipa
tm (mn/m3)<5-0<0,025
nespr1jecena VRSTOA
NA PRITISAK o^lkN/n
189
Temeljenje
199
Temeljenje
E.
190
Temeljenje
199
Temeljenje
redukcioni faktor u buotini stijenskog masiva ovisan o vrstoi na pritisak sa nesprijeenim bonim irenjem
qUf (si. 30.43.-a);
korelacioni faktor u ovisnosti o diskontinuitetima u stenskom masivu i faktoru koncentracije (masivnosti - j) (si.
30.43.-b);
odnos modula deformacija "in situ" i u laboratoriji na uzorku -intakt stijene.
Pojedinana
slijeganja prezentirat e se
koritenjem:
(Boussinesqove)
teorije
(Nonveiller,
1981),
fundamentalnih principa
mehanike materijala, te
slinosti sa Sleganjem
plitkih temelja (Braja,
1995; Tomlinson i Boorman,
1995).
1)
Definisanje slijeganja
Sg. Prirast napona (A
02) od pojedinanih
sila (A iQoz), koji se
preko
obima
ipa
ipa (ADO na tlo,
Busineskove jednadbe
(12.30.), a prema slici
30.44.-b,c:
VRI
JEDNOST/3
1
/*
lomova-R&D
po miv, icestai.
3-25
25 50 50-75 70
bcmoc>is
i5-e
8-5
0-2 5-10.2
' MKS 15-0J 08-1.0\
\
0.2 0 0.6 0.8 lo
FAKTOR
KONCENTRACIJE j
A
W
SfRIJEDNO
/ iST'\__ft ja
granicadonja
vrs masiv granica\
prenosi
putem
odsjeka
(30.72.) moe se proraunati iz
-----
,e0
/ az =iNBZ
,[
" 2 /
lt,
D-
( D - D i + z f gdje je:
INBZ-
Busineskov koeficijent raspodjele napona za ravnomjerno optereenje u

bazi ipa (jedn.12.31.); (OD - je redukcioni faktor dubine poluprostora optereenog silama u dubini
D ispod povrine terena (dijagram na slici 30.44.-d).
Sve sile od i=0 do i=n (A |Q0) daju prirast napona ( Z(J0) od:
(30.73.)
oz
zcr0 =_> i
1=0
Ukupno Sleganje u bazi ipa (s0) od sile na obodu ipa (A (Gn) bit e:
_____^.
191
Temeljenje
199
Temeljenje
Az
192
Temeljenje
199
Temeljenje
(30.74.)
Sl.30.43. Redukcioni faktor (a) ovisan o vrstoi na pritisak intakt stijene (q uf) (a), te korelacioni faktor (fj) ovisan o
uestalosti diskontinuiteta po m' (b).
Sleganje baze ipa izazvano silama trenja po obodu ipa (s 0) moe se izraziti slino slijeganju plitkih
temelja (jedn. 26.20.). tj. kao (Braja, 1995):
30.7. SLEGANJE POJEDINANOG SIPA
193
Temeljenje
199
Temeljenje
Qo
O-D
194
Temeljenje
199
Temeljenje
M,
195
Temeljenje
199
Temeljenje
(30.75.)
gdje
je :
Postoji vie naina i izraza u literaturi za proraun slijeganja ipa. U osnovi, Sleganje ipa je rezultat
deformacija tla i ipa koje nastaje zbog:
slijeganja tla ispod baze ipa prouzrokovano dijelom sile koju ip prenosi preko obima ipa na tlo (s 0);
>
slijeganja tla ispod vrha ipa, radi poveanih napona, koje ip prenosi preko svoje baze na tlo (s v);
>
i> elastinih deformacija ipa, ime nastaje njegovo skraenje (ss).
Ukupno Sleganje glave ipa (s) moe se izraziti optim izrazom:
s = s0+sv+ss.
(30.71.)
O - obim ipa;
d - promjer ili irina (B) ipa; Mt-modul deformacija tla ispod baze ipa;
(30.76.)
/0 =2 + 0,35-1 (Vesi, 1977)-empirijski odnos; V d

Vesi (1977), predlae jednostavan empirijski izraz za Sleganje s0:
D- q v
196
Temeljenje
199
Temeljenje
gdje je:
197
Temeljenje
Temeljenje
201
C0 = 0,93 + (),\ 6 / , Cv -empirijska konstanta;
'd
Cv- koeficijenat ovisan o vrsti tla (tabela 30.16.);
qv- granina jedinina otpornost ipa ispod njegove baze.
I <>
198
Temeljenje
Temeljenje
201
(D
199
Temeljenje
Temeljenje
201
2) Definisanje slijeganja sv. Koritenjem, takoer, Busineskove teorije za ravnomjerno optereenje (q v) prema
jednadbama 12.27.-12.31. i oznakama na slici 30.44.-a, moe se napisati izraz za poveani napon
(Nonveiller, 1981):
A z a v = z N v - q v -0) D .
(30.78.)
Sleganje
Sv
koje
preko poveanog napona
prouzrokuje
sila
(A
<JV) i
7
na
bazi
ipa
(Qv)
modela elastinosti tla
moe
ispod
se
izraziti
vrha ipa
REDUKCIONI
fAKTOR
DUBINE
WD 0.50 0.60
0.70
1u107]D25Q80 OflO 1.0
9
o
JL.
VS
S
oAi
ea
0.1
02!
0.3
0.S
06 0.7
o
s
08 0.9
0.8
0.7
0J6
111l ODNOS a/b9100I
(zMv) shodno jednadbi 13.18. u obliku:_______

Sl.30.44. Optereeni ip sa silama, sa prirastom napona ispod baze ipa ( (T ) zbog sile Qv (a), raspodjela sile Q na silu po
obimu (Q0) i vrhu (Q) ipa (b), prirast napona (zOo) ispod baze ipa, kojemu je uzrok sila na obimu (Q 0) ipa (c),
te dijagram za redukcioni dubinski faktor (o)D), koji predstavlja odnos izmeu korekcionog slijeganja na dubini D
(sD) i proraunatog slijeganja (s) temelja na povrini terena prema Foxu, 1948. (d).
z
-. a
MV
Az
(30.79.)
Modul stiljivosti tla (zMv) dobije se ispitivanjem koherentnog tla u edometru (potpoglavlju 7.). Kod
ovoga mora se uzeti u obzir uticaj poremeenog uzorka prekonsolidirane ili normalno konsolidirane gline. Za
koherentno tlo moe posluiti korelacija izmeu modula elastinosti (E) i penetracionog otpora odreenog
statikom ili standardnom penetracionom sondom. (Poglavlje 9.).
200
Temeljenje
Temeljenje
201
Sleganje ipa (sv) usljed optereenja na vrhu, moe se iskazati preko izraza za Sleganje plitkih temelja
(jedn.26.16.-26.-21.):
-(l- v 2K,
'
--2^
(30.80.)
M.
gdje je:
qv=Qv/Av-optereenje vrha ipa; d - dijametar ili irina (B) ipa; M t- modul deformacija tla, ispod vrha
ipa; v- Poasonov (Poissonov) koeficijent za tlo (tabela 26.9.); L- uticajni faktor, koji se u praksi koristi
kao da je jednak Or (jedn.26.20.),
dat na dijagramu slike 26.3.-b. Vesi (1977) predlae poluempirijski izraz za Sleganje
sv:
s v = ^ -------(30.81.)
D-qv
gdje je: qv- granina otpornost ipa ispod njegovog vrha;
Cv- empirijski koeficijent ovisan o vrsti tla (tabela 30.16.).
Ukupno Sleganje baze ipa izazvano pojedinanim silama trenja na obodu ipa ( jQ0) moe se dobiti
preko povrine dijagrama dodatnih napona (F0), (si. 30.44.-c), u obliku (jedn. 13.11.):
Tipine vrijednosti koeficijenta C,

Tabela
(Vesi, 1977).
Vrsta tla
1 Zabijeni ipoviBueni ipoviPijesak
30.16.
(gust do nezbijen)0,02 - 0,040,09-0,18Glina(kruta do mekana)0,02 0,030,03 - 0,06Praina (gusta do nezbijena)0.03 - 0,050,09-0,12
(30.77.)
201
Temeljenje
Temeljenje
201
Sleganje koje prouzrokuje sila na bazi ipa (sv), takoer, se moe proraunati iz povrine dijagrama
napona (Fv) ispod baze ipa (si. 30.44.-a) i modula deformacija tla, (jedn. 13.11.) tj.:
F,r
Z
(30.82.)
MV
3) Definisanje deformacija
s$. Elastino skraenje ipa, koje prouzrokuje sila. to se postepeno smanjuje od
glave do baze ipa, dobije se iz izraza (Nonveiller, 1981):

(30.83.)
.E.-.A.
1
gdje je :
jEr modul elastinosti materijala ipa;
iAg- popreni presjek ipa. Drugi nain defmisanja slijeganja s s mogu "je koritenjem osnovnih principa
mehanike materijala, uvaavajui da se materijal ipa ponaa elastino te je (Braja 1995):
(a
+ 0)
(30.84.)
Ar i Ab- popreni presjek buotine ipa i baze ipa;

Eg - modul elastinosti materijala ipa;
Et - modul deformacija tla ili masiva;
v - Poissonov koeficijent za tlo;
B - irina ipa (ili d - promjer ipa);
lp - uticajni faktor odnosa D/B.
Za Poissonov koeficijent od 0-0,25 i D/B>5, I p se uzima 0,5, kada se posljednji izraz aproksimira sa
0,5Qv/B.Et. Prvi lan predstavlja deformaciju ipa, odnosno ravnomjeran transfer optereenja na bazu ipa.
Meutim, distribucija nije ravnomjerna, jer se velik odnos sile prenosi trenjem u vee dubine.
30.8. IZVIJANJE SIPOVA U TLU

Ako je stub optereen silom Q, u sredini koja se suprotstavlja bonoj deformaciji (), diferencijalna
jednadba elastine linije moe se napisati u obliku (Nonveiller, 1981):
gdje je:
Qo
Qv,
i D - kao u prijanjim izrazima;
As - popreni presjek ipa;
E5 - modul elastinosti materijala ipa;
- ovisi o raspodjeli jedininog trenja i za ravnomjernu ili parabolinu raspodjelu iznosi: =0,5, a za
trokutastu raspodjelu ^=0,67 (Vesi, 1977).
(30.86.)
d
x
Ukupno Sleganje ipa dobije se zbrajanjem navedenih pojedinanih veliina.

Slino navedenim izrazima, pojedini autori daju izraze za ukupno Sleganje glave ipa, koje se sastoji od
elastine deformacije ipa i elasto-plastinih deformacija tla ili stijenskog masiva ispod baze ipa, koritenjem
izraza (Tomlinson i Boorman, 1995):
(Q0+2QV)D
7iQv b(i- V 2 )i 2 E ,
4Ab
E,
gdje je:
dx
gdje je:
202
Temeljenje
Temeljenje
203
kh - modul reakcije tla u horizontalnom smjeru (kN/m 3); B - irina, odnosno promjer (d)
ipa (m); E - modul elastinosti (kN/m 2); J - moment inercije (m4); Rjeenje ove
jednadbe po sili (Q) bit e:
, 2
1 k.dD2 D
n' nl (30.87.)
gdje je:
d - promjer ipa;
D - slobodna duina izvijanja ipa; n - neodreen broj;
2 _
D2
(Ojleru).
;
QE - izvijanje vitkog stuba od elastinog materijala prema Euieru
203
Temeljenje
Temeljenje
203
____-
____________________________________________________________
30. Temeljenje na tipovima
Uz uslov da je duina izvijanja =0, dobije se iz jednadbe 30.87, kritina

u obliku:
(30.88.)
a minimalna sila izvijanja:

(30.89.)
Mnogo autora eksperimentalno je ispitivalo silu izvijanja modela ipova da dobije vezu izmeu kohezije
nedreniranog uzorka (c) i sile izvijanja (Q). Tako je Bergfelt (1957) ustanovio slijedei odnos ovih veliina:
Q
<10
(30.90.)
-Jc- E- J
gdje je kohezija (c) bila izmeu 4 i 20 kN/m2.
Sila Q bila je u granicama iz jednadbe (30.90.) za 31 od 41 ispitanog modela, te se preporuuje
upotreba ovoga izraza u praksi. Rezultati drugih autora uklapaju se u dato podruje, izuzev vrlo male kohezije,
kod koje je sila izvijanja jednaka Eulerovoj sili (Nonveiller, 1981).
Rezultati dosadanjih ispitivanja slau se sa ernpirijsko-teoretskim izrazom (jedn.30.90.) i potvruju da
relativno mala otpornost na smicanje tla (c) oko ipa znatno poveava silu izvijanja prema Eulerovoj sili
slobodnog stuba. Nonveiller (1981) navodi primjer da se za idealizirani betonski ip dubine D=50,0 m, d=25 cm,
vitkosti D/d=200, E=2107 kN/m2, J=l,9-10"* m, dobila sila sloma izvijanjem, prema jednadbi (30.90.), ako je
kohezija c=10 kN/m2, Qj=1950-1550 kN. Sila elastinog izvijanja prema Eulerovom izrazu dobije se samo 15
kN, ili oko 120 puta manje od dobivene vrijednosti za minimalnu silu sloma sa kohezijom c=10 kN/m 2. Jednim
od izraza za kritinu nosivost (Oj) dobijena je vrijednost (c=10 kN/m2;(p=0, =18,0 kN/m3, =1,0) od 561kN,
to ini 25% do 33% sile koja bi izazvala izvijanje.
Iz ovih razmatranja moe se zakljuiti da u normalnim okolnostima ne treba raunati na smanjenje sile
sloma ipa usljed izvijanja. Ovo je razlog da se u proraunima nosivosti ipova obino ne rauna njegovo
izvijanje.
30.9. NOSIVOST I SLEGANJE GRUPE IPOVA

U mnogo sluajeva, a posebno ispod temelja sa veim optereenjem, redovno se izvode grupe ipova, u
razliitim vrstama tla, ispod temeljnih traka, ili pojedinanih temelja, sa razliitim mogunostima njihovog
grupiranja (si. 25.6.). Nadglavne armirano-betonske ploe izvode se, takoer, razliitih oblika (si. 30.18.), u ravni
terena (si. 25.6.-a,b), iznad nivoa vode (si. 25.6.-c), ili ispod nivoa podzemne vode (si. 25.6.-d). ipovi u grupi
izvode se vertikalni, ili kosi (si. 25.6,-f) ili, to je est sluaj, kombinovani vertikalni i kosi (si. 25.6.-e), radi
prenoenja horizontalnih i kosih optereenja. Kod velikih horizontalnih (ili kosih) optereenja primjenjuju se
kombinovano pritisnuti i zategnuti ipovi.
Uopteno je nosivost veeg broja ipova u grupi manja od zbira nosivosti iz grupe kao pojedinanih
ipova. Ukoliko je grupa ipova rasporeena na manjem odstojanju, tada se nosivost ipova u grupi znatno
smanjuje prema nosivosti koja bi se dobila za pojedinane ipove. Samo ako su ipovi oslonjeni na vrstom
nestiljivom sloju Sleganje grupe ipova jednako je pojedinanom slijeganju ipa za isto optereenje.
S obzirom na razliit tretman i proraun grupe ipova u odnosu na pojedinane ipove, obrazloit e se
njihovo ponaanje, Dimenzionisanje i Sleganje u koherentnom i nekoherentnom tlu.
30.9.1. PONAANJE GRUPE IPOVA
Ponaanje i determinisanje granine nosivosti grupe ipova je izuzetno komplikovano i jo uvijek
nedovoljno razjanjeno. Ukupna sila koju grupa ipova prenosi na tlo moe, u izvjesnim sluajevima, biti
jednaka umnoku broja pojedinanih ipova iz sile jednog ipa, ali je ta sila redovno manja.
204
Temeljenje
Temeljenje
204
____-
____________________________________________________________
Samostalan ip prenosi djelujue optereenje, koje se rasprostire u pravcu njegove osovine u tlo, dijelom
trenjem do baze, a dijelom preko same baze ipa, izazivajui u tlu napone i deformacije. Intenziteti i
rasprostiranje napona oko ipa ovisi o vrsti tla. U sluaju slabe nosivosti tla iznad vrha ipa oslonjenog na vrsto
tlo, odnosno u sluaju negativnog trenja, ip ne nosi po omotau trenjem, ve samo svojim vrhom, kao oslonjen
ip. Isto se deava i u sluaju poremeaja tla usljed zabijanja ipa, kada se tlo poslije zabijanja slijee, te se
raspodjela napona formira samo ispod baze ipa.
Kada su ipovi zabijeni u grupi blizu jedan drugom, intenzitet i raspodjela napona se mijenja i drugaija
je nego kod pojedinanih ipova. Polja napona ipova u grupi se preklapaju i superponiraju, ime se reducira
njihova granina nosivost i manja je od sume pojedinanih ipova (si. 30.45.-a). Intenzitet i polje napona ispod
jednog ipa manji su nego ispod cijele grupe, u kojoj dolazi do ovih preklapanja i sumiranja pojedinanih u
zajednike linije raspodjele napona (si. 30.45.b i c). Zbog ovoga e se, uz jednako optereenje svakog ipa, vie
slijegati cijela grupa ipova, nego to bi se slijegao jedan ip.
Promjene napona ispod jednog ipa i grupe ipova, kao i ispod plitkog temeljenja, kratkih i dubokih
ipova ilustrirane su na slici 30.46.
Sleganje, a moe se smanjiti i mo noenja ipova. Ovo se deava zbog toga jer je tlo osjetljivo na poremeaje,
koja se izazivaju zabijanjem ipova. Meutim, kod duboke grupe ipova naponi se transformiu u dublje i
manje stiljivo tlo, a konzenkventno ovome nastaje i manje Sleganje konstrukcije (si. 30.46.-e).
Sl.30.45. Raspodjela napona oko ipova,

u ravni,
i ispod
baze napona ispod: samostalnog ipa (a) i
Sl.30.46.
Promjena
vertikalnih
ipova: preklapanje linija napona oko grupe
dva ipa
(a), napon
ipova
(b), te uporedba distribucije napona ispod
ispod baze jednog ipa (b) i raspodjelaplitkog
naponatemelja,
ispod grupe
bez ipova (c), sa kratkim (d) i dubokim
ipova sa jednakim silama optereenja ipovima
(c), gdje (e),
je (1)
i (2) stiljivoj glini, koja postaje vra i
u mehko
raspodjela napona ipova 1. i 2., amanje
(J)+(2)
je njihova
stiljiva
sa poveanjem dubine.
sumarna raspodjela napona u bazi ipova.
Promjena napona ispod pojedinanog ipa odigrava se u relativno ogranienom poluprostoru tla oko
i/ili ispod ipa, pa se i Sleganje prostire u uem podruju, to svakako ovisi o karakteristikama tla (si. 30.46.-a).
Kod ipova u grupi raspodjela napona prostire se na vei poluprostor i obino dolazi do superpozicije napona po
dubini, tako da se i Sleganje odvija na znatnom veem podruju (si. 30.46.-b). Iz ovoga slijedi da nosivost grupe
ipova moe biti znatno manja od sume nosivosti pojedinanih ipova, takoer Sleganje je vee kod grupe ipova
nego kod pojedinanih ipova, pod istim optereenjem, to ovisi o karakteristikama tla.
U stiljivoj glini grupe ipova mogu imati povoljne i nepovoljne uticaje na raspodjelu napona u tlu i
Sleganje. Uporeivanjem plitkog temeljenja (si. 30.46.-c) sa temeljenjem na kratkim ipovima (si. 30.46.-d),
vidljivo je da u ovim uslovima kratki ipovi su loije rjeenje, nego ono bez njih. Praktiki, u oba sluaja
obuhvaen je isti volumen stiljivog sloja sa istim naponima. Ustvari, grupa kratkih ipova moe pokazati vea
slijeganja, nego plitko temeljenje za vrijeme rekonsolidacije tla. U ovome sluaju temeljenje sa kratkom grupom
ipova je skuplje, a u izvjesnim sluajevima moe biti i tetno. Zabijanje kratkih ipova u tlu, ija stiljivost je
vea u dubljim slojevima, tetno je, jer se njima poveava
Procjenjuje se da su problemi stabilnosti grupe ipova u: (i) sposobnosti tla oko ipova, i ispod bloka
grupe ipova da se odupru ukupnom optereenju konstrukcije, i u (ii) efektu konsolidacije tla za razmatranu
dubinu ispod grupe ipova. Pojedinani ipovi, ovisno o nainu ugradnje, tj. da li su zabijeni, bueni ili raeni
pomou pritiska vode, izloeni su manjem uticaju ovih dvaju problema. Ovo je zbog toga to je kod
pojedinanog ipa zona delovanja tla izazvana metodom ugradnje ipa vrlo mala, u odnosu na vrlo veliku masu
tla koja utjee na prenos vertikalnog optereenja na tlo putem ipova u grupi.
Sagiasno determinisanju granine nosivosti ipova u grupi i procjene neposredne konsolidacije
Sleganjem grupe ipova, pretpostavlja se da je delovanje povrine ipova slino kao kod plitkog sanduastog
temeljenja i ovisno je o stepenu fleksibilnosti, odnosno krutosti nadglavnog sistema i same konstrukcije.
204
Temeljenje
Temeljenje
205
____-
____________________________________________________________
Pretpostavlja se prenos optereenja putem trenja grupe ipova na tlo pod uglom 1:4 od vertikale, kako je to
prikazano za neke sluajeve na slici 30,47.
Zabijanjem ipova u nekoherentno tlo dovoljne stiljivosti, tlo se oko ipova sabija do najmanjeg
odstojanja od tri dijametra ipa (3d). Na ovaj nain se dobije velika zbijenost tla izmeu ipova pa se ipovi sa
tlom izmeu njih ponaaju kao jedna cjelina. Tada se pod optereenjem od konstrukcije javlja trenje izmeu
grupe ovih ipova i okolnog tla izvan grupe ipova. Ovo trenje predstavlja nosivost
204
Temeljenje
Temeljenje
206
ove grupe ipova trenjem po omotau (f0). Ovo trenje grupe ipova po omotau sabrano sa nosivou ipova
ispod njihove baze daje ukupnu nosivost grupe ipova. Zbog sabijanja tla zabijanje ipova vri se od sredine
prema vani u svim pravcima.
qv
4v
H u m u
MEKANA'
-GLINA
STIJEN
SKI
MASI
-e(xD-
1/
ÔSNOVA EKVIVALENT A SANDUASTOM TEMELJENJU
SI. 30.47. Prenos optereenja na tlo sa grupe ipova: grupa ipova u tlu koji se opiru uglavnom trenjem (a), grupa ipova
zabijena kroz mehke gline do kombinovanog tla od gusto zbijenog granuliranog materijala, koje nosi trenjem i
na bazi ipa (b) i grupa ipova oslonjena na nestiljivi kruti sloj tla (e), (Tomlinson i Boorman, 1995).
Prema britanskim standardima zahtijeva se minimalni osovinski razmak ipova ne manje od obima ipa
ili kod okruglih ipova minimum tri promjera ipa. Kod buenih ipova osovinski razmaci mogu biti tolerantniji.
Za mnoge inenjerske konstrukcije, primijenjeno optereenje na grupu ipova rauna se sa Sleganjem
prije nego na nosivost grupe ipova, podijeljenih sa faktorom sigurnosti 2 ili 3 (Fs=2 ili 3).
Ima sluajeva da u nekoherentnom tlu sabijenost tla dobivena zabijanjem ipova poputa u toku vremena
usljed premjetanja estica tla. Zbog ovoga treba biti obazriv kod uzimanja u raun trenja po zajednikom
omotau grupe ipova.
Efekat zabijanja ipova u koherentno tlo (glina i praina) je razliit od zabijanja ipova u nekoherentno
tlo. ipovi zabijeni ili bueni u grupi u osjetljive gline prouzrokuju poremeaje u tlu, to dovodi i do izdizanja tla
kod zabijenih ipova. S vremenom rekonsolidovano tlo vraa se na originalnu osnovnu vrstou na smicanje.
Ova rekonsolidacija tla prouzrokuje povlaenje ipa prema dolje, a ovaj efekat je obino malen kod zabijenih, a
bez uticaja kod buenih ipova.
Za nosivost grupe ipova trenjem po omotau u koherentnom tlu vana su, dakle, dva elementa:(i)
Sleganje tla oko ipova i (ii) "negativno trenje" sa prekonsolidacijom tla koje se prouzrokuje Sleganjem tla.
Sleganje je posljedica konsolidacije tlajli zabijanja ipova i potresa, koji se ovim izazivaju. Smatra se da je tlo
poremeeno na jednoj polovici irine ipa izvan obima povrine ipa, to treba kod prorauna uzeti u obzir.
ipovi u koherentnom tlu generalno djeluju trenjem, zbog ega odstojanje centara ipova ne smije biti manje od
obima ipa koje se predlae britanskim standardom. U praksi se uzima udaljenost centara 2,5d, a obino 3,0-3,5d
(Braja, 1995). Ovakve promjene u tlu smanjuju veliinu trenja izmeu ipova i tla.
Sleganjem tla oko ipova izaziva se "negativno trenje", koje je naroito opasno za nosivost ipova
zabijenih u glinovito stiljivo tlo, u kojem ipovi lee na vrhovima. U ovome sluaju mogu se ipovi ponaati
kao "plivajui ipovi". Ovo nastuba zbog toga to ovakvi ipovi uglavnom nose trenjem po omotau, koje se na
ovaj nain potpuno izgubi i nastubaju velika slijeganja.
Za optereenja upravna na os ipa vea je nosivost jednog ipa u grupi nego nosivost pojedinanog ipa.
Ovo dolazi zbog vee zbijenosti tla izmeu ipova i mogunosti prenoenja optereenja na tlo uklijetenog
izmeu ipova. Isto tako, manji je nepovoljni uticaj ekscentrinog optereenja na grupu ipova nego na
pojedinaan ip. Razumljivo je da je i stabilnost temelja vea kod vee grupe ipova, a posebno kod stabilnosti
pojedinanog ipa, pri istom optereenju za svaki ip.
207
Temeljenje
Temeljenje
209
30.9.2. NOSIVOST GRUPE IPOVA

Kao to je u prethodnoj taki navedeno, ukupna sila grupe ipova (Q g) moe biti jednaka umnoku broja
ipova (n.m) i sile jednog ipa (Q ), ali je obino manja. Da bi ukupni dio sile na obimu grupe ipova bio jednak
zbroju otpora sila na obimu svih ipova, mora biti zadovoljen uslov (si.30.48.-a):
2( + L)D = m - n - A0,
(30.91.)
gdje je:
B i L irina, odnosno duina grupe ipova;
Ddubina ipova;
m i n- broj ipova u svakom redu i broj redova u grupi ipova; Ao povrina obima jednog ipa u noseem
sloju. Ukupna povrina obima grupe ipova (gAn) rasporeenih na odstojanjima (/) prema slici 30.48.-a bit e:
(30.92.)
sAq = 2 (m + n - 2 ) - l - D .
Po pola obima ipova na krajevima grupe ipova se zanemaruje. Ukupna sila koju grupa ipova moe
prenijeti po svome obimu bit e:
Qg = t A f -
208
(30-93.)
Temeljenje
Temeljenje
209
30. Temeljenje na
ipovima
a ukupna sila koju pojedinani ipovi promjera d prenose otporom na obimu ipa iznosi:
](2?
= m-n-d-n-D-f.
(30.94.)
U literaturi postoje i drugi izrazi za koeficijent redukcije ( TI), kao to je npr.izraz Converse-Labarre
(Chellis, 1961):
(n-i}n+(m-i)n 90m-
4 = 1-
L={m-1H
209
Temeljenje
Temeljenje
211
30. Temeljenje na
ipovima
(30.98.)
-- "- "- "- -$-!

-- -- -- +5
"" "" "" "~ "^|_)

'min = 2<i
d/2*^
-Bt-
Sl.30.48. Osnova grupe ipova (BxL), dijametra d, dubine D i na razmaku l i s (a), te ema dubokog temelja na grupi ipova
(b).
Sila koju moe preuzeti grupa ipova dobit e se mnoei silu po obodu, dobivenu za pojedini ip,
koeficijentom smanjenja
koji se dobije iz izraza:
(|),
Qs
_ 2{m + n - 2 ) l D f _ 2 ( m + n - 2 ) l
(30.95.)
^Q
Za sluaj
Tf=
izmeu ipova
m-n-d-n D- f
L
m-n-d-n
m-n-d-n
n
,
m-
-------------- = 1,57----------------a
1,0 dobiva se minimalni razmak
(l^n)
u obliku:
(30.96.)
Ovakav proraun mogue je provesti i za drugaiji raspored ipova u
grupi.
Kada su ipovi oslonjeni na vrstu podlogu, sila grupe ipova jednaka je zbiru sila u svim pojedinanim
ipovima. Ni u ovome sluaju razmak izmeu ipova ne smije biti manji od / =2d (si.30.48.-a).
U proraunu se mogu ukljuiti i polovice ipova na uglovima grupe ipova, te bi jednadba 30.95.
poprimila oblik:
<2,
2(m
+ n - 2 ) l + 4d
1QS
=
= ------------~ ---------.
m-n-d-n
Qg = ^ Q i ,
(30.97.)
i'=0
gdje je:
n,m,d i 1, kao u prijanjim izrazima; Qg- ukupna sila grupe ipova;
Qr sila pojedinanih ipova, odreena proraunom doputene sile;
\/ tg ~l (d 11) - ugao u stepenima. Konanu silu sloma za grupu ipova moemo proraunati kao i za
masivni temelj jednake osnove (Terzaghi i Peck, 1967), ematski prikazane na slici 30.48.-b.
Ukupna sila koja djeluje na tlo u bazi grupe ipova (Q) moe se odrediti iz
izraza:
1
(30.99.)
Q u =Q + W p +W t - 2(B t +L t )D.f s
gdje je: Wp- teina temeljne ploe;

Wr teina zapremine tla i ipova ispod temelja, do baze grupe ipova; fs - otpor na obimu bloka grupe
ipova;
Fs- koeficijent sigurnosti za trenje na obimu ipova, koji se odabira nisko, izmeu 1,1 i 1,5.
Napon sloma tla (qc) u dubini (D) ispod ipova rauna se kao za duboki temelj (jedn. 14.57.), uz faktore
nosivosti Nc, Nq i NT iz dijagrama 14.14. i sa koeficijentom f iz tabele 14.6.
210
Temeljenje
Temeljenje
211
30. Temeljenje na
ipovima
Na osnovu napona sloma izrauna se koeficijent sigurnosti (Fs) protiv sloma tla ispod baze ipova:
B L
F
'
4s
'
(30.100.)
Koeficijent sigurnosti za slom tla ispod baze ipova ne smije biti manji od 2,5 do 3,0, a mora biti vei
ako su podaci o tlu nepouzdani.
U literaturi postoje i izrazi za graninu nosivost grupe ipova, tretirajui ih kao blok, sa vrstoom na
smicanje po obimu i ispod grupe ipova. Granina ukupna nosivost u
u ovome sluaju izraava se u
obliku (Tomlinson i Boorman, 1995):
( Qr)
211
Temeljenje
Temeljenje
211
(30.101.)
Sl.30.50. Ponaanje grupe ipova sa nisko (a) i visoko (b)

postavljenom nadglavnom ploom u ovisnosti srednjeg
koeficijenta trenja (fs) i slijeganja (s) (Lin i dr.,1985).
Sl.30.49. Promjena grupnog koeficijenta (rj) o odnosu l/d

(razmak/promjer) za glinu (a) i to: Converse - Labarre jedn.30.98. (lj, slobodno stojea grupa (2) i grupa ipova sa
nadglavnom kapom (3) (Brand i dr.,1972), te rezultati
modelskog ispitivanja grupnog koeficijenta u zbijenom
pijesku (b), (Braja,1995).
U Q } = 2 D ( B + L) + l , 3 - c - N c - B - L
gdje je: D, B i L, kao u jedn. 30.91.;
C - srednja kohezija glinovitog tla oko grupe ipova; c - kohezija glinovitog tla ispod
grupe ipova;
Nc- faktor nosivosti kohezije, koja se dobije iz Brinch Hansenovih dijagrama nosivosti tla.
Mnogi autori uporeivali su rezultate ispitivanja "in situ", ili u laboratoriji, sa teoretskom veliinom
koeficijenta grupnog delovanja (r|) dobivenog prema izrazima 30.97. i 30.98. Brand i dr. (1972) ispitivali su "in
situ" grupu ipova u glini, bez nadglavne konstrukcije i sa njom i uporedili dobiveni koeficijent grupe (r)) sa
teoretski dobivenim prema jednadbi 30.98.(si.30.49.-a). Iz provedenog ispitivanja vidljivo je da je |>1 za
odnos l/d>2 i daje ovaj odnos vei kod ipova sa nadglavnom konstrukcijom.
Iz ovih ispitivanja moe se zakljuiti:
a) Za zabijenu grupu ipova u pjeanom tlu / >3d moe se uzeti daje Q g=SQj,. to ukljuuje trenje po obimu i
nosivost u bazi pojedinanih ipova.
b) Kod buene grupe ipova u pijesku sa konvencionalnim odstojanjem (l s3d), Qg moe se uzeti da iznosi 2/33/4 od __Q5, to ukljuuje trenje po obimu i nosivost u bazi samostalnih ipova.
Grupa ipova u glini moe se definisati i na slijedei nain:
YJ Q = n - m ( Q 0 + Q v ) ,
(30.102.)
a iz jednadbe 30.49. nosivost po obodu ipa (Qo) i iz jednadbe 30.28. nosivost u bazi ipa (Qv) je:
Laboratorijska ispitivanja grupe ipova u pijesku ukazuju daje koeficijent grupe (r|) vei od jedan
(si.30.49.-b). Razlog ovome je zbijanje pijeska za vrijeme zabijanja ipova (Braja, 1995).
Lin i dr. (1985) ispitali su "in situ" 58 ipova u grupi i 23 pojedinana ipa u pijesku (Braja, 1995). Na
slici 30.50. prikazani su rezultati grupe ipova 3x3 sa nisko (a) i visoko (b) postavljenom nadglavnom ploom u
ovisnosti od slijeganja (s) sa srednjim otporom trenja (fs).
212
Temeljenje
Temeljenje
213
Q0=â-cu-O-Az,
Qv=9-cu-Av
te je ukupna sila pojedinanih ipova:
D
O A z + 9 - c A.,
213
Temeljenje
Temeljenje
213
(30.103.)
(30.104.)
214
Temeljenje
Temeljenje
213
Nosivost grupe ipova bit e:
215
Temeljenje
Temeljenje
215
(30.105.)
216
Temeljenje
Temeljenje
215
Prirast napona u dubini z ispod baze ipa K usljed optereenja silama (i Qv ) na bazi ipova od L=l do N
dobit e se iz izraza (jedn.12.27.-12.31., te jedn. 30.78.):
Grupni koeficijent (TI) uzima se prema izrazima 30.97. ili 30.98., ili se, ovisno o vrsti tla, uzima rj=l,
odnosno ]=2/3 - 3/4.
217
Temeljenje
Temeljenje
215
(30.107.)
U
o
v
o
m
e
iz
ra
z
u
je
:
30.9.3. SLEGANJE GRUPE SIPOVA
Proraun slijeganja temelja na grupi ipova je znatno sloeniji nego proraun slijeganja temelja direktno
oslonjenih na tlo u malim dubinama. Proraun se zasniva, u osnovi, na slijeganju pojedinanih ipova (taka
30.7.) ili na slijeganju plitkih temelja. Ukupna sila koju moe preuzeti grupa ipova najee se bazira na
slijeganju grupe ipova, a ovo je ujedno i ukupno Sleganje temelja konstrukcije. Ono nastaje kao rezultat: (i)
elastine deformacije-skraenja ipova i (ii) slijeganja tla ispod baze grupe ipova.
Sile koje grupe ipova prenose preko obima (Qo) i vrha (Q v) ipova izazivaju napone u tlu ispod baze
ipova kao i njihovo Sleganje. Na slici 30.44. ematski je prikazana raspodjela napona ispod vrha ipa
prouzrokovana silom na obimu (sl.30.44.-c) i vrhu (sl.30.44.-a) ipa. Za svaki inkrement ipa duine ADpD/n, u
taki / naemo prirast sile na obimu dijela ipa (A iQ 0), iz dijagrama sila otpora tla po obimu ipa ( zQo)Pretpostavljamo da inkrementna sila (A |Q 0) djeluje u polovici visine dijela ipa, za koju izraunamo dodatni
napon u dubini z (A ZG0) ispod baze ipa pomou Bousinesqove jednadbe (jedn. 12. 30.). Ovaj dio sile izaziva
rast napona ispod svih drugih ipova u grupi (od l...K...L...do N), koji se raunaju takoer po Bousinesqovom
rjeenju.
Prirast napona u dubini z ispod baze ipa K , zbog uticaja dijela sile A; Q^ na obimu svih ipova L=l do
N, dobit e se iz jednadbe (12.30.) u obliku:
A
N i=n
(30.106.)
gdje je:
. JVgZ -Bousineqov koeficijent raspodjele napona (jedn. 12.30.), u dubini ,
<2
ispod baze ipa K zbog optereenja silom A ,

0 , na dubini ipa i , a na ipu L,
jednadbi 30.72. (jW ).
; /VgZ - koeficijent raspodjele napona od ipa L, pod sipom K, u dubini z ispod
FFLJ-
kao u
baze ipova, a q^ optereenje na vrhu ipa L.

Sleganje baze ipa K bit e (si.30.44.):_________
= 2
(30.108.)
ZMV
ukljuujui i elastino skraenje ipa

2=0
a ukupno Sleganje glave ipa K, (jedn.30.83.), bit e:

(30.109.)
Dobiveni izrazi se mogu jednostavno programirati za raunarsku obradu podataka, to se automatski
dobiva Sleganjem svake glave ipa u grupi. Za praksu je dovoljno tano ako se Sleganje rauna sa optereenjem
temelja u ravni vrhova ipova. Ako je grupa ipova povezana krutom ploom ili objektom, Sleganje se rauna u
karakteristinim takama za silu koja se prenese na vrhove ipova, a po teoriji stiljivosti, slijeganja i
konsolidacije temelja.
218
Temeljenje
Temeljenje
215
Kada su ipovi povezani krutom nadglavnom konstrukcijom, temelj e se jednako slijegati u svim
takama. Zbog ovoga nastae preraspodjela optereenja izmeu ipova, s tim da e ono biti koncentrisano na
uglovima i uz rubove nadglavne konstrukcije. Ovakvo ponaanje slino je optereenom krutom temelju, jer kod
ovakvog temelja dolazi do koncentracije napona na ivicama konstrukcije, te se proraun provodi kao za kruti
temelj.
Na osnovu komparativnih prorauna i opaanja raznih grupa i pojedinanih ipova zabijenih u pjeskovito
tlo izradio je Norveki geotehnik institut odnose izmeu slijeganja grupe ipova (s g) i jednog ipa (si)
(si.30.51.-a). Iz dijagrama je, uz poznatu irinu grupe temelja (B) i poznato doputeno Sleganje grupe ipova odnosno temelja za odgovarajuu graevinu, mogue izraunati odnos (a) izmeu slijeganja grupe (s g) i jednog
ipa (si) tj:
odnosno:
sl
(30.110.)
S,
Na ovaj nain se, uz poznato doputeno Sleganje temelja, moe dobiti Sleganje jednog ipa (S]). Obino se
raznim optereenjem crta dijagram odnosa
219
Temeljenje
Temeljenje
215
Q/s za pojedinani ip, te se za slijeganje s, moe nai doputena
sila Qj (sl.30.52.-b). Na bazi ove sile (Oj) i poznato optereenje
grupe ipova (Qg) moe se dobiti potreban broj ipova koji treba da
preuzme silu temelja, iz izraza:
.77
<^;, ' sloj
().
: . /3 Z
=Dl/2;Z2=DitD2/2;
IRINA GRUPE
IPOVA (m)
Sl.30.5J. Ovisnost izmeu slijeganja grupe ipova i pojedinanog ipa, prema studiji NGI: odnos (a) izmeu slijeganja grupe
ipova (sj i pojedinanog (s/) ipa o irini (B) grupe ipova (a) i dijagram probnog optereenja jednog ipa u grupi
(b).
Konsolidaciono Sleganje grupe ipova u glinovitom tlu moe se priblino proraunati koritenjem
metode distribucije napona u tlu u odnosu 2:1 (V.S), kako je skicirano na slici 30.52., za razliite karakteristike
slojeva gline.
Pretpostavlja se rasprostiranje optereenja (Q) poev od 2/3 D od glave ipova (z=0), kao
dato na slici 30.52. Optereenje se iri pod nagibom 2:1, te se proraun poveanja napona (Aoi) usljed sile Q, u
sredini svakog sloja (z;) moe izraunati iz izraza:
Q
------------' --------t
(30.112.)
_
stoje
gdje je:
Lg i Bg - duina, odnosno irina grupe ipova;
- rastojanje od z=0 do sredine i-tog sloja. Proraun slijeganja
svakog sloja gline (Asi) prouzrokovano poveanjem napona (Ao
vri se na bazi poznatog izraza:
As,
Zi
"i)
(..)
K
STIJENSKI MASIV
SI.30.52. Sleganje grupe ipova sa emom rasprostiranja optereenja. gdje je:
i-ei)
- promjena koeficijenta poroznosti (ei+

usljed poveanja napona ( ) u sloju i
(poglavlje 4. i 7.); eo - poetni koeficijent poroznosti prije izgradnje; hi - debljina sloja i. Ukupno Sleganje
grupe ipova bit e:
^ =__Av
(30.114.)
U literaturi postoje razliiti aproksimativni izrazi za Sleganje grupe ipova, kao to su: a) prema Vesiu
(1969):
(30.115.)
gdje je:
Bg i d kao u prijanjim izrazima;
276
Temeljenje
Temeljenje
220
Si - elastino Sleganje svakog pojedinanog ipa (vidjeti potpoglavlje 30.7.) b) prema Meverhofu (1976), za
sluaj zabijanja grupe ipova u pijesak i ljunak:
0,92^(5 if1
g
276
(30.116.)
N.
Temeljenje
Temeljenje
221
gdje je:
(30.119.)
LB
S g
Ncor- srednje korigovani broj udaraca kod standardnog penetracionog testa, na
mjestu slijeganja (~Bg ispod vrha ipa);
-1
_ ZV
1=
1
^ 0=5 - uticajni faktor;
Lg,
Bg
i
D,
c)
slino prethodnom, Sleganje grupe
prodiranja iljka (CPT-test):__________
kao
ipova
u
moe
se
prijanjim
dobiti iz odnosa
izrazima,
otpornosti
(30.117.)
gdje je:
CM-
srednja veliina prodiranja iljka dobivenog ispitivanjem statikom penetracijom.
30.9.4. EKSCENTRINO OPTEREENA GRUPA IPOVA

Kod ekscentrino optereene grupe ipova, silom Q, svaki ip prenosi razliitu veliinu sile na tlo
(sl.3Q.53.). Distribucija sila u ipovima ovisi o krutosti, odnosno elastinosti nadgiavne konstrukcije, kao i o
karakteristikama tla i njegovoj deformabiinosti. Sistem formiran od nadgiavne ploe (ili grede) ipova i tla
viestruko je statiki neodreen, pa se obino rjeava kao elastina ploa ili greda na stiljivom tlu.
Proraun nosivosti grupe ipova ipak se pojednostavljuje i za praksu se zadovoljavamo linearnom
raspodelom sila u ipovima, koristei uslove ravnotee, kao to se to ini za raspodjelu napona na tlo ispod
plitkih temelja.
Moment inercije oko osi , za jednosmjerni ekscentricitet grupe ipova od n ipova u m redova, bit e
(sl.30.53.-a):
/ =
i
X o +1
J
m,n
>-5
-? = m - A s
J^ x f .
(30.118.)
Prvi izraz za vlastiti moment inercije svih ipova moe se zanemariti

m.n
^ / = 0, jer je malen s obzirom na veliinu drugog izraza.

i
Sila u /-tom ipu, za temelj sa m redova po n ipova bit e:
Sl.30.53. ematski prikaz raspodjele sile na ipove u grupi: jednosmjeran (a) i dvosmjeran (b) ekscentricitet ukupne sile (Q).
222
Temeljenje
Temeljenje
219
Analogno ovome, za pravougaoni temelj udaljenost jezgra (i^) od teita grupe ipova dobit e se iz
uslova Qj=0, kada je ex=ik, iz ega se dobiva (Nonveiller, 1981):
h=
(30.120.)
nL
Za sluaj ekscentriciteta u oba pravca (si.30.53.-b) sila u ipu i s obzirom na teite grupe ipova, dobije
se na prethodni analogan nain i bit e:
r
(30.121.)
U ovim izrazima n je broj ipova u pravcu ose , a m broj

redova u pravcu , a xt, odnosno , su udaljenosti ipova po osi ,
odnosno osi .
223
Temeljenje
Temeljenje
219
Sl.30.54. Krut ip optereen horizontalnom silom (H): ema

deformacije ipa (a), raspodjela napona ipa po fazama
optereenja do sloma tla (b), (Terzaghi, 1943).
30.10. HORIZONTALNO OPTEREENI IPOVI
(30.125.
Temelji na vertikalnim ipovima esto treba da preuzmu, pored vertikalnog stalnog optereenja, i
horizontalna optereenja od vjetra, pritiska vode ili tla, seizmikih sila, ili drugih horizontalnih optereenja, koja
povremeno djeluju na konstrukciju. Kada je horizontalna komponenta optereenja na ipove mala u odnosu na
vertikalno optereenje, mogue je nju preuzeti vertikalnim ipovima.
Postoji vie metoda za iznalaenje kritinog optereenja, momenta savijanja i deformacija horizontalno
(i/ili sa momentom) optereenih ipova. Najee se prorauni zasnivaju na VVinklerovom poluprostoru,
prema kojem je napon ( P Z ) u svakoj taki linearno proporcionalan deformacijama ( X J , tj.:
p(z)=k-xz,
(30.122.)
gdje je k (kN/m3) modul reakcije tla. Pored ove teorije obrazloit e se i Brinch Hansenova metoda prorauna.
(30.126.
30.10.1. POJEDINANI IP OPTEREEN HORIZONTALNOM SILOM

Ako ip opteretimo u vrhu horizontalnom silom (H), njegova e se os rotirati oko jedne take (2 0), te e
nastati horizontalan pomak veliine Xi u gornjem dijelu ipa i x 2 u donjem, ali u suprotnom smjeru (sl.30.54.-a).
Za relativno male horizontalne sile naponi u dubini z (pz) biti e linearno ovisni o deformacijama () i modulu
horizontalne reakcije tla (mh) i raunaju se prema izrazu:
pz=mh-xz-z = kh-xz.
(30.123.)
Iz uslova ravnotee dobila bi se, linearnom deformacijom osi ipa, parabolina raspodjela napona () po
dubini, kako je skicirano na slici 30.54.-b. Poveanjem sile H raste i pomjeranje , do kritine veliine, a napon u
dubini z se moe izraziti u obliku:
P Z =Y - z { K P ~ K A ) ,
(30.124.)
gdje su i Ka koeficijenti pasivnog otpora i aktivnog pritiska tla. Daljnjim poveanjem horizontalne sile (H)
naponi e u sve veoj dubini rasti do kritine granine veliine po pravcu a - d (sl.30.54. -b). Od take di napon
sa dubinom opada na lijevoj i oveava se na desnoj strani ipa. Kada reakcija tla dostigne punu vrijednost
pasivnog otpora tla (pD), nastuba slom ipa, a raspodjela napona bit e tada linearna izmeu taaka/i dj . Tada e
biti maksimalni napon:
D = Y - D { K P - K A ) ,
a maksimalna sila pri kojoj nastuba slom:________
H{=^{pDD- 2 P D-Dx)B
gdje je: B irina ipa, ili d, promjer ipa.
Iz ravnotee momenta moe se napisati jednadba:
2\
Hf(D + v)-
1
220
D2
1
Temeljenje
Temeljenje
224
Iz jednadbi 30.126. i 30.127. moe se eliminisati nepoznata dubina Dj., i pronai granina sila (Hf), iz
kvadratne jednadbe:
(30.128.)
Doputeno optereenje horizontalnom silom odreuje se

obino na bazi doputenog horizontalnog pomaka (sdop). Uobiajeno
je da se uzima 1,0 cm, ukoliko konstrukcija objekta ne postavlja
neke posebne uslove.
Ukoliko je savitljiv ip, njegova e se os savijati u
sinusoidnom obliku, koja ovisi o dubini i savitljivosti ipa. Radi
pojednostavljenja Pretpostavlja se
220
Temeljenje
Temeljenje
225
_______________________i________________________________________________________________
upetost ipa, na dubini D izmeu dvije take, za koju postoje izrazi (Terzaghi, 1943).
Dominantnu ulogu u interakciji ip - tlo ima krutost ipa. Ona utjee na stepen i oblik deformacije i
determinie da li e mehanizam sloma nastubiti zbog rotacije, translacije ili savijanja.
Brinch Hansenova metoda (1961) moe se koristiti za proraun granine otpornosti kratkih ipova.
Metoda je jednostavna i primjenjljiva, kako za nekoherentna, tako i za koherentna tla, u ravnomjernom ili
uslojenom tlu. Otpornost na rotiranje ipa oko take Zo (sl.30.55.-a) data je preko sume momenta otpornosti tla
iznad i ispod ove take. Dijagram pasivnog otpora tla podijeljen je u n horizontalnih elemenata (D/n). Jedinini
pasivni otpor svakog elementa (dzj) na dubini z, ispod povrine terena dat je izrazom:
(30.129.)
gdje je:
Po- efektivni pritisak tla iznad dubine z; ckohezija na dubini z;
Kq- koeficijent pasivnog otpora za komponentu trenja tla na dubini z;
Kc- koeficijent pasivnog otpora za komponentu kohezije tla na dubini z. Brin Hansen (Brinch Hansen, 1961)
ustanovio je vrijednosti K, i Kc u ovisnosti od ugla , dubine z i irine B ipa (ili promjera d) u pravcu rotacije
(sl.30.56.).
-=-
>
Pasivni otpor svakog horizontalnog elementa je:

BD,,
y,-=Pz{
(30.130.)
a ukupni moment svakog elementa oko take Zp bit e:

lM =
=0
fP z ( e
+ z
)B - f p z ( e
"
+ z )B
(30.131.)
759
272
11
8
61
.4
|
35
2
0
1
S 10 15 20
ODNOS
Z/B
20
=45*.
y.~..
<0>.
,35
1,25'
-20*
_15
-10" 5-
>
0*
10
15 ODNOS z/B
Sl.30.56. Brin Hansenovi (Brinch Hansen, 1961) koeficijenti pasivnog otpora tla K q (a) , Kc(b).
222
Temeljenje
Temeljenje
226
_______________________i________________________________________________________________
Sl.30.55. Proraun bone otpornosti kratkih ipova prema metodi

Brinch Hansena (1961): slobodna glava ipa (a), fiksirana
glava ipa (b), dijagram smicanja (c) i dijagram, momenta
(d) (Tomlinson i Boorman, 1995).
Taka rotacije Zo bit e izabrana korektno kada je __M=0, tj. kada su pasivni otpori iznad i ispod take
rotacije jednaki.
Ako je na glavi ipa moment M umjesto horizontalne sile, tada se moment zamijeni sa silom H iznad
terena na odstojanju e, tako da je moment M=H.e.
Kada je glava ipa fiksirana protiv rotacije, ekvivalentna visina ex iznad terena, gdje sila H djeluje na ip
kao da je slobodna glava ipa, dobije se iz izraza (sl.30.55.-b):
^ + Zj).
(30.132.)
Dubina Zf u prvoj fazi nije poznata i pretpostavlja se da djeluje na dubinu od 1,5 m, kod vrsto
granuliranog tla, ili vrste gline i 3,0 m za mehke gline, ili prainu.
Dubina centra rotacije (Zo) dobije se iz jednadbe 30.131., a granina otpornost ipa H u, moe se dobiti
ako se postavi suma momenta oko take rotacije, tj-:
222
Temeljenje
Temeljenje
227
Pz-B(z0-z)+
pz-B(z-z0)
(30.133.)
Konano se preraunaju smiue sile (sl.30.55.-c) i momenti savijanja (sl.30.55.-d). Na mjestu smiue
sile T=0, nalazi se maksimalni moment otpora ipa (). Primjenom koeficijenata sigurnosti dobije se
doputena horizontalna sila koja moe da djeluje na ip.
Brinch Hansenova metoda moe se primjeniti i za uslojeno tlo, samo treba uzimati dubinu z, za
dobivanje K,, i K. za svaki sloj posebno (Tomlinson i Boorman, 1995).
Deformacija - pomjeranje ipa u glavi moe se priblino proraunati za radno optereenje kao da djeluje
na konzoli, uzimajui taku virtualnog fiksiranja za okretanje ( sl.30.55.), tj.:
3E
I \2EI
H(e +
Z f
ugibanje za slobodnu glavu ipa: ti) =
(30.134.)
ugibanje fiksirane glave ipa: ti)

gdje je:
E - modul elastinosti materijala ipa, a /- moment inercije presjeka
ipa.
a)
tri
uslova
ravnotee,
u
ravni
temeljne
ploe:
1.] tf; cos a,. = H ;
2.
sina; = 0 ;
> (xi
-X
cos a
Vi
sin a
i)
(ukoliko djeluje i moment,u protivnom izraz je jednak
nuli);
b)
odnose izmeu sile H, i 5t ovisne o osobinama da i ipa i:
c)
geometrijske odnose izmeu : 6i, , ; i poloaja take rotacije S; 5. 1 = rt - 0)
6- . = ^ [ ( x i + X s ) 2 + ( y i + y j \ ;
X, - X,
J
i.tga, = -
228
yt - y ,
Temeljenje
225
Temeljenje
(30.135.)
30.10.2. PRINCIPI PRORAUNA GRUPE SIPOVA
Promatrajmo grupu ipova sa krutom nadglavnom ploom optereenom horizontalnom silom H
(sl.30.57.). Koordinatni sistem postavi se tako da smjer osi bude u pravcu delovanja sile H. Pozitivan smjer osi
je u pravcu delovanja sile H, a negativno u suprotnom smjeru u odnosu na postavljeni koordinatni sistem,
(si.30.57.-b). Tlo oko ipova moe imati razliite karakteristike, a ipovi mogu imati razliitu duinu (sl.3().57.a).
Sila H izazvat e pomake i rotaciju temeljne ploe oko nepoznatog sredita (S), a glave ipova pomaknut
e se za <5 u smjeru okomitom na pravac radijusa r,-.
Sila H prenijet e se na svaki ip (Hj) u pravcu pomjeranja (, pod uglom (Oj) prema osi . U ovome
sluaju nepoznate su veliine: sile (H;), pomaci (), uglovi (aj), radijus (), ugao zakreta ((Oj), koordinate take
centra rotacije (S), to daje 4n+3 nepoznate veliine.
Za rjeenje moemo koristiti:
Sistem jednadbi (jedn.30.135.) je jednoznano rjeiv, jer je Ki<n, pa e biti (4n+3) jednadbe. Jedininu
deformaciju raunamo za svaki ip sa datim dimenzijama i karakteristikama tla. Ako je modul reakcije tla
ovisan o pomaku =(), moe se iterativnim postubkom dobiti priblino taan rezultat (Nonveiller, 1981).
Sl.30.57. Presjek (a) i tlocrt (b) grupe ipova optereenih

ekscentrinom horizontalnom silom (H).
229
Temeljenje
225
Temeljenje
U grupi vertikalnih ipova optereenih horizontalnim (H) i vertikalnim (W) optereenjem (sl.30.58.),
vertikalna komponenta (V) od optereenja na bilo koji od n ipova, od rezultante (R) na grupu ipova, moe se
dobiti putem izraza (Tomlinson i Boorman, 1995):
W
n.V=
Wex
(30.136)
gdje je: W-
n
e
-
ukupno vertikalno optereenje na grupu ipova; broj ipova u grupi;
odstojanje izmeu take presijecanja rezultante od vertikalnog i horizontalnog

optereenja na unutarnjoj strani nadglavne konstrukcije i neutralne ose grupe ipova;
odstojanje izmeu ipa i neutralne ose grupe ipova. X je pozitivno, ako se nalazi na istoj strani gdje je i e,
kao i obratno.
Ovaj izraz je primjenljiv samo ako rezultanta optereenja (R) sijee unutarnju stranu nadglavne
konstrukcije.
Za proraun pomjeranja grupe ipova od horizontalnog optereenja postoje kompjuterske metode, te se
italac upuuje na literaturu: Poulos (1971), Focht i Koch (1973), Poulos i Davi (1980) i Randolph (1981).
30.10.3. GRUPE KOSIH IPOVA
Sl.30.58. Sema grupe ipova: presjek (a) i tlocrt (b) za iznalaenje

vertikalne komponente (V), za sluaj da se taka
presijecanja (S) rezultante (RJ nalazi na unutarnjoj strani
nadglavne konstrukcije, gdje je: neutralna osovina grupe
ipova (1), taka djelovanja horizontalne sile (2), taka
primjene rezultante optereenja na unutarnjoj strani
nadglavne konstrukcije (3).
U sluaju veih horizontalnih optereenja, kada vertikalni ipovi ne mogu preuzeti tu silu, koriste se kosi
ipovi, najee u kombinaciji sa vertikalnim ipovima. Koritenje kosih ipova kod nekih tipinih konstrukcija i
objekata prikazano je na slici 30.59. Stalni horizontalni pritisak od tla, kod potpornih konstrukcija, preuzima se
kosim ipovima (sl.30.59.-a), kao i horizontalne pokretne sile kod mostova, koje djeluju u oba pravca (sl.30.59.b). Privezne sile, udar brodova i valova preuzimaju se takodjer ipovima u oba pravca (si.30.59.-c), kao i
horizontalne sile kod obalnih konstrukcija, sa ankerisanjem (si.30.59.-d), ili sa betonskim konstrukcijama
(sl.30.59.e i f).
230
Temeljenje
Temeljenje
227
Proraun raspodjele horizontalne sile na pojedine ipove znatno je sloeniji od raspodjele vertikalnih
sila, pa se esto pretpostavlja da cjelokupnu horizontalnu komponentu sile preuzimaju kosi ipovi iako njezin dio
preuzimaju i vertikalni ipovi. Ova preraspodjela ovisi o horizontalnom pomaku cijele grupe ipova i o
karakteristikama tla.
Sl.30.59. Koritenje kosih ipova kod: potporne konstrukcije (a),

stupa mostovske konstrukcije (b), priveznog pristanita (cj,
obalne konstrukcije sa ankeniom vezom (d), betonskom
konstrukcijom Uopteno (e) i za konkretan primjer (d).
231
Temeljenje
Temeljenje
227
X Duboko-indirektno temeljenje_________________________________
_____________________________________________
Kada se grupa ipova sastoji od vertikalnih i/ili kosih ipova, pod razliitim uglovima prema vertikali,
SI.30.61. Culmannova metoda za izraunavanje sila u grupi s kosim

ipovima: sistem i sile za grupu (a), poligon sila (b).
odreivanje sila u tim ipovima od rezultantnog kosog optereenja vri se najee grafiki, rastavljanjem
rezultante u pojedine pravce ipova. Pri tome pretpostavlja se krut temelj na ipovima i njihovo aksijalno
optereenje.
Za ovakvo dobivanje sila u ipovima postoji vie grafikih, grafoanalitikih i analitikih metoda. Od
grafikih metoda, rastavljanja rezultante kosog optereenja, najvie se koristi Culmannova metoda, koja e biti
objanjenja (sl.30.60.) kao i VVestergaardova metoda. Najvie koritena raunska metoda je prema postubku
Ostefeld - Nokkentveda i metoda momenta (Ritter). Postoje i grafo - analitike metode, a u tehnikoj literaturi
postoje i drugi naini kojima se mogu dobiti transverzalne sile i momenti savijanja (Kosti, 1968).
Na slici 30.60. dati su jednostavniji sluajevi iznalaenja sila u ipovima od rezultante optereenja (R),
pomou Culmannove metode. Rezultanta R produi se do presjecita sa sipom 1 (A), a iz ove take povue se
Culmannova linija (R') do presjecita dva ipa 2 i 3 (C). Ova linija (R') u poligonu sila odsijeca veliinu sile Si, a
rastavljanjem sile R' na pravce 2 i 3, dobiju se veliine sila S 2 i S3. U prvom sluaju (a) dobije se zateua sila u
ipu 3. (~S3), a u dragom (b) sila pritiska (S3).
U sluaju grupe paralelnih ipova (si.30.61.) vri se zamjena pravcem kroz njihovo teite, kojim prolazi
i rezultanta sila tih ipova Qi,Q_2 Qn- Te sile (Qi, , Q3) moraju biti u ravnotei sa rezultantom (R), ije
veliine dobivamo iz poligona sila (sl.30.61.-b), koristei Culmannovu metodu rastavljanja rezultante na
pojedine pravce ipova.
Sl.30.60. Iznalaenja sila u ipovima pomou Culmannove metode

SI.30.62.
razlaganja
Metoda linearne
rezultante
raspodjele
optereenja
vertikalnih
(R) na sile
komponenata
u ipovimaza(S2 i
proraun
u kosim
ipovima
1981).pritisak u
Sj),
gdje sile
je sila
zatezanja
u S(Nonveiller,
j (a), odnosno
drugom sluaju (b).
228
Tejneljenje
Temeljenje
229
Reprezentativne vrijednosti za nh (Braja, 1995).

_____________
mi, ( K N / m ' ) suhi vlaan pijesakRASTRESIT1Tabela
800-230.17.
200SREDNJE ZBIJEN5 500-7 00015 000-18 000potpoplien
pijesak RASTRESIT1 000-1 400SREDNJE ZBDEN3 500-4
000ZBIJEN9 000-12 000
Alternativno se rjeenje slinog zadatka moe pronai pomou jednadbe 30.119. Vertikalne
komponente od sile Pv (sl.30.62.-a), koje djeluju na vertikalne i kose ipove (P a...do Pu), izraunavaju se na ovaj
nain, a iz poligona sila R-Q a ...Qd (sl.30.62.-b) dobije se veliina sila u vertikalnim i kosim ipovima od Q a do
Qd2.
30.10.4. IP OPTEREEN HORIZONTALNOM SILOM I MOMENTOM
Postoje izvjesne razlike u proraunu pomjeranja i momenta vertikalnog ipa optereenog horizontalnom
(Qg) silom i momentom (M) u nekoherentnom i koherentnom tlu. Za ovaj sluaj optereenja generalnu
determinaciju momenta i pomjeranja dali su Matlock i Reese (1960), prema emi optereenja i obliku defleksije
ipa sa otporom tla datoj na slici 30.63.(Braja, 1995 ).
Koristei Winklerov model elastine granularne sredine, moe se napisati opti izraz za modul reakcije
tla:
_ p'(kNI m )
>
x(m )
odnosno modul reakcije tla na dubini z definie se kao:
(30.137.)
k z = m h z,
J
gdje je: p'- pritisak na tlo;
- deformacija u pravcu ose; mh - modul horizontalne reakcije tla (tabela
30.17.).
E J , ^- = p'
Sl.30.63. Bono optereenje ipa horizontalnom silom (Qt) i

momentom (Mg) na glavi ipa (a) i ema otpornosti tla na
bono optereenje.
Koristei teoriju grede na elastinoj podlozi, moe se napisati:
<I
(30.138.)
gdje je:
Ejmodul elastinosti materijala ipa;
li moment inercije presjeka ipa;
p '=-k.x - osnovni Winklerov model i negativan znak je zbog toga to je
Temeljenje
231
reakcija tla suprotna od deformacije ipa. Konaan izraz moe se napisati

u obliku:
E J ,^4 + kx = 0 s
dzA
(30.139.)
Rjeenjem ove jednadbe (Braja, 1995) dobiju se veliine na

bilo kojoj dubini (z): deformacija ipa:
nagib ipa:
M z ( z ) = A O T + BmMg
moment ipa: smiua
sila na ipu:
(30.14
0.)
) = +5,
(30.14
1.)
(30.14
Temeljenje
231
reakcija tla:
(30.144.)
gdje su:
Ax, , Ae , Be. Am, Bm, Av ,Bv, Ap- i Bp- koeficijenti dati u tabeli 30.18.
gdje su: Ax', Bx', Am' i Bm' koeficijenti dati na dijagramima slike 30.64.
D R
232
Temeljenje
Temeljenje
233
(30.148.)
(30.149.)
-karakteristika sistema tlo - ip
(30.145.)
1 nKada je D>5T, smatra se dugim, a D<2T kratkim sipom, jer pri D/T>5 koeficijenti A , B , A i B
x
x
m
m se ne
mijenjaju (Braja, 1995).
Slino
jednadbama
30.140-30.144.
mogu
se
za
koherentno
tlo
glinu
napisati izrazi (Davisson i Gill,1963):___________________
Koeficijent reakcije tla za pijesak (k) se mijenja sa dubinom dok kod koherentnog tla on je priblino
konstantan sa dubinom.Vesi (1961) predlae slijedei izraz:
-------
k = 0,65 lE.d'
E.
\E1S
, QR3
1-v,2
, M..R2
x
232
(30.150.)
FI
Temeljenje
Temeljenje
233
(30.146.)
232
Temeljenje
Temeljenje
233
gdje je:
E. =
232
Temeljenje
Temeljenje
233
3(1- v , )
232
Temeljenje
Temeljenje
233
modul elastinosti tla;
M z ( z ) = A ' O R + B'mMf
232
Temeljenje
Temeljenje
233
(30.147.)
232
Temeljenje
Temeljenje
233
232
Temeljenje
Temeljenje
233
Ae
232
Temeljenje
Temeljenje
233
koeficijent volumena stiljivosti (vidjeti poglavlje

Koeficijent za duboke ipove (D/T>5) kz=mhz
ne
\.
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
1.2
1.4
1.6
Tabela
.
li.
.
0.00
1.00
1.62
1.75
0.000
300 -0.145
-0.00
0.98
1.45
-0.2
1.65
1.00
-0.259
9 -0.343
37027
-0.02
0.95
1.29
-0.4
1.55
0.99
-0.401
69 -0.436
38022
-0.05
0.90
1.14
-0.5
1.45
0.99
-0.451
64 -0.449
38086
-1.35
0.09
0.84
1.00
-0.7
0.98
-0.432
07 -0.403
35118
-0.13
0.76
0.87
-0.8
-1.2
0.97
-0.364
46 -0.268
3753
22
-0.18
0.67
0.75
-0.8
-1
0.96
.15
-0.157
2197
67
0 -0.047
-0.22
0.58
0.64
-1.06
-0.9
0.93
0.054
2647
15
9 0.140
-0.27
0.48
0.54
-0.96
-0.9
0.91
0.268
0073
89
4 0.112
-0.31
0.39
0.44
-0.87
-0.9
0.88
-0.002
8277
82
5
D
O
2.435 -1.623 0.000

2.273 -1.618 0.100
2.112 -1.603 0.198
1.952 -1.578 0.291
1.796 -1.545 0.379
1.644 -1.503 0.459
1.496 -1.454 0.532
1.353 -1.397 0.595
1.216 -1.335 0.649
1.086 -1.268 0.693
0.962 -1.197 0.727
0.738 -1.047 0.767
0.544 -0.893 0.772
0.381 -0.741 0.746
0.247 -0.596 0.696
2.0 0.142 -0.464 0.628
3.0 -0.040 0.225
0.075
4.0 0.052 0.000
0.050
5.0 0.025 0.009
0.033
Woodward R.J.,Gardner W.S.,Greer,D.M.,(1972), iz knjige Drilled Pier Foundations, McGraw-HilI.
13.); _ d - promjer ipa;
V T - Poissonov koeficijent za tlo (varira izmeu 0,3 i 0,4);
Za proraun doputene horizontalne sile (H) i momenta (M) na glavi ipa postoje razni praktini obrasci, kao
stoje npr. predloio Werner (Dolarevi, 1987):
U
H
(30.151.)
gdje je: = 4
VE h '
-
,,D
,, 0,2
, za nekoherentno tlo, ac = k . -----, za koherentno tlo;
c = k,
d
d
\- horizontalni modul stiljivosti (MN/m3), dat u tabeli 30.19, kao i u tabeli 30.17.(nh).
- vrijednosti za linearnu (1) i konstantnu (2) veliinu koeficijenta reakcije tla c, date u tabeli
30.20.
232
Temeljenje
Temeljenje
233
ija
,
234
Temeljenje
Temeljenje
245
l
koeficijenti A'x , a'mkoeficijenti bx, b'm
-2
-1
0
0
1 0
17 -s Zmax
2
Z
zS-4.5^^-2
1
i*
A'x
A
/"Z max- 2
a'm
c_ 2
-if
-5\
l0- najmanja duina ipa u tlu, koja se prostire je 1,50 m; ispod temei
u nosivo tlo (cm);
odnosno
>
4
O
O
*5
^77
Bk
O
5-
234
Temeljenje
Temeljenje
246
d - promjer ipa (cm).

Vrijednosti koeficijenta %
Opte-
i
2
234
1,00
-4,52
-1.01
-6,09
-1.55
1.50
-3.09
-0.70
-2,89
-0,78
2.00
3.00
-2.47 -0,57 -2,19
-0.50
4,oo :
-2,42
-0.50
-1.91
-0,57
-1,61 -0,50 -1,88 -0,50
-1,50
-0.50
6.00
-3,05 -0,50
Temeljenje
Temeljenje
247
Tabela 30.20.
1>
-7-
Doputeno iskustveno horizontalno

Tabela
optereenje
(H)
:
srednje gustiprainasti pijesak, fmenko plastina glina,30.21.
-vrsta tla:
Sl.30.64. Promjene koeficijenata Af AM* (A) I /, ?_ # OV/ o bezimenom
pijesak, kruto plastina glina .srednje plastina; -glina, plinoviti
lanu Z=z/R (Davisson i GUI, 1963).
prah.prainasta ili pjesko vita glinavrsta .ipad
cmh (cm)h (kN)(cm)h (kn)(cm)h (kn)282614530 324,5d28
285d15 166d5 6armirano-betonski
Koeficijent horizontalne reakcije tla ' (kN/m3)
, -.-_.-,:-:,30
356,0d60 707d26
Tabela 30.19.
RASLRESIL SREDNJE
GUST k . 308d10 15
NEKOHERRNTNO GUSTOA
k'K(MN/M')
GUST K
..(MI3);: 40803520
3
'(MN/M )
NEPOTOPLJEN
2,2
6,7
17,9
PIJESAK " - " f
POTOPLJEN
PIJESAK
KONZISTEN
CIJA: GLINE
:
1,3
4,4
10,8
VRLO
TVRDA
KRUTA
Na kraju ovoga poglavlja o ipovima preostala bi analiza ipova
-^GLINA^;^
24,0
optereenih 48,0
na zatezanje -96,0
upanje, to e u osnovi biti obraeno u poglavlju o
ankerisanju.
Za iskustveno odreivanje doputene veliine Radi
horizontalne
sileitaoca
(H) mogu
upuivanja
na koritenje Eurocodea 7 daje se krai osvrt na
da poslue podaci iz ruskog prirunika (Spravonik
proektirovika,
1969),
koji na ipovima.
poglavlje 7 koje obrauje temeljenje
su dati u tabeli 30.21., za doputeni pomak ipa od co=l,0cm.
Ovim Propisima odreuje se krajnja granina nosivost ipova optereenih
na pritisak i zatezanje, kao i nosivost i deformacije ipova optereenih poprenim
U TABELI 30.21. OZNAKE
silama i to kao ipova izvedenih buenjem, zabijanjem, utiskivanjem i uvrtanjem u
ZNAE:
tlo.
Provjeravaju se slijedea granina stanja:
H - HORIZONTALNA SILA
KOHERENTNO
(c.=*_0,2/_/)
KRUTA
z=0.4D
> gubitak
opte
stabilnosti
tla
i
ipova;
nosivost potisnutih i zateuih ipova;
> slom tla popreno optereenih temelja na ipovima;
> slom konstrukcije, na ipovima kod optereenja na pritisak, zatezanje, savijanje, torziju i posmik;
> kombinovani slom u tlu i u ipovima;
> prekomjerno Sleganje;
> nedopustive vibracije.
31.TEMELJENJE NA BUNARIMA
31-l.UOPTENO O DUBOKIM MASIVNIM TEMELJIMA
Pri odreivanju projektne nosivosti ipova karakteristina vrijednost (Q k) odreuje se iz komponente
otpora baze (Qv) i plata(Q0) ipa, tj.:
Qk-Qv+Qo
(30.152.)
Odnosi ovih komponenti mogu se odrediti iz posebnih ispitivanja ili odreivanjem odgovarajuih
raunskih novosti.
Projektna nosivost (Q) odreuje se iz izraza:
Q=Qv/Yv + Qo/Yo,
(30.153.)
Parcijalni koeficijenti sigurnosti yv i Yo dobiju se iz tabele 30.22.
Parcijalni koeficijenti sigurnosti za

nosivost na vrhu (v) i obimu (0) ipa
,
__________
Tabela
Faktor korekcijeYv1,30
1,60
30.22.
Temeljenje
234
1,451,30 1,60 1,30
Temeljenje
248
U strunoj literaturi postoji razliita podjela dubokih temelja s obzirom na njihovu nosivost, oblik,
konstrukciju i tehniku izvoenja. Prema Braji (1995) i Nonveilleru (1981) tri su vrste masivnih dubokih temelja:
(i) bunari, (ii) sanduci (sanduasti bunari) sa dnom ili bez njega i (iii) kesoni. Drei se ove podjele, u ovom
poglavlju bit e obraeni bunari, otvoreni sanduasti bunari i sanduci sa dnom, dok e se kesoni, zbog svoje
specifinosti, obraditi u narednom poglavlju. Na slici 25.7. dat je prikaz ovih bunara. Uobiajeno je da se zidovi
krune osnove nazivaju bunari, a kada su pravougaonog ili drugog oblika, nazivaju se sanduci ili sanduasti
bunari, otvoreni na oba kraja, ili sa zatvorenim dnom.
Temeljenje na bunarima i na otvorenim sanduastim bunarima -sanducima ima mnogo slinosti, pa se
esto i otvoreni sanduci nazivaju bunarima. Slinost je u tome to se u oba sluaja kopa tlo runo ili
mehanizovano, pod zatitom zidova bunara.
Zajedniko im je takoer to to se i bunari i sanduci, kao sastavni dio temelja, grade iznad vode, odnosno
sa povrine terena i potkopavanjem se sputaju do potrebne dubine. Meutim, njihov oblik i izrada, a naroito
statiko delovanje, se meusobno razlikuju, te se odvojeno tretiraju.
Sanduasti temelji sa dnom najvie se koriste za temeljenje u vodi. Oni se razlikuju od sanduastih
temelja bez dna po tome to se oni ne sputaju kroz tlo i u njima se ne kopa, ali su po konstrukciji veoma slini.
Oni se betoniraju na kopnu, sputaju u vodu, plutajui i teglei dopreme na projektovano mjesto. Zatim se
sanduk napuni balastom i sputa na unaprijed pripremljenu podlogu.
Iz ovih razmatranja proizlazi da su bunari otvorene konstrukcije i dolje i gore, te da se sputaju
kopanjem materijala mehanizovano ili runo uz pumpanje vode, ako se radi ispod nivoa podzemne vode.
Oblik bunara, odnosno sanduka, prilagoen je obliku temelja graevine koju nosi.
U stranoj literaturi moe se naii na podjelu sanduastih temelja na: (i) otvoren sanduk, (ii) sanduk sa
dnom i (i i i ) pneumatski sanduk (Braja, 1995).
Kada se analizira nain dubokog temeljenja, odnosno temeljenja na bunarima i sanducima, treba
razmotriti sve uslove temeljenja i odabrati rjeenje, koje je tehniki prihvatljivo i ekonomski opravdano. Na
odabir bunarskog i sanduastog temeljenja, posebno utjee: (i) dubina do sloja koji moe preuzeti optereenje;
(ii) vrsta materijala (iii) nivo podzemne vode; (iv) raspoloivost sredstava za rad; (v) cijena rada i vrijeme
izvoenja; (vi) radni prostor i uticajni elementi okoline, itd.
31.2. BUNARI
Temeljenje na bunarima primjenjuje se u sluajevima kada su sastav i karakteristike tla takve da se sile
od graevine ne mogu prenijeti preko plitkih temelja na tlo, u izvjesnoj manjoj dubini od povrine terena, pa je
potrebno temelje osloniti na dublje slojeve vee nosivosti. Primjeni bunara posebno se pristuba u sluaju kada je
pobijanje talpi ili ipova oteano zbog samaca i korijenja u tlu, heterogenog i konglomeratisanog tla, ili je
zabijanje oteano zbog prostornih terenskih i drugih sigurnosnih uslova. Zabijanje kratkih ipova obino je
neekonomino i neadekvatno, a nekada njihovo zabijanje sa vibriranjem ima negativan uticaj na susjedne objekte
i okolinu, te je u ovome sluaju tehniko-ekonomski opravdano primijeniti bunarsko temeljenje. Tehnika
sredstava, obim radova i raspoloivost graevinskog materijala mogu takoer da utjeu na ekonominost i
opravdanost primjene pojedinanih ili grupnih bunara od raznih materijala.
Dubina sputanja bunara ne bi trebala biti suvie mala. Prema nekim autorima, u obinim sluajevima
ova dubina ne bi trebala biti manja od 3,0-4,0 m. Smatra se daje ovo i najracionalnija dubina sa aspekta trenja po
omotau bunara. Zbog velikog trenja, koje nastaje sputanjem bunara, ne moe se u normalnim okolnostima
postii vea dubina od 10,0 m. Samo u izuzetnim sluajevima mogu bunari biti ekonomini kao temelji za vee
od navedene dubine. Ove konstatacije ipak se odnose na dosadanje klasine izrade bunara samo za temelje.
Savremena tehnologija i upotreba sredstava za smanjenje trenja omoguuju i vee dubine od 10,0 m, i to ne
samo za temelje, ve i za druge tehnike zahvate. U Hrvatskoj je centrala Hidroelektrane Obrovac smjetena u
sputeni armirano-betonski bunar-aht dijametra 27,0 m i dubine 58,0 m. Ustvari ovo je vertikalni aht izveden u
laporovitoj glini, a ne klasian bunar, ali je sputan na nain kako se to radi sa armirano-betonskim bunarom.
Bunari se izvode pojedinano ili u grupi, to ovisi o veliini temeljne konstrukcije i od optereenja.
Primena manjih bunara u grupi dolazi u obzir kada je povrina graevine velika i oslanja se na tlo vee nosivosti
na manjoj dubini ispod povrine tla. U principu ovaj nain temeljenja odgovara temeljenju na grupi ipova veih
dijametara. Pojedinani bunari veih dijametara dolaze u obzir kada su temelji vei i masivniji, tj. kada je
potrebna povrina oslanjanja znatno vea ili priblino jednaka konstrukciji.
Prednosti temeljenja na bunarima su: (i) u manjoj koliini upotrebljenog materijala, posebno kvalitetnog
materijala, koji se koristi za tanke zidove bunara, dok je ispuna obino od slabijeg i jeftinijeg materijala; (ii)
dobivanje jasnog uvida u vrstu i kvalitet materijala tokom sputanja, odnosno iskopa; (iii) manja potreba za
prostorom i tehnikim sredstvima, to ovisi o obimu radova. Glavni nedostatak temeljenja na bunarima je otean
rad tokom sputanja kada moe doi do naginjanja bunara zbog nenormalnih nagiba razliitih slojeva tla. U
234
Temeljenje
Temeljenje
249
izvjesnim sluajevima priliv veih koliina vode u bunar, posebno u koritima rijeka, moe oteati njegovo
izvoenje.
Bunari su danas najee: zidani, betonski, armirano-betonski i prednapregnuti, dok je prije bilo
primjera drvenih i elinih bunara.
Zidani bunari se rade od kamena, opeke i betonskih blokova, u cementnom malteru. Bunari od ovih
elemenata moraju imati li bazne slojeve, od betona ili armiranog betona, na svakih 2,0 - 2,5 m visine. Zidovi od
ovih elemenata, pa i od betona u oplati, treba da imaju eline ili armirano-betonske vertikalne veze, koje se
povezuju sa libanim slojevima (serkiaama) i sa noem bunara. Na ovaj nain formira se kompaktna
konstrukcija kao jedna cjelina koja je neophodna prilikom sputanja kroz tlo, kako ne bi dolo do razdvajanja i
otkidanja delova bunara.
Bunari od betona i armiranog betona grade se u klizajuoj oplati ili od montanih prstenova koji moraju
imati elinu vertikalnu vezu. Za duboke specijalne bunare primjenjuje se prednapregnuti beton.
Optereenje za sputanje bunara primjenjuje se raspoloivim materijalom ili posebno pripremljenim
tekim blokovima.
Nakon sputanja bunara na potrebnu dubinu vri se njegovo zapunjavanje kamenom, par-betonom",
betonom, ili nekoherentnim materijalom, a rjee se ostavlja prazan. Najee se izbetonira na dnu betonski ep, a
po potrebi i ojaa armirano-betonskom ploom. Ako se ne vri popuna bunara, na gornjoj strani potrebno je
izvesti a.b. plou (si.31.15.).
No bunara radi se na vie naina. Najee je on od armiranog betona, sa ojaanim elinim profilom ili
bez njega, ili od elika. Izbor ovisi o vrsti materijala kao i od eventualne potrebe za miniranjem.
Otvoreni bunari se posebno primjenjuju za temeljenje u rijekama, gdje je predominantno tlo od mehke
gline, praine, pijeska, ili ljunka. Ovi materijali mogu se lahko kopati i ne pruaju veliki otpor prilikom
sputanja bunara. Ukoliko moe doi i do plavljenja bunara, obino se radi zatita gradilita zagatima. Primena
bunara pogodna je kod velikih sezonskih razlika u nivoima vode u rijeci. Obino se bunar zavri u sezoni niskih
vodostaja, a i eventualno njegovo plavljenje nee izazvati vee potekoe.
31.3. KONSTRUKCIJA OTVORENOG BUNARA

Oblik bunara, u mnogo sluajeva, ovisan je o zahtjevima konstrukcije iznad njega. Idealan oblik je
kruni, jer omoguuje lake sputanje, poto daje minimalnu povrinu za otpor trenjem u odnosu na druge
mogue oblike. Osim ovoga kruni presjek najbolje odgovara prijemu bonih pritisaka tla.
Oblik moe da ovisi i o vrsti upotrijebljenog materijala za bunar. Tako je bunar izveden od opeke
okruglog oblika, ali je presjek po visini obino promjenljiv to se postie stepenastim suavanjem navie (sl.3l.l.a). Bunari od kamena izvode se na isti nain kao i bunari od opeke, samo su zidovi bunara deblji.
Od betona i armiranog betona mogu se praviti razni oblici bunara. Konstantan okrugli oblik sa
konstantnom debljinom vertikalnih stijenki bunara je lahko izvesti (sl.31. l.-b), ali je oteano njegovo sputanje
zbog velikog trenja, te se izvode bunari sa nagnutom vanjskom i unutarnjom stranom (sl.31.l.-c), ili samo sa
nagnutom vanjskom stranom (sl.31.l.-d), to je povoljnije, jer se sa unutarnje strane moe koristiti klizna oplata.
Okrugli oblik bunara od armiranog betona sa veim proirenjem u donjem dijelu (sl.31.l.-e) rjee se koristi za
razliku od bunara sa konstantnim unutarnjim presjekom i debljim nagnutim (sl.31.l.-f), ili vertikalnim (sl.31.l.-g i
h) vanjskim stijenkama u donjem dijelu bunara koji su esto u upotrebi.
U praksi trenje ee oteava sputanje bunara radi ega se nastoji smanjiti prikladnim tehnikim
rjeenjima. Trenje je posebno kritino kod bunara malog dijametra koje treba spustiti na vee dubine. Jedna od
mjera je da se vanjske stijenke bunara izvode u malom nagibu, a ne vertikalno. Nepovoljnost ovoga izvoenja je
u tome to se razrahljuje i slijee tlo oko bunara u toku njegovog sputanja. Bunari sa donjim vertikalnim
stijenkama (sl.31.l.-g i h) bolje se sputaju i dre u vertikalnosti, te tako spreavaju posljedice njegovog
naginjanja.
U cilju smanjenja sila trenja mogue je po obimu plata bunara ugraditi cijevi sa mlaznicama, kroz koje
se povremeno moe utiskivati voda pod pritiskom (sl.31.l.-f). U ovom sluaju, takoer, dolazi do razrahljivanja
tla oko bunara, to dovodi do poznatih negativnih posljedica. Bilo je i uspjenih pokuaja da se premazima plata
bunara smanji koeficijent trenja. Ovi premazi moraju biti otporni na ljutenje prilikom sputanja bunara kroz tlo
razliitog sastava.
Najuspjenije smanjenje trenja uz plat bunara ostvaruje se primjenom tiksotropne bentonitske
suspenzije. Za ovaj postubak donji dio bunara treba da ima proirenje (sl.31.l.-h). Kada je bunar sputen do
smanjenja presjeka, stavi se uz plat oplata kojom se formira prostor za punjenje suspenzije. Sputanjem bunara
stalno se dodaje suspenzija, iji nivo mora biti iznad nivoa podzemne vode radi stvaranja hidrostatskog pritiska.
U ovome sluaju tlo ne dodiruje plat bunara, te se trenje praktiki moe eliminisati (T=0).
234
Temeljenje
Temeljenje
250
<>
Sl.31.1. Primjeri oblika bunara: zidani bunar sa promjenljivom debljinom zidova (a), betonski bunari konstantnog okruglog
oblika sa konstantnom debljinom stijenki (b). promjenljiv presjek i debljina zidova (c), konusni oblik sa vertikalnom
unutarnjom stranom i promjenljivom debljinom stijenki (dj, proiren donji, a vertikalan gornji dio bunara (e),
konusan donji a vertikalan gornji dio sa vertikalnom unutarnjom stranom (f), vertikalan donji, a konusan gornji dio
sa vertikalnom unutarnjom stranom (g), konstantan okrugli oblik, sa debljim stijenkama u donjem, a tanjim u
gornjem dijelu bunara (h) gdje je: oplata (1), bentonitska suspenzija (2) i mlaznica za ispiranje vodom (3), na skici
(Jj.
Veoma znaajan element bunara je no sa razliitim oblicima sjeiva (sl.31.2.,31.3. i 31.4.). Najee
je kombinovan od elinih elemenata sa betonom ili armiranim betonom. Prvobitno se oblik noa formirao od
drveta povezanog sa ugaonicima i limom (sl.31.2.-a), a kasnije od elinih elemenata, ponajvie ve koritenih
za zidane bunare (sl.31.2.-b). Danas se najvie koriste betonski (sl.31.2.-c) ili armirano-betonski noevi u
kombinaciji sa elinim elementima (sl.31.2.-d). Ponekad se koristi armirano-betonski no u sklopu sa
zakoenim prstenom, bez ojaanja (sl.31.2.-e), a koristi se za mehka tla.
(D
SU 1.2. Primjeri noa za bunare: drveni ojaan elinim profilima (a), elini elementi za zidani bunar (b), betonski ojaan
elinim profilima (c), armirano-betonski sa ojaanim vrhom elinim profilima (d) i armirano-betonski neojaani
no.
(D
Sjeivo
noa
obino je vezano za
armirano-betonski prsten,
sa unutranjim nagibom
radi lakeg potkopavanja i
234
Temeljenje
SU 1.3. Armirano-betonski no bunara prema prijedlogu Indian

Roads Congress (a i b), te sjeiva noa bunara na rijeci Lower
Zambezi za pijesak (c i d) i stijenski masiv (e i f ) (Tomlinson
Temeljenje
251
sputanja bunara. Praktikuje se da zakoenje iznosi 30 sa vertikalom za glinovita, a 45 za pjeana tla. Otrica
mora biti dovoljna jaka i kruta kako ne bi dolo do krivljenja i spreavanja daljnjeg prodiranja u tlo. Donji dio
bunara sa nonim armirano-betonskim prstenom treba biti izveden od kvalitetnog betona, jer to zahtijeva visoka
koncentracija napona na sjeivu bunara. Ovo tim prije ako se oekuju samci ili eventualno miniranje u bunaru, u
kom sluaju unutarnji dio do oko 3,0 m od dna treba obloiti limom.
Indijski komitet za puteve (1984), na bazi iskustva steenog na izvoenju mnogih temelja za mostove,
predloio je proraun debljine stijenki, tipove noeva i druge detalje bunara (sl.31.3.). Sjeivo se najee
postavlja prema vani (si.31,3.-a, c, e), rjee u sredinu (sl.31.3. b i d), ili unutar noa (sl.31.3.-f).
Kod zidanih bunara, ili kod bunara od nearmiranog betona, izrauju se horizontalni libani armiranobetonski slojevi (serklai), koji se vertikalnim elinim vezama ankeriu za no bunara (sl.31.4.-b). Ovim se
spreava pojava sila zatezanja, u toku sputanja bunara, a time i razdvajanje pojedinih zidanih slojeva bunara.
Kod armirano-betonskih bunara nastavci armature osiguravaju se preklopom ili varom.
Ako su bunari veih prenika, veih teina, ili se dopremaju kao plivajui elementi, a sputaju se sa skele
ili plovnog objekta, moe se raditi olakan tip. Prije sputanja bunar se izradi sa tankim zidovima od armiranog
betona, a nakon sputanja na dno dobetonira se unutranja strana bunara betonom ili armiranim betonom
(si.31.4.-a). Ovim nainom dobije se vea teina bunara, ime se olakava njegovo prodiranje kroz tlo na vee
dubine. Za sluaj sputanja bunara kroz vodu mora se obezbijediti nain podvodnog betoniranja.
Prilikom izbora dijametra bunara treba voditi rauna i o mogunosti rada u bunaru, koje se obavlja runo
noza
Sl.31.4. Zidovi bunara olakam u fazi sputanja sa skele do tla (a) i
serklani armirano-betonski slojevi povezani metalnim
vezama za no bunara (b).
(rjee) i mehanizovano kod veih graevinskih zahvata. Minimalni unutarnji promjer moe da iznosi 1,0 m, ali
je bolje daje vei, stoje ovisno i o veliini temeljne konstrukcije i dubini bunara. Uobiajeno je da se do 3,0 m
promjera bunar smatra uzanim, a od 3,0 - 6,0 m i vie, iroki bunar. Danas se izvode bunari znatnih irina (do
30,0 m) i velikih dubina (do 100,0 m), tako da se moe govoriti i o veoma irokim (preko 10,0 m) bunarima,
koji se koriste za velika optereenja i znaajne dubine.
Kod obimnih i sloenih radova iznad vode praktikuje se i izrada montanih delova bunara, koji se kao
plovni objekti dopreme na mjesto ugradnje i kranom ugrauju i mehanizovanim iskopom sputaju na
projektovanu dubinu.
Pored bunara sa jednostrukim zidom, koji su prethodno objanjeni, u svijetu su izvedeni vrlo veliki
bunari su duplim zidovima, koji su meusobno povezani radijalnim zidovima (Tomlinson i Boorman, 1995).
31.4. IZVOENJE BUNARA KAO TEMELJA
Izvoenje bunara ovisi o terenskim uslovima, tehnikim sredstvima i vrsti materijala. Oni se mogu
izvesti na:
1) Tlu, i na mjestu sputanja bunara, kada je najjednostavniji postubak rada;
2) vjetaki napravljenim ostrvima, kada je voda relativno plitka, ili se za ove svrhe zagatima formira prostor
za izradu i sputanje bunara;
3) skelama ili plovnim objektima iznad vode i na mjestu sputanja bunara;
4) suhom doku, kada se dijelovi bunara (posebno donji dio bunara sa noem) osposobljavaju za plovidbu, u
kome sluaju se dno bunara privremeno zatvori vodonepropusnom konstrukcijom, ali lagahnom za
uklanjanje prije sputanja.
234
Temeljenje
Temeljenje
252
Kod izvoenja bunara kao temelja treba realizovati vie faza radova kao npr.: (i) geotehniko istraivanje
tla, kako u fazi izvoenja ne bi bilo iznenaenja i promjene rjeenja, kao to je bilo sluajeva; (ii) izrada bunara;
(iii) postavljanje, sputanje i kontrola vertikalnosti; (iv) kopanje i ispumpavanje vode; te (v) ispunjavanje bunara
i izrada nadgiavne ploe i konstrukcije objekta.
31.4.1. IZRADA I POSTAVLJANJE BUNARA
Izrada samih bunara ovisi o vrsti materijala od kojeg se gradi, lokaciji i dubini na koju se bunar sputa,
mjestu izrade i nainu eventualnog transporta, te metodi sputanja.
Zidani bunari, kao i bunari od nearmiranog betona u klasinoj ili kliznoj oplati, grade se na poravnatom
sabijenom tlu na mjestu njegovog sputanja. Na tano postavljenom nou i prstenu zida se, odnosno betonira u
oplati, stijenka - zid bunara. Ako dubina bunara nije velika, ozida se, odnosno betonira, cjelokupna visina bunara
prije njegovog sputanja. Kod veih dubina izvede se jedan dio visine zida, saeka da vezivo ovrsne, kada se
sputa dio bunara i prema potrebi nadoziuje, odnosno nadobetonira i postepeno sputa do potrebne dubine. Na
mjestu prekida obino se izvode armirano-betonski serklai (libani slojevi), koji se po vertikali vezuju za prsten
noa bunara.
Armirano-betonski bunari rade se obino u kliznoj oplati, u cijeloj svojoj visini, ili u dijelovima uz
postepeno sputanje, to ovisi o dubini bunara. Kod radova sa prekidima treba obratiti panju na spojeve betona i
nastavke armature.
Betonske, armirano-betonske i prednapregnute bunare izvedene od montanih prefabrikovanih prstenova
treba dobro povezati u jednu cjelinu elinim sponama, ili na drugi nain, uz dobro zaptivanje meuspojnica.
Bunari se rade i na skelama iznad vode ili na plovnim objektima. Postubak izrade je isti kao i na tlu,
samo treba rijeiti nain kaenja, prenosa i sputanja bunara do vode i kroz vodu do povrine tla. Radi dizanja i
sputanja potrebno je bunar vezati u vie taaka, tako da bude to stabilniji i sigurniji za postavljanje na pravu
lokaciju i u tanom poloaju. U toku cijelog sputanja potrebno je stalno kontrolisati njegov poloaj do kote
temeljenja.
Kada se bunari postavljaju dizalicama, ili kada se dopreme kao plivajui elementi pa se potapaju na
mjesto temeljenja, tanost njihovog postavljanja najtee se ostvaruje. Netanost postavljanja bunara nije lahko
popraviti u toku sputanja kroz tlo, te se moe desiti da bude i vea ekscentrinost, sa kojom se obino ulazi u
proraun.
Izrada, podstavljanje i kontrola bunara izvedenog na tlu je lake u odnosu na ostale naine, ali je
neophodna uspostava stalnih taaka za kontrolu poloaja bunara u fazi izrade i njegovog sputanja.
31.4.2. KOPANJE I SPUTANJE BUNARA

Kopanje u bunaru moe biti u suhom ili pod vodom, to ovisi o vrsti materijala, njegovoj
propustljivosti i nivou podzemne vode. Ovisno o ovim elementima mogue su razne metode i naini rada sa
raspoloivom opremom. Ako se eli i postoje uslovi da se kopa u tlu sa podzemnom vodom u suho, onda se
moraju koristiti pumpe, ime se omoguuje kopanje i ispod samoga noa bunara.
Kada se kopa u suhom, ako nema podzemne vode, ili se ona lahko moe ispumpati, mogue su
intervencije i sa radnicima u bilo kojoj fazi sputanja bunara (sl.31.5.). Rad u ovakvim uslovima je najprikladniji,
jer se moe kopati obinim sredstvima, runo ili mainski, pomou raznih vrsta hvataa materijala (sl.31.5.-b i
c), a prepreke se u toku sputanja lahko savladavaju. Kod vrih materijala koristi se tei hvata (sl.31.5.-c),
koji se puta sa visine da otvoren pada i zabije u tlo, a pri podizanju se stegne i iznosi materijal vani. esto je
potrebno potkopavanje ispod i/ili izvan noa, stoje u ovome sluaju rada u suhom izvodljivo, a mogue je
koristiti i vodu pod pritiskom.
234
Temeljenje
Temeljenje
253
SI.31.5. Faze izvoenja i sputanja bunara (a): izrada prve faze (I), iskop i sputanje I faze (11), nadobetoniranje druge faze
(III), sputanje i iskop II faze (IV), zapunjavanje bunara (V); hvata za materijal sa manjom vrstoom (b) i veom
vrstoom (c).
1) Faza sputanja bunara priinjava najvee potekoe zbog potrebe savladavanja otpora trenja po obimu bunara.
Savladavanje trenja postie se obino na slijedei nain:
a) teinom bunara, koja treba biti vea od sila trenja;
b) nanoenjem optereenja na bunar, koje mora biti centrino;
c) potkopavanjem ispod samoga noa bunara, ime se eliminie otpor tla odozdo (sl.31.6.-a);
d) utiskivanjem vode pod pritiskom ispod noa ili po obodu bunara, sistemom ugraenih cijevi i mlaznica;
e) koritenjem bentonitske tiksotropne smjese po obodu bunara.
U slabo nosivom tlu (mulj, zasien pijesak) savladavanje trenja je lahko, a ponekad nastuba i brzo
tonjenje bunara u tlo. U ovome sluaju bunar se obino pridrava sa skele i blagovremeno nadoziuje, odnosno
betonira, kako ne bi tonuo svjee izgraen dio zida bunara.
Kada se bunari sputaju ispod nivoa podzemne vode, moe se voda ispumpavati, kao i u dragim
otvorenim graevinskim jamama. Pumpanje vode ne izaziva posebne potekoe kada se bunar sputa u
materijalu sa malim koeficijentom propusnosti, kao stoje glinovito i/ili prainasto tlo.
Meutim, u pjeskovitom i ljunkovitom materijalu velike vodopropusnosti, priliv vode je znatan i moe
se savladati jedino jakim pumpama, ali tada postoji opasnost od hidraulikog sloma. U ovome sluaju nastuba
naglo prodiranje materijala u bunar zbog velikog ulaznog gradijenta ispod noa i erozije materijala (sl.31.6.-alijevo). Radi ovoga se voda ispumpava samo do izvjesne relativno male dubine iskopanog bunara.
Kada, ipak, bunar treba dublje sputati u sitnozrnom materijalu, radi se iskop pod vodom raznim
mehanikim napravama. U ovome sluaju nivo vode u bunaru odrava se u visini podzemne vode ili neto iznad
ovoga nivoa. Tada voda struji iz bunara u tlo i pozitivnim strujnim pritiskom stabilizira tlo oko dna bunara i
spreava njegovo prodiranje u bunar.
Sl.31.6. Sputanje i kopanje bunara: iskop pod vodom i/ili iskop uz pumpanje vode (a), iskop hidroejektorom (b) i
ispravljanje bunara u tlu (c), horizontalnom ( H ) vertikalnom (V) i/ili zateuom silom (Z), kao i vodom pod
pritiskom (I).
234
Temeljenje
Temeljenje
254
U ljunkovitom tlu opasnost od hidraulikog sloma tla oko noa bunara je manja, ali je vea
vodopropusnost, pa su potrebni moni kapaciteti pumpi za odravanje niskog vodostaja. Zato se u takvim
materijalima, takoer, redovno kopa bagerima ne ispumpavajui vodu (si.31.6.-a). Za kopanje u pjeskovitom i
prainastom tlu koriste se ejektori na zrak ili vodu (sl.31.6.-b). Princip rada sastoji
234
Temeljenje
Temeljenje
255
31. Temeljenje na bunarima
X Duboko-indirektno temeljenje______________________________________________________________________________
se u ubacivanju zraka ili vode kroz manju cijev pod pritiskom, ime se razara tlo, a kroz drugu cijev veeg
prenika izvlai se zajedno voda i materijal.
Kada se materijal kopa pod vodom, mogue su razne prepreke, kao to su panjevi, samci, tvrdi proslojci i
si., kada se mora intervenisati roniocima, to usporava izgradnju temelja na bunarima.
Kada ima vei broj bunara u istom temelju, nivo vode moe se sniziti pomou pumpi postavljenih u ve
zavrenim bunarima i/ili izmeu njih. Na ovaj nain moe se formirati depresivna linija i omoguiti iskop u
suhom.
U toku sputanja bunara formira se boni pritisak, koji nije ravnomjeran po povrini omotaa, to dovodi
do naginjanja bunara. Isto tako, neravnomjeran iskop, pojave samaca i razliitog sastava tla, neravnomjerno
nalijeganje noa i si. moe izazvati nepravilno tonjenje bunara, naginjanje i pomjeranje u stranu. Ispravljanje se
postie: (i) kopanjem vie na jednoj nego na drugoj strani, potkopavanjem ispod noa na strani koju treba
spustiti, (ii) podupiranjem sa strane na povrini terena, (iii) vezivanjem gornjeg kraja bunara i povlaenjem, (iv)
optereivanjem jedne strane vie nego druge, (v) delovanjem vode pod pritiskom na strani koju treba spustiti,
odnosno vratiti (sl.31.6.-c).
U koherentnom tlu nije preporuljivo prekidati sputanje bunara na due vrijeme, jer kada se jednom
savlada trenje, poslije proces sputanja ide lake. Ovo i zbog toga to kod duih prekida dolazi do poveanja
normalnih napona, a time i trenja, usljed plastinog teenja materijala.
2) Ispunjavanje bunara zapoinje nakon njegovog sputanja do predviene kote kako bi se dobio masivan
temelj za konstrukciju. Veoma rijetko se bunar ostavlja nezapunjen, ali ima sluajeva da se izbetonira samo
jedan donji dio bunara, radi dobivanja vee nosivosti. Gornji dio zapuni se ljunkom, pijeskom, kamenom ili
par-betonom, do pune visine. Kada se radi pod vodom, najsigurnije je da se cio bunar zapuni betonom nie
marke i obavezno izradi armirano-betonska konstrukcija nad bunarima radi prenoenja optereenja na zidove
bunara.
3) Sputanje bunara iznad vode je sloenije i zahtijeva mona sredstva za rad

nad vodom. Ako je stopa bunara sa noem ili ako su dijelovi bunara izraeni pored obale, oni se plutanjem
dopreme na mjesto ugradnje i dizalicama postave na formirano tlo. Obino se betoniraju na kolicima pored
obale i poslije ovravanja betona spuste ekrkom niz tranice u vodu (sl.31.7.-a). Kod strmih obala ovo se
sputanje u vodu obavlja sa skele.
Kod niih vodostaja rijeke prave se vjetaka ostrva i sa tako formiranog prostora bunar se sputa u tlo. Kada su
vei nivoi vode, "vjetaka ostrva" se prave
pomou zabijenih drvenih, elinih, ili betonskih talpi, obino okruglog oblika, i pijeska kojim se ispuni
unutranji prostor.
Na slici 31.7.-b dat je primjer temeljenja stubova mosta na brzoj rijeci Mississippi formiranjem
vjetakog pjeanog ostrva od elinih talpi, unutar kojih je nasut pijesak. Promjeri ostrva bili su 34,0 i 37,0 m,
i bili su okrueni sa dva reda ipova (Blaine, 1947).
NOICA BUNARA
SA NOEM U
248
Temeljenje
CIJEVI ZA VODU
POD PRITISKOM
BRTVILA
SJECI
VO
MLAZNIC
ZA
-
PODMAZIVANJE
Temeljenje
256
X Duboko-indirektno temeljenje______________________________________________________________________________
SI. 31.7. Metoda izrade i sputanja donjeg gotovog dijela bunara tranicama u vodu (a), te izrada i sputanje bunara sa
vjetakog pjeanog ostrva osiguraog metalnim talpama za most Bauton Rouge na rijeci Mississippi (b), (Blaine,
1947).
Za izradu i sputanje bunara za stub mosta na rijeci Zambezi koriteni su pontoni, na kojima su instalirani svi
pogoni za proizvodnju betona i
248
Temeljenje
Temeljenje
257

X Duboko-indirektno temeljenje_______________________________________________________________________________________
komprimiranog zraka, pumpna, elektro i termo postrojenja, sa kranovima i dragom opremom neophodnom za
izradu, iskop i sputanje bunara (sl.31. 8.). Na slian nain izveden je vei broj temelja na bunarima za mostove
na veim rijekama i kroz mone rijene nanose (Tomlinson i Boorman, 1995).
Sl.31.8. Izrada, iskop i sputanje bunara, sa plivajuih pontonskih pogona za most na rijeci Zambezi (Howorth, 1937).
U svijetu je izvedeno vie veoma dubokih bunara i znaajnih promjera za temelje raznih objekata. Tako
je npr: za prelaz 230 kV dalekovoda preko rijeke Jamuna u Bangladeshu (Bangladeu) izvedeno vie bunara
dubine preko 100 m, promjera preko 12,0 m (sl.31.9. - a). Smatra se daje ovo najvea dubina bunara u svijetu
(Chandler, Peraine i dr., 1984; Hinch, Mc Doovvall i dr. 1984.). Pri punom koritu protie 70.700 m 3/s vode, kada
dubina iznosi 38,0 m. Za izvoenje ovih bunara bilo je potrebno oko bunara izvriti potrebna osiguranja. Tlo u
temeljnom dijelu bunara sastojalo se od zbijene praine, fino zbijenog pijeska i ljunka.
Dva su glavna problema bila vezana za metodu izvoenja bunara: (i) dubina vode u toku godinje sezone
i (ii) razvoj trenja zbog velike dubine. Za savladavanje trenja koriteno je injektiranje pomou bentonitske
suspenzije (a na dnu i cementne) kroz posebno ugraen sistem cijevi i mlaznica (sl.31.9.-b). Najdublji bunar
imao je 1188 mlaznica ugraenih u 27 intervala po
dubini.Analiziran je jedinini koeficijent trenja na vie bunara K
2_
12.
- 20
53.m
SLABO
5 GRA
NUURAN
SREDNJI
LJUNAK
KORITO
RIJEKE
.75 mm odvojena cijev za

svaku visinu
MLAZNICA
11.mlaznica
razmaku
O.Bbrn
u svakom
. kvandrantu
t g S -Q Ov i uzet je 0,33 Oo'v.
/
M)
'
2
0.
-42
|2.438m
V
Temeljenje
I -RAZMAK - .--MJESTA
90 ZA
4520
258
|UWm BEnTONINTSKE __
SUSPENZIJE
ELINA
OTRI
FINO
ORANULI
Temeljenje
251

Sl.31.9. Presjek bunara za stub dalekovoda u Jamuna rijeci - Bangladesh (a), sa tlocrtom rasporeda injekcionog sistema za
bentonitsku suspenziju (b), (Tomlinson i. Boorman, 1995). Bunar za mainsku halu Hidroelektrane Obrovac, presjek
(c'j i detalj stope bunara (d).
BUNA
RSKI mosta, Japan, na sistemu
Sl.31.10. Temeljenje Yokohama
EP
bunara: postavljanje
i sputanje bunara sa broda dizalicom
(a), te jaza iskopa, sputanja bunara i buenja stijenskog
masiva (b), (Courtesy of the Metropolitan Expressway
Public Autority oj Yokohama; Tomlinson i Boorman,
1995).
Za smjetaj ispod zemlje komplet strojarnice Hidroelektrane Obrovac u Hrvatskoj, u laporovitim
glinama, izveden je bunar - aht dubine 58,0 m i unutarnjeg dijametra 27,0 m (si. 31.9,-c i d). (Croatian National
Electricitv, 1995). Smanjenje trenja po obodu ahta izvedeno je bentonitskom suspenzijom koja je utiskivana po
cijelom obodu bunara.
Temeljenje toranjskih stubova za most na Yokohama , u Japanu, raspona 460,0 m, na grupi od devet
otvorenih bunara dijametra 10,0 m, takoer je veoma interesantan primjer visokomehanizovanog konstrukterstva
(sl.31.10.). Dubina temeljenja bila je oko 80,0 - 90,0 m ispod visokog vodostaja u Yokohama . Dijelovi
bunara raeni su na suhom doku i sa privremeno zatvorenim dnom dovueni plutajui na gradilite. Dizalicom sa
plovnog objekta od 3000 t (sl.31.10.-a) postavljam su dijelovi bunara visine 27,0 m i uz kopanje grabilicom
sputani do predviene kote. U stenskom masivu iskop je vren rotacionom builicom (sl.31.10.-b). Bunari su
zapunjeni betonom i na gornjem dijelu izvedena je konstrukcija mosta (Tomlinson i Boorman, 1995).
259
Temeljenje
Temeljenje
251

31.5. OPTEREENJE I DIMENZIONISANJE BUNARA

Za Dimenzionisanje zidova bunara i noa sa prstenom bunara, potrebno je, kao i kod ostalih
konstrukcija, izvriti analizu optereenja. Kod bunara to je, pored teine bunara i konstrukcije, optereenja koja
se nanose prilikom sputanja bunara, optereenja kod prenosa, transporta, sputanja sa skele, ili kod plutanja na
vodi, te sile trenja, koje se javljaju pri njegovom sputanju.
Vrlo esto se ne proraunava konstrukcija malog bunara nego se konstruie empirijski na bazi iskustva.
Oni se raunaju tada kao sastavni dio temelja: na njihovu nosivost, optereenje na tlo, kao i na stabilnost temelja
skupa sa bunarom, kao dijelom temelja.
31.5.1. OPTEREENJE BUNARA
Proraun same konstrukcije bunara odnosi se na: no, prsten i zid bunara, a nekada i libane slojeve, kao
i na moguu ekscentrinost cijelog bunara, koja moe nastubiti prilikom sputanja bunara.
Proraun noa bunara i vijenca vri se na optereenja koja mogu nastati od naina potkopavanja.
Proraunom se obuhvaaju vertikalne, bone, unutarnje i vanjske sile, pri emu mogu nastubiti: pritisak,
ekscentrini pritisak, zatezanje i savijanje. Proraun se provodi kao za otvorene sanduke i kesone, te ostale
konstrukcije krunog oblika. Za sluaj kamenitog materijala treba raunati na
neravnomjerno prenoenje optereenja kao i na mogue udare pri sputanju bunara.
Zid bunara rauna se na ravnomjerno rasporeen pritisak po obimu bunara i to od pritiska tla i vode i
mogue horizontalne sile pri eventualnom ispravljanju bunara. Neravnomjeran pritisak nastaje im se naginje
bunar, pa treba zid bunara kontrolisati i na neravnomjerno rasporeeni pritisak na zid bunara. Za neravnomjerno
optereenje uzeti najveu moguu razliku u pritiscima. Pritisak od vode se ne mijenja dok se pritisak od tla
mijenja i nije isto kod koherentnog i nekoherentnog tla.
Poznato je da vertikalni (cr v) i horizontalni (a) napon u tlu, uz zidove bunara, linearno raste sa dubinom
i iznosi (sl.31.11.):
(31.1.)
o h = K 0 a v = K 0 y - z , gdje je Ko-koeficijent mirovanja prije objanjen.

Kada se bunar sputa, materijal uz bunar se razrahljuje, posebno ispod noa, zbog potkopavanja, pa tu
nastaje aktivno stanje sloma (sl.31.1 l.b), te se pritisak uz zidove bunara smanjuje na veliinu aktivnog pritiska
(sl.31.1 l.-c) (Nonveiller, 1981).
Sl.31.11.
Promjena napona pri kopanju bunara: naponi na povrini prije (a) i u toku iskopa (b), sa dijagramom bonog
6h
=K
t z
napona (c).
Distribuciju napona oko krunog otvora, prema teoriji elastinosti i plastinosti izuavali su mnogi
autori. U osnovi se, nakon iskopa u tlu ili stenskom masivu, formiraju tri zone:(i) rastresita ili rasteretna, (ii)
ojaana, ili zona poveanih napona i (iii) elastina ili zona prirodnih napona (sl.31.12.-a).
260
Temeljenje
Temeljenje
251

Sl.31.12. Distribucija bonih napona na omotau bunara: ema raspodjele napona (a r olr aj po dubini i stvorenim zonama
(a), te dijagram za koeficijente bonog napona (b).
Prema Terzaghiju (1943), naponi oko iskopanog otvora u elastinom poluprostoru mijenjaju se ovisno o
odstojanju od oboda otvora (sl.31.12.-a). Normalni naponi u radijalnom pravcu (cr r) smanjuju se od prirodne
veliine na nulu, uz samu stijenku iskopa, dok se normalni tangencijalni naponi () u smjera tangente,
poveavaju na dvostruku vrijednost prirodnog - geolokog (gravitcionog) napona (rj). Radijalni napon se
poveava, a tangencijalni smanjuje,
261
Temeljenje
Temeljenje
251
poev od iskopa u dubinu i na priblino 5r0 od osovine otvora dosee prvobitnu prirodnu veliinu. U rastresitoj
zoni ili zoni osloboenih napona dolazi do ispadanja materijala, posebno u sipkom materijalu i do uruavanja,
ukoliko nije osigurano podgradom, koja preuzima napon veliine 0
Prema teoriji plastinosti dobije se da je tangencionalni napon (\) normalan na radijalne ravni, u zoni
iskopa, znatno manji od onoga dobivenog prema teoriji elastinosti, a da radijalni naponi na granici iskopa rastu
do granine veliine o"0 (sl.31.12.-a). U literaturi postoje izvedeni izrazi za normalne napone u radijalnom i
tangencijalnom smjeru
i
za oba stanja materijala, dok se napon na obodu iskopa (cr 0) moe
t
izraziti ovisno o teini materijala () i radijusu iskopa (r0), u obliku:
(31.2.)
0
a
0
a.
(a,
<y ),
a =m - .
Koeficijent bonog napona (m_) dobije se za razne odnose z/r, na slici 31.12.-b (Nonveiller, 1981).
31.5.2. TRENJE NA OMOTAU BUNARA

Prouavanje trenja na omotau bunara veoma je znaajno radi odreivanja teine bunara u fazi sputanja.
Kod prorauna trenja po omotau bunara treba imati u vidu karakteristike pojedinih slojeva tla.
Kada se ukupni otpor sputanju (T) rauna iz aktivnog pritiska (P A), ugla trenja () i eventualne adhezije
(ca), moe se napisati izraz u obliku (sl.31.13.-a):
T = P A -sinS+c a -z,
(31.3.)
T = P A -tg(p.
(31.4.)
ili u optem obliku:

Laboratorijskim ispitivanjem ugla trenja () i adhezije (ca), izmeu omotaa bunara i tla, ne mogu se
dobiti dovoljno pouzdani podaci, jer ovise o mnogo faktora. Radi ovoga se u praksi veinom rauna sa
iskustvenim specifinim otporom trenja (f), te je sila otpora tla:
T = 0- f ,
(31.5.)
gdje je:
O- . povrina obima na kojoj se omota bunara dodiruje sa slojevima tla (m2);
f- specifini otpor trenja izmeu omotaa i tla (kN/m2), (tabela 14.6.).
Specifini otpor (f) ovisi o vrsti i zbijenosti materijala i ispitivanjem je ustanovljeno da je do dubine 5,0 7,0 m linearno promjenljiva veliina, a dalje u dubinu priblino konstantna vrijednost (sl.31.13.-b).
Ispitivanjem specifinog trenja (koeficijenta trenja), kod izgradnje nekih mostova, ustanovljene su i vee
vrijednosti od pomenutih. Tako npr.: pri sputanju bunara kroz ljunkovit nanos dobiven je f=30 kN/m 2, a kroz
prekonsolidovanu vrstu glinu f=l 10 kN/m2 (Nonveiller, 1981).
Za normalno sputanje bunara treba u osnovi udovoljiti slijedeim uslovima:
a) Teina bunara (W) treba da bude toliko velika da se on potkopavanjem moe spustiti, tj.:
(31.6.)
W > T.
HkN/m2)
Zr5.0-70m
J___ frconsl
T=|(PAsm.+C_-ZM.
256
Temeljenje
Temeljenjt
257
Z(m!
Sl.31.13. Boni pritisak i trenje na zidove bunara i otpor prodiranju noa: boni pritisak (P A ) i trenje (T) na
zidove bunara (a), razvoj specifinog trenja (f ) po dubini (b ) i otpor prodiranja na vrhu bunarskog
noa (c).
Kada nije udovoljeno ovoj jednadbi, bunar se potkopavanjem ne sputa, te ga je potrebno dodatno
optereivati. U ovome sluaju se materijal ispod noa utiskuje sa strane u bunar, tako da ukupna koliina
iskopanog materijala biva vea od volumena temelja. Radi sigurnosti uzima se daje teina bunara:
W > F - T,
odnosno sila otpora:
W
P
<,m <-*-tg<p-,in
F.
F,
T A <{P A -smS+c a -z),
(31.7.)
gdje je:
FS>1,5 - faktor sigurnosti (koeficijent sigurnosti Ks).
b) Teina bunara ne treba biti tolika da se no previe duboko samostalno ukopa u tlo, a to nastuba kod
nekontrolisanog tonjenja bunara. Maksimalna teina bunara mora zadovoljiti relaciju:
W <T + Q f .
(31.8.)
U ovom sluaju na no djeluje kritina sila sloma (Q f), ija horizontalna sila izaziva zateue napone u
donjem prstenu bunara koje no bunara mora sigurno preuzeti (sl.31.13.-c).
U sluaju nejednakih slojeva moe se desiti da trenje dri jedan gornji dio bunara, a donji dio da visi, te
se pojavljuje zatezanje. Ovu silu treba da preuzme vertikalna armatura, a sila zatezanja dobije se iz razlike
gornjih i donjih djelujuih sila.
Kada je ^ T > ] W, treba dodati vertikalno optereenje (P); ono treba u ovome sluaju da iznosi:
P>(%T- 2W)'
(31.9.)
Faktor sigurnosti u ovome sluaju
OJ
ovisi o tanosti pretpostavljenog trenja i
=
uzima se vei od 1,5 - 4,0.
U praksi se za iznalaenje sila trenja
koristi sila mirovanja (Po), uz koeficijent
mirovanja (Ko=l-sin<p), tj.:
256
Temeljenje
(31.13
.)
M = (W-T!
Temeljenjt
257
81.31.14. Pritisak vode i tla na zid
bunara
(e*-)=
^-P-z(a). Distribucija
ravnomjernih i neravnomjernih pritisaka sa statikim
veliinama na isjeku u horizontalnoj ravni bunara (b i c)
(Kosti, 1968). Optereenje i momenti pri naginjanju bunara
te je:
(31.10.)
31.5.3. DIMENZIONISANJE ZIDOVA BUNARA

Na zid bunara djeluje aktivni pritisak tla (Pa), koji je obraen u prethodnim takama, kao i hidrostatski
pritisak vode (Pw), u cijelosti po itavoj dubini ako se voda ispumpava iz bunara, ili samo pritisak koji odgovara
razlici nivoa vode u bunaru i izvan njega (sl.31.14.-a). Dok se sputa bunar, on se, takoer, moe nageti i tada
nastaju momenti savijanja uzdu vertikalne osi, pa se mogu pojaviti zateue pukotine na omotau. Za
proraunate momente savijanja (sl.31.14.-d) potrebno je predvidjeti uzdunu armaturu. U ovome sluaju
granina vrijednost bonog pritiska na zidovima bunara moe dostii vrijednost pasivnog otpora tla (P p).
Debljina zidova bunara najee ovisi o potrebnoj teini za vrijeme sputanja, a ona je najee tolika da
ne premauje doputene napone za beton. Kod veih bunara Dimenzionisanje njegovih zidova vri se za prije
navedena optereenja.
Meutim, zbog najee neravnomjernog optereenja tla po dubini omotaa, u raun se uvodi
neravnomjeran pritisak tla, dok je pritisak vode uvijek linearno promjenljiv po dubini (sl.31.14.-a i b).
Pretpostavlja se da u jednom pravcu djeluje na dubini z najvei mogui pritisak (sl.31.14.-b i c):
Pn^^P^+Pa'
(31--)
a u drugom pravcu najmanji pritisak:
=*(31.12.)
Sa ovom pretpostavkom dobije se slijedei odnos pritisaka, koji se koriste za iznalaenje statikih
veliina:
P'max
256
Temeljenje
Temeljenjt
257
__________________________
Za kruni presjek momenti i normalne sile u takama presjeka a i b dobiju se iz izraza za (Kosti, 1968 ):
momente:
normalne sile:
=-049,! . r
^ =Pmi
-co'; Mb=+0,U7p
m i a
-r2.co';
Kl + 0,785-')
(31.14.)
Indian Roads Congress (1984) preporuuje jednadbu za proraun debljine stijenke bunara (ali ne manje
od Q,5m):
d = KBsf J (m),
(31.18.)
gdje je:
Kkonstanta ovisna o vrsti tla i tipu bunara (tabela 31.1.); B(m)- vanjski dijametar bunara
krunog oblika;
/ (m)- dubina bunara ispod niskog vodostaja vode, ili nivoa tla, uzima se vea vrijednost.
naponi
(315 se
^ = T wZa ovakvo ekscentrino optereenje
-} dobiju iz poznatog izraza: N , M
A W
a za sluaj ravnomjernog optereenja centrini pritisak bit e:
N = p - r .
(31.16.)
Dimenzionira se po teoriji armiranog betona, obino donji, kao najvie optereeni, i gornji kao najmanje
optereeni presjek.
U literaturi postoje iskustveni izrazi za Dimenzionisanje zidova bunara. Tako npr. obrazac Lamea ima
oblik:
ad = A
-_1
/2
(31.17.)
gdje je:
a- doputeni napon materijala zida bunara. Vrijednosti
koeficijenta K za definisanje debljine bunara ili sanduka za
Tip bunara ili sandukaluueia Ji.i.
: :
temeljenje
- 'VRSTA TLA
PRliTEZNOPRETENOPJESKOVITOGLINOVITOSamostalan
kruni oblik bunara od
...........^t:;':y'betona" -\''-0,0300,033DupliD Sanduk od
betona0,0390,043Samostalni kruni oblik zidan0,0470,052Dupli
D sanduk zidan opekom0,0620.068260Temeljenje
31.6. BUNARI KAO TEMELJI OBJEKATA

Bunari obino ine sastavni dio temelja objekata, odnosno konstrukcije, na tlu ili iznad vode. Zbog
ovoga je potrebno izvriti analizu nosivosti bunara i tla ispod njega, ukljuujui cjelukupno optereenje objekta,
raunajui sistem kao stabilne temelje oslonjene najee preko povrine dna bunara.
31.6.1. PRIMENA BUNARA KAO TEMELJA
Temeljenje
261
__________________________
Bunari se kao temelji primjenjuju pojedinano ili u grupi. Nain primjene ovisi o veliini i
koncentrisanosti optereenja, veliine odnosa vertikalnog i horizontalniog ukupnog optereenja, oblika temeljne
konstrukcije, kao i od nosivosti tla na koje se oslanja bunar.
Pojedinani bunari su manjeg promjera i nalaze se ispod temelja, samo na pojedinim mjestima i na
veem odstojanju. Oni su najee optereeni vertikalnim malim optereenjima. Stopa temelja iznad bunara, ako
je ira od dimenzije bunara, treba da je bar 30 - 50 cm izvan ivice bunara radi obezbjeenja mogunosti skretanja
bunara pri njegovom sputanju.
Samostalni bunari su veih promjera i obino nemaju temeljnu stopu, ve bunari zamjenjuju samostalne
masivne temelje. Ako je samo jedan bunar, onda je on obino velikog prenika, to ovisi o vrsti i dimenzijama
konstrukcije. Ispod dalekovodnih, telekomunikacionih i drugih stubova obino su samostalni i vei bunari, kao i
bunari za druge namjene (si. 31.9.). ei je sluaj da ima dva ili tri bunara u jednom redu, to ovisi, takoer, od
veliine bunara i duine konstrukcije iznad bunara. Ispod mostovnih stubova najee se projektuju dva ili tri
bunara, koja se konstrukcijom stuba meusobno povezu. Ispod kejskih zidova na pristanitima moe biti u
jednom redu vie bunara povezanih kejskom konstrukcijom. U ovome sluaju mora se voditi rauna o
meurazmaku, koji treba da iznosi minimum 1,0 m, kako ne bi bilo potekoa pri sputanju bunara. Kada je
vei razmak izmeu bunara, mora se predvidjeti konstrukcija za prenoenje optereenja sa kontinualne
konstrukcije na bunar.
est je sluaj izgradnje bunara veih promjera na vodi, kao to su, naprimjer, mostovni stubovi. Da bi se
Sl.3I.15. ematski prikaz prorauna napona pod temeljom ispod

bunara (sanduka B-L) (a) (Nonveiller, 1981), i prikaz
pojaanja epa (nakon njegove izrade pod vodom) poslije
ispumpavanja vode (b).
izbjeglo suenje profila za proticanje vode, izvode se nekada bunari sa gornjim krajem ispod nivoa terena. Da bi
se bunari mogli spustiti, a i radi obezbjeenja izvoenja donjih delova mostovnih stubova, izvodi se privremena
zatita oslonjenja na konstrukciju bunara sa visinom do iznad niskog nivoa vode. Kada se ovi radovi zavre,
uklanja se ova privremena konstrukcija.
Bunari u grupi obino su mali i u veem broju obuhvaaju iru temeljnu stopu, slino ipovima veih
promjera. Raspored bunara u osnovi moe biti slian rasporedu ipova ispod temelja. Kod ovoga vano je
predvidjeti dovoljno meuodstojanje radi mogunosti rada i eventualne devijacije bunara.
31.6.2. PRORAUN TEMELJA NA BUNARIMA

Nain prorauna nosivosti bunara ovisi od njegova oblika i veliine, kao i od tla na koje se oslanja bunar.
Bunare ne bi trebalo raunati na nosivost trenjem izuzev kod sasvim malih bunara, a u tom sluaju se mogu
tretirati kao ipovi velikih promjera. Za temelje znaajnih inenjerskih konstrukcija bunare treba raunati kao
stabilne temelje, koji se oslanjaju samo preko donje povrine bunara.
Pojedinani bunari ispod konstrukcija na veim odstojanjima raunaju se za vertikalna optereenja, jer su
horizontalna optereenja u ovim sluajevima obino neznatna. U izvjesnim sluajevima potrebno je provesti
proraun za ekscentricitet, koji moe nastati pomjeranjem bunara pri njegovom sputanju.
Temeljenje
261
__________________________
Mali bunari u grupi statiki se tretiraju kao grupe nezavisnih elemenata vezani krutom temeljnom
ploom, slino vertikalnim ipovima u grupi. Prema tome, treba proraunati nosivost tla ispod bunara i njihovu
stabilnost. Prvo se u grupi bunara nau optereenja najvie optereenih bunara prema poloaju rezultante
optereenja, pa se za ta optereenja provjeravaju ivini naponi na tlo ispod osnove bunara.
Samostalni bunari se u statikom pogledu proraunavaju gotovo uvijek kao masivni temelji sa svim
nepovoljnim optereenjima. Ne rauna se sa bonim optereenjem tla, ve se iznalaze ivini naponi na tlo, kao i
stabilnost na prevrtanje i klizanje.
Koje sile djeluju i kakav je generalni princip prorauna temelja nad bunarom, vidljivo je iz primjera na
slici 31.15. - a.
Na temelj dimenzija LxB, koji je optereen silom G i horizontalnim silama H x i , djeluju Uopteno
slijedee sile:
Gteina gornje konstrukcije;
Hx i Hykomponente horizontalne sile konstrukcije;
7
Gj = l , b teina stuba i temelja iznad najnieg nivoa vode;
y G2 V2 y'b - teina temelja (bunara) ispod najnieg nivoa vode;

W l = t V l -y - teina tla iznad NPV;
W 2 = V2 ' - teina tla ispod NPV;
,'jedinina teina materijala iznad i ispod NPV;

Yb i YV
jedinina teina betona iznad i ispod NPV;
Ukupna vertikalna sila, sa izraunatim teinama, koja djeluje na temeljnu plohu je:
0=0+0,+G2+Wl+W2^G+Vl-Yb+V2.Y'b+lVr +lV2-Y'- (31.19.) Pomou ove sile i horizontalnih komponenti H x i
Hy optereenja stuba izrauna se grafiki ili analitiki rezultanta R i njeno sjecite sa temeljnom plohom
Temeljenje
261
SI. Temeljenje na bunarima

(taka A) udaljeno ex i ev od teita temeljne spojnice. Iz ovih podataka izraunavaju se ivini naponi (a u) na
svim uglovima temeljne plohe. Ekscentriciteti se dobiju iz izraza:
H y {h + D)
H x {h + D)
Q '
Gma* i Gmin - maksimalnim i minimalnim optereenjem, koja treba raunati
sa Yb i Y'b, tj. betonom iznad i ispod odgovarajuih nivoa vode; Hi i - horizontalnom silom
upravno i u pravcu glavne ose; Mi i M_- momentima oko due osovine i sa njom paralelno. Ispod nivoa jednog
bunara, pored pola optereenja od Grax i G_, djeluje teina bunara (Gi) i teina tla (G2), koje treba raunati sa y' b
i '
Ispitivanjem se trebaju ustanoviti parametri vrstoe na smicanju kao i proraun doputene nosivosti tla
(o~t)-
Sl.31.16. Prikaz temelja stupa mosta na dva bunara: poduni presjek

(a), popreni presjek (b) i tlocrt bunara (c).
(31.20.)
1
<
6
/
6
^
<
L;
za
pravokutan
presjek,
kada se ne pojavljuje zatezanje.

Ekscentricitet (ex i ey) ovisi o veliini horizontalnih komponenti optereenja i ukupne teine temelja. U
proraunu optereenja (jedn.31.19.) nisu uzeti u obzir sile trenja (T) i aktivni pritisak (P) na omotau bunara
(sanduka), raunajui da e se one vremenom smanjiti, ili nestati, to bi inae smanjilo ukupnu silu (Q).
Ako ekscentriciteti nisu veliki, nije potrebna velika teina ukupnih temelja, te se ostavlja upljina u
bunaru. Nakon sputanja bunara izbetonira se obino betonski ep pod vodom (I faza) i poslije ispumpa voda iz
bunara. U ovome sluaju teina epa treba da bude tolika da se odupre razlici pritisaka vode, tj. (sl.31.15.-b):
h -
= >te Je visina epa:
1
,
,
h = hwYw
(31.21.)
(31-22.)
n
264
Temeljenje
Temeljenje
265
SI. Temeljenje na bunarima

Teng (1962) daje empirijske izraze za debljinu epa (Braja, 1995).

Kada se ispumpa voda, moe se injektiranjem ojaati kontakt izmeu bunara, epa i tla, ime se
obezbjeuje bolji prenos sila na tlo. Po potrebi moe se ojaati armirano-betonskom ploom da bi se potpuno
osigurao prenos sila sa zidova bunara na tlo.
Kod prevelikog ekscentriciteta na temeljnoj plohi ukupna teina moe se poveati zapunjavanjem
upljeg prostora ljunkom, pijeskom ili mravim betonom. Ako se popunjava bunar mravim betonom, nije
potrebno izvoditi armirano-betonsku plou, jer se sile direktno prenose na temeljnu plohu.
Za jo jedan praktini primjer daje se generalni princip prorauna dva bunara, kao temelja mostovnog
stuba (sl.31.16.), optereenog u visini gornje ivice bunara sa:
Za pretpostavljene dimenzije bunara (sl.31.16.) prorauna se maksimalni vertikalni pritisak na bunar od
vertikalnog optereenja stuba (GN_x/2), teine bunara (GT), teine tla oko i iznad bunara sa ' (G2) i od momenta
(M2), tj.:
G
M
G 2 = Vy' ; G, (31.23.)
G'____; G, = V j l \
2
h
tako da e ukupno vertikalno optereenje iznositi:
264
Temeljenje
Temeljenje
265
%V = ^ G = G ' + G
266
1 +
G2+G3.
Temeljenje
Temeljenje
267
(31.24.)
266
Temeljenje
Temeljenje
267
proraun slini su kao I kod bunara, te e se ovdje obrazloiti samo oni elementi, koji se unekoliko razlikuju od
bunara.
Za jedan (naj optereeniji) bunar preraunaju se momenti oko:
1/
\
podune ose: M [ = (M, + H, h )
31.7.1. PRIMENA I OBLICI SANDUASTIH BUNARA
krae ose: M'
sumarni
= H , h
, kao i
moment: M = ( 'J + ( 'J . Iz prethodnog proizlazi napon na tlo
(31.26.)
Na slian nain prorauna se najmanji pritisak na tlo (0).

Maksimalni napon treba biti manji od odop za ispitano tlo ispod
bunara.
Stabilnost na prevrtanje vjerovatno ne dolazi u obzir, a
stabilnost protiv klizanja prorauna se iz najmanjeg vertikalnog
optereenja i najvee horizontalne sile:
266
Temeljenje
Temeljenje
267
>
J
266
Temeljenje
Temeljenje
267
(31.25.)
266
Temeljenje
Temeljenje
267
Kod veoma velikih optereenja, koja su koncentrisana na manjoj povrini, Primena veeg broja okruglih
bunara ili jednog veeg bunara moe biti neekonomina, radi ega se obino koriste sanduasti bunari. Osim
ovoga, sanduasti bunari su prilagodljiviji obliku temeljne konstrukcije, odnosno spoljnom optereenju.
Sanduasti bunari, isto tako, mogu biti povoljniji pri sputanju kroz tlo, nego vie krunih bunara, naroito kada
je vea dubina temeljenja i u koherentnim materijalima, gdje pritisci mogu biti veliki i promjenljiviji.
Radi vee slobodne povrine za rad mogu se upotrijebiti efikasnija sredstva za iskop i pumpanje vode,
nego kada su bunari manjih prenika. Kada se naie na smetnje, ialiko je njihovo odstranjivanje zbog veeg
slobodnog prostora i mogunosti primjene jaih sredstava za rad. Zidovi bunara optereeni su silama pritiska dok
su zidovi sanduka izloeni i savijanju, te bi u ovome sluaju prednost bila na strani bunara. Sanduci su pogodniji
za prelaz na pneumatske temeljenje, ako se u procesu rada ukae takva potreba.
Za izradu sanduastih bunara gotovo iskljuivo se koristi armirani beton, a samo u izvjesnim sluajevima
mogu se kombinovati beton i armirani beton. No sanduka je najee od elika, a rjee samo od armiranog
betona.
H=
(31.27.)
o
tri LO
2.5-
o
2-
020050
f te
2.5 f5.0
I
------i
+
{
\
-1t ]
J
ma
2.5-4.0-
5.0
215-5.0
SI.31.17. ematski prikaz nekih oblika sanduastih bunara sa

o
m
jednom (a,b,c,d) i vie (ej) komora.
2
l
J
asilatrenjaizraunasenajedanodobjanjenihnaina,npr:
(31.28.)
H
Za pretpostavljene dimenzije bunara (D} i D2) izvri se kontrola napona, na gornjem i donjem kraju
bunara, prema izrazima u jednadbama 31.14. i 31.15., ili na bilo koji prije opisani nain. Veliina ekscentriciteta
pronalazi se na nain dat u prethodnom primjeru.
31.7. TEMELJENJE NA SANDUAST1M BUNARIMA
Pored otvorenih bunara, u temeljenju objekata koriste se i otvoreni sanduci - sanduasti bunari raznih
oblika i veliina. Njihova Primena, izrada, sputanje i
Otvoreni sanduci, koji se nekada nazivaju i otvoreni kesoni, ine najee relativno velike objekte, za koje je
potrebno izraditi ^-.mpietne projekte sa statikim proraunima. Konstruktivni oblici u osnovi su razliiti i
prilagoavaju se dimenzijama i oblicima temelja konstrukcije. Obino su pravougaonog ili kombinovanog
oblika, bez podjela, ili sa jednom ili vie unutranjih pregrada (sl.31.17.). Ove pregrade mogu biti privremenog
karaktera, a uklanjaju prilikom punjenja sanduka.
Bone vanjske strane rade se, kao i kod bunara, u nagibu, radi lakeg prodiranja u tlo, a unutarnje su
obino vertikalne, to omoguuje koritenje klizne oplate (sl.31.18.). Na ovaj nain dobije se u dnu vea debljina
zida nego na vrhu sanduka, to je i statiki povoljnije. Poto su zidovi sanduka izloeni savijanju, uglovi i
ukrtanja izloeni su veim momentima savijanja nego u poljima zbog ega se ojaavaju vutama. Da bi se
smanjili momenti savijanja, kod dugakih zidova sanduka projektuju se popreni i poduni pregradni zidovi
(sl.31,17.-e,f).
Pregradni zidovi mogu biti po itavoj visini sanduka ili samo najednom dijelu njegove visine. U ovome
sluaju dobro je da se izostavi dio pregradnog zida u donjem njegovom dijelu, ime se omoguuje prelaz iz jedne
komore u drugu. Ovakav sluaj povoljan je kod prelaza na pneumatsko temeljenje. Kod veeg doticaja vode
povoljnije je imati vie komora, jer se tada voda moe ispumpati iz pojedinanih komora.
266
Temeljenje
Temeljenje
267
Debljina zidova sanduastog bunara ovisi od statikih veliina, ali na vrhu ne bi trebala biti tanja od 15
cm (sl.31.18.), kada su od armiranog betona, a 30-50 cm, kada su od nabijenog betona. Meutim, debljine zidova
mogu biti i vee, ako je potrebna vea teina radi savladavanja trenja po obodu sanduka.
Kada je otvoreni sanduk u vodi, pa je potrebna vea visina zidova nego za definitivan temelj, moe se na
vanjskim zidovima za temelj izraditi privremeni tanji zid, kao i kod ve pomenutih bunara.
131.18. Primjer pravougaonog podunog (a), poprenog (b) i

horizontalnog presjeka (c) sanduastog bunara, sa detalj om
vule (d).
Izrada, postavljanje i pumpanje vode iz sanduka slino je kao i kod opisanog naina za bunare. Sve
aktivnosti na formiranju temelja sa sanducima sline su fazama rada za temelje na okruglim bunarima.
Zapunjavanjem komora sanduka mogu se vriti razne kombinacije, ovisno o poloaju elije prema spoljanjoj
strani temelja. Kombinovano zapunjavanje komora, posebno je pogodno kod izrade kejova ili potpornih
konstrukcija.
est je sluaj temeljenja na vie otvorenih sanduka kada se oni povezuju armirano-betonskom
konstrukcijom. U ovome sluaju pojedine komore mogu se izvesti na manjim visinama, to ovisi o vrsti
graevine i statikim zahtjevima.
31.7.2. PRORAUNSANDUASTIHBUNARA
Proraun temelja izvedenih pomou otvorenih sanduastih bunara ne razlikuje se od prorauna masivnih
temelja izvedenih na uobiajene naine. Statiki proraun sastoji se u uobiajenoj analizi optereenja,
odreivanju debljine zidova sanduka optereenih i momentom savijanja, te provjeri ivinih napona na tlo ispod
sanduka. U obzir dolaze: (i) optereenja od konstrukcije objekta, (ii) vertikalna optereenja od konstrukcije
sanduka i tla, (iii) boni pritisci tla i (iv) pritisak od vode. Kod prorauna treba uzeti u obzir najnepovoljnije
optereenje koje se moe javiti u toku graenja.
Sl.31.19. ematski prikaz prorauna zida sanduka: aktivni pritisak

tla (a), ema optereenja jednog odsjeka rama (h), dijagram
momenata sanduka (c), za jedan odsjeak visine, sa "semom
djelovanja sila u presjeku (l)-(l).
266
Temeljenje
Temeljenje
267
Sanduasti bunari raunaju se kao zatvorene ramovske konstrukcije, sa bonim pritiscima tla i vode, koji
imaju trouglastu raspodjelu pritiska po dubini. Statike veliine pritiska (p) odreuju se za razne visine sanduka
(D/n), s tim da se trouglasto optereenje zamijeni ravnomjernim optereenjem za pojedine vertikalne zidne
odsjeke (sl.31.19.). Pri ovoj pretpostavci treba imati u vidu da moe nastubiti neravnomjerna raspodjela tla
usljed razliitog sastava tla i neravnomjernog nalijeganja noa sanduka.
Zbog moguih udara, prilikom sputanja sanduka, potrebno je raunati sa dinamikim koeficijentom ili
poveati koeficijent sigurnosti.
Kako su stranice bunara kratke, tj. ograniene su duine, ne moe se u potpunosti razviti aktivni klin,
radi ega se vri redukcija aktivnog pritiska (sl.31.20.-b). Sile trenja (T) koje djeluju kao dodatni otpor na
krajevima aktivnog klina utjeu na promjenu ukupne veliine aktivnog pritiska tla na zidove masivnog temelja.
Moe se dokazati daje sila aktivnog pritiska (_'), uzimajui u obzir sile trenja (T), jednaka (Nonveiller, 1981):
_1
2'
(31.29.)
2
l
An = ~ y - D K A L
P>,P,-2T = a-,P; ,P
2T
1
(31.30.)
=1
-DK0tgq>
optereenje na sanduk (ram) na nekoj dubini z na bazi kojeg se proraunaju momenti savijanja na zidovima
bunara - rama (sl.31.20.-c).
Koeficijent a redukcije aktivnog pritiska (Nonveiller, 1981)
Tabela 31.2.
ZA =
D/L
_20
__30
0,5
_
2.0
41,00,33
0,7
0,50,67
70,20,84
0,8
0,10,93
8 0,97
~36C
6,22 0,61 0,80 0,92 0,96
U konstrukciji sanduastog bunara proraunava se: (i) no i prsten sa noem, (ii) zidovi, (iii) ukruenja,
i/ili (iv) tavanice, ukoliko se prelazi na pneumatsko temeljenje. No se rauna kao da je oslonjen po cijeloj
duini ili delomino sa bonim pritiscima sa unutarnje i vanjske strane, kao konzola iz zida. Sistem konstrukcije
zida za horizontalna optereenja je zatvoren ram, sa jednim ili vie otvora, izloen savijanju i aksijalnom
pritisku, od optereenja tlom i vodom (sl.31.19.-a i 31.20.-c). Treba voditi rauna da je svaki presjek zida
sanduka izloen ekscentrinom pritisku (sl.31.19.-b).
4
r
PZ=/V
' 1 -gs !1
AS
i.(w-T)-
fai
!
FT
_L
=4
(WT!
- *
---------------L
SI. 31. 20. Optereenja i momenti savijanja horizontalnih presjeka bunara: vertikalni presjek (a), optereenje pritiskom tla i
vode (b), tlocrt optereenja i momenata savijanja na dubini z(c).
270
Temeljenje
271
Temeljenje
Uzimajui: Ko=l-sin(p i c=0, dobije se a iz tabele 31.2. Raspodjela ovog koeficijenta nee biti linearna,
nego e se sa dubinom smanjivati i to tako da poinje sa tangentom na linearnu raspodjelu aktivnog pritiska
(sl.31.20.-b). Ovako reduciran aktivni pritisak (iP'3=pa, na slici 31.20.-b,c) sa pritiskom vode () je
A = y-(W-TK^
Sl.31.21. Ekstremna optereenja u vertikalnom uzdunom presjeku sanduastog bunara: teina se prenosi na krajeve noa
(a), odnosno na srednji dio noa (b), (prema Nonveilleru, 1981).
Pri sputanju sanduka moe se desiti da se prenos teine koncentrie samo na neke dijelove noa.
Mogua su dva ekstremna sIuaja:(i)cjelokupna duina prenosi se na krau stranicu, kada se dobije najvei
moment savijanja u uzdunim zidovima sanduka, kojim se odreuje potrebna armatura u vijencu noa
(sl.31.21 .a) i (ii) cjelokupna teina prenosi se na srednjem dijelu due stranice sanduka, kada se dobije moment
savijanja, kojim se definie uzduna armatura u gornjem dijelu sanduastog bunara (sl.31.21 ,-b).
Maksimalni momenti za ova dva sluaja nesimetrinog optereenja noa dobiju se iz izraza, prema slici
31.21.:
^(W-rf
|-4
zaFz,,
(31.31.)
L zaFz
31.8.1. PRIMENA, IZRADA I SPUTANJE SANDUKA SA DNOM
Primena sanduka od armiranog betona sa dnom ograniena je samo na sluajeve temeljenja objekata u
vodi vee dubine. Njihova Primena je pogodna na lokacijama koje posjeduju dovoljnu nosivost na samoj
povrini tla. Meutim, oni se koriste i u sluaju slabije nosivosti povrinskog tla, s tim da se na jedan od moguih
tehnikih zahvata izvri ojaanje tla kamenim nabaajem ili se izbageruje slabo tlo (sl.31.23.). Ovakvi sanduci se
rijetko primjenjuju ako se nosivo tlo nalazi duboko ispod povrine tla pod vodom. U izvjesnim sluajevima
sanduasti bunari sa dnom se kombinuju sa ipovima preko kojih se optereenje prenosi na dublje slojeve tla
(sl.31.24.-b).
rain
.N
V
Ovakav proraun ponavlja se za razne faze sputanja sanduastog bunara po dubini z, kako bi se nala
najvea armatura {pz u vijencu noa i :FZ u gornjem dijelu, te u raznim dubinama sanduastog bunara. Osim ove
horizontalne armature, potrebna je i vertikalna armatura povezana za vijenac noa, kako bi se osigurala cjelina
sanduka, pri njegovom sputanju. Eventualne napone zatezanja, koji bi nastali zbog djeliminog "ovjeenja"
sanduka tokom sputanja, treba da preuzme ova vertikalna armatura.
Iznalaenje momenata i provjera napona sanduastog bunara pri njegovom naginjanju kod sputanja
predoeno je slikom 31.14.-d., a metod prorauna napona ispod temelja sanduastog bunara slikom 31.15.
31.8. TEMELJENJE NA SANDUCIMA SA DNOM
270
Temeljenje
271
Temeljenje
Sanduci sa dnom su po obliku slini sanducima bez dna. Konstrukcija je izvedena od relativno tankih
armatumo-betonskih zidova, ploa i dna povezanih u jednu simetrinu, ili asimetrinu cjelinu, obino ojaanu u
uglovima vutama (sl.31.22.). Mogu biti samo sa jednom ili vie elija razliitih visina, koje se mogu koristiti kao
samostalne ili meusobno povezane. Specifinost ovih sanduka je u tome to se projektuju i proraunavaju ne
samo za noenje, ve i za plutanje na vodi. S obzirom, da imaju dno, kroz sanduke se ne moe vriti kopanje ve
prije njihovog sputanja na projektovanu lokaciju tlo mora biti dobro pripremljeno. Zbog tanke konstrukcije
sanduka sa dnom, oni su lahki, za transport i sputanje kroz vodu, a ujedno su i sastavni dio temelja, a tada se
obino popunjavaju materijalima koji nisu skupi. Ovi i drugi elementi doprinose da ovakva temeljna konstrukcija
ne bude skupo rjeenje.
Sl.3l.22. Primjeri simetrinih (a,b,d) i nesimetrinih (c) sanduka sa dnom, sa konzolnim ispustima i bez njih.
Najee se ovi sanduasti bunari koriste za kejske zidove i/ili zatitne, odnosno potporne konstrukcije
temeljene u vodi. U ovome sluaju zidovi sanduka mogu biti razliitih visina, posebno onih do tla (sl.31.22.-c),
kao i razliitih debljina, ovisno u statinom konceptu temelja (sl.31.22.-d). Gotovo uvijek su i nii zidovi izvan
nivoa vode, a tada se sanduk vue plivanjem do mjesta sputanja.
Izrada sanduka sa dnom vri se izvan mjesta ugradnje. Veoma rijetko se u praksi rade na skelama ili na
plovnim objektima. Obino se betoniraju u oplati, na obali rijeke i sputaju u vodu: (i) iz napravljenog doka, u
koji se nakon betoniranja uputa voda i najlake ukljuuje u vodni tok; (ii) putem rampe (sl.31.23.-a,b) sa
kolosijekom i kolicima ili bez njih (sl.31.7.-a); te (iii) bagerovanjem dijela pjeane obale oko izvedenog
sanduka ime se on spusti u vodu (sl.32.5.-a).
Sanduci sa dnom koriste se za temeljenje mostovnih stubova, ali najvie na objektima u kojima ima vie
komada sanduka, pa je izrada na jednom mjestu najpogodnija.
Spoljani nagibi zidova izvode se u blagom nagibu, to ovisi od visine zidova i potrebnih debljina.
Meutim, ovi kao i unutarnji zidovi mogu biti vertikalni, ime se omoguuje laka izrada oplate. Debljine zidova
obino se kreu od 15 - 30 cm, ali mogu biti i deblji.
Za izradu temelja na odreenoj lokaciji sanduci se dovlae plivanjem i potapanjem se sputaju na
predvienu podlogu (sl.31.23.).
Sputanje i postavljanje sanduka sa dnom vri se nakon pripremljene podloge na koju e se osloniti dno
sanduka.
Priprema podloge moe se vriti na vie naina, ovisno o vrsti i nosivosti materijala, te tehnikim
Sl.31.23. Sputanje sanduastih bunara sa dnom: izrada na obali (a),

dovlaenje plutanjem (b), sputanje na iskopanu (c), nasutu (d,e) i
izbetoniranu (f) podlogu.
sredstvima za rad. Kada je dno vrsto i ravno podloga se izgrauje od kamenog nabaaja (sl.31.23.-e), a ako je u
nagibu, vri se poravnavanje bagerovanjem (sl.31.23.-e) ili nasipanjem kamenim ili otpadnim materijalom
(sl.31.23.-d). Umjesto kamenog nabaaja podloga moe biti izbetonirana pod vodom (sl.31.23.-f).
Ovisno o vrsti konstrukcije, bunar sa dnom izvodi se i sa gornjom ploom, na koju se oslanja stub mosta
ili neka druga konstrukcija (sl.31.24.). Dno bunara moe biti sa konzolama ili sa rubom koji spreava isticanje
cementnog maltera, ili injekcione smjese, kada se podloga zaptiva nakon sputanja sanduka (sl.31.24.-a,c).
270
Temeljenje
271
Temeljenje
Oblikovanje istaka na dnu sanduka moe biti u kombinaciji konzole i rubnog ispusta (sl.31.24.-c). U izvjesnim
sluajevima sanduk sa dnom oslanja se na ipove kada se nosivo tlo nalazi na veim dubinama (sl.31.24.-b).
Sl.31.24. Temelj stuba mosta na sanduastom bunaru sa dnom i ploom, na kamenom nabacaju (a), i ipovima (b), sa
detaljima injektiranja i zaptivanja kamenog nabaaja ispod dna sanduka (c), gdje je: stub mosta (1), odzrani
ventil (2), balast po potrebi (3), rubni istak (4), injekciona smjesa (5), kameni nabacaj (6), ipovi (7), nadglavna
ploa (8), injekciona cijev (9), ispuna betonom (10), otvor za ubrizgavanje cementne smjese (11).
Prilikom plutanja sanduka potrebno je poloaj izravnavati dodavanjem materijala na dnu ili uputanjem
vode. Pogodnije je koristiti materijal, jer on stoji na jednom mjestu dok je voda pokretna. Sanduk se sputa na
podlogu uputanjem vode i kontrolie njegov poloaj. Radi boljeg nalijeganja injektira se podloga ispod sanduka
kroz ugraene cijevi (sl.31.24.-c) ili se u dnu ostave otvori za ubrizgavanje injekcione smjese.
Kod izgradnje kejova, potpornih konstrukcija i dragih objekata, sanduci sa dnom, postavljaju se jedan do
drugog ili sa meurazmacima i povezu se nadglavnom konstrukcijom. Prazni meurazmaci popune se kamenom
naslagom, betonom ili betonskim elementima (si.31.25.).
Vrlo je teko tano postaviti sanduk na odreenu lokaciju, posebno kod velikih dubina i na vodi sa
valovima i jaom vodnom strujom. U ovome sluaju radi se posebna pomona skela od zabijenih elinih ili
drvenih talpi, koje slue ujedno i kao vodilje sanduku. Pored skele ankeriu se plovni objekti, sa dizalicama,
mjealicama, materijalom i drugim sredstvima za rad.
Sl.31.25. Temeljenje obaloulvrde na sanducima sa dnom, na meurazmacima.
U svijetu je temeljeno vie veoma visokih stubova, mostova na okruglim bunarima sa dnom. Temelj
stuba mosta preko Mississipija kod New Orleansa (Jansen, 1956) ukupne visine 104,2 m, izveden je od 28
elinih bunara, visine 6,0 m i dijametra 4,6 m. Ovaj sklop od 28 elinih bunara ukupnih dimenzija 46,0x26,6
m dopremljen je plutanjem na mjesto ugradnje i postepeno su se punili bunari betonom, a istodobno su se
podizale bone stijenke od armiranog betona, sve dok nije sputen na predvieno dno, 54,5 m ispod srednjeg
vodostaja (Nonveiller, 1981).
31.8.2. PRORAUN SANDUKA SA DNOM
270
Temeljenje
271
Temeljenje
Principi prorauna sanduka sa dnom, kao konstruktivnog elementa i temelja na sanducima, provode se
kao i kod otvorenih sanduka Sa dnom. Najvea razlika je u tome to se rauna da je ploa sanduka oslonjena po
obimu na sve etiri, a vertikalni zidovi na tri strane, ukoliko u gornjem kraju nisu vezani konstrukcijom objekta.
Oita je razlika i u potrebi za proraunom teine sanduka sa dnom kao plovnog objekta, koji i u nagnutom
poloaju mora biti stabilan na vodi.
Sanduk mora biti oblikovan i dimenzioniran tako da je stabilan i da uvijek postoji dovoljna visina i
najniih delova iznad nivoa vode. U fazi plutanja djeluje hidrostatski pritisak vode sa strana i uzgon na dno
(sl.31.26.-a), kao i kod sputenog sanduka na dno, a tada su pritisci obino vei od onih u fazi plivanja (sl.31.26.b).
Za provjeru stabilnosti sanduka pri plivanju potrebno je izraunati njegovu teinu (W) i potrebnu
zapreminu istisnute vode (V), sa teitem sanduka koji pliva (S) i teitem istisnute zapremine vode u
normalnom (T) i nagnutom (Ti) poloaju (sl.31.27.). Za ovako nagnut poloaj pod uglom (a) nau se
horizontalna odstojanja ovih taaka, kao i metacentar (M), koji se nalazi na presjenoj taki vertikale kroz Ti sa
osom objekta koji pliva (sl.31.27.-b). Par sila uzrokovanih teinom sanduka (W) s teitem u S i teinom
istisnute vode (P), koja djeluje u teitu Ti mora dati moment (M), koji okree sanduk u smjeru suprotnom
njegovom nagibu (sl.31.27.-b,c).
Sl.3I.26. Pritisci vode: kod plutanja (a) i sputen sanduk sa dnom na tlo (b).
Ako je raspored mase nepovoljan, moe se stabilnost osigurati postavljanjem uzgonskih cilindara, koji
poveavaju uzgon na strani nagiba.
Pri okretanju sanduka za mali ugao a, podigne se na jednom kraju dio vode iznad nivoa, teine AG, koja
tei da ispravi sanduk, a na drugom dijelu se
270
Temeljenje
271
Temeljenje
spusti ispod nivoa, teine , koja poveava potisak vode u

suprotnom smjeru. Veliine su meusobno jednake i tee da isprave
sanduk, tj.:
SI. 31.27. Plutanje sanduka sa dnom:normalan vertikalan poloaj (a)

i nagnut poloaj (b i c) sa silama djelovanja.
32. KESONSKO-PNEUMATSKO TEMELJENJE
Pod kesonom podrazumijevamo sanduk sa gornjom tavanicom kroz koju prolaze otvori za prolaz radnika
i izvlaenje materijala iz radne komore, u koju se utiskuje zrak pod odreenim pritiskom (sl.25.8.). Ideja kesona
potekla je od klasinog ronilakog zvona, za radove u plitkoj vodi, a prvi put je upotrijebljen kao keson u
dananjem obliku 1849. godine, za temeljenje stubova mosta na rijeci Rajni.
Prvobitno su kesoni raeni od drveta obloeni limom, zatim od elika obloenim limom, a danas se rade
od armiranog betona. Posljednjih decenija razvile su se metode izrade temelja buenim ipovima veih profila,
tako da je danas gotovo potpuno potisnuta upotreba kesonskog temeljenja, kao tekog i nehumanog rada pod
pritiskom. Zato e ova metoda temeljenja biti samo saeto obrazloena.
Moment stabilnosti bit e (sl.31.27.-b,c):
M=P(b-a).
(31.33.)
Ovaj izraz moe se napisati, za mali ugao a, u obliku (Kosti, 1968):
' ^
M = PoA -c
(31.34.)
[
J
gdje je:
P- teina istisnute vode;
I- moment inercije povrine presjeka plovnog sanduka sa dnom; V- zapremina (volumen) istisnute vode;
c- udaljenost teita sanduka i teita istisnute zapremine vode (sl.31.27.-c). Kada je m>c (sl.31.27.-b), plovni
objekat je stabilan, a ako je m<c, objekat ne plovi stabilno.
U definitivnom poloaju sanduk sa dnom treba ispitati kao i svaki masivni objekat, naroito pri
koritenju za kejove i potporne konstrukcije, gdje vlada jednostrano optereenje. Sanduk je stabilniji i
ekonominiji sa debljom ploom u dnu, a tanjim vertikalnim zidovima. Meutim, ne treba presjeke jako armirati,
zbog tekoa pri radu i nepovoljne ekonominosti.
32.1. PRIMENA I PRINCIPI KESONSKO--PNEUMATSKOG TEMELJENJA
Rad sa zranim (pneumatskim) kesonom ima prednost u odnosu na otvorene bunare u sluajevima gdje
iskopom u otvorenom bunara dolazi do gubljenja i ulaska materijala iz okoline bunara u sam bunar. Rezultat
ovakvog stanja je Sleganje okolnog tla, to moe utjecati na neposredne objekte, a sam rad u bunaru je otean i u
izvjesnim sluajevima i neizvodljiv. Ovaj metod temeljenja primjenjivan je takoe kod sputanja kroz razliiti
sastav tla, gdje otvoreni bunar ima tendenciju naginjanja i potpunog zastoja u daljem sputanju. Kesonski rad
ima prednost u odnosu na otvorene bunare i u tome to se iskop i betoniranje vri u suhom, sa moguim uvidom
u sastav tla i uzimanjem uzoraka tla i njegovim ispitivanjem "in situ". Isto tako, lake se odstranjuju sve prepreke
pri sputanju, kao to su samci, panjevi, neravnomjerno naginjanje kesona i si. Takoer, vea je mogunost
primjene raznih tehnikih sredstava za rad.
Nedostaci kesonskog temeljenja, u odnosu na otvorene bunare, su: (i) potreba za veim brojem radnika i
sredstava za rad; (ii) sporije sputanje; (iii) ogranieno vrijeme rada u kesonu i ograniena dubina temeljenja, do
278
Temeljenje
Temeljenje
279
maksimuma 35,0 m (-3,5 bara) ispod nivoa vode; (iv) stroiji uslovi rada i mogunost dobivanja "kesonske
bolesti", (v) veliko kotanje instalacija i neracionalan rad za mali broj kesona.
278
Temeljenje
Temeljenje
279
32. Kesonsko-pnemnatski) temeljenje
X Duboko indirektno temeljenje
Najea Primena kesona bila je kod temeljenja stubova mosta, to se i danas u izvjesnim sluajevima
Sl.32.1. Presjek kroz keson za temeljenje stupova mosta Redheugh,

Nevvcastle (Tomlinson i Boorman, 1995), gdje je: sjeka
noa (1), stopa kesona (2), radna komora (3), bentonitska
suspenzija (4), rezervoar vode (5), elina cijev (6), posluni
lukobran (7), snabdijevanje radne komore (8), pristupni
prolaz - eijev (9), pristupne stepenice (10), korpa za materijal
(11), pristup preko ipova (12), pristupni toranj (13), pristup
komori za dekompresiju (14), hvataljka za kran i poklopac
(15).
praktikuje. Naprimjer, za temeljenje dva stuba mosta preko rijeke (Newcastle) upotrijebljeni su (19801982) kesoni vanjskog promjera 11,0 m i 23,0 m ispod nivoa vode. Radna komora visine 4,70 m, sa
privremenom vanjskom elinom oblogom kao zagatom, visine 5.0 m, izraena je van mjesta sputanja i
dovuena plutanjem na predvienu lokaciju (sl.32.1.). Poveanjem tonjenja kesona vreno je podizanje zidova u
visini od po 2,0 m, koristei klizajuu metalnu oplatu. Kontrola sputanja obavljena je balastom vode razliitim
nivoima iznad krova radne komore. Keson je odabran zbog oekivanih potekoa oko sputanja kroz samce i
glacijalne nanose slojeva uglja, glinca, pjeara i muljeva. Osim ovoga eljelo se kontrolisati povrina stijenskog
masiva na dnu temeljenja i obaviti probno buenje u cilju dobivanja informacija o radovima u uglju (Lord,
Gill i , 1984). Dva elektrina kompresora od po 28m3/min snabdijevali su radnu komoru sa zrakom
maksimalnig pritiska od 1,93 bara.
Obino se kesoni projektuju sa jednom veom radnom komorom, radije nego sa vie komora, koje
zahtijevaju vie instalacija za rad i oteavaju kontrolu sputanja.
Kesoni ostaju i dalje u upotrebi i pored novijeg tehnolokog razvoja izrade dubokih temelja, i drugim
metodama, posebno kod izrade podvodnih tunela u sipkim vodom zasienim materijalima, kao i kod podzemnih
eljeznica i metroa u gradovima. Za ove sluajeve koriste se vodorovano poloeni kesoni (tzv. titovi), koji se
hidrauliki pomjeraju u smjeru kopanja.
Princip kesonskog temeljenja zasniva se na fizikom zakonu da se voda iz ogranienog prostora moe
kroz poroznu sredinu istisnuti pomou zraka sa dovoljnim pritiskom. Ako sud okrenut prema dolje, a ovdje
predstavljen donjim dijelom kesona, stavimo iznad povrine vode, u njemu i na povrini vode vladat e
atmosferski pritisak (p0), koji, kako je poznato, iznosi 10,33 m (-10,0 m) visine vodnog stuba (sl.32.2.-a). Ako
keson usljed svoje teine uronimo u vodu, i ako je njegova teina (W) manja od teine istisnute vode, keson e
plivati i voda e delomino ui u njegovu upljinu (sl.32.2.-b). U ovome sluaju u radnoj komori kesona (ispod
zvona) vladat e pritisak zraka:
P = Po+hy w = 0 +
(32.1.)
pri emu je:
Y =jedinina teina vode (10 kN/m3);
W A h w - teina kesona, sa povrinom osnove A.
280
Temeljenjt
Temeljenje
281
Dodavanjem optereenja (G) keson e se spustiti ispod nivoa vode, a unutar radne komore voda e se
popeti na neto veu visinu (h 0), nego u fazi plivanja (sl.32.2.-c). Pritisak zraka u radnoj komori (p) bit e
(sl.32.2.-c):
P ~ Po + (
(32.2.)
i odgovarat e ravnotei svih sila. Prema fizikom zakonu za gasove moe se napisati odnos:
= -
pr=p
(32.3.)
Po K - K
Kod rada u kesonu nastoji se istisnuti voda iz radne komore u potpunosti (ho=0), a zato je potreban
pritisak zraka, koji se dovodi kroz posebne cijevi od kompresora (7):
=0+.
(32.4.)
U radnoj komori (2) radnici kopaju zemlju, a iskopani materijal izvlai se kroz cijevi - okno (5), do prelazne
komore (8), a zatim van u prevozno sredstvo.
Prelazna komora slui za ulaz u komoru i izlaz radnika iz komore kesona, kao i za izvlaenje materijala. U
prelaznoj komori radnici pri ulazu u keson i izlazu iz njega moraju ostati propisano vrijeme radi prilagoavanja
promjenljivim pritiscima koji ovise o dubini rada. Za ovu svrhu postoje vrata izmeu radne komore kesona i
cijevi; cijevi i prelazne komore i prelazne komore iz slobodnog prostora, kao i posebni kapci za materijal.
Kopanjem u kesonu i nanoenjem optereenja keson se sputa i savlauje otpor tla ispod noa kesona i trenje na
bonim stranama sve do projektovane kote temeljenja.
Sl.32.2. Principi delovanja pritiska, u kesonu (zvonu): na povrini vode (a), u fazi plivanja (b), sputenog u tlo pod vlastitom
teinom kesona (W) i optereenja (G), na dubini H (ej, gdje je: otrica noa (1), radna komora (2), keson (3),
optereenje kesona (4), cijev za silaenje i izvlaenje materijala (5), cijev za dovod zraka (6) i (7), prelazna
(dekompresiona) komora (8), odvod zraka iz radne komore (9).
32.2. KONSTRUKCIJA
TEMELJENJE
KESONA
OPREMA
ZA
PNEUMATSKO
32.2.1. KONSTRUKCIJA KESONA

U prethodnoj taki i na slici 32.2.-c dati su osnovni elementi koje mora imati keson u svome sastavu za
temeljenje objekta: keson, radna komora, cijevi za ulaenje i silaenje radnika i izvlaenje materijala iz iskopa,
jedna ili vie prelaznih komora za prilagoavanje radnika promjenljivom pritisku sa priborom za rad.
Sam keson sastoji se od noa, zidova radne komore i tavanice, ime se formira radni prostor komore,
visine 2,20-2,50 m. Keson je povezan sa ostalom opremom potrebnom za pneumatske) temeljenje, a to su
uglavnom dijelovi cijevi i drugih instalacija. Obino su obodni zidovi kesona vei od visine radne komore, to
povoljno utjee na krutost kesona i tavanice iznad njega.
Oblik kesona je najee pravougaone ili okrugle osnove, ali moe biti i drugog oblika, ime se eli
prilagoditi potrebi konstrukcije iznad kesona (sl.32.3.-a). Kod trakastih temeljnih osnova vee duine
280
Temeljenjt
Temeljenje
281
konstrukcija se obino dijele u vie odvojenih kesona. Kod jako velikih temeljnih povrina radna komora se
moe podijeliti, stoje nepogodno za rad i preglednost u komori.
Radna komora treba da ima najmanju irinu 3,0 - 4,0 m, kako bi bilo dovoljno prostora za rad. Osnova
kesona moe imati veliku povrinu, npr. za: temeljenje mosta preko Dunava u Beogradu, povrina je iznosila
29,0x12,5=362,5 m2; most preko Save u Beogradu 16,0x40.0=640.0 m 2; most preko Dunava u Novom Sadu
840,0 m2; most na Seni u Parizu 44,27x33,5=1484 in 2; pristanite u Tulonu 144,0x41,0= =5900 m 2, gdje je radna
komora podijeljena u 18 delova; most Little Belt u Danskoj u kombinaciji sa ipovima imao je dimenzije
56,0x22,0 m sa 18 delova u radnoj komori, itd.
Kod iskopa u tvrim materijalima za jednog radnika potrebno je 3,25 radnog prostora, a kod slabijih
materijala (ljunak i pijesak) 6,5-7,4 m2 prostora u radnoj komori.
Sl.32.3. Oblici osnove kesona (a) i tipian popreni presjek

masivnog armirano-betonskog kesona (b).
No kesona slian je nou otvorenog bunara, odnosno sanduka, najee u kombinaciji od elinih
profila i limova. Zbog veliine kesona i rada u radnoj komori no treba da ima dovoljnu jainu i krutost.
Zidovi radne komore najee imaju trapezni oblik, sa nadvienjem iznad ploe, zbog vee krutosti
(sl.32.3.-b). Visina radne komore ovisi takoer i od veliina povrine kesona i vrste materijala. Ako je muljevit
materijal, no se zabije duboko sa zidovima komore, a u tom sluaju je potrebna vea visina u radnoj komori.
Tavanica i konstrukcija iznad radne komore ini jednu cjelinu i ona se rjeava na vie naina. Kod
manjih kesona ona je od masivnog armiranog betona (sl.32.3.-b), dok se kod veih povrina radi kao ralanjena
ili rebrasta konstrukcija.
Gotovo iskljuivo se danas kesoni rade od armiranog betona i ulaze u sastav temelja objekta. Njegova
konstrukcija ovisi o tome da li se radi i sputa na licu mjesta ili se gradi na drugom mjestu i dovozi plutanjem na
mjesto ugradnje. Kada se radi na skeli, ili se dovozi na bilo koji nain, nastoji se konstruisati keson sa tanjim
zidovima, uz eventualno naknadno njihovo dobetoniranje.
U posljednje vrijeme primjenjuje se i prednapregnut beton za izradu pojedinih delova kesona. Njegova
Primena je opravdana, radi veeg kvaliteta i manje teine, ali se sva prednaprezanja moraju obaviti prije
sputanja kesona, jer je naknadno utezanje oteano.
32.2.2. OPREMA ZA PNEUMATSKO TEMELJENJE

Za normalno funkcionisanje radova u kesonu potrebna je razliita oprema, koja mora postojati u sklopu
kesona i mogua je njena Primena na vie lokacija.
Radnik prvo ulazi u prelaznu komoru, zatim u cijev za silaz u komoru kesona i na kraju u radnu komoru
kesona postepeno se prilagoavajui unutranjem pritisku veem od vanjskog atmosferskog pritiska. U tu svrhu
postoje specijalna, dobrodihtujua vrata ili poklopci koji se zatvaraju automatski uslijed pritiska zraka sa
unutarnje strane.
Cijevi (okna) za silaz radnika i izvlaenje materijala su limene, duine 1,5-3,0 m, a one se meusobno
spajaju do potrebne duine radi ostvarenja veze sa radnom komorom. Zbog potrebe hermetikog zatvaranja
spojeva izmeu cijevi izrauju se ugaonici, okrenuti prema unutra i stavljaju izmeu gumeni umeci, koji se
privrste zavrtnjima. Cijevi su okruglog ili ovalnog presjeka, minimalnog promjera 1,0 m. Kod ovalnog presjeka
se obino jedna strana koristi za materijal, a druga za radnike, ili se podijeli tako da u jednoj polovici kofa ide
nanie, a u drugoj navie. Cijevi, koje slue za radnike imaju metalne stepenice, za kretanje radnika, u komoru i
iz nje. Generalno se prihvaa da se jedna cijev (okno) koristi za 5 do najvie 10 radnika. Kada su dvije cijevi,
jedna se obino koristi za radnike,
280
Temeljenjt
Temeljenje
281
j
1
a druga za materijal.
Cjjevi za dovod zraka od kompresora ili rezervoara za zrak su, takoe,
metalne duine 3,0 - 4,0 m. Kraj dovodne cijevi u komori snabdijeven je
poklopcem, koji se automatski otvara kada dolazi zrak, i zatvara kada prestane
dotok zraka u komoru.
U radnoj komori treba da se obavlja stalna izmjena zraka, radi ega se

ugrauju posebne cijevi za odvod zraka (sl.32.3.-b), sa zatvaraem radi regulisanja
}
isputanja suvinog zraka iz radne komore. Kod sitnozrnih materijala jedan dio
j
zraka iz komore cirkulira ispod noa, pa se u vidu klobukova pojavljuje na povrini
vode.
Radna komora i svi prilazi moraju biti dobro osvijetljeni, obino
elektrinim
osvjetljenjem
na
dovoljno
mjesta.
Radi
komuniciranja
komora
biti snabdjevena telefonima, te sigurnosno signalnim ureajima, manometrima za
kontrolu pritiska, termometrima, a u posljednje vrijeme i TV kamerama.
j
j
1
1
Sl.32.4. Ulazna komora za ulaz/izlaz radnika i iznoenje/unoenje materijala (a) i skica

ulazne komore za radnike (b), gdje su: vrata (]), poklopac (2) za dotur materijala
(3), izbacivanje materijala (4), korpa (5), vertikalna cijev (6).
mora
1j
1
j
1j
Radi osiguranja komunikacije izmeu vanjskog dijela gradilita i radne

komore, posebnog ulaska i izlaska radnika, te unoenja i iznoenja materijala iz
kesona, kao i prelaska sa spoljnjeg atmosferskog na unutarnji poveani pritisak,
postavlja se na vrh cijevi - okna prelazna ili ulazna komora, odnosno splavnica
(sl.32.4.). Prelazna komora osigurana je duplim vratima i ona se uvijek otvaraju u
i
smjeru veeg pritiska. Postoji vie razliitih konstrukcija i veliina prelaznih
komora, a odabire se shodno veliini kesona i broju radnika potrebnih za rad u
radnoj komori. Prema nekim standardima, na svakih 93-111 m2 osnove kesona, a za srednji pritisak, koristi se
jedna cijev, a dvije za istu tu veliinu samo za visoke pritiske, jer je za vee pritiske potrebno due vrijeme
boravka u ulaznoj komori. Vrata na cijevi (oknu) otvaraju se putem gravitacije prema dolje, a kada su zatvorena,
dri ih vei pritisak iz cijevi priljubljenih gumenom brtvom uz prirubnicu.
Kada su vanjska vrata otvorena, u ulaznoj komori nema pritiska, te radnici mogu ui u komoru. Poto su
radnici uli u komoru, zatvaraju se vanjska vrata, takoer pritiskom zraka koji se uputa u ulaznu komoru. Kada
se pritisci u ulaznoj komori i cijevi izjednae, vrata se na cijevi otvaraju prema dolje, ime je uspostavljena veza
izmeu vanjskog gradilita i radne komore. Kada radnici izlaze iz komore, postubak je suprotan.
Dekompresija se mora obaviti vrlo oprezno, kako bi se izbjegla kesonska bolest, koja nastaje kada se u
krvi radnika apsorbovani duik izlui u vidu mjehuria. Koliina apsorbovanog duika tim je vea to je vei
pritisak u radnoj komori i to due u njoj borave radnici. Ako se dekompresija obavi brzo, mjehurii blokiraju
krvotok i pojavljuju se grevi koji mogu izazvati i smrt. Zbog ove opasnosti propisi tehnike zatite radnika na
radu su veoma strogi i zahtijevaju zdravstvenu slubu sa sanitetskom komorom i svom opremom na gradilitu.
Vrijeme trajanja rada pod poveanim pritiskom i vrijeme prilagoavanja dato je u tabeli 32.1.
280
Temeljenjt
Temeljenje
281
Savremeniji tipovi prelaznih komora za materijal ee su sa horizontalnom osom i motorom na plafonu

komore, za dizanje i sputanje materijala, dok su za radnike obino sa vertikalnom osom. Postoji tip komore od
tri dijela: srednji za sputanje i dizanje raznog materijala i za vezu sa radnom komorom; jedan krajnji za
radnike ; a dragi krajnji za izbacivanje materijala kroz pokretno dno.
Prelazna komora mora biti snabdjevena: klupama za sjedenje, manometrima, ventilima za uputanje i
isputanje zraka, telefonskim i signalno-sigurnosnim ureajima, osvjetljenjem, satom itd. Komora za materijal
mora imati dizalicu sa sajlom i kofom, kojom se materijal iz radne komore izvlai i istresa u cjevaste elemente za
izbacivanje materijala u transportna sredstva. Ovi elementi za materijal zavravaju u prelaznoj komori ili u cijevi
sa kapcima za zatvaranje, kojima rukuje unutranji radnik, a na spoljnoj strani rukuje vanjski radnik odvrtanjem
zavrtnj. Uputanje i isputanje zraka u ove cjevaste dijelove vri unutranji radnik. Pored ove opreme za rad na
mjestu temeljenja potrebna je i razna druga oprema i instalacije na gradilitu, kao npr.: rezervoari za zrak,
dovodne cijevi, kompresori, objekti za smjetaj radnika i maina, plovni objekti, skele, dizalice za montau i
demontau delova kesona, prelaznih komora, cijevi itd., zatim potrebne su prilazne skele za radnike i materijal iz
iskopa i eventualni prilaz plovnim objektima.
32.3. IZRADA, POSTAVLJANJE I SPUTANJE KESONA
32.3.1. IZRADA 1 POSTAVLJANJE KESONA I OPREME
(i)
Izrada kesona vri se analogno otvorenim bunarima i sanducima

to na:
predvienoj lokaciji
ako je nivo vode ispod terena; (ii) vjetaki napravljenom ostrvu, ako nivo nadzemne vode nije velik, sa
zatitnim zagatima ili bez njih;
skeli, kod visokog nivoa vode; (iv) obali rijeke, odnosno izvan
predviene lokacije, pa se plutanjem dovue na lokaciju i dizalicama sa skele, ili vode, podie
sputa na
predvieno mjesto. U ovim posljednjim sluajevima dobro je obezbijediti voenje kesona putem zabijenih
ipova oko kesona, posebno kod velikih valova i udara vode.
Danas se gotovo iskljuivo rade masivni ili ralanjeni armirano - betonski kesoni u oplati, na poravnatoj
sabijenoj podlozi, odnosno na daanoj podlozi ako se gradi na tlu, ili na pokretnom podu ako se radi na skeli.
Prije betoniranja ugrauju se dijelovi cijevi, ili druga oprema, koja ini sastavni dio kesona i izvede izvan prve
faze betoniranja zidova iznad kesona. Dio zidova izvan tavanice kesona treba da ima dovoljnu visinu, tako da,
prilikom sputanja sa skele ili potapanjem, sigurno gornji rub bude bar 50 cm iznad radnog nivoa vode. Kod
ovoga treba voditi rauna o mogunosti propadanja noa u slabijem materijalu kao
o visini valova i udara
vode.
Postavljanje opreme za pneumatski rad u kesonu zavisi od momenta ulaska radne komore ispod nivoa
podzemne ili nadzemne radne vode. Kod sputanja kesona sa skela, plovnog objekta, ili kod potapanja, sva
oprema za pneumatsko temeljenje mora biti montirana u ukupnoj visini od noa kesona, veoj od dubine radne
vode. Kada je dubina temeljenja mala, mogu se montirati sve cijevi i oprema na dovoljnoj visini da se keson
moe spustiti na projektovanu dubinu. Kod veih dubina temeljenja ovaj rad se odvija po fazama (si.32.8.). Kod
svake faze rada cijevi moraju biti dovoljno visoke kako bi se moglo vriti nadobetoniranje obodnih zidova. Na
gornjem kraju ovako postavljenih cijevi montira se prelazna komora sa cjelokupnom instalacijom.
Tehnologija postavljanja kesona za pneumatsko temeljenje ovisi o tome da li se postavlja na suhom ili
iznad vode. Rad na postavljanju kesona slian je postavljanju otvorenih bunara, ili sanduka, samo to je keson
obino vei
zahtijeva montau opreme i instalacija za rad pod poveanim pritiscima prije njegovog
postavljanja.
Specifian je rad kod postavljanja kesona iznad vode, a on se obino izgradi na obali i dovue na
predvienu lokaciju. Kao i kod sanduka sa dnom,
(iii)
280
Temeljenjt
Temeljenje
281
X Duboko indirektno temeljenje _____________________
32. Kesonsko-pneumalsko temeljenje
_________________________________________
Sl.32.6. Skica skele za izradu (a) i sputanje (b) kesona kroz vodu na
tlo, gdje je: pristup na skelu (1) sa stepenicama, keson (2),
radna komora (3), ulazna komora (4), pristupne pomone
staze (5), dizalica (6), kuke za pridravanje kesona (7), drveni
ipovi
(8), (Kosti, 1968).
Sl.32.5. Izrada kesona na obali: sputanje u vodu
potkopavanjem
pjeskovitog tla (a) i isputanje kesona iz izbetoniranog doka
(b).
keson se izradi na obali na kolicima i spusti tranicama (ili bez njih) niz kosinu u vodu (sl.31.7.-a), ili se izradi
na pjeskovitom tlu i otkopavanjem se ukljui u vodni tok (sl.32.5.-a), odnosno izvodi se u izbetoniranom doku
(sl.32.5.-b), u sluaju potrebe za veim brojem kesona. Obino se prije toga postavlja oprema i ubacuje zrak pod
pritiskom u radnu komoru radi olakanja, ukoliko na obali postoji potrebna oprema za proizvodnju zraka i druge
instalacije.
Kod vue kesona treba obratiti panju na potekoe koje nastaju zbog udara valova, mogunosti
naginjanja kesona, jednostranog pritiska, dubine gaza, nepravilnosti u plivanju ovakvog nepravilnog objekta itd.
Postavljanje kesona u brzoj i dubokoj vodi je oteano, pa je potrebno izvesti zatitu od udara sa uzvodne
strane. Zatita se obino radi od zabijenih drvenih ipova, sa ojaanim kamenim nabaajem ili bez njega.
32.3.2. SPUTANJE KESONA
Sputanje kesona kroz vodu zahtijeva vie i sloenije tehnologije izvoenja, opreme i skele, nego to je
to potrebno kod sputanja kroz samo tlo. Sputanje kesona kroz vodu do tla moe se izvesti pomou monih
dizalica, potapanjem plivajueg kesona, vjeanjem i sputanjem sa skela oslonjenih na zabijene ipove (sl.32.6.),
ili sa ploveih objekata (sl.32.7.).
Sputanje dizalicama i potapanje plovnog kesona rjee se primjenjuje u praksi. U prvom sluaju
potrebne su mone dizalice i teko je odravati vertikalnost i stabilnost kesona. Pri potapanju kesona, isto tako,
ima potekoa oko ravnomjernog nalijeganja i tanog postavljanja kesona, naginjanja i eventualnog prelijevanja
preko bonih zidova. U ovom sluaju neophodne su vodice od ipova zabijenih u tlo oko kesona.
Za izradu i sputanje kesona sa skele treba zabiti ipove na dovoljnom odstojanju od poloaja kesona,
kako ne bismo pri kopanju poremetili njihovu stabilnost. Skela na ipovima nosi i pokretnu dizalicu za
manipulaciju kesonom i pogonskim ureajima, a treba da bude podeena i za kretanje i rad radnika (sl.32.6.).
Izvlaenjem pokretnog poda ispod kesona on se sputa kroz vodu na tlo i radnim skelama obezbjeuje se pristub
ulaznoj komori.
Sl.32.7.
288
Skica skele za izradu ili dovoz

Temeljenjekesona (a) i njegovo
sputanje (b), kroz vodu do tla, (Kosti, 1968).
Temeljenje
289
_________________________________________
Sputanje kesona obavlja se i sa skela montiranih na plovnim objektima (sl.32.7.). U ovome sluaju
plovni i drugi objekti za sputanje moraju biti centrino optereeni. Dizalicom na skeli vri se podizanje kesona
sa plovnih objekata ili sa skele izmeu plovnih objekata i sputa kroz vodu do tla.
Kada se keson spusti na tlo, njegovo daljnje sputanje ovisi o dubini i vrsti tla. Kod velikih dubina ne
moe se sa jednim postavljanjem opreme i instalacija zavriti sputanje, ve se to obino radi u vie faza
(sl.32.8.). U sluaju sputanja kroz vodu u prvoj fazi zidovi kesona, prelazna komora sa cijevima i instalacijama
mora biti iznad dubine radne vode.
Kada se zavri prva faza sputanja, skida se prelazna komora, nastavljaju cijevi za dragu fazu rada, pa se
ponovno postavlja prelazna komora i nastavlja sa sputanjem kesona. Broj faza ovisi od dubine temeljenja i
ekonominosti izrade skele. Treba nastojati da faze sputanja (h'i,h'2,h'3) budu priblino iste radi mogunosti
koritenja skela i oplata.
Kod savremene gradnje koristi se montano-demontana skela kod koje se lahko podeavaju visine, za
prilaz radnika, izbacivanje materijala i transport, jer se u fazi sputanja visine esto mijenjaju.
Sl.32.8. Faze sputanja kesona kroz tlo (l-IV), sa vode pomou skele.
U fazi sputanja vri se nadobetoniranje vanjskih zidova, a njihova debljina ovisi o potrebnoj teini za
sputanje. Unutranji prostor izmeu zidova popunjava se istovremeno ili naknadno, ili ostaje nepopunjen, to
ovisi i o temeljnoj konstrukciji.
Sputanje kesona sa povrine terena, bilo da je prirodno ili vjetaki napravljeno ostrvo (sl.32.9.),
tehnoloki je jednostavnije. Sa tla se pomou skele ili dizalice izvodi i sputa keson kroz tlo u cijeloj dubini ili
po opisanim fazama do predviene dubine.
Sl.32.9. Izrada i sputanje kesona sa vjetaki izvedenim ostrvom, osiguranim zagatom.
288
Temeljenje
Temeljenje
289
_________________________________________
Nakon zavrenog sputanja kesona izravnava se tlo i eventualno izvri ispitivanje tla, te prostor zapuni
betonom. Ako je dio tla ispod kesona stjenovit, moe se ostaviti i ne mora se ravnati teren u visine ivice
noa.
32.4. RADOVI PRI KESONSKOM TEMELJENJU
Kesonsko temeljenje objekata zahtijeva sloenu i kompleksnu organizaciju za smjetaj, zdravstvenu
slubu i brigu o radnicima, montau i odravanje u ispravnom stanju opreme i pogonskih ureaja, sigurno
snabdijevanje vodom, strujom, zrakom pod pritiskom i sredstvima komuniciranja, efikasnu opremu i
sredstva za rad iznad vode, itd.
Zrak pod pritiskom proizvodi se u kompresorskoj zgradi i preko kompresorskog zranog kotla
cjevovodima dovodi do pristubne komore, vertikalnih cijevi i radne komore. Mora postojati 100% sigurnost u
kapacitetu i
izvoru napajanja kompresora, najee stabilnih. Potrebna koliina zraka za rad na kesonskom temeljenju ovisi
o: (i) nivou odravanja higijenskih uslova kod izmjene zraka i uzima se da iznosi 30-50 m 3/h/radniku i (ii)
potrebama odravanja pritiska, to ovisi o dubini temeljenja. Pritisak u kesonu vei je od hidrostatskog, ali
treba voditi rauna i o gubicima nastalim pri ulasku/izlasku radnika iz pristubne komore, na cjevovodima i
unutar same radne komore, jer je tlo esto propustljivo.
Potrebna koliina zraka (V), koju kompresor treba da proizvede, dobija se iz izraza (Nonveiller, 1981):
(
1
10
(m7h),
(32.5.)
gdje je:
V-kapacitet kompresora;
k-koeficijent za ulazak i izlazak radnika i materijala;
a-specifini gubitak zraka na jedinicu unutarnje povrine kesona (m3/h m2):
0=0,35-0,67 m3/h m2, u glinovitom i glinovito-pjeskovitom tlu; A-unutranja povrina kesona (m-);
P-specifini gubitak zraka na jedinici duine kesonskog noa (m 3/h m): (3=1,0-3,0 m3/nm u glinovitom i
glinovito-pjeskovitom tlu, a (3=4,0-6,0 m3/hm u ljunkovitom tlu;
H-dubina noa ispod nivoa vode, dublje od 2,0 m;
O-opseg noa (m).
U glinovitom tlu ovi koeficijenti (a i (3) imaju manje vrijednosti. Prilikom temeljenja mosta preko Save
(Nonveiller, 1981) dobiveni su slijedei koeficijenti:
> -betonskikeson: =0,1 m/h m2; (3=2,5 m3/h m;

> zavareni elini keson: a=0,15 m3/h m2; (3=2,5 m3/h m, u ljunkovitom materijalu.
Moe se uzeti daje potrebna koliina zraka u radnoj komori (kada se radi) oko 3 m 3/m2 povrine radne
komore i oko 150 m3/h na jednu prelaznu komoru. Za izmjenu zraka potrebno je oko 5,0-6,0 m 3/rn2/h. Koliina
zraka ovisna je i o visini pritiska, pa se moe uzeti da za male pritiske (10,0 - 15,0 m) iznosi oko 20
m7h/radnika, a za vee oko 40,0 - 50,0 m3/h/radnika.
Sabijeni zrak u radnoj komori omoguuje propisano vrijeme bavljenja radnika na kopanju i transportu
materijala u kesonu. Kopanje se obavlja raznovrsnim sredstvima, koja ovise o vrsti materijala i mogunostima
njihove primjene.
U zemljite male vrstoe i velike pokretljivosti, zbog sadraja vode, dovoljno je kopati samo na sredini
komore. No i zidovi kesona pri propadanju potiskuju materijal prema sredini, koja je slobodna, i tu se iskop
obavlja relativno lahko. Kod vrstog materijala mora se kopati na cijeloj povrini, a kod veoma vrstih i ispod
samoga noa.
Kada je sastav tla takav da gaje mogue pokretati u vodi i sa vodom, onda se takvo tlo moe
mehanizovano kopati pomou bagera (kaikara) ili isisavati zranim, hidraulikim ili hidromehanikim
ejektorima (sl.32.10.). Mehanizovan iskop na ovaj nain moe se posebno obaviti u raskvaenoj glini sa
pijeskom ili u pijesku, odnosno pijesku i ljunku. Za iskop bagerom potrebno je u kesonu ugraditi posebnu
limenu cijev do ispod noa kesona, tako da u njoj vlada atmosferski, a u komori povieni pritisak zraka. U ovu
cijev se spusti bager sa kaikama, a moe i ejektor. Radnici kopaju oko ove cijevi i nabacuju materijal na cijev,
odakle ga bager izvlai van u utovamo sredstvo. Kada se materijal izbacuje ejektorom, cijevi za dovod i odvod
288
Temeljenje
Temeljenje
289
_________________________________________
zraka postavljaju se u vertikalnom ahtu i na pogodnom mjestu izvedu izvan pristubne komore, a na dnu se
obino zavrava fleksibilnim crijevom (sl.32.10.-b). Na ovaj nain se bez pomjeranja moe vriti transport
materijala, a po potrebi i veliini kesona moe se ugraditi i vie ejektora. Radnici u tome periodu kopaju u radnoj
komori i nabacuju materijal do cijevi. Savremeniji tip ejektora je sa ubrizgavanjem i vode pod pritiskom kod
koherentnih materijala-zranovodeni ejektor (sl.32.10. -c). U nepovoljnim materijalima iskop se mora vriti
runo.
Sl.32.10. Kopanje u kesonu: bagerom kaikarom (a) i ejektorom (b), sa tipom zrano --vodenog ejektora (c).
Cijevi za izvlaenje materijala trebaju se dimenzionirati shodno satnom uinku na iskopu materijala,
Trajanje prilagoavanja i rada pod poveanim pritiskom u kesonu

Tabela 32.1.
NATPR1T1SAK (kN/m2)Trajanje prilagoavanja
poveanju pritiska (min)Trajanje rada u kesonu (min)Trajanje
prilagoavanja smanjivanju pritiska (min)Ukupno trajanje rada
(sati)5465108104551581.01,315325206203053562528550630260706301308043,25-3,5351051004
odnosno veliini sputanja kesona. Smatra se daje normalno napredovanje 50 - 80 cm dnevno.

U slabom tlu, kao to su prvi muljeviti slojevi, treba poduzeti mjere da keson ne propadne duboko u tlo.
Najee se to radi podupiranjem drvenom graom i hidraulinom dizalicom o tavanicu kesona. Ovo isto se radi
i u sluaju neravnomjernog sputanja kesona zbog razliite vrste tla i neravnomjernog kopanja. Pomjeranje i
naginjanje kesona ispravlja se ponekad i spoljnim razupiranjem o naprijed pobijene ipove pored kesona.
Poveani pritisak u radnoj komori moe nepovoljno da djeluje na organizam radnika. Zbog ovoga su
propisi za rad u kesonu veoma strogi, posebno za vee pritiske. Propisi pojedinih zemalja predviaju potrebno
vrijeme prilagoavanja promjeni pritiska zraka i radno vrijeme u kesonu. U tabeli 32.1. dat je jedan skraeni
pregled duine trajanja rada i prilagoavanja razlici pritisaka, sa poveanjem pritiska u kesonu (Kosti, 1968).
32.5. PRINCIPI DIMENZIONIRANJA KESONA

Konstrukcija kesona treba da bez oteenja izdri sva najnepovoljnija optereenja i uticaje u svim
fazama njegove izrade, prevoza plutanjem, dizanja i sputanja sa skele ili pomou dizalica, sputanja kroz vodu i
tlo sve do sputanja na njegovu predvienu dubinu, ukljuujui optereenja kesona kao izvedenog temelja za
objekat kao cjeline. Statike pojedinane sisteme i konstrukcije u cjelini treba tretirati na to pribliniji nain
onome, ko e stvarno raditi pod odreenim okolnostima i moguim optereenjima.
32.5.1. OPTEREENJA KESONA I TEMELJA
Optereenja koja djeluju na keson i koja kod statikog prorauna treba uzeti u obzir su:
288
Temeljenje
Temeljenje
289

>
>
>
>
>
_________________________________________
teina svih delova konstrukcije kesona i zidova, odnosno ispune iznad kesona;
teina opreme, instalacija, alata, skela, dizalica i pokretnog optereenja;
pritisak zraka u radnoj komori kesona, boni pritisak vode i tla sa spoljne i unutarnje strane kesona i na
zidove kesona, te trenje na vanjske strane kesona i zidova;
reaktivno optereenje odozdo na povrinu noa i povrinu radne komore, te reaktivno optereenje od
eventualnog podupiranja i pritiska vode odozdo;
optereenja i reakcije tla pri neravnomjernom oslanjanju noa kesona na jednu stranu ili u srednjoj treini
duine kesona.
Sva ova optereenja treba uzeti na mjestu nastajanja i onako kako djeluju: ravnomjerno, neravnomjerno,
delomino, ili koncentrisano u takama, bilo za Dimenzionisanje pojedinih elemenata ili cjeline, ili za provjeru
stabilnosti temelja na kesonu.
Za ovo kesonsko temeljenje potrebno je, takoer, proraunati: koliinu zraka i kapacitete kompresora,
naine vjeanja i vuu kesona u sluaju potrebe prevoza plutanjem, skele, dizalice, transport iskopanog
materijala, plovne objekte, itd.
Kod prorauna vodi se rauna da optereenja mogu biti ne samo statika, ve i dinamika, izazvana
pokretima i udarom. U ovome sluaju treba ocijeniti udarni koeficijent ili pri koritenju doputenih napona
procijeniti koeficijent sigurnosti.
U prvoj fazi optereenja, nakon uklanjanja oplate i skela sa armirano betonskog kesona, konstrukcija
nosi samo vlastitu teinu, montiranu opremu za pneumatski rad i eventualno pokretno optereenje. Ukoliko se
keson vjea radi sputanja kroz vodu, treba napraviti raspored mjesta vjeanja i ukupnu teinu podijeliti sa
brojem mjesta za prihvatanje. Silu vjeanja, dobivenu na ovaj nain, treba uzeti bar dva puta veu radi mogueg
neravnomjernog rasporeivanja optereenja pri sputanju kesona.
Pri tegljenju kesona kao plovnog objekta mogua su razna optereenja, izvana i unutar kesona. Kada
keson pliva sa radnom komorom punom vode, u njoj tada vlada pritisak vode (,,,). koji se mijenja sa dubinom
vode (h2) po unutranjoj povrini radne komore i po spoljnoj povrini kesona (sl.32.ll.-a).
288
Temeljenje
Temeljenje
289
32. Kesonsko-pneumatsko temeljenje
- - ri^
Sl.32.11. Pritisci vode i zraka na plivajui keson: radna komora puna vode (a), radna komora delomino pod vodom
(b,crtkano) i komora pod pritiskom zraka (b).
U sluaju delomino popunjenog prostora radne komore vodom, a ne ubacuje se zrak pod pritiskom, u
radnoj komori vlada pritisak sa vodnim stubom (h 3) do nivoa vode u komori (sl.32.11.-b,crtkan). Kada se zrak
utiskuje pod pritiskom u radnu komoru da se istisne voda do donje ivice noa kesona, tada pritisak odgovara
visini vodnog stuba (\u) iznad donje ivice noa (sl.32.1 l.-b).
Sputanjem kesona sa dijelom temelja iznad njega poveava se optereenje, koje se dodaje, a poveava
se ujedno i boni pritisak vode (p w) i tla (pa), na spoljanjim stranama. Usljed ovoga kretanja javljaju se i sile
trenja (T), kao i sile reakcije tla (R) na nou kesona (sl.32.12.-a). Ova optereenja, sa pritiskom zraka (p z) u
radnoj komori, koriste se za Dimenzionisanje elemenata kesona i temelja u cjelini, kao to su: no i konzole
kesona (sl.32.12.b i c), ploa kesona, zidovi iznad kesona, eventualno rebra i ploa tavanice kesona i dr.
Kada se keson noem osloni na tlo, navedenim optereivanjima dodaje se reakcija od tla (R) i tada vie
ne postoje sile zatezanja od vjeanja kesona (sl.32.12.-c). Reakcija tla ovisi o karakteristikama tla i njegovoj
Sl.32.12. ema pritisaka na kesonu i zidove iznad (a), sa detaljem

optereenja konzole kesona (b) i noa kesona (c).
vrstoi. Kada se no usijee u tlo, to je obino sluaj, reakcija tla prenosi se i na druge dijelove kesona.
32.5.2. DIMENZIONISANJE KESONA
Proraun i konstrukcijsko rjeenje noa slino je kao i kod otvorenih bunara, to je opisano u prethodnim
takama. No je uglavnom optereen odozgo vertikalnim optereenjem (W 4), odozdo reaktivnim optereenjem
(R), izvana pritiskom vode (p w), koja je funkcija visine vodnog stuba (h) i aktivnim pritiskom tla (p a), koji je
funkcija dubine tla (pa=f(z)). Sa unutranje strane komore djeluje pritisak zraka (p z), koji je funkcija visine
vodnog stuba (h) i boni pritisak tla koji se zanemaruje (si.32.12.-c). Reaktivno optereenje uzima se da iznosi
R=KW, gdje se K kree od 1 - 10. Za ovakvo optereenje iznae se sila pritiska i moment savijanja na osnovu
kojih se izvri Dimenzionisanje noa po obodu kesona.
296
Temeljenje
Temeljenje
297
+ K f'Z-p IR
A
Sl.32.13. ema prorauna momenata i sila na konzoli za iznalaenje armature u takama B i C: maksimalni pritisak izvana
(a), minimalni pritisak izvana (b), sa reakcijom (R) na nou kesona.
296
Temeljenje
Temeljenje
297
Kesonska
konzola
(sl.32.12.-b) dimenzionira se, +
1
H
/i ri- ,
e+-
4-(v
h
Sl.32.14. ema optereenja za proraun ploe kesona:

u prvoj
R
V W K fazi
sputanja (a) i u naknadnoj fazi (b).
- ----------------takoer, za najnepovoljnije optereenje koje nastuba u sluaju povremenog isputanja zraka iz radne komore, jer
je teina za sputanje nedovoljna. U ovome sluaju sa vanjske strane djeluje aktivni pritisak () i hidrostatski
pritisak vode (Pw), koje su sumarno oznaene sa Hp (ploe) i (konzole), radi prorauna momenata na gornjem
() i donjem (Mc) dijelu tavanske ploe (sl.32.13.-a). Prema ovome crteu veliine momenata i poprene sile
mogu se dobiti iz izraza (Nonveiller, 1981):
D
+D
(32.6.)
-
a potrebna armatura u taki B (BF) dobije se iz i Hk+Hp

E
(32.7.)
D\
= ,
Potrebna armatura u taki C (cFa) dobije se iz ovog momenta Mc.
Moment u taki Q za minimalni pritisak izvana, koji moe da nastubi u poetnoj fazi sputanja kada je
njegova teina mala, iznosi:
MC| = H K - e 3 - R-e, - 0,1 2 .
(32.8.)
a potrebna armatura u taki Ci (CiFa) izrauna se iz Mri i R.
Armatura na gornjem rubu kesona potrebna je za sluaj oslanjanja noa na srednjem njegovom dijelu. Za
sluaj oslanjanja kesona na kraim stranicama, potrebna je armatura u uzdunom smjeru noa, kao i kod bunara i
sanduka. Kod veih teina kesona dio optereenja preuzimaju i due stranice, te je tada sila otpora tla neto dalje
od krajeva.
Proraun tavanice (stropa) kesona ovisan je o tome kako je konstruisana ploa i kakvo je optereenje
iznad kesona u toku njegovog sputanja. Optereenje ploe moe biti izazvano betoniranjem ili zidanjem po
cijeloj povrini, ili se zidaju samo obodni zidovi, pa se naknadno, ili u toku sputanja, vri popunjavanje
unutarnjeg dijela. Osim ovoga tavanica moe biti projektovana kao rebrasta, pa se proraun provodi na uobiajen
nain za ovakvu vrstu konstrukcije.
U prvom sluaju optereenje je ravnomjerno i pretpostavlja se, u prvoj fazi sputanja, visina svjeeg
betona od 1,5-2,0 m, a prema nekim autorima h>B/2 (sl.32.14.-a). Dimenzionisanje se vri kao za plou
oslonjenu po obimu, armiranu u oba smjera, a ako je raspon u poprenom pravcu znatno manji od raspona u
duem pravcu, ploasti nosa se rauna kao nosa armiran u jednom, kraem smjeru. Ako se stalno vri
popunjavanje betonom, uzima se kod veih visina parobolina raspodjela optereenja od betona sa visinom
parabole od B/2 (sl.32.14.-b). Za oba ova optereenja prorauna se moment savijanja u sredini ( i MAi) i
prema veem prorauna se armatura ploe.
Ako je tavanica rebrasta, raunaju se glavni i sekundarni nosai i ploa izmeu nosaa. Kada se prostor
izmeu zidova iznad kesona ne popunjava, mogue je da sile odozdo budu vee od optereenja odozgo, te ne
dolazi do sputanja kesona. Cesto se zbog ovoga vri popunjavanje betonom ili zidom, kada je proraun
jednostavan. Nekada se ovo popunjavanje, odnosno dodavanje optereenja, vri nalijevanjem vode u
meuprostor (si. 32.1.).
Temeljenje
298
Temeljenje
299
32.5.3. DIMENZIONISANJE DELOVA IZNAD KESONA

Kada se izvode samo obodni zidovi iznad kesona, tada su ovi relativno tanki zidovi izloeni savijanju od
aktivnog pritiska tla i pritiska vode (si. 32.12.). Presjeci su optereeni momentom savijanja, transverzalnim i
normalnim silama. Statiki sistem usvaja se prema obliku presjeka konstrukcije iznad kesona, koji je najee
zatvorenog ramovskog oblika, sa pregradnim zidovima ili bez njih.
esto obodne zidove (ili nosae u ravni obimnih zidova) treba proraunati i na uticaje neravnomjernog
nalijeganja noa na tlo.
Za ovaj sluaj potrebno je pretpostaviti naine oslanjanja (si. 31.21.) i pronai momente savijanja, kao
to je to obrazloeno kod sanduastih bunara, i proraunati uzdunu armaturu.
Sputanju kesona i gornje konstrukcije suprotstavlja se trenje (T) po obodu, koje se obino savladava
nadbetoniranjem ili nadziivanjem konstrukcije
Temeljenje
298
Temeljenje
299
iznad kesona. Ukupno optereenje _X(P+Wn)] mora biti vee od sila trenja (T) i pritiska zraka (P 2) u radnoj
komori, tj.:
(32.9.)
l (Pn+ W H )> (T + P z ),
pri emu je:
Pz=B-Lpt.
(32.10.)
Za smanjenje sila trenja koristi se, kao i kod ve opisanih bunara i sanduka, bentonitska suspenzija koja
se na razne naine utiskuje po obodu kesona i konstrukcije iznad njega (sl.32.1.).
S obzirom da keson prolazi kroz razne slojeve tla, moe se desiti da je u donjem dijelu kesona i temelja
manje, a u gornjem dijelu vee trenje. U ovome sluaju donji njegov dio "visi" i izaziva silu zatezanja (Z) na
koju treba dimenzionirati presjek i osigurati ga armaturom (ili na druge naine), da ne doe do kidanja temelja.
U izvjesnim sloenim terenskim i tehnolokim uslovima ostaje i dalje mogunost primjene kesona kod
temeljena, bez obzira na brzi razvoj izrade dubokih temelja buenim ipovima. Tehniki propisi za rad na
kesonskom temeljenju su sve stroiji, ali je i tehniki razvoj ove metode sve evidentniji.
300
Temeljenje
301
POGLAVLJE XI
ZAGATI I GRAEVINE OD NASUTIH MATERIJALA
"...Nesrea je Sto
mrtvaju, pa nee
plaa, pa i ta ljuba
Mesa Selimovi
300
Temeljenje
301
XI ZAGATII GRAEVINE OD NASUTIH MATERIJALA
agati su veoma bitne privremene, a nekada i stalne, graevinske konstrukcije, iroko primjenjivane za
preuzimanje pritisaka tla i vode, te osiguranja stabilnosti konstrukcije, a esto i za zatitu graevinske jame
od povrinske i/ili podzemne vode.*1 Ne provodi se cjelokupno osiguranje od doticaja vode, jer bi to bilo
neekonomino, te se ovo obino kombinuje sa pumpanjem vode iz radnog prostora. Izvode se od drveta, elika,
betona, armiranog i prednapregnutog betona, kao i od raznih zemljanih i kamenitih materijala i svih ovih
kombinacija.
Kod nas je postojala, a danas je uobiajena, podjela na "priboje" i zagate. Naziv priboj uzet je za zid koji je
formiran od raznih vrsta pobijenih talpi (platnica) u tlo, meusobno pribijenih jednu uz drugu, ime se formira
jedna ravan zida. Meutim, u svijetu, a i kod nas, obuhvaaju se skupa priboji i drage zatitne konstrukcije
jednim pojmom - zagati, jer su im funkcije sline ili iste, samo se rade na suhom ili iznad vode, od raznih
materijala, konstrukcija i oblika. Danas se koriste termini: jednozidni zagati (priboji), dvozidni zagati ili
Uopteno zagati i druge konstrukcije zagata za temeljenje u vodi.
Iz navedenih razmatranja proizlazi iroki obim razliitih tipova zagata i prema novijim saznanjima neki od
njih su (Tomlinson i Boorman, 1995):
a) zemljani nasipi;
b) nasipi od kamenog nabaaja;
c) nasipi od vrea napunjenih pijeskom;
1
Graevinskom jamom, odnosno temeljnom jamom, nazivamo gradilini

prostor pristubaan i siguran za rad potreban za izvoenje temelja.
a)
b)
c)
d)
h)
i)
j)
k)
1)
m)
n)
o)
jednozidne drvene talpe;

dvozidne drvene talpe;
fleksibilne talpe na drvenim ili elinim ramovima;
kamenim i zemljanim materijalima punjene drvene kasete;
jednozidne eline talpe;

dvozidne
eline
elijasto - elini zagati;
bueni i na licu mjesta izliveni zidovi;
armirano - betonske talpe;
prethodno izliveni betonski blokovi;
prethodno izlivene betonske kasete;
elini cilindri i ljuske (pokretni zagati).
talpe;
Izbor tipa zagata ovisi o terenskim uslovima kao to su: dubina vode, dubina i veliina iskopa, vrsta tla i
njegove osobine, nain iskopa, brzina teenja vode, nivoi vode, stepen rizika od oteenja i prelivanja zagata.
Izbor svakako ovisi o mogunosti i lahkoi transporta na gradilite tekih konstrukcija, materijala i opreme.
Zemljani i kameni zagati pogodni su za nie nivoe vode. Jednozidni zagati od talpi -priboji pogodni su kod
ogranienog gradilinog prostora i gdje postoji mogunost koritenja poprenih veza ili ankera. Dvozidni i
elijasti zagati koriste se kod irokih iskopa, gdje se trai samonosivost konstrukcije. Zemljanim i kamenim
materijalom ispunjene drvene kasete koriste se kod udaljenih gradilita, gdje postoje ovi materijali, a doprema
drugih (beton, elik i dr.) bila bi neekonomina. U svakom sluaju, uslovi tla za temeljenje objekta su znaajni i
uticajni faktori za izbor tipa zagata. Npr.: eline, a i druge talpe su nepodesne za tla gdje postoje samci, panjevi
i druge prepreke.
Kod zagata na vodi treba uzeti u obzir hidrauline probleme, kao to je suenje korita rijeke, erozija,
filtracija, prelijevanje i si. Nekada se ovi problemi rjeavaju hidraulinim modelima.
Uopteno, izbor tipa zagata i detalji projektovanja vezani su za poznavanje karakteristika tla, koje trebaju
da se dobiju iz dovoljnog obima istranih radova. Uz ovo potrebno je paljivo studiranje i odabir odgovarajuih
materijala za zagat, te statistiki podaci o hidrolokim i drugim prilikama rijeke.
U ovome poglavlju obradit e se mnogi navedeni tipovi zagata, kao i graevine od nasutih materijala,
koje su srodne nasutim zagatima.
33. JEDNOZIDNI ZAGATI - PRIBOJI

Jednozidni zagat, odnosno priboj, veoma je vitka vertikalna graevinska konstrukcija zabijena u tlo
ili u njemu izraena. Ona preuzima pritiske od tla i vode, te spreava dotok vode u graevinsku jamu. Popreni
303
presjek priboja je male debljine u odnosu na njegovu visinu, zbog ega je veoma savitljiva stijena. Prvo e se
obrazloiti njihova upotreba i vrste sa aspekta primijenjenih materijala.
33.1. UPOTREBA I VRSTE JEDNOZIDNIH ZAGATA - PRIBOJA
33
Jednozidna zagatna stijena moe biti kao konzola zabijena u tlo (si.
.1.-a), ankerisana na jednom
(si.33.1.-b) ili vie mjesta, (sl.33.2.-a), ili su dvije susjedne strane meusobno povezane (sl.33.1.-c), ili razuprte
(sl.33.1.-d). Na slici 33.1. prikazani su ovi osnovni tipovi za sluaj postojanja podzemne vode u tlu. Slian je
konstruktivni sistem i kod izrade jednozidnog zagata iznad povrinske vode ali ograniene dubine. Jednozidni
zagat - priboj moe u tlu biti vrsto uklijeten ili slobodan.
Sl.33.1. Vrste jednozidnih zagata: konzolni (a), ankerisani (b), povezani (c ) i razuprti (d ) zagat.
Za osiguranje graevinskih jama danas se najee koriste podzemni zidovi - dijafragme sa viestepenim
ankerisanjem ili bez njega (sl.33.2.-a).
Zagat moe biti i sastavni dio stalnih graevina, kao to su protufiltracioni ekrani (si.33.2.-b), zatitne
obalne konstrukcije (si.33.2.- c i d), zatite temelja u vodi od erozije i podlokavanja (sl.33.2.-d). U izvjesnim
sluajevima mogu jednozidne zagatne konstrukcije posluiti i za produbljenja temelja radi poveanja nosivosti ili
smanjenja slijeganja. U ovom i narednom poglavlju bit e izneseno
303
XI Zagati i graevine od nasutih materijala
33. Jednozidni zagati - priboji
vie primjera zagatnih stijena izraenih u tlu radi osiguranja iskopa koji ine sastavni dio konstrukcije same
graevine.
skoeni
utor,
koji
se
primjenjuje kod uzanih talpi,
do 10 cm debljine (sl.33.3.a). Ovaj tip sueljavanja talpi
ne daje dobro voenje pri
njihovom zabijanju, to
dovodi
do
vee
vodopropusnosti
i
diskontinuiteta
zagatnog
zida, a ee je i lomljenje
otrih ivica. Radi ovoga se
ovako spajaju
talpe
samo
kod
manjih
dubina i u tlu bez veih
samaca, korijena i drugih
U
U
" I zapreka. Kada su talpe vee
7AGA'- J
debljine (12 i 14 cm), ovaj
SI.33.2. Sluajevi jcdnozidnih zagata priboja: ankerisana zagatna nedostatak se moe ublaiti
stijena (a), protufiltraciona (b), zatitna zagatna stijena kod zasijecanjem otrih ivica
obaloutvrde (c) i (d) i kod stupa u vodi(e).
pera i lijeba (sl.33.3.-b).
Kod talpi debljih od 14 cm koristi se pravougaoni (sl.33.3.-c), ili trapezasti (sl.33.3.-d) oblik pera i utora, kao
najbolje rjeenje. U posljednjim sluajevima utor (lijeb) treba da ima neto vee dimenzije od pera, ali ne vie
od 0,5 cm.
d/3-0.3cm
d/3
*03
cm
_
1+
S
13 =
b_30cm
bs30cm
bs30cm
<s>
b= 2-3 d
l
33
-PERO TVRDO DRVO
33.1.1. DRVENI ZAGATNI ZIDOVI

Jednozidni drveni zidovi - priboji koristili su se mnogo u devetnaestom vijeku kod temeljenja manje
sloenih objekata. Posebno obraene drvene talpe (platnice) zabijene u tlo formiraju zidove za privremene ili
trajne graevinske svrhe. Koriste se u tlu sa podzemnom vodom ili bez nje, kao i u plitkoj spoljnoj vodi iznad
terena do oko 2,0 m dubine. Ukupna duina talpi ne bi trebala biti vea od 8,0 m, jer bi vea duina zahtijevala
deblje talpe, skuplju nabavku i sloenije zabijanje.
Danas je skupa drvena graa za talpe, pa se sve vie zamjenjuje drugim jeftinijim i trajnijim
materijalima.
Drvene talpe rade se od birane jelove rezane grade debljine 8-20 cm, a najee 10-14 cm. irina talpi
kree se od 15-30 cm, a normalno su u upotrebi talpe irine 20 - 25 cm.
Potrebna vodonepropusnost, kao i bolje voenje talpi pri zabijanju, postie se posebno oblikovanim
spojevima izmeu pojedinih talpi. Talpe se obino rade na spoj u obliku pera i utora (lijeba). Njihov oblik u
poprenom presjeku moe biti trouglast, (skoen) pravougaon, ili trapezasl. Najjednostavniji i najmanje siguran
je
SI.33.3. Presjeci drvenih talpi (platnica): skoeni utor (a), skoeni utor sa zasjeenim ivicama (b), pero i utor (c), trapezno
pero i utor (d), posebno pero od tvrdog drveta pravougaono (e) i skoeno (f), pero i utor od skovanih dasaka (talpi)
(g) i dvostruke talpe na preklop (h).
306
Temeljenjt
Temeljenje
307
Kod zabijanja tanjih talpi na vee dubine koristi se posebno pero od tvrdog drveta (sl.33.3.-e, f). U
ovome sluaju talpe se izrauju samo sa ljebovima na obje strane, a pero za veze izrauje se od posebnog
komada, koji se umee u lijeb i zakiva ekserima. Za plie zagate mogu da poslue talpe izraene od dasaka
meusobno spojenih ekserima, kojima se ujedno formira pero i utor (sl.33.3.-g). Ponekad se za manje graevine
koristi zagatni zid izraen od dva reda dasaka, koje se meusobno preklapaju (sl.33.3.-h) i time se obezbjeuje
izvjesna vodonepropusnost.
Radi lakeg zabijanja u tlo talpe se na dnu obrauju tako da se to lake savladaju otpori tla i da one u
toku zabijanja potiskuju novu talpu prema ve zabijenoj. Zbog ovoga se donji kraj zasijeca koso po irini talpe
(sl.33.4.-b). Radi zatite od cijepanja i smanjenja otpora prodiranju talpa se na dnu obino oblae metalnim
okovom privrenim ekserima (sl.33.4.c i d). Gornji kraj talpi se zasjeca radi okivanja limom ili za navlaenje
elinog prstena za zabijanje (si.33.4.-e i f),
306
Temeljenjt
Temeljenje
307
kojim se spreava cijepanje drveta od udara malja. Nakon zabijanja talpe do odreene dubine elini prsten se
skida i postavlja na narednu talpu.
Kada se talpe zabijaju pojedinano, moe doi do njihovog razmicanja, pa se u pojedinim poljima ne bi
moglo zavriti talpom iste irine. Radi ovoga se koristi posljednja talpa u polju trapeznog oblika, a ona je u
gornjem kraju ira nego u donjem dijelu. Njen zadatak je da zabijene talpe u polju prtbije bolje jednu uz drugu,
jer se one obino kod slobodnog zabijanja razmaknu.
...
klijeti ma dimenzija obino ^) ' / 24 cm (s'-33-5. i 6.). Ona moraju biti

dovoljnih dimenzija, kako bi mogla drati talpe u ravni, prenijeti optereenje zida od talpi na stubove i raspinjae
i izdrati zabijanje talpi i stubova, bez veih deformacija.
M0a2/3b
'im 1-1
a
"i I- okov
*"
Veza klijeta sa stupovima mora biti vrsta, uvezana
metalni
zavrtnjima i ne smije smetati zabijanju talpi (sl.33.6.).
POOLED POGLED
PRESJEK
POGLED
Sl.33.4. Tipovi obrade glave i stope talpe: oblikovanje glave i stope
(a, b), okov stope talpe (c, d), obrada glave talpe (e, f).
Sl.33.5. Jednozidni zagalni zidovi u tlu sa podzemnom vodom (a i b)

i na otvorenoj vodi (c), sa lemom rasporeda stupova (d).
Sl.33.6. Detalji vezivanja, klijeta za stup: u polju (a) i na
uglovima (b i c), (Kosti, 1968).
()
(d)
Postavljanje konstrukcije jednozidnog zagata ovisi o tome da li se objekat izvodi u tlu sa visokim
nivoom podzemne vode (si.33.5.-a i b) ili u otvorenoj vodi (sl.33.5.-c). Osim ovoga, zabijanje talpi u cjelini
istovremeno, pojedinano ili polje po polje, ima uticaja na koncepciju konstrukcije i rada na zagaivanju
graevinske jame.
308
Temeljenje
Temeljenje
309
Zid od talpi ukruuje se stubovima, dimenzija

~ ^ ' 3
razmaku do 3,0 m. Raspored stubova ovisi o obliku graevinske jame, ali obavezno dolaze na uglovima i
lomovima graevinske jame (si.33.5.-d). Stubovi imaju utore po cijeloj visini izuzev na donjem dijelu dubine
oko 50 cm, za koliko je dublje ukopan od talpi (si.33.5.-a, b, c). U gornjem kraju stubovi se povezuju
Zabijanje drvenih TALPI vri se runim maljevima ili obinim lahkim makarama, odnosno zabijaima. U
sluaju dubljih zidova i u teim tlima koriste se teki motorni zabijai. Makara se obino montira na kolosijeku
paralelnom sa osom zagatnog (pribojnog) zida, uzdu koje ona zabija pojedine talpe (sl.33.7.-a).
308
Temeljenje
Temeljenje
309
___________________________________53. Jednozidni zagati - priboji
U sluaju zabijanja talpi iznad vode koristi se skela ili plovni

objekat, na kojem se nalazi makara (sl.33.7.-b).
Sl.33.7. Zabijanje talpi: na tlu u dvije faze sa lakim i teim

zabijaem (a) i iznad vode (b).
Talpe se poinju zabijati iz jednog ugla zatvorene graevinske jame (sl.33.5.-d), ili iz jednog kraja, kada
se talpe zabijaju u jednom pravcu. Talpe se postavljaju tako da utor bude u pravcu napredovanja, kako bi pero
oistilo utor od nakupljenog materijala. Da bi se talpe odrale to bolje u eljenoj ravni, uzastopno se zabijaju sa
relativno malom visinskom razlikom (sl.33.8.).
Najprije se zabijaju utoreni stubovi, po cijeloj dubini (sl.33.8.), ili se zabijaju skupa sa talpama, ali sa
vrhovima uvijek ispred talpi. Kada se stubovi zabiju do kraja, prije zabijanja talpi oni mogu skrenuti iz ravni
zida. Zabijanje pojedinanih talpi izmeu stubova izaziva njihovo razmicanje i devijaciju u ravni zida. U ovom
sluaju zadnja talpa do stubova treba da ima trapezni oblik, ime e se izvriti njihovo pribijanje.
Razupiranje drvenih zidova zagata vri se sukcesivno sa iskopom, koji se najee izvodi runo kod
malih graevinskih jama. Razupore, koje moraju preuzeti sile aktivnog pritiska tla i vode, oslanjaju se na
horizontalne uzdune grede (sl.33.9.-a) ili direktno na stubove (sl.33.9.-c).
Sl.33.8. Zabijanje talpi izmeu dva stupa, u presjeku,

pogledu i sa detaljima.
Sl.33.9. Razupiranje jednozidnog zagata: presjek A - A, sa dva

razupiranja (a), pogled na razuprtu stijenku (b), razupiranje
samo na sluhovima (c) i detalj razupiranja (d).
Razupore se postavljaju u dva nivoa (sl.33.9.-a, b) ili u jednom (si.33.9.-c) nivou, to ovisi o dubini
graevinske jame i bonom pritisku. U velikim graevinskim jamama, sa veim bonim pritiskom na zidove,
razupore su guste i veoma jake, to oteava iskop i kretanje radnika. Ako postoji mogunost, dobro je osiguranje
izvriti izvan graevinske jame. Spoljanje osiguranje moe se iskoristiti kao radna skela.
Prilikom iskopa vri se obino i ispumpavanje vode iz graevinske jame, jer se ne moe talpama
obezbijediti potpuna vodonepropusnost. Treba obratiti panju da ne doe do proloma tla - hidraulinog sloma tla
usljed ispiranja estica ispumpavanjem vode iz branjenog prostora. U sloenijim uslovima treba odustati od
ispumpavanje vode, ve kopati i betonirati pod vodom.
Betoniranje temeljnih stopa obino se vri do samih talpi zagata tako da stubovi ulaze u temeljnu stopu.
310
Temeljenje
Temeljenje
311
33.1.2. jELINI ZAGATNI ZIDOVI

Vrlo esto se za temeljenje savremenih inenjerskih konstrukcija koriste eline talpe raznih oblika.
elik kao materijal velike vrstoe i elastinosti pogodan je za izradu jednozidnih zagata veih dubina i
pritisaka, nego to je to sluaj kod drvenih zagata. Temeljenje elinim zagatima vri se od 10,0 m i vie, to
ovisi o vrsti tla. eline talpe mogu se zabiti dublje od dna graevinske jame, ime se poveava sigurnost i
stabilnost zida, posebno od iznenadnog prodora vode u graevinsku jamu. Ukoliko se izvri paljivo zabijanje,
mogue je izvaditi talpe i ponovo ih koristiti, to im daje ekonomsku prednost u odnosu na ostale tipove talpi.
Graevinska jama je u ovome sluaju ira od temeljne stope tako da beton temelja ne dolazi u dodir sa talpama
zida.
eline talpe za zagatne zidove su profiiisane, raznih oblika, veliina i razliitih debljina poprenog
presjeka. Postoji veliki broj patentiranih profila, u Evropi i SAD, namijenjenih za razliite svrhe i razne vrste
stalnih ili privremenih zidova. Za talpe se koriste najee ravni presjeci ukoliko preuzimaju male momente
savijanja ili samo aksijalna optereenja, koja se obino javljaju kod plitkog temeljenja, ili kod elijastih zagata
(sl.33.10.).
Zbog male debljine rebra potrebno je da eline talpe imaju na krajevima posebno oblikovane ljebove
kojima se meusobno povezuju i osiguravaju stabilnost i vodonepropusnost zida. Oblik i mjesto lijeba talpe
varira od proizvoaa do proizvoaa i svi oni imaju odreene prednosti i ma hane. Kada su ljebovi (pero i
utor) smjeteni u sredini, tj. u neutralnoj osi, materijal talpe je slabije iskoriten, ali je spoj vie zatien (Larsen
talpa). Spoj u pojasu poveava moment otpora zagatne stijene, ali je vie izloen oteenjima (He talpa).
Najpoznatiji svjetski tipovi talpi su: Larssen (Larsen), Hoesch (He), ili Frodingham (Frodingam), Krupp
(Krup), Rombas, Lackawanna, (Lakavana), koji su dijelom principijelno prikazani na slici 33.10.
Larssen talpe imaju iroku primjenu u svijetu za zagate, jer imaju malu mogunost otkopavanja
prilikom zabijanja dugih talpi u tekim terenima, to se za ostale tipove talpi ne bi moglo rei. Pojedinane talpe
mogu se kombinovati sa nosaima (Peine ili normalni profil), ime se poveava otporni moment presjeka zagata
(sL33.10.-f, g).
Pored uobiajenih oblika talpi sa normalnim presjecima postoje i oblici za dobivanje krivih i izlomljenih
povrina zidova tako da se od njih mogu praviti razne kombinacije.
eline talpe koriste se kao dijelovi trajnih konstrukcija, kao to su npr. obalni zidovi i pristanita na
rijekama i morima. U ovim sluajevima debljine talpi uzimaju se vee od potrebnih, jer su iznad najnieg
vodostaja izloene hranju, ime se smanjuje vijek njihovog trajanja. U posljednje vrijeme upotrebljavaju se
talpe od nehrdajueg elika, ili se uvodi katodna zatita.
U tabelama 33.1. do 33.4. dati su podaci za eline talpe tipa Larssen i Frodingham, ili Hoesch, prema
nekim evropskim (njemakim i britanskim) proizvoaima elika.
310
Temeljenje
Temeljenje
311
Sl.33.10. Tipovi elinih talpi: LARSSEN ( A }, HOESCH ILI Frodingham (B), Krupp (C), PEINE.
(dj, prava (Romhaas) TALPA ft.;, Larsseriove talpe spojene sa Peiner (Pajner) nosaem I Frodingham TALPE
ZAVARENI rta KLASINIM I nosaima (g).
Postavljanje i zabijanje elinih talpi zahtijeva dovoljno visoke dizalice sa maljem zbog velike duine
talpi i potrebe za uvlaenjem u ljebove odozgo. Organizacija postavljanja i zabijanja zida od elinih talpi
ovisi o tome da li se radi na tlu ili iznad vode. U ovim sluajevima elini - ;e izvodi na analogan nain
kao i drveni, odnosno kao i ipovi.
Normalni profili talpi Larsen
Tabela 33.1.
vProJSlS'
Dimenzije (mm)
Teina
A ()
Statike
vrijednosti.,
za
l m
;.
la
I
II
III
IVn
V
VI
VII
130
150
200
247 J
360
360
440
460
400
400
400
400
400
420
420
460
, d/V
t;
' :
(**/)
:w'"'"-...
V " w (kg/nr)
6,5
8
8,7
9,2
10
12
14
14
7
8
10,2
14,2
14,8
20,5
22
26
32,8
40
48,8
62
74
100
121,8
142,6
82
100
122
155
185
303
370
310
>.(')
25,8
31.5
38,5
48,9
58,3
78,8
95,9
112,4
2 470
3 750
8 500
16 670
39 600
54 000
92 400
115 000
380
500
850
1 350
2 200
3 000
4 200
5 000
Normalni profili talpi Hoesch (He)

Tabela 33.2.
Dimenzije i statike veliine Frodingham talpi (Britanska proizvodnja)
Tabela 33.4.
Tip
Dimenzije (mm)
|
Ei
476
675
675
675
675
143
300
380
430
460
t\
f.
'V-.--
presjek.-
-<-/)
12,7
9,5
9.5
13.2
18,0
12.7
9,5
9,5
12,2
14,0
78
127,7
135.4
127,1
149,0
123
154,5
160.3
146,6
158.3
166,5
137,9
147,6
194,9
244,8
)
zida
{enifm zida
:;j
IBXN
FX13
FX18
26
FX36
Masa
Povrin;
;
62,1
73,1
78,2
103,3
129,7
130,4
108,3
115,9
153,0
192,2
Statike vrijednosti 1 za l m
Moment
Otporni
inercije
moment'
t . W)
(cm=)
4 919
19 693
34 201
55 983
82 915
688
1 313
1 800
2 603
3 605
W,
eline talpe postavljaju se i zabijaju obino jedna po jedna ili po dvije skupa. Pri postavljanju ljebovi se podmazuju uljem ili mau radi lakeg zabijanja i smanjenja
vodopropusnosti.
VrtMj
310
Dimenzije (mm) ;
jj;j:/r: Teina", i.';;
'' %ghn)
> ;
t-}fi
'J::i
....
(rm:)
Statike vrijednosti za 1 m
',(<>') iv, (</)
(kg/m2)
Temeljenje
Temeljenje
311
la
I
11
III
IV
V
160
150
185
230
267
290
425
400
400
400
400
425
7
8
8,5
9,5
10,5
12

7
8
9,5
12
14
18
37,8
40
48,8
62
74
101,2
113,38
127,4
55,43
197,45
235,68
303,18
48,19
50,96
62,17
78.98
94,27
128,85
4 800
5 250
10 175
18 400
29 370
43 500
600
700
1 100
1 600
2 200
3 000
Dimenzije i statike veliine Larsen talpi (Britanska proizvodnja)

Tabela 33.3.
Dimenzije (mm)
Povrin:
Masa
..:.":f,'.v-
:':'
presjek!
(te/'"""
(emfm zida
6W
LX8
LX12
LX16
LX20
LX2S
LX32
20W
25W
GSP3
4A
6
6
6
525
600
600
600
600
600
600
525
525
400
400
420
420
420
212
310
310
380
430
450
450
400
454
250
381
440
440
440
7,8
8,2
9.7
10,5
12,5
15,6
21,5
11,3
12.1
13,0
15,7
22.0
25.4
28,6
6,4
8,0
8.2
9,0
9,0
9,2
9,8
9,2
10,5
8,6
9,6
14,0
14,0
14,0
331
250
386
365
330
330
328
333
317
271
.219
248
251
251
108
116
136
157
177
200
242
188
213
191
236
370
397
421
V
{kg/m'
Statike Vrijednosti .:
: .. / 1 III
Moment inercije Otporni
moment
W,
zida.
44.7
54|6
63,9
74.1
83.2
94.0
113,9
77,3
87,9
60,0
74,0
122,0
131,0
138,7
85,1
91,0
106,4
123,5
138,6
156,7
189,8
147,2
167,4
150,0
185,1
290,5
311,8
330.2
(rm'
6 459
12 861
18 723
31 175
43 478
56 824
72 028
40 180
56 727
16 759
44916
92 452
102 861
111 450
610
830
1 208
1 641
2 022
2 525
3 201
2 009
2 499
1 340
2 360
4 200
4 675
5 066
Sl.33. II. Zatitne kape za zabijanje elinih talpi: pojedinana Larssen (a) i dvostruka (b i c) talpa.
Kod postavljanja i zabijanja talpi u tlo mogue je, da talpe skrenu iz predvienog poloaja i iz ravni zida. Da
ne bi dolo do ovoga koriste se drvene ili eline vodice, sline klijetima, sa jedne ili obadvije strane.
elini zagatni zidovi najee se koriste kao trajne graevine ili se njima zagauju vee graevinske jame.
Ako se koriste kao privremene konstrukcije, onda se svi detalji i nadglavnica izvode kao montano - demontani elementi, od
drveta, a rjee od elika.
Zabijanje duih i teih elinih talpi vri se lagahnim ili tekim motornim zabijaima. Danas se
upotrebljavaju brzohodni mehaniki maljevi bez posebnih vodica. U pjeskovitom tlu koriste se vibracioni i vrlo
efikasni zabijai kojima se postie velika brzina utiskivanja elinih talpi. Ispiranjem vodom pod pritiskom, kroz
posebno ugraene cijevi sa otvorom u dnu talpe, ovaj proces zabijanja se jo vie ubrzava.
Kod zabijanja se na talpe postavljaju zatitne metalne kape, posebno profilisane i prilagoene presjeku
jedne ili dvije talpe. Gornji kraj poklopne kape profilisan je za stavljanje drvenog umetka, preko kojeg se vri
zabijanje talpe (sl.33.11.). Kod zabijanja talpe pomou vibracionog malja on se privrsti na gornji kraj talpe
zavrtnjima i ona se pridrava u poetnoj fazi zabijanja, dok se talpa dovoljno ne zabije u tlo.
Kopanje i razupiranje vri se sukcesivno pod zatitom elinog zagata, obino nakon potpunog zabijanja
talpi. Kod privremenih zagata malih dubina i pritisaka koristi se tvrda drvena graa za razupiranje i meusobne
potpore dok se za velike i dublje graevinske jame koriste montani elini konstrukcioni elementi. Iskop u
graevinskoj jami tienoj elinim talpama obino je obimniji, te se nastoji smanjiti obim razupiranja, kako bi
se mogao vriti mehanizovani iskop. Da bi smanjilo razupiranje, koje se nekada izvodi u vie nivoa a time i
stvorio iri prostor za rad, razvijene su mnoge nove konstrukcije sa zategama. One se ugrauju sukcesivno sa
iskopom i preuzimaju sile aktivnog pritiska tla i pritisak podzemne vode (sl.33.12.-b i d). Sile na zategu prenose
se preko podvlaka oslonjenih na zagatni zid, za to se izgrauju posebni elementi.
310
Temeljenje
Temeljenje
311
Priticanje vode u graevinsku jamu sa elinim talpama je manje nego kod drvenih, te je odbrana od
vode laka. Priticaj vode je uglavnom ispod talpi, te se dubljim njihovim zabijanjem moe smanjiti potreba za
ispumpavanjem vode iz graevinske jame.
elini zagatni zidovi (priboji) koriste se kao stalne graevine, radi ega je potrebno izvesti naglavnu
elinu, ili armirano - betonsku gredu (sl.33.12.).
33.1.3, ARMIRANO
BETONSKI ZAGATNI ZIDOVI
Armirano betonske talpe ne koriste se za privremene, ve za stalne objekte. One obino ine sastavni dio
temelja, bilo kao nosivi ili zatitni dio objekta (sl.33.2.-c). U izvjesnim sluajevima mogu da zamijene i nosive
ipove. Najvea im je prednost, nad ostalim tipovima, to su neosjetljive na oscilacije vodostaja i agresivne
uticaje. Dimenzije su im ograniene teinom i mogunou zabijanja talpi.
Sl.33.12. Nadglavne grede kod zidova od elinih talpi: elina bez

(a) i sa zalegom (b), armirano - betonska bez (c) i sa () elinom
zalegom (Nonveiller, 1981.).
-65-5(- (a), popreni

Sl.33.13. Armirano - betonske talpe: poduni presjeci
presjeci sa delaljom vrha talpe (h), kvadratni presjek talpe
(c), te presjeci prednapregnutili talpi (d i e), (Nonveiller,
1981) i Tpresjek (f).
Popreni presjek talpi prilagoava se potrebi konstrukcije, dubini i vrsti tla, te veliini momenta
savijanja. Rjee je kvadratnog (si.33.13.-c) a ee pravougaonog presjeka za manje (si.33.13.-b, d, e), a nekada
i u obliku T presjeka za vee momente savijanja (sl.33.13.-i). Kontinuitet zagatnog zida i vodonepro-pusnost
sastava obezbjeduje se izradom pera i utora (sl.33.13.-c, d), ili samo utora (sl.33.13.-e), ili njihovim
kombinacijama. Naime, donji dio talpi izvodi se sa perom i utorom, radi boljeg uzajamnog voenja, a gornji
samo sa utorima
XI Zagati i graevine od nasutih materijala________________________________________
(sl.33.13.-a). Pero i utor obezbjeuju prisilno zadravanje talpi u ravnini zabijanja, a obostrani utori bolju
vodonepropusnost zagatne stijene. Odnos veliine strane pravougaonog presjeka obino se kree od 1:1,5 do 1:2,
a rjee 1:3. irina armirano - betonske talpe uzima se od 20 do 35 cm, a duina poprenog presjeka 30 do 50 cm.
Ako se izvode talpe sa utorima na obje strane onda se utori povezuju umecima od elika ili armiranog betona
(sl.33.13.-e). est je sluaj da se utori nakon zabijanja talpi isperu vodom pod pritiskom i pomou cijevi
zainjektiraju cementnim malterom. Radi uspjenog zabijanja u tlo donji dio zavrava se klinasto, kao i kod
drvenih talpi (sl.33.13.-a i b), a gornji kraj se suzi, radi postavljanja kape za zabijanje maljem (si.33.13.-a).
310
Temeljenje
Temeljenje
311
Betonske talpe se nekada meusobno povezuju kao i eline talpe, ugraivanjem elinih delova u toku
betoniranja. ei je sluaj da se itave eline talpe (Larssen) ugrauju u toku betoniranja, tako da se
meusobne veze ostvaruju kao kod elinih talpi.
Tanke armirano - betonske talpe, ili talpe od prednapregnutog betona mogu se zabijati izmeu drvenih
klijeta, kao i drvene talpe. S obzirom da se ove talpe koriste kao stalne konstrukcije, i njihovo povezivanje i
ukruenje se vri armirano - betonskim konstrukcijama, koje se rjeavaju prema zahtjevima objekta.
Zabijanje armirano - betonskih talpi vri se tekim maljevima preko oblikovane glave i postavljenim
jastukom za prenos sile udarca. Rad na zabijanju je isti kao kod drvenih, odnosno elinih talpi. Zabijanje u
sabijenom nekoherentnom tlu olakae se ako se kroz posebne cijevi sa mlaznicom na dnu talpe utiskuje voda
pod pritiskom, slino kao kod ipova.
Kopanje u graevinskoj jami, ispumpavanje vode i razupiranje je slino kao i kod drvenih i elinih
talpi. Meutim, ove talpe su najee sastavni dio temelja, te one moraju zadovoljiti sve tehnike uslove kao i
sama konstrukcija.
33.1.4. ZAGATNI ZIDOVI OD TALPI PREDNAPREGNUTOG BETONA

Armirano - betonske talpe mogu se raditi i od prednapregnutog betona, u tom sluaju mogu biti tanje i
lake (sl.33.13.-d, e), od talpi izraenih od obinog armiranog betona, za preuzimanje istog momenta savijanja.
Prednapregnut beton u talpama povoljan je radi efikasnog iskoritenja cijelog presjeka na savijanje, a uvedeni
napon na pritisak spreava stvaranje prskotina u betonu. Zbog ovoga su talpe od prednapregnutog betona
otpornije na koroziju armature, i povoljnije za zabijanje, zbog manjih presjeka i vee otpornosti na nepovoljne
uticaje udara malja.
Zabijanje prednapregnutih talpi moe se vriti izmeu drvenih klijeta, a sama nadglavna konstrukcija
izvodi se, nakon zabijanja svih talpi, od prednapregnutog betona.
_____;________________________________ _________
Talpe od armiranog i prednapregnutog betona koriste se i za spreavanje ispiranja tla i podlokavanja

temelja u vodi, kao i za spreavanje filtracije vode ispod hidrotehnikih objekata u vidu podzemnih zavjesa. U
ovim sluajevima povoljnije je kontinuitet stijenke obezbijediti metalnim ubetoniranim vezama ime se
obezbjeuje bolja vodonepropusnost. Priprema, izrada, konstruktivni detalji, zabijanje, upotreba i dr. talpi od
prednapregnutog betona slino je talpama od armiranog betona, a dijelom i ipovima od armiranog betona.
33.1.5. BETONSKE DIJAFRAGME KAO ZAGATNI ZIDOVI

Posljednjih desetljea usavreni su postubci mainskog iskopa i betoniranja usjeka velike dubine, bez
razupiranja bonih strana. Uobiajeno je da se ovako dobiveni podzemni zidovi - ekrani nazivaju kontinualne
dijafragme. Prvobitno su izvoene tankostijene dijafragme za manje dubine i razliitim postubcima koji se
razlikuju od izrade dananje debelostijene dijafragme grabilicom ili pomou reverzibilne cirkulacije suspenzije
kod rotirajueg ureaja, kojim se sasijeca tlo.
33.1.5.1. Tankostijene dijafragme

Metod izrade tankostijene dijafragme sastoji se u nabijanju serije elinih 1 profila jedan pored drugog,
postepenom njihovom izvlaenju i istovremenom zapunjavanju stvorenog prostora, injektiranjem pod pritiskom
ili pod vlastitom teinom injekcione smjese (sl.33.14.). Na ovaj nain formira se cementna, cementno - glinena
ili glinena dijafragma debljine do 30 cm. Ovaj tip dijafragme primjenjuje se u pjeskovitim ili ljunkovitim
materijalima, do dubine obino ispod 10,0 m, a najvie do 15,0 m. Cijeni se da je do 30%, a u nekim sluajevima
i vie, jeftinija od debelostijene dijafragme, a njom se moe postii traena vodone-propusnost.
Pobijanje i izvlaenje elinih profila vri se pomou posebnog toranjskog krana dovoljne nosivosti za
hidrauliko pobijanje i izvlaenje nosaa. Normalno se koristi serija od nekoliko elinih nosaa na kojima su
zavarene injekcione cijevi, koje su pri dnu u fazi pobijanja zatvorene. Dimenzije I profila trebaju biti prilagoene
geolokim uslovima, postavljenim zahtjevima za dijafragmu i monosti stroja.
Kod nas je u primjeni izrada tankostijene dijafragme samo sa jednim I profilom, to je za izvoenje
jednostavnije. Kontinualnost dijafragme i voenje nosaa obezbjeuje se na taj nain da jedna noica uvijek
ulazi u ve izbueni i zainjektiran prostor, dok druga noica I profila prolazi kroz teren (si.33.14.-b).
310
Temeljenje
Temeljenje
311
Kada se I profil pobije do nepropusnog tla, pristuba se sukcesivnom vaenju I profila i injektiranju
slobodnog prostora injekcionom smjesom, koja prodire dublje i u okolno tlo. Najprije se podigne nosa za oko
15 cm, a zatim injektira, sve do pojave smjese na vrhu prethodno izvedenog dijela dijafragme.
(a)
33.14. Izrade tankostijene protufiltracione dijafragme sa zabijanjem serije I profila (a), sa fazama: zabijanje 1 profila (1),
izvlaenje profila (2), injekcioni vod (3), zavrena dijafragma (4), nepropusno tlo (5) i pravac napredovanja (6), te
pojedinano pobijanje I profila (b).
Injekciona smjesa mora biti penetrabilna, relativno fleksibilna, otporna i vodonepropusna. Za ove
zahtjeve najpogodnija je cementno - glinena smjesa, ali se koristi glinena smjesa i beton sa finom granulacijom,
gdje osnovni dio ini kameno brano.
U naoj zemlji izveden je manji obim ovih tankostijenih dijafragmi (tabela 33.5.-b). Posljednji i
najobimniji radovi izvedeni su kod zatite kopa od podzemnih voda na Termoelektrani Gacko. Primijenjena je
igla veliine 600 - 800 mm, sa irinom 80 - 120 mm, koja je pobijena kroz kvartar, do maksimalne dubine od
11,5 m. Primijenjena je injekciona smjesa od cementa 30%, kamenog brana 67% i bentonita 3%, u omjeru suha
tvar: voda = 1:0,8. Projektovanje utroak suhe tvari od 160 kg/ m 2 dijafragme.
Izvedeno je ukupno 3.573 m dijafragme ili 16.150 m" , prosjene dubine 4,50 m, iz koje je u toku rada
izvaeno i ispitano vie uzoraka. Utvrene su debljine dijafragme od 7 cm - 14 cm, a kod nekih uzoraka i van
ovih granica.
Monoaksijalne vrstoe kretale su se na uzorcima 5x5x5 cm i valjcima prenika 3,5 cm i visine 7,0 cm od 0,9 do
1,2 MPa, a moduli deformacija od 60-110 MPa. vrstoa na zatezanje kretala se od 0,4 do 0,7 MPa, a
vodopropusnost od 0,73 IO-6 do 1,5 -1045cm/s.
33.1.5.2. Debelostijene dijafragme
Pod kontinuiranom debelostijenom dijafragmom podrazumijeva se zid od gline, gline i cementa,
betona ili armiranog betona izveden u dubokom licu, prethodno iskopanom posebnim strojevima sa terena, ije
se stijenke privremeno tite od uruavanja glinenim i bentonitskim suspenzijama. Nakon izvrenog iskopa ispuna
se vri betonom ili glino - betonom, pomou lijevka (Contractor), koji ima veu jedininu teinu, pa istiskuje
lagahniju suspenziju i tako popunjava formirani prostor. U iskopani i suspenzijom zatieni usjek moe se uloiti
armaturni ko, kao i ostavljati eventualni otvori, utori i si. i izvriti betoniranje kontraktorom.
Podruje primjene kontinuirane dijafragme je veoma iroko, te se danas ovom metodom mogu rijeiti
veoma sloeni zadaci temeljenja. Njena Primena se stalno proiruje, a danas je uobiajeno rjeavanjem slijedeih
problema u graevinarstvu i rudarstvu:
> Protufiltracioni ekrani ispod hidrotehnikih objekata;
> Vodonepropusna jezgra u tijelima nasipa;
> Nosivi, ili vodonepropusni ekrani kod zatite graevinskih jama i objekata;
> Nosivi elementi kod dubokih temeljenja;
> Potporne i oblone konstrukcije i
> Drenae.
U poglavlju 34. i 36. dati su primjeri koritenja dijafragmi, a u poglavlju 40. njen proraun.
310
Temeljenje
Temeljenje
311
Izrada dijafragme vri se u kampadama na preskok, i to prvo neparni, a zatim izmeu njih parni elementi
(sl.25.9. i 33.15.). Tijelo dijafragme se u navedene svrhe izvodi od: prirodne gline sa dodatkom prirodnih
materijala; mjeavine gline, bentonita, cementa i nekoherentnih dodataka betona, te folije koja se u iskopane
liceve irine 0,40 do 1,00 m ugrauje podvodno. Dijafragma se izvodi u kampadama, duine obino 5,0 do 8,0
m, to ovisi o obliku konstrukcije, tehnolokom procesu ugradnje ispune, vrsti strojeva, irini dijafragme, brzini
iskopa i optereenja tla. U svijetu i kod nas izveden je vei obim dijafragmi sa dubinama i do 80,0 m (tabela
33.5.).
Posebna panja posveuje se izradi spojeva izmeu kampada dijafragme. U tom cilju ugrauju se na
krajevima neparnih kampada granine cijevi, koje se nakon odreenog vremena vade, ime se stvara "utor" u
ovrsloj dijafragmi ili se grajferkom oiste i "udube" krajevi kampada prije izrade parne lamele. Na ovaj
310
Temeljenje
Temeljenje
311
___ '__________________________________ 33.

zagati - priboji
Dijafragme u aluviju Godina zavretka
Jednozidni
Tabela
33.5.
.JDubiiife.DubinaDebljina"Povrina:::'Brano/objekal
aluvijadijafragmedijafragmeekrana 1 (mi ;;-(mi ;(ra)a) Debelostijene dijafragmeRhinau,
Francuska1963.400,806.000Obra, Indija1964.152 0,60Pierre
Benite, Francuska1964.2020-300,50-0,6060.000Freistritz, Austrija
1965.>100470,5032.000Bourg ies Valence,
Francuska1965.16160,5010.500Arroio Duro,
Brazil1966.350,40Ukai, Indija1966.200,6023.400Vallabregues,
Francuska1967.300,6044.500Brana na Sionskogo (Rusija)2017,526,40,604.240Prerniere Chute,
Kanada1969.60600,755.500Mahabad, Iran50201,004.200NE
Krko, Hrvatska1975.12 i 130,508.500Varadin,
Hrvatska32320,5020.000Varadin
-12120,5011.500Salakovac, Bosna i Hercegovina1978.1818,50,60 i
0,S04.650Brana na Tisi, Srbija7-210,6020.000b) Tankostijene
dijafragmeBittenbrun, Njemaka1966.10100,70
(0,30)21.150Razzaza 2, Irak1968.20100,30TE Gacko, Bosna i
Hercegovina1982.11,5Do 11,50,07-0,1416.150
Sl.33.I5. Faze izrade dijafragme: iskop i betoniranje neparnih (a) i

parnih (b) lamela;
pokretni stroj za kopanje (1); betoniranje preko miksera i
kontraktora (2); granine cijevi (3); uvodnica (4),
_____________________________________
nain beton parnih elemenata potpuno prijanja za ve gotove neparne elemente dijafragme, ime se postie
potpuna vodonepropusnost i kontinualnost dijafragme. Ovo je znaajna prednost u odnosu na zavjesu od buenih
ipova koja ima vie spojnica, kroz koje moe doi do filtracije vode.
Potrebna ravnotea napona u iskopanom rovu odrava se razlikom hidrostatskog pritiska izmeu
podzemne vode i suspenzije, od bentonita i vode ili gline i bentonita sa vodom. Osim toga, usljed veeg
hidrostatskog pritiska suspenzije od podzemne vode dolazi i do stvaranja tanke membrane, odnosno skrame uz
zidove iskopa od suspenzije, koja se infiltrira u okolno tlo. Ovim se spreava gubitak suspenzije, a ujedno i
poveava kohezija okolnog tla, koja obezbjeuje veu stabilnost protiv uruavanja.
Poetna jedinina teina suspenzije iznosi oko ys =11 kN/m3 , ali ona vremenom postaje gua, jer se
mijea sa esticama iskopanog materijala, pa je treba povremeno proistiti kako ne bi postala suvie teka. Ovo
je posebno potrebno uiniti prije betoniranja kako bi beton mogao sa sigurnou potisnuti prema gore suspenziju
iz usjeka. Praktina granica teine suspenzije kree se do
ys = 12 kN/m3.
Primena suspenzije za stabilizaciju usjeka ograniena je nekim karakteristikama tla. U materijalima
velike propusnosti moe doi do gubljenja suspenzije ili do znatnog njenog utroka, to izaziva vee trokove
322
Temeljenje
Temeljenje
323
graenja. U takvim sluajevima dodaju se razni vlaknasti ili spuvasti materijali koji smanjuju propusnost i
omoguuju stvaranje nepropusne membrane. Posebnu potekou stvaraju samci ili konglomerat, koji se mora
razbijati razbijaima ili grajferkom, to moe dovesti do rastresanja okolnog tla, a ponekad i znatnog gubljenja
vremena. U posljednje vrijeme primjenjuju se posebni strojevi za "frezanje" -zasijecanje vrstog tla (vidjeti
poglavlje 40).
Zagati u vidu betonskih ili armirano - betonskih dijafragmi pogodni su u urbanim i skuenim prostorima,
jer se elementi ne zabijaju u tlo. Na ovaj nain se ne ometa normalan tok ivota u susjednim objektima i ne
utiemo nikakvim vibracijama na njihovu konstrukciju i stabilnost okolnog tla. Zato je danas njihova Primena u
gradskim podrujima postala nezamjenjljiva kod izvoenja temelja, bilo kao zatitne, a ee kao nosive
konstrukcije kao i u sastavu objekta. Ugradnjom koeva armature u iskopani usjek - lic, zagatu se povjerava i
preuzimanje momenta savijanja.
U posljednje vrijeme se umjesto izlijevanja betona na licu mjesta ugrauju prethodno izliveni betonski ili
armirano-betonski elementi u iskopani i suspenzijom osigurani uski iskop (Tomlinson i Boorman, 1995).
33.1.6. ANKERISANI ZAGATNI ZIDOVI
Kod kontinualnih zagatnih zidova veih dubina i irokih graevinskih jama koriste se zatege (ankeri sidra), kojima se zagatni zid ankerie u tlo u veoj dubini izvan ravni zida. Ovim sistemom dobije se
ekonominije rjeenje, koje obezbjeuje lake izvoenje radova, jer nema razupora unutar graevinske jame. U
poglavlju 38. prezentirat e se detaljnije o ankerima, a ovdje se obrazlae njihova Primena kod ankerisanih
zagatnih zidova.
Postoji vie tipova ankera i naina njihovog koritenja za ankerovanje zagatnih zidova, kao to su npr.
(sl.33.16.):
Sl.33.16. Razni tipovi ankerisanja zagatnih zidova - priboja: ankerna

kontinualna ploa ili greda (a); anketna greda (3), preko
sistema zategnutih (4) i pritisnutih (5) ipova (b); ankerni ip,
ili . nekontinualna, ili konlinualna ploa () koja je u
ravni terena (c); ankerisana konstrukcija obaloutvrde (d);
kotveni dio izveden injekliranjem (7), a zatega (8) od elinih
profila, okruglog elika ili od snopa visokovrijednih elinih
ica (e).
1) kontinualna, ili diskontinualna, betonska ili armirano - betonska ploa ili greda, ispod nivoa terena
(sl.33.16.-a);
2) zatega ukotvljena u ankernu armirano - betonsku gredu, koja je povezana za ipove u zaleu zida
(sl.33.16.-b);
3) ankerni ip ili ankerna kontinualna ili diskontinualna ploa sa vrhom u ravni terena (sl.33.16.-c);
4) ankerna ploa sa zategom povezana sa armirano - betonskom obalnom konstrukcijom (sl.33.16.-d);
5) kotveni dio izveden injektiranjem zatege u vidu elinog nosaa, eline ipke ili snopa
visokovrijednih tankih elinih ica (sl.33.16.-e).
Zatege mogu biti obine (nenapregnute) i prednapregnute. Za privremene zagatne zidove obino se
koristi jednostavnija izvedba ankerisanja pomou eline ipke mehaniki zabijene sa cjevastom oblogom do
potrebne dubine (sl.33.17.). Injektiranjem cementnom smjesom pod pritiskom i postepenim izvlaenjem oblone
kolone formira se nosivi (kotveni) dio ankera.
322
Temeljenje
Temeljenje
323
Sl.33.17. Zabijena i injektirana zatega: zabijanje cijevi (a), uvlaenje zatege u cijev (b), injektiranje i izvlaenje oblone
kolone (c), zatezanje zatege uz uzdunu gredu kojom se podupire zagatni zid (d), gdje je: nosa NIP (1), oplata
zagatne stijene (2), iljak za zabijanje cijevi (3), elina zatega (4), injekciona smjesa (5), ispunjavanje prostora
smjesom (6), duina injeklirane kolvene zone pod pritiskom (L U ), duina zatege (L Z ).
Nakon ovrenja injektirane cementne smjese vri se pritezanje zavrtnjima, preko uzdune grede,
kojom se uvruje zagatni zid.
Za ankere se koriste elini 1 nosai (sl.33.18.-c), eline ipke (sl.33.18.-b), a za savremeno graenje
visokovrijedni elini kablovi sa okolnom zatitom (sl.33.18.-a,i33.19.).
322
Temeljenje
Temeljenje
323
XI Zagati i graevine od nasutih

________________________________________
materijala
Ovisno o vrsti zagata, glave ankera se oblikuju na razliite naine, preko pojedinanih ili kontinualnih
elinih, betonskih ili armirano - betonskih oslonaca (sl.33.18.). U svim ovim sluajevima uvodi se jedna ili
dvije (sl.33.18.) injekcione cijevi do dna buotine a kroz njih se vri injektiranje kotvene i zatitne zone ankera.
Nakon ovrenja injekcione smjese vri se utezanje presom na glavi ankera, preko ugraenih oslonaca. Zatega
prema skici 33.18.-c, bila je duga 12,0 m i nategnuta je tri dana nakon injektiranja silom od 570 kN.
CD
Na slici 33.19.
predoen je anker (zatega)
tipa BBRV, predvien za
prednaprezanje, a u tabeli
Sl.33.18. Glave razliitih ankera: prednapregnuti elini kablovi na 33.6. dati su neki njegovi
uzdunom elinom nosau, koji povezuje elini zid (a); osnovni podaci. Ovaj tip
elini anker na betonskoj glavi oslonjen na dijafragmu (b); I ankera esto se kod nas
nosa kao anker uvren na uzduni nosa elinog zagata koristi u praksi, a sastoji se
(c); gdje je: eline ice (]), zatita (2), elini zid (3), od elinih ica uvrenih
zavarena stopa (4), poduni nosa (5), podlona ploa (6), u prstenastu glavu na
zatitna kapa (7), cijev za injektiranje (8), izlaz smjese (9), vanjskom i klinastu ahuru
betonska stopa (10), elini anker (11), dijafragma (12), I na unutranjem kraju.
nosa (13).
Kotveni dio, koji je
ogranien brtvom, injektira se, dok je slobodni dio ankera zatien nepropusnim ovojem radi zatite od korozije,
a obino se i on zapuni cementnim malterom.
Kada je cementni malter postigao potrebnu vrstou, demontira se vanjski dio cijevi, privrsti
hidraulika presa, kojom se zatega natee sve dok se glava dovoljno ne izvue iz betonskog bloka. Tada na glavu
navijemo maticu za fiksiranje i njome je privrstimo uz betonski blok.
Savremena oprema za buenje omoguuje danas izvoenje horizontalnih, vertikalnih ili nagetih buotina
Ls
. Dr
00
Montane zatege za stijenu i tlo tipa BBRV

Tabela
(Nonveiller, 1981).
Maksimalna sila(kN)3601 100233.6.
0002
450Promjer ica(mm)6-76-7 77-8 Promjer
buotine ,(mm)6686116131Potrebna duljina
usidrenja za:
(m)=1000 (kN/m1)2,53,855,205,65.
=
500(kN/m')3,37,6510,4011,30Promjerglave(imn)87128168193Promjer matice za
Sl.33.19. Buena zatega tipa BBRV - G2 za ankerisanje zagatnog
pritezanje -(mm)105155205232
zida u tlu; ugraena zatega sa injektiranim ukotvljenjem (a),
zavrena zatega. (b), gdje je: injekciona cijev (1), betonska
stopa (2), elina podloga (3), matica (4), glava zatege (5),
omot (6), spiralna armatura (7), brtva (8).
u raznim vrstama tla i u stenskom masivu u koje se mogu ugraditi obini ili prednapregnuti ankeri i to na
slijedei nain:
a) izbui se rupa odgovarajueg promjera i dubine a ona se zatiti od uruavanja oblonom kolonom po
cijeloj dubini i napravi glava ankera od betona armiranog spiralnom armaturom;
b) u buotinu se ugradi zatega, koja moe biti u vidu eline ipke, za manje sile, ili od snopa
visokovrijednih elinih ica, ako treba preuzeti vee sile (sl.33.18.-a i 33.19.);
c) na kraju kotvenog dijela ugradi se brtva i kroz posebnu cijev vri se njegovo injektiranje pod
pritiskom uz postepeno izvlaenje oblone cijevi;
326
Temeljenje
Temeljenje
327

________________________________________
materijala
d) kada ovrsne cementni malter, vri se utezanje presom postavljenom na betonski blok na glavi
iznosio je 1,25 m i 0,75 m, sa maksimalnom dubinom od 20,0 m.
Koritena je cementno - bentonitska smjesa (95%:5%) i kod zatite
optonog tunela utroak je iznosio 313 kg/m buotine.
Sl.33.20. Poduni presjek u osovim pomone brane HE Jajce II sa

geolokim podacima i buotinama za injektiranje.
ankera, preko kojeg se prenosi sila na tlo, odnosno konstrukciju.
9
8
0
gr
ani Popreni presjek brane Aswan (Asium), sa injekcionom
Sl.33.21.
t zavjesom u 15 redova, gdje je; uzvodni glineni zastor (1),
uzvodni zastor od rijenog taloga (2), jezgro od gline (3),
injekciona zavjesa (4), nizvodni bunari (5), nasip od pijeska
(6), kamen zamuljen pijeskom (7), nasip od kamena (8) (Nonveiller, 1981. i Adamovi, 1980).
33.1.7. INJEKCIONE ZA VJESE KAO ZAGATI
Injekcione zavjese su vjetaki objekti izvedeni injektiranjem u cilju smanjenja vodopropusnosti tla do
eljene granice, kao i radi smanjenja sila uzgona i poveanja stabilnosti tla u bazi objekta, koje s njim treba da
ini jednu cjelinu. One se sastoje iz niza buotina rasporeenih u redovima i odreenom rasporedu u koje se
utiskuje injekciona smjesa pod pritiskom.
Ovisno o vrsti tla, poloaju zavjese, vrsti injekcione smjese, broju redova, nagibu buotina i stabilnosti
objekta, zavjese se mogu klasificirati na:
> injekcione zavjese u stjenovitom i nevezanom tlu;
> dubinske, vezane, lebdee, bone i obodne injekcione zavjese;
> cementne, cementno - bentonitske, cementno - glinene, cementno -pjeane ili ove kombinacije sa
raznim dodacima, kao i bitumenske, hemijske ili kombinovane injekcione zavjese;
> jednoredne, dvoredne i vieredne injekcione zavjese, ili njihove kombinacije;
stalne, privremene, pomone i lokalne injekcione zavjese.
Injekcione zavjese u nevezanom tlu (aluvijalne naslage ljunka i pijeska) obino se rade od cementa i
gline, sa aktivnim dodacima radi poboljanja njihovih osobina, kao i primjenom hemijskog injektiranja.
Dubinske injekcione zavjese su one zavjese koje su locirane u koritu vodnog toka, u podlozi objekta, ili
u granicama doline ili korita rijeke.
326
Temeljenje
Temeljenje
327

________________________________________
materijala
Vezane dubinske injekcione zavjese usijecaju se svojim krajevima u vodonepropusnu zonu i na taj nain
se sa njom veu.
Lebdee dubinske injekcione zavjese se ne vezuju sa vodonepropusnim slojevima, na kojima lei
objekat, ako ih nema ili se nalaze na veoj dubini, pa nije racionalno vezati zavjesu za njih.
Bone injekcione zavjese lociraju se u bokovima objekata, odnosno na padinama doline i u podruju
dubinske zavjese sa jedne ili obje strane u obalama.
Obodne injekcione zavjese lociraju se po obodu akumulacionog prostora, na propusnim mjestima, u cilju
spreavanja oticanja vode iz akumulacije.
Buotine u zavjesi zavisno od nagiba mogu biti vertikalne ili kose.
Kod nas je obavljeno vie injekcionih radova u aluvijumu, a one su uraene uglavnom kao pomone, ali
kao glavne vodozaptivne injekcione zavjese. Jedna od prvih injekcionih zavjesa izvedena je ispod pomone
brane za Hidroelektranu Jajce (sl.33.20.), u aluvijalnom nanosu dubine do 30,0 m.
Dijelovi zagata optonog tunela i pomonih brana na Hidroelektrani Salakovac injektirani su u povrini
od 2300 m2 cementno - bentonitskim suspenzijama, sa buotinama u jednom redu, u cilju zaptivanja aluvijalnog i
terasnog materijala radi izgradnje objekata Hidroelektrane. Razmak buotina
Osnovni podaci nekih veih izvedenih zavjesa u aluviju (Adamovi, 1980).
Tabela 33.7.
U svijetu je izvedeno vie injekcionih zavjesa u aluviju (tabela 33.7.), a jedna od najveih je ona ispod
brane Aswan (Asuan, Egipat), koja lei na 170 m debelim rijenim propusnim naslagama ljunka i pijeska
(sl.33.21.). Injekciona zavjesa duine 560 m izvedena je od 15 redova, ukupne debljine ispod jezgra 40,0 m, ija
se debljina smanjivala u pojedinim slojevima aluvija. Razmak izmeu buotina iznosio je 2,5 i 5,0 m.
Injektiranje je izvedeno pomou sistema cijevi sa manetnama, koje su prije bile izvedene na branama
Serre Poncon (Francuska), Mishon (Kanada), Svlvenstein (Njemaka) i dr. Ovisno o propusnosti tla
upotrebljavane su: glineno -cementne, glineno - silikatne, bentonitno - silikatne i alumino - silikatne suspenzije.
326
Temeljenje
Temeljenje
327

________________________________________
materijala
33.2. DIMENZIONISANJE JEDNOZIDNIH ZAGATA

Proraun jednozidnog zagata ovisan je o njegovom statikom sistemu, mogunostima i nainu
deformacije zagata, kako je to obrazloeno i kod aktivnog pritiska tla (poglavlje V), te o nivou podzemne vode,
vrsti tla i njegovim osobinama. U narednim izlaganjima obrazloit e se proraun konzolnih i ankerisanih,
odnosno razupretih zagata, grafoanalitikom i analitikom metodom.
33.2.1. OPTEREENJE ZIDOVA ZAGATA
Na zagatni zid djeluju Uopteno slijedee sile koje treba pojedinano uzeti u analizu optereenja:
SI.33.22. Zagat zabijen u pijesak: ema zona optereenja konzolnog

zagata (a), stvarna (b) i pojednostavljena (c) ema
optereenja gdje je: aktivni pritisak (1), (2) i (5), pasivni
otpor tla (3) i (4), a linija iskopa (6).
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
aktivni pritisak tla iza zagatnog zida;

hidrostatski pritisak i uzgon vode u tlu iza zida;
hidrostatski pritisak vode ispred zida zagata;
uticaj hidrodinamikih sila;
pasivni otpor tla (pasivni pritisak) ispred i iza zida zagata;
pritisak zbog vanjskog optereenja;
optereenja od drugih vanjskih sila koje djeluju direktno na zagatni zid.
Uzima se da je zagatni zid slobodan ili uklijeten u tlo, to ovisi o vrsti materijala i konstrukciji zagata. U
ovome posljednjem sluaju pretpostavlja se okretanje priblino oko take O u ukopanom dijelu zagata
(sl.33.22.).
Iz prikazanih zona vidljivo je podruje delovanja aktivnog pritiska i pasivnog otpora tla, kao i ematska
raspodjela stvarnog i pojednostavljenog optereenja (sl.33.22.-b i c), pretpostavljajui isti nivo podzemne vode
iza i ispred zagatnog zida.
Kod slobodnog ukopanog zagata rotacija se slobodno obavlja oko njegove baze (sl.33.23.-a). Analizom
metode elastinosti (Terzaghi, 1943) dobiju se slijedee vrijednosti udaljenosti take rotacije (O ) ovisno o
vrijednosti ugla smicanja {(p ) i slobodnoj visini (H) (tabela 33.8.):
Odstojanje take rotacije (Oj
Tabela 33.8.
Ugao smicanja (p
20
30"
35
0,15- H
0,08 #
0.035
V.
.
Udaljenost take rotacije (_>-) 0,25 -H
25"
Temeljenje
Sl.33.23. ema optereenja, deformacije (d) i povrine sloma (s)
zagatnog zida: pomjeranje u vrhu (a), pomjeranje u dnu (b),
deformacije u sredini (c) i pomjeranja za vrsto razuprt
326
Temeljenje
327

________________________________________
materijala
Meutim, veliina i raspodjela aktivnog pritiska i pasivnog otpora tla ovisi o mogunosti i nainu
deformacije zagatne stijene po visini, to je dijelom obrazloeno u poglavlju 18. Ustanovljeno je da se razlika
izmeu linearne i stvarne raspodjele pritiska po visini mijenja ovisno o nainu deformacije vie nego njegova
veliina za razne pomake i deformacije zagatnog zida. Ovi pomaci i deformacije zagata mogu se rekapitulirati na
slijedee sluajeve:
a) pomjeranje zida u vrhu dok je u dnu uklijeten (sl.33.23.-a);
a) pomjeranje zida pri dnu, a kruta veza u vrhu preko ankera (si.33.23.-b);
b) pomjeranja izmeu krutih oslonaca u vrhu i dnu zagata (sl.33.23.-c);
b) vrsto razuprt zagat (R) sa mogunou deformacije zagata pri dnu (sl.33.23.-d).
Pored tipinih sluajeva raspodjele optereenja nastalih zbog aktivnog pritiska (P A ) i pasivnog otpora
(p p ), prikazanih na slici 33.23., date su na slici
33.24. raspodjele optereenja i za sluajeve okretanja zida zagata oko pretpostavljene take ">" u tlu. Za sluaj
krutog zida i elastine zatege, koja poputa, linija sloma tla (s) odgovara Coulombovim (Kulonovim)
pretpostavkama sloma tla (sl.33.23.-a i 33.24.-a). Intenzitet aktivnog pritiska i pasivnog otpora tla raste linearno
sa dubinom tla i ima oblik trougla. Zbog deformacije zagata ispod take okretanja pojavljuje se sa desne strane
zida, takoer, zona pasivnog otpora tla (sl.33.23.-b i c, te 33.24.-a - Pp2), a sa lijeve dio aktivnog pritiska (PA2).
Za sluaj pomjeranja zida zagata samo u donjem kraju i u podruju iznad vrste zatege (sl.33.23.-b)
raspodjela pritiska i otpora tla nije linearna, ve zakrivljena linija. Raspodjela pritiska pribliava se onoj za
pasivni otpor, a ispod nje onoj za aktivni pritisak. Kod savitljivog zida zagata rezultanta aktivnog pritiska via je
nego za linearnu raspodjelu, a to zahtijeva veu silu u zatezi (sl.33.24.-b) (Nonveiller, 1981).
Iz ovoga rekapitularnog prikaza optereenja, deformacija i linija sloma vidljivo je da Coulombova
Sl.33.24. ematski prikaz optereenja, deformacije i linije sloma (s)

iz zida zagata: okretanje oko donjeg kraja (a), savitljiv zid
zagata (priboja) izmeu vrha i dna zagata (b).
teorija raspodjele priblino odgovara optereenju zagatnih zidova. Zbog poputanja zatege (Z), savitljivosti zida i
poputanja donjeg ukruenja nastaje raspodjela optereenja koja nije linearna. Ipak se usvaja linearna raspodjela,
ali se zbog ove aproksimacije koriste razne metode dimenzioniranja, uz koritenje korekturnih iskustvenih
koeficijenata kojima se mnoe sile u zategama i momenti savijanja.
Sl.33.25. Aktivni i pasivni pritisak: nepotopljeno tlo (a) i potopljeno tlo (b);
P a =P <p+P Q -Pr ={H + D ) Y -K a +q- K A -24;

K A=tg2(45-tp/l)
Aktivni pritisak iza zagata i pasivni otpor tla ispred zagata u praksi se rauna po Rankineovoj teoriji,
koja je objanjena u taki 17.2. U cilju podsjeanja na ove teorije predoene su na slikama 33.25. i 33.26. neke
osnovne postavke optereenja zagata u koherentnom i nekoherentnom tlu, sa podzemnom vodom ili bez nje.
= pv + pq + pc =d-Y-K p+q-K p + lc^K p ; K p=tg2(45 +

(pjl)
Pp
Temeljenje
Sl.33.26. Primjeri optereenja jednozidnog zagata aktivnim i
pasivnim pritiskom u dvoslojnom tlu: sa vodom u istim
nivoima ispred i iza zagata. i (p2 <(p{ (a), bez
326
Temeljenje
327

________________________________________
materijala
Kada se iza zagata nalazi podzemna voda, onda se aktivnom pritisku (PA) dodaje hidrostatski pritisak
vode ( P w ) . Tlo ispod nivoa podzemne vode je potopljeno, te se umjesto jedinine teine uzima '. Ako se
podzemna voda nalazi i sa prednje strane zagata, onda se hidrostatski pritisak umanjuje za odgovarajuu visinu
( h ), sa prednje strane (si.33.25.-b). U praksi se obino uzima da je ugao trenja izmeu tla i zida zagata - (l/3 2/3)cp .
Kod uslojenog tla dijagram optereenja ima skok prema vanjskoj strani ako je ugao smicanja donjeg
sloja manji od gornjeg (q>2 < <Pi) i obratno (sl.33.26.).
esto se optereenje zagata ispod kote dna u graevinskoj jami izraava razlikom pasivnog otpora (p p ) i
aktivnog pritiska (p A ) tla (sl.33.27.-a), tj.:
Pp '= Pp-pA'=YD\tg2(45+<p'>/2)-tg2(45 -ip'/l}
(33.1.)
Sl.33.27. Aktivni pritisak (PA) i pasivni otpor tla (p p ) na zagat:

linijsko smanjenje otpora
tla plitko ukopanog zagata (a), linijsko smanjenje otpora tla
sa rotacijom oko take "O" (b), krivolinijsko smanjenje
pasivnog otpora tla za duboko ukopani zagat (c).
Kako je potrebno da postoji koeficijenat sigurnosti (F s ) U veliini
ukupnog pasivnog otpora tla { P P ' ), i on se smanjuje na veliinu koja ovisi o
uslovima ravnotee, dubini zagata ispod dna graevinske jame i moguoj deformaciji - pomjeranju zida
zagata.
Kada je dubina zagata vea, pa nisu mogua pomjeranja donjeg kraja zida zagata ka unutarnjoj strani,
vri se pravolinijsko (sl.33.27.-b) ili krivolinijsko (sl.33.27.-c) smanjenje pasivnog otpora tla. Kod pravolinijskog
smanjenja uzima se da linija smanjenja odgovara liniji poveanja otpora tla (sl.32.27.-b). Kod krivolinijske
raspodjele optereenja uzima se pretpostavka rotacije krutog zida oko jedne ose na dubini ispod dna graevinske
jame (sl.32.27.-c). Linija pasivnog otpora tla uzima se obino u obliku parabole.
Uticaj podzemne vode i njezine denivelacije treba uzeti u analizi optereenja zagata, ukljuujui
hirostatike i hidrodinamike sile. Ako razlika u nivoima vode nije velika, rauna se sa uronjenom teinom
materijala (/') ispod nivoa podzemne vode i doda se razlika hidrostatikog pritiska (AH) izmeu nivoa vode
ispred i iza zagatnog zida (sl.33.28.-a).
326
Temeljenje
Temeljenje
327

________________________________________
materijala
Sl.33.28. Optereenje zagata vodom: hidrostatski natpritisak (a), uticaj hidrostatskog optereenja (b), gdje je: hidrostatski
pritisak (1), hidrodinamiki natpritisak (2), ekvipotencijalne linije (3), strujne linije (4).
{r'n Y"U; Y ~ = '

u
-,;
= ' -rj (Nonveiller, 1981).
Kada su razlike u nivoima vode velike, kao npr. one koje nastaju pumpanjem vode iz tiene graevinske
jame, onda nastaje procjeivanje vode sa vieg ka niem hidrostatskom pritisku, to izaziva hidrodinamike sile.
Ove sile skreu gravitacionu komponentu iz vertikalnog u kosi poloaj, to je objanjeno u poglavlju IV. Na slici
33.28.-b prikazanje rezultirajui pritisak vode i tla na zagat, kao i uticaj filtracionog pritiska na promjenu
veliine aktivnog pritiska i pasivnog otpora tla. Vidljivo je da hidrodinamike sile smanjuju napone nastale zbog
hidrostatskog pritiska, poveavaju napone uzrokovane aktivnim pritiskom, a smanjuju napone izazvane pasivnim
otporom tla. Sa ovim uticaj ima hidrodinamikih sila treba raunati, jer bi se mogla potcijeniti dubina zagata, a
momenti ne bi odgovarali stvarnosti. Ovo ponekad moe imati i tragine posljedice kod izgradnje temelja
objekata (Nonveiller, 1981).
33.2.2. KONZOLNI SLOBODNOSTOJECI ZAGATNI ZID
Stabilnost konzolnog zagatnog zida ovisi o njegovoj dubini zabijanja (D) u tlo ispod temelja graevinske
jame koja je potrebna da sigurno preuzme aktivni pritisak tla i druga optereenja. Upotreba zagata konzolnog
tipa ograniena je na male visine (H), zbog velikog momenta savijanja, koji raste treim stepenom sa dubinom.
Vodoravno pomjeranje vrha zagata i njegova deformacija su relativno veliki, jer je potrebno da se aktivira vei
dio pasivnog otpora tla ispred zabijenog dijela zagata.
Uopteno kod dimenzioniranja konzolnih zagata treba odrediti:
1) dubinu zabijanja (D) zida zagata kojom se za odreene osobine tla osigurava dovoljno bezbjedno
vodoravno pomjeranje vrha zagata i spreava izvlaenje ukopanog dijela zagata;
2) momente savijanja zidova zagata potrebne za Dimenzionisanje poprenog presjeka zidova zagata;
3) stabilnost zbog filtracije vode i proraun koliine protekle vode u graevinsku jamu;
4) veliinu, broj i poloaj ankera i
5) sile u ankerima (zategama) kod ankerisanih zagata.
Proraun se provodi grafoanalitiki i analitiki. Krivolinijska raspodjela pritisaka zamjenjuje se obino
pravolinijskom raspodelom.
33.2.2.1. Grafoanalitika metoda prorauna
Najjednostavniji nain za Dimenzionisanje jednozidnih zagata smatra se da je grafoanalitika metoda,
koja se pripisuje Blumu (1930/31). Tehnika prorauna sastoji se u slijedeem (si.33.29.):
a) prorauna se i nacrta dijagram aktivnog pritiska i pasivnog otpora tla (kao i ostalih djelujuih sila) za
pretpostavljenu dubinu ukopavanja;
b) dijagram sila podijeli se u odreen broj horizontalnih lamela (1, 2, 3, ...) i prorauna sila za svaku
traku koja djeluje u teitu elementa;
326
Temeljenje
Temeljenje
327
XI Zagati i graevine od nasutih materijala_______________________________________________________________________________
a) nacrta se dijagram sila u odreenoj razmjeri;

b) izabere se pol (0) i povlae paralelno polne linije (0,1, 2, 3, ...) u poligonu sila, ime se dobije
dijagram momenata.
c) produenjem zakljunih linija (s) dobije se taka (R) koja odreuje dubinu (D ) ukopavanja zagata
koja se u praksi poveava za 20%, tj.:

D = D 0 +AD = 1,20>0.
(33.2.)
Moment savijanja u bilo kojoj taki dobije se direktnim itanjem duine u dijagramu momenata mnoei
sa z , gdje je - vertikalna razmjera lamela zagata; - razmjera sila i z, razmak pola (0). Maksimalni
moment bit e:
M N A X =?-, .
(33.3.)
33.29. Grafoanalitiki nain prorauna neankerisanog zagata: ema

optereenja (a i b) momentni dijagram (c), poligon sila (d).
Vrijednost AD dobije se iz obrasca:
2y{D 0 K n - H,K
33.2.2.2. Analitiki metodprorauna
Pretpostavimo
konzolni
zagatni
zid
zabijen
u
pjeanom
materijalu
nepoznate
dubine
D
(si.33.30.).
Ve
poznatim
metodama
prorauna
se
raspodjela
aktivnog pritiska na stranju, i pasivnog otpora tla na prednju plohu zida (sl.33.30.a). Na zabijeni dio stijene zagata djeluje razlika aktivnog i pasivnog otpora tla, s
tim daje na dubini Z), fezultirajui pritisak jednak nuli.
.
338
Temeljenje
Temeljenje
XI Zagati i graevine od nasutih materijala_______________________________________________________________________________
Sl.33.30. Konzolni jednozidni zagat zabijen u pijesak: dijagram pritiska (a), momentni dijagram (b).
Postubak dobivanja dijagrama pritiska tla na konzolni zagat zabijenom u pijesak je slijedei:
Proraun aktivnog pritiska, na dubinama Hî H 2 :
1
(33.5.)
l p A =y- H l -K A =Y-H l - tg (A5" ~( P l 2\
' -H 2 ) K A = ( , + Y ' -H 2 ) tg2 (45 (33.6.) Za sluaj
2 p A = ( +
istog nivoa podzemne vode, kao to je dato na slici 33.30., izostaje hidrostatski pritisak vode na zid.
Uopteno se aktivni pritisak na dubini z moe definisati u obliku:
338
Temeljenje
Temeljenje
XI Zagati i graevine od nasutih materijala____________________________
(33.7.)
Pasivni otpor tla na dubini z bit e:
2
(33.8.) te se kombinacijom ove posljednje dvije
z P p = f { z - H ) K p =yi z- Hi g (45+ <p/ 2 )l
jednadbe dobije neto boni pritisak: t P=zP*- zPp=(y- H l +Y ' -H 2 )- K A - ( -\ - ) =
{z2 A
H\K P ~K A \ te je za . p = 0 udaljenost:
= p -r
- 2 -2 +t Pp
(33.9.)
(33.17.)
Kombinovanjem jednadbi 33.11., 33.13., 33.16. i 33.17., dobije se opti oblik jednadbe
etvrtog stepena za udaljenost D2 u obliku:
(33.18.)
D2 + A Dl - B Dl - CD7 - D0 = 0,
gdje je:
%
' ( -
dnu:
326
Temeljenje
Temeljenje
341
(33.10.)
na
Iz ove jednadbe proizlazi nagib prave
327
Temeljenje
te je pritisak
Temeljenje
341
A=
C-
328
Temeljenje
Temeljenje
341
Ps
Y ' (K p-K Y
6P A [2z r yi K P -K A )+p 5 ] ^
A
'2{-)
329
Temeljenje
Temeljenje
341
2(-)2 "
330
Temeljenje
Temeljenje
341
(33.19.)
(33.11.)
3 p P =D 2 - {K P -K y .
Na dnu zagata [z = ( + >)] pasivni pritisak, p p , djeluje sa desne prema lijevoj, a aktivni p A , sa lijeve
prema desnoj strani zagata, te je:
p P ={yH l + f -H 2 + f D)K P ,}
A
P A ~ y''D K A .
J
Neto pritisak pri dnu bit e:
Pp - P A = A P P = ( # I + Y '-H 2 )K P +Y ' D ( K P ~ K A = p
(33.12.)
+Y
' D 2 (K P -K
(33.13.)
gdje je:
p 5 =( Y - H
+ f
- H 2 )K
+ r D 1
(K P - K A ) Za stabilnost zida u osnovi se primjenjuju statiki uslovi
ravnotee:
]#=0
na jedinicu duine zida. Sz ovog proizlazi:
52
W -0
=0.
- ),+ 5 =0. i l i :
(33.14.)
(33.15.)
1
+- D 3 ( 3 p P + 4 p p )=0,
gdje je PA - povrina dijagrama ACDE.
P
2
(^
~j3PpD2
>=0
(33.16.)
^ :
gdje je D3 iz jednadbe 33.15.:

Dobivena teoretska dubina zabijanja D = D t +D 2 poveava se za oko 20 -30 % (Braja, 1995), odnosno
20 - 40% (Nonveiller, 1981), ime se dobije faktor sigurnosti izmeu F,=l,5i2,0. Alternativno se moe uzeti da se
koeficijent pasivnog otpora tla podijeli sa faktorom sigurnosti, tj.:
Fs (1,5-2,0)
(33.20.)
K P (projekt.)
Maksimalni moment (Mwx) na duini metar zida bit e izmeu taaka E i F' (F"), a dobije se na mjestu
gdje je smiua sila (S) jednaka nuli. Za novu osu Z2 (od take E), (si.33.30.-a) smiua silaje:
PA =\ Y ' Z Z 2 (K P - K A ),
P A -^ Y ' z l {K P - K A )^
ili
(33.21.)
2
z =
( K P - K A )- Y \
Odavde e izraz za maksimalni moment (Mmx) (sl.33..-b) biti:
- '
2
yz
{K P ~K A )
(33.22.)
Potreban presjek zagatnog zida (s) na duini metar bit e:

(33.23.)
dop
331
Temeljenje
Temeljenje
341
gdje je:
332
- doputeni napon savijanja za odreeni materijal zagatnog zida.
Temeljenje
Temeljenje
341
XI Zagati i graevine od nasutih materijala_______________________________
Ovaj analitiki proraun zagatnog zida dat je za odreenu vrstu optereenja. Ukoliko postoji
hidrostatiki pritisak i uzgon, njih treba uvesti u proraun. Ako je tlo koherentno, potrebno je uzeti aktivni i
pasivni pritisak po ve poznatim metodama i provesti proraun na slino opisan nain (Nonveiller, 1981).
33.2.3. KONZOLNI ZAGATNI ZID SA DELOVANJEM

HORIZONTALNE SILE
Grafoanalitiki i analitiki nain prorauna analogan je prethodnom sluaju sa optereenjem aktivnim i
pasivnim pritiskom.
za
dubinu
odstojanje
ukopavanja
(D),
maksimalni
z2, mogu se napisati u obliku (Braja, 1995):
8PL4
D
D -
moment
2P
savijanja
(^)
njegovo
_____
(33.24.)
=0
D{ -
)-\
(33.25.)
(33.26.)
(33.27.)
(K P -K A )-Y,
V2P
-H
( - ) 2 D metoda
2 2D(K P 33.2.3.1. Grafoanalitika
, p(H + K
prorauna
=
z2Ah)yY - \{ - )
6'
2P
'xz2 = - )_
SI.33.31. Grafoanalitiki proraun slobodno stojeeg elastinog

zagata pri djelovanju horizontalne sile (P): ema optereenja
(a), dijagram momenata (b), dijagram sila (c). P3 = r D -<Kp-KA)4 = 0!
Sl.33.32. Slobodni
konzolni zagat zabijen v sloj pijeska, optereen
-)
horizontalnom silom: ema optereenja (a), ema dijagrama
momenata (b).
Na slici 33.31. dat je uproeni grafoanalitiki nain prorauna slobodno stojeeg zagata, optereenog
horizontalnom silom, sa emom optereenja (pasivnog otpora tla) i dijagramom momenata. Dubina i maksimalni
moment odreuje se u svemu kao u prethodnom sluaju, kao i procjena poveanja sigurnosne dubine (>).
33.2.3.2. Analitika metoda prorauna

Za konzolni zagat zabijen u nekoherentno tlo analitiki proraun, prema slici 33.32., provodi se analogno
proraunu datom u taki 33.2.2.2. Konani izrazi
33.2.4. KONZOLNI ZAGATNI ZID ZABIJEN U SLOJ GLINE
342
Temeljenje
Temeljenje
333
XI Zagati i graevine od nasutih materijala_______________________________
((p =
Konzolni jednozidni zagat koji je ukotvljen u glinoviti sloj sa nedreniranom kohezijom c

ima dijagram pritiska drugaijeg oblika od sluaja opisanih u takama 33.2.2. i 33.2.3. (si.33.33.).
Na bilo kojoj dubini
ispod visine
i ispod take rotacije
aktivni pritisak
A sa desne
prema lijevoj strani moe se definisati kako slijedi:
Q),
342
(G)
Temeljenje
Temeljenje
(p )
334
,PA=\Y- H L +Y ' H 2 + Y I Z - H)] K A -2cj K A ~.

(33.28.)
Slino je i za pasivni pritisak ( L p P ) sa lijeve na desnu stranu i on
se moe izraziti kao:
(33.29.
)
L P P =Y ' ( Z - H)K P + 2CJKP~,
te je neto pritisak:
=l Pp- d Pa = \' {z ~ H) + 2c)
- li, +
'
jer je K A i K P =1, za (p = 0.
Na dnu zagata pasivni otpor tla zdesna nalijevo je:
D p P =(y - H 1 +Y ' Hi + Y ' -D)+2c,
a aktivni pritisak slijeva nadesno je:
L P A =Y ' D - 2 C ,
te je neto pritisak:
=4c + (yHi +Y ' H 2 ).
Iz uslova da je
=0 dobije se, preko povrina
(odnosno sila PA i P p ), izraz:
(33.31.)
(33.32.)
(33.33.)
P *=DP p- LPA
PA %Pp + 0,
(33.30.
H2 + R' (z - H)] + 2c, p,=4c -(YH,+Y ' H 2 ),
dijagrama
pritisaka
odnosno:
, - - { +Y ' H 2 )] p + ^D 2 [4c- (y H l +Y ' H 2 )+ (33.34.) + 4C + ( Y H 1 +y^2)] = 0, gdje je X P A povrina

dijagrama pritiska ABCD, dok dragi izraz predstavlja povrinu pritiska BEIJ, a trei povrinu HFJ (sl.33.33.). Iz
prethodnog izraza dobije se udaljenost:
n
[4
(33.35.)
-(,
+'#2)
2-------------
"
4c
Uzimajui ^/Vf, = 0 , dobije se:
Maksimalni moment savijanja bit e izmeu H < Z <H + D,, te ako se pomoni koordinatni sistem
usvoji u nivou dna graevinske jame ( Z 2 =0), dobit e se za smiuu silu (S ) jednaku nuli:
ili:
z2
(33.38.)
Maksimalni moment moe se dobiti iz poznatog izraza:

M n s a x = l P A (z l +z 2 )- ^- .
(33.39.)
^2
335
SL33.33.
Konzolni zagat zabijenTemeljenje

u sloj gline.
1p
a
p3' P (Z .Z )
max=
1
2
2 1 A
z
Temeljenje
345
NPV i
i (D + z,)- [4c - (1 + Y ' H 2
)] +1
2
336
D28c
Temeljenje
Temeljenje
345
= 0.
2. -
337
Temeljenje
Temeljenje
345
(33.36.)
Kombinacijom jednadbi 33.35. i 33.36. dobije se jednadba u obliku:
D 2[4c-( Y H L + Y 'H 2 )] -2D - I P A
_ iM Eil
___i2
(33.37.)
se
=
(yHi
1995).
'2)+2
Iz ove jednadbe dobije se veliina ukopavanja zagata ()), koja poveava za oko 40 - 60% (Braja,
33.2.5. NEKI SPECIFINI SLUAJEVI OPTEREENJA

Na slici 33.34. dali su neki sluajevi optereenja jednozidnih zagata ukopanih u koherentni materijal.
Analitiki proraun moe se provesti kao u prethodnim sluajevima i iznai dubina ukopavanja (D ), mjesto i
veliina maksimalnog momenta na savijanje radi prorauna presjeka zagata.. Za navedene sluajeve daju se
konani izrazi, za sluajeve , b i c (sl.33.34.):
338
Temeljenje
Temeljenje
345

1)
Teoretska
zabijanja (>):
AcD-.P
4c
dubina
SI.33.34. Komotne zagatne stijene: ukopane u glineni sloj i

optereene tlom (a), horizontalnom silom (h), (Braja, 1995) i
u Uopteno koherentnom tlu (c), sa momentom savijanja
(d), (Nonveiller, 1981).
b)
346
Temeljenje
Temeljenje
339

4D>c- 2PD- P ( P
346
1 Zc H
L0,
2c
Temeljenje
Temeljenje
340
(33.42.)
346
Temeljenje
Temeljenje
341

D2 =
(33.43.) (33.44.)
DA-rAD'3+BD,2-CD'-E = 0,
c)
A=
K'= K
+
Y-K'
C=
- (2a- H- Y-K ' +p H + A ),

a - H - h + A.
E=
6P A - a-H- p H + A +4P A l
(Y-Kf
2) Maksimalni moment savijanja zagatnog zida:
2
(33.45.)
Z2:
p2
4-
(33.46.)
:P(H
)- ^
M
b) + Z 2
(33.47.) (33.48.) (33.49.) (33.50.)
z2
4c
c) M m = p A ( a . H + x ) - Y ~ K ^
2-'
33.2.6. ANKERISANI ZAGATNI ZIDOVI

Kada je dubina graevinske jame velika, bila bi konzola zagatne stijene previe skupa zbog velike
dubine zabijanja u tlo i velikog momenta savijanja. Zato se zagatne stijene vee visine rade sa jednom ili vie
zatega ukotvljenih u tlo izvan zone delovanja aktivnog pritiska. Ovakve zagate nazivamo ankerisani (sidreni )
zagati. Cijena njihovog izvoenja je nia od neankerisanih zagata zbog manje dubine zabijanja (D), reduciranog
poprenog presjeka (s) manje teine (W) i lakeg zabijanja.
Ankerisane stijene mogu se ponaati dvojake (i ) slobodno oslonjeni i (i i ) uklijeteni u tlo, u donjem
dijelu zagata. Ako je dubina zabijanja mala, uzima se
346
Temeljenje
Temeljenje
342
XI Zagati i graevine od nasutih materijala _______________________________________
da je zid zagata slobodno oslonjen (sl.33.35.-a), a kod veih dubina zabijanja njegov donji kraj je praktiki
uklijeten (sl.33.35.-b).
( A D ). Prema ruskim normama dati su ovi popravni koeficijenti (H ') u zavisnosti od ugla smicanja ( t p ) u tabeli
Redukcionikoeficijentikik'
Tabela
(Dolarevi, 1987).
'....15.H"-:f ?
33.9.
25fe;:;40k1,251,501,752,002,002,00K0,750,640,550,470,410,35
AD =
Sl.33.35. Prirodna promjena deformacija (d) i momenata (M), kod

slobodno zabijenog (a) i uklijetenog zagatnog zida (b).
33.9.
Veliina dodatnog produbljenja ( A D ) bit e, uz popravni koeficijent ('):
(33.51.)
'( + '- -
22
a maksimalni raunski moment:

(33.52.)
Zbog deformabilnosti zagata i ovaj raunski moment treba redukovati, to e se objasniti na kraju ove
take.
Sl.33.36. Grafoanalitika metoda prorauna zagatne stijene:

dijagram optereenja (a), verini poligon (b), poligon sila
(c).
33.2.6.1. Grafoanalitika metoda prorauna
348
Temeljenje
Temeljenje
343
XI Zagati i graevine od nasutih materijala _______________________________________
Na slici 33.36. data je grafoanalitika metoda prorauna ankerisanog zagata zabijenog u tlo na dubinu D .
Zakljuna linija s h povuena tako da tangira donji dio verinog poligona u taki R, odreuje dubinu (D,)
slobodnostojeeg zagata. Na dijagramu sila ova zakljuna linija ( Q R ) odsijeca silu u zatezi Z_. Ova sila u zatezi
se u praksi poveava za oko 10%.
Za odreivanje dubine zabijanja uklijetenog zagata povue se zakljuna linija Q P ( s 2 ), tako da veliina
_y_ bude 1,10 - 1,20 duine y 2 (sl.33.36.). Horizontalna projekcija take P odreuje dubinu zagata ( D ). Ova
veliina poveava se do 15%, radi deformabilnosti zagatnog zida. Linija povuena paralelno sa zakljunom
linijom Q P ( s 2 ) odsijeca u poligonu sila u zatezi Z 2 , za uklijeten zagat.
Kod prorauna aktivnog pritiska (p A ) uzima se daje ugao trenja izmeu zida i tla jednak nuli. Meutim,
kod pasivnog otpora tla sa uglom trenja ( p > 25", pretpostavlja se da je koeficijent pasivnog otpora
dobiven po Rankineovoj teoriji, znatno vei. Zbog ovoga neki autori uvode korekcioni faktor k, kojim se mnoi
vrijednost K p , kao i k ' za korekcioni proraun dodatne dubine
( ),
348
Temeljenje
Temeljenje
344
33.2.6.2. Analitiki proraun slobodnostojeeg ankerisanog zagata

Na slici 33.37.-a dat je primjer ankerisanog slobodnostojeeg zida zagata na odstojanju f \ od povrine
terena, stoje zabijen u pjeano - nekoherentno tlo, a na slici 33.37.-b u koherentno tlo.
Dijagrami raspodjele pritisaka iznad linije ukopavanja slini su dijagramima prije predoenim na
slikama 33.30. i 33.34.-c.
Za sluaj ankerisanog zagata zabijenog u pjeano tlo (sl.33.37.-a) veliina pritiska iznad linije
ukopavanja dobije se na prije opisan nain, tj.: z = H v iPA = y- H l K A ; iza z = H , 2PA = ( H y + ' - 2 ) . Za
z = H + Dx neto aktivni pritisak jednak je nuli. Veliina bit e kao i
prije (jedn.33.10.):
(33.55.)
P A - ~ 3 p P - D 2 -Z =0 ili
(33.56.)
zip -i{y' K 'D^
A
gdje je PA- sila aktivnog pritiska na m1 zida, odnosno povrina dijagrama pritiska ACDE.
Iz _)0. =0 proizlazi jednadba u obliku:
^fK ' D^h,
H2
D1
+~D 2
odakle je dubina Dj._________
PA(h2
H2
D l - z 1 )=0
(33.57.)
2
y'-K'
=(
SI. 33.37. ema optereenja slobodnostojeeg ankerisanog zida

zagata: u nekoherentnom (a) i koherentnom (b) tlu, sa
momentom savijanja (c) (Braja, 1995, Nonveiller, 1981).
350
Temeljenje
Temeljenje
345
Iz jednadbe treeg stepena izrauna se dubina D2, a ukupna teoretska dubina bit e:
Dleor
=D l +D 2 , &
stvarna
za
30%
Ds(=(l,3-l,4)D,cor.
(33.58.)
40%
vea:
Koeficijent sigurnosti moe biti primijenjen u poetku na KP

kako je to i prije opisano. U ovome sluaju nije potrebno poveavati teoretsku dubinu.
Teoretski maksimalni moment bit e na dubini izmeu, Z = H ] i Z = H (sl.33.37.-b) i to na mjestu gdje
je smiua sila S = 0, tj.:
IPA
#, - Z+
IPA
K f {z - H, )2 = 0,
A
(33.59.)
odakle je udaljenost maksimalnog momenta:

z z : Z + Q,5H,{K A y' ~ { p A ) i P A +0,5K A y
350
Temeljenje
Temeljenje
346
(33.60.)
- = ^,
2 PA
K' =(K P -K A ),
= ,
=1 - / ,
f {K P - K A ) <
Pri z = H + D neto pasivni otpor bit e:
,
(33.54.)
3 p P =YiK p- K A )D 2 =Y ' K D 2 .
i - ^------------------
(33.53.)
Iz uslova ravnotee _# i _>i0 = 0 dobit e se sila (Z) u zatezi, te je iz
E#=0:
--=,
Iznalaenjem udaljenosti maksimalnog momenta (z) lahko je nai maksimalni moment ( M M I A ).

Na slici 33.37.-b i c ematski je prikazana raspodjela optereenja i moment savijanja za slobodnostojei
ankerisani zagat zabijen u koherentni materijal. Aktivni pritisak iza zagata i pasivni otpor tla ispred zagata
raunaju se po ve poznatim metodama.
Dubina A, u kojoj se aktivni pritisak iza zagata izjednauje sa pasivnim otporom tla ispred zagata rauna
se prema jednadbi:
PAH + A - = 2~ + - K P ,
to daje:
350
Temeljenje
Temeljenje
347

materijala
_____.___________________________________
A = PAH
0
.K
('=-)
(33.61.)
Uz slobodni donji dio zagatnog zida dobit e se, prema
oznakama na slici 33.37.-b, iz ravnotee momenata ^ = 0 , dubina zabijanja (>):
Y
PP = - D , 2 - y ' - K \ '
2
(33.62.)
Za c = 0: te iz uslova ravnotee proizlazi:

infleksione take (). Na osnovu ravnotee sila H =0, u gornjem dijelu grede izmeu taaka A i /, izrauna se
reakcija RT. Zatim se grafiki ili analitiki prorauna, za taj gornji dio, linija momenata i maksimalni moment
( ) mjerodavan za Dimenzionisanje zagata. Na bazi dobivene veliine reakcije RT i sa proraunatim
optereenjem donjeg dijela dobit e se, iz ravnotee horizontalnih sila i ravnotee momenata donjeg dijela oko
take I, nepoznata reakcija RH i dubina D2 + D 3 . Ova dubina poveava se za 20%, ili se koeficijent sigurnosti (F S
- 2,0) unosi tako da se smanji koeficijent pasivnog otpora tla (K P / F S ).
PA
~I
D'1 ' -
'(
+ A
= 0,
(33.63.)
SI. 33.38. Uklijeten zid zagata u pijesku: ema optereenja (a),

dijagram momenata (b), definisanje dubine D3 (c), ovisnost
ugla smicanja (p i odnosa D l jH (Braja, 1995).
na osnovu ega se dobiva kubna jednadba:
'-'-'+0' ~ f - K ' ( H z + ) - ^ 0
Ukupna dubina zabijanja bit e: D = D'+A. Polazei iz uslova ] # = 0, dobije se

sila u zatezi:
Z = P A - PP .
(33.64.)
Ovako izraunata veliina poveava se radi dovoljne sigurnosti sila u
zatezi za 20% - 40%. Alternativno, moe se raunati sa odnosom ST K P =
352
Temeljenje
Temeljenje
348

materijala
_____.___________________________________
Iznalaenjem mjesta gdje je transverzalna sila jednaka nuli (5=0), dobije se mjesto maksimalnog momenta, koji
se prorauna na ve poznati nain.
33.2.6.3. Proraun ankerisanog zagatnog zida zabijenog u pijesak
Kada je zid zagata zabijen dublje u tlo, uzima se da je u donjem kraju uklijeten. Zadatak je statiki
neodreen, pa ima vie pojednostavljenih postubaka za iznalaenje dubine ukopavanja i momenta savijanja.
Jedna od metoda koja se esto koristi je tzv. rjeenje zamjenjujue (ekvivalentne) grede, koju je Blum (1931)
pojednostavio za izraunavanje dubine zabijanja uklijetenog zida zagata ( D 3 ). Ustanovio je daje dubina take
infleksije linije deformacija (Di) ovisna o uglu smicanja ( ( p ) koji ima materijal. S obzirom da je u infleksionoj
taki (/) moment savijanja jednak nuli (/'), moemo, ako znamo ovu dubinu, zagatni zid podijeliti na dva statika
dijela (sl.33.38.-c). Ovisnost izmeu ugla smicanja ( p i dubine infleksione take ( D j ) i ukupne visine ( H ) data je
na slici 33.38.-d. Slobodna visina zagata ( H ) pomnoena sa koeficijentom ( D 1 / H ) daje dubinu
352
Temeljenje
Temeljenje
349
XI Zagati i graevine od nasutih materijala___
Iz ovoga slijedi da bi proces prorauna bio slijedei:

prorauna se a
P
prorauna se t
2, prema prije datim izrazima;
defmie se D2 (jednadba 33.18.) i D, (jednadba 33.10.) (sl.33.38.-d);
a)
b)
c)
d)
K iK ;
p ip
prorauna
p2" =
^ 2~
p D
i ) (sl.33.38.-c);
e) nacrta se raspored pritisaka iznad take /;

f) prorauna moment savijanja oko take O' i prorauna i?,;
g) poznavajui R , prorauna se raspodjela pritisaka izmeu taaka / i H;
T
h) iz momenta savijanja oko take H prorauna se D3;
+ D ).
i) prorauna se dubina zabijanja

= (l,2 - 1,4)(D2
3
Drugi nain prorauna koji preporuuje Nonveiller (1981) svodi se na slijedee (sl.33.39.):

. . -
Sl.33.39. Uklijeteni zagatni zid, gdje je: dijagram sila (a),

dijagram momenata (h) i dijagram deformacija (c)
zagata (Nonveiller, 1981).
Odabere se dubina zabijanja Dj, izrauna raspodjela aktivnog pritiska i pasivnog otpora tla kako je to
prije opisano. Za pretpostavljenu dubinu Dj izrauna se reakcija R A , iz ravnotee momenata oko take z (__ M,
=o), a silu u zatezi Z iz ravnotee horizontalnih sila (_.# =o), prema slici 33.39. Na osnovu ovih veliina izrauna se
raspodjela momenata M Z , najjednostavnije grafikom metodom (sl.33.39.-b). Zatim se optereti zagatna stijena
momentnim dijagramom i grafikim postubkom nacrta linija deformacija. Linija koja zatvara poligon linije
deformacija (savijanja) mora proi kroz take
i z (sl.33.39.-c). Ako ovo nije sluaj, postubak se ponavlja sa
novom dubinom D2, i tako sve do potrebnog slaganja linije koja zatvara dijagram deformacija u taki ukljetenja
i taki ankerisanja (z). Ovako dobivena dubina poveava se za 20%, tj. D = 1,2D_.
(a)
33.2.6.4.
Proraun ankerisanog zagatnog zida zabijenog u glinu
U takama 33.2.4. i 33.2.5. dati su sluajevi zabijenih zagatnih zidova u sloj gline, gdje se rauna samo
sa kohezijom
Uzimajui P
1, dati su konani izrazi za uklijetene, ali
A
neankerisane zagatne zidove u glinovitom sloju.
Na slici 33.40. dat je slobodnostojei ankerisani zagatni zid u sloju gline
= 0). Dijagram raspodjele
aktivnog pritiska iznad linije ukopavanja slian je prije opisivanim sluajevima. Prema jednadbi 33.30. neto
pasivni otpor tla na dubini D je (sl.33.40.-a):
=APP
=^(rHi
'H 2 ). Iz uslova _]# =0 dobije se
sila (Z) u zatezi:
c (q>=0).
K =K =
((p
+Y
~PA
(33.65.)
Z = P A -p r D,ili 2 = -( 1 +'2)]D.
350
Temeljenje
Temeljenje
355
XI Zagati i graevine od nasutih materijala___
4
H&V-2C
,<=
P
r(Cf.o
Sl.33.40. Ankerisani zagatni zid u sloju gline (cp = 0) i to za:

nekoherentno (a) koherentno tlo (b) iznad linije
iskopa.
351
Temeljenje
Temeljenje
355
Iz uslova ^M 0 . = 0 proizlazi:
P 4 ( H -/ J ,- ZI )- / V D |
0,
iz ega proizlazi jednadba za dubinu zabijanja

D:
/ +^ ^-2
p3 D 2 + 2 D(H - h,)- 2PA (H - K - z,) = 0.

(33.66.)
Maksimalni moment u ovome sluaju nalazi se na dubini H 1 < z < H . Na mjestu maksimalnog
momenta transverzalna sila jednaka je nuli, a ta dubina dobije se prema jednadbi 33.59. i 33.60.
Na slici 33.40.-b dat je dijagram aktivnog pritiska (PA ) u koherentnom tlu, iznad dna graevinske jame i
dijagram pasivnog otpora tla (P P ) ispod linije iskopa, za slobodno stojei ankerisani zagatni zid. Ovdje je
pasivni otpor tla (Nonveiller, 1981):
P P =D (4 C - H C F V ).
(33.67.)
Ako u prijanji izraz (jednadba 33.62.) dobiven iz
y- P A
={.
= 0:
+ A +D"] p p , izvedemo:
P A - y = (H z +D/ 2)P P , i uvrstimo jedn. 33.67., dobit

e se:
P A - y-H z - D(4c-H av
) (4~
2
a v )=0.
Sreivanjem se dobije kvadratna jednadba u obliku:

D2(4c-H ov)+ 2 D H z (4 ~ o>)-2 PA = 0.
(33.68.)
Treba imati na umu daje mogue u visini vlanih napona, u zoni pukotina, delovanje hidrostatskog
pritiska, to treba uzeti u obzir kod analize optereenja. Alternativno se moe uzeti veliina aktivnog pritiska sa
koeficijentom K A = 20 - 30.
33.2.6.5. Redukcije momenata savijanja kod ankerisanih zagatnih zidova
Veliina i mjesto maksimalnog momenta savijanja dobivena prema metodi elastinih teina ima prividno
znaenje, jer ovisno o savitljivosti zagatnog zida dolazi do preraspodjele pritiska i smanjenja maksimalnog
10.14 I
momenta savijanja. Uopteno dolazi do smanjenja pritiska u slobodnim zonama, a do poveanja
u ankerisanoj
0.18
0z> 0
008
0.12 0.16
zoni (sl.33.41.-a). Zbog ovoga se uvodi raunski moment savijanja
odnos
h/l
(33.69.)
{ R A . M R M X )> koji se dobije prema izrazu:
SI 33 41 Redukcija maksimalnog momenta: preraspodjela pritisaka
M =k - M
kod ankerisanog slobodnostojeeg zagata (a) i dijagram za
RAC. NM.
<P
'
odreivanje popravnog koeficijenta
gdje je:
k<p - popravni koeficijent ovisan o odnosu
(sl.33.41.-b);
h - 0$d - za drveni i h = 1 metalni zagat; d - debljina drvene talpe (c m); I

- moment inercije (cm4 );
/ - vertikalno odstojanje izmeu taaka Q i H (sl.33.36.); q>0 - ugao smicanja i kod uslojenog tla duine
lt i debljine sloja H t rauna se prema izrazu:
(33.70.)
<Po=-
Rowe (1952) sugerie drugi metod za redukciju .maksimalnog momenta kod slobodnostojeeg
ankerisanog zagata.
Ako oznaimo sa H' ukupnu dubinu zagata {H + DJ i dubmu graevinske jame sa a
onda je
relativna fleksibilnost zida:
356
Temeljenje
Temeljenje
352
(33.71.)
km ovisno o odnosu
356
Yl (b), (Dolarevi, 1987).
Temeljenje
Temeljenje
353
33.2.6.6. Poloaj i Dimenzionisanje zone

ankerisanja
-3.0. Sl.33.43. Poloaj ankerne konstrukcije: podruje ankernog zida bloka (a), poloaj
zida u zoni c, d, e (b), grafiki proraun
dodatnog pasivnog otpora (APp ), kada je ankerisanje unutar
-2.5
2.0
koeficijent
zone a, b, c, (c), poligon sila (d).
fleksibilnosti log ip
Sl.33.42. Dijagram ovisnosti koeficijenta fleksibilnosti (p) o odnosima momenata
'
1 1
za zagatne zidove zabijene u pijesak (Rowe, 19521.

max
gdje je:
H' - ukupna dubina zagata (m); E - modul elastinosti (MN
m'
r
I
- moment inercije
(
m
M d - projektovani moment (MN m );

Mmttt - maksimalni teoretski moment (MN m );
H+D,.
a =
H
(33.72.)
Na slici 33.42. dat je dijagram ovisnosti relativne fleksibilnosti (p) i odnosa projektovanog i teoretskog momenta
savijanja kod zagata zabijenog u nekoherentni materijal. Isti autor daje dijagrame ovisnosti i za zagat zabijen u
glineni materijal putem broja stabilnosti (Braja, 1995).
Zatege se iza zagatnog zida veu za posebne ankeme konstruktivne elemente navedene u poetku take
o ankerisanim zagatnim zidovima (33.1.6.). U osnovi ankeri (zatege) mogu biti plitko ankerisani u kontinuirane
ili zasebne betonske zidove (blokove) ili ploe, koje se odravaju u ovome poloaju na bazi pasivnog otpora tla.
U posljednje vrijeme primjenjuju se duboki injektirani ankeri. U nastavku iznijet e se samo detalji i naini
ankerisanja, te prorauni sila u ankerima, u ovisnosti od naina ankerisanja.
1) Plitka ankerisanja izvode se dovoljno daleko od zida zagata kako ne bi dolo u podruje klizanja
(sl.33.43.-a). U ovome sluaju stvara se zona u pasivnom stanju plastine ravnotee. Kada se ova pasivna zona
sijee sa aktivnom zonom pritiska (a, b, d) iza zida (si.32.43.-b), tlo u podruju (g, d, i) takoer je u aktivnom
stanju i ne moe istovremeno prenijeti pasivni otpor tla iz podruja c i e. Ovo zahtijeva poveanje dubine
ankerne konstrukcije (c, e), kako bi se sila iz zatege (Z) prenijela na tlo, bez smanjenja koeficijenta sigurnosti.
Ukoliko se zid ankerie ispred plohe a, c (si.33.43.-c), moe nastubiti klizanje po ravni a, e. Na klin tla a,
h, d, e djeluju sile: teina tla (W), aktivni pritisak (P A ) na ankemu povrinu e, d, dio pasivnog otpora tla ispod
ravni iskopa {AP P ), te reakcija tla (0 na ravan a, e, pod uglom (p prema normali na ovu ravan. Kada sve sile
sastavimo u poligon sila (si.33.43.-d), dobije se veliina sile APP, kao i reakcija tla Q. Da bi se ova sila
prenijela na tlo sa istim koeficijentom sigurnosti (F S ), potrebno je poveati dubinu zabijanja zagata D.
354
Temeljenje
Temeljenje
359
gdje je:
Ankerni zidovi ili blokovi, ili ploe, mogu se postaviti tako da izlaze na povrinu terena (sl.33.43. i
44.), da se nalaze neposredno ispod terena {/^ < 1,5 - 2,o) ili duboko u dnu terena.
Zid za ankerisanje moe preuzeti silu ( ) koja je jednaka razlici pasivnog (P P ) i aktivnog pritiska
(P A ), za ravne (33.44.-a) i zakrivljene klizne povrine (sl.33.44.-b).
<?/2
45'
Sl.33.44. Zid za ankerisanje zatege i ravni sloma do terena: ravne povrine sloma (a) i zakrivljene ravni sloma ( b ).
Sila ankerisanja u pijesku bit e (sl.33.44.-a) na 1 m duine zida: P = Pp-P A =l y.H 2 - K' ,
(33.73.)
gdje je:
K ' =K P - K A
=t
U5+ y 2
Ytg L5 ~
2
Sila uzrokovana zategama na 1 m duni iznosi, uz faktor sigurnosti (Fs): P P P

Z= = P
(33.74.)
F
F
Hvatite sile (Z) bit e u donjoj treini visine ankernog zida.
Ovesen i Stromann (1972) determinisali su metodu za iznalaenje krajnje nosivosti ankera u pijesku, a
ona se pokazala racionalna. Za sluaj na slici 33.44.-b sila koju preuzima ankerni zid na 1 m duine iznosi:
P = \
- 2 K A coscp
cos) -
2
(33.75.)
P = -Y H 2 ( cos -
KA
cos ep)
Zadobivanje prvo se prorauna K P sin :

. x W + PAsin(p W+ ^ Y - H 2 K A smq>
=---------------------------------------------2- =----------------=&.
(33.76.)
~ Y2 H 2
smo
=-
-Y-H2 2
W - teina na jedinicu duine ankernog zida;
K A - koeficijent aktivnog pritiska za = ep (si.33.45.-a);
K p cos - dobije se iz dijagrama na slici 33.45.-b, ovisno o
izraunatom K P sin i usvojenom uglu smicanja q>.
360
Temeljenje
355
Temeljenjt
0.70
___
.60.
_5<
0.4I
^
JEN
T0.
3mc
0.2
KOI
0
.
1
(D
\
ALA.
20
30
40 45
UGAO SMICANJA f ()
Sl.33.45. Promjena koeficijenta aktivnog pritiska K A o uglu =( ( a ), te promjena $> ovisno o & (Ovesen
i Stromann, 1972j
Ako ankerni zid ne dosee do povrine terena (si.33.46.-a), aktivni pritisak () i pasivni otpor tla (P P )
izraunava se samo na dijelu ankernog zida. Ravni klizanja u ovome sluaju nisu ravne povrine, pa se uzima
pretpostavka da je raspodjela napona sa dubinom gotovo jednolina (si.33.46.-b). U ovome sluaju pretpostavlja
se rezultantno delovanje sile otpora (Z) oko polovice visine ankernog zida, odnosno ploe (sl.33.44.-b i 33.46.a).
Za sluaj da je ankerisanje zida na veoj dubini, te je h < 0,5H , onda se pasivni otpor tla ne moe raunati
prema Rankineovoj teoriji sloma, ve kao slom ispod temelja (sl.33.46.-c). Ravni sloma ne dopiru do povrine
terena, te bi zatega vukla ankerni dio kroz tlo, tako da granini slom nastuba kao slom tla ispod temelja. U
ovome sluaju irina B bila bi jednaka visini ankernog zida h, na dubini h
D
II
- (si.33.46.-c). Daljnji proraun mogao bi se provesti priblino prema teoriji nosivosti tla ispod temelja
(poglavlje 14.).
360
Temeljenje
356
Temeljenjt
Ankerisanja se mogu obaviti i putem pojedinanih blokova irine B, na izvjesnim razmacima S
Sl.33.46. Ankerni zid sa ankerisanom zategom (Z) i povrinom

sloma: ankerni zid plitko ispod terena (a), sa emom
optereenja (b) i duboko ankerisani zid zatege (c).
(si.33.47.). Pasivni otpor svakog bloka ili ploe vei je nego to odgovara otporu ploe na jedinicu irine. Ovome
otporu treba dodati otpor smicanja na bonim povrinama aktivnog i pasivnog klina, a, b, c.
Bona povrina (sl.33.47.-a), bit e: A = 0,5H-L ,
gdje je:
(33.77.)
L=H
tgi45+y W45
Pasivnom otporu, koji raunamo prema izrazu 33.73. i sili zatege prema
jedn.33.74.,
treba
dodati
jo
2P0tgq>,
pa
je
ukupna
sila
(A)
na
ankeru:
,------------------_-----------------------j
2
l yH- K 0 -A- t S <p
(33.79.)
A=Z - B +
P
F.
Ovaj izraz vai ako je razmak izmeu susjednih ankera S = B + H . Kada

je B < H , onda se zadnji lan moe linearno reducirati sa odnosom B/^ .
Postoje i druge metode prorauna pojedinanih ankernih blokova, ili ploa, putem zamjenjujue duine i
konane otpornosti za trakasti anker (Ovesen i Stromann, 1972).
2) Duboka ankerisanja injektiranjeni izvode se pomou zatega (ankera) osposobljenih za preuzimanje
sila u tlu. Sila koju anker moe preuzeti ovisi o vrsti tla, dubini ispod povrine dijela za ankerisanje, o udaljenosti
kotvenog dijela od zagatnog zida, o duini zainjektirane dionice, te o veliini pritiska za injektiranje.
U odjeljku 33.1.6. dati su neki podaci i detalji o zainjektiranim ankerima i veliini sila koje mogu
prenijeti. Ovdje e se proiriti neka razmatranja ove vrste ankera, dok e se njihovo Dimenzionisanje obrazloiti
u poglavlju o ankerisanju (poglavlje 38.).
Prema nekim ispitivanjima koja su obavljena u SR Njemakoj (Jessberger, 1963), zatege promjera 26
mm injektirane u tlu u duini od 4,0 m mogu se opteretiti silama datim u tabeli 33.10.
R
ezultiraj
ui
otpor
trenja
na
jednu
bonu
povrin
u,
za
pritisak
mirovan
ja
na
vertikal
nom
presjeku
kroz
prizmu,
iznosi
362
Temeljenje
Temeljenje
357

(sl.33.4
7.-b):
p
tg(p = Y - K 0 - H -t g(p.
Doputena
sila
ankerisanja
Tabela
(Nonveiller, 1981).
(33.78.)
Vrsta tlaKonzistencija
tlaDoputena sila ankerisanja
33.10.
TrajnoPrivremenoNasuto-Ispitivakamax
200KoherentnoIk>l,0200250h<i,oIspit.
(<200)200Nekoherentno250 - 300300
X
h/2
45--/2
4-
SL33.47. Boni otpor tla uz ankerni blok ili plou: presjek kroz aktivni i pasivni klin (a) tlocrt i pogled na razmak ploa i
boni otpor smicanju (b).
Prema slici 33.16.-e konana nosivost zainjektiranog ankera ( ) u pijesku moe se dobiti iz izraza
(Braja, 1995):
Z=d-n-l-(Jv'-K-tg(p,
(33.80.)
gdje je:
o~v' - srednji vertikalni napon (crv'= z u suhom pijesku); K - koeficijent pritiska tla;
362
Temeljenje
Temeljenje
358

materijala
_______________________________
Sl.33.48. Faze ponaanja zagatnog zida pri iskopu i razupiranju:

deformacija i raspodjela pritiska prije i nakon postavljanja
prve razupore (a), isto kao i prije samo do nivoa druge
razupore (b), te deformacija i raspodjela pritiska nakon
dovrenog iskopa tree faze (c).
<D
0.65
[,.(_.)]
.)
=0.3
d i l - promjer i duina korvenog zainjektiranog dijela.

Koeficijent pritiska tla (K ) moe se uzeti kao koeficijent mirovanja (K 0 ) ako je injektiranje obavljeno
pod pritiskom. Kao nia vrijednost moe se uzeti Rankineov koeficijent aktivnog pritiska (K A ).
U glinovitom tlu priblina nosivost je:
P K =d- 7c- l -c a ,
(33.81.)
gdje je:
ca - adhezija, koja se obino uzima ^/ (nedrenirana kohezija).
Koeficijent sigurnosti (faktor sigurnosti) uzima se izmeu 1,5 i 2,0.
Ovisnosti izmeu sile u ankeru koju moe preuzeti, parametara koji definiraju osobine tla i injekcionog
pritiska nisu jo dovoljno istraene. Zbog ovoga se uvijek izvode probni ankeri na mjestu upotrebe i odredi sila
njegovog upanja. Injektiranjem kotvene - ankeme (usidrene) zone utiskuje se injekciona smjesa u okolni
prostor buotine, tako da se dobije promjer za proraun 1,5 - 4,0 promjera buotine. Silu koju injektirana zona
kotvljenja preuzima moemo proraunati na bazi smicanja tla na granice ove zone. Osim ovoga efekta poveanja
ankerne zone nastaje i porast napona usljed pritiska injektiranjem, tako da u ovoj zainjektiranoj zoni normalni
naponi postaju vei od gravitacionih koji su bili prije buenja buotine. Trajnost ovoga efekta nije dovoljno
poznata, te se uzima pretpostavka da je injekcioni pritisak kompenzirao prvobitne gravitacione napone.
Iz ovih razloga uzima se da na duljini zone za kotvljenje, koja treba da preuzme i prenese silu na tlo,
djeluju u oba pravca samo gravitacioni naponi.
33.3. ZAGATNI ZIDOVI SA VIE RAZUPORA ILI ZATEGA
Jednozidni zagatni zidovi zabijeni u tlo razupiru se sukcesivno sa iskopom u graevinskoj jami. Na ovaj
nain smanjuju se deformacije, naponi i momenti savijanja, ije su veliine, oblici i raspodjela mijenjaju ovisni
o: (i ) vrsti tla, (U) dubini iskopa, (i i i ) poloaju i broju razupora, te o (i v ) nainu izvoenja iskopa, intenzitetu
i tehnici uvrenja razupora. Iskopom se rastereuju zidovi zagata, to izaziva promjenu prvobitnog stanja
359
Temeljenje
Temeljenje
365

materijala
_______________________________
napona uz zidove zagata, na to tlo reaguje deformacijom. Na slici 33.48. prikazane su ove promjene poev od
prve faze gdje se gornji dio zagata ponaa konzolno, sa optereenjem p, i deformacijom 5i (sl.33.48.-a), do
konane faze iskopa sa optereenjem p4 i deformacijom 4\ (sl.33.48.-c) (Nonveiller, 1981). Sa zidova zagata
prenosi se optereenje na razupore (P U P 2 ), iji se intenzitet mijenja (P h Pi ' , Pj ", /", 2, P2') ovisno o nainu
i fazama iskopa { ^, 2 , ), intenzitetu i stepenu uvrenja potpora, fleksibilnosti zida zagata i elastine
deformabilnosti razupora (sl.33.48.).
Sl.33.49. ematski prikaz optereenja na razupore: nekoherentno tlo C = 0 (a ), lahko gnjeiva mehka glina
(N > 5) (b), vrsta glina (N < 4) (c), zamjenjujue grede (d ), dijagram transverzalnih sila (e).
Zbog sloenosti iznalaenja meusobne ovisnosti izmeu naina i intenziteta razupiranja, deformacija i
aktivnog pritiska na razuprte zidove zagata za proraun optereenja koje prouzrokuje aktivni pritisak koriste se
vrlo jednostavne eme za priblian proraun. Stvarna krivulja raspodjele optereenja, prema Pecku (1969),
zamjenjuje se jednolinom raspodelom za nekoherentan (sl.33.49.-a) i koherentan materijal u obliku trapezne
raspodjele (si.33.49.-b i c).
360
Temeljenje
Temeljenje
365
X I Zagati i graevine od nasutih

materijala
________;______________________________________________33.
Jednozidni zagati - priboji
U nekoherentnom tlu, kao stoje pijesak, maksimalni pritisak ( p A ) dobije se iz izraza (33.49.-a):
p A =0,65-y - H - K A ,
(33.82.)
gdje je:
KA - Rankineov koeficijent aktivnog pritiska K A = tg2Â5 - ^
-jedinina teina tla; H - visina razuprtog zagata.
Aktivni pritisak u mehkom glinenom tlu, pod uslovom daje ^ ^/ c~>^ se u obliku
(si.33.49.-b):
4c
8^
ili
(33.83.)
p A =0,3yH,
p A =y- H^l ^'^/<4 primjenjuje se izraz
gdje je c kohezija nedreniranog uzorka ((p = 0).
Za aktivni pritisak u vrstoj glini, za (sl.33.49.-c):
p A =0,2- y-H do
(33.84.)
0,4-- .
Sl.33.50. Dijagrami raspodjele pritisaka na razuprti zagat prema

raznim autorima: za pijesak (a), privremenu razuporu u
tvrdim (h) i srednje gnjeivim glinama za stalno razupiranje
(c), prema Tschebotariojfu 1973., prema Lemanu (d) i
Terzaghiju (e), gdje su eksperimentalno dobivene krive (c
-1).
Sile u razuporima ( P T , P 2 , P - { ) raunaju se kao reakcije statiki odreenih greda na dva oslonca sa
prepustima (sl.33.49.-d). Za Dimenzionisanje sloenijih konstrukcija raspodjela pritisaka radi se prema tanijim
metodama.
Mnogi autori ispitivanjima su konstatovali da pritisci ne rastu linearno sa dubinom i da odstubaju od
Rankineove (Rankinove) i Coulombove (Kulonove) teorije pritiska. Zbog ovih razlika u raspodjeli pritisaka
postoji i vie razliitih oblika dijagrama pritiska na razuprti zagat. Pored opisanih prema Pecku, date su na slici
33.50. i raspodjele pritisaka prema nekim dragim autorima.
Trapezasto optereenje prema Terzaghiju (1943), moe se zamijeniti ekvivalentnim ravnomjernim
optereenjem 0 p A zQ,75p A (si.33.50.-e).
366
Temeljenje
Temeljenje
361
X I Zagati i graevine od nasutih

materijala
________;______________________________________________33.
Jednozidni zagati - priboji
U irokim graevinskim jamama ne mogu se zidovi zagata meusobno razuprijeti, te se veoma esto
koriste zatege ukotvljene u tlu, koje se postavljaju sukcesivno sa iskopom u graevinskoj jami. Kod ove
savremene graevinske tehnologije konane deformacije sile u zategama i optereenje zagatnog zida aktivnim
pritiskom ovisi o unesenoj sili u zategu u fazi montiranja.
Sl.33.51. ema prorauna stabilnosti i dubine ankerisanja zagata sa

zategama (Nonveiller, 1981): zagat sa silama, aktivnog
pritiska i otpora tla, sa silama u zategama (a), poligon sila
sa reakcijom R (aj; pretpostavljena povrina sloma sa
ankerisanim zategama unutar bloka a, b, c, d (b); poligon
sila za odreivanje ugla { (b'); isto kao pod (b) samo
zatega Z? sidrena izvan bloka abcd; (c) isto kao b' samo za
ugao y/ 2 (c').
366
Temeljenje
Temeljenje
362
XI Zagati i graevine od nasutih materijala____________________________________________________________________________
Zagatni zid sa vie zatega ini jedan spregnuti zajedniki sistem, skupa sa tlom izmeu zida i mjesta
ankerisanja zatege (sl.33.51.-b). Iznalaenje sila u zategama (Z,,Z 2,Z3) vri se na bazi iznalaenja reakcija u
osloncima zatega za kontinualni nosa, optereen aktivnim pritiskom (P A ) i pasivnim otporom tla (P P ). Na dnu
zagata djeluje reakcija zagata (R ), ako trenje uzdu zida zagata nije dovoljno da uravnotei rezultantu sila u
ravnini zida. Ako je sila R vea od otpora, raun se ponavlja sa novim uglovima , i a (sl.33.51.-a).
Ankerisanje zatega vri se na bazi veliina Zl,Z2,..., dobivenih kao reakcije kontinualnog nosaa.
Dubina zagata odreuje se uz pretpostavku zajednikog njihovog delovanja ankerisanih u blok abcd
(sl.33.51.-b). Prema Hansenu (1957) i potvrenim ispitivanjima, uzima se konveksna duboka linija sloma ( a, c),
a na taj sklop djeluju: aktivni pritisak na ravan cd ( P A ), pasivni otpor tla podijeljen sa
otpora tla (<2) na ravni ac, reakcijom na dnu zagata ( R ), a ponekad uzgon ( u ) i strujni pritisak (5).
faktorom sigurnosti
, teina materijala ( W) , optereenje ( Q ) i rezultanta
Iz poligona sila (si.33.51.-b') dobije se sila otpora tla Qi i ugao / . Faktor sigurnosti bit e:
1
(33.85.)
Fs=-^~,
ako je tlo nekoherentno. Za koherentno tlo rauna se iterativnim postubkom, koji je opisan za kruno - klizne
povrine. Ako faktor sigurnosti ne zadovoljava, potrebno je produiti jednu ili vie zatega i pronai Fs za
najnepovoljniju povrinu sloma, koja daje potrebnu sigurnost. Na slici 33.5l.-c dat je primjer ankerisanja donje
zatege izvan bloka a, b, c, d, ime se dobije smanjena vrijednost ugla .
Fleksibilni zagatni zid sa vie razupora moe se raunati kao greda na Vvinklerovom tlu, tako da se
postigne podudarnost izmeu deformacije sistema grede - tla i optereenja (Nonveiller, 1981).
33.4. CIRKULACIJA VODE ISPOD ZAGATNIH ZIDOVA
Da bi se radovi u graevinskoj jami odvijali u suhom, potrebno je na najpogodniji nain ispumpavati
vodu sa unutarnje strane zagata. Pored statikog treba provesti i hidrauliki proraun i kontrolisati stabilnost
zagata na najnepovoljnije sluajeve koji se mogu pojaviti u toku rada. Nain ispumpavanja vode ovisi o: (i )
opasnosti od erozije tla i proloma dna ispod zagatnog zida i o
____________________________________________________33. Jednozidni zagati - priboji
(i i ) koliini vode za pumpanje da bi se odrao zahtijevani nivo vode u graevinskoj jami sa potrebnim brojem
pumpi.
33.4.1. ISPUMPAVANJE VODE
U osnovi se ispumpavanje vode izmeu zidova zagata provodi na: (i ) otvoreni i (i i ) zatvoreni nain,
odnosno snienjem vodostaja putem cijevnih i drugih vrsta bunara.
Kod otvorenih ispumpavanja vode obino se u jednom ili vie uglova graevinske jame iskopaju dublja
mjesta za postavljanje usisne korpe centrifugalne ili potopljene pumpe (sl.33.52.-a). Dubina i veliina ovoga
sabiralita treba biti prilagoena kapacitetu centrifugalne pumpe, usisnoj korpi sa povratnim ventilom i zatitnom
mreom. Radi prikupljanja i isuivanja vode sa cijele povrine graevinske jame prave se drenani kanali do
mjesta za pumpanje (sl.33.52.-a). Sistem za ispumpavanje vode sputa se sukcesivno sa iskopom do konane
dubine. Kada je iskop dovren, ugrade se drenane cijevi i pokriju ljunkovitim materijalom. Na ovaj nain
stvori se suha povrina na kojoj se izvodi projektovana betonska konstrukcija. Pumpanje vode vri se i u toku
eksploatacije objekta ili se mjesto pumpanja vode blindira - zatvori betonskim epom, a na usisnu cijev postavi
prirubnica.
363
Temeljenje
Temeljenje
369
SI. 33.52. Ispumpavanje vode i snienje nivoa podzemne vode:

otvoreno ispumpavanje iz graevinske jame (a), ugradnja
cijevnih bunara unutar (b) i izvan (c) zagatnog zida.
U
nepovoljnim
terenskim uslovima ne
pumpa
se
voda
iz
graevinske jame formirane
zagatnim
zidovima
(sl.33.52.-b), ve se iza
zagata ugrauju cijevni
bunari
iz
kojih
se
ispumpava voda (sl.33.52.c). Na ovaj nain formira se
depresiona kriva ispod dna
graevinske jame, ime se
omoguuje nesmetan rad
pri izvoenju konstrukcije.
Obino se cijevni bunari
zabijaju na obje strane
zagatnih
zidova,
jer
postavljanjem samo na
jednoj strani moe se
izazvati uruenje na drugoj
strani zagata, prilikom pumpanja vode iz jednog buotinskog bunara.

Kod veih dubina od oko 7,0 m bue se cijevni bunari veih profila i ugrauju dubinske (potopljene)
pumpe (sl.33.52.-c). Kapacitet pumpi ovisan je o dotoku vode, koji je opet uslovljen propusnou tla. Kod
prainastih materijala nivo vode opada sporo oko zagata, to moe da utjee na brzinu iskopa.
33.4.2. HIDRAULIKI PRORAUN ZAGATA I STABILNOST TLA
Kada se ispumpava voda iz graevinske jame osigurane jednozidnim zagatom - pribojem, nastaje
filtracija vode sa usporne visine H, iznad dna iskopa oko zagata ukopanog na dubinu D (sl.33.28., 33.52.-a i
33.53.-a). Hidraulikim proraunom potrebno je razmotriti:
a) delovanje strujnog pritiska (hidrodinamike sile) na aktivni pritisak tla () iza i pasivni otpor tla (PP)
ispred zagata;
b) hidrauliki slom tla u podruju gdje voda tee vertikalno uz donji dio zagata, te na ovoj osnovi
odrediti dubinu zagata kako ne bi dolo do pokretanja sitnih estica tla u fazi pumpanja vode;
c) koliinu vode i kapacitete pumpi za pumpanje vode iz graevinske jame, kojim se treba obezbijediti
bar 30 - 50 cm iskop u suhom.
U taki 15.3. i uz sliku 33.28. obrazloene su hidrodinamike sile i njihov uticaj na veliinu aktivne sile i
pasivni otpor tla. U podruju aktivnog klina abd (sl.33.28.) strujni pritisak se zbraja sa gravitacionim silama, te
e mjerodavna jedinina teina ( " ) biti vea od uronjene teine (') za veliinu filtracionog (strujnog) pritiska
i f - J w - jedn. 15.56.). Aktivni pritisak (P A ) rauna se sa jedininom teinom:
YA"=Y'+iA-YK(33.86.)
U pasivnom klinu bce (sl.33.28.) strujni pritisak djeluje prema gore, tj. suprotno od sile gravitacije, zbog
ega smanjuje teinu materijala, pa je potrebno proraun pasivnog otpora tla ( p p ) raunati sa teinom:
YP'=f-ip-YK(33.87.)
Efekat hidraulikog sloma tla, koji je veoma znaajan, daje drugi Kriterijum za izbor dubine ukopavanja
D (sl.33.28.-b i 33.53.-a). Razmatranjem je ustanovljeno da je u podruju oko dna zagata stvarni hidrauliki
gradijent ( i ) znatno vei od prosjenog hidraulikog gradijenta ( i s ), a moe biti manji ili vei od prosjenog na
izlazu u graevinsku jamu. Prosjeni hidrauliki gradijent iznosi (sl.33.52.-a):
i= H .
(33.88.)
H+2D
Strujanju vode prema gore sa unutarnje strane zagata, suprotstavlja se teina estica tla. Kada ovaj
pritisak naraste do izvjesne veliine, dolazi do izdizanja estica, odnosno nastaje labilna ravnotea, koja dovodi
do sloma tla. Kritini hidrauliki izlazni gradijent (z'c), pri kojem nastaje ovaj slom da jednak je (jedn.15.61.):
364
Temeljenje
Temeljenje
369
b/o=1
Sl.33.53. Filtracija vode i dijagram za faktor sigurnosti od hidraulikog sloma: fdtraciona mrea za razuprti zagat (a),
dijagram faktora a, za proraun izlaznog gradijenta i faktora sigurnosti ( b ) , (Nonveiller, 1981).
Dubina priboja mora biti tolika da osigura dovoljnu sigurnost od hidraulikog sloma tla, zbog ega
izlazni gradijent () treba biti manji od:
; =_C
365
(33.90.)
Temeljenje
Temeljenje
369
34. Zagati
za temeljenje u vodi
gdje koeficijent sigurnosti (F s ) treba biti do 2 za privremene, a do 4 za stalne graevine. Izlazni gradijent (/)
izrauna se iz strujne mree (sl.33.53.-a) i izraava prosjenim
gradijentom:
(33.91.
)
te koeficijent sigurnosti, proizlazi iz navedenih izraza:
Y ' H+2D Y w cc- H
(33.92.
gdje je:
a - faktor za razliite odnose D/^ u homogenom tlu dat je na
dijagramu na slici 33.53.-b (Nonveiller, 1981); ' -jedinina teina tla pod
vodom;
- jedinina teina vode
rw
=10^/ 3 .
Dubina priboja iz jedn. 33.92. proizlazi:

H
D
(33.93.)
F- a-l
a prema nekim autorima (Kosti, 1968):

D
Fr -1
r'
(33.94.)
gdje je F, =1,5-2,5.
U poglavlju 15. opisano je proticanje vode kroz tlo i proraun koliine voe, dobivene na bazi
Darcvjevog (Darsijevog) zakona, iz filtracione mree (sl.33.53.-a), tj. (jedn.15.37.):
(33.95.)
Q = k- ^H,
gdje je:
k - koeficijent filtracije;
n f - ukupan broj strujnih kanala;
H
AH
na - ukupan broj ekvipotencijalnih intervala
(34j)
ZAGATI ZA TEMELJENJE U VODI
U uvodnom dijelu ovoga poglavlja XI date su ope postavke o zagatima, tipovima, njihovoj primjeni i
izboru kao priboja i zagata za temeljenje u vodi. U ovome dijelu obrazloit e se dvozidni zagati i, Uopteno
zagati, i druge konstrukcije zagata za temeljenje u vodi sa aspekta upotrebe, projektovanja i njihovog
dimenzioniranja.
'34.1. JLJPOTREBA I VRSTE ZAGATA
372
Temeljenje
366
Temeljenje
34. Zagati
Zagati su graevinske konstrukcije izraene najee u vodi, koje preuzimaju optereenje i udare od
vode (nekada i tla) i tite graevinsku jamu od tekuih, a nekada i podzemnih voda. Mogu se graditi i na suhom,
pri niskim vodostajima vode, da bi sluili kao zatita kada nivo vode poraste na vee visine.
Koriste se najvie za zatitu graevinske jame pri izvoenju hidrotehnikih objekata, ili temelja mostova,
kao i drugih objekata na rijeci i/ili pored rijeka i jezera. Zagatima se ograuje graevinska jama sa jedne, dvije,
tri ili sve etiri strane, iz koje se ispumpa voda kako bi se i temelji objekata praktiki izvodili u suhom.
Naini izrade zagata ovise o: (i ) dubini vode, (i i ) obliku i vrsti temelja objekta, (i i i ) vrsti materijala
koji se treba iskopati, (i v ) hidraulikim i hidrotehnikim osobinama mjesta graenja, (v) irini korita i brzini
vode i si.
Na slici 34.1. dati su neki primjeri zagaivanja vode za temelje veih hidrotehnikih objekata i za temelje
stubova mosta u rijekama. Kod uih korita obino se cijeli vodni tok skrene u obilazni tunel ili kanal. Prethodno
se zatite ulazi i izlazi optonog tunela ili kanala da bi se izveo derivacioni objekat. Nakon njegovog izvoenja
pregradi se cijeli vodni tok pomonim zagatima i skrene voda u derivacioni objekat - tunel, kao to je to bio
sluaj kod izvoenja brane i strojarnice na Hidroelektrani Salakovac (sl.34.1.-a i b, Pavlovi, Selimovi,
Katalini, 1987.). Iz graevinske jame ispumpa se voda i radovi izvode u suho, ako su dobro izvedeni
vodozaptivni radovi. Obino se jedna koliina procjednih voda mora ispumpati iz graevinske jame.
Kod irokih rijeka i velikih protoka obino se zagaivanje vri u dvije ili vie faza u samoj rijeci
(sl.34.1.-c). Prvo se izgradi zagat uz jednu obalu i voda skrene prema suenoj drugoj obali. Unutar ovoga zagata
izvede se prva faza graevine, do kote koja omoguuje nesmetan nastavak radova, kada se rijeka opet skrene na
ovaj izvedeni dio graevine. Kada je zavrena prva faza, rui se zagat i radi drugi na suprotnoj strani (sl.34.1.-c).
Unutar toga zagata izvede se druga faza graevine. Kod vrlo irokih rijeka moe biti i vie ovih faza izvoenja.
Kada temelji objekta zauzimaju manji dio rijenog korita, kao to su npr. temelji mosta (sl.34.1.-d),
zagatom se zagradi samo gradilina jama pojedinog temelja.
34.1.1. NASUTI ZEMLJANI ZAGATI
SI. 34.1. Razliiti tipovi izvoenja zagata u vodi: derivacija rijeke

kroz optoni tunel HE Salakovac sa zagatima na ulazu i izlazu
tunela (a), pregraivanje i skretanje rijeke u tunel sa uzvodnim
i nizvodnim zagatom (b), pregraivanje rijeke u dvije faze (c),
pojedinani zagati oko stupova mosta (d), gdje je: optoni
tunel (1), uzvodni i nizvodni tunelski zagati (2), injekcione
zavjese (3), eljeznika pruga (4), pumpe (P), cestovni tunel
(5), iskop temelja (6), stupovi mosta (7), zagati oko temelja
mosta (8).
Zagati u vidu nasipa od zemljanih materijala koriste se kod malih dubina i brzina tekue vode, jezera,
inundacija i objekata zatienih od velikih brzina i udara valova. Generalno, pijesak ili ljunani pijesak je
372
Temeljenje
367
Temeljenje
34. Zagati
najbolji materijal za zemljani zagat, koji se ugrauje bagerima, ili refulira iz korita rijeke. Zagati od zemljanih
materijala zauzimaju veliku povrinu, jer su im nagibi kosina veoma blagi.
Kroz zemljane zagate obavlja se procjeivanje vode, sa uzvodne na nizvodnu stranu zagata, ime se
stvara mogunost erozije i iznoenje materijala iz zagata. Formiranjem filtracione mree moe se izraunati
koliina procijedne vode i predvidjeti opasnost od erozije (sl.34.2.-a). Radi spreavanja filtracije vode izvodi se
uzvodno zatitni ekran od gline po pokosu zagata i/ili po tlu, ime se produuje tok filtracije vode (sl.34.2.-b) i
kontrolisano dreniraju u nizvodni kanal.
Zagati se izvode od nasutih zemljanih ili kamenih materijala, drveta, elika, armiranog betona i njihovih
SI.34.2. Procjeivanje vode kroz propusni zagat (a), sa strujnim i

ekvipotencijalnim linijama (1), te kontrolirano procjeivanje
kroz zagat sa glinenom zatitom (2) i drenanim kanalom (3)
sa nizvodne strane zagata (b).
kombinacija. Koji e se materijal primijeniti, ovisi od vie elemenata, kao to su: blizina izvorita materijala, tip
zagata i mogunosti njegove primjene, dubina, koliina i brzina vode, terenski uslovi, nain zaptivanja i
spreavanja flltracije vode kroz zagat i ispod njega itd.
Osiguranje od udara valova i erozije u tekuoj vodi moe se izvesti zatitom pokosa zagata krupnijim
ljunkom, lomljenim kamenom, geotekstilom i sl.(si.34.3.-a i b). ei je sluaj izvoenja vodonepropusnih
ekrana ili delova zagata sa vanjske strane (si.34.3.-c), ili unutar zagata, kao centralno vodonepropusno jezgro
(sl.34.3.-d). Vodonepropusni ekrani, ili centralno jezgro, izvode se od gline, asfalta, glino - betona, ili betona.
Nasutim zemljanim zagatima teko se "zatvara" u tekuim vodama zadnji dio koji se spaja sa obalom,
zbog suenja korita rijeke i poveanja brzine teenja vode. Isti je sluaj kod jezera i mora sa znatnom plimom i
osekom. Kod ovih radova potrebno je primijeniti i druge tipove zagata na ovome kritinom dijelu pregraivanja
korita rijeke.
Kod ovog tipa zagata vano je njegovo stalno osmatranje za vrijeme cijelog perioda koritenja.
Eventualne pukotine treba paljivo zaptiti, a dijelove procurivanja zatvarati kamenim nasipom ili drenanim
cijevima.
372
Temeljenje
368
Temeljenje
34. Zagati za temeljenje u vodi
SI. 34.3. Tipini presjeci nasutih zemljanih zagata za zatitu

graevinske jame: noica osigurana kamenim nabacaj em (a),
pokos i noica osigurana krupnim kamenim nabaajem (b),
uzvodni dio zagata obezbijeen glinenim materijalom (c),
centralni vodonepropusni dio iskopan do stijenske podloge
(dj, gdje je: kameni nabacaj (1), nabacaj sa osiguranjem
pokosa (2), nepropusni dio zagata (3), propusni materijal od
ljunka ili kamena (4), granica stijenskog masiva (5), rov
iskopan u vodi (6).
Sl.34.4. Tipovi zagata od nasutog kamenog materijala: uzvodni

vodozaptivni materijal (a), koso glineno jezgro (b), betonsko
centralno jezgro (c), metalne talpe (d), gdje je: kameni nasip
(1), vodozaptivni materijal (2), glineno jezgro (3), nepropusno
tlo (4), propusne tlo (5), betonsko jezgro (6) i metalne talpe
(7).
34.1.2. NASUTI KAMENI ZAGATI
Temeljenje
Temeljenje
377
Kameni nasip za zagate je slian zemljanom zagatu po konstrukciji, samo je zbog vee stabilnosti ovoga
materijala mogue pokose izvesti strmije, nego kod pokosa od zemljanih materijala. Slaganjem kamena na
pokosu ove nagibe je mogue znatnije reducirati. Nedostatak zagata od kamenih materijala je njihova
propusnost. Kod malih visina zagata vodonepropusnost se moe obezbijediti nasipanjem glinovito-pjeskovitog
materijala ili pepela sa uzvodne strane. Teenjem vode popunit e se unutarnji dio zagata ovim materijalom,
ime e se smanjiti vodopropusnost zagata (sl.34.4.-a). Adekvatnija su rjeenja sa izradom uzvodnog ekrana od
asfalt-betona ili betona kao kod brana (sl.35.15., 16 i 17.), te glinenog ili betonskog jezgra (sl.34.4.-b i c), kao i
od metalnih talpi (sl.34.4.-d). Kod izrade zagata na suhom preporuljiva je izrada ekrana od gline, asfalta ili
betona na vanjskoj uzvodnoj strani zagata.
U osnovi se pregraivanje rijeke vri najprije sa nizvodnim dijelom nasipa od propusnog materijala
(lomljeni kamen, krupni ljunak i slino). Zatim se podvodno iskopa rov sa ovoga dijela nasipa, sa kojeg se
zatim sipa slabo proputan glinovit ili pjeskovito prainast materijal. Hidrostatski pritisak sabija ovaj materijal uz
nasuti propusni dio zagata. Kada se pregrauje cijelo korito, onda se na sueni dio bacaju krupni kameni ili
betonski blokovi, koje voda nee odnijeti pri velikoj brzini. Ovo sve se izvodi u periodu najniih vodostaja.
Na slikama 34.5. i 34.6. dati su tipovi izvedenih zagata kombinovani sa kamenim i ljunkovitim
materijalom. Kako bi se mogli kopati i betonirati temelji brane i ugraivati glineno jezgro u koritu rijeke,
skrenuta je rijeka Cetina u obilazne tunele izvedene u bokovima korita. Uzvodni nasip (sl.34.5.) raen je
istodobno sa obje obale rijeke i to sa krupnim kamenom (1), a paralelno sa ovim radom nasipan je sitni kameni
materijal (ili ljunak) na uzvodnu kosinu ovog kamenog nasipa (2). Na ovaj nain dobiven je filtarski prelaz
izmeu nasipa od krupnog kamena i uzvodne zone od glinovitog nepropusnog materijala (3).
Za izgradnju pribranskog postrojenja Hidroelektrane Salakovac, pored izgradnje zagata na ulazu i izlazu
tunela (sl.34.1.-a, 2.), izvedeni su uzvodni i nizvodni pomoni kameni zagati (sl.34.1.-b, 2.), koji se zbog svoje
sloenosti i visine mogu uzeti kao pomone brane. Uzvodna brana visine je preko 15,0 m, obloena betonom na
dijelu za prelivanje, a vodozaptivenost aluvijalnog materijala obezbijeena je glinenobetonskom dijafragmom
Sl.34.5. Popreni presjek temelja jezgre "Perua", na Cetini: nasip

od kamenog nabacaj a (1), nasip od sitnog kamenog
materijala iz tunela (2), nasip od gline ugraen pod vodom
(3), zid od betona (4), betonska ploa sa dijelom glinenog
centralnog jezgra brane (5), (Nonveiller, 1981).
(sl.35.12.). Na slici 34.6. prikazanje nizvodni zagat od kamenog materijala (1) i ljunka (2), sa dijafragmom (3) i
betonskim zidom (4), kao vodonepropusnim ekranom. Sa kote odakle poinje betonski zid izvedena je glineno betonska dijafragma, jer je na toj koti bila obezbijeena dovoljna irina za rad stroja na iskopu lica za
dijafragmu.
SI. 34.6. Presjek nizvodnog zagata za zatitu graevinske jame HE Salakovac: kameni nasip (1), ljunak (2), glineno betonska dijafragma (3), betonski zid (4), betonske ploe (5), injektiranje kontakta (6), slapite difuzora (7), glineni
nabacaj (8), (Pavlovi, Selimovi i Katalini, 1987).
34.1.3. Drveni zagati
Temeljenje
Temeljenje
377
Za manje radove, gdje su potrebni relativno niski zagati, tj. u vodi manje dubine i manjih pritisaka, mogu
se koristiti drveni zagatni zidovi ili drveni sanduci. Najee se primjenjuju u rjenim koritima za temeljenje
stubova mosta kada priboji - jednostruki zagati ne mogu izdrati velike pritiske ili ne mogu sprijeiti doticanje
vode u graevinsku jamu.
Obino se drveni zagati kombinuju sa nasutim koherentnim ili nekoherentnim materijalom, koji onda
zajedno ine jedinstven zatitni zid, odnosno drveni zagat.
Za male dubine vode, ili za rad na suhom pri niskom vodostaju, zagati mogu imati samo jedan drveni zid
sa nasipom pored zida. Drveni zid moe biti prema temeljnoj jami (sl.34.7.-a i b), kada mora biti zatien
kamenim nabaajem i oblogom, ako se moe izvesti u vodi, iii prema vodi (sl,34.7.-c). Drveni zid moe se
izvesti od horizontalnih talpi, za rad u suhom, oslonjenih na vie naina (sl.34.7.-a, b i c), ili od vertikalno
zabijenih talpi oslonjenih na horizontalne grede, a ove na drvene zabijene stubove (sl.34.7.-d i e). Drveni zagat u
kombinaciji sa nasipom moe se izvesti kao priboj - jednozidni zagat (sl.34.7.-f, g i h). U ovome sluaju postoji
vie naina izrade za neto vee dubine vode i za rad u vodi. Neki od ovih navedenih tipova dati su na slici 34.7.
Sl.34.7. Jednostavni drveni i kombinovani zagati u plitkoj i srednje dubokoj vodi. Drveni zagat sa horizontalnim daskama,
vertikalnim stubom i uzvodnim nasipom u plitkoj vodi (a), isto sa kosim daskama i potporom (b), zagat sa
horizontalnim daskama i vertikalnim stubom i nizvodnim nasipom (c); tipovi zagata sa vertikalnim daskama i
nasipom (d), te sa kosim daskama i stubovima (e); jednostruki zagati - priboji sa uzvodnim (f) i nizvodnim (g)
nasipom sa oblogom te poduprti jednostruki zagat za dublje nivoe vode (h).
Kod veih dubina i pritisaka koriste se dvozidni ili trozidni drveni zagati i sa ispunom koherentnim ili
nekoherentnim materijalom izmeu zidova. Kada je zagat na suhom, koristi se zagat sa horizontalnim
daskama, odnosno talpama
Temeljenje
Temeljenje
377
(sl.34.8.-a, b i c). Vezivanja zidova obavlja se na vrhu klijetima i/ili zategama po visini zagata. Zagat sa dva zida
moe se pojaati treim zidom od horizontalnih talpi sa nizvodne strane (sl.34.8.-b) ili nabaajem sa spoljne
strane (sl.34.8.-c).
Sl.34.8. Zagati sa horizontalnim talpama: dvostruki zid sa klijetima i elinim zategama (a), isto samo zagat sa tri zida i
nasipom (b), zagat sa uzvodnim kamenim nabaajem (c).
Kada se zagat izvodi u tekuoj vodi, mora se raditi sa drvenim dvozidnim ili trozidnim zagatima sa
pobijenim vertikalnim talpama (sl.34.9.). Pobijanjem vertikalnih talpi u propustljivo tlo smanjuje se proticaj
vode ispod zagata i one mogu izdrati vee pritiske od horizontalnih talpi.
udara vode i leda (si.34.10.). Ovaj tip zagata moe da primi vee pritiske i obezbijedi bolju vodonepropusnost
Sl.34.9. Zagati sa dva (a) i tri (b) zida od vertikalno zahijenih talpi
ispunjenih materijalom (a) i osigurani kamenim nabaajem
(b) (Kosti, 1968).
ispod zagata. Poloaj dvozidnog i trozidnog zagata moe biti tako postavljen da je na
dovoljnom odstojanju od ruba graevinske jame ili trei zid ujedno ini zatitu
graevinske jame (sl.34.10.-b). U ovome posljednjem sluaju zagat moe da primi
manja optereenja. Inae, drveni zagati mogu izdrati pritiske vode 5,0 - 7,0 m visine.
380
Temeljenje
Temeljenje
372
Sl.34.10. lagati od vertikalno zahijenih utorenih talpi - priboja: dvozidni zagat od priboja (a), trozidni zagat od priboja (b),
sa ispunom od materijala i uzvodnim osiguranjem, kamenim nabaajem (Kosti, 1968).
20 mm
ME
-i,-200150
j-POOL.
TAL PLOICE
NE
STE
GE
' ' -INASIP -J
i ., ....,i[
Trozidni zagati imaju veu stabilnost i manju vodopropusnost od dvozidnih. Po potrebi moe se izvriti
uzvodno osiguranje kamenim nabaajem od
Sl.34.11. Zagati od drvenih sanduka: izvedeni na licu mjesta (a), (White i Prentis, 1950), dopremljeni plutajui (b),
(Nonveiller, 1981).
Za zatitu graevinske jame na stjenovitoj i vodonepropusnoj podlozi i pri manjim visinama vode koriste
se drveni sanduci napunjeni nepropusnim materijalom (sl.34.11.)- Na Ohio rijeci (White i Prentis, 1950)
koritenje zagat tipa drvenog sanduka ispunjen i sa strane osiguran na preturanje nepropusnim materijalom
(sl.34.11.-a). Prema Nonveiller-u (1981) drveni sanduci se naprave izvan rijeke i plivajui dopreme na mjesto
izgradnje, a zatim opterete kamenom i potope na pripremljeno dno stjenovite podloge. Sanduci se sastoje od
meusobno unakrsno spojenih greda (sl.34.1 l.-b). Dno je, takoer, sastavljeno od greda koje trebaju da izdre
optereenje kamenom dok sanduk ne potone na dno. Nasipanjem nepropusnog materijala u vodu uz sanduk
zaptije se spoj sanduka sa dnom.
Dimenzije sanduka moraju biti takve da ne doe do njegovog klizanja i prevrtanja. Na sanduk djeluje
horizontalni pritisak tla (P a ) i vode (P w ) i nee nastubiti klizanje ako je zadovoljen uslov:
(P A +P w )- F s =W-t gS,
(34.1.)
gdje je:
Fs - faktor sigurnosti (koeficijent sigurnosti K s ) i uzima se da iznosi 1,5;
- ugao otpora klizanju sanduka po stjenovitoj podlozi. Do prevrtanja nee doi ako je irina sanduka tolika da
rezultanta od sve tri sile iz jedn.34.1. prolazi kroz jezgro presjeka, tj.:
W
~ = P ~+ P A ~,
o
3
3
a odatle irina sanduka je:
B>2 P - H + P D .
W
(34.2.)
(34.3.)
Prijanjih decenija, na vie velikih hidroenergetskih postrojenja, koriteni su zagati u vidu drvenih
sanduka znatnih dimenzija. Tako su npr. na postrojenju "Dnjepostroj" na rijeci Dnjepru koriteni drveni sanduci
irine 18,5 m i visine 13,0 m, podijeljeni u vie elija veliine 2,0 3,0 m. (Nonveiller, 1981). Na brani
380
Temeljenje
Temeljenje
373
Boneville, na rijeci Columbia, u SAD (White i Prentis, 1950) koriteni su drveni sanduci irine 18,0 m i visine
do 19,0 m, podijeljeni u elije dimenzija 3,60 3,60 m. Danas se ne koriste drveni zagati ovih dimenzija i
upotrebljavaju se iznimno, ako nema drugog rjeenja.
. 34.4.\ ELINI ZAGATI
elini zagati za zatitu graevinske jame izvode se sa jednim, dva, tri, a rijetko sa vie zidova, od
ravnih elinih talpi. Kod vie zidova oni mogu biti paralelni meu sobom i tako obrazuju potreban oblik zagata
u osnovi. Ponekad je vanjski oblik zida drugaiji od unutarnjeg. Kruni oblik zagata sa unutarnjom ispunom daje
ekonomino rjeenje, jer su u ovome sluaju zidovi mnogo povoljnije napregnuti. Potrebna teina obezbjeuje se
materijalom nasutim u elije, a njegov pritisak preuzimaju sile zatezanja u vanjskoj elinoj membrani, odnosno
vanjskom elinom zidu.
Za manje dubine do 5,0 m izvode se i jednozidni elini zagati - priboji sa nasipom i eventualnim
pojaanim kamenim nabaajem.
Najee su elini zagati sa dva zida i ispunom izmeu njih (sl.34.12.-a), a mogu se pojaavati nasipom
ili kamenim nabaajem (sl.34.12.-b). Ovo posljednje dolazi u obzir kada su zagati pravi, pa ne postoji mogunost
da se prihvate vei pritisci vode i kada nema opasnosti od ovoga dodatnog optereenja kosine graevinske jame.
Stabilnost elinog zagata sa paralelnim zidom moe se poveati bonim podupiranjem. Na slici 34.12.-c, d dati
su primjeri elinog zagata na stjenovitoj podlozi.
Sl.34.12. Tipovi dvozidnih elinih zagata: dvozidni zagat od delomino zabijenih elinih talpi sa ispunom (a), isto u
propusnom tlu sa ojaanim nasipom (b). elini zagat na. stenskom masivu (c), isto samo sa podlogom betona i
vezom za masiv (d), (Tomlinson i Boorman, 1995), gdje je: metalne stege (1), eline stege (2), nasip (3), beton (4),
ankeri (5).
elini zagati u dubokoj vodi najee se izgrauju od ravnih elinih talpi, meusobno povezanih u
elije, sa krunim, segmentnim ili drugim kombinovanim lunim elementima u osnovi (sl.34.13.). Da bi se
obezbijedilo membransko delovanja vanjskog dijela zagata, potrebno je obratiti panju pri zabijanju da ne doe
do iskakanja u spojevima, ime bi se eliminisalo preuzimanje vlane sile od vertikalnog optereenja.
380
Temeljenje
Temeljenje
374
XI Zagati i graevine od nasutih materijala_______________________________________
elije se meusobno mogu povezati na razliite naine. Na slici 34.13.-a,b prikazane su elije sa
isprekidanim cilindrima sa istim ili razliitim radijusom. Na spojevima cilindara zabijaju se posebne talpe u
obliku slova T sa uglom na
spojevina
od
90.
Umjesto
krunih
cilindara
izvode
se
elini
zagati
sa
dijafragmama, koji imaju veu irinu, obino
= 2r ili = 2r + a (sl.34.13.-c).
Spojevi susjednih elija izvode se, takoer, od specijalnog T oblika, sa uglom od
120". Na ovaj nain se izjednae vlane sile na obodu cilindra i u dijafragmama.
Sl.34.13. Zagati sa meusobno povezanim kruno - cilindrinim

elijama od elinih talpi: cilindrine elije meusobno
povezane sa cilindrima manjeg radijusa (a), meusobno
zasjeene cilindrine elije (b), cilindrine elije sa
dijafragmama (c), (Nonveiller, 1981).
______.___________________________________________
34. Zagati za temeljenje u vodi.
ekrani od buenih i na licu mjesta izlivenih ipova, koji se meusobno dodiruju ili zasijecaju (sl.34.15.); (i i i )
dijafragme; (i v) zagati od meusobno povezanih cilindrinih armirano-betonskih elija i si.
Sl.34.14. Betonski zagati: eline talpe i betonski zid (a), ravni

betonski zid (b) i zasvedeni sa kontraforima (c).
Kruno - cilindrini elijasti zagati su povoljniji sa aspekta stabilnosti, jer je svaka za sebe elija stabilna
i moe se puniti materijalom do vrha. Kod zagata sa lukovima i dijafragmama ne smiju se nasipati elije
pojedinano do vrha, ve sukcesivno sa razlikama u visini do maksimum 1,0 - 1,5 m.
Kod elinih zagata sa dijafragmom obino se pri ruenju jedne elije progresivno rui i cijeli zagat.
Najvei ekonomski radijus elija zagata je oko 10,0 m.
elije zagata treba paljivo dimenzionirati na: (i ) pucanje cilindrinog plata (membrane) u spojevima
talpi, (i i ) klizanje, (i i i ) prevrtanje oko unutarnjeg ruba, (i v) smicanje zagata po vertikalnoj ravni kroz sredinu
elija, (v) klizanje u bazi elije kroz tlo ili cjelokupne klizne povrine ispod elije (vidjeti Nonveiller, 1981).
Pijesak, ljunak, lomljeni kamen ili otpaci od opeke su pogodan materijal za popunu elija. elijasti
zagati mogu se koristiti na neravnom stjenovitom tlu, kao i na mehkoj glini, pijesku ili ljunku.
34.1.5. BETONSKI I ARMIRANO - BETONSKI ZAGA TI
Betonski zagati koriste se u dubokoj vodi radi zatite izrade temelja velikih hidrotelmikih i drugih
objekata, ija izgradnja due traje. To su obino: (i ) ravni ili zasvedeni potporni zidovi, sa kontraforima ili bez
njih (sl.34.14.); (i i ) podzemni
Betonski zagati primjenjuju se u rijenim koritima sa krupnim samcima, kada je onemogueno zabijanje
elinih talpi. Ovakvi zagati obino imaju karakter potpornih zidova raznih oblika i temelje se duboko radi
384
Temeljenje
Temeljenje
375
vodopropustljivosti terena. Zbog ovoga este su potekoe oko izvoenja ovih betonskih zagata, te je danas
njihova Primena sve rjea.
Pomou betonskih i/ili armirano-betonskih ipova veeg dijametra, bueni i izliveni na licu mjesta, jedan
do drugog ili zasjeeni, izvode se podzemni ekrani za razne namjene, pa i kao zagatne stijene (sl.34.15.). Njihova
Primena je najea u podzemlju za spreavanje podzemnih voda i/ili kao nosivi dio konstrukcije (sl.30.13.). Za
rad u vodi koristi se najee u kombinaciji sa nasipom od nevezanog materijala. Tehnologija izrade ovih ipova
(Benoto) data je u taki 30.2.4.3.
Sl.34.15. Ekran od buenih ipova kao zagatna stijena: ipovi na

dodir (a), zasjeeni ipovi (b) i ipovi u dva reda (c), gdje je:
nearmirani prvoizvedeni ip (1), armiran ip (2),
penetraciona zona (3).
U taki 33.1.5. dat je opis izrade zagatnog zida od betonske ili armirano-betonske dijafragme. Za rad u
vodi njihova Primena se kombinuje sa nasutim dijelovima zagata (sl.34.6.).
Umjesto elinih cilindrinih elija koriste se i armirano-betonske elije za zagate hidrotehnikih
objekata. Tako je za zagat Hidroelektrane Gorica, kod Trebinja, koriten ovaj tip zagata za zatitu graevinske
jame Brane Gorica (Bosna i Hercegovina).
-
Sl.34.I6. Armirano-hetonski cilindri zagata za Hidrocentralu Gorica, na rijeci Trebinjici: tlocrt (a) i poduni presjek (b)
cilindara, te popreni presjek zagata (c), gdje je: betonski cilindar (I), polucilindar (2), beton ispunjen izmeu
cilindara (, kontrafor (4), zrana pumpa (5), zapuna od iskopanog materijala (6), betonska ploa (7), poklopna
ploa (8), (Mikulec i Milutinovi, 1973).
Prefabrikovani armirano - betonski cilindri dijametra 3,50 m i visine 3,80 m transportovani su kolicima sa mjesta
izrade na obali do rijeke i kranom sputeni
u rijeku, te plutajui dopremljeni na mjesto izgradnje zagata. Prije transporta vodom u unutranjost cilindra
ugraena su tri gumena cilindrina jastuka visine
1,20 m, koji su napumpani zrakom pod pritiskom od
0,15 bara. Nakon njihovog sputanja ispumpana je voda sa ljunkom i cilindar oslonjen na stijenski masiv
(sl.34.16.).
po
384
Temeljenje
Temeljenje
376
S obzirom da je bila potrebna visina zagata od 6,90 m, na ove cilindre oslonjeni su polucilindri, koji su
razuprti na spojevima cilindara betonskim kontraforima. Oni su se mogli izvesti u suhom, jer je nakon prve faze
postavljanja cilindara ispumpana voda iz graevinske jame (si.34.16.-c).
Dno cilindra betonirano je pod vodom, a nakon njihovog punjenja iskopanim ljunanim materijalom
spojevi cilindara betonirani su, takoer,
vodom.
Hidroloki, hidrauliki, morfoloki, geoloki, plovidbeni i drugi gradilini uslovi utjeu na izbor tipa
zagata za zatitu graevinske jame u koritu rijeka
jezera. Na Hidroelektrani Salakovac i Grabovica na rijeci
Neretvi, izmeu Mostara i Jabfanice, koriteni su nasuti zagati od kamena i ljunka, u kombinaciji sa giinenobetonskom i armirano-betonskom dijafragmom, betonskim zidom
injekcionom zavjesom u sredini nasipa.
Pri gradnji hidroenergetskog i plovidbenog sistema erdap na Dunavu (Srbija) zbog velikih protoka,
brzina
dubina, te nestalnosti vodostaja koriteno je vie tipova zagata:
a) Nasip od ljunanog i kamenitog materijala sa nepropusnim ekranom u sredini od zabijenih
elinih talpi i kontinualne betonske dijafragme;
b) elijasti zagat od zabijenih elinih talpi, sa ljunano-pjeskovitom ispunom.
Zagati su izvoeni u dvije etape. U prvoj etapi zagaeni su priobalni dijelovi, a zatim sredinji dio korita
rijeke Dunava. Pregraivanje Dunava izvedeno je uzvodnim zagatom, u drugoj fazi, kamenim i betonskim
blokovima mase od
25 t. Ovaj kameni nasip posluio je kao noica za ljunani zagat, sa zabijenim
elinim talpama, kao vodozaptivnim elementima.
pod
i
po
34.2. RAD POD ZATITOM ZAGATA
o
Kod
Iskop i betoniranje temelja, te Primena odreene mehanizacije, ovisi

veliini graevine, koja se
titi izabranim tipom zagata. Kod manjih objekata, odnosno zagata, jednostavnija je i manje mehanizovana
organizacija na iskopu
betoniranju temelja. Nakon izrade zagata ispumpa se voda iz zagaenog prostora
vri iskop, osiguranje i ispumpavanje vode iz graevinske (temeljne) jame.
manjih doticaja vode u
temeljnu jamu betoniranje se vri u suho, a
nemogunosti savladavanja veih doticaja vode
betoniranje se vri pod vodom.
Kod velikih temeljnih jama, kao to su hidrotehniki objekti, potrebne su savremene metode iskopa,
transporta i organizacije na veem prostoru i veim
384
kod
Temeljenje
Temeljenje
377
XI Zagati i graevine od nasutih materijala________________________________________
dubinama. Ovisno o uspjenosti izvedenih zagata i njihovoj zaptivenosti, doticaj vode u temeljnu jamu moe biti
lahko savladiv povremenim ili stalnim ispumpavanjem vode. Obino se iskop, betoniranje i drugi radovi odvijaju
u suhom, a sistemom pumpnih postrojenja ispumpavaju procijedne vode. Npr.: iz dosta zatiene graevinske
jame Hidroelektrane Salakovac ispumpavano je samo 50 - 300 l/s, ovisno o hidrolokim prilikama podruja.
. ________|__________________________ __________ 34. Zagati za temeljenje u vodi
proraun procijednih voda i kapaciteta pumpi; (i i ) proraun delova zagata, posebno talpi i drugih elemenata
zagata; (i i i ) provjeru stabilnosti zagata na prevrtanje i klizanje, kako zagata, tako i prirodnog tla ispod njega.
Za proraun zagata postoji vie pojednostavljenih metoda, koje ovise o vrsti i tipu zagata. Neke od ovih
metoda koje su poznate u literaturi obrazloit e se u narednom izlaganju. Proraun se u principu provodi na
slian nain opisan u poglavlju 33., samo se ema optereenja na zidove zagata delomino razlikuje.
Sl.34.17. Ispumpavanje vode iz temeljne jame: unutar zagata sa

povrine terena (a), sputanje nivoa vode u tlu izvan
graevinske jame (b), gdje je: beton (1), nasip (2), metalne
talpe (3), kanal za pumpanje vode (4), cjevovodi za vodu (5),
temeljna, jama (6), razupore (7).
34.3.1. IIIDROSTA T IC K EI HIDRODINAMIKE SILE
Zbog ispumpavanja vode iz temeljne jame javlja se razlika u nivoima vode iza i ispred zagata. Proraun
strujnog pritiska, izazvanog teenjem vode kroz tlo provodi se na bazi definisanja strujne mree za svaki
konkretni sluaj. Potrebna najmanja dubina (D) zabijanja talpi zagata odreuje se takoer iz strujne mree, na
nain da se zadovolji uslov za sigurnost od hidraulikog sloma.
Za neke sluajeve moe se na jednostavan nain dobiti potrebna dubina zagata. Pri kretanju vode sa
veeg na nii nivo voda savladava otpore u tlu na putu (L) do nivoa u zatienom prostoru. Za stabilnost
zemljita uzima se najkrai put,
koji daje najvei hidrauliki pad (; = Uslov sigurnosti sloma tla, uzimajui koeficijent sigurnosti (F s ), dat je
poznatim izrazom (sl.34.18.):
Y'
(34.4.)
Ispumpavanje vode iz graevinske jame, koje poinje odmah nakon zavretka zagata i protufiltracionih
ekrana, veoma je znaajno zbog ekonominosti rada bez prisustva vode, a uticajno je i na stabilnost zagata i
cijele graevinske jame. Obino se zagati dimenzioniraju na manji rang voda (dvo, tro ili petogodinji rang
voda), jer bi na vei stepen osiguranja trebalo izgraivati veoma visoke zagate. Radi ovoga se kod nekih zagata
(nasutih) vre osiguranja pokosa za sluaj prelijevanja i potapanja graevinske jame, a ostavljaju i posebni
otvori, za eventualno kontrolisano uputanje vode u graevinsku jamu.
Nakon izgradnje zagata iz cjelokupnog prostora se sistemom pumpi ispumpa voda iz tienog prostora
do kote neto nie od kote temeljenja. Sukcesivno sa iskopom temelja kopaju se i jame za usisnu korpu pumpe u
temeljnoj jami i/ili u prostoru izmeu zagata i temeljne jame (sl.34.17.-a).
34.3. DIMENZIONISANJE ZAGATA
Dimenzionisanjem zagata treba obuhvatiti: (i ) hidrauliki proraun,
378
Temeljenje
Temeljenje
389
kojim se defmie potrebna najmanja dubina da ne doe do hidraulinog sloma, te

Za sluajeve na slici 34.18. su najkrai filtracioni putevi (L) i najmanja irina (b), odnosno dubina (D)
za:
G.
N
V.
o.
N.
V.
Sl.34.18. ematski prikaz elemenata za hidrauliki proraun: drveni

zagat sa horizontalnim.
talpama (a), zabijeni dvostruki zidovi zagata od elinih talpi
(b), zagat sa tri zida elinih talpi (c).
379
Temeljenje
Temeljenje
389
34. Zagati za temelje
HH
'
(34.5.)
(34.6.)
(34.7.)
(34.8.)
(34.9.)
(34.10.)
a) L =b;i = ; =-----
4
b b yw-Fs
te je irina (b ) da zadovolji stabilnost tla:
HF
b) L2 = h + b + 2D; i
H F -v
H
H
h + b + 2D' h + b + 2D y w F,
-h-b
a dubina zabijanja talpi:

> = 2
c) Lj = +a +
D2;
Dubina na nizvodnoj strani je:

H- F t -y w
r 2
TL
= b + (h + D 2 - D 1 f ^.
D x +a + D2 y w -F s
- -a,
Kada je usvojena dubina (D), time je odreen i hidrauliki pad (i), te se mogu izraunati pritisci na
zidove zagata. Kao i kod jednozidnog zagata - priboja i kod dvozidnog zagata moe se odrediti hidrodinamiki
pritisak vode. Raspodjela pritisaka na zidove zagata moe se definisati na vie pojednostavljenih naina, od kojih
e neki biti obrazloeni u narednom izlaganju.
uzima se da djeluje do mjesta ukljetenja i to raspodjeljen tako da pola djeluje na vanjski (1), a pola na unutarnji
zid (2) zagata. Pritisci vode sa unutarnje strane ne uzimaju se u obzir, dok se pritisci od ispune izmeu zidova
uzimaju da djeluju jednako na oba zida i to, takoer, do mjesta ukljetenja, sa trouglastom raspodelom pritiska
po dubini (sl.34.19.-a). Realnije je uzeti raspodjelu pritiska prema slici 34.19.-b, posebno kod irokih zagata.
390
Temeljenje
Temeljenje
380
Sl.34.19. ematski prikaz sistema i optereenja zagata: statiki uproeni sistem i optereenje zagata (a), realniji pritisci
ispune na zidove zagata (b).
Prema pretpostavljenom statikom sistemu i optereenju na slici 34.19. izrauna se sila u zatezi (Z) i
momenti savijanja konzoino uklijetenih zidova, na bazi izjednaavanja deformacija oba zida u vrhu, tj.: = 2 .
Sistem je jedan put statiki neodreen i za nepoznatu uzima se sila (Z) u zatezi (klijetima).
Deformacije zida I (5,) i 2 (<52) poznate u teoriji elastinosti su:
34.3.2. PRORAUN DELOVA ZAGATA
Talpe su najvaniji elementi zagata koje treba dimenzionirati. Kod drvenih zagata dozvoljava se
jednostavan i priblian nain tretiranja, kako optereenja tako i rada konstrukcije. Talpe su izloene savijanju i za
njihovo Dimenzionisanje iznalazi se najvei moment savijanja.
Kada su drvene talpe u zidu zagata postavljene horizontalno, njihovo Dimenzionisanje je jednostavno.
Prorauna se najvei moment savijanja talpe, oslonjene na jednak razmak vertikalnih stubova, a za optereenje
vodom i tlom.
Kod dvozidnog drvenog zagata uzima se da su talpe u dva zida meusobno zglobno vezane kljetima na
vrhu zagata. Statiki se pretpostavlja da se zagat sastoji od dva zida uklijetena u tlo na D - 1,0 m dubine, a u
vrhu vezana zategom optereenom samo aksijalnom silom zatezanja. Pritisak vode sa spoljnje strane
1
5.=
Pi
30
Eh
(H + D)4 7{H + DJ
(34.11.)
1
3
30
------ZZ-----------
"
gdje je optereenje na mjestu ukljetenja:
(34.12.)
Pw ,
1 = ^- -> P2=-Y+Pa>*
E- modul elastinosti; / , i I 2 - momenti inercije talpi i i 2.
Izjednaenje deformacija, uz zanemarivanje istezanja u zatezi, dobije se nakon sreivanja sila u zatezi:
Pu.
390
Temeljenje
Temeljenje
381
H + D p 2 -l l -p l - I 2
10
Momenti savijanja za oba zida na mjestu
ukljetenja su:
Pi
Iz ovih izraza za momente savijanja dobit emo M 2 > M,, a

time i debljinu d 2 >d l . Obino se usvajaju iste dimenzije talpi, zbog
ega je ispravnije uzeti / = /2, sa silom u zatezi:
) i M 2 =M
^l + Z(H + D
392
H + D
t - Z( H
D)
Temeljenje
Sl.34.20. Zagat sa dva reda zabijenih talpi sa nasipom i zategom, sa

razuporama (,2,3); popreni presjek sa oznakama (a),
ema optereenja za proraun uzvodnog (vanjskog) zida (b),
ema optereenja za -nizvodni zid (c), gdje su dijagrami:
hidrostatskog pritiska (1), aktivnog (2) i pasivnog pritiska (3)
(Nonveiller, 1981).
382
Temeljenje
(34.13.)
(34.14.)
(34.15.)
392
Temeljenje
383
Temeljenje
te je:
z _p a (H + D) 10
392
Temeljenje
384
Temeljenje
i graevine od nasutih materijala
(34.16.)
Potrebna debljina talpe (drvene) bit e:
6M 2 b-a
392
d=
Temeljenje
Temeljenje385
(34.17.)
392
Temeljenje
386
Temeljenje
Postoje i druge eme optereenja za proraun delova zagatne konstrukcije i u literaturi se preporuuje
Krevjeva (Kreijeva) ema optereenja za eline zagate (sl.34.21.)
gdje je b irina od 1,00 m, a cr - doputeni napon za materijal talpe.
Dubina zabijanja, koja je potrebna radi statike stabilnosti tla ispod zagata, moe se provjeriti i drugim
emama optereenja koja su data u svjetskoj literaturi. Na slici 34.20. dati su dijagrami optereenja na zidove
zid zagata, na
Sl.34.21. ema optereenja dvozidnog zagata po : presjek i

dimenzije zagata (a), optereenje na vanjski (b) i unutarnji zid
zagata (c), (Kosti, 1968).
zagata, pretpostavljajui svono delovanje, kao u silosu za ito. U uskom prostoru izmeu zidova zagata
dijagram aktivnog pritiska (p A ) se reducira. Do dubine gdje kritina ravan sloma,
pod uglom (p = 45 + ^ , sijee od polovice irine zagata

dubini Dc = tg 45 + % , aktivni pritisak raste linearno (sl.34.20.-b i c). Od
A
ove dubine aktivni pritisak ima konstantnu veliinu na vanjskom i unutarnjem zidu zagata. Takoer se
pretpostavlja da hidrostatski pritisak unutar zagata djeluje
na van s <u
J ' > a drugom polovicom na unutarnji zid

polovicom intenziteta
392
Temeljenje
387
Temeljenje
zagat
a.
Sile u
zateg
ama
(Z) i
u
razup
oram
a
raun
aju se
na
prije
iznes
en
nain
kod
prora
una
anker
a
i
sila u
razup
oram
a.
Ovak
av
prora
un
provo
di se
obin
o kod
eli
nih
zagat
a,
dok
se za
drven
e
zagat
e
primj
enjuj
u
iznes
ene
pojed
nosta
vljen
e
eme
opter
eenj
a.
392
Temeljenje
388
Temeljenje
XI Zagati i graevine od nasutih materijala__________________________________________
Sa optereenjem sa slike 34.21. odreuju se momenti savijanja zida 1. i 2. i dimenzionira analogno

prethodnim sluajevima.
Taniji prorauni provode se prema teoriji koja uzima u obzir deformacije zidova, raspodjelu pritisaka
du zidova koja odgovara deformacijama, uzimajui u obzir otpornosti tla i izmeu zidova zagata.
34.3.3. PROVJERA STABILNOSTI ZAGATA
Zagat treba da zadovolji uslove stabilnosti, kako sama njegova konstrukcija, tako i zagat zajedno sa tlom,
koje je izloeno optereenjima od pritiska vode i tla. Stabilnost tijela zagata provjerava se na: (i ) klizanje po
podlozi, (i i ) prevrtanje oko unutranjeg ruba, a kod elijastih zagata i (Hi ) pucanje cilindra po spojevima
izmeu elinih talpi, te (i v ) smicanje zagata po vertikalnoj ravni. Provjera stabilnosti zagata i tla sa zagatom
vri se na slian nain kao i kod ostalih potpornih konstrukcija, odnosno klizanja kosina. S obzirom na
zajedniko delovanje dva zida i ispune izmeu njih, lahko je uoljivo daje mogue ostvariti dovoljnu sigurnost i
dovoljne otpore za ravnoteu sila koje djeluju na zagat. Problemi mogu nastubiti kod uskih, a visokih zagata. U
ovome sluaju potrebno je talpe zabiti dublje kako bi se aktivirao to vei otpor tla iza oba zida zagata.
Kod jednostavnih sluajeva, kao to su npr. drveni zagati sa horizontalnim talpama, ili zagati na vrstoj
podlozi, mogu se na jednostavan nain provjeriti stabilnost na prevrtanje i klizanje, odnosno smicanje po tlu
(si.34.22.-a, b).
Prevrtanja oko take O (sl.34.22.-a), koje izaziva pritisak vode (p w ), ili pritisak vode i aktivni pritisak
(p w i p A ) na zagat (sl.34.22.-b), dobije se iz uslova:
a) Mv =
P
-rw-
Yw-
1
(34.18.)
H
_
3
_
2 3
SI.34.22. Optereenje zagata za ispitivanje stabilnosti: drveni zagat

sa horizontalnim talpama (a), zagat oslonjen na stijenski
masiv (b), zagat sa zabijenim ialpama (c).
b) M = Pw ~ + PA ~ = w
M V =Y K
~f
+
6
+\
Y D 2 KA -:
Z \ Y D"K A ^ W H'
+Y-D 3
-KA]
-yr| = |/ttV,;
> Moment unutarnjih sila: a)A*.=G-| = *-W
b) M = (C, + C,)-| = [b(H - D)-yt - b-D-
(34.19.)
M=y[(//-D)-yi+D-y]
a)Fs
> Uslov stabilnosti bit e ispunjen ako je koeficijent sigurnosti:
(34.20.)
-^- = 1,50-2,00; b) F = ^ = 1,50-2,00.
(34.21.)
394
Temeljenje
(34.22.)
Temeljenje
389
Sigurnost na smicanje, odnosno klizanje ispituje se na kontaktu sa tlom (sl.34.22.-a), odnosno na kontaktu sa
vrstom podlogom (si.34.22.-b). Vanjskim horizontalnim silama ( Pw, odnosno P + PA) treba da se suprotstavi
sila trenja: a)T = G - f = b-H-yrtg(p; b)T = (G, + G2) / = [b(H -D)- Y ,+D- Y ] tgtp. Vanjske horizontalne sile prema
skicama (34.22.-a, b) su:
H2
a) Pw = y.
b)P + PA=Y~+2Yr
Ka
IX =
> Moment vanjskih sila:
394
Temeljenje
Temeljenje
390
Da bi postojala stabilnost na smicanje, faktor sigurnosti treba da iznosi:

T 2b-Yrt8<P
a)
t,
=
---------------------------------
> (34.23.)
b) F5
394
[b(H-P)-y, +D- y] -t g(p
P, + Pa
Temeljenje
Temeljenje
391
34. Zagati za temelje
neposrednoj blizini unutarnjeg zida zagata (si.34.23.-b). Ova

ispitivanja provode se prema metodama datim kod razmatranja
stabilnosti prirodnih padina i kosina (pogl. VI). Na slici 34.23. dat je
ematski prikaz ispitivanja tla po krunoj kliznoj povrini.
SI.34.23. ematski prikaz ispitivanja stabilnosti zagata sa tlom,

pomou kruno cilindrine ravni: dvozidni zagat sa
elementima za ispitivanje stabilnosti (a), dvozidni zagat sa
temeljnom jamom do unutarnjeg zida (b), trozidni zagat (c).
I ovaj faktor sigurnosti ili koeficijent sigurnosti K s moe iznositi od 1,5 -2,5, to ovisi o trajnosti zagata,
znaaju objekta, osobinama tla, hidrolokim i drugim gradilinim uslovima.
U sluaju zagata sa paralelnim zidovima zabijenim u slabo vezano tlo (sl .34.22.-c) treba takoer
provjeriti sigurnost na smicanje i prevrtanje. Iz uslova ravnotee horizontalnih unutarnjih (Pu) i vanjskih (Pv) sila
dobije se faktor sigurnosti (Fs) na smicanje (klizanje) po horizontalnoj ravni kroz taku O, u obliku:
(34.24.)
1 Pw+2Pv
Pp+T
F,
gdje je:
>
pritisak vode: lPw=-yw-H2; 2Pw=H-D-yw;

Pp=\{pp-Pa)-D=
>
sila trenja: T = (G, + G2) tg(p; Gl = b - H .; G 2 = b D - ;
(34.25.)
> pasivni otpor tla:
----D2
2
45+% )-tg2
Ovako dobiveni faktor (koeficijent) sigurnosti treba da se nalazi izmeu 1,50 i 2,00.
=()
Iz uslova
dobije se faktor sigurnosti na prevrtanje oko take O (sl.34.22.-c), tj.:
M
Fs =*-> 1,50- 2,00; Mv
(34.26.)
gdje je:
v.
H2 (
H \
n' >
> moment vanjskih sila: Mv = --------[ D + \ + y w - H
Iz momenata vanjskih sila (M V ) i momenta unutarnjih sila (Mu), oko centra rotacije O (sl.34.23.-a) dobit
e se koeficijent sigurnosti (Fs) na klizanje po krunoj povrini u poznatom obliku:
M
(34.28.)
F =*-> 1,50-2,00;
gdje je:
392
Temeljenje
397
Temeljenje
> moment unutarnjih sila otpora: Mu = T - r = T\

V
2J
[ 2
> moment unutarnjih sila: M u= ( G I +G 2)- +PP ~ ;
Pp=\iPp-PaW> pasivni otpor tla:
393
+- \ 4?-%
45
Temeljenje
397
Temeljenje
>
394
Temeljenje
397
Temeljenje
(34.27.)
395
Temeljenje
397
Temeljenje
> moment vanjskih sila: Mv - P(^~^ + ~^

> sila trenja: T = (G, + G2)tg(p
> masa ispune i tla: G = G, + G2 = b - H . +
396
Temeljenje
397
Temeljenje
D r2n
2r~ + 2 2
V(34.29.)
> teina tla i nasipa: G, = b H yt; G 2 = b D y .
j
Stabilnost zagata protiv prevrtanja i klizanja po pretpostavljenim kliznim ravnima treba provjeriti,
posebno kada se temeljna jama nalazi u
> masa vode: Pw=Yw
Ovako dobiven koeficijent sigurnosti ne treba biti vei od 1,50 - 2,00. elijaste eline (i betonske) zagate
treba, pored provjere stabilnosti na prevrtanje i klizanje, dimenzionirati i na pucanje cilindrinog omota po
397
Temeljenje
397
Temeljenje
spojevima talpi i na smicanje zagata po vertikalnoj ravni kroz sredinu elije. Prema slici 34.24.-a moe se za
element povrine , obima O i visine dz napisati, iz uslova ravnotee izraz u obliku:
- - dz = A- {a v +dcr v )- A a y +O .T. ;
ili
h
A(ov
+y- dz)=A(a v + dav + O.K0 -a v t g5\ - (34.30.) jer je :
v n =K 0 - cr v ;
Tzh
= K 0 -cr v - tg5;c = 0.
Usvajajui odnos:
Z=
r.
(34.35.)
Najvea vlana sila pojavljuje se na dnu zagata ako je na stjenovitoj podlozi (sl.34.24.-a). Kada su talpe
zabijene u tlo, pasivni otpor smanjuje vlanu silu za oko 0,25 H od terena (si.34.24.-b). Vlana sila, koju mogu
izdrati talpe na
spoju, iznosi 20 - 30 ^V/ 2 , to ovisi o tipu spoja talpe (Nonveiller, 1981). Ove
<T
podatke obino daju proizvoai elinih talpi.

Iz uslova ravnotee horizontalnih sila (P W ,T,P P ) moe se dobiti izraz za koeficijent sigurnosti (f s ) na
smicanje (klizanje) u obliku (sl.34.24.-c):
M ^ ^71
O 2rn ~ 2 '
dobije se, nakon sreivanja, diferencijalna jednadba ravnotee u obliku:
___M________
dz
398
Temeljenje
Temeljenje
399
(34.31.)
(34.32.)
399
Temeljenje
Temeljenje
399
odnosno:
400
Temeljenje
Temeljenje
399
;-
,=+
F =
401
- -2-,
Temeljenje
Temeljenje
399
(34.36.)
a horizontalni napon:
Rjeenjem jednadbe 34.32. dobije se izraz za

vertikalni napon -^z-tgsl
1-e
, " K0tgS
SI. 34.24. Mogui mehanizmi sloma i smicanja cilindrinih zagata:

na stenskom masivu sa diferencijalnim elementima (a),
zabijen zagat sa vlanom silom Z na 0,75 H (b), smicanje
zagata po podlozi (c).
402
Temeljenje
Temeljenje
399
l -e
M tgS
403
Temeljenje
Temeljenje
399
(34.33.)
(34.34.)
404
Temeljenje
Temeljenje
399
gdje je:
(34.37.)
> sila smicanja: T = G tg(p + c

1
>
I------
pasivni otpor tla: P P =y- DK P + 2cD*jKP
>
masa zagata: G = B H - Y i \
1
,
> masa vode: Pw - Y W H
>
Za ovaj uslov ravnotee uzeta je sila na jedinicu duine zagata u horizontalnom smjera. Za smicanje po
podlozi odabire se koeficijent sigurnosti iznad 1,25. Sigurnost na smicanje moe se poveati poveanjem irine
zagata (B) ili dodatnim optereenjem nasipom sa nizvodne strane (si.34.24.-c).
Sigurnost elijastog zagata na prevrtanje (si.32.25.-a) postie se ako je irina zagata (B ) tolika da se ne
pojavljuju viani naponi na uzvodnoj strani u ravni temelja. U ovome sluaju rezultanta svih sila prolazi kroz
jezgro presjeka, odnosno
u krajnjem sluaju kroz ivicu jezgra udaljena B/^ od sredine zagata, pa e prema
ravnotei momenta oko take O biti:
F,- P w -z-H- B-Y r
405
Temeljenje
Temeljenje
399
^~
406
- (
^=,
Temeljenje
Temeljenje
399
(34.38.)
odnos
no
koefi
cijent
sigur
nosti:
Koeficijent K0 uzima se da iznosi 0,8, a ugao = 38" -40, za ispunu od ljunka. Vlana sila u prstenu, na
jedinicu visine, bit e:
407
Temeljenje
Temeljenje
399
FR
408
Temeljenje
Temeljenje
399
n-B- y.~
409
B
+ T x -B i f P - P A l
_
6
Temeljenje
Temeljenje
399
p_
410
Temeljenje
Temeljenje
399
(34.39.)
411
Temeljenje
Temeljenje
399
Ako zanemarimo uee sile Ti, koja nastaje zbog aktivnog pritiska sa vanjske strane zagata, bit e izraz
za irinu zagata:
20* 30* 40* 50"

Sl.34.25. Mogui mehanizmi sloma i prevrtanja cilindrinog zagata:
prevrtanje elije oko nizvodne stope (a), smicanje kroz eliju
(b), klizanje i prevrtanje elije u bazi prema Brinch Hansenu
(1953) sa emom sila i plohom sloma (c), poligon sila za
proraun koeficijenta sigurnosti (d), dijagram koeficijenata C
i ugla B, ovisno o uglu <p(e), (Jelinek i drugi, 1967).
(34.43.)
Za ovaj sluaj usvajamo faktor sigurnosti izmeu 1,10 i 1,25 (Nonveiller,
1981).
Smicanje zagata po vertikalnoj ravni kroz njegovu sredinu potrebno je provjeriti prema crteu na slici
34.25.-b. Raspodjela napona od momenta Pw z na bazu elije data je na istoj skici, iz koje proizlazi izraz za
ravnoteu sa faktorom sigurnosti (F s ) u obliku:
Fz- P =- -B- V, 3
(34.44.)
odnosno vertikalna sila:

2B
?djeje:
412
Temeljenje
401
Ukupna sila otpora smicanja u ravni simetrije bit e:
3=,3+,3,
[3 - otpor smicanja u ispuni elijastog zagata; ,T3 - otpor smicanja na spojevima talpi.
413
Temeljenje
401
(34.45.)
Sigurnost na prevrtanje moe se izraunati iz otpornosti tla na trenje u zagatu (T 2 ), koja spreava da se
zagat izdigne na vanjskoj strani, gdje djeluje hidrostatsko optereenje (sl.34.25.-a). Sila trenja uz stijenske elije
bit e:
T2 = P w - f (34.40.)
Za koeficijent trenja izmeu stijenke zagata i materijala moe se uzeti da
414
Temeljenje
401
gdje je:
415
Temeljenje
401
Otpor smicanja u ispuni zagata bit e:
Cft =
VKA
Yi: H KA' - horizontalni napon na element ispune; cr v = H - vertikalni napon na element
ispune na dubini H;
416
Temeljenje
401
(34.46.)
te je iz uslova ravnotee:
ili:
417
Temeljenje
401
f = tg\
P K - tg -<, | + 7 i
V6
F.
418
Temeljenje
401
B.
419
Temeljenje
401
=,
420
Temeljenje
401
(34.41.)
(34.42.)
421
Temeljenje
401
K.
-----r- crv 2-cos q>
koeficijent bonog pritiska dobiven iz razmatranja
elementa tla ispune na simetriji zagata, sa vertikalnim
(), horizontalnim ( ) i smiuim naponima (),

putem Mohrove krunice sloma (Nonveiller, 1981). Iz ovih podataka proizlazi ukupni otpor smicanju ispune:
, 3 = 2 -
Prema literaturi (Nonveiller, 1981), iskustvima i mjerenjima na izgraenim zagatima uzima se da ukupna
vlana sila (Z) na spojevima talpi iznosi polovicu
(34.47.)
3
aktivnog pritiska pri dnu elije, pomnoena sa slobodne visine (sl.34.25.-b), tj.:
4
R
(34.48.)
2*
4
' " 2
odakle je sila trenja na spojevima talpi:
(34.49.)
tT3=Z-f.
Izjednaenjem vertikalne sile V (jedn.34.44.) i sile trenja 3 (jedn. 34.45.) dobit e se faktor (koeficijent)
sigurnosti za otpor smicanja zagata u ravni simetrije u obliku:
(34.50.)
F_tei__.
* h5- z -Pw
Uvrtavajui izraze za 3 (jedn.34.47.) i ,3 (jedn.34.49.) u jednadbu
34.50. dobije se faktor sigurnosti, koji treba da bude izmeu 1,10 i 1,25.
Brinch Hansen (1953) je dokazao da zagat klizi i prevre se po konveksnoj kliznoj povrini koja se
obino aproksimira logaritamskom spiralom (sl.34.25.-c). Na zagat djeluju horizontalne sile od hidrostatskog
pritiska () i aktivnog pritiska (PA) na dio ukopanog zagata i to u istom smjeru, a masa zagata (C) iznad klizne
povrine i pasivni otpor tla (p p ) ukopanog zagata na nizvodnoj strani u suprotnom smjeru od hidrostatskog
pritiska. Usvajajui vie kliznih ravni u spiralnom obliku, moe se pomou poligona sila (sl.34.25.-d) dobiti
najmanji mogui otpor ( w P f ).
Faktor sigurnosti protiv prevrtanja i klizanja zagata ustanovljuje se kao odnos izmeu mogue veliine
horizontalnih sila ( w P f ) i stvarnog hidrostatskog pritiska
p
(34.51.)
F=^-.
Pw
Pomou pribline metode, koje su dali Jelinek i Ostermaver (1967), moe se konstruisati pol spirale ( O )
i iznai teina odsjeka izmeu logaritamske spirale i
tetive A - B (si.34.25.-c). Kroz taku A povue se pravac pod uglom a = 45" - ^
i radijus vektor (r0) iz take B pod uglom fi . Na dijagramu slike 34.25.-e data je
ovisnost ugla fi o uglu smicanja materijala ispune ili tla {(p) u koje su zabijene
talpe. Na istom dijagramu dat je i koeficijent C pomou kojeg se izrauna masa tla izmeu odsjeka A -B i spirale
pomou izraza:
Wr=y-B2-C.
(34.52.)
Ukupna masa materijala iznad plohe sloma u obliku spirale, bit e:
W =^--( +D-BC).
(34.53.)
Ispuna zagata je obino od ljunkovito-pjeskovitog materijala ili lomijcnog kamena. Zbog filtriranja
vode kroz zagat treba na nizvodnoj strani elije obezbijediti dovoljan broj drenanih otvora radi slobodnog
oticanja vode, ime se spreava pojava uzgona i strujnog pritiska. Ovi drenani otvori moraju biti zatieni
filtarskim slojem, kako ne bi dolo do ispiranja finih estica iz ispune.
Na bazi iskustvenih podataka prosjena linija zasienja u propusnoj ispuni ima nagib 1:1, ako sa
unutranje strane ima dovoljan broj drenanih otvora. Ako ovo nije sluaj, nagib se uzima da iznosi 1:2. U
jednadbe koje tretiraju ispunu jedininu teinu treba uzeti za zasieni (yz) materijal iznad linije zasienja i
potopljenu (7') ispod ove linije.
Temeljenje u vodi bez zagata izvodi se na ve opisani nain pomou bunara, kesona i ipova.
35. Graevine od nasutih materijala
422
Temeljenje
401

Sprache

Willkommen bei Scribd!

Mehanika Tla i Temeljenje - II Deo Temeljenje Mustafa Selimović

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Beschreibung:

Datum des Uploads

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Beschreibung:

Copyright:

Verfügbare Formate

Mehanika Tla i Temeljenje - II Deo Temeljenje Mustafa Selimović

Hochgeladen von

Beschreibung:

Copyright:

Verfügbare Formate

Verwandte Titel

UNIVERZITET "DEMAL BIJEDI" MOSTAR GRAEVINSKI FAKULTET

Prof. dr. MUSTAFA SELIMOVI, dipl. ing. gra.

26.5.....................................................................................Proraun kontaktnih napona za linearnu

28. TEMELJNI NOSAI...................................................................... 97

29. TEMELJNE PLOE...................................................................... 107

31.5.2............................................................................Trenje na omotau bunara

31.6.1............................................................................ Primena bunara kao temelja

31.6. Bunari kao temelji objekata.........................................................261

31.7.1............................................................................ Primena i oblici sanduastih bunara

31.7.2............................................................................ Proraun sanduastih bunara

33.2.4............................................................................Konzolni zagatni zid zabijen u sloj gline

33.2.5............................................................................Neki specifini sluajevi optereenja

33.2.6............................................................................Ankerisani zagatni zidovi

36. PRIPREMNI RADOVI U TLU I OSIGURANJE

geotehnikog ankera ....................................................................528

38.2.2..................................................................................Prenos ankerne sile u temeljno tlo 531

38.3. Karakteristine primjene geotehnikih ankera..............................532

temelja pri zatiti

TUMA SPECIFINIH IZRAZA......................................................... 647

OSNOVNI PRINCIPI TEMELJENJA GRAEVINSKIH OBJEKATA

VIII OSNOVNI PRINCIPI TEMELJENJA

ovome poglavlju izloeni su osnovni principi

25. Uvod, optereenja i metode temeljenja

VIII Osnovni principi temeljen/a graevinskih objekata____________________

25. Uvod, optereenja i metode temeljenja

Kada se determinie koje je temeljenje najekonominije, inenjer mora

istraivanja. Ovome treba svakako dodati i (iii) kontrolna istraivanja u fazi

VIII Osnovni principi temeljen/a graevinskih objekata____________________

25. Uvod, optereenja i metode temeljenja

VIII Osnovni principi temeljen/a graevinskih objekata____________________

25. Uvod, optereenja i metode temeljenja

Parcijalni faktori sigurnosti za

VIII Osnovni principi temeljen/a graevinskih objekata____________________

25. Uvod, optereenja i metode temeljenja

VIII Osnovni principi temeljen/a graevinskih objekata____________________

25. Uvod, optereenja i metode temeljenja

25.3. OPTEREENJA KOJA DJELUJU NA TEMELJ

VIII Osnovni principi temeljen/a graevinskih objekata____________________

25. Uvod, optereenja i metode temeljenja

25.4. Metode temeljenja

VIII Osnovni principi temeljen/a graevinskih objekata____________________

25. Uvod, optereenja i metode temeljenja

vni principi temeljenja graevinskih objekata

25. Uvod, optereenja i metode temeljenja

vni principi temeljenja graevinskih objekata

25. Uvod, optereenja i metode temeljenja

vni principi temeljenja graevinskih objekata

25. Uvod, optereenja i metode temeljenja

ll' IIP Ili" 111

vni principi temeljenja graevinskih objekata

25. Uvod, optereenja i metode temeljenja

CTITk_____/1 ______/NI^Z _Z7lTrvl

Sl.25.4. Temeljni rotilj sa zakoenom gornjom povrinom temelja.

25.4.2. UOPTENO O DUBOKOM TEMELJENJU

Temeljenje na ipovima: na povrini mone mehke gline (a),

vni principi temeljenja graevinskih objekata

CTITk_/1 __/NI^Z _Z7lTrvl