Sie sind auf Seite 1von 114

E-ACTIVIDADES

UN REFERENTE BSICO
PARA LA FORMACIN
EN INTERNET

Coordinadores:

Julio Cabero Almenara


Pedro Romn Gravan

Coleccin Aula Mltiple


E-ACTIVIDADES
Un referente bsico para la formacin e n internet
Derechos
reservados

Los autores

Editorial MAD, S. L.
Sevilla, Espaa
E d u f o r m a es u n a marca registrada de Editorial MAD, S. L.

Primera edicin en Colombia: 2 0 0 8

Cooperativa Editorial Magisterio


Diag. 36 Bis No. 2 0 - 7 0 (Parkway La Soledad)
Bogot, D.C. Colombia

PBX: 3 3 8 3 6 0 5

ndice
Introduccin

1. L a formacin e n Internet: variables crticas/J. cabero y PRomn ..... 1 1


2 . L a s e - a c t i v i d a d e s e n l a enseanza o n - I i n e / J.
3. Presentacin d e l a s e - a c t i v i d a d e s / j .

cabero y p. Romn .

cabero y p. Romn

23

33

Realizacin de ejemplos Ir. Romero

3.5.

Anlisis, lectura y visionado de documentos presentados / R. Romero....

3.4.

El estudio de casos / J.

3.3.

5 1

Visita a sitios web / P. Romn

3.2.

3 5

El mtodo de proyectos de trabajo

3.1.

IJ. Cabero, M. C. Llrente y J. Salinas .

A. Morales y S. Domee

65

79
8 7

Edublogs para el autoaprendizaje continuo en la web semntica

3.6.

C. Castao y O. Palacio

95

Sistemas wikis para ia enseanza / o.

3.10.

La caza del tesoro / p. Romn

3.9.

Crculos de aprendizaje / J. Cabero y M. C. Llrente

3.8.

Las presentaciones de los alumnos / P.

3.7.

Romn

1 1 3

139

y J. Ade

155
Palacios y

4. A c t i v i d a d e s i n d i v i d u a l e s v e r s u s
a c t i v i d a d e s COlaborativaS / E Martnez yM.P.

c.

Castao

169

183

Prendes

5. E l tutor virtual e n ios e n t o r n o s


d e teleformacin / R. Romero y M. C. Llrente

203

6. l a utilizacin d e l a s h e r r a m i e n t a s d e comunicacin
sincrnica y asincrnica p a r a l a teleformacin
J. Barroso

LLi.magsterio.com.co

y M. C. Llrente

Bibliografa

Libro ISBN: 978-958-20-0934-2

215

233

Impresin: Logoformas
Este libro no podr ser reproducido e n todo o e n parte.
por ningn medio impreso o de reproduccin sin permiso escrito del editor,
IMPRESO En COLOMBIA

Introduccin
La formacin a travs de la red ha pasado por diferentes m o m e n t o s q u e
han supuesto los centros de inters de cmo introducirla e n el terreno de la
formacin. A los m o m e n t o s iniciales, donde se estaba preocupado por el "ancho
de banda" utilizado para transmitir los mensajes y p o r calidad de las teleplataformas q u e se utilizaran para depositar e n ellas los mensajes y contenidos,
siguieron otros centrados en cmo transmitir contenidos de calidad y e n cmo
deberamos estructurarlos para facilitar su acercamiento y comprensin a los
receptores potenciales (Cabero y Qisbert, 2005).
En la actualidad se est desarrollando un nuevo m o m e n t o , donde as preocupaciones se estn dirigiendo a la movilizacin por parte del profesores de estrategias metodolgicas especficas, tanto individuales como colaborativas, para encaminar la accin formativa e n proyectos de calidad, y para resolver los problemas
de aislamiento e inseguridad que esta modalidad formativa tiende a conllevar.
Es precisamente en esta situacin en la que se desenvuelve el libro q u e
presentamos; es decir, en cmo se pueden utilizar las actividades de enseanza
para hacer que las acciones formativas en red no se conviertan en la s i m p l e
bajada de ficheros por parte de los alumnos, su impresin y el trabajo con los
documentos de forma similar a c o m o lo hicieran con los libros de textos y otros
documentos impresos.
Desde nuestro punto de vista las e-actividades s o n una de las piedras a n g u lares q u e pueden ayudar a que las acciones formativas en r e d sean diferentes a
otro t i p o de acciones formativas, presenciales o a distancia, y que de verdad se
exploten las posibilidades de flexibilidad, ruptura de las barreras espacio-temporales, multimedia... que la red nos permite.
La estructura q u e hemos seguido en el libro se desarrolla e n torno a dos
grandes bloques. El primero pretende ser ms de tipo terico, con el cual aspiramos a ofrecer elementos para que se comprendan aspectos q u e van desde cules
son las variables crticas de la formacin en Internet y el papel que las e-actividades j u e g a n e n esta modalidad de formacin, hasta la funcin que puede desempear el tutor virtual, o cmo deben utilizarse e n el proceso de ayuda y formacin
las herramientas de comunicacin sincrnica y asincrnica q u e la red nos ofrece,
mientras que el segundo va destinado a ofrecer, desde u n p u n t o de vista tericoprctico, las posibilidades de diferentes e-actividades q u e pueden ponerse en accin: proyectos de trabajo, visita a sitios web, estudio de casos, anlisis, lectura y
visionado de documentos presentados, edublog para el autoaprendizaje continuo
en la web semntica, crculos de aprendizaje, caza del tesoro...
BI1SI

I_a f o r m a c i n
e n Internet:
v a r i a b l e s crticas
Julio C a b e r o
Pedro Romn
Universidad de Sevilla

1. Introduccin
La historia de las tecnologas de la informacin y comunicacin aplicadas a
la enseanza ha estado fuertemente marcada por la bsqueda de la tecnologa
ms eficaz; es decir, por la bsqueda de la supertecnologa que resolvera todos
los problemas educativos, como curaba todas las heridas el blsamo de Fierabrs de D o n Quijote. Ya e n 1929, Thomas Edison plante q u e toda la educacin
podra revolucionarse y ser de ms calidad con la incorporacin del cine, y e n el
4 5 , Leverson deca lo m i s m o con la radio. Y ahora, n o s encontramos c o n una de
las tecnologas ms potentes que ha aparecido e n la historia de la h u m a n i d a d ,
por las posibilidades que ofrece para la creacin de mensajes, o porque podemos comunicarnos con los dems independientemente del espacio y el t i e m p o
en el q u e nos situemos. Dreyfus (2003, 113) n o s cuenta q u e realiz un sondeo
en la Universidad de Harvard, que demostr q u e la grandsima mayora de l o s
norteamericanos opinaba q u e Internet ha mejorado s u calidad de vida; e n c o n creto nueve de cada diez personas afirman q u e los ordenadores han hecho ms
fcil s u vida, y algo ms d e siete de cada diez atribuan s u mejora e n la calidad
en s u calidad de vida directamente a Internet.
1
En su aplicacin a la formacin, nos encontramos c o n u n continuo q u e
va desde la utilizacin de una simple pgina web, d o n d e el profesor site el
programa de la asignatura, los horarios de las tutoras, y alguna q u e otra informacin hasta la sustitucin total con ella de la enseanza presencial por contenidos presentados e n la r e d , sin olvidarnos d e la posibilidad de una utilizacin
mixta de lo presencial y l o virtual e n eso q u e se ha venido a denominar c o m o
blended
learning.
Digamos desde el principio que nuestras referencias e n la presente obra se
van a centrar e n las dos ltimas de las posibilidades comentadas; es decir, e n
aquellas q u e h a n sido clasificadas por los autores c o m o web-based
training.
Es cierto q u e sobre esta modalidad de formacin se h a n depositado m u chas esperanzas, pero no estara mal recordar, c o m o n o s llama la atencin Cebrin (2003, 3 1 ) , q u e hay ms de u n 8 0 % de fracaso e n la gestin de cursos a
ISEtIStSHI

1 1

1 2

E-Actividades.

Un referente

bsico

para la formacin

en

Internet

distancia y ms de u n 6 0 p o r ciento d e abandono de los m i s m o s por parte de


los estudiantes. Es decir, una cosa es la publicidad q u e se nos ofrece, que como
se deca en u n anuncio de una empresa de telecomunicaciones espaola: "Ahora q u e empieza ei curso contrata la lnea ADSL y descubre u n a nueva forma de
estudiar. Ms rpida. Ms sencilla. Porque ahora acceders a toda la informacin
del m u n d o para estudiar de la manera ms completa y s i n moverte de casa", y
otra m u y diferente la realidad q u e nos muestra.
En este primer captulo pretendemos contestar a u n a serie de preguntas
referidas a esta modalidad de formacin, c o m o s o n : qu podemos entender
por este tipo de formacin?, cules s o n sus caractersticas distintivas?, cules s o n sus ventajas e inconvenientes?, y cules s o n las variables crticas que
garantizan su xito?

2. Q u podemos entender por este tipo de formacin?


No estar m a l comenzar nuestro anlisis especificando qu podemos e n tender por el aprendizaje e n red? Y al respecto tenemos q u e sealar que diferentes h a n sido los trminos q u e se h a n utilizado para hacer referencia a ella:
aprendizaje en red, teleformacin, e-learning, aprendizaje virtual... Con todas
ellas n o s referimos, por lo general, a la formacin que utiliza la red como tecnologa de distribucin de la informacin, sea esta red abierta, Internet, c o m o
cerrada. Intranet. C o m o seala Schell ( 2 0 0 1 , 95): "Los cursos de formacin e n
red s o n definidos para nuestro propsito c o m o cursos d o n d e la mayora, si no
toda, la instruccin y pruebas se logran va recursos accesibles e n la web".
En esta lnea de definiciones nos encontramos c o n la propuesta por la D i reccin General de Telecomunicaciones de Teleeducacin q u e la entiende como
el desarrollo del proceso de formacin a distancia (reglada o n o reglada), basad o e n el uso de las tecnologas d e la informacin y las telecomunicaciones, que
posibilitan un aprendizaje interactivo, flexible y accesible, a cualquier receptor
potencial. En este informe se entiende por teleeducacin una enseanza a distancia, abierta, flexible e interactiva basada en el uso de las nuevas tecnologas
de la informacin y comunicacin
y de las comunicaciones,
y sobre
todo,
aprovechando
los medios que ofrece la red Internet (Azcorra y otros, 2001). Tal
definicin nos permite extraer u n a serie de descriptores q u e s o n los que marcarn el campo e n el cual n o s v a m o s a mover: formacin, a distancia, soportada
en tecnologas de la informacin y la comunicacin, y fundamentalmente apoyadas e n Internet.
Para Jolliffe ( 2 0 0 1 , 8) este t i p o de aprendizaje "puede ser descrito c o m o la
distribucin y el acceso a colecciones coordinadas de materiales de aprendizaje
sobre u n medio electrnico usando u n servidor web para distribuir ios materiales, u n navegador web para acceder a ellos y los protocolos TCP/IP y HTTP para
mediar el intercambio". Contina afirmando el autor anterior que este tipo de
situaciones de aprendizaje "puede incluir aplicaciones FTP, vdeos bajo d e m a n da, acceso intranet, uso del telfono, tecnologa CD-ROM, materiales impresos
y una variedad de otros c o m p o n e n t e s que pueden ser o n o envueltos e n el uso
de Internet, u n navegador web y otros convencionales protocolos de comunicacin" Jolliffe ( 2 0 0 1 , 9).

La f o r m a c i n e n Internet: v a r i a b l e s crticas

13

3. Cules pueden ser sus caractersticas distintivas?


Podemos analizar este tipo de enseanza desde una dobie perspectiva: p o r
una parte comparndola c o n la enseanza presencial tradicional, y p o r otra,
presentando sus caractersticas distintivas.
Por lo q u e respecta a la primera, ya en otro trabajo (Cabero y Qisbert, 2005)
realizamos u n a comparacin entre la enseanza presencial tradicional y la formacin basada en la red. En el cuadro n. 1 se ofrece lo all expuesto.

FORMACl> BASADA

LA R E D

T0KMACIO> PRESt.^CI.U T R\ICIO>\

P u e d e s e r utilizada e n el lugar d e trabajo,


y e n e l t i e m p o disponible p o r parte d e l
estudiante.

T i e n d e a r e a l i z a r s e d e f o r m a individual,
sin q u e ello signifique la r e n u n c i a a l a
realizacin d e p r o p u e s t a s colaborativas.

T i e n d e a s e r interactiva, tanto entre l o s


participantes e n el p r o c e s o (profesor y
estudiantes) c o m o con los contenidos.

T i e n d e a reducir el tiempo d e formacin


de las personas.

E l c o n o c i m i e n t o e s u n p r o c e s o activo d e
construccin.

C o n u n a s o l a aplicacin s e p u e d e a t e n d e r
a u n m a y o r nmero d e e s t u d i a n t e s .

Permite la combinacin d e diferentes


m a t e r i a l e s (auditivos, v i s u a l e s y
audiovisuales).

- L o s profesores d e t e r m i n a n cundo
y cmo l o s e s t u d i a n t e s recibirn l o s
materiales formativos.

E s u n a formacin b a s a d a e n el c o n c e p t o
d e formacin en el momento
en que se
necesita (Just-in-time
training).

Permite q u e l o s e s t u d i a n t e s v a y a n a s u
propio ritmo d e aprendizaje.

T e n e m o s p o c a experiencia e n s u u s o .
Pi s i e m p r e d i s p o n e m o s d e l o s r e c u r s o s
estructurales y organizativos p a r a s u
p u e s t a e n funcionamiento.

E s flexible.

Parte d e u n a b a s e d e c o n o c i m i e n t o y e l
estudiante d e b e a j u s t a r s e a ella.

Parte d e la b a s e d e q u e e l sujeto r e c i b e
p a s i v a m e n t e el c o n o c i m i e n t o p a r a
g e n e r a r a c t i t u d e s i n n o v a d o r a s , crticas e
investigadoras.
Tiende a apoyarse e n materiales
i m p r e s o s , y e n el profesor c o m o fuente
d e presentacin y estructuracin d e la
informacin.
T i e n d e a u n m o d e l o lineal d e
comunicacin.
L a comunicacin s e d e s a r r o l l a
bsicamente e n t r e e l profesor y e l
estudiante.
L a enseanza s e d e s a r r o l l a d e f o r m a
preferentemente g r u p a l .
Puede p r e p a r a r s e p a r a d e s a r r o l l a r s e e n
u n t i e m p o y e n u n lugar.
S e d e s a r r o l l a e n u n t i e m p o fijo y e n a u l a s
especficas.

Tenemos m u c h a experiencia en s u
utilizacin.

T i e n d e a l a rigidez t e m p o r a l .

Disponemos de muchos recursos


estructurales y organizativos p a r a s u
p u e s t a e n funcionamiento.

C u a d r o n . 1.
C a r a c t e r s t i c a s de la formacin
presencial
y en
(Cabero
y Qisbert,
2005,
9-10).

red

14

E-Actividades.

Un referente

bsico

para la formacin

en

Internet

Por otra parte y p o r So q u e respecta a sus caractersticas bsicas, las podernos sintetizar e n el cuadro n 2:

:CARACTERSTICAS D I S T I N T I V A S D E I.A FORMACIN

Interactivo.
Y el u s o de protocolos T C P y H T T P p a r a facilitar la comunicacin e n t r e l o s e s t u d i a n t e s y
los m a t e r i a l e s d e a p r e n d i z a j e y/o os r e c u r s o s .

Materiales digitales.
Aprendizaje individualizado v e r s u s colaborativo.

Aprendizaje flexible.
Aprendizaje m u y a p o y a d o e n tutoras.

Conexin profesor/alumno s e p a r a d o s p o r el e s p a c i o y el t i e m p o .
Utilizacin d e diferentes h e r r a m i e n t a s d e comunicacin tanto sincrnica c o m o
asincrnica.
Multimedia.
Hipertextual/hipermedia.
A l m a c e n a j e , m a n t e n i m i e n t o y administracin d e l o s m a t e r i a l e s s o b r e u n s e r v i d o r web.

Aprendizaje m e d i a d o p o r ordenador.
U s o d e n a v e g a d o r e s Web p a r a a c c e d e r a l a informacin.

distintivas

de la formacin

en

La f o r m a c i n e n Internet: v a r i a b l e s criticas

1 5

Favorece la interactividad a diferentes niveles, con la informacin, c o n el


profesor y entre los alumnos.
Los materiales, los objetos de aprendizaje, se pueden utilizar e n diferentes cursos.
Permite que e n los servidores pueda quedar registrada la actividad realizada p o r los estudiantes.
Ahorro de costos y desplazamiento.

Mientras que e n el caso de los inconvenientes estn algunos que a continuacin presentamos:
Requiere ms inversin de tiempo por parte del profesor.
Requiere unas mnimas competencias tecnolgicas por parte del profesor y de los estudiantes.
Los estudiantes deben tener habilidades para el aprendizaje autnomo.
Puede disminuir la calidad de la formacin, si no se da una ratio adecuada profesor/alumno.
Requiere ms trabajo que la enseanza convencional.
Baja calidad de m u c h o s cursos y contenidos actuales.
Resistencia al c a m b i o del sistema tradicional.
Soledad/ausencia de referencias fsicas.
Se depende de una conexin a internet y que, adems, esta sea rpida.
Falta de formacin del profesorado.
Problemas de seguridad y autentificacin d e l estudiante.
Falta de experiencia e n su utilizacin.
Brecha digital.

C u a d r o n. 2,
Caractersticas

red.

En definitiva podemos decir q u e se refiere a una m o d a l i d a d formativa a distancia q u e se apoya e n la red, y que facilita la comunicacin entre el profesor y
los alumnos sobre la base de determinadas herramientas.

Para finalizar, indicar q u e algunos de estos inconvenientes irn desapareciendo conforme vayamos adquiriendo mayor experiencia en su utilizacin y s u
presencia se haga ms usual en nuestro sistema educativo, mientras q u e otros
se seguirn manteniendo.

4. Q u ventajas e inconvenientes presenta?


Como ha ocurrido con todas las tecnologas, a la q u e nos referimos se le
han reconocido una serie de ventajas e inconvenientes. Ventajas e inconvenientes que, tenemos q u e aceptarlo, h a n venido algunas veces ms desde la especulacin que desde la realidad de la investigacin. Dentro de las ventajas las
ms citadas s o n las siguientes:
Poder poner a disposicin de los a l u m n o s , u n a m p l i o v o l u m e n de informacin.
Fcil de actualizar la informacin y los contenidos.
Flexibilizar la informacin, independientemente del espacio y el tiempo
en el cual se encuentren el profesor y el estudiante.
Permite la deslocalizacin del conocimiento.
Facilita la autonoma del estudiante.
Propicia u n a formacin just In time yjus for me.
Ofrece diferentes herramientas de comunicacin sincrnica y asincrnica para ios estudiantes y profesores.
Favorece una formacin m u l t i m e d i a .
Se puede realizar una formacin grupal y colabora ti va.

5, Cules son las variables crticas?


Ya dijimos a n t e r i o r m e n t e que no todas las esperanzas depositadas en esta
estrategia se h a n visto confirmadas; es ms, incluso ha existido cierta frustracin entre las empresas d e l sector y sus defensores. Y ello ha sido debido,
desde nuestro p u n t o d e vista, a una serie d e errores q u e se h a n c o m e t i d o
y actitudes q u e se h a n m a n t e n i d o . Uno de estos errores es e l d e n o m i n a d o
tecnocentrismo, es decir, situar la tecnologa p o r e n c i m a de la pedagoga y la
didctica. Estamos de acuerdo c o n Duart y Sangra (2000, 17) cuando a f i r m a n
que "... n o tenemos q u e supeditar la tecnologa a la educacin, sino que la tecnologa tiene q u e estar, e n el caso q u e nos ocupa, a l servicio de la educacin.
Crear espacios tecnolgicamente potentes para despus usarlos pedaggicamente no s i e m p r e funciona. La riqueza de u n espacio telemtico destinado
a la formacin reside e n s u esmerado diseo formativo, de acuerdo c o n las
necesidades y las finalidades educativas de sus usuarios y no e n la tecnologa
que usa para formar. La tecnologa siempre tiene q u e ser u n recurso al servicio d e l proceso d e aprendizaje".

1S

E-Actividades.

Un referente

bsico

para

la formacin

en

internet

L a f o r m a c i n e n internet: v a r i a b l e s crticas

1 7

.../...
Por otra parte, u n error q u e siempre hemos cometido c o n las nuevas tecnologas, y q u e h a llevado a q u e las mismas n o desarrollen todas as posibilidades q u e presentan para la creacin de nuevos entornos formativos es querer
trasladar sobre stas los principios aplicados, o de la enseanza presencial,
o de tecnologas ms tradicionales. Claro ejemplo de a lo q u e nos referimos
fue la aplicacin d e l bustoparlante e n los programas iniciales de la televisin
educativa. Y e n el caso q u e nos ocupa, el utilizarlo c o m o simple depositario de
documentos c o n extensin .wp o .pdf, q u e los alumnos los bajen y trabajen c o n
ellos c o m o si fueran documentos impresos.
Pero antes de presentar las q u e para nosotros s o n las variables crticas a
las cuales d e b e m o s prestarle atencin para realizar una accin educativa de
calidad apoyada e n las redes, nos gustara presentar algunos de los principios
que desde una perspectiva general garantizan la realizacin de buenas prcticas
educativas, y d e b e r e m o s contemplarlos, c o m o referentes para crear acciones
formativas de calidad soportadas e n redes.
As la A m e r i c a n Association
for Higher Education
(Chickering y Gamson,
1987) estableci siete principios a considerar e n u n a enseanza de calidad
universitaria, y q u e nos pueden ser d e ayuda para la teleformacin:
1. La buena prctica fomenta e l contacto entre los estudiantes y ios d o centes.
2. La buena prctica desarrolla reciprocidad y cooperacin entre los estudiantes.
3. La buena prctica usa tcnicas de aprendizaje activo.
4. La buena prctica da p i e al feedback.
5. La buena prctica enfatiza e l tiempo en tareas (el b u e n uso del tiempo
p o r parte d e l estudiante es u n elemento bsico para el aprendizaje.
Asignar perodos de t i e m p o realistas es una clave para el aprendizaje).
6. La buena prctica crea altas expectativas.
7. La buena prctica respeta la diversidad de talentos y las formas de
aprendizaje.
Por s u parte Pallof y Pratt (2003, 130-131), h a n presentado una serie de
principios y las lecciones q u e de ellos se desprenden para la puesta e n funcionamiento de acciones formativas e n la red, q u e garantizan el xito de buenas
prcticas educativas (cuadro n. 3).
PRINCIPIO

LLCCITi

Leccin p a r a l a instruccin o n - l i n e : e l instructor


n e c e s i t a ofrecer d o s tipos d e feed-back:
informacin y d e a c u s e (de h a b e r recibido la
informacin).

Principio 4 : L a b u e n a prctica d a u n feedb a c k rpido.

Leccin para la instruccin on-line: el estudiante


debe presentar proyectos en el curso.

Principio 3 : L a b u e n a prctica facilita u n


a p r e n d i z a j e activo.

Leccin p a r a l a instruccin on-Iine: u n a discusin


bien diseada facilita significativamente l a
cooperacin entre los estudiantes.

Principio 2 : L a b u e n a prctica a n i m a a la
cooperacin entre l o s e s t u d i a n t e s .

Leccin p a r a la instruccin on-Iine: el instructor


d e b e ofrecer guas claras p a r a l a interaccin
c o n los e s t u d i a n t e s .

Principio 1. L a b u e n a prctica a n i m a
a! estudiante a tomar contacto del
e s t u d i a n t e c o n l a facultad.

Leccin p a r a la instruccin o n - l i n e : Permitir


a l o s e s t u d i a n t e s q u e elijan l o s tpicos d e los
proyectos p e r m i t i e n d o q u e e m e r j a n diferentes
p u n t o s d e vista.

Principio 7: L a s b u e n a s prcticas respetan


los d i v e r s o s talentos y c a m i n o s d e
aprendizaje.

Leccin p a r a la instruccin o n - l i n e : provocar


tareas, e j e m p l o s d e c a s o s , y a l a b a n z a s
c o m u n i c a n d o la calidad d e los trabajos.

Principio 6: L a b u e n a prctica c o m u n i c a
altas expectativas.

Leccin p a r a la instruccin o n - l i n e : L o s c u r s o s
o n - l i n e n e c e s i t a n u n a fecha tope.

Principio 5 : L a b u e n a prctica d a nfasis


ai t i e m p o e n la tarea.

Principios

a considerar

para

C u a d r o n. 3 .
la formacin
on-line
(Pallof

y Pratt,

2003,130-131).

Entrando e n la problemtica de las variables crticas, ocho s o n desde nuestro punto de vista las que garantizan el xito de acciones formativas apoyadas
en la red, c o m o exponemos en la figura n. 1.

F i g u r a n. 2 .
Variables

crticas

formacin

en

red.

.../...

1 8

E-Actividades.

Un referente

bsico

para la formacin

en

Internet

Queremos sealar q u e h e m o s dejado conscientemente al m a r g e n la tecnologa, y n o porque sea insignificante ya q u e s i n ella no es posible n i comenzar la
accin formativa pues, n o olvidmoslo, estamos hablando de acciones formativas mediadas por tecnologa. Para nosotros, la tecnologa es la q u e da comienzo a la accin formativa, y d e b e ser lo ms amigable y flexible posible. Por otra
parte, no d e b e m o s olvidar q u e demandar q u e los usuarios t e n g a n u n mnimo
de competencias tecnolgicas.
De todas formas queremos dejar clara nuestra posicin d e que dentro de
estas variables crticas no se encuentra la problemtica de las plataformas (Cabero y Llrente, 2005), c o m o desde ciertos sectores fundamentoslas
tecnolgicos se nos ha hecho creer.
nosotros nos centraremos especficamente en las e-actividades,
de todas
formas ya hemos expuesto e n diferentes trabajos algunas de nuestras deas al
respecto. En cuanto al resto d e variables, vamos a realizar unas mnimas referencias.
Una de las variables crticas, y lgicamente no poda ser d e otra forma, se
refiere a los contenidos. Y ello tenemos q u e verlo desde una triple posicin: su
calidad, su cantidad y su estructuracin. Calidad, en el sentido de su pertinencia,
relevancia y autora de la fuente de informacin; cantidad, porque sea un volumen
adecuado a las caractersticas del grupo diana y a los objetivos que se persiguen;
y estructuracin, por disponer de u n diseo adecuado donde se recojan algunos
principios que se estn demostrando tiles para la presentacin de mensajes.
Referente a este ltimo aspecto, h e m o s de sealar q u e y a e n diferentes
trabajos (Barroso y Cabero, 2 0 0 2 ; Cabero y Qisbert, 2005) h e m o s realizado una
propuesta para la virtualizacin de los contenidos, donde tras hacer hincapi e n
la necesidad de buscar estructuras especficas que se adaptaran a las potencialidades de la r e d : interactividad, hipertextualidad, m u l t i m e d i a . . . llambamos la
atencin para que se contemplasen diferentes variables para la estructuracin
sintctica y semntica de los contenidos, c o m o las siguientes:

Ideas generales: actualidad, relevancia, pertinencia cientfica, transferencia a diferentes situaciones d e aprendizaje.
Inclusin de objetivos.
Incorporacin de mapas conceptuales.
Que ofrezcan diferentes perspectivas.
Presentacin de materiales no completos.
Dificultad progresiva.
Realizar materiales c o n una estructura hipertextual.
Significacin de los estudios de casos.

De todas formas puede ser tambin interesante contemplar las aportaciones q u e realiza Prendes (2003), respecto al diseo de cursos y materiales para
la enseanza, despus de revisar las propuestas efectuadas p o r diferentes a u tores y que perfectamente n o s puede servir c o m o elementos de referencia para
el diseo de materiales, y q u e s o n los siguientes:

La f o r m a c i n e n I n t e r n e t : v a r i a b l e s criticas

1 9

5. Personalizar el uso del material. Facilitar m o d o s de elaborar el conocimiento de forma individualizada y crtica.
6 . Ofrecer el control al usuario y definir los grados d e interactividad.
7. Hacer u n diseo simple... pero no simplista. Ha de propiciarse la presentacin m u l t i m e d i a d e los contenidos q u e favorezca el procesamiento de la informacin as como la comprensin y la memorizacin, pero
con cuidado de n o caer e n el abuso y los artificios q u e redundan e n la
esttica, no e n la riqueza de la informacin.
8. Herramientas que ayuden al alumno a orientarse e n la navegacin. Los
mecanismos de navegacin han de ser lo ms intuitivos posible y pasar
desapercibidos, l o importante s o n los contenidos.
9. Recursos de ayuda complementarios a los contenidos. Con ellos adems ha de promoverse la implementacin de distintas estrategias y
capacidades.
10. Como regla bsica, los criterios pedaggicos h a n de p r i m a r sobre los
aspectos tcnicos o estticos" (Prendes, 2 0 0 3 , 11).
rio cabe la menor duda de que otras de las variables crticas es la d i s p o n i bilidad de herramientas para la comunicacin que se ponen a disposicin del
profesor y del estudiante. Herramientas que p e r m i t e n realizar desde una c o m u nicacin escrita (correo electrnico, chat, tabln de anuncios...) hasta auditiva
y audiovisual (audioconferencia y videoconferencia); y q u e propician tanto una
comunicacin sincrnica (chat, videoconferencia...) c o m o asincrnica (tabln
de anuncios, correo electrnico...). De todas formas n o d e b e m o s olvidar q u e
estas herramientas de comunicacin exigen y requieren u n preparacin especial del profesor para incorporarlas sin dificultad a la practica educativa (Cabero,
Llrente y Romn, 2004).
En estos nuevos entornos el papel del profesor ser notablemente diferente
al q u e normalmente desempea e n la formacin tradicional-presencial, de forma q u e desde el rol del profesor como transmisor de informacin comenzar a
desempear otros ms significativos como el d e diseador de situaciones m e diadas de aprendizaje, tutor y orientador virtual... No podemos dejar de reconocer que de todas estas funciones la de la tutora virtual es de mxima i m p o r tancia y relevancia para garantizar una accin educativa de calidad, y adems
por eso le hemos abierto u n captulo especial en la presente obra, y c o m o ya
sealamos en otro lugar (Cabero, 2004) las funciones q u e pueden desempear
los tutores son verdaderamente amplias y superan la acadmica alcanzando a
otras como la tcnica, la orientadora, la organizativa y ia social.
No nos gustara terminar estas referencias al profesor sin presentar las p r e guntas que de acuerdo c o n Pallof y Pratt (2001, 68), d e b e hacerse u n profesor si
desea realizar una formacin e n r e d :
"-

" 1 . Conocer el contenido, saber cmo estructurarlo, organizarlo y presentarlo.


Conocer b i e n la audiencia.
Definir la metodologa de uso.
Mantener el inters d e l usuario.
2.
3.
4.

Quines son los estudiantes?


Qu quiero yo lograr a travs de este curso? Qu quiero yo q u e m i s
estudiantes sepan, sientan o sean capaces d e hacer c o m o resultado d e
este curso o experiencia? Qu contenidos p u e d e n soportar estos objetivos?
En este curso, qu tiene de exitoso transferir los contenidos a u n c o n texto on-line?
Qu guas, reglas, roles y normas se necesitan establecer para la finalizacin del curso?

2 0

E-Actividades.

Un referente

bsico

para la formacin

en

Internet

Cmo planifico y o la distribucin del curso? Qu pueden esperar


los estudiantes e n el proceso d e aprendizaje? Qu puede ofrecer una
combinacin de las opciones de u n a enseanza on-line y presencial?
Cmo de confortable m e encuentro c o m o instructor c o n el aprendizaje
colaborativo, la interaccin personal, promoviendo el conocimiento e n
los estudiantes y liberando el control del aprendizaje?
Cmo quiero yo organizar el sitio del curso? Cmo de flexible quiero
yo q u e sea para hacer cosas? Tengo la libertad de elegir el curso e n la
manera que deseo?
Cmo acceden los estudiantes a las sesiones d e l curso?
Cmo quiero yo d i r i g i r m e a los requisitos d e asistencia?
Cmo defino el aprendizaje y qu tengo q u e ver c o m o resultados de
aprendizaje para esta clase?".

Si el papel del profesor es importante, tambin lo es el q u e desempea el


alumno, ya q u e si no se modifica el tradicional de receptor pasivo e n la formacin y se convierte e n u n receptor activo y consciente de la informacin, la accin educativa fracasar. Al m i s m o t i e m p o es importante que el estudiante est
automotivado para el estudio.
Meyer (2002), tras revisar diferentes investigaciones, pone de manifiesto
que los estudiantes e n red d e b e n poseer una serie de caractersticas personales como la motivacin y la independencia, y autosuficiencia c o m o estudiantes,
como variables q u e influyen e n s u aprendizaje. Los estudiantes introvertidos
tienen ms xito e n u n contexto de enseanza en lnea; la autodireccin y la
autoeficacia resultan importantes para la satisfaccin de los estudiantes e n
la enseanza e n lnea; la habilidad, la preferencia p o r u n aprendizaje activo
condiciona el aprendizaje q u e los a l u m n o s hacen e n contextos hipermedia; la
autorregulacin es una variable significativa. Hay q u e sealar tambin que las
actitudes influyen y no todos los estudiantes tienen actitudes favorables hacia
este procedimiento ya q u e algunos prefieren una formacin cara a cara.

11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.

La f o r m a c i n e n Internet: v a r i a b l e s crticas

2 1

Comprendo lo que leo.


Me dirijo bien hacia las metas.
Soy realista y estoy seguro de m i habilidad acadmica.
Soy persistente y los obstculos no m e detienen.
Tomo responsabilidad e n m i propio aprendizaje.
Estoy abierto a probar algo nuevo.
Estoy abierto a trabajar e n contextos no estructurados.
Me gusta trabajar e n grupo, haciendo proyectos colaborativos, etc.

Se hace tambin necesario q u e el estudiante domine ciertas tcnicas de


trabajo intelectual, sobre todo las referidas al estudio independiente y a la realizacin de acciones apoyadas e n el trabajo colaborativo.
Por otra parte, aunque la enseanza en red se realiza en el ciberespacio
no significa q u e n o exista una estructura organizativa, es ms, sta llega a ser
incluso ms compleja que la necesaria para la enseanza presencial. Por u n
lado, dada la experiencia que tenemos e n estos contextos para controlar las
diferentes variables, y por otro, p o r lo difuso y por la cantidad de variables que
suelen incorporarse en estos entornos, como podemos observar en la figura
que a continuacin presentamos, con u n entramado humano y tecnolgico, q u e
deben funcionar, perfectamente, c o m o u n sistema.

De nuevo, lo m i s m o q u e hicimos anteriormente e n cuanto a l profesor,


presentamos las llamadas de atencin q u e Pallof y Pratt ( 2 0 0 1 , 164) realizan
respecto a las caractersticas y condiciones q u e d e b e n poseer los a l u m n o s para
garantizar una accin eficaz e n la red, las cuales s o n las siguientes:
1. Tengo acceso a u n a c o m p u t a d o r a o los equipos requeridos para una
clase on-line.
2. No m e intimido usando la tecnologa para aprender.
3. Me siento cmodo usando ios ordenadores c o m o base para el procesamiento de las palabras, p o r ejemplo correo electrnico y para acceder a
Internet.
4. Me organizo bien el tiempo, puedo encontrarme las fechas tope, y puedo guardar la huella para la evaluacin.
5. Soy u n aprendiz independiente.
6. Soy autodisciplinado.
7. Puedo expresar m i s ideas, comentarios, preguntas, y emociones por
escrito.
8. Soy generalmente flexible y puedo ajusfar a los horarios cambiantes.
9. Tengo algn t i e m p o disponible para ir al campus, si se requiere, para
los exmenes y las reuniones.
)
10. Me autojuzgo.

Figura n. 2.
Estructura

de un aprendizaje

en

red.

2 2

E-Actividades.

Un referente

bsico

para la formacin

en

Internet

Por otra parte deberemos tener en cuenta las respuestas organizativas q u e se


den a aspectos c o m o los siguientes: ratio profesor y alumnos, diversidad de personas q u e se necesitan para poner en funcionamiento acciones educativas apoyadas e n la red... puesto que influirn sobre la calidad de la accin educativa.

Las estrategias didcticas que apliquemos tambin redundarn e n la calidad


de la accin educativa, ya q u e diversas son las posibilidades que se nos ofrecen
al respecto, desde aquellas q u e se refieren a la accin educativa individual, hasta las q u e buscan el trabajo colaborativo entre los diferentes participantes. Ello
implicar la necesidad del d o m i n i o de u n fuerte repertorio de las mismas p o r
parte d e l profesorado.

L a s e-actividades
en la enseanza
on-line
Julio Cabero
Pedro
Romn
Universidad de Sevilla

Y, c o m o no, las e-actividades que son otras de las variables crticas, y q u e


son precisamente las q u e analizaremos especficamente e n nuestra obra.

n a

1 . Introduccin
Uno de los cambios que traer consigo la formacin on-line se referir a las
funciones y roles que desempearn los profesores, as como a los diferentes tipos
que existirn. En el primero de los casos podemos hablar que frente al usual rol
del profesor como transmisor de informacin, que es el que desempea e n modelos presenciales tradicionales, e n los virtuales a los q u e nos referimos se ampliarn
los mismos y alcanzarn otros nuevos c o m o exponemos en la figura n. 1.

Roles a desempear por el


profesor.
Consultores de informacin - facilitadores de
informacin.
Diseadores de medios
Evaluadores continuos.
Moderadores

y tutores virtuales,

Orientadores.
Administradores del sistema

F i g u r a n. 1.
Roles

del profesorado

en los nuevos

contextos

24

E-Actividades.

Un referente

bsico

para

la formacin

en

r
Las e-actividades en la enseanza on-line

Internet

Por l o q u e r e s p e c t a a l s e g u n d o , p o d r e m o s d i s t i n g u i r d i f e r e n t e s t i p o s d e
profesores q u e p u e d e n p a r t i c i p a r e n u n a accin f o r m a t i v a apoyada e n la r e d .
E n c o n c r e t o , p o d e m o s h a b l a r d e : director/diseador d e l c u r s o , p r o v e e d o r d e
contenidos, tutor y e v a l u a d o r ; es decir, v a n d e s d e a q u e l e n e l cual el profesor se
h a c e r e s p o n s a b l e d e o r g a n i z a r , disear, s u p e r v i s a r y p o n e r e n f u n c i o n a m i e n t o
la a c c i n f o r m a t i v a , h a s t a a q u e l l o s e n l o s q u e n i c a m e n t e s e d e d i c a a e v a l u a r
l a s a c t i v i d a d e s r e a l i z a d a s p o r l o s e s t u d i a n t e s , o f r e c e r l o s c o n t e n i d o s , o autora
zar a l o s e s t u d i a n t e s . L g i c a m e n t e p o d r d e s e m p e a r v a r i o s a l m i s m o t i e m p o ,
pues ellos n o i m p l i c a n i n c o m p a t i b i l i d a d .

25

Su i m p o r t a n c i a se indica p o r los autores a n t e r i o r m e n t e citados e n l o s s i g u i e n t e s t r m i n o s : "... l a s a c t i v i d a d e s c o n s t i t u y e n u n p o d e r o s o m u l t i p l i c a d o r d e l


v a l o r f o r m a t i v o l a t e n t e e n l o s c o n t e n i d o s ( p o r e j e m p l o m e d i a n t e l a realizacin
d e f r e c u e n t e s a u t o e v a l u a c i o n e s a travs d e p r e g u n t a s c o r t a s c o n c o r r e c c i n a u tomtica), e n las relaciones c o n o t r o s compaeros d e c u r s o ( m e d i a n t e a c t i v i d a des secuenciadas y c o n u n c o n t e n i d o y p r o c e d i m i e n t o s b i e n establecidos) y c o n
e l t u t o r o c o n s u l t o r ( q u e acta c o m o e v a l u a d o r , m o d e r a d o r , f a c i l i t a d o r , e t c . ) " .
R e a l i z a d o s e s t o s c o m e n t a r i o s sealar q u e d i f e r e n t e s s o n l o s a s p e c t o s q u e
v a m o s a t r a t a r e n e l p r e s e n t e captulo, e n c o n c r e t o c o n l i n t e n t a r e m o s r e s p o n der a las siguientes cuestiones: qu p o d e m o s e n t e n d e r p o r e-actividades?,
qu f u n c i o n e s p u e d e n desempear?, con q u d i f e r e n t e s m o d a l i d a d e s n o s
encontramos?, qu variables d e b e m o s tener e n cuenta para q u e u n a e-activid a d s e a p e r c i b i d a c o m o til p o r e l e s t u d i a n t e ? , q u c o n d i c i o n e s d e b e n p o s e e r
las e-actividades?, qu d i f e r e n t e s e-actividades p u e d e n d e s a r r o l l a r l o s p r o f e sores? y c m o seleccionar las e-actividades?

C o n j u n t a m e n t e c o n l a s f u n c i o n e s d e tutorizacin y p r o v e e d o r d e c o n t e n i d o s , o t r a d e l a s m s s i g n i f i c a t i v a s e s l a q u e s e r e f i e r e a l a preparacin d e
a c t i v i d a d e s p a r a q u e l o s a l u m n o s t r a b a j e n c o g n i t i v a m e n t e c o n l a informacin y
p r o f u n d i c e n e n la m i s m a .
D i f e r e n t e s s o n l o s a u t o r e s q u e h a n p l a n t e a d o l a i m p o r t a n c i a q u e la r e a lizacin d e l a s a c t i v i d a d e s t i e n e n p a r a e l a p r e n d i z a j e e n r e d . As p o r e j e m p l o ,
c o m o p o d e m o s o b s e r v a r e n l a figura n . 2 , M o r e n o y Baillo-Baillire ( 2 0 0 2 , 5 4 )
l a s sitan c o m o u n a d e l a s v a r i a b l e s crticas d e l s i s t e m a d e a p r e n d i z a j e e n r e d ,
q u e se e n c u e n t r a n a d e m s e n c o m p l e t a relacin c o n e l r e s t o d e variables d e l
sistema.

2. Qu podemos entender por e-actividad?


E s t a m o s d e a c u e r d o c o n Puentes-Querr y Qarca ( 2 0 0 3 , 1 4 7 ) , c u a n d o s e alan q u e e l " c o n c e p t o d e a c t i v i d a d e n e l p r o c e s o d e e n s e a n z a a p r e n d i z a j e e s
m u y genrico y n o tiene q u e ir o b l i g a t o r i a m e n t e asociado a m o v i m i e n t o o acto
m a n i p u l a t i v o d e l a l u m n a d o s i n o q u e se refiere a t o d a s aquellas acciones (de
observacin, escucha, t r a b a j o e n equipo...) q u e n o s l l e v e n a facilitar el p r o c e s o
d e enseanza-aprendizaje".
D i c h o e n o t r o s trminos, c o n las actividades n o s r e f e r i m o s a diferentes a c c i o n e s q u e los a l u m n o s llevan a c a b o e n c o m p l e t a relacin c o n los c o n t e n i d o s e
i n f o r m a c i o n e s q u e l e s h a n s i d o o f r e c i d o s . Si e s t a s a c t i v i d a d e s s o n p r e s e n t a d a s ,
r e a l i z a d a s o t r a n s f e r i d a s a travs d e l a r e d , e n t o n c e s l a s p o d e m o s c o n s i d e r a r
c o m o e-actividades.
T e n e m o s q u e sealar q u e s u s caractersticas y f u n c i o n a l i d a d s e r n l a s
m i s m a s q u e las realizadas e n contextos presenciales, s i b i e n las diferencias
f u n d a m e n t a l e s n o s las e n c o n t r e m o s e n las p o s i b i l i d a d e s q u e n o s ofrece la r e d
p a r a favorecer u n c o n t e x t o i n t e r a c t i v o t a n t o c o n la informacin, c o m o e n t r e l o s
d i f e r e n t e s p a r t i c i p a n t e s d e l a accin f o r m a t i v a , p r o f e s o r e s y a l u m n o s . Por o t r a
p a r t e , l a r e d permitir q u e l o s e s t u d i a n t e s p u e d a n r e a l i z a r n o s l o a c t i v i d a d e s
d e carcter i n d i v i d u a l s i n o t a m b i n g r u p a l e s y c o l a b o r a t i v a s , s i n o l v i d a r n o s d e
l a s p o s i b i l i d a d e s q u e la r e d n o s o f r e c e p a r a c r e a r e n t o r n o s m u l t i m e d i a e h i p e r textuaies.

3. Qu funciones pueden desempear?


Creemos q u e ya debe quedar lo suficientemente claro que, desde nuestro
p u n t o d e v i s t a , l a i m p o r t a n c i a d e l a s a c c i o n e s f o r m a t i v a s e n r e d n o est t a n t o
e n l o s c o n t e n i d o s e informacin q u e s e l e p r e s e n t e n a l o s e s t u d i a n t e s , q u e

26

E-Actividades.

Un referente

bsico

para

la formacin

en

Internet

t i e n e n s u i m p o r t a n c i a , s i n o tambin e n la i n t e r a c t i v i d a d q u e s e p o n e e n f u n c i o n a m i e n t o para q u e el proceso d e aprendizaje n o se convierta e n u n a accin


pasiva y memorstica, s i n o activa y c o n s t r u c t i v a . C o m o sealamos e n o t r o m o m e n t o (Cabero y Qisbert, 2 0 0 5 , 92): "Si n o q u e r e m o s convertir los entornos d e
formacin e n r e d , e n e n t o r n o s p u r a m e n t e e x p o s i t i v o s d e b l o q u e s d e d a t o s y d e
informacin, a n t e l o s c u a l e s e l a l u m n o l o nico q u e d e b e h a c e r e s m e m o r i z a r l a
informacin q u e s e le p r e s e n t a , s e d e b e n i n c l u i r u n a s e r i e d e a c t i v i d a d e s c o n l a s
cuales p e r s i g a m o s diferentes objetivos q u e vayan d e s d e la comprensin d e los
contenidos, la transferencia a otras situaciones y hechos diferentes a los p r e s e n t a d o s , o l a profundizacin e n l o s m i s m o s . E n c o n t r a p a r t i d a c o n l o q u e v e n i m o s
a f i r m a n d o t e n e m o s q u e sealar q u e l a mayora d e l o s s i t i o s w e b f o r m a t i v o s , e s
decir c o n a l g u n o s m a t e r i a l e s didcticos, c o n l o s q u e n o s e n c o n t r a m o s estn
diseados p a r a s o p o r t a r s i m p l e m e n t e u n a a c t i v i d a d : la lectura y memorizacin
del material por parte del estudiante, lo que indirectamente sugiere u n m o d e l o
pasivo d e aprendizaje".

"-

Las e-actividades en ia enseanza on-line

27

D e p e n d e n c i a d e u n o r d e n a d o r y d e la conexin a la r e d y la falta d e acceso p o r cualquier otro motivo.


S e r u n a c o p i a e x c e s i v a m e n t e fiel a l a s a c t i v i d a d e s p r e s e n c i a l e s , p o r l o
q u e n o parece necesario s u desarrollo.
I n f e r i o r i d a d d e c o n d i c i o n e s p o r l a p r o p i a c o s t u m b r e d e d e s a r r o l l o e n el
mbito escolar respecto d e las actividades presenciales.
F a l t a d e formacin v i r t u a l p r e v i a t a n t o p o r p a r t e d e l o s p r o f e s o r e s c o m o
p o r parte de los a l u m n o s " .

4. Con qu diferentes modalidades n o s e n c o n t r a m o s ?

Stansfield (1999, 63-64) a g r u p a las actividades e n d o s grandes c a t e g o ras: p e r s o n a l e s y s o c i a l e s . E n l a s p r i m e r a s i n c l u y e : a c t i t u d y c a p a c i d a d p a r a


intentar nuevas formas de hacer las cosas, t o m a r responsabilidad s o b r e s u
p r o p i o aprendizaje, interesarse p o r los p r o p i o s procesos d aprendizaje, r e c o n o c i m i e n t o de los beneficios y limitaciones d e los conceptos t r a d i c i o n a l e s
de c o n o c i m i e n t o y comprensin y sus conexiones c o n s u experiencia, estilo
de aprendizaje activo, ansias para e l c o n o c i m i e n t o , la comprensin y l a e x p e riencia; favorecer u n p r o a c t i v o y entusistico a p r e n d i z a j e . Y e n las s e g u n d a s :
h a b i l i d a d p a r a ver la relevancia d e s u d e s a r r o l l o e n u n c o n t e x t o m s a m p l i o
de ellos (percepciones d e los valores d e los otros), h a b i l i d a d p a r a c a p t a r e n
su a m p l i o c o n t e x t o el p o d e r pensar fuera d e l c o n t e x t o escolar, d e s e a r e l d e s a r r o l l o d e l o s d e m s , b u e n a d i s p o s i c i n p a r a l a participacin, i a h a b i l i d a d p a r a
a d m i t i r e l v a l o r intrnseco d e l a s c o n t r i b u c i o n e s d e s u s p a r e s , p r e p a r a c i n
para p o n e r u n esfuerzo extra y p a r a s e g u i r las instrucciones d e los t u t o r e s ,
y la h a b i l i d a d para ejercer el p e n s a m i e n t o i n d e p e n d i e n t e y r e s t r i n g i r l a c o n fianza. E s t e m i s m o a u t o r seala q u e s u utilizacin p u e d e s e r v i r , p a r a c a m b i a r
tanto los conocimientos a adquirir por los estudiantes, c o m o sus destrezas,
a c t i t u d e s y caractersticas d e l a p e r s o n a l i d a d ; s i b i e n r e c o n o c e q u e c a d a u n o
de e l l o s m u e s t r a u n a d i f i c u l t a d especfica.

C o m o seala S o l e c t i c ( 2 0 0 0 ) , l a e s p e c i f i c i d a d d e l o s m a t e r i a l e s d i d c t i c o ,
requiere q u e se u b i q u e n u n a serie de actividades q u e ayuden a q u e los a l u m n o s
p o n g a n e n j u e g o sus recursos, estrategias y habilidades y participen e n la c o n s truccin d e l c o n o c i m i e n t o . C o m o s i g u e a f i r m a n d o e l a u t o r a n t e r i o r m e n t e c i t a d o
las a c t i v i d a d e s s i r v e n p a r a q u e l o s a l u m n o s d e s a r r o l l e n d i f e r e n t e s o p e r a c i o n e s
c o g n i t i v a s d e d i s t i n t o ndole. " E n t o d o s l o s casos, l a s a c t i v i d a d e s p r o p u e s t a s e n
u n material d e estudio d e m a n d a n el e m p l e o progresivo de estrategias cognitivas d e m a y o r c o m p l e j i d a d q u e le p e r m i t e n a l a l u m n o avanzar e n la c o m p r e n sin d e l o s t e m a s e n d i f e r e n t e s n i v e l e s d e a p l i c a c i n o r e c o n s t r u c c i n d e l o s
c o n o c i m i e n t o s a d q u i r i d o s " (Solectic, 2 0 0 0 , 1 2 6 ) .

D i g a m o s desde el principio q u e los comentarios q u e v a m o s a realizar sern l i m i t a d o s , p u e s y a a b o r d a r e m o s l a p r o b l e m t i c a e n u n captulo e s p e c f i c o


de n u e s t r o libro. C o m o ya h e m o s sealado a n t e r i o r m e n t e , las e - a c t i v i d a d e s
que p o d e m o s desarrollar c o n los estudiantes p u e d e n ir e n u n c o n t i n u o q u e
van d e s d e aquellas q u e p e r s i g u e n l a accin i n d e p e n d i e n t e p o r p a r t e d e l estudiante, hasta las q u e p r e t e n d e n a c c i o n e s g r u pales y colaborativas e n t r e los
mismos.

E n lneas g e n e r a l e s , y s i n l a p r e t e n s i n d e a c o t a r e l t e m a , p o d e m o s s e a l a r

Las funciones q u e p u e d e n desempear las e-actividades s o n diversas, e


irn d e s d e l a s q u e s e p e r s i g u e n c o n e l l a s o b j e t i v o s c l a r a m e n t e c o g n i t i v o s , h a s t a
las q u e n i c a m e n t e p r e t e n d a n e n s u realizacin l a m o t i v a c i n y l a s o c i a l i z a c i n
del e s t u d i a n t e c o n el resto d e c o m p a e r o s d e la accin f o r m a t i v a .
las s i g u i e n t e s f u n c i o n e s q u e p u e d e n d e s e m p e a r l a s e - a c t i v i d a d e s :
Clarificacin d e l o s c o n t e n i d o s p r e s e n t a d o s .
Transferencia d e la informacin a c o n t e x t o s y e s c e n a r i o s d i f e r e n t e s e n
los cuales fueron presentados.
Profundizacin e n l a m a t e r i a .
Adquisicin d e v o c a b u l a r i o especfico.
Socializacin.
Aplicacin d e l o s c o n t e n i d o s a s u a c t i v i d a d p r o f e s i o n a l a c t u a l .

Por o t r a p a r t e n o d e b e m o s o l v i d a r n o s d e q u e l a s e - a c t i v i d a d e s q u e s e l e s
p o n g a n a los a l u m n o s p u e d e n tambin servir p a r a otras f u n c i o n e s a d e m s d e
las i n d i c a d a s ; e n c o n c r e t o p u e d e n s e r d e v e r d a d e r a u t i l i d a d p a r a l l e v a r a l o s
a l u m n o s p a r a q u e " a p r e n d a n a a p r e n d e r " , p u e d e n servir tambin d e p u e n t e
para q u e los a l u m n o s lleven a c a b o u n p r o c e s a m i e n t o p r o f u n d o d e la i n f o r m a c i n q u e s e l e s est p r e s e n t a n d o , s i n o l v i d a r n o s d e q u e p u e d e n s e r d e v e r dadera utilidad para q u e los a l u m n o s profundicen de forma voluntaria e n los
conceptos q u e le h a n sido presentados.
E n s u p u e s t a e n accin e s i m p o r t a n t e c o n t e m p l a r l a s l i m i t a c i o n e s q u e i n d i ca B a r b e r a ( 2 0 0 4 , 8 4 ) q u e p r e s e n t a n l a s e - a c t i v i d a d e s , y q u e s o n :

5. Qu variables debemos tener en cuenta para que


una e-actividad s e a percibida como til por el estudiante?
Diversos s o n los hechos q u e p u e d e n repercutir para q u e los estudiantes
p e r c i b a n l a a c t i v i d a d c o m o til e i n t e r e s a n t e p a r a l a a c c i n f o r m a t i v a q u e e s t n
r e a l i z a n d o , y q u e l a a b o r d e n c o n e l m x i m o inters y e s f u e r z o p o s i b l e .

28

E-Actividades.

Un referente

bsico

para la formacin

en

r
Las e-actividades en la enseanza o-iine

Internet

E n e s t e s e n t i d o p u e d e n s e r n o s tiles u n a s e r i e d e o r i e n t a c i o n e s :
-

Q u e exista u n a p e r t i n e n c i a a d e c u a d a e n t r e l a e-actividad, y los c o n t e n i d o s y l a informacin q u e s e l e estn p r e s e n t a n d o .


Q u e l o s a l u m n o s l a p e r c i b a n c o m o i n t e r e s a n t e y til.
Q u e se les d t i e m p o suficiente p a r a q u e p u e d a ser realizada y c u m p l i mentada s i n dificultades.
Tipologa diversificada e n las e-actividades q u e se p r e s e n t e n a l o l a r g o
d e la accin f o r m a t i v a .
Q u e c o n o z c a n los c r i t e r i o s d e evaluacin.
Adecuacin a l nivel educativo/formativo q u e t e n g a n l o s e s t u d i a n t e s .
Q u e el esfuerzo venga d e l trabajo a invertir, n o e n la comprensin d e lo
q u e se le exige. C l a r i d a d e n la presentacin d e la e-actividad.

Para finalizar e s t e a p a r t a d o n o s gustara l l a m a r l a a t e n c i n s o b r e l a v a r i a b l e


t i e m p o , y a q u e d e s g r a c i a d a m e n t e sta a l g u n a s v e c e s n o e s b i e n c o n s i d e r a d a
por el profesor c u a n d o planifica las e-actividades, ya q u e t e n d e m o s a c o n t e m plar nicamente el t i e m p o q u e el profesor p i e n s a q u e d e b e invertir e l e s t u d i a n t e
e n s u realizacin y c u m p l i m e n t a c i n . Y l a r e a l i d a d e s q u e l o s t i e m p o s q u e d e b e m o s tener e n c u e n t a s o n m a y o r e s y diversos q u e e l especificado, c o m o seala
Solectic ( 2 0 0 0 , 1 3 0 ) : " S u c e d e q u e la p r o p u e s t a d e actividades se privilegia a l a
h o r a d e l diseo y la redaccin d e l o s m a t e r i a l e s , p e r o n o se t o m a e n c u e n t a q u e
es necesario d i s p o n e r u n a p a r t e d e l c u r s o p a r a s u resolucin y p a r a s u d e v o l u cin a l o s t u t o r e s . E l t i e m p o d e e s t u d i o e s t i p u l a d o c o n c i e r n e f u n d a m e n t a l m e n t e
a la l e c t u r a d e l o s m a t e r i a l e s o t e x t o s b i b l i o g r f i c o s y l a s o r i e n t a c i o n e s p a r a s u
l e c t u r a q u e o f r e c e n l a s g u a s d e e s t u d i o . Por e s t e m o t i v o l a s a c t i v i d a d e s q u e c o n
ms frecuencia el a l u m n o llega a concluir s o n aquellas destinadas exclusivam e n t e a mejorar la comprensin lectora".

29

D e j a r p e r f e c t a m e n t e c l a r o s l o s lmites t e m p o r a l e s q u e s e p i e n s a n a s u m i r para realizarla y entregarla.


Sealar la f o r m a d e envo a l p r o f e s o r : c o r r e o electrnico, s u b i r l a p o r f t p
a u n servidor...
I n d i c a r l o s d i f e r e n t e s r e c u r s o s q u e podr m o v i l i z a r e l e s t u d i a n t e p a r a s u
ejecucin: m a t e r i a l e s , d o c u m e n t o s , d i r e c c i o n e s webs...
El nmero d e p a r t i c i p a n t e s q u e p u e d e n realizar la actividad y la m o d a l i d a d d e participacin ( i n d i v i d u a l , g r u p a l . . . r e p a r t o d e t r a b a j o , t r a b a j o
colaborativo...) q u e s e permite.
Conductas q u e se espera q u e sean desarrolladas por los estudiantes, y
explicitacin d e l a s c o n d u c t a s q u e s e c o n s i d e r a n d e s e a b l e s .
C r i t e r i o s q u e s e utilizarn p a r a v a l o r a r l a e j e c u c i n d e l a a c t i v i d a d .
Y f o r m a s e n l a s c u a l e s s e d e b e r d e p r e s e n t a r l a realizacin d e l a a c t i v i d a d : e s t r u c t u r a , t i p o d e m a t e r i a l , tamao/volumen, c o m p o s i c i n . . .

7. Qu diferentes e-actividades pueden desarrollar


los profesores?
D i g a m o s d e s d e e! p r i n c i p i o q u e l a s e - a c t i v i d a d e s q u e p o d e m o s d e s a r r o l l a r
c o n n u e s t r o s e s t u d i a n t e s s o n nicialmente l a s m i s m a s q u e s e p u e d e n d e r i v a r
d e l a e n s e a n z a p r e s e n c i a l , a m p l i n d o l a s c o n a q u e l l a s especficas q u e l a r e d
aporta.
Al respecto n o s e n c o n t r a m o s c o n diferentes propuestas realizadas p o r
d i s t i n t o s a u t o r e s e i n s t i t u c i o n e s . As la U n i v e r s i d a d d e M a r y l a n d ( 2 0 0 4 ) h a e l a b o r a d o u n s i t i o w e b p a r a a y u d a r a l o s p r o f e s o r e s a disear l o s s i t i o s y u b i c a r
d i f e r e n t e s a c t i v i d a d e s , y e n e s t a s ltimas seala c o m o l a s p e r t i n e n t e s a r e a l i z a r
las s i g u i e n t e s : a p r e n d i z a j e c o n c e p t u a l , resolucin d e p r o b l e m a s , anlisis d e
objetos y d o c u m e n t o s , r e c o g e r datos y sintetizarlos, estudio de casos, p r e s e n t a c i o n e s p o r p r o f e s o r e s y p o r e s t u d i a n t e s , a p r e n d i z a j e c o l a b o r a t i v o , realizacin
de investigaciones, y l a b o r a t o r i o virtual y visitas de c a m p o .

En definitiva, es i m p o r t a n t e q u e a la h o r a d e especificar e l t i e m p o se realice


u n a planificacin t a n c u i d a d a q u e p e r m i t a e l s u f i c i e n t e p a r a q u e a t o d o s l o s a l u m n o s les d e la o p o r t u n i d a d d e realizarla c o n c l a r i d a d , reflexionar s o b r e la m i s m a ,
y p r e p a r a r s u s respuestas. Ello s i n l u g a r a d u d a s ser m u y v e n t a j o s o s o b r e t o d o
para los a l u m n o s q u e p r e s e n t a n diferentes l i m i t a c i o n e s : formacin, m a n e j o i n s t r u m e n t a l d e las tecnologas, dificultad d e comprensin y expresin, problemticas p a r a r e l a c i o n a r s e c o n l o s d e m s e n l a s a c t i v i d a d e s c o l a b o r a t i v a s . . .

M o r e n o y Baillo-Baillire ( 2 0 0 2 , 5 9 ) , p o r s u p a r t e t a m b i n n o s l l a m a n l a
atencin s o b r e u n c o n j u n t o d e a c t i v i d a d e s q u e p u e d e n s e r r e a l i z a d a s e n l a r e d :
e x p l i c a c i o n e s e n r e d , p r e s e n t a c i o n e s d e l o s a l u m n o s , a c t i v i d a d e s d e repeticin,
r a s t r e o d e informacin, i n v e s t i g a c i n g u i a d a , anlisis g u i a d o , t r a b a j o e n e q u i p o ,
t o r m e n t a d e i d e a s , e s t u d i o s d e c a s o s , j u e g o s d e r o l , crtica d e g r u p o , s i m u l a c i o n e s , i n s t r u c c i o n e s d e u s o , y j u e g o s didcticos.

6. Qu c o n d i c i o n e s deben p o s e e r l a s e-actividades?

H a r r i s ( 1 9 9 5 ) e n s u Problem-solving
prqjects
establece diferentes tipos d e
actividades q u e p u e d e n ser realizadas p o r los estudiantes, y n o s h a b l a de: bsq u e d a d e informacin (a l o s e s t u d i a n t e s s e l e s p r e s e n t a d i f e r e n t e s p r o b l e m a s e
informacin p a r a q u e l o s p u e d a n resolver), p r o c e s o s escritos electrnicos ( l o s
estudiantes realizan ensayos y p o e m a s y reciben las sugerencias d e o t r a serie
d e c o m p a e r o s ) , c r e a c i n d e s e c u e n c i a s ( d i b u j a n u n d o c u m e n t o ) , resolucin
paralela d e problemas (diversos estudiantes trabajan d e de forma independ i e n t e p a r a resolver u n p r o b l e m a ) , r e u n i o n e s v i r t u a l e s (Chat, irc), s i m u l a c i o n e s
( t r a b a j o c o l a b o r a t i v o n lnea p a r a r e c r e a r u n e v e n t o , d i s e o d e c o n t e x t o s , m a nipulacin d e v a r i a b l e s . . . ) , p r o y e c t o s d e a c c i n s o c i a l .

E n las e-actividades q u e s e Ies p r e s e n t e n a l o s e s t u d i a n t e s se d e b e n i n c l u i r


diferentes aspectos q u e les s i r v a n d e a y u d a y orientacin, t a n t o p a r a s u r e a l i z a cin, c o m o p a r a s a b e r l a f o r m a e n la c u a l d e b e n c u m p l i m e n t a r l a y p r e s e n t a r l a ,
as c o m o t a m b i n p a r a q u e c o n o z c a l o s c r i t e r i o s q u e s e m a n e j a r n p a r a s u
evaluacin y calificacin.
E n s u presentacin d e b e m o s incluir u n a serie d e a s p e c t o s q u e le s i r v a n d e
a y u d a , gua y orientacin a l o s e s t u d i a n t e s p a r a s u r e a l i z a c i n , e n t r e l o s c u a l e s ,
y sin nimo d e acotarlos, p o d e m o s incluir los siguientes:
-

Especificar c o n c l a r i d a d el c o n t e x t o y e l e n t o r n o d d r i d e se d e b e realizar
la e-activdad.

30

E-Actividades,

Un referente

bsico

para

la formacin

en

Internet

Las e-actividades en la enseanza on-line

31

C o n t e m p l a r e n la seleccin las a c t i v i d a d e s q u e s e a n ms m o t i v a n t e s
para los alumnos.
Tener e n c u e n t a las p o s i b i l i d a d e s q u e la r e d o f r e c e p a r a s u d e s a r r o l l o y
c u mpiimentacin.

N o s o t r o s ( C a b e r o y Q i s b e r t , 2 0 0 5 , 9 ) r e a l i z a m o s u n a clasificacin d e a q u e llas a c t i v i d a d e s q u e podran realizarse e n e n t o r n o s d e formacin e n r e d , y e n


concreto identificamos las siguientes: proyectos d e trabajo, visitas a sitios webs,
anlisis y reflexin d e l a i n f o r m a c i n p r e s e n t a d a , realizacin d e e j e m p l o s p r e s e n t a d o s , anlisis d e i m g e n e s , e s t u d i o s d e c a s o s , resolucin d e p r o b l e m a s y
lectura d e d o c u m e n t o s .

Pensar e n l a s a c t i v i d a d e s m s u s u a l e s q u e s e p u e d e n d e s a r r o l l a r e n e l
c a m p o cientfico-temtico e n e l c u a l n o s d e s e n v o l v e m o s .
T e n e r p r e s e n t e s l a s caractersticas d e l o s a l u m n o s : d o m i n i o d e l v o c a b u l a r i o , e d a d , e x p e r i e n c i a p r o f e s i o n a l , situacin l a b o r a l , . . .
Plantear actividades q u e p u e d a n m o v i l i z a r e n el e s t u d i a n t e diferentes
tipos d e capacidades.

B a r b e r a ( 2 0 0 4 , 8 6 ) n o s haba d e q u e p u e d e n d a r s e d i f e r e n t e s t i p o s d e e l l a s .
Algunas d e las cuales s o n para los estudiantes d e f o r m a individual: autoaprend i z a j e e l e c t r n i c o , c u b c u l o s v i r t u a l e s , a p r e n d i z a j e c o g n i t i v o , autorizacin i n teligente, l a b o r a t o r i o s virtuales, y proyectos telemticos; o d e f o r m a g r u p a l :
p r o y e c t o s t e l e m t i c o s , g r u p o s c o o p e r a t i v o s , crculos d e a p r e n d i z a j e , d e b a t e s , y
comunidades virtuales d e aprendizaje.

A las propuestas realizadas por estos autores, p o d e m o s incorporarles otras


c o m o las siguientes:
-

B s q u e d a a d i c i o n a l d e informacin o d e e j e m p l o s .
Trabajar c o n u n caso para resolver u n p r o b l e m a y contribuir c o n m a t e riales adicionales p a r a q u e el caso sea u s a d o p o r otros.
P a r t i c i p a r e n u n a situacin d e j u e g o d e r o l e s y g u a r d a r l o s r e s u l t a d o s d e
otros para considerarlos.
Crear u n i n f o r m e para ser u s a d o c o m o recurso de aprendizaje p o r
otros.
Crear p r o d u c t o s , tales c o m o m u l t i m e d i a s o s u diseo, q u e tambin
p u e d e n ser utilizados p o r otros.
E x t e n d e r y a p l i c a r p r i n c i p i o s t e r i c o s a n u e v o s e s c e n a r i o s y aadir e s t o s
resultados.
P a r t i c i p a r e n u n a discusin y g r a b a r i o s a s p e c t o s c l a v e s p a r a s e r u s a d o s
por otros.
Se p u e d e n desarrollar diferentes tipos d e actividades e n Internet, c o m o
las siguientes:
Aprendizaje conceptual.
Solucin d e p r o b l e m a s .
Anlisis d e o b j e t o s y d o c u m e n t o s .
R e u n i n d e d a t o s y sntesis.
Estudio d e casos.
L a b o r a t o r i o s v i r t u a l e s y viajes a l c a m p o .
Presentaciones p o r los estudiantes.
Aprendizaje colaborativo.
Investigacin autntica.

Para finalizar n o s gustara sealar l a s p a l a b r a s d e B a r b e r a ( 2 0 0 4 , 4 5 ) c u a n do n o s indica: "La m a y o r parte d e las e-actividades q u e e n c o n t r a m o s s o n d e


n a t u r a l e z a s i m p l e y n o a p o r t a n a l f o r m a t o d e lpiz y p a p e l m s q u e l a s i s t e m a t i zacin y l a p o s i b i l i d a d d e repeticin h a s t a l a s a c i e d a d y d e transmisin e l e c t r nica a l p r o p i o profesor".

E n e l captulo s i g u i e n t e v e r e m o s a l g u n a s p r o p u e s t a s y l a s a n a l i z a r e m o s
especficamente.

\l 8. Cmo s e l e c c i o n a r las e-actividades?


L o s criterios q u e p o d e m o s movilizar p a r a la seleccin y determinacin d e
las e - a c t i v d a d e s m s a d e c u a d a s a n u e s t r a situacin s o n d i v e r s o s , y a l g u n o s d e
ellos p u e d e n ser los siguientes:

r
3

Presentacin
d e Sais e - a c t i v i d a d e s
Julio Cabero
Pedro Romn

Universidad de Sevilla

Realizados los c o m e n t a r i o s anteriores es el m o m e n t o de a d e n t r a r n o s e n


las a c t i v i d a d e s q u e v a m o s a p r e s e n t a r m s d e t e n i d a m e n t e e n n u e s t r o t r a b a j o .
T e n e m o s q u e sealar d e s d e e l p r i n c i p i o q u e , c o n l a s e - a c t i v i d a d e s q u e v a m o s
a p r e s e n t a r , n o s e A n a l i z a n las q u e p u e d e r e a l i z a r e l p r o f e s o r , a e l l a s p o d r
i n c o r p o r a r l e o t r a s c o m o s o n trabajar c o n l a b o r a t o r i o s virtuales, o la realizacin
d e p r o y e c t o s d e investigacin p o r p a r t e d e l o s a l u m n o s , n o s o t r o s v a m o s a p r e sentar las siguientes:

Proyectos d e trabajo.
Visita a sitios web.
E s t u d i o d e casos.
Anlisis, l e c t u r a y v i s i o n a d o d e d o c u m e n t o s p r e s e n t a d o s .
Realizacin d e e j e m p l o s .
E d u b l o g p a r a e l a u t o a p r e n d i z a j e c o n t i n u o e n l a w e b semntica.
Presentacin d e l o s a l u m n o s .
L o s crculos d e a p r e n d i z a j e .
La caza d e l tesoro.
L o s s i s t e m a s w i k i s p a r a l a enseanza.

D e t o d a s e l l a s t r a t a r e m o s u n a s e r i e d e a s p e c t o s q u e irn d e s d e p r e s e n t a r
cules s o n s u s caractersticas f u n d a m e n t a l e s , c m o p u e d e n ser p u e s t a s e n f u n c i o n a m i e n t o p o r los profesores, o qu criterios p u e d e n utilizarse para evaluarse.
En t o d a s ellas
finalizaremos
p r e s e n t a n d o u n a bibliografa c o m p l e m e n t a r i a d e
desarrollo.

33

*!

mtodo d e proyectos
d e trabajo

E l

Julio Cabero
M. Carmen Llrente

Universidad de Sevilla
Jess Salinas

Universidad Islas Baleares

1 . Caractersticas fundamentales
El m t o d o d e p r o y e c t o s f u e c r e a d o e n 1 9 1 8 p o r K i l p a t r i c k c u a n d o p u b l i c
s u t r a b a j o Desarrollo
de Proyectos,
e n t e n d i e n d o p o r l o s m i s m o s : una
actividad
previamente
determinada
cuya intencin
dominante
es una finalidad
real que
orienta
los procedimientos
y les confiere
una motivacin
(Kilpatrick, 1921).
En cierta m e d i d a p o d e m o s decir q u e es u n i n t e n t o d e u n i r la escuela c o n la
v i d a ; e s d e c i r , l a filosofa q u e s u b y a c e c o n e s t a m e t o d o l o g a e s q u e e l c o n t a c t o
directo c o n la realidad es u n elemento m u y significativo para el aprendizaje d e
las p e r s o n a s .
Diversas h a n sido las definiciones q u e se h a n ofrecidos d e l mtodo d e p r o yecto, las cuales h a n s i d o a m p l i a m e n t e sintetizadas e n el d o c u m e n t o d e n o m i n a d o El mtodo
de proyectos
como
tcnica didctica
q u e elabor el Instituto
Tecnolgico y d e E s t u d i o s S u p e r i o r e s d e M o n t e r r e y (Mxico). L a clave d e l a
eficacia y aceptacin d e l m t o d o d e proyectos radica, d e a c u e r d o c o n T i p p l e t y
L i n d e m a n n ( 2 0 0 2 ) , e n s u a d e c u a c i n a l o q u e s e podra d e n o m i n a r caractersticas necesarias para el desarrollo d e c o m p e t e n c i a s :

Carcter i n t e r d i s c i p l i n a r i o .
Aprendizaje orientado a proyectos.
Formas d e aprendizaje autnomo.
Aprendizaje e n equipos.
Aprendizaje asistido por medios.

E l m i s m o I n s t i t u t o T e c n o l g i c o ( 2 0 0 2 ) busca
enfrentar
a los alumnos
a situaciones
que los lleven a rescatar, comprender
y aplicar aquello
que
aprenden
como
una herramienta
para resolver
problemas
o proponer
mejoras
en IBIS
comunidades
en donde se desenvuelven.
Por s u p a r t e p a r a l a s A u l a s U n i d a s A r g e n t i n a s ( 2 0 0 4 ) e l m t o d o d e p r o y e c t o s implica
una prctica pedaggica,
una
propuesta
de enseanza qu permite
el logro de ciertos propsitos
educativos
a travs de un conjunto
de acciones,
interacciones
y recursos
orientados
a la
resolucin
de un
problema.

mmmmm

35

36

E-Actividades.

Un referente

bsico

para

la formacin

en

Internet

C o m o p o d e m o s observar, e l d e s a r r o l l o d e proyectos se basa e n la idea d e


q u e e l aprendizaje i m p l i c a e l contacto d i r e c t o c o n la realidad; es decir, se trata
d e q u e l a institucin e d u c a t i v a n o s l o p r e p a r e p a r a l a v i d a , s i n o t a m b i n q u e
s e a v i d a e n s m i s m a . D e s d e e s t a p e r s p e c t i v a e s t e m t o d o p e r s i g u e s i t u a r a l
e s t u d i a n t e a n t e u n a situacin r e a l c o m p l e j a q u e d e b e r e s o l v e r .
El o b j e t i v o e s q u e e l p r o c e s o d e a p r e n d i z a j e s e d e n l a a c c i n , e s d e c i r , q u e
el a l u m n o a p r e n d a haciendo, a d q u i r i e n d o d e esta f o r m a u n a experiencia adec u a d a p a r a a f r o n t a r l o s p r o b l e m a s q u e s e l e presentarn e n s u f u t u r a prctica
p r o f e s i o n a l . A l m i s m o t i e m p o tambin s e trata d e q u e el e s t u d i a n t e a p r e n d a a
aprender.

El mtodo de proyectos de trabajo

37

El p r o c e s o d e a p r e n d i z a j e e s v a l o r a d o t a n t o c o m o el proyecto d e a p r e n dizaje.
La evaluacin es c o n g r u e n t e c o n e l p r o c e s o d e s a r r o l l a d o y se p r o m u e v e
la a u t o e v a l u a c i n d e l a p r e n d i z a j e .

C o m o p o d e m o s observar, e l aprendizaje b a s a d o e n proyectos utiliza d a t o s


de la vida real, investiga e s t o s d a t o s y d i b u j a c o n c l u s i o n e s ; parte d e l o s intereses d e l a l u m n o , p e r o t a m b i n l o s t e m a s d e l c u r r i c u l u m , u t i l i z a n d o e n f o q u e s
manipulativos; y e n este proceso se mejora el desarrollo d e los conocimientos
de d i s e o y d i s t i n t a s h a b i l i d a d e s d e m s a l t o n i v e l c o m o s o n l a planificacin, l a
presentacin, l a reflexin, l a c o l a b o r a c i n , l a distribucin d e t a r e a s y l a g e s t i n
del t i e m p o .

Es i m p o r t a n t e q u e t e n g a m o s e n c u e n t a q u e e x i s t e n d i f e r e n t e s t i p o s d e
p r o y e c t o s , q u e v a n a c o n d i c i o n a r d e s p u s l a f o r m a d e aplicacin. K i l p a t r i c k
(1921) y a h a b l a b a d e c u a t r o : d e produccin d e c o n s u m o , d e p r o b l e m a s y d e
aprendizajes especficos. Gonzlez Soto ( 1 9 9 0 ) los d e s c r i b e e n los s i g u i e n t e s
trminos:

L a tcnica s u e l e m o v i l i z a r o t r a s e s t r a t e g i a s ( e s t r a t e g i a s p a r a l a i n d i v i d u a l i z a cin, e s t r a t e g i a s d e e x p o s i c i n y prctica e n g r u p o , e t c . ) , y e n t r e l a s p r i n c i p a l e s


ventajas d e l m t o d o d e p r o y e c t o s destaca: la motivacin, aplicacin i n m e d i a t a
d e l a s a c t i v i d a d e s , h a b i l i d a d e s e n l a b s q u e d a y localizacin d e informacin,
c o n t a c t o c o n e x p e r t o s , sntesis, c r e a c i n d e u n p r o d u c t o , i n f o r m e .

Con todas estas estrategias se a s u m e q u e los a l u m n o s s o n responsables


de s u p r o p i o a p r e n d i z a j e , t i e n e n p r o p i e d a d d e s u a p r e n d i z a j e d e n t r o d e l c u r r i c u l u m , p a r t i c i p a n e n las d e c i s i o n e s d e n t r o d e l p r o c e s o p r o p i o d e a p r e n d i z a j e
(Salinas, 1 9 9 7 ) .

Para P r e z i Garcas ( 2 0 0 4 ) , l o s p r o y e c t o s s e f o r m a n p o r u n p r o b l e m a o
cuestin q u e d i r i g e y o r g a n i z a l a s a c t i v i d a d e s d e a p r e n d i z a j e , p r o d u c i e n d o d i f e r e n t e s r e s u l t a d o s q u e d e f o r m a a c u m u l a t i v a d a n l u g a r a u n p r o d u c t o final r e l a c i o n a d o c o n l a cuestin p l a n t e a d a . El p r o y e c t o p u e d e s e r p r e s e n t a d o a l g r u p o y
discutido p o r los compaeros.

D i v e r s a s s o n l a s caractersticas d e e s t e t i p o d e e s t r a t e g i a s , q u e m u e s t r a n
las posibilidades q u e ofrecen d e n t r o d e l o s procesos d e teleformacin (Titone,
1 9 7 6 ; Gonzlez Soto, 1 9 9 0 ; Gisbert, 1 9 9 0 ; L i u y Pedersen, 1 9 9 8 ; Vlez, 1 9 9 8 ; Pr e z i Garcas, 2 0 0 2 a ; K r a f t , 2 0 0 4 ) , y e n t r e e l l a s p o d e m o s sealar l a s s i g u i e n t e s :

C o n s t i t u y e n e s t r a t e g i a s didcticas c e n t r a d a s e n e l a l u m n o .
Permite variedad d e estilos d e aprendizaje.
Los contenidos s o n significativos y relevantes para los estudiantes.
Est b a s a d o e n l a v i d a r e a l , i n t e g r a n d o y o r g a n i z a n d o l a informacin
d e l a l u m n o e n la direccin d e p o d e r e v o c a r l o y a p l i c a r l o f r e n t e a f u t u r o s
p r o b l e m a s (Orientado
a demostrar
las competencias
del
alumno).
El a p r e n d i z a j e c r u z a l a s reas c u r r i c u l a r e s , s u n a t u r a l e z a e s m u l t i d i s c i plinar.
C o n s t i t u y e n u d e s a f o p a r a d e s a r r o l l a r e s t r a t e g i a s d e r e s o l u c i n d e
p r o b l e m a s y d e s t r e z a s d e p e n s a m i e n t o crtico.
Promueve la autonoma d e l a l u m n o respecto a s u p r o p i o proceso d e
aprendizaje.
El r o l d e l p r o f e s o r e s p r o p o r c i o n a r l o s m a t e r i a l e s a d e c u a d o s y g u i a r e l
p r o c e s o d e a p r e n d i z a j e . El p r o f e s o r es u n f a c i l i t a d o r d e l a p r e n d i z a j e .
Aunque puede desarrollarse individualmente, e n esencia incorpora u n
i m p o r t a n t e c o m p o n e n t e colectivo.
A u m e n t a s u motivacin y el a p r e n d i z a j e , a l r e q u e r i r d e l o s a l u m n o s u n a
participacin a c t i v a e i n t r o d u c i r l o s e n p r o b l e m a s d e investigacin a u tnticos.
S u aplicacin p e r m i t e e l d e s a r r o l l o d e e s t r a t e g i a s c o l a b o r a t i v a s e n t r e
los estudiantes.
Promueven el aprendizaje significativo, c o n e c t a n d o el n u e v o a p r e n d i z a j e c o n las competencias anteriores d e los estudiantes.

De produccin, d e elaboracin d e algo: c u a n d o se trata d e p r o d u c i r a l g o


c o n c r e t o ( u n libro, u n m a p a , u n m o d e l o , etc.).
D e utilizacin: c u a n d o e l o b j e t i v o e s l a utilizacin d e algn p r o d u c t o . S e
trata d e utilizar y valorar aparatos, i n s t r u m e n t o s , etc., ya elaborados.
Resolver p r o b l e m a s d e t o d o t i p o : d e s e g u r i d a d , tcnicos, sociales, etc.
T i e n d e a l a solucin d e u n a d i f i c u l t a d o d e u n a p r e g u n t a ( e s t u d i o d e
ciertas s i t u a c i o n e s peridicas d e l o s m e r c a d o s , r e c o g i d a d e d a t o s estadsticos, c a u s a s d e u n a c o n t e c i m i e n t o histrico, e t c . ) .
D e carcter tcnico o cientfico: c o n e l fin d e m e j o r a r tcnicas d e e s t u d i o
o d e t r a b a j o . Se t r a t a d e u n a p r e n d i z a j e especfico c u y o o b j e t i v o es l a
a d q u i s i c i n y l a p e r f e c t a p o s e s i n d e u n a tcnica.
Cualquiera d e los cuatro tipos s u p o n e u n esfuerzo dirigido a lograr u n o b j e t i v o especfico q u e se c o n c r e t a e n u n s e r v i c i o o u n p r o d u c t o y q u e s e lleva a
c a b o e n u n d e t e r m i n a d o t i e m p o , p e r o q u e r e q u i e r e u n a d e t e r m i n a d a prctica
p e d a g g i c a y l a realizacin d e u n a s e r i e d e a c c i o n e s e i n t e r a c c i o n e s y e l u s o
e f e c t i v o d e r e c u r s o s . E l p r o d u c t o p u e d e s e r u n a r t e f a c t o o u n a exhibicin y p u e de ser p r e s e n t a d o e n f o r m a escrita o interactiva realizada e n h i p e r m e d i a , y p u e d e n ser p r e s e n t a d o s e n ciase o fuera d e ella (pginas w e b , t r a n s m i s i o n e s p o r l o s
m e d i o s , p u b l i c a c i o n e s , etc., p e r o tambin la evaluacin d e l m e d i o a m b i e n t e o
e x h i b i c i o n e s q u e o f r e z c a n informacin p e r m a n e n t e ) .
Es d e s e a l a r q u e e l c a m i n o q u e r e c o r r e e l p r o c e s o d e a p r e n d i z a j e ' c o n v e n cional se invierte al trabajar e n el aprendizaje basado e n proyectos. C o m o dicen
Liu y Pedersen ( 1 9 9 8 ) , m i e n t r a s t r a d i c i o n a l m e n t e p r i m e r o se expone la i n f o r m a cin y p o s t e r i o r m e n t e s e b u s c a s u aplicacin e n l a r e s o l u c i n d e u n a situacin
real ( q u e e n l a formacin d e i n g e n i e r o s suele ser u n proyecto), e n e l c a s o d e l
aprendizaje b a s a d o e n proyectos p r i m e r o se p r e s e n t a el p r o b l e m a o proyecto,
s e i d e n t i f i c a n l a s n e c e s i d a d e s d e a p r e n d i z a j e , s e b u s c a l a informacin n e c e s a r i a
y finalmente s e r e g r e s a a l p r o b l e m a .

38

E-Actividades.

Un referente

bsico

para

ia formacin

en

Internet

M u c h a s d e l a s p r o p u e s t a s m e t o d o l g i c a s q u e se estn b a r a j a n d o e n e l c o n t e x t o d e l a t e l e f o r m a c i n y d e l a p r o v e c h a m i e n t o didctico d e l a s T I C s , p o d r a n
c o n s i d e r a r s e c o m o a p r e n d i z a j e b a s a d o e n proyectos. D e t o d a s ellas, e n c o n t r a m o s c u a t r o tcnicas o p r o p u e s t a s m e t o d o l g i c a s q u e o f r e c e n a m p l i a s c o i n cidencias c o n el aprendizaje basado e n proyectos y q u e a p o r t a n dimensiones
especficas q u e e n r i q u e c e n d e a l g u n a f o r m a este t i p o d e e s t r a t e g i a s :

a) Estudio de caso
P r e z i Garcas ( 2 0 0 2 a ; 2 0 0 2 b ) sita e l e s t u d i o d e c a s o s e n t r e l a s tcnicas
d e t r a b a j o c o l a b o r a t i v o . Para e s t a a u t o r a , e l p r o f e s o r p r e s e n t a u n a situacin p r o blemtica, r e l a c i o n a d a c o n h e c h o s c o n c r e t o s e i n c l u y e e l e m e n t o s r e l a c i o n a d o s
c o n e l p r o b l e m a e n s, d e l c o n t e x t o o situacin e n l a q u e s e g e n e r a y d e l a s c a ractersticas y p u n t o s d e v i s t a d e l o s a g e n t e s i m p l i c a d o s . L o s e s t u d i a n t e s d e b e n
llegar a la solucin d e l p r o b l e m a , p l a n t e a n d o , m o v i l i z a n d o d i f e r e n t e s r e c u r s o s
y s e g u i d a m e n t e h a n d e poder c o m p a r a r sus resultados c o n las soluciones del
caso real. Los a l u m n o s p u e d e n trabajar el m i s m o caso e n distintos grupos y
a p o r t a r l o s r e s u l t a d o s a l g r a n g r u p o y finalmente a b r i r u n a discusin c o m p a r a n d o l a s c o n c l u s i o n e s d e c a d a g r u p o . E s t a tcnica p e r m i t e a n a l i z a r l o s p r i n c i p a l e s
elementos d e u n p r o b l e m a y la t o m a d e decisiones e n u n t i e m p o determinado y
s i n l a i n f o r m a c i n n e c e s a r i a . P u e d e v e r s e e l captulo d e M o r a l e s ( e n e s t a o b r a ) .

b) Aprendizaje basado en problemas


El a p r e n d i z a j e b a s a d o e n p r o b l e m a s c o n s t i t u y e u n a e s t r a t e g i a didctica
que plantea p r o b l e m a s d e l m u n d o real, significativos y contextualizados y
p r o p o r c i o n a l o s r e c u r s o s , g u a e instruccin p a r a q u e l o s a l u m n o s d e s a r r o l l e n
c o n o c i m i e n t o d e l c o n t e n i d o y d e s t r e z a s d e resolucin d e p r o b l e m a s ( G u n a w a r dena, 2003). El aprendizaje basado e n problemas constituye, p o r lo tanto, u n
enfoque curricular q u e utiliza los p r o b l e m a s c o m o b a s e para alcanzar objetivos
d e a p r e n d i z a j e especficos. Estos p r o b l e m a s s o n e s t r u c t u r a d o s d e f o r m a i n c o m p l e t a y p u e d e n c o m p l e t a r s e c o n n u e v a informacin, fio s u e l e n r e s o l v e r s e
fcilmente y n o s i e m p r e s u r g e l a r e s p u e s t a c o r r e c t a . El a p r e n d i z a j e b a s a d o e n
p r o b l e m a s p u e d e c o n t r i b u i r a c r e a r e n t o r n o s d e a p r e n d i z a j e e n l o s q u e s e ejerc i t a e l p e n s a m i e n t o d e l a l u m n o y e l d o c e n t e gua a l e s t u d i a n t e e n l a i n d a g a c i n
e n p r o f u n d i d a d e n s i t u a c i o n e s d e ia v i d a real, facilitando la compresin y el
a p r e n d i z a j e d e d e s t r e z a s c o g n i t i v a s s u p e r i o r e s (Torp, 1 9 9 7 ) . El e s t u d i a n t e b u s c a
y a p l i c a c o n o c i m i e n t o s y d e s t r e z a s d e mltiples d i s c i p l i n a s y l o s r e c u r s o s c o r r e s p o n d i e n t e s para llegar a soluciones viables. E n este proceso, se d a n conexiones
significativas e n t r e e l a p r e n d i z a j e escolar y el aprendizaje p a r a la vida.

c) Proyectos

El mtodo de proyectos de trabajo

39

(1992) define aprendizaje colaborativo c o m o u n p r o c e s o d e aprendizaje q u e


enfatiza e l esfuerzo c o o p e r a t i v o o d e g r u p o e n t r e los d o c e n t e s y l o s e s t u d i a n t e s ,
la participacin a c t i v a y l a interaccin p o r p a r t e d e a m b o s e s t u d i a n t e s y p r o f e sores, y e l c o n o c i m i e n t o q u e e m e r g e d e s d e u n activo d i l o g o e n t r e l o s p a r t i c i p a n t e s c o m p a r t i e n d o s u s i d e a s e informacin.
Los estudiantes, e n el proceso del aprendizaje basado e n proyectos, es
decir e n el q u e va d e s d e el p l a n t e a m i e n t o o r i g i n a l d e l p r o b l e m a hasta s u s o l u cin, s u e l e n t r a b a j a r d e m a n e r a c o o p e r a t i v a e n p e q u e o s g r u p o s , c o m p a r t i e n d o e n e s a e x p e r i e n c i a d e a p r e n d i z a j e la p o s i b i l i d a d d e p r a c t i c a r y d e s a r r o l l a r
h a b i l i d a d e s y c o m p e t e n c i a s g e n r i c a s d e carcter t r a n s v e r s a l , y d e o b s e r v a r y
reflexionar sobre actitudes y valores q u e e n el mtodo c o n v e n c i o n a l expositivo
difcilmente podran p o n e r s e e n accin. L a e x p e r i e n c i a d e t r a b a j o e n e l p e q u e o g r u p o o r i e n t a d o a l a preparacin d e l p r o y e c t o e s u n a d e l a s caractersticas
distintivas d e l aprendizaje basado e n proyectos (Liu y Pedersen, 1998). E n estas
actividades grupales los a l u m n o s t o m a n responsabilidades y acciones q u e s o n
bsicas e n s u p r o c e s o f o r m a t i v o (Prez i Garcas, 2 0 0 2 b ) .

d) investigacin

social

L a investigacin s o c i a l t a m b i n p u e d e c o n s i d e r a r s e c o m o u n a m e t o d o l o g a
de aprendizaje e m i n e n t e m e n t e activa.
Para finalizar e s t e a p a r t a d o , n o s gustara sealar a l g u n a s d e l a s v e n t a j a s
que este t i p o d e estrategias tiene para los estudiantes, y e n este sentido B l u menfeld y otros (1991) n o s hablan d e que cuando los estudiantes buscan s o l u ciones a p r o b l e m a s n o resueltos desarrollan u n a serle d e destrezas cognitivas
de o r d e n superior, c o m o s o n las siguientes: hacer y d e p u r a r p r e g u n t a s , d e b a t i r
i d e a s , h a c e r p r e d i c c i o n e s , disear p l a n e s y/o e x p e r i m e n t o s , r e c o l e c t a r y a n a l i z a r
datos, establecer conclusiones, c o m u n i c a r s u s ideas y d e s c u b r i m i e n t o s a o t r o s ,
hacer nuevas p r e g u n t a s , y crear artefactos.
Por s u p a r t e e l I T E S M ( 2 0 0 0 , 2 1 ) , i n d i c a q u e m e d i a n t e e s t a e s t r a t e g i a e l
a l u m n o desarrolla las siguientes habilidades:

La habilidad para trabajar e n equipos interdiscipllnarios.


La h a b i l i d a d para resolver p r o b l e m a s .
Las h a b i l i d a d e s d e comunicacin y cooperacin.
Las h a b i l i d a d e s p a r a aplicar c o n o c i m i e n t o tcnico d e la d i s c i p l i n a a s i tuaciones reales.
L a h a b i l i d a d d e o r g a n i z a c i n , planeacin y a d m i n i s t r a c i n d e s u t i e m p o
y recursos.
La capacidad para formular objetivos, metas y propsitos para iniciar y
t e r m i n a r u n p r o y e c t o d e n t r o d e l o s lmites y e s t r u c t u r a s d e t e r m i n a d a s .
L a c a p a c i d a d d e anlisis p a r a e s p e c i f i c a r c r i t e r i o s d e s o l u c i n a p r o blemas.

colaborativos

L a s h a b i l i d a d e s d e j u i c i o crtico q u e l e p e r m i t e a p r e c i a r e l v a l o r d e l a
informacin p a r a l a t o m a d e d e c i s i o n e s .

Se p a r t e d e l a idea d e q u e e l c o n o c i m i e n t o es u n c o n s t r u c t o social y p o r l o
t a n t o e l p r o c e s o e d u c a t i v o e s f a c i l i t a d o p o r l a interaccin s o c i a l e n u n e n t o r n o
q u e f a c i l i t a l a interaccin e n t r e i g u a l e s , l a evaluacin y l a c o o p e r a c i n . E s d e c i r ,
q u e s e a p r e n d e c o m o r e s u l t a d o d e l a interaccin y e l t r a b a j o c o n o t r o s . H i l t z

La habilidad para trabajar e n situaciones desconocidas y desestructuradas.


La habilidad de aprender a aprender.

40

E-Actividades.

Un referente

bsico

para

la formacin

en

Internet

Realizados estos c o m e n t a r i o s introductorios, p a s a r e m o s a adentrarnos e n


c m o p o d e m o s ponerla e n f u n c i o n a m i e n t o , y qu aspectos significativos p o d e m o s a d q u i r i r d e s u f u n c i o n a m i e n t o a travs d e l a r e d .

Ei mtodo de proyectos de trabajo

<* 1

Actividades de aprendizaje.
Apoyo instruccional.
Ambiente d e aprendizaje.
Identificacin d e l o s r e c u r s o s .

Por s u p a r t e T i p p l e t y L i n d e m a n n ( 2 0 0 2 ) p l a n t e a n d e s a r r o l l a r u n a a c c i n
c o m p l e t a a travs d e l a s s e i s fases d e l p r o y e c t o :

2. Forma d e ponerlo e n funcionamiento


Gonzlez S o t o ( 1 9 9 0 ) e s t r u c t u r a t o d o e s t e p r o c e s o e n las 4 fases e n q u e s e
materializa el aprendizaje basado e n proyectos q u e ya utilizara Kilpatrick:
1)
2)
3)
4)

Intencin, l a c u r i o s i d a d y e l d e s e o d e r e s o l v e r u n a situacin c o n c r e t a ,
Preparacin, e l e s t u d i o y l a b s q u e d a d e l o s m e d i o s n e c e s a r i o s p a r a l a
solucin,
Ejecucin, la a p l i c a c i n d e l o s m e d i o s d e t r a b a j o q u e s e h a n e l e g i d o ,
Y evaluacin, l a a p r e c i a c i n d e l t r a b a j o r e a l i z a d o e n relacin c o n e l o b jetivo.

A u n c u a n d o n o es p o s i b l e
q u i e r situacin d e e n s e a n z a ,
de cmo puede desarrollarse
(2004) sealan q u e p e n s a r u n

proponer modelos generales aplicables a cuales posible presentar a l g u n a s reflexiones acerca


u n p r o y e c t o . As, l a s A u l a s U n i d a s A r g e n t i n a s
proyecto implica:

Trabajar a partir d e los intereses y motivaciones


favorecer el aprendizaje significativo o r i e n t a d o
entorno, de la realidad q u e lo circunda. D e este
v e n involucrados d e m a n e r a activa e n tanto los
d e s d e las p r e g u n t a s q u e ellos p l a n t e a n .
-

d e los chicos, a fin de


a la comprensin d e l
m o d o , los a l u m n o s se
conocimientos surgen

A b o r d a r los c o n t e n i d o s curriculares d e m a n e r a integral, evitando la


fragmentacin d e l c o n o c i m i e n t o e n d i s c i p l i n a s e s c o l a r e s c o m o c o m partimentos estancos.
P a r t i r d e u n a situacin q u e d e s e n c a d e n e u n c o n f l i c t o c o g n i t i v o e n l o s
a l u m n o s y los c o n d u z c a a la bsqueda d e posibles alternativas p a r a
s u p e r a r e s a situacin y r e s o l v e r e l p r o b l e m a p l a n t e a d o .
F a v o r e c e r e l d e s a r r o l l o d e a c t i t u d e s s o l i d a r i a s , d e interaccin y c o o p e racin g r u p a l p a r a l a realizacin d e l a t a r e a .
Establecer u n a serie d e pasos o etapas q u e d e b e n ser desarrolladas
para alcanzar ese fin d e t e r m i n a d o .
Sea c o m o sea, l o i m p o r t a n t e es o r d e n a r el p r o c e s o e n el q u e e n c o n t r a m o s : elegir el t e m a , desarrollar e l proyecto y c o m u n i c a r - c o m p a r t i r - los
resultados d e l p r o y e c t o y las c o n c l u s i o n e s alcanzadas.

El T E C d e M o n t e r r e y e n d i f e r e n t e s t r a b a j o s h a s u g e r i d o d i f e r e n t e s f o r m a s
d e p o n e r l o e n f u n c i o n a m i e n t o . Posiblemente e l ms exhaustivo sea el q u e p r e s e n t a n e n e l d o c u m e n t o a n t e r i o r m e n t e sealado, d o n d e n o s s u g i e r e n seguir los
siguientes pasos:

A c t i v i d a d e s a r e a l i z a r a n t e s d e l a planificacin d e u n p r o y e c t o .
Determinacin d e m e t a s .
Resultados esperados e n los a l u m n o s .
F o r m u l a r las p r e g u n t a s guas.
Subpreguntas y actividades potenciales.
Productos.

1)
2)
3)
4)
5)
6)

Informar.
Planificar.
Decidir.
Realizar.
Controlar.
Valorar reflexionar (evaluar).

n o s o t r o s v a m o s a p r o p o n e r u n e s q u e m a ms s e n c i l l o d e elaboracin d e
p r o y e c t o q u e v a m o s a c o n c r e t a r e n c u a t r o fases:
1)
2)
3)
4)

Anlisis d e l p r o b l e m a .
Resolucin d e l p r o b l e m a .
Elaboracin y p r e s e n t a c i n d e l i n f o r m e o p r o d u c t o .
Evaluacin.

Pero a n t e s n o s gustara r e a l i z a r a l g u n o s c o m e n t a r i o s q u e d e b e m o s c o n s i d e r a r a l a h o r a d e s u construccin. Y e n e s t e s e n t i d o p u e d e s e r i m p o r t a n t e q u e


se c o n t e m p l e a l g u n a s d e las siguientes r e c o m e n d a c i o n e s :

Tener e n c u e n t a q u e los proyectos c o n s u m e n bastante t i e m p o p o r p a r t e


d e l o s a l u m n o s , d e ah q u e l o s p r o p u e s t o s d e b e n s e r t o t a l m e n t e a b o r dables p o r ellos.
S u resolucin r e q u i e r e e x p e r i e n c i a p o r p a r t e d e l o s e s t u d i a n t e s , p o r
t a n t o c o m e n z a r c o n p r o y e c t o s fciles y c e n t r a d o s e n u n t e m a , p a r a p r o g r e s i v a m e n t e a b o r d a r perspectivas ms complejas.
E s t a b l e c e r e l n i v e l d e a u t o n o m a q u e s e Ies c o n c e d e r a l o s e s t u d i a n t e s .
E n e l m n i m o , e l p r o f e s o r establecer l a s caractersticas d e l o s p r o d u c tos e informes q u e deben presentar los estudiantes, m e d i o s y t i e m p o
q u e tendrn p a r a e l l o , y e n e l m x i m o t a l e s v a r i a b l e s s o n d e t e r m i n a d a s
p o r l o s e s t u d i a n t e s , a u n q u e t a l situacin s e d e s a r r o l l a e n u n g r a d i e n t e .
Pensar l o s m a t e r i a l e s q u e s e l e s ofrecern a l o s e s t u d i a n t e s p a r a l a r e s o lucin d e l c a s o : t e x t o s , c l i p d e v d e o s , P o w e r P o i n t , d o c u m e n t o s w e b s . . .
Y establecer los resultados esperados, o aproximados, q u e se desea
q u e alcancen los estudiantes.

La p r i m e r a tarea c o n la q u e d e b e enfrentarse u n estudiante, t a n t o sea l a


actividad realizada de f o r m a individual c o m o e n g r u p o , cuando se enfrenta c o n
el proyecto, es t o m a r consciencia del m i s m o y c o m p r e n d e r todo lo referido a l
c o n t e x t o d o n d e s e d e s a r r o l l a , la d e m a n d a q u e s e l e r e q u i e r e , y a l o s m e d i o s , e n
e l c a s o q u e as s e a , q u e s e l e o f r e c e n p a r a r e s o l v e r l o . '
Para l a resolucin d e l p r o b l e m a l o s a l u m n o s d e b e r n h a c e r d i f e r e n t e s
a c t i v i d a d e s q u e irn d e s d e d i v i d i r e l p r o b l e m a o p r o y e c t o e n u n a s e r i e d e p a r t e s , t o m a r c o n t a c t o c o n l o s m a t e r i a l e s q u e s e le o f r e c e n , b u s c a r informacin
c o m p l e m e n t a r i a , f o r m u l a r l a s p r i m e r a s hiptesis t e n t a t i v a s p a r a s u r e s o l u c i n ,
v a l o r a r l a v i a b i l i d a d d e l a s d i f e r e n t e s hiptesis, y d e t e r m i n a r y j u s t i f i c a r l a s d e c i s i o n e s finalmente a d o p t a d a s .

42

E-Actividades.

Un referente

bsico

para

la formacin

en

Internet

4)

Asignacin d e Roles: d o n d e a c a d a q u i e n s e le d a u n a r e s p o n s a b i l i d a d
para el c u m p l i m i e n t o d e u n a tarea. Bajo esta m o d a l i d a d , y d e a c u e r d o
a la experiencia vivida e n el a u l a , se r e c o m i e n d a crear e q u i p o s d e c i n c o
estudiantes y p r o p i c i a r u n p r o c e s o d e generacin de n o r m a s d e c o n v i v e n c i a a l i n t e r i o r d e c a d a e q u i p o , as c o m o d i s t r i b u i r r o l e s d e lder,
comunicador, relator; etc.
L a Informacin C o m p l e m e n t a r i a : a c a d a e q u i p o s e le e n t r e g a p a r t e d e l a
informacin q u e s e r e q u i e r e p a r a l l e v a r a c a b o l a a c t i v i d a d , y l o s e q u i p o s
d e b e n c o m p l e m e n t a r s e a d e c u a d a m e n t e para el logro d e los objetivos.
L a Informacin e n C o n f l i c t o : s e l e d a a l a c l a s e u n c o n t e x t o c o m p l e t o ,
u n a situacin q u e r e q u i e r a d e u n a d e c i s i n v i t a l . A c a d a e q u i p o s e l e
e n t r e g a u n a p o s i c i n f r e n t e a l a situacin. L u e g o s e g e n e r a u n e s p a c i o
p a r a l a discusin e n t o r n o a l a construccin.
Responsabilidad Compartida: todos los integrantes s o n responsables
del conocimiento del equipo. Se realizan actividades d e concurso d o n d e
l a s r e s p u e s t a s d e b e n s e r p r e s e n t a d a s y/o a r g u m e n t a d a s , p r o c u r n d o s e
el q u e cualquier m i e m b r o est e n c a p a c i d a d d e responder.
Anlisis C r e a t i v o d e D o c u m e n t o s : a l g u n o s d o c u m e n t o s a s e r t r a b a j a d o s
e n c l a s e - s o b r e t o d o a q u e l l o s q u e p o r s u d e n s i d a d s o n u n p o c o difciles
d e a b o r d a r - se e n t r e g a n a l o s e q u i p o s c o n f o r m a d o s e n clase p a r a s u
estudio, y c o m o actividad los e q u i p o s n o slo d e b e n analizar y e n t e n d e r
el d o c u m e n t o sino buscar u n a m a n e r a creativa d e c o m p a r t i r c o n la clase sus conclusiones.

3)

En este s e n t i d o p u e d e ser i m p o r t a n t e c o n t e m p l a r las sugerencias y e s t r a t e gias q u e Vlez (1998) i n d i c a respecto a c m o trabajar los proyectos c o l a b o r a t i vos e n el aula y q u e son:
1)

2)

3)

4)

5)

L a ltima e t a p a ser l a d e l a construccin d e l p r o d u c t o , i n f o r m e o m e d i o ,


q u e r e s u e l v a e l p r o y e c t o . E l p r o d u c t o p u e d e s e r u n a r t e f a c t o o u n a exhibicin y
p u e d e ser presentado e n f o r m a escrita o interactiva realizada e n h i p e r m e d i a , y
p u e d e ser p r e s e n t a d o e n clase o fuera d e ella (pginas w e b , t r a n s m i s i o n e s p o r
l o s m e d i o s , p u b l i c a c i o n e s , e t c . , p e r o t a m b i n la e v a l u a c i n d e l m e d i o a m b i e n t e
o e x h i b i c i o n e s q u e ofrezcan informacin p e r m a n e n t e ) .
L a aplicacin p u e d e s e r t a n t o c e n t r a d a e x c l u s i v a m e n t e p a r a u n t e m a d e u n a
asignatura, c o m o elemento nuclear de una asignatura, o c o m o elemento transversal a desarrollar y resolver e n t r e u n g r u p o d e asignatura d e u n a m i s m a rea
de conocimiento. Al m i s m o t i e m p o n o p o d e m o s olvidar q u e se aplica m e j o r e n
d i s c i p l i n a s e n l a s q u e e s f a c t i b l e l a i n t e g r a c i n d e l c o n o c i m i e n t o y la g e n e r a c i n
d e u n p r o y e c t o especfico. P u e d e a p l i c a r s e m s a d e c u a d a m e n t e e n l o s c u r s o s o
r e a s p r o p i a s a l a e s p e c i a l i d a d a l final d e l a c a r r e r a p r o f e s i o n a l y e n l o s e s t u d i o s
de postgrado, pero d e b e n conjugar a d e c u a d a m e n t e los intereses del a l u m n o
c o n los temas curriculares.

1)

Un planteamiento q u e se basa e n u n p r o b l e m a real y q u e involucra dis-

E! mtodo de proyectos de trabajo

43

Colaboracin e n t r e l o s estudiantes, m a e s t r o s y otras personas i n v o l u c r a d a s c o n e l fin d e q u e e l c o n o c i m i e n t o s e a c o m p a r t i d o y d i s t r i b u i d o


e n t r e l o s m i e m b r o s d e l a comunidad
de
aprendizaje.
El u s o d e h e r r a m i e n t a s cognitivas y a m b i e n t e s d e aprendizaje q u e m o tiven a l e s t u d i a n t e a representar sus ideas. Estas h e r r a m i e n t a s p u e d e n
s e r : l a b o r a t o r i o s c o m p u t a c i o n a l e s , h i p e r m e d i o s , a p l i c a c i o n e s grficas y
telecomunicaciones.

E n e s t a m i s m a lnea Martnez, S a l i n a s y C e b r o w s k i ( 2 0 0 2 ) , p r o p o n e n c o m o
caractersticas d e u n b u e n p r o y e c t o :
E n e l proyecto se espera q u e el a l u m n o a p r e n d a a resolver p r o b l e m a s
n o resueltos utilizando conocimiento relevante independientemente d e
la d i s c i p l i n a d e q u e p r o v e n g a .
E l t r a b a j o s e c e n t r a e n e x p l o r a r y t r a b a j a r u n p r o b l e m a prctico c o n u n a
solucin d e s c o n o c i d a .
D e b e n s e r d i s e a d o s p a r a q u e a b a r q u e n a! m e n o s u n c u r s o y p u e d a n
i n v o l u c r a r d e s d e v a r i o s c o n t e n i d o s d e u n a m i s m a disciplina, hasta la
integracin d e varias.
I m p l i c a l a aplicacin d e v a r i o s c o n o c i m i e n t o s i n t e r d i s c i p l i n a r e s p a r a
q u e e l a l u m n o p u e d a a p r e c i a r l a relacin e x i s t e n t e e n t r e l a s d i f e r e n t e s
disciplinas e n el desarrollo d e u n proyecto particular.
D e b e p e r m i t i r l a bsqueda d e soluciones abiertas d e tal m a n e r a q u e el
a l u m n o tenga la libertad de generar nuevo conocimiento.
P o d e m o s t e r m i n a r d i c i e n d o q u e e n la educacin s u p e r i o r , el a p r e n d i z a j e
basado e n proyectos, t a n t o e n la vertiente de aprendizaje basado e n p r o b l e m a s - q u e p u e d e p r e s e n t a r u n a aplicacin m s i n d i v i d u a l - c o m o d e s d e l a
vertiente d e proyectos colaborativos, implica, de a c u e r d o c o n lo visto anteriormente:

P a r t i r d e u n a situacin q u e d e s e n c a d e n e u n c o n f l i c t o c o g n i t i v o e n l o s
e s t u d i a n t e s y l o s c o n d u z c a a la bsqueda d e p o s i b l e s a l t e r n a t i v a s p a r a
s u p e r a r e s a situacin y r e s o l v e r e l p r o b l e m a p l a n t e a d o .
T r a b a j a r e s t a situacin d e s d e l o s i n t e r e s e s y m o t i v a c i o n e s d e l o s e s t u d i a n t e s , a fin d e f a v o r e c e r e l a p r e n d i z a j e s i g n i f i c a t i v o o r i e n t a d o a l a
c o m p r e n s i n d e l e n t o r n o , d e la r e a l i d a d q u e l o c i r c u n d a .
Involucrar a los estudiantes d e m a n e r a activa d a d o q u e los c o n o c i m i e n t o s v a n s u r g i e n d o d e las preguntas q u e ellos plantean.
A b o r d a r los contenidos curriculares d e m a n e r a integral, evitando la
compartimentacin d e l c o n o c i m i e n t o e n disciplinas.
F a v o r e c e r e l d e s a r r o l l o d e a c t i t u d e s s o l i d a r i a s , d e interaccin y c o o p e r a c i n p a r a l a realizacin d e l a t a r e a .
Establecer u n a serie d e pasos o etapas q u e deben ser desarrolladas
para alcanzar el objetivo planteado.

Para B l u m e n f e l d y o t r o s ( 1 9 9 1 ) , s e d e b e n e s t a b l e c e n a l g u n a s caractersticas q u e facilitan la a d e c u a d a aplicacin d e l m t o d o d e p r o y e c t o s , q u e s o n l a s


siguientes:

2)

t i n t a s reas.
i
Oportunidades para q u e los estudiantes realicen investigaciones q u e
l e s p e r m i t a n a p r e n d e r n u e v o s c o n c e p t o s , a p l i c a r l a informacin y r e p r e sentar s u conocimiento d e diversas formas.

Es i m p o r t a n t e t e n e r e n c u e n t a q u e l a aplicacin d e e s t a e s t r a t e g i a a travs
d e l a r e d , n o s ofrecer d i f e r e n t e s p o s i b i l i d a d e s q u e irn d e s d e l a a m p l i t u d d e
i n f o r m a c i n q u e p o d r s e r p u e s t a a disposicin d e l o s e s t u d i a n t e s , l a s h e r r a m i e n t a s d e c o m u n i c a c i n q u e p o d r n u t i l i z a r p a r a l a solucin d e l p r o y e c t o ,
el p o d e r realizar actividades d e tipo colaborativo, y el q u e p u e d a n participar
estudiantes i n d e p e n d i e n t e m e n t e d e l espacio y el t i e m p o e n los cuales se e n cuentren ubicados.

44

E-Actividades.

Un referente

bsico

para la formacin

en

Internet

3. E j e m p l o s
A continuacin o f r e c e m o s v a r i o s e j e m p l o s s o b r e l a aplicacin prctica d e l a
estrategia del aprendizaje b a s a d o e n proyectos, t a n t o e n l o q u e respecta a casos
s i m u l a d o s , c o m o a experiencias reales llevadas a cabo p o r diferentes institucion e s , q u e p o d r n s e r v i r c o m o r e f e r e n c i a a l a h o r a d e disear y l l e v a r a c a b o d i c h a
e s t r a t e g i a a travs d e l a r e d .

El mtodo de proyectos de trabajo

45

A s m i s m o , existirn f o r o s d e discusin a travs d e l o s c u a l e s t a n t o p r o f e s o r


c o m o a l u m n o s podrn/debern e x p o n e r a q u e l l o s a s p e c t o s i m p o r t a n t e s q u e
vayan encontrndose e n la elaboracin d e s u s p r o p i o s proyectos: avances, dificultades, soluciones, imprevistos, dudas...
P a r a e l l o , e l p r o f e s o r habr e s t a b l e c i d o u n c r o n o g r a m a e n e l q u e q u e d e n
r e c o g i d o s a s p e c t o s tales c o m o , actividades d i s p o n i b l e s , fechas d e entrega, sesiones conjuntas d e trabajo e n g r u p o , etc.
Por ltimo, l a p r e s e n t a c i n d e l p r o y e c t o estar d i s p o n i b l e e n u n a z o n a d e l
e n t o r n o virtual q u e el profesor haya creado para tal fin, ofreciendo la posibilidad
de q u e todos los a l u m n o s p u e d a n acceder y valorar los trabajos propios y los
realizados p o r el resto d e sus compaeros.

3.1. Ejemplo 1
Curso
La investigacin e n m e d i o s d e enseanza y e n TCs a p l i c a d a s a l a formacin.

C o n este t i p o d e actividades se p r o m u e v e n aprendizajes tales c o m o e l d e s a r r o l l o d e h a b i l i d a d e s s o c i a l e s r e l a c i o n a d a s c o n e l t r a b a j o e n g r u p o a travs d e l a


r e d , o l a resolucin d e p r o b l e m a s d e f o r m a c o l a b o r a t i v a y l a e m i s i n d e j u i c i o s
d e v a l o r , as c o m o h a b i l i d a d e s c o m u n i c a t i v a s sincrnicas y asincrnicas.

Objetivos particulares
3.2. Ejemplo 2
1.

P o n e r e n c o n t a c t o a l e s t u d i a n t e c o n l a s lneas y t e n d e n c i a s d e i n v e s t i g a cin e n Tecnologa E d u c a t i v a y e n las TICs a p l i c a d a s a l a enseanza.

2.

Ofrecer u n a lista d e p o s i b l e s investigaciones a realizar e n e l t e r r e n o d e


la Tecnologa Educativa.

3.

P l a n i f i c a r u n a investigacin c e n t r a d a e n e l t e r r e n o d e l a T e c n o l o g a E d u c a t i v a y l a s T I C s a p l i c a d a s a la e n s e a n z a (hiptesis, m e t o d o l o g a . . . ) .

L o s c o n t e n i d o s estarn d i s p o n i b l e s p a r a c o n s u l t a p o r p a r t e d e l a l u m n o e n la
s i g u i e n t e direccin: http://tecnologiaedu.us.es,
y ser r e a l i z a d o a l o l a r g o d e l p r i m e r c u a t r i m e s t r e , t i e m p o e s t i m a d o p a r a la realizacin d e l a a s i g n a t u r a o n - I i n e .

P e r t e n e c i e n t e a l p r o y e c t o d e n o m i n a d o Educalia,
la experiencia q u e exponem o s a continuacin est c r e a d a s o b r e l a b a s e d e u n e s p a c i o v i r t u a l c u y o o b j e t i v o
p r i n c i p a l e s facilitar
la puesta
en marcha
de proyectos
colaborativos
interesantes entre grupos
de estudiantes
de diferentes
lugares
(http://www.educalia.org/
e d u j s p / h o m e . j s p ? i d i o m a = e s , 25/07/05), y e n e l q u e l o s p r o y e c t o s s e e s t r u c t u r a n a travs d e l i n t e r c a m b i o d e informacin, e l d e b a t e y l a participacin, t a n t o
por parte de profesores c o m o de alumnos.

Ttulo del Proyecto


Proceso

Itinerarios temticos p o r E u r o p a .

C o n el o b j e t o d e p o n e r e n c o n t a c t o a los e s t u d i a n t e s c o n l a problemtica
d e l a investigacin e n T e c n o l o g a E d u c a t i v a y l a s T I C s a p l i c a d a s a l a e n s e a n z a ,
i o s a l u m n o s llevarn a c a b o , e n p r i m e r l u g a r , u n a t o m a d e c o n t a c t o c o n l o s
c o n c e p t o s b s i c o s y f u n d a m e n t a l e s r e l a c i o n a d o s c o n d i c h a t e m t i c a a travs
d e l o s c o n t e n i d o s d i s p o n i b l e s d e f o r m a o n l i n e e n la pgina w e b sealada c o n
a n t e r i o r i d a d . P o s t e r i o r m e n t e l o s c o n c e p t o s a d q u i r i d o s sern a p l i c a d o s a u n a
situacin r e a l e n l a q u e d i c h o s a l u m n o s d e b e r n r e a l i z a r s u p r o p i o p r o y e c t o d e
investigacin r e l a c i o n a d o c o n l a temtica p r o p u e s t a .
En este s e n t i d o , salvo q u e l o s a l u m n o s p l a n t e e n u n t e m a c o n c r e t o d e invest i g a c i n , ser e l p r o f e s o r e l q u e f a c i l i t e d i f e r e n t e s o p c i o n e s s o b r e e l m i s m o p a r a
p o d e r llevarlo a cabb.
El p r o y e c t o estar e s t r u c t u r a d o e n d i f e r e n t e s fases, t a l e s c o m o : p l a n t e a m i e n t o d e l a hiptesis, diseo d e l a investigacin, m e t o d o l o g a , r e c o g i d a d e i n f o r m a cin.. . d o n d e , e n c a d a u n a d e e l l a s , a s u v e z , l o s a l u m n o s encontrarn a c t i v i d a d e s
p a r a s u realizacin. Ser e n t o n c e s a travs d e l a s d i f e r e n t e s h e r r a m i e n t a s ce
c o m u n i c a c i n d i s p o n i b l e s e n l a r e d ( f o r o s d e discusin, c h a t . . . ) m e d i a n t e l a s q u e
se desarrolle e l trabajo colaborativo e n t r e t o d o s los a l u m n o s d e l curso.

Institucin
Instituciones educativas d e diferente mbito geogrfico.

Objetivo particular
P a r t i c i p a r e n l a creacin
de una gua de viajes temticos
que recorran u n o o
ms pases d e E u r o p a . Estos itinerarios p u e d e n , p o r e j e m p l o , basarse e n t e m a s
c o m o l a msica, l o s d e s c u b r i m i e n t o s cientficos, u n a c o r r i e n t e artstica o a l g n
m o v i m i e n t o histrico.

Proceso
T o d o s l o s g r u p o s p a r t i c i p a n t e s e s c o g e n l a temtica d e s u i t i n e r a r i o , b u s c a n
y seleccionan
la informacin
n e c e s a r i a , planifican
el viaje y redactan
los
textos.

46

E-Actividades.

Un referente

bsico

para la formacin

en

Internet

Para e l l o , l a s pginas informativas


proporcionan pautas, instrucciones y consej o s . A d e m s , u n a s e l e c c i n d e p g i n a s w e b s i r v e d e orientacin p a r a l o s g r u p o s
e n s u tarea d e b u s c a r informacin.
D e s p u s d e e l a b o r a r e l i t i n e r a r i o , e l e n t o r n o o f r e c e u n a herramienta
que
p e r m i t e l a edicin,
la maquetacln
y la publicacin
de cada itinerario.
Una
v e z p u b l i c a d o , s t e p a s a a f o r m a r p a r t e d e l a Gua. T o d o s l o s g r u p o s p u e d e n
consultar, e n cualquier m o m e n t o , el trabajo q u e realizan los compaeros y s u s
i t i n e r a r i o s , as c o m o i m p r i m i r l o s .
A d e m s , e l p r o y e c t o o f r e c e o t r a s actividades
complementarias
para todos
l o s p a r t i c i p a n t e s : j u e g o s , e s p a c i o s d e participacin, e t c . M e d i a n t e s u realizacin
se p u e d e n c o n o c e r m e j o r l o s pases q u e f o r m a n p a r t e d e E u r o p a .
El p r o y e c t o s e d e s a r r o l l a e n u n e n t o r n o d e c o m u n i c a c i n q u e i n c l u y e :
-

Foros d e discusin p a r a d e b a t i r y a n a l i z a r c u e s t i o n e s relacionadas c o n


el d e s a r r o l l o y e l t e m a d e l p r o y e c t o .
C h a t p a r a h a b l a r c o n e l r e s t o d e p a r t i c i p a n t e s y, e n d e t e r m i n a d a s o c a siones, c o n invitados expertos.
Espacio p a r a c o m p a r t i r , archivar y clasificar documentacin relacionada
c o n el proyecto.
D i r e c t o r i o d e u s u a r i o s c o n fichas p e r s o n a l e s q u e faciliten el c o n o c i m i e n t o entre los diferentes participantes.

3.3. Ejemplo

Por ltimo, o f r e c e m o s a l l e c t o r u n c l a r o e j e m p l o d e c m o l l e v a r a l a prctica


el m t o d o d e p r o y e c t o s u t i l i z a n d o s i m p l e m e n t e , p o r e j e m p l o , u n a w e b .
El m o d e l o q u e p r e s e n t a m o s est e x t r a d o d e l s i t i o w e b d e n o m i n a d o
Project-Based
Learning
whith
multimedia
(http://pblmm.kl2.ca.us/over_
m a i n . h t m , 28/07/05) c e n t r a d o e n la exploracin d e l a tecnologa p a r a favorecer e l A p r e n d i z a j e B a s a d o e n Proyectos. El propsito d e este s i t i o es p r e s e n t a r
y facilitar a l o s e d u c a d o r e s e j e m p l o s y c o n t e n i d o s q u e a p o y e n el Aprendizaje
Basado e n Proyectos.
Aunque e n ella p o d e m o s encontrarnos diferentes y variadas experiencias
s o b r e c m o p o n e r l a e n prctica, h e m o s s e l e c c i o n a d o u n e j e m p l o b a s t a n t e
representativo extrapolable a diferentes niveles educativos y a diferentes t e mticas.

Materiales

El mtodo de proyectos de trabajo

47

'

Acceso a Internet.
Documentacin d e fuentes p r i m a r i a s p a r a l o s e s t u d i a n t e s m s m a y o r e s .

Desarrollo de la actividad
T o d a l a c l a s e , o e n p e q u e o s g r u p o s , l o s e s t u d i a n t e s discutirn l a i d e a d e
q u e s u m a t e r i a l e s t d i s p o n i b l e e n l a W e b p a r a t o d o e l m u n d o . Elaborarn u n a
lista s o b r e l o s p o s i b l e s p r o b l e m a s t i c o s q u e p u e d e n p r e s e n t a r s e c o n d i c h a
publicacin y a d e m s , a travs d e u n a l l u v i a d e i d e a s , o f r e c e r n u n a l i s t a d e
aquellas medidas especiales q u e p u e d e n tomarse para asegurar q u e dicha p u blicacin s e a j u s t a , e x a c t a y c o m p r e n s i b l e .
Posteriormente, los estudiantes realizan u n a lista s o b r e t o d a s a q u e l l a s pers o n a s q u e estarn r e p r e s e n t a d a s e n l a publicacin d e s u W e b ( p u d i e n d o i n c l u i r
al m a e s t r o , e l d i s t r i t o e s c o l a r , c o m u n i d a d , etc.) y c o m e n z a r n la discusin s o b r e
qu t i p o d e r e s p o n s a b i l i d a d e s p u e d e n e x i s t i r h a c i e n d o p b l i c o s e s t o s d a t o s , t e n i e n d o e n c u e n t a la r e s p o n s a b i l i d a d q u e s u p o n e el u s o d e caras, v o c e s , o n o m b r e s d i s p o n i b l e s e n s u p r o y e c t o d e W e b . As m i s m o , d e b e r n r e f l e x i o n a r s o b r e
p o r q u y c m o e l l o s podran e s t a b l e c e r c o n d i c i o n e s e s p e c i a l e s p a r a p r o t e g e r
la i n t i m i d a d d e e s t a s p e r s o n a s .
L a a c t i v i d a d continuar a travs d e l d e b a t e a h o r a s o b r e e l h e c h o d e l a u t i lizacin d e t e x t o s l i t e r a l e s , b i e n s e a e n o t r o s f o r m a t o s i m p r e s o s , b i e n a travs
de l a Web, t e n i e n d o e n c u e n t a q u e es c o n s i d e r a d o p l a g i o . As m i s m o , e s c a n e a r
i m g e n e s , t e x t o s o grficos d e d i f e r e n t e s f u e n t e s n o s o n a c e p t a b l e s s i s e u t i l i z a n s i n p e r m i s o p a r a h a c e r l o s pblicos e n u n a pgina w e b .
Los estudiantes debern ofrecer ideas s o b r e c m o evitar p r o b l e m a s relacionados c o n el m a t e r i a l p e d i d o prestado para i n c o r p o r a r l o e n s u p r o p i a w e b .
A l h i l o d e e s t a s d i s c u s i o n e s y r e f l e x i o n e s , l o s e s t u d i a n t e s formarn g r u p o s y,
d e f o r m a c o l a b o r a t i v a , crearn u n a l i s t a s o b r e " e l u s o r e s p o n s a b l e d e I n t e r n e t " ,
cuestiones q u e debern tenerse e n c u e n t a a la h o r a d e p u b l i c a r c o n t e n i d o s e
informacin e n l a w e b . E n d i c h a l i s t a d e b e r i n c o r p o r a r s e e l m a t e r i a l e x t r a d o
d e l a s d i s c u s i o n e s d e c l a s e y servir c o m o u n a gua t a n t o p a r a e l l o s c o m o d e
r e c o r d a t o r i o para o t r o s e s t u d i a n t e s s o b r e las r e s p o n s a b i l i d a d e s a la h o r a d e
p u b l i c a r e n la w e b .

Variaciones
Ejemplo

L o s e s t u d i a n t e s m s j v e n e s p u e d e n i n v e s t i g a r a travs d e I n t e r n e t ,
d u r a n t e u n perodo l i m i t a d o d e t i e m p o , c o n e l objetivo d e hallar informacin t a i c o m o :

El O s o R e s p o n s a b l e d e I n t e r n e t .

Resumen de la actividad
Despus d e e x p l o r a r y d i s c u t i r diferentes p r o b l e m a s ticos, los e s t u d i a n t e s
e l a b o r a r n u n a l i s t a d e c o n t r o l p a r a e l l o s m i s m o s (y p a r a o t r o s ) q u e ser u s a d a
c u a n d o haya q u e p u b l i c a r e n la Web.

Pginas W e b d e d i f e r e n t e s l u g a r e s , o r g a n i z a c i o n e s d e l a s q u e n o c o n o z c a n n a d a , u n a pgina e n u n i d i o m a d i f e r e n t e , u n a p g i n a w e b c r e a d a
p o r e s t u d i a n t e s d e s u e d a d , u n a pgina p e r s o n a l , etc.
Los estudiantes p u e d e n c o m p a r t i r y c o m p a r a r las pginas q u e h a n
i d o e n c o n t r a n d o c o n el r e s t o d e s u s compaeros d e clase y e m p e z a r a
construir u n a percepcin s o b r e e l alcance d e I n t e r n e t .

48

E-Actividades.

Un referente

bsico

para

la formacin

en

Internet

L o s e s t u d i a n t e s m s m a y o r e s p u e d e n c o m p l e m e n t a r s u discusin tica
i n v e s t i g a n d o s o b r e la informacin d i s p o n i b l e e n la W e b r e l a c i o n a d a c o n
los aspectos legales para publicar e n Internet. C o m o u n c o m p l e m e n t o
a las reflexiones sobre las diferentes responsabilidades, los estudiantes
p o d r n s e g u i r i n v e s t i g a n d o y e s t a b l e c i e n d o d i s c u s i o n e s s o b r e cules
son sus derechos c o m o sujetos q u e publican e n la web.

El mtodo de proyectos de trabajo

4 8

6. Actividades

H a c i e n d o u s o d e a l g u n a s d e l a s guas q u e s e i n c l u y e n e n l a s r e f e r e n c i a s
d e l captulo, d i s e a r u n b o c e t o d e p r o y e c t o nterdiscipiinar p a r a l o s e s tudios e n q u e desarrolla s u docencia

2.

B u s c a r e j e m p l o s d e n u e v o s p r o y e c t o s e n las pginas w e b s a n t e r i o r m e n te sealadas

1.

El l e c t o r i n t e r e s a d o p u e d e o b s e r v a r m s p r o y e c t o s e n l a s s i g u i e n t e s d i r e c ciones w e b :
-

http://es.wikipedia.org (27/7/2005).
. h t t p : / / p b l m m . k l 2 . c a . u s / i n d e x . h t m l (27/7/2005).
http://www.pbli.org (27/7/2005).
http://www.ucalgary.ca/~kmkahler/67910/prqjectbased/index.html
7/2005).
http://www.bie.org/pbl (27/7/2005).

7. Bibliografa
(27/
AULAS UNIDAS ARGENTINAS (2004). El trabajo por proyectos.
Proyecto
aulas
unidas
argentinas,
(http://www.edurared.org.ar/aua/2004/adjuntos/proyectos.pdf) (01/10/05).
BLUMENFELD, P. C ; SOLOWAY, E.; MARX, R. W.,; KRAJC1K, J . S.; GUZDIAL, M., y
PALINCSAR, A. ( 1 9 9 1 ) . M o t i v a t i n g p r o j e c t - b a s e d l e a r n i n g : S u s t a i n l n g t h e d o i n g ,
s u p p o r t i n g t h e l e a r n i n g . Educational
Psychologist,
2 6 (3 y 4 ) , p p . 3 6 9 - 3 9 8 .

4. Forma de evaluarla
Para l a e v a l u a c i n d e l p r o y e c t o p o d e m o s s e g u i r d i f e r e n t e s c r i t e r i o s , y a d o p tar diferentes perspectivas, q u e p u e d e n ser c o n t e m p l a d a s d e f o r m a individual,
o e n c o n j u n t o a s i g n n d o l e a c a d a u n a u n p o r c e n t a j e e s p e c f i c o r e s p e c t o a la
calificacin f i n a l , c o m o s o n l a s s i g u i e n t e s :

C a l i d a d cientfico-tcnica d e l p r o d u c t o o i n f o r m e r e a l i z a d o p o r l o s e s t u diantes.
C a l i d a d d e presentacin d e l p r o d u c t o o i n f o r m e r e a l i z a d o p o r l o s e s t u diantes,
Presentacin p o r p a r t e d e l o s e s t u d i a n t e s .
Evaluacin d e l d e s e m p e o d o n d e l o s a l u m n o s d e m u e s t r e n d e f o r m a
individual o grupal los conocimientos adquiridos.
Distintas aproximaciones presentadas,
Cohesin y trabajo g r u p a l .
Y dispersin geogrfica d e l o s m i e m b r o s d e l g r u p o .

Independientemente de los q u e seleccionemos,


que sean presentados inicialmente a los a l u m n o s .

l o q u e s e s i m p o r t a n t e e s

GISBERT, M. (1990). Los m o d e l o s socializados. En Medina, A. y Sevillano, M. L. (coords.):


Didctica-Adaptacin.
El currculo: fundamentacin,
diseo, desarrollo
y evaluacin. Madrid: UNED, p p . 7 7 3 - 7 9 6 .
GONZLEZ SOTO, A. P. ( 1 9 9 0 ) . B a s e s de las estrategias
metdicas.
Sevillano, M. L. (coords). Didctica-Adaptacin.
El currculo:
diseo, desarrollo
y evaluacin. M a d r i d : UNED, p p . 6 7 9 - 7 0 6 .

E n M e d i n a , A. y
fundamentacin,

GUNAWARDENA, C. ( 2 0 0 3 ) . T h e C h a l l e n g e o n D e s i g n i n g I n q u i r y - B a s e d O n l i n e L e a r n i n g E n v i r o n m e n t s : T h e o r y i n t o Practice. En Duffy, T. y Kirkley, J . (Ed.): L e a r n e r Certered Theory and Practice


in Distance Education.
Lawrence E r l b a u m As. Pub,
M a h w a h , NJ. 1 4 3 - 1 5 8 .
HILTZ, S. R. ( 1 9 9 2 ) . T h e V i r t u a l C l a s s r o o m : Software for C o l l a b o r a t i n g L e a r n i n g . E n
B a r r e t , E. (Ed.): Sociomedia.
Massachusetts: MIT Press. Pp. 3 4 7 - 3 6 8 .
HILTZ, S. R. ( 1 9 9 2 ) . T h e V i r t u a l C l a s s r o o m : Software for C o l l a b o r a t i n g L e a r n i n g . E n
B a r r e t , E. (Ed.). Sociomedia.
Massachusetts: M I T Press. Pp. 3 4 7 - 3 6 8 .
ITESM ( 2 0 0 0 ) . L a s tcnicas didcticas
Monterrey.
M o n t e r r e y : ITESM.

en el modelo

educativo

del Tecnolgico

de

ITESM ( 2 0 0 1 ) . El mtodo de proyectos


como tcnica
didctica.
http://www.sistema.itesm.rnx/va/dide/inf-doc/estrategias) (25/7/2005).
KILPATRICK, W. ( 1 9 2 1 ) . T h e p r o j e c t m e t h o d . N e w York: T e a c h e r s C o l l e g e , C o l u m b i a U n i v e r s i t y . E n T i t o n e , R. ( 1 9 7 6 ) . Metodologa
didctica. M a d r i d : R i a l p , p p .
282-283.

5. Autoevatuacin s o b r e la e-actividad
Discriminar los diferentes tipos d e proyectos q u e h a n formulado u n a
serie de etapas.
Sealar l a s d i f e r e n t e s f a s e s d e a p l i c a c i n d e l m t o d o d e p r o y e c t o s .
Cul p u e d e s e r e l p r i n c i p a l i n c o n v e n i e n t e d e a p l i c a c i n d e l m t o d o d e
proyectos e n su disciplina?
O r g a n i z a r u n s i s t e m a d e e v a l u a c i n y calificacin d e l o s e s t u d i a n t e s d e
su disciplina cuando aplique el mtodo de proyectos.

KRAfT, N. ( 2 0 0 4 ) . Criteria for Authentic


Project-based
Learning.
RMC Research C o r portation.
(http://www.rmcdenver.com/useguide/pbl.htm) (30/08/05).
LIU, M. y PEDERSEN, S. ( 1 9 9 8 ) . T h e effect o f B e i n g H y p e r m e d i a Designers o n E l e mentary School Students' Motivation a n d Learning o f Design Knowledge.
Journal
of Interactive
Learning Research,
2 , (9), p p . 1 5 5 - 1 8 2 .
MARTNEZ, E ; SALINAS, V. y CEBROWSKI, C. (2002). ApHcacin de la tcnica
Aprendizaje basado en Proyectos
en un curso de la Maestra en Bibliotecologa
y Ciencias de la Informacin
de la Universidad Virtual del ITESM. Proceedings XXX! II J o r nadas Mexicanas d e Biblioteconoma, p p . 1-20, Monterrey, Nuevo Len (Mxico).

SO

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

MASON, R. ( 1 9 9 8 ) . M o d e l s o f O n l i n e Courses. AL/Y Magazine,


2 , (2).
(http:/Avww.sloan-c.org/publications/magazine/v2n2/mason.asp) (01/10/05).

3a2

v i s t a s

PREZ i GARCAS, A. ( 2 0 0 2 a ) . E l e m e n t o s p a r a e l anlisis d e la interaccin e d u c a t i v a


e n l o s n u e v o s e n t o r n o s d e a p r e n d i z a j e . Pxel BIT. Revista de medios y
educacin,
nm. 1 9 , p p . 4 9 - 6 1 .

Sevilla: K r o n o s , p p . 4 5 1 - 4 6 6 .

de proyectos.

S a n Salvador: Unin
p

en la

Wingspread
educacin

sitios w e b s
Pedro Romn
Universidad de Sevilla

PREZ i GARCAS, A. ( 2 0 0 2 b ) . Muevas estrategias didcticas e n e n t o r n o s d i g i t a l e s


p a r a la enseanza s u p e r i o r . E n Salinas, J . y B a t i s t a , A. (Coord.). Didctica y Tecnologa Educativa para una universidad
en un mundo digital.
Panam: I m p r e n t a
Universitaria. U n i v e r s i d a d d e Panam.
PEREZ i GARCAS, A. ( 2 0 0 4 ) . Comunicacin m e d i a d a p o r o r d e n a d o r , estrategias d i dcticas y tutora. E n Salinas, J . A g u a d e d , J . I . y C a b e r o , J . (Coords.).
Tecnologas
para la educacin.
Diseo, produccin
y evaluacin de medios para la formacin docente.
M a d r i d : Alianza E d i t o r i a l , p p . 2 9 5 - 3 1 0 .
SALINAS, J . ( 1 9 9 7 ) . Enseanza flexible, a p r e n d i z a j e a b i e r t o . Las r e d e s c o m o h e r r a m i e n t a s p a r a l a formacin. E n Cebrin, M. y o t r o s (Coord.). Recursos
Tecnolgicos para los procesos
de Enseanza y Aprendizaje.
Mlaga: ICE/Universidad d e
Mlaga.
SALINAS, J . ( 1 9 9 9 a ) . Q u s e e n t i e n d e p o r u n a institucin d e educacin flexible y a
distancia? E n Cabero, J . y o t r o s (Coord.). Las Muevas tecnologas para la mejora
educativa.

SALINAS, J . ( 1 9 9 9 b ) . C r i t e r i o s g e n e r a l e s p a r a la utilizacin e integracin c u r r i c u l a r


d e los m e d i o s . E n C a b e r o , J . (Ed.). "tecnologa Educativa.
M a d r i d : Sntesis, p p .
107-130.
SALINAS, J . ( 2 0 0 3 ) . El diseo d e p r o c e s o s d e a p r e n d i z a j e c o o p e r a t i v o e n s i t u a c i o n e s
virtuales. E n Martnez, F. ( c o m p . ) Redes de comunicacin
en la enseanza. Las
nuevas perspectivas
del trabajo colaborativo.
B a r c e l o n a : Paids, p p . 1 5 7 - 1 8 2 .
SALINAS, J . ( 2 0 0 4 ) . C a m b i o s metodolgicos c o n las T I C . Estrategias didcticas y
e n t o r n o s v i r t u a l e s d e enseanza-aprendizaje. Bordn, 5 6 .
TIPPELT, R. y LINDEMANN, H . ( 2 0 0 2 ) . El mtodo
E u r o p e a - M i n i s t e r i o d e Educacin.

TORP, L. ( 1 9 9 7 ) . W h a t is P r o b l e m - b a s e d l e a r n i n g . L e a r n i n g Productivity.
Journal,
Summer.
VLEZ, A ( 1 9 9 8 ) . Aprendizaje
basado en proyectos
colaborativos
superior. Informtica
educativa.
Brasilia: IV C o n g r e s s o RIBIE.

1. C a r a c t e r s t i c a s f u n d a m e n t a l e s
H o y da e s a c e p t a d o p o r m u c h o s m a e s t r o s , p r o f e s o r e s y p e d a g o g o s q u e
e l h e c h o e n s m i s m o d e n a v e g a r a travs d e l a W e b y a e s c o n s i d e r a d o c o m o
una experiencia educativa. Las personas q u e h a n vivido el fenmeno d e la
n a v e g a c i n a t r a v s d e l a WWW, a f i r m a n q u e c o m e n z a r o n u s a n d o e l n a v e g a d o r W e b (Internet
Explorer,
Netscape
Navigator,
etc.) c o m o u n a p r e n d i z a j e
ms d e los m u c h o s p r o g r a m a s necesarios p a r a d e s e n v o l v e r s e c o n el o r d e nador y q u e acabaron haciendo algo para lo q u e n o estaban concienciados:
el uso de la Web con un propsito
educativo
de bsqueda
de
informacin.
E s t o e s l o q u e s e h a v e n i d o a l l a m a r e l aprendizaje
accidental,
es decir, q u e
c u a n d o los a l u m n o s aprendan u n a serie d e c o n t e n i d o s , se d a b a n o t r o t i p o
d e a p r e n d i z a j e s d e n o m i n a d o s i n e s p e r a d o s y/o p a r a l e l o s , p e r o b a s a d o s e n u n
aprendizaje inicial.
Los u s u a r i o s ms n o v e l e s d e la r e d poseen t o d o s los rasgos d e ser p e r s o n a s
potencialmente educables, n o s o n conscientes d e q u e al m i s m o t i e m p o q u e se
inician e n Internet y a p r e n d e n c m o usar estos navegadores, ya v a n d a n d o s e n tido a la red e n el c a m p o formativo, educativo y pedaggico. Los navegadores
s e c o n v i e r t e n e n m e r o s s o p o r t e s d e bsqueda d e informacin m i e n t r a s q u e l o s
aspectos educativos s o n los contenidos p o r los q u e van pasando.
C a d a d o c e n t e t i e n e u n a f o r m a d e i n t e r a c t u a r c o n la r e d I n t e r n e t , p e r o d e b e m o s tener e n cuenta que, a m e d i d a q u e vamos navegando, v a m o s a d o p t a n d o
u n patrn d e c o n d u c t a q u e e s i m p o r t a n t e q u e s e a e l a d e c u a d o , a l i g u a l q u e h a y
m u c h a s f o r m a s d e leer, d e e s t u d i a r , d e hacer p r o b l e m a s , d e resolver a c t i v i d a des, hay m u c h a s f o r m a s d e navegar.
T e n e m o s q u e s e r c o n s c i e n t e s d e q u e la n a v e g a c i n e d u c a t i v a d e b e c u m p l i r
c o n u n o s e s t n d a r e s , s i q u e r e m o s q u e sta s e a p r o d u c t i v a p a r a o s a l u m n o s .
E n funcin d e c m o n a v e g u e m o s , a l c a n z a r e m o s d e t e r m i n a d o s n i v e l e s d e i n f o r macin y d e c o n o c i m i e n t o .

2. F o r m a d e p o n e r l a e n f u n c i o n a m i e n t o
H a y m u c h a s f o r m a s d e u s a r l a W W W e n la educacin y c a d a v e z s o n m s l o s
investigadores e d u c a t i v o s q u e se p r e o c u p a n p o r explicarnos las diversas m a n e ras q u e t e n e m o s los d o c e n t e s d e aplicar la r e d d e redes e n las aulas.

SSHKESH

SI

52

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

I b r a h i m y F r a n k l t n ( 1 9 9 5 ) a f i r m a n q u e h a y d o s f o r m a s d e u s a r la W o r l d W i d e
Web e n l a educacin: d e u n a parte, u s a n d o la tecnologa c o n f o r m a d e
material
educativo
cerrado
( f u n d a m e n t a l m e n t e h i p e r m e d i a y la educacin a distancia a
travs d e l a WWW) y, p o r o t r o l a d o , u s a n d o l a t e c n o l o g a p a r a a c c e d e r , d e u n
m o d o e s t r u c t u r a d o , a u n material
abierto
q u e n o fue diseado i n i c i a l m e n t e p a r a
ser u s a d o d e u n a m a n e r a especfica y c o n p r o p s i t o s e d u c a t i v o s c o n c r e t o s .
La p r i m e r a estrategia es parecida a la t r a d i c i o n a l educacin a distancia y se
b a s a e n e l u s o d e a c c e s o s r e m o t o s h i p e r t e x t u a l e s f a c i l i t a d o s p o r l a WWW, m i e n tras q u e l a s e g u n d a estrategia se o r i e n t a ms hacia e l aprendizaje a b i e r t o y s e
b a s a e n e l u s o d e l a informacin a c c e s i b l e e n I n t e r n e t . L a c o m b i n a c i n d e l a s
d o s e s t r a t e g i a s es a l g o p r o m e t e d o r a y lleva a la creacin d e m a t e r i a l e d u c a t i v o
q u e n o t i e n e e q u i v a l e n t e e n ningn o t r o m e d i o .
Por c u e s t i o n e s d e p r o c e d i m i e n t o , n o s v a m o s a c e n t r a r e n l a e s t r a t e g i a d e u s o
d e m a t e r i a l e s a b i e r t o s y q u e c o n s i s t e e n e l h e c h o d e a p r o v e c h a r s e d e la e n o r m e
c a n t i d a d d e informacin q u e e s a c c e s i b l e va I n t e r n e t , s e h a y a n p u e s t o ah p a r a
propsitos e d u c a t i v o s o n o . n a d i e h a p o d i d o todava e v a l u a r , i n c l u s o a p r o x i m a r s e ,
a l v o l u m e n d e informacin q u e est a h o r a d i s p o n i b l e p a r a c a d a u s u a r i o d e I n t e r n e t . A p r o v e c h a n d o l a s estadsticas q u e n o s o f r e c e n NSFTiet, p o d r a m o s a v e n t u r a r n o s a a f i r m a r q u e h a b l a m o s d e u n v o l u m e n d e m i l e s d e m i l l o n e s d e c a r a c t e r e s (las
m e d i c i o n e s n o seran y a e n megabytes
sino q u e ya s o n medidas e n
terabytes).
L o s p e r i d i c o s e l e c t r n i c o s y l a s r e v i s t a s electrnicas c o n s t i t u y e n t a m b i n
f u e n t e s i n t e r e s a n t e s d e informacin q u e s e v a n a d e s a r r o l l a r an m s s i c a b e y
debern crecer al r i t m o q u e m a r c a n los internautas, y a q u e c a d a vez s o n ms l a s
p e r s o n a s s e estn a c o s t u m b r a n d o a l o s m e d i o s d e c o m u n i c a c i n e l e c t r n i c o s
m s q u e a l o s t r a d i c i o n a l e s ( p r e n s a e s c r i t a , televisin, y r a d i o ) .
T a n tiles c o m o p u e d a n s e r e s t o s r e c u r s o s WWW, t a m b i n l o s o n p a r a l o s
investigadores o estudiantes d e l p o s t g r a d u a d o . Estos recursos organizados y
e s t r u c t u r a d o s t a m b i n p u e d e n s e r u t i l i z a d o s d e f o r m a d i r e c t a , as c o m o l o s o n
p a r a l o s n i v e l e s e d u c a t i v o s m s bsicos, n o s p o d e m o s i m a g i n a r e l d e s a r r o l l o d e
d o c u m e n t o s ms d e t a l l a d o s q u e guen a los a p r e n d i c e s e n s u exploracin d e u n
concepto o p o d e m o s imaginar el desarrollo de documentos menos detallados
p a r a a q u e l l o s a l u m n o s m e n o s aventajados e n s u s p r i m e r o s p a s o s p o r la WWW o
q u e p r e c i s e n a t e n c i n m s especfica y d i f e r e n c i a d a .
El m a t e r i a l e d u c a t i v o consistira as e n u n a c o m b i n a c i n d e t e x t o e x p l i c a t i v o ,
e n l a c e s a m a t e r i a l e s m s c o m p l e j o s d i s p o n i b l e s e n I n t e r n e t , as c o m o r a s g o s d e
los m a t e r i a l e s c e r r a d o s c o m o cumplimentacin d e f o r m u l a r i o s o la proposicin
de materiales y actividades complementarias. Las revolucionarias metodologas
d e t r a b a j o q u e u s a n l a s webquest
seran u n c l a r o e j e m p l o d e e s t o q u e e s t a m o s
diciendo
(http://www.bioxeo.com/tiello_Dolly/main.Mm).
U n a estrategia
pedaggica
q u e r e s u l t a i n t e r e s a n t e podra s e r q u e l o s a l u m n o s c r e a r a n s u s p r o p i o s d o c u m e n t o s p a r a afianzar la informacin q u e e l l o s h a n
ido almacenando d e u n a manera ms constructiva o q u e s i m p l e m e n t e e n u m e ren los enlaces a los d o c u m e n t o s existentes o q u e h a n m a n e j a d o ellos. Estos
enlaces sern ms valiosos d e s d e el p u n t o d e vista d e la adaptacin a s u s n e cesidades q u e , quizs, l o s q u e p u e d a n p r o p o n e r p e r s o n a s n o profesionales e n
materia educativa. Si los a l u m n o s h a n sido capaces d e entender y asimilar esas
direcciones p o r d o n d e h a n pasado, los dems d e s u m i s m a e d a d y q u e c u m p l a n
u n o s parmetros n o r m a l e s d e adaptacin a e s t e t i p o d e m e d i o s y a l a i n g e n t e
c a n t i d a d d e informacin, t a m b i n p o d r n s e g u i r p o r d o n d e e l l o s h a n p a s a d o .

Las visitas a sitios webs

53

E s t o s d o c u m e n t o s sintticos, e n e l s e n t i d o d e q u e s o n d o c u m e n t o s q u e
sintetizan el v o l u m e n de otros d o c u m e n t o s , y creados p o r los a l u m n o s a partir
de bsquedas personalizadas e n I n t e r n e t , tambin p u e d e n a y u d a r a l profesor
a c o m p r e n d e r u n p o c o ms las estructuras m e n t a l e s d e sus a l u m n o s . O lo q u e
es m s i m p o r t a n t e , l o s d o c u m e n t o s d e l o s a l u m n o s p u e d e n a y u d a r a l d o c e n t e a
ofrecer el r e m e d i o a p r o p i a d o a esos e s t u d i a n t e s q u e n o h a n p o d i d o ir m u y lejos
en el d e s c u b r i m i e n t o de u n asunto o t e m a concreto.
Es i m p o r t a n t e q u e r e f l e j e m o s q u e H o b b s y T a y l o r ( 1 9 9 6 ) m i e n t r a s a n a l i z a b a n e l i m p a c t o d e l a World Wide Web e n l a e d u c a c i n m e d i a n t e d i v e r s a s i n v e s t i g a c i o n e s , h a n d e s c r i t o d i v e r s o s u s o s q u e s e l e p u e d e n d a r a l a aplicacin d e l a
WWW e n l a e d u c a c i n : c o m o h e r r a m i e n t a d e investigacin y b s q u e d a d e i n f o r macin, c o m o h e r r a m i e n t a d e enseanza-aprendizaje, c o m o h e r r a m i e n t a p a r a
examinar, c o m o u n f o r u m e d u c a t i v o y c o m o f o r m a d e educacin colaborativa.
nosotros
nos centraremos
en la primera:
la WWW usada
en la investigacin
y
bsqueda
de
informacin.
La WWW h a c r e c i d o c o m o u n a f o r m a d e d i s t r i b u i r y c o m u n i c a r e n t r e l o s
u s u a r i o s d e l a r e d d o c u m e n t a c i n e informacin v a r i a d a . Pero, a p e s a r d e l a
m a g n i t u d d e l a informacin d i s p o n i b l e , e s p o s i b l e u s a r l a W e b c o m o u n a h e r r a m i e n t a s i m p l e , i n c l u s o p a r a l o s nios. T a m b i n e s v i a b l e d e s c u b r i r u n a g r a n
v a r i e d a d d e s i t i o s f a s c i n a n t e s as c o m o d e l a m u l t i t u d d e r e c u r s o s . D e b i d o a l a
g r a n c a n t i d a d d e sitios Web, lo q u e h a y q u e tener m u y claro es saber p o r dnde
hay q u e e m p e z a r a investigar, qu d e b e m o s buscar, y q u d e b e m o s ignorar, y
e s t o p u e d e r e s u l t a r , a v e c e s , u n a t a r e a d e s a l e n t a d o r a . Pero h e a q u d o n d e e l
d o c e n t e d e b e m a r c a r l a s d i f e r e n c i a s e n funcin d e q u e s l o q u e q u e r e m o s d e l a
r e d e n c a d a m o m e n t o : l a r e d c o m o m a t e r i a d e e s t u d i o , c o m o a l g o ldico, c o m o
e s p a r c i m i e n t o , c o m o u n sitio d o n d e a p r e n d e r , etc.
C o m o l o s d i s e a d o r e s d e s i t i o s W e b continen d e s a r r o l l a n d o g u a s d e r e c u r s o s e n lnea, l a WWW e m p e z a r a p a r e c e r s e a u n c a t l o g o d e l a b i b l i o t e c a m u n d i a l
a u n q u e , diferente al d e u n a biblioteca tradicional. L o ideal es q u e existiera g r a n
cantidad d e documentos q u e hubieran sido creados p o r estudiantes, usuarios,
l e c t o r e s y c u a l q u i e r a q u e t e n g a inters e n c o n t r i b u i r c o n la e d u c a c i n . L a c o n s e c u e n c i a d e q u e la WWW c r e z c a e s q u e t a m b i n d e b e h a c e r l o e l n i v e l d e f a c i l i d a d
d e u s o d e l a m i s m a , as c o m o e l inters d e la informacin a p a r e c i d a o coleada
en
la r e d . L l a m a l a atencin l a p r e o c u p a c i n d e l o s s e c t o r e s m s crticos q u e d u d a n
d e l a H a b i l i d a d d e l c o n o c i m i e n t o q u e est publicndose e n l a WWW. T r e l o a r ( 1 9 9 5 )
s u g i e r e , s i n e m b a r g o , q u e n o d e b e h a b e r ningn p r o b l e m a , p u e s t o q u e n o h a y
n i n g u n a r a z n p o r la q u e l o s d i a r i o s electrnicos n o d e b a n e s t a r s u j e t o s a l o s m i s m o s p r o c e s o s d e revisin c o m o l o s q u e s e a p l i c a n e n e l m u n d o d e la impresin.

3. E j e m p l o s
3.1. Primera actividad: comprendiendo
de webquest, usando buscadores

el
concepto
conocidos
como

Altavista

Esta p r i m e r a actividad tiene p o r objetivo q u e los a l u m n @ s conozcan e n


q u c o n s i s t e n l a s webquest,
q u e s t r u c t u r a t i e n e n y c m o s e c o n s t r u y e n . Para

5 4

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

ello, u s a n d o b u s c a d o r e s c o n o c i d o s , c o m o e l d e Al ta vista, debern realizar las

Las visitas a sitios webs

5 5

Tambin puedes p e d i r q u e los r e s u l t a d o s estn e n varios i d i o m a s :

siguientes subtareas:
A . 1 . C r e a e n t u d i s c o d u r o u n a c a r p e t a y d e n o m n a l a WebQuest.
E n ella p o d r s g u a r d a r l a s p g i n a s W e b y l a s i m g e n e s q u e v a m o s a i r solicitnd o t e e n las sucesivas actividades.

- -_j

jL'

*:"~;

hD: /, attsvKta. cnni/?phrounOy-+

- ^ " ^ " V . _

^
= 3 i

A . 2 . I r a l b u s c a d o r d e A l t a v i s t a , v e r s i n e s p a o l a (http://www.altavista.es),
y
solicita pginas W e b e n c u y a direccin aparezca la p a l a b r a
"webquest".
O b s e r v a q u e , a p a r t i r d e e l l a , h a y d o s m a n e r a s d e b u s c a r pginas r e l a c i o n a d a s c o n u n t e m a : l a estndar y la bsqueda avanzada, n o s o t r o s
e m p e z a r e m o s p o r l a b s q u e d a e s t n d a r o b s q u e d a n . 1.

%
S
' Australia- Australia

" F . n ' i ' . i d - r.Mi.e


".:IJ,*

"~ Fioics (Francs) - Belgique

r" Aiin-iwia-Lfeiitschisfi jii

'

Austria-Osterreitti

" Blgica {nssrlandeSl - Selnie "


: " PISKI"

jlAltaVJsfco-Microsoft internet EuptorM

.
*

'

"*

> ' 1
-\

__\

ai
nvis'.ir. sitio

A c a r - s ci AitaVisia

oim

* Sspans- Espaa

ITDP

M-ivJa-l-flarj
:v?

EVJSJI

- ' _ j r ,;(-}

'jttdcht<>

nana
Ss-ic

" TUIKJ Alemd,!)- Schweiz

" Suiza Francs) - Suisse


k.-rl-r a - j

Nueva Zelanda -HevvZeland


* Noruega-Hotae
r

jJWqmta^

T Reinft'iy^ao - United Kmgaon'


" E E U U - Uruteo States

j A j F a y a e , jgdrtie]B j ^ J ^ t n n

txj-oa
-

...

F**htns Hwfan*i>t i, flan


:-| . j ;
jfr^^a

ffhlic-aofo.J^AHMT"

F i g u r a n. 2 . Men d e e/ecc/i del idioma

Av^da

AKavtf ta ir; Er^Uah

;-

Potica do cnicianoialcaci

rVdrra
J o m o su paair.a inicia

=rjr

C Ditrnsrca- ber.mari<
TirrlandiD-Suomi

ffi"',!

. - . ^ ^ = ^ , . . ^ , . 1 . , , , , , , ,

nosotros seleccionaremos
en la siguiente figura:

TratlttceMit
soluciona* En.prosorisias

BSQUda.-n?p

de bsqueda.

s l o e l e s p a o l , l o s r e s u l t a d o s se m u e s t r a n

,J

iJtsqueaa n " 2
. Resumen:. Una W v b Q u e s t es un tipo de actividad didctica basada en presupuestos constructrvistas del
aprendizaje y la... En una WebQuest se divide a los alumnos en grupos, s Je ...

Batifaumlio - WebQuesT"

Ei lugar en t>l que se recogen propuestas educativas, el trabajo de investigacin a realizar por los alumnos.
En donde el descubnmiento es el principio y el fin. ... Qu es una W e b q u e s t ? {PowerPoint) Un
W e b Q u e s t sobre WebQuests ...

webquest

R p n
Dos formas

ECUACIONES DIOFffflCAS. Autor. Luis Martnez e-mail: mtpmafei@lg.ehu.es. Nivel: Bachiferato.... las
matemticas. Espero que despus de realizar esta w e b q u e s t sepas resolver algunas ecuaciones
diofnlicas simples....

n. i .

bsicas de buscar

en

Altavista.

WebQuest
Propuestas de invesBgacin: British Festivals ingls emprimara.

A s i m i s m o , p u e d e s b u s c a r "En todas las pginas Web del mundo"


o en
"Pginas de Espaa", t a l y c o m o s e a p r e c i a e n l a p a n t a l l a i n i c i a l d e l b u s c a d o r d e A l t a v i s t a . N o s o t r o s b u s c a r e m o s e n "Pginas de Espaa".

. . Esta W e b Q u e s t esta desfinada especialmente para alumnos y alumnas de segundo ciclo de la ESO ,
aunque puede ser:.. W e b Q u e s t orientada a la Educacin Secundaria (ESO ciclos 1 y 2) y ...

F i g u r a n. 3 . Resultados

de la bsqueda en

Altavista.

56

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

Si logras o b t e n e r u n nmero mnimo d e cinco resultados e n d o n d e se


e x p o n g a l a definicin d e l o q u e e s u n a webquest,
debers anotarlas e n
u n f i c h e r o d e t e x t o q u e llevar p o r n o m b r e " d e f i n i c i o n e s d e w e b q u e s t " y
escribir d e qu direcciones Web las has obtenido, tai y c o m o exponemos
en el siguiente ejemplo:

'
^

t-.w

Las visitas a sitios webs

5 7

__<***'*:

_J)

*,

agiiiriiMiiiiiti

EDUTEKA - Tcnoloafas de Informacin y Comunicaciones para ia Enseanza


Bsica_y, Meda.

lBfsK'Sii::.

... t a r e a s e c o n s t i t u y e e n la parte m s i m p o r t a n t e d e u n a WebQuest L e o f r e c e a i e s t u d i a n t e u n a m e t a y . .


D E F I N I C I N . A l g u n a s v e c e s la m e t a d e una W e b Q u e s t e s l o g r a r un ...
Um

D a d n o s d e erffrffiiffl om

WebQuest i Qu son?
d e i n f o r m a c i n , a m e n u d o c o n ayuda d e ios m o t o r e s d e b s q u e d a c o m o G o o g l e . Alta V i s t a o Y a h o o .
Definicin Origen Tipos,
L a d e las W e b Q u e s t , una e s t r a t e g i a d i d c t i c a e n la que los
alumnos ( d e s d e m i t a d d e p r i m a r i a hasta u n i v e r s i d a d ) s o n i o s . . .
v.iv.v^;^J: J I.L=i^cf ri;fl = (! c-ciucc;o; irn

Definicin

Ntp://vrtvw.uib.es/depart/gl8/ed

na. htm

Una Yye,buest es un tnd. de actividad didctica basaba en presupuestos Spn,s|jtictM5!.?.5 del


aprendizaje y la enseanza que se basa en tcnicas de trabajo en grupo por proyectos y en ia
investigacin como actividades bsicas de enseanza/aprendizaje..Su mecnica es relativamente.simple
; y nos remite a piIcticas biBn conocidas y asentadas da-trabajo en el aula.
En una
t>.Q}ie.st divida a los alumnos, en grupos, se le asigna a cada uno un r_oj diferente y
se les propene realizar conjuntamente una tarea, que culminar en urt producid, con caractersticas bien
definidas. Para alio seguiranun proceso a travs de varios pasos o fases, planificado previamente por el
profesor, durante el cual los alumnos realizarn una amplia gama de actividades' como leer, comprender
y- sintetizar informacin seleccionada'- de la Internet o de otras fuentes, organizar la informacin
recopilada, elaborar hiptesis, : valorar y enjuiciar- ideas y conceptos, producir textos; dibujos,
presentaciones multimedia, objetos fsicos, manejar aparatos diversos, entrevistar a sus vecinos, etc.

WebQuest: definicin
Diapositiva 5 de 9
~*wvv : ^ i : " - : ; v w Z : ~ o m A ^ : b q y ^

hrr

Durante el proceso; el profesor les propondr el uso de diversos recursos, generalmente


accesibles a travs de Internet, comunes a todos ios miembros del grupo y/o especficos -al.ml
desempeado en el grupo y, cuando sea necesario, una serie de ayudas o andamos de recepcin,
transformacin y produccin de informacin que les ayudarn a asimilar y. acomodar la nueva;
informacin y a elaborar el producto final. Adems, ios alumnos conocern de antemano las pautas o
rbrica medanle la cual ser evaluado su trabajo, tanto e! producto final como el proceso de su
elaboracin.-

VVebQuest

sis

L a t a r e a q u e s e h a d e realizar consta d e t r e s p a r t e s : 1 ) T r a b a j o t e r i c o :
o

emplazamiento, tipos,

esquemas

... d e A l i m e n t a c i n :

Individuales: d e f i n i c i n , i n s t a l a c i n , t u b o s
i
i
i
~
| ,

definicin,

. d e Proteccin : definicin,

instalacin

tubos

Derivaciones

tj

i-i . ( - m - j / u o c u T i f i 'csAa^onomiawi

aasiSasaM^^

lsL_

-1

.
3I2RS!I8W

Ejemplo

F i g u r a n. 4 .
de documento
de texto

generado.

Si o b t i e n e s m s d e c i n c o d i r e c c i o n e s , debers a n o t a r h a s t a u n m x i m o
de diez definiciones. O p c i o n a l m e n t e , s e podrn acceder a direcciones
superiores a diez s i e m p r e y c u a n d o sean pertinentes y n o constituyan
repeticin d e d e f i n i c i o n e s a n t e r i o r m e n t e e n c o n t r a d a s .
A.3. Si e n l a a c t i v i d a d a n t e r i o r n o h e m o s l o g r a d o u n n m e r o m n i m o d e c i n co definiciones, c o n t i n u a r e m o s c o n el buscador d e Altavista, pero a h o r a
b u s c a r e m o s pginas q u e entre s u c o n t e n i d o t e x t u a l estn p r e s e n t e s
l a s d o s p a l a b r a s "definicin webquest'.
D e las direcciones obtenidas
h a c e r u n a s e l e c c i n d e l a s m s tiles a t u c r i t e r i o , e n d o n d e a n o t e s l a s
diversas d e f i n i c i o n e s q u e se h a c e n s o b r e l a bsqueda y la pgina Web
en donde la has encontrado.

F i g u r a n. 5 .
de bsqueda del trmino "definicin

Ejemplo

webquest".

3.2. Segunda actividad: uso de internet para conocer


otros
mtodos y recursos
didcticos
aplicados
a la enseanza
en centros
educativos
Esta s e g u n d a a c t i v i d a d t i e n e p o r o b j e t i v o q u e l o s p r o f e s o r @ s y a l u m n @ s
c o n o z c a n sitios w e b s d e centros educativos prximos o lejanos a l suyo p a r t i c u l a r . Para e l l o , u s a n d o p o r t a l e s t e m t i c o s , c o m o e l d e A v e r r o e s o b u s c a d o r e s
c o n o c i d o s , debern.reallzar las s i g u i e n t e s s u b t a r e a s :
B . l . C r e a e n t u d i s c o d u r o u n a c a r p e t a y d e n o m n a l a A c c e s o s directos
a Web
de Centros
Educativos.
E n ella, podrs g u a r d a r l o s enlaces a pginas
Web d e otros centros educativos y acceder a las asignaturas q u e i m p a r tes, p u d i e n d o v e r otras fuentes d e c o n o c i m i e n t o relacionadas c o n l a s
asignaturas q u e i m p a r t e n los profesores o q u e estudian los a l u m n o s .

58

E-Actividades.

Un referente bsico para ta formacin en Internet

Las visitas a sitios webs

59

B.3. A t r a v s d e l a s d i f e r e n t e s b s q u e d a s e n A v e r r o e s , i n t e n t a e s t a b l e c e r
c o n t a c t o c o n a l u m n o s y p r o f e s o r e s d e e s t o s c e n t r o s . Para e l l o , p u e d e
s e r i n t e r e s a n t e q u e d e j e s u n m e n s a j e d e salutacin e n a l g u n o d e l o s
f o r o s d e d i c h o s c e n t r o s , e n t r e s e n a l g u n o d e l o s C h a t s y l i b r o s d e firmas
q u e e x i s t e n , o d e j e s t u d i r e c c i n d e c o r r e o electrnico p a r a q u e s e p u e d a n poner e n contacto contigo ms tarde.

.?

J(^n**l

!'*.

3
- -

c.E.iF.Aiv.>;r..^..^

m.'.^MiAlt.oii
Rafa BaSnchtrs

--

''

.;tiU:u

M tata "

->e*t*M . ' -

Artmlnlirailor

'lOfS dnru'.-i....

' ...

: : h " i ' t '.'

iitfji

slitser

I./IC:

"

lZ a

C'n*."'(n "!>.'< ti

"' /_ .

"""*

>. i .

F i g u r a n. 6 . Portal Averroes,

Junta

de Andaluca.

Debers ir seleccionando u n centro tras o t r o para conocer aquellos q u e


te p u e d a n a p o r t a r c o n t e n i d o s s o b r e u n a a s i g n a t u r a e n concreto. Es p o s i b l e q u e b i e n d i r e c t a m e n t e , o i n d i r e c t a m e n t e p o r l o s vnculos q u e c o n t e n g a n d i c h a s pginas, p u e d a s a c c e d e r a documentacin interesante.
F i g u r a n . 8 . Foro de uno de los centros

en la red.

4. F o r m a d e evaluarla
E s t e t i p o d e a c t i v i d a d e s u s a n d o p a r a e l l o l o s b u s c a d o r e s WWW c o n s t i t u y e n
u n a d e l a s a c t i v i d a d e s m s bsicas, e l e m e n t a l e s y clsicas q u e s e p u e d e n u t i l i z a r
c o n l o s a l u m n @ s . El o b j e t i v o c o n s i s t e e n q u e e l e s t u d i a n t e o b t e n g a informacin
d e l o q u e e s u n a webquest.
P o d e m o s evaluarla d e s d e diferentes parmetros:
1) La expedicin iiitemera descender, por primera vez en la listona, ai
crter detvolcn Gran Caldera de LUDO Otras expediciones fracasaron en
J intento hace ya osunos aos Averigua cmo fian evolucionado les
herramientas y tcnicas de-escalada en este liempo y q j facilidades
aportan a los expedicionarios.

;
i

I
i

"21131 la noticia se dice que la expedicin esia fotirrada por estudfartes 1


con experiencia en alpinismo, un medico, botnicos, un cmara y algunas |
personas del Consejo de rwestigaciones Cientficas ( C O T f ) deGuinea i

jSSfiS J
F i g u r a n. 7 . Diversidad de informacin encontrada.

Desde
Desde
Desde
Desde

el nmero d e definiciones encontradas.


la e x a c t i t u d y p e r t i n e n c i a d e las definiciones localizadas.
la r a p i d e z d e l a realizacin d e las tareas.
la estabilidad d e las pginas logradas.

La evaluacin d e este t i p o d e e-actividad p u e d e darse a varios niveles: e x presin escrita, aspectos c o n c e p t u a l e s , p r o c e d i m e n t a l e s y actitudinales. L a s i g u i e n t e e s c a l a d e evaluacin p u e d e s e r a d a p t a b l e t a n t o p a r a q u e la p u e d a r e l l e n a r e l a l u m n o { e n a u t o e v a l u a c i n o e n evaluacin r e c p r o c a ) , c o m o t a m b i n s e r
c u m p l i m e n t a d a p o r e l profesor c u a n d o supervise los trabajos d e sus a l u m n o s .

60

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

Las visitas a sitios webs

61

.../...

ALGUNAS DIMENSIONES F'AKA EVAI.UAR


LAS ACTIVIDADES
Aspectos relacionados c o n l a expresin escrita

4.

BIEN ! REGULAR 1 MAL

Las visitas a sitios Webs educativos son materiales educativos abiertos y


deben facilitar el acceso tanto a informacin conceptual mnima como a
informacin del estilo "para saber ms".

7.

Claridad en la exposicin de las respuestas.

Cuando buscamos y catalogamos recursos obtenidos en la red Internet,


debemos ser cautelosos con todo lo que nos encontramos, filtrndolo,
analizndolo y evaluando su contenido.

6.

Las visitas a los peridicos electrnicos son perniciosas para los alumnos
ya que no son en absoluto educativos.

5.

Contiene oraciones completas y bien construidas gramatical


y ortogrficamente.
La informacin est muy bien organizada con prrafos bien
redactados y con subttulos.
Usa vocabulario apropiado y correcto.
Trabajo bien presentado, ordenado, sintetizado.
Limpieza y claridad en las respuestas.
Prolijidad y profundidad en las respuestas.

8.

Creatividad.
Aspectos relacionados c o n los contenidos

9.

Domina el contenido.
Aport materiales interesantes y originales.
Todos los temas tratados y todas las preguntas fueron
contestados.
La informacin est claramente relacionada con el tema
principal y proporciona varias deas secundarias y/o ejemplos.

10.

La respuesta est completa.


Aspectos procedimentales
Todo el equipo claramente entendi el tema en profundidad
y present su informacin enrgica y convincentemente.

Los buscadores tipo Yahoo o similares son herramientas simples de


bsqueda de informacin como paso previo a acceder a la documentacin
contenida en la WWW, pero carecen de herramientas avanzadas de
bsqueda.
Los sitios Web suelen poseer herramientas de comunicacin, o bien
sincrnicas (Chat), o asincrnicas (foros y libros de visitas). stas favorecen
el establecimiento de contacto con los creadores.
Cuando solicitamos a los alumnos que nos entreguen cualquier tipo
de actividad donde la Web sea la fuente de documentacin, deberemos
exponerles los criterios de evaluacin con anticipacin, as como la
manera en la que se debern entregar los documentos textuales con las
actividades.
Cuando los alumnos no entregan ias actividades resueltas, tras haber
visitado diversos sitios Web como fuente de informacin, es importante
evaluar los aspectos relacionados con la lengua escrita, ya que, a menudo,
hay un proceso de deformacin de ste.

F
F

Resultados

Us m i tiempo efectivamente.
Buena utilizacin de recursos.

1.

Mostr buena disposicin para trabajar.

Aspectos actltudinales

2.
V

3.
F

*.

6.

5.

7.
F

9.

a.

10.
V

Hice m i mejor trabajo.


Ayud a sus compaeros cuando io necesitaron.
Los diagramas e ilustraciones son ordenados, precisos
y aaden al entendimiento del tema.

6. A c t i v i d a d e s
Sirvan los c o m e n t a r i o s iniciales q u e h a c e n referencia a q u e estas actividad e s q u e v i e n e n a continuacin p u e d e n s e r r e a l i z a d a s , o b i e n , i n d i v i d u a l m e n t e ,
p a r e j a s o tros, l a cuestin r a d i c a e n a r t i c u l a r p r o c e d i m i e n t o s d e e j e c u c i n y
realizacin d e l a s m i s m a s .

5. A u t o e v a l u a c i n s o b r e la e - a c t i v i d a d
PREGUNTA

VoF

"

Los materiales educativos cerrados que proponen Ibrahim y Frankiin


(1995) y entre os que se encuentra la WWW, son materiales diseados
explcitamente con propsitos educativos.

3.

Cuando navegamos por la WWW en busca de informacin, desarrollamos


estrategias educativas de seleccin de informacin.

2.

El hecho mismo de navegar por la red Internet se considera como


"aprendizaje accidental".

1.

6.1. Actividades

1.

de hacer

listados

definiciones

Realizar u n a bsqueda s o b r e el t e m a v i o l e n c i a escolar u t i l i z a n d o c u a t r o


buscadores diferentes. Recoger los diez p r i m e r o s resultados y establecer c o m p a r a c i o n e s entre los diferentes buscadores utilizados segn
estos criterios: nmero d e coincidencias, validez o pertinencia d e los

.../...

62

2.

5.

4.

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

r e s u l t a d o s s e g n l o s p r o p s i t o s d e l a b s q u e d a , r a p i d e z , actualizacin
d e l o s v n c u l o s y o t r a s c o n s i d e r a c i o n e s (Vaverde, 2 0 0 1 ) .
B u s c a r s i t i o s w e b q u e t e n g a n c o m o ttulo (title) l a e x p r e s i n " n u e v a s
tecnologas a p l i c a d a s a la educacin" (teclear s i n acentos). Utilizar p a r a
ello el b u s c a d o r Altavista o G o o g l e e n la opcin "Bsqueda avanzada".
Guardar los resultados d e la bsqueda e n u n d o c u m e n t o q u e recoja los
enlaces y u n a b r e v e descripcin d e c a d a u n o d e ellos (Valverde, 2 0 0 1 ) .
Usando los buscadores, debers encontrar definiciones q u e expliquen
l o q u e s i g n i f i c a n l o s e n t o r n o s v i r t u a l e s M O O , M U D o MUSE c o m o s e les
s u e l e c o n o c e r . Debers referenciar e n direccin W e b d n d e localizaste
esas direcciones.
Utiliza tres b u s c a d o r e s diferentes p a r a realizar u n a m i s m a bsqueda
p o r p a l a b r a s clave. El o b j e t o d e la bsqueda d e b e ser e n c o n t r a r pginas
q u e te s e a n d e u t i l i d a d p a r a e l a b o r a r u n a presentacin colectiva c o n
e l p r o g r a m a Microsoft
PowerPoint
o para q u e sean visitadas p o r tus
a l u m n o s d u r a n t e s u desarrollo. Compara los resultados obtenidos atend i e n d o a l n m e r o d e pginas e n c o n t r a d a s , y a la coincidencia d e los
resultados e n las 1 0 primeras direcciones ofrecidas p o r cada buscador.

6.2. Actividades

de bsqueda

de datos

referenciaes

E n e l s i t i o w e b d e l P r o g r a m a d e Muevas Tecnologas d e l a Informacin


y d e l a Comunicacin d e l M i n i s t e r i o d e Educacin y C u l t u r a , localizar y
c o p i a r e l t e x t o d e u n a u n i d a d didctica p a r a E. I n f a n t i l t i t u l a d a " E l s e o r
o r d e n a d o r " (rea d e C o m u n i c a c i n y R e p r e s e n t a c i n ) ( V a l v e r d e , 2 0 0 1 ) .

4.

B u s c a r e l artculo t i t u l a d o " U s o s d e l a W o r l d W i d e W e b c o n fines e d u c a t i v o s " p u b l i c a d o e n l a R e v i s t a "Pxel-Bit. R e v i s t a d e M e d i o s y Educacin".


G u a r d a r e l d o c u m e n t o , q u e s e e n c u e n t r a e n f o r m a t o html, e n u n d o c u m e n t o d e t e x t o y h a c e r u n r e s u m e n d e n o m s d e 2 5 lneas.

3.

Utilizando el b u s c a d o r d e Altavista, debers localizar l o s orgenes d e los


e n t o r n o s v i r t u a l e s M O O , M U D o MUSE, especificando cundo se e m p e z
a trabajar c o n este tipo d e entornos, e n qu consisten, instituciones
q u e lo utilizan, y dems detalles q u e consideres relevantes. Recuerda
q u e d e b e s a p u n t a r tambin d e dnde h a s l o g r a d o t u s i n f o r m a c i o n e s ,
a p u n t a n d o p a r a ello las direcciones Web q u e has m a n e j a d o para cada
dato q u e referencias.

2.

Utilizar el b u s c a d o r G o o g l e p a r a e n c o n t r a r e l n o m b r e d e l director y d e
l o s p r i n c i p a l e s intrpretes d e l a pelcula e s p a o l a " L o s j u e v e s , m i l a g r o "
( 1 9 5 7 ) . Redactar u n r e s u m e n d e s u a r g u m e n t o (Valverde, 2 0 0 1 ) .

1.

6.3. Actividades
1.

2.

de bsquedas

con

imgenes

Encontrar imgenes q u e representen e n t o r n o s virtuales MOO, MUD o


MUSE. Debers l o c a l i z a r y p e g a r e n u n d o c u m e n t o d e t e x t o d i c h a s imgenes c o n las direcciones Web d e dnde las has encontrado.
Realizar u n lbum fotogrfico e n u n d o c u m e n t o d e t e x t o e n d o n d e s e
r e c o j a n c i n c o m o d e l o s d e r e t r o p r o y e c t o r e s c o n s u s caractersticas tcni-

3.

4.

Las visitas a sitios webs

63

c a s y l a direccin W e b d e d o n d e s e h a extrado e s a informacin y o t r o s


c i n c o m o d e l o s d e v i d e o p r o y e c t o r e s . Las i m g e n e s d e l o s r e t r o p r o y e c tores debern ser d e cinco marcas diferentes, a l igual q u e los v i d e o p r o yectores.
Debers localizar los siguientes autores r e l a c i o n a d o s c o n la Tecnologa
E d u c a t i v a y l a s N u e v a s T e c n o l o g a s d e la I n f o r m a c i n y d e l a c o m u n i c a c i n , y h a c e r u n a b r e v e resea bibliogrfica d e c a d a u n o d e e l l o s , a s
m i s m o , d e b e r s i n c l u i r u n a fotografa d e c a d a u n o d e e l l o s : A l v i n Toffler,
M i c h o l a s r i e g r o p o n t e , M a n u e l Fernndez d e V i l l a l t a , C l i f t o n B . C h a d w i c k ,
David Jonassen, Robert Muffoletto, B r u n o M u n a r i .
Realizar u n a c o m p a r a t i v a e n t r e los diversos f o r m a t o s d e grabacin e n
v d e o : 8 m m , H i 8 m m , DV, m i n i D V , m i n i D V D . Para e l l o d e b e r s r e a l i z a r
u n a tabla c o n tres c o l u m n a s , e n la p r i m e r a d e ellas debers c o n s i g n a r
e l f o r m a t o d e c i n t a , e n la s e g u n d a la v i d e o c m a r a q u e l o u s a , y e n l a
t e r c e r a l a s e s p e c i f i c a c i o n e s d e l f o r m a t o d e c i n t a y d e la v i d e o c m a r a .

7. B i b l i o g r a f a
ADOJAAN, K.; MARANDI, T. y SARAPUU, T. (1998). Evaluation
of educational
pages
considering
the curriculum
concepts.
n: Proceedings
of ACEC'98.
tralia: Adelaide.

Web
Aus-

BLUMBERG, R. B. (1994). A n Electronic Science/Math/History Resource for the WWW.


(http://www.ncsa.uiuc.edu/SDG/IT94/Proceedings/Educ/blumberg.mendelweb/
M e n d e l W e b 9 4 . b l u m b e r g . h t m l ) (23/03/99)
CABERO, J . ( 2 0 0 1 ) . Tecnologa

educativa.

Barcelona: Paids.

CURTIS, P. y NICHOLS, D. (1993). MUD's Qnw UP: Social Virtual Keality n the Real
(http://lucien.berkeley.edu/MOO/MUDsGrowUp.ps)

World.

(01/05/01)

H O B B S , D. J . y TAYLOR, R. J . (1996). The impact on education


of the world
wide
web. (http://aace.virginia.edu/aace/conf/webnet/htrnI/106.huTi) (23/03/99)
ECHEVARRA, J . ( 1 9 9 9 ) . Los seores del aire: Telpos y el tercer entorno.
Madrid:
Destino.
IBRAHIM, B . ( 1 9 9 4 ) . World-Wide A l g o r i t h m A n i m a t i o n . C o m p u t e r Networks a n d ISDN
S y s t e m s , V o l . 2 7 , No. 2, November, Special Issue, S e l e c t e d Papers o f t h e First
World-Wide Web Conference, p p 2 5 5 - 2 6 5 .
(http://cuiwww.unige.ch/eaoAvww/WWW94/paper.html)
(http:/Avww.eIsevier.nl/cgi-bin/query/WWW94/nnaIProgramme.html?ibrahim)
(http://wwwl.cern.ch/PapersWWW94/bertrand.ps) (10/10/99)
I B R A H I M , B. y FRANKLIN, S. D. ( 1 9 9 5 ) . A d v a n c e d e d u c a t i o n a l u s e s o f t h e W o r l d
W i d e Web. (http:/Avww.igd.fhg.de/www/www95/papers/89/paper.html) (10/10/99)
SARAPUU, T. ( 1 9 9 7 ) . C o m p u t e r a i d e d l e a r n i n g (CAL) i n E s t o n i a n science classes. I n
C h a n g i n g Practices a n d Technologies: Decisions N o w for t h e Future. P r o c e e d i n g s
o f t h e 1 4 t h ICTE, 2 , 4 4 4 - 4 4 6 .
TRELOAR, A. ( 1 9 9 5 ) . Electronic Scholarly P u b l i s h i n g a n d t h e W o r l d Wide Web.
(http://www.scu.edu.aU/ausweb95/papers/index.html#RTFToC55)
T H O R N T O N , D . y PHILLIPS, R (1997). Evaluation.
K o g a n Page.
VALVERDE, J . ( 2 0 0 1 ) . Manual prctico

de Internet

Interactive

(23/03/99)

multimedia.

London:

Albacete: Moralea.

para profesores.

ES estudio d e c a s o s
Juan A. M o r a l e s
Soledad Domee
Universidad de Sevilla

1. C a r a c t e r s t i c a s f u n d a m e n t a l e s
E n t r e l a s c u e s t i o n e s d e carcter m e t o d o l g i c o , l a s h e r r a m i e n t a s q u e p e r m i t e n a l o s e s t u d i a n t e s p o n e r s e e n c o n t a c t o c o n l o s objetivos y c o n t e n i d o de)
proceso f o r m a t i v o , n o s c e n t r a r e m o s especficamente s o b r e u n a estrategia m e t o d o l g i c a d e g r a n tradicin c o m o e s e l E s t u d i o d e C a s o s , l a q u e c o n s t i t u y e
u n a o p o r t u n i d a d p a r a f a c i l i t a r la e s p e r a d a c o n e x i n e n t r e teora y prctica e n l a
formacin.
Los casos, e n t e n d i d o s c o m o representaciones d e la realidad, nos p r o p o r c i o n a n u n r e c u r s o d e v a l o r p a r a el d e s a r r o l l o d e la accin formativa, ya sea p a r a
i n t r o d u c i r o m o t i v a r u n a accin o c o m o e j e m p l o d e la m i s m a ; e i n c l u s o c o m o
h e r r a m i e n t a d e evaluacin, e n t a n t o q u e n o s p u e d e n p e r m i t i r valorar, s o b r e u n a
situacin r e a l , l o s c o n o c i m i e n t o s a d q u i r i d o s p o r e l e s t u d i a n t e .
Mos r e f e r i m o s a u n a e s t r a t e g i a didctica, q u e d e b e r e u n i r u n a s e r i e d e c a ractersticas y v i g i l a r a l g u n o s p r i n c i p i o s p a r a s u d e s a r r o l l o e n a c c i o n e s f o r m a t i vas, p e r o q u e e n ningn c a s o c u e n t a c o n u n a s e c u e n c i a establecida y d e f i n i d a .
Es m s b i e n u n a e s t r a t e g i a q u e d e b e d i s e a r s e y a d a p t a r s e , p o r e l p r o f e s o r ,
p a r t i e n d o d e l c o n t e x t o f o r m a t i v o , d e l o s e s t u d i a n t e s y s u s caractersticas, a s
c o m o de la materia (objetivos y contenidos).
L a utilizacin d e l e s t u d i o d e c a s o s e n l a t e l e f o r m a c i n es p o s i b l e y o p o r t u n a . L a s p o s i b i l i d a d e s tcnicas n o s p r o p o r c i o n a n u n c o n j u n t o d e r e c u r s o s
d e i n d u d a b l e v a l o r e n e l d i s e o d e c a s o s ( t e x t o , fotografa, s o n i d o , v d e o ,
realidad virtual...), e n e l desarrollo d e los casos (herramientas d e c o m u n i cacin, a c c e s o a r e c u r s o s y f u e n t e s d e informacin), c o m o e n la evaluacin
(transferencia d e l o s c o n o c i m i e n t o s tericos a realidades concretas). El e s t u d i o d e c a s o s c o n s t i t u y e u n a e s t r a t e g i a d i d c t i c a d e u n a g r a n tradicin y v a l o r
e d u c a t i v o , q u e c o n las n u e v a s tecnologas p u e d e c o n t a r u n a revaloracin y
valor formativo de la m i s m a .
C o n e l objeto d e conceptualizar e l Estudio d e Casos, c o n s i d e r a m o s
c o n v e n i e n t e r e c u r r i r a l D i c c i o n a r i o E n c i c l o p d i c o d e Didctica ( S A L V A D O R ;
RODRGUEZ y B O L V A R ; 2 0 0 4 ) , d o n d e l a s p r o f e s o r a s C e b r e i r o y F e r n n d e z
lo d e f i n e n c o m o " u n m t o d o d e investigacin c o n c l a r a proyeccin e n e l
p r o c e s o e v a l u a d o r , q u e c o n s i s t e e n e l a n l i s i s d e u n a situacin r e a l q u e i m -

saaii

6 5

66

E-Actividades.

Un referente

bsico para la formacin en Internet

p l i c a algn p r o b l e m a especfico". As m i s m o , r e f e r e n c i a n d o a Q u b a y L i n c o l n
(1981), n o s diferencian c u a t r o tipos d e estudios d e casos evaluativos, e n
funcin d e l c o n t e n i d o :
a)
b)
c)

d)

H a c e r u n a c r n ic a o i l e v a r a c a b o u n r e g i s t r o d e h e c h o s / s i t u a c i o n e s /
procesos ms o m e n o s c o m o h a n sucedido.
Representar y describir situaciones.
Ensear, p r o p o r c i o n a r c o n o c i m i e n t o o i n s t r u i r s o b r e u n caso. E n o c a siones se h a u t i l i z a d o c o m o m o d a l i d a d d e aprendizaje para la f o r m a cin, y a q u e p e r m i t e e s t u d i a r s i t u a c i o n e s - p r o b l e m a s c o n c r e t o s y t o m a r
d e c i s i o n e s a n t e e s t o s p r o b l e m a s . As s e c o n v i e r t e e l e s t u d i o d e c a s o s e n
u n a tcnica didctica q u e p e r m i t e u n m a r c o d e discusin y d e b a t e s o b r e
u n caso.
E v a l u a r o c o m p r o b a r y/o c o n t r a s t a r l o s e f e c t o s , r e l a c i o n e s o c i r c u n s t a n c i a s q u e s e d a n e n u n a d e t e r m i n a d a situacin.

Papel
de Profesor
y Estudiantes
en los tipos
de E s t u d i o
de Casos

0
c
CERRADO

E l c a s o , c o m o r e p r e s e n t a c i n d e u n a r e a l i d a d ( r e a l o ficticia), i n c o r p o r a
descripciones d e hechos/acontecimientos, valoraciones, opiniones... C o m o tal
constituye una interesante h e r r a m i e n t a metodolgica sobre la q u e el estudiante
p u e d e t a n t o a n a l i z a r s i t u a c i o n e s p a s a d a s (y e x t r a e r e x p e r i e n c i a y c o n o c i m i e n t o
de las m i s m a s ) , c o m o enfrentarse a l reto d e resolverlas (aplicando el conocir
m i e n t o terico). E n d e f i n i t i v a , y c o m o afirmbamos a n t e r i o r m e n t e , s u p o n e n
u n a o p o r t u n i d a d p a r a c o n e c t a r teora y prctica, vnculo e s e n c i a ! e n l o s p r o c e sos d e formacin. L a formacin ser m s eficaz c u a n t o m a y o r sea l a conexin
con e l m u n d o real.
El o b j e t i v o e s e n c i a l d e b e s e r a p r e n d e r a a n a l i z a r u n a situacin c o n c r e t a
y resolver (tomar decisiones) e l p r o b l e m a valindose de los datos p r o p o r cionados. En definitiva lograr la comprensin d e l caso y encontrar u n a s o lucin. P u e d e s e r v i r t a n t o p a r a l a generacin d e c o n o c i m i e n t o (aprendizaje)
d e s d e e l e s t u d i o y anlisis d e l a r e a l i d a d , c o m o p a r a a p l i c a r y v a l o r a r e l
c o n o c i m i e n t o t e r i c o a d q u i r i d o . E n t r e a m b a s o p c i o n e s tambin ser p o s i b l e
y deseable u n c a m i n o i n t e r m e d i o , adecuado a l proceso y destinatarios d e l
proceso formativo.

3
V

uc
o
3

'O

-3
v
vU

ABIERTO

52
o
E"

u
O
3
5
ra

2. F o r m a d e p o n e r l o e n f u n c i o n a m i e n t o
Ho es posible d e t e r m i n a r u n a forma ms adecuada de trabajar c o n l o s casos. S o n estrategias didcticas q u e p u e d e n s e r a d a p t a d a s a diferentes c o n t e x t o s
y p r o p s i t o s d e f o r m a c i n . Y e n e s t e s e n t i d o p r e t e n d e m o s o f r e c e r aqu, n o u n a
g u a d e u s o , s i n o m s b i e n a l g u n a s c o n s i d e r a c i o n e s y a p o r t a c i o n e s q u e n o s
ayuden a incorporarlas a n u e s t r o quehacer formativo. D e b e m o s tener en cuenta
q u e e n t o d o c a s o l a r e l e v a n c i a d e l t r a b a j o d e b e s i t u a r s e e n e l anlisis y d i s c u sin d e las ideas, m s q u e e n l a s respuestas correctas.
Cabero y Qisbert (2002) n o s plantean diferentes tipos d e estudio d e casos
t o m a n d o c o m o variables, la generalidad/especificidad y la apertura o cierre. E n
el c u a d r o siguiente i n d i c a m o s e l papel a desarrollar tanto p o r docentes c o m o
p o r e s t u d i a n t e s e n l o s c a s o s d e t i p o g e n e r a l y especfico.

GENERAL
Lnea argumeutal paralela
a objetivos \s
de la accin formativa

El estudio de casos 6 7

ESPECIFICO
Se plantea como una actividad
que responde a objetivos
y contenidos concretos

ESTUDIANTES:
- Hacen una lectura de los objetivos
que deberan asociarse con la
actividad.
- Leen, escuchan o ven (dependiendo
de los medios empleados) el
caso que se les proporciona para
familiarizarse con la problemtica,
para identificar los temas ms
relevantes, los problemas y las
posibles alternativas para tratarlos.
- Elaboran y presentan una solucin
del caso al grupo (foro y/o chat).
Finalmente, la puesta en comn de
!as diversas soluciones a los casos
planteados por cada uno de los
grupos favorecer la reflexin y la
definicin de unas conclusiones.
fase sta en la que el consultor
tendr un pape! ms de direccin y
podr hacer sus aportaciones desde
el punto de vista de la experiencia y
dominio del tema.

ESTUDIANTES:
- Leen, escuchan o ven
(dependiendo de los medios
empleados) la parte del
caso que se les proporciona
para situarse en el contexto
y familiarizarse as cono |os
personajes y para identificar
los temas ms relevantes.
los problemas y as posibles
alternativas para tratarlos.
- Reflexionan sobre las
cuestiones planteadas.
- Consultan los contenidos.
buscan informacin (web)
relacionada con os contextos
y as dudas planteadas.
- Hacen u n comentario
persona! sobre la historia y
su vinculacin con el resto
de elementos de la accin
formativa.

PROFESORES:
- Resuelven las dudas si los
estudiantes as lo exigen.
- Sugieren lecturas complementarias
o reflexiones concretas de apoyo
para la resolucin del caso.
- Vigilan por la adecuacin de las
respuestas estndar que se les
proponen a los estudiantes.
- Constituyen los grupos y asignan
los casos, en el supuesto que se
haya elaborado ms de uno.
- Concluyen la actividad, ofreciendo
su valoracin de! caso (tanto en lo
que tiene que ver con la resolucin
como con el procedimiento).

PROFESORES:
- Resuelven as dudas, si los
estudiantes as lo requieren.
- Aconsejan reflexiones
concretas de apoyo para la
resolucin del caso.
- Ofrecen guas en el
transcurso de la orientacin
entre los estudiantes.
facilitando el proceso.
proporcionando orientaciones
- s i lo estiman conveniente o
cuando son requeridas por
el g r u p o - y estimulando la
participacin de todos.
- Concluyen la actividad.
ofreciendo su valoracin del
caso.

S o b r e la base d e s u experiencia c o n la metodologa d e l estudio d e casos,


Lpez, Snchez, y Nicastro (2002), n o s p l a n t e a n d o s m o d a l i d a d e s d e la m i s m a :
1)

L o s casos s e utilizan despus d e haber desarrollado u n contenido ter i c o d e t e r m i n a d o . L a s e c u e n c i a podra s e r :


a)

i n m e r s i n c o n c e p t u a l . E x p o s i c i o n e s d e l p r o f e s o r ( e n s u c a s o , anlisis, lectura y visionado


de documentos
seleccionados
y
presenta-

63

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

dos en el entorno
de formacin),
discusiones e n g r a n g r u p o (foro
y/o c h a t ) , l e c t u r a s (por ejemplo,
uisttas a sitios webs y bsqueda
de
informacin
en la red) y discusin, e j e r c i c i o s d e reflexin i n d i v i d u a l .
El o b j e t i v o e s d o t a r a l a l u m n o d e l a s h e r r a m i e n t a s c o n c e p t u a l e s
b s i c a s p a r a a c o m e t e r e l anlisis y e s t u d i o d e l o s c a s o s .
b)

c)

2)

S e o f r e c e a l o s a l u m n o s a l g n c a s o (texto,
imgenes,
sonido,
vdeo, multimedia...)
para q u e , p r i m e r o i n d i v i d u a l m e n t e y despus
e n e q u i p o , r e a l i c e n u n anlisis d e l a situacin.
L o s anlisis r e a l i z a d o s s e d i s c u t e n e n sesin p l e n a r i a (foro
y/o
chat).
Se m a t i z a n las interpretaciones, se negocian las diferentes
perspectivas utilizadas, se defienden posturas contradictorias a r g u m e n t a d a s e n los supuestos y referentes conceptuales previamente
t r a b a j a d o s . E s e l m o m e n t o e n q u e s e d e s m e n u z a l a situacin y s e
b u s c a n las posibles causas q u e provocaron los diferentes acontecimientos, se interrelacionan sucesos y se da sentido a lo q u e ocurre
e n ese caso d e t e r m i n a d o .

E l a b o r a c i n y r e c o n s t r u c c i n d e c a s o s prcticos, t r a t a n d o d e r e c o n s t r u i r
l a e x p e r i e n c i a a travs d e l a discusin s o b r e s i t u a c i o n e s r e a l e s a p o r t a das p o r los a l u m n o s o b i e n p o r los profesores, c o m o el eje fundamental
e n t o r n o a l c u a l g i r a l a a c t i v i d a d acadmica d u r a n t e u n p e r i o d o d e t i e m p o d e t e r m i n a d o . S u s e c u e n c i a podra ser:

Se p i d e a los a l u m n o s q u e s organicen e n pequeos g r u p o s , de los


q u e u n o actuar c o m o s e c r e t a r i o o p o r t a v o z (foro, chat,
entornos
de trabajo
colaborativo...).
Cada g r u p o p u e d e seleccionar u n caso ya elaborado (base de d a t o s a d i s p o s i c i n d e l o s a l u m n o s ) a n d e c o m e n z a r e l anlisis d e l
mismo.

b)

C o m o actividad p r e l i m i n a r se dedican algunas sesiones a aclarar


la m e t o d o l o g a d e l e s t u d i o d e c a s o s y s e d a n a c o n o c e r e s t r a t e g i a s p a r a s u d i s e o , as c o m o a l g u n o s e j e m p l o s d e s i m u l a c i o n e s
y casos.

a)

c)

Una vez los g r u p o s tienen preparado s u trabajo se destinan varias


s e s i o n e s a l a e x p o s i c i n d e l anlisis r e a l i z a d o a l o s d e m s c o m p a e r o s d e c l a s e (foro y/o chat). E x i s t e l a p o s i b i l i d a d d e c o n f r o n t a r t e m a s / o p i n i o n e s , reflexiones q u e e n r i q u e c e n al g r u p o . La exposicin
de los casos sigue aproximadamente el siguiente esquema:

e)

Los g r u p o s d e trabajo d e b e n familiarizarse c o n e l caso y realizar


u n anlisis e n p r o f u n d i d a d d e l m i s m o : i d e n t i f i c a r e l p r o b l e m a r e a l
existente, localizar los roles d e los personajes intervinientes, las
p o s i b l e s c a u s a s d e s u s a c t u a c i o n e s , d e l conflicto.... E n esta fase l a
t a r e a p r i n c i p a l c o n s i s t e e n i n t e r p r e t a r las r a z o n e s n o explcitas y l o s
acontecimientos q u e m o t i v a r o n a los individuos a actuar de aquella
m a n e r a y, c o m o c o n t r a p a r t i d a , l a reflexin s o b r e cul habra s i d o l a
actuacin d e l p r o p i o u s u a r i o a n t e t a l e s c i r c u n s t a n c i a s .

d)

Narracin d e l o s h e c h o s y a c o n t e c i m i e n t o s o c u r r i d o s e n e l
caso.
Interpretacin d e l c a s o r e a l i z a d a p o r e l g r u p o .
P o s i b l e s vas p a r a c o n t i n u a r e l c a s o .

f)

g)

El estudio de casos

69

Los a l u m n o s t i e n e n q u e realizar modificaciones, alteraciones y


v a r i a c i o n e s e n e l d o c u m e n t o o r i g i n a l q u e nicialmente p o s e e c a d a
grupo.
P u e s t a e n c o m n (foro y/o chat) d e d i s e o d e f i n i t i v o d e l c a s o .
S i g u i e n d o a Snchez Nez (2002) ( c i t a d o p o r Snchez y o t r o s ,
2 0 0 3 ) p o d e m o s d i s t i n g u i r t r e s fases e n e l e s t u d i o d e c a s o s , q u e
s i n t e t i z a m o s grficamente e n e l s i g u i e n t e c u a d r o :

FASES DEL ESTUDIO DE CASOS

"... . '
" V';

Formulacin
de objetivos
El profesor
prepara la
tcnica

Elaboracin
del caso

Determinar los objetivos a lograr: Cognoscitivos,


Afectivos y de Habilidades.
Se debe acudir a todas las fuentes documentales
necesarias, artculos o relatos que describan
sucesos o problemas profesionales, as como
a experiencias propias o de profesionales
experimentados.

Formacin de los grupos de trabajo.

Exposicin del
caso que se va
a estudiar

Explicar objetivo y la tcnica que se utilizar.


Presentar el caso y normas que se seguirn.
Comentar y/o destacar aspectos importantes o confusos.

El grupo trabaja las aportaciones individuales: intercambio de ideas,


anlisis y debate (foro, chat, entornos de trabajo colaborativo).

Estudio grupal

Lectura individual del caso.


Consulta del material necesario (web).

Estudio
individual

Elaboracin de
conclusiones

Recopilacin final de las soluciones propuestas.


Consenso sobre as concusiones definitivas.

Se realiza mediante la puesta en comn (razonando los anlisis) del trabajo


de los grupos.
El profesor puede valorar el estudio individual realizado, el trabajo de los grupos,
los distintos problemas surgidos, etc.

C i e r t a m e n t e es a b u n d a n t e la experiencia d e l e s t u d i o d e casos d e s a r r o l l a d a
e n m b i t o s c o m o l a m e d i c i n a ( s e s i o n e s clnicas) y e l d e r e c h o ( c a s o s y s e n t e n c i a s ) . P e n s a m o s q u e s u aplicacin e s p o s i b l e e n t o d a s l a s r e a s d e c o n o c i m i e n t o , y ser d e s d e l a s m i s m a s d e s d e d o n d e d e b a m o s a d a p t a r s u c o n f i g u r a c i n ,
t a n t o a l o s o b j e t i v o s y c o n t e n i d o s d e l p r o c e s o f o r m a t i v o c o m o a l a s caractersticas y necesidades d e n u e s t r o s estudiantes.
El e s t u d i o d e c a s o s c o m o e s t r a t e g i a didctica m u e s t r a a l a p a r u n a g r a n v a l i d e z (vinculacin teora-prctica) y s e n c i l l e z ( r e p r e s e n t a c i n d e u n a r e a l i d a d ) . E s
i n t e r e s a n t e c o n s i d e r a r l a m i s m a , d e s d e u n a f a s e i n i c i a l , c o m o s i m p l e ilustracin
(o e j e m p l o ) d e u n a r e a l i d a d ( q u e s e d e b e c o n o c e r ) , e i r c a m i n a n d o h a c i a c o n s trucciones ms complejas (respuestas abiertas o d e s a r r o l l o d e casos).

70

E-Actividades,

Un referente bsico para la formacin en Internet

P a r t i e n d o d e l c a s o c o m o u n a representacin d e l a r e a l i d a d , L p e z Yez
(1992) n o s plantea diferentes tipos d e casos:

El j u e g o d e roles o dramatizacin, e n el q u e l o s p a r t i c i p a n t e s r e p r e s e n tan diferentes personajes o roles.


E l j u e g o . S e t r a t a d e u n a a c t i v i d a d e n l a q u e s i b i e n l a diversin e s u n
c o m p o n e n t e principal, e l valor f o r m a t i v o tambin es i m p o r t a n t e , pues
p r e c i s a m e n t e e s e s e n t i d o ldico ( a m b i e n t e d i s t e n d i d o , s i n e x i g e n c i a s n i
responsabilidades profesionales, y p o r tanto carente d e riesgos psicolgicos) hace posible q u e se p u e d a mirar la realidad d e s d e p u n t o s d e
vista n o considerados c o n a n t e r i o r i d a d (cambio d e actitudes).

b)

L a simulacin. C o n s i s t e e n u n a r e p r e s e n t a c i n d e s i t u a c i o n e s e n c a d e n a das, l o ms realistas o verosmiles posible, a partir d e las cuales el u s u a r i o d e b e r r e a c c i o n a r t a l y c o m o l o hara e n c i r c u n s t a n c i a s n a t u r a l e s .

a)

c)

d)

Anlisis r e t r o s p e c t i v o d e u n c a s o . S e t r a t a d e u n a frmula d e i n v e s t i gacin y formacin c o m n m e n t e u t i l i z a d a e n e l c a m p o d e la m e d i c i n a


y l a p s i c o l o g a . C o n s i s t e e n d i s e c c i o n a r u n a situacin especfica, c o n
e l d i s t a n c i a m i e n t o c o n s e g u i d o p o r e l h e c h o d e q u e l a situacin y a h a
transcurrido.

S e g n s u n a t u r a l e z a intrnseca, l o s c a s o s p u e d e n s e r ( B i r k e n b i h l , 1 9 8 9 ) :

C a s o s d e simulacin, q u e se c a r a c t e r i z a n p o r e l h e c h o d e q u e l o s e s t u d i a n t e s s e i d e n t i f i c a n a c t i v a m e n t e c o n u n a d e t e r m i n a d a situacin, a l
pedrseles q u e h a g a n u n p a p e l especfico.

d)

C a s o s d e i n c i d e n t e s crticos, q u e s e d i f e r e n c i a n d e l o s a n t e r i o r e s p o r s u
b r e v e d a d y p o r finalizar g e n e r a l m e n t e c o n u n i n c i d e n t e d r a m t i c o q u e
r e c l a m a u n a reaccin i n m e d i a t a d e l a l u m n o , n o e x e n t a d e u n a d i m e n sin e m o c i o n a l .

c)

C a s o s c u a l i t a t i v o s , e n l o s q u e l a situacin d e s c r i t a h a c e r e f e r e n c i a a u n
anlisis p s i c o - s o c i o l g i c o o d e d i r e c c i n ( g e s t i n ) e m p r e s a r i a l . P u e d e
haber casos cualitativos y cuantitativos.

b)

Casos cuantitativos, e n los q u e se aplican m o d e l o s matemticos, econm i c o s , financieros o d e o t r o t i p o p a r a r e s o l v e r e l p r o b l e m a p r e s e n t a d o .


S o n los casos q u e ms a d m i t e n el poderse realizar d e f o r m a individual.

a)

El estudio de casos

71

u n a solucin c o n d e t e r m i n a d o s i n c o n v e n i e n t e s . Las p r e g u n t a s q u e s e
f o r m u l a n a l o s e s t u d i a n t e s s o n : era c o r r e c t o e l diagnstico r e a l i z a d o ? ,
era b u e n a l a solucin e l e g i d a ? , ha s i d o c o r r e c t a s u p u e s t a e n prctica?, q u se debera haber hecho?, c m o ? , por qu?
Las estrategias q u e se p u e d e n utilizar p a r a analizar l o s e s t u d i o s d e caso,
varan e n funcin d e s u t i p o , y e n e s t e s e n t i d o s e p u e d e n d i f e r e n c i a r e n t r e l o s
Casos de Resolucin
de Problemas
y l o s Casos de Descripcin,
Anlisis y Reflexin ( C a b e r o y Q i s b e r t , 2 0 0 5 ) .
Los casos d e resolucin d e p r o b l e m a s r e q u i e r e n pasar p o r d i f e r e n t e s p a s o s ,
como:
a)
b)
c)
d)
e)

f)
g)

Inmersin: C o n o c e r los detalles.


Anlisis: C l a r i f i c a r l a s caractersticas d e l o s p a r t i c i p a n t e s , d e s a r r o l l a r
u n a cronologa d e acontecimientos.
I d e n t i f i c a r l o s a s p e c t o s Bsicos ( o b j e t i v o s , p r o b l e m a s , r i e s g o s , o p o r t u nidades, valores, actitudes...), y considerar las alternativas.
Pensar e n m a t e r i a l terico q u e p u e d a a y u d a r a r e s o l v e r e l c a s o , y d e b a
s e r t e n i d o e n c u e n t a e n s u anlisis.
I n t r o d u c i r s e e n el caso, p o n e r s e e n el p a p e l d e l q u e t i e n e q u e t o m a r
d e c i s i o n e s , c o n s i d e r a r c m o s e sentiran s i t u v i e s e n q u e t o m a r u n a d e cisin, n o c o m o u n e j e r c i c i o s i n o e n l a v i d a r e a l .
D e s a r r o l l a r r e c o m e n d a c i o n e s p a r a c a d a p u n t o d e l a decisin.
Y a n t e s d e t e r m i n a r , r e a l i z a r u n a revisin final d e l c a s o .

Por l o q u e r e s p e c t a a l o s c a s o s d e descripcin, anlisis y reflexin, p r e s e n t a n s i t u a c i o n e s didcticas u o r g a n i z a t i v a s q u e p u e d e n s e r o b j e t o d e anlisis,


c o n t r o v e r s i a y reflexin. Para s u anlisis e s n e c e s a r i o c e n t r a r la a t e n c i n e n d o s
aspectos bsicos:
a)

b)

D e s d e u n p u n t o d e v i s t a g e n e r a l y p a r t i e n d o d e u n a m i s m a situacin, c o r n o s
n o s s e a l a n l o s p r o f e s o r e s S n c h e z y o t r o s ( 2 0 0 3 ) d e l a U n i v e r s i d a d Politcnica
de M a d r i d , los casos p u e d e n ser d e tres tipos diferentes:
a)

b)

c.)

Tipo 1. L a d e s c r i p c i n d e l a situacin t i e n e l o s d a t o s s u f i c i e n t e s c o m o
p a r a q u e l o s e s t u d i a n t e s r e a l i c e n u n diagnstico
de la situacin
o una
identificacin
del problema
y d e s u s causas. Las p r e g u n t a s q u e se form u l a n a l final d e l c a s o s o n d e l t i p o d e : cul e s e l p r o b l e m a ? , c u l e s
s o n las causas d e l p r o b l e m a ?
Tipo 2. A d e m s d e d e s c r i b i r s e l a situacin, s e i d e n t i f i c a t a m b i n e l p r o b l e m a y s u s c a u s a s . S e t r a t a d e determinar
las posibles
soluciones
y
analizar sus ventajas y desventajas. Las p r e g u n t a s q u e se realizan s o n :
c u l e s s o n , a s u j u i c i o , l a s s o l u c i o n e s a l p r o b l e m a p l a n t e a d o ? , cul e s
l a m e j o r solucin y p o r q u ?
Tipo 3. E n e s t e c a s o s e d e s c r i b e l a situacin, s e p r e s e n t a e l p r o b l e m a d e
f o r m a clara, se d a n s o l u c i o n e s y se justifica la seleccin d e u n a d e ellas.
S e t r a t a d e analizar
la aplicacin
de la solucin
elegida
q u e suele ser

D e s c u b r i r l o s h e c h o s c l a v e s d e l a situacin e n s u e s t a d o o e n s u d e s a rrollo. Tanto r e s p e c t o a las p e r s o n a s (personalidad, reacciones...), c o m o


a s u m e d i o d e v i d a (profesional, vita!...), y las relaciones e n t r e l o s p e r s o najes d e ! c a s o (tipos d e comunicacin, relaciones e n t r e ellos...).
D e s c u b r i r l a s r e l a c i o n e s s i g n i f i c a t i v a s d e t o d o s l o s h e c h o s e n t r e s. S e
pretende relacionar los hechos, acontecimientos, reacciones identificados e n cada etapa anterior.

3. E j e m p l o s
Lpez, Snchez y Nicastro (2002) n o s i n d i c a n u n a serie d e s u g e r e n c i a s
t e n e r e n c u e n t a a l e n f r e n t a r n o s c o n e l anlisis d e u n c a s o :
a)

E n p r i m e r l u g a r , r e a l i c e u n a l e c t u r a s o s e g a d a y p r o f u n d a d e ! texto'. E n e s t e
p r i m e r m o m e n t o olvdese d e l o s a s p e c t o s tericos y concntrese e n l a s i tuacin q u e s e l e p l a n t e a . Trate d e f a m i l i a r i z a r s e c o n l o s p e r s o n a j e s q u e
aparecen, c o n el diseo d e cada u n o , el papel q u e desempean, es decir,
c o n s u c o n d u c t a y c o n el contexto de fondo. Identifique m o m e n t o s clave,
as c o m o l o s h e c h o s r e l e v a n t e s y l a s c i r c u n s t a n c i a s q u e c a r a c t e r i z a n a c a d a
u n o d e e s o s h e c h o s . E n e s t e p r i m e r m o m e n t o , lo m s i m p o r t a n t e e s q u e
s e h a g a c o n l a situacin, e n e l s e n t i d o d e c o m p r e n d e r l a y a p r e h e n d e r l a .

72

b)

c)

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

d)

c . 1 T o d a l a informacin q u e p r o p o r c i o n a e l c a s o d e b e s e r o b j e t o d e anlisis, e s d e c i r , n o h a y q u e d a r n i n g u n a p o r o b j e t i v a . Toda informacin q u e


p l a n t e a u n c a s o e s d i c h a p o r a l g u i e n y, e n e s e s e n t i d o , e s s u b j e t i v a .
c.2 E l p r o p s i t o p r i n c i p a l d e ! anlisis d e u n c a s o n o e s e n c o n t r a r u n a
solucin o resolverlo d e algn m o d o ; y m u c h o m e n o s el d e llegar a
u n v e r e d i c t o s o b r e q u i n acta a d e c u a d a m e n t e o q u i n l l e v a l a r a z n , e n e l c a s o d e u n a c o n f r o n t a c i n . S i t r a s e l anlisis s e e m p r e n d e l a t a r e a d e e n c o n t r a r a l t e r n a t i v a s o s o l u c i o n e s a u n a situacin
d e t e r m i n a d a , s e har c o n c a u t e l a y c o n s i d e r a n d o v a r i a s h i p t e s i s
c o m o posibilidades.

c)

S i n t e t i c e e n p o c a s lneas e i a r g u m e n t o d e l a situacin p r o p u e s t a . P r o c u r e n o e x t e n d e r s e , p u e s t o q u e e l objetivo es q u e extraiga la idea o las


i d e a s q u e , a s u j u i c i o , d e f i n e n m e j o r l a situacin p r e s e n t a d a .
A c o n t i n u a c i n r e l a t e l o q u e m s l e h a i m p a c t a d o d e l a situacin y t a m bin p u e d e aadir l a p r i m e r a s h i p t e s i s q u e s e v a c o n s t r u y e n d o s o b r e
el c a s o e n cuestin. P u e d e t e r m i n a r e s t e a p a r t a d o f o r m u l a n d o e l p r o b l e m a o los p r o b l e m a s q u e s e p l a n t e a n segn s u percepcin. A partir
d e e s t e m o m e n t o c o m e n z a r e m o s e l anlisis d e l a situacin, p a r a l o c u a l
l e ser d e u t i l i d a d r e c o r d a r l o s s i g u i e n t e s c o n s e j o s prcticos:

El estudio de casos

73

Los a l u m n o s saben plantear el problema pero n o saben solucionarlo.


E s t a m o s a n t e l a situacin e n la q u e s a b e n h a c e r e l d i a g n s t i c o d e l c a s o
o l a interpretacin q u e r e a l i z a n e s c o r r e c t a , p e r o t i e n e n d i f i c u l t a d e s
p a r a u t i l i z a r l a s tcnicas, frmulas y c o n c e p t o s t e r i c o s . E l a l u m n o
l l e g a a c o m p r e n d e r l a teora p e r o n o s a b e a p l i c a r l a . El p r o f e s o r d e b e r
hacer ver q u e para resolver u n caso n o es suficiente c o m p r e n d e r los
f u n d a m e n t o s t e r i c o s , s i n o q u e h a y q u e s a b e r l l e v a r l o s a l a prctica. E l
p r o f e s o r se detendr e n realizar ejercicios e n l o s q u e los a l u m n o s v e a n
l a f o r m a d e a p l i c a r ! a teora p a r a r e s o l v e r p r o b l e m a s e s p e c f i c o s .
L o s a l u m n o s n o s a b e n c m o a b o r d a r e l c a s o . E s l a situacin e n l a q u e
s o n i n c a p a c e s d e c o m e n z a r e i anlisis d e l c a s o . E l p r o f e s o r l o p r i m e r o
q u e d e b e plantearse es s i este c a s o es vlido p a r a este g r u p o d e a l u m n o s . Puede o c u r r i r q u e aspectos c o m o la redaccin, la terminologa
u t i l i z a d a , l o s c o n t e n i d o s tcnicos a a p l i c a r , e t c . , n o s e a n a d e c u a d o s a l
nivel d e los a l u m n o s . Si este n o es el p r o b l e m a , el p a p e l del profesor es
situarles e n el caso s i g u i e n d o bsicamente e l p r o c e s o d e la Figura 1.

Presentacin del caso

c.3 E n t o d o c a s o , l a prescripcin o r e c o m e n d a c i n d e p o s i b l e s vas d e


a c c i n a p a r t i r d e l a situacin p l a n t e a d a p o r e l c a s o ir s i e m p r e d e trs d e l a interpretacin s o b r e l o q u e est s u c e d i e n d o ; y a l a i n t e r p r e t a c i n ir s i e m p r e d e t r s d e u n a d e s c r i p c i n a l a v e z m i n u c i o s a
y g l o b a l d e las circunstancias d e l caso.

Lectura detenida

c . 4 E n u n a situacin r e a l , l a i n f o r m a c i n r e l e v a n t e p a r a e l anlisis q u e
falta h a d e s e r o b t e n i d a p o r algn m e d i o ; e n u n c a s o s i m u l a d o , l a
informacin h a d e ser i n v e n t a d a .
c.5 Es m u y i m p o r t a n t e n o t o m a r u n c l a r o y r o t u n d o p a r t i d o p o r a l g u n o
d e l o s p e r s o n a j e s o g r u p o s d e l c a s o , as c o m o n o e s t a b l e c e r d i a g n s t i c o s p r e m a t u r o s d e l a situacin s o n r e c o r r e r d e t e n i d a m e n t e l a s
fases reflejadas e n e l p u n t o c 3 . U n a certeza m u y fuerte s o b r e u n
hecho d e t e r m i n a d o p u e d e ser la t r a m p a q u e nos i m p i d a considerar
o t r a s hiptesis. Es n e c e s a r i o p r o b a r c o n t i n u a m e n t e p a r a v e r las c o sas d e otra m a n e r a .

Identificacin
de lo que se pide

SI
Podemos resolverlo?

Pasar a etapas
de resolucin

no
Dar fundamentos tericos

Por s u p a r t e , S n c h e z y o t r o s ( 2 0 0 3 ) n o s a p u n t a n q u e l o s e s t u d i a n t e s a n t e
u n caso p u e d e n c o m p o r t a r s e d e diferente f o r m a y es conveniente disponer d e
l a s s o l u c i o n e s didcticas a d e c u a d a s p a r a d a r l a r e s p u e s t a a e s a d i v e r s i d a d d e
situaciones. Entre ese t i p o d e situaciones n o s a p u n t a n las siguientes:

Los a l u m n o s pueden
Es l a situacin i d e a l
p a r a realizar el caso.
aprendizaje logrado,

b)

Los a l u m n o s se s i e n t e n reacios a realizar el e s t u d i o d e casos. El p r o f e s o r


d e b e r h a c e r v e r l a i m p o r t a n c i a d e e s t a tcnica c o m o e l e m e n t o f o r m a t i v o
p a r a l a v i d a p r o f e s i o n a l ; d e b e r i n c i d i r e n l a relacin d e l a situacin p r o blemtica p l a n t e a d a e n e l c a s o c o n l o s a s p e c t o s a r e s o l v e r d e l a prctica
r e a l , as c o m o s u relacin c o n l a s tcnicas y teoras a a p l i c a r . E n d e f i n i t i v a ,
d e b e r m o t i v a r l e s r e s a l t a n d o l o s a s p e c t o s p o s i t i v o s d e l a tcnica.

a)

Insistir e n
implicaciones
de la teora

\1
Comprobacin mediante
preguntas y ejercicios
\<

no

Son resueltos?

a n a l i z a r e l c a s o y llegar a u n a solucin r a z o n a d a .
e n la q u e los a l u m n o s apenas t i e n e n p r o b l e m a s
E l p r o f e s o r s e limitar a r e f o r z a r p o s i t i v a m e n t e e l
d e s t a c a n d o e l xito d e los r e s u l t a d o s o b t e n i d o s .

F i g u r a n. 1. Proceso de resolucin de un caso.

74

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

4. F o r m a d e evaluarla
Y, q u c l a s e d e f o r m a c i n p r o p o r c i o n a e s t a m e t o d o l o g a d e l e s t u d i o d e
casos?, L p e z Yez ( 1 9 9 2 ) n o s d i c e q u e s e trata d e u n a formacin derivada
d e l p r o c e s o d e reflexin q u e e l u s u a r i o s e v e o b l i g a d o a d e s a r r o l l a r a p a r t i r d e
las a c t i v i d a d e s q u e e l c a s o le p l a n t e a . El u s u a r i o p i e n s a s o b r e la m e j o r d e c i sin p o s i b l e e n e l f l u j o d e a c o n t e c i m i e n t o s q u e est e x p e r i m e n t a n d o y, p a r a
ello, d e b e c o n t r a s t a r la informacin d i s p o n i b l e , p l a n t e a r s e la obtencin d e ms
i n f o r m a c i n s i sta n o e s s u f i c i e n t e , p r e v e r l a s c o n s e c u e n c i a s p o s i b l e s d e s u s
d e c i s i o n e s y r e f l e x i o n a r s o b r e la retroaccin q u e e l p r o p i o c a s o le p l a n t e a c u a n d o h a d e c i d i d o t o m a r u n a . Y e s t a a c t i v i d a d i n t e l e c t u a l c o n s t i t u y e e n s m i s m a e l
p r o c e s o d e formacin q u e se b u s c a c o n esta metodologa.

8.

E! estudio de casos

7 5

Lpez, Snchez y Ncastro (2002) nos indican una serie de sugerencias


para enfrentarnos con ei anlisis d un caso:
a) Realizar una lectura rpida del texto.
b) Escribir un ensayo sobre el argumento del caso.
c) Contar a os compaeros lo que ms le ha impactado de la situacin.
El papel del profesor es situar a los alumnos en el caso siguiendo
bsicamente el proceso:
Presentacin d e ! c a s o

Lectura detenida

Identificacin
d e jo q u e s e p i d e

Dependiendo d e los casos planteados deberemos desarrollar algunos


criterios q u e deber utilizar el docente para evaluar la actividad; entre estos
d e b e m o s d e s t a c a r e i anlisis d e l a a c t i v i d a d r e a l i z a d a p o r l o s e s t u d i a n t e s ( p a r ticipacin y p r o f u n d i d a d d e anlisis), t a n t o e n c u a n t o a l a s deas ( d i a g n s t i c o
d e l c a s o , identificacin d e p r i n c i p i o s b s i c o s d e ! c a s o , b s q u e d a y anlisis d e
i n f o r m a c i n c o m p l e m e n t a r i a . . . ) y p r o p u e s t a s ( d e c i s i o n e s d e resolucin y s u
p r e s e n t a c i n y justificacin) e f e c t u a d a s p o r e s t o s , c o m o e n c u a n t o a l a a p l i c a b i l i d a d d e las m i s m a s .

Podemos resolverlo?

Dar fundamentos

Pasar a etapas
d e resolucin

tericos

Insistir e n
implicaciones
d e ! a teora
Comprobacin m e d i a n t e
preguntas y ejercicios

S o n resueltos ?
1

5. A u t o e v a l u a c i n s o b r e la e - a c t i v i d a d
Pregunta

Las estrategias que se pueden utilizar para analizar os estudios de caso,


varan en funcin de su tipo, y se plantean de forma distinta segn sean
Casos de Resolucin de Problemas y los Casos de Descripcin, Anlisis
y Reflexin.

Vo F

Algunos criterios que deber utilizar el docente para evaluar la actividad


(los estudios de caso), podemos destacar el anlisis de la actividad
realizada por los estudiantes (participacin y profundidad de anlisis),
tanto en cuanto a las ideas (diagnstico del caso, identificacin de
principios bsicos del caso, bsqueda y anlisis de informacin
complementaria...) y propuestas (decisiones de resolucin y su
presentacin y justificacin) efectuadas por estos, como en cuanto a la
aplicabilidad de las mismas.

6.

Partiendo del caso como una representacin de la realidad, Lpez Yez


(1992) nos plantea diferentes tipos de casos: la simulacin, el juego de
roles o dramatizacin, el j u e g o y el anlisis retrospectivo de u n caso.

5.

El estudio de casos como estrategia didctica muestra a la par una gran


validez (vinculacin teora-prctica) y sencillez (representacin de una
realidad).

4.

Siguiendo a Snchez Piez (2002) podemos distinguir tres fases en el


estudio de casos:
Preparacin, desarrollo y recuperacin.

3.

El objetivo esencial, de! estudio de casos no debe ser aprender a


analizar una situacin concreta y resolver (tomar decisiones) el problema
valindose de los datos proporcionados.

2.

Los casos, entendidos como representaciones de la realidad, nos


proporcionan u n recurso de valor para el desarrollo de la accin formativa,
ya sea para introducir o motivar una accin o como ejemplo de la misma.

1.

F
10.

La utilizacin del estudio de casos en la teleformacin es difcil y poco


oportuna. Las posibilidades tcnicas nos proporcionan un conjunto de
recursos de poco valor en el diseo de casos (texto, fotografa, sonido,
vdeo, realidad virtual...), en el desarrollo de los casos (herramientas de
comunicacin, acceso a recursos y fuentes de informacin), como en
la evaluacin (transferencia de los conocimientos tericos a realidades
concretas).

Resultados

6. A c t i v i d a d e s
1.

Valore las p o s i b i l i d a d e s d e la metodologa d e l e s t u d i o d e casos p a r a l a


formacin y evaluacin d e los e s t u d i a n t e s d e s u m a t e r i a .

76

2.

3.

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Qu problemas/dificultades c o n s i d e r a q u e i m p i d e n el e m p l e o d e
los e s t u d i o s d e c a s o s e n s u rea d e c o n o c i m i e n t o ? Realice a l g u n a s
sugerencias/propuestas.
E l a b o r e u n a p r o p u e s t a d e utilizacin d e l e s t u d i o d e c a s o s c o m o e s trategia a d e s a r r o l l a r e n u n a d e las m a t e r i a s q u e i m p a r t e . Realice u n a
d e s c r i p c i n d e l a s f a s e s d e p r e p a r a c i n , d i s e o y evaluacin.

El estudio de casos

77

SNCHEZ, J . A. y o t r o s ( 2 0 0 3 ) . Innovaciones
didcticas en aulaweb:
El estudio
de
casos en la titulacin de ingeniera tcnica topogrfica.
E n Nuevas tecnologas
e n la innovacin educativa.
(http:/Avww.dii.etsii.upm.es/ntie/pdf/sanchez.pdf) (17/09/05)
TEJADA, J . ( 2 0 0 0 ) . Estrategias didcticas para a d q u i r i r c o n o c i m i e n t o s . Revista
ola de Pedagoga, 2 1 7 , p p . 4 9 1 - 5 1 4 .
T1FF1N, J . y RAJASIGHAM, L. ( 1 9 9 7 ) . En busca

7. B i b l i o g r a f a

VILLAR, L. M. ( C o o r d . X 2 0 0 4 ) . Programa
M a d r i d : Pearson. Prentice Hall.

de la clase

para la mejora

virtual.

Espa-

B a r c e l o n a : Paids.

de la docencia

universitaria.

A D E L L , J . ( 2 0 0 4 ) . L a r e d c o m o i n s t r u m e n t o p a r a la formacin: D e los c u r s o s O n - l i n e
a las c o m u n i d a d e s d e a p r e n d i z a j e . En J . C a b e r o y R. R o m e r o : nuevas
tecnologas
en la prctica educativa.
G r a n a d a : Arial.
BARROSO, J . ( 2 0 0 4 ) . L a r e d c o m o i n s t r u m e n t o d e bsqueda d e informacin y d e
comunicacin. E n J . C a b e r o y R. R o m e r o : Nuevas tecnologas en la prctica
educativa. G r a n a d a : A r i a l .
BIRKENBIHL, M . ( 1 9 8 9 ) . Formacin

de formadores.

CABERO, J . y GISBERT, M . ( 2 0 0 2 ) . Materiales


prctica para su diseo. Sevilla: SAV.
CABERO, J . y ROMERO, R. ( 2 0 0 4 ) . Nuevas
nada: Arial.

M a d r i d : Paraninfo.

formativos

tecnologas

CARRASCO, S. (Dir.) ( 2 0 0 4 ) . Docencia


universitaria
Internacional. Universidad d e Girona.

multimedia
en la prctica

e innovacin.

en la red. Gua
educativa.
Tercer

Gra-

Congreso

D E MESA, J . M.; CASTAEDA, R. J . y VILLAR, L. M. (Edts.) ( 2 0 0 2 ) . A s e g u r a r la


en las universidades.
Sevilla: ICE d e la U n i v e r s i d a d .

calidad

DE MESA, J . M.; CASTAEDA, R. J . y VILLAR, L. M. (Edts.) ( 2 0 0 3 ) . Innovaciones


docentes en la Universidad
de Sevilla. Curso 2001-2002.
Sevilla: ICE d e la Universidad.
DE MESA, J . M.; CASTAEDA, R. J . y VILLAR, L. M . (Edts.) ( 2 0 0 4 ) . ha Universidad
de
Sevilla y la innovacin docente. Curso 2002-2003.
Sevilla: ICE d e la Universidad.
D E LA TORRE, S. ( 2 0 0 0 ) : E s t r a t e g i a s didcticas i n n o v a d o r a s y creativas. E n TORRE, S.
d e la y BARRIOS, O. (Coords.). E s t r a t e g i a s didcticas innovadoras.
Recursos
para
la innovacin

y el cambio.

Barcelona: Octaedro.

HERNNDEZ, M. J . ( 2 0 0 0 ) . C a s o s prcticos
empresas.
M a d r i d : Pirmide.
LPEZ, J . y LEAL, I ( 2 0 0 2 ) . Como
c e l o n a : EPISE.

aprender

de administracin
en la sociedad

en Internet.

y organizacin

de
Bar-

del conocimiento.

LPEZ, J . ; SNCHEZ, M . y NICASTRO, S. ( 2 0 0 2 ) . Anlisis de organizaciones


vas a raus de casos.
M a d r i d : Sntesis.
MIR, J . y o t r o s ( 2 0 0 3 ) . L a formacin

educati-

Barcelona: Ariel.

MONEREO, C. ( 1 9 9 7 ) . L a construccin d e l c o n o c i m i e n t o estratgico e n e l a u l a . E n


PREZ CAVAN, M . L. (Coords.). La enseanza y el aprendizaje
de estrategias
desde el currculo. B a r c e l o n a : U n i v e r s i d a d d e G i r o n a - H o r s o r i .
SALVADOR, F.; RODRGUEZ, J . J . y BOLVAR, A. (Dirs.) ( 2 0 0 4 ) . Diccionario
dico de didctica. Mlaga: A l j i b e .
SNCHEZ NEZ, J . A. ( 2 0 0 2 ) . El estudio
Politcnica d e M a d r i d .

enciclop-

M a d r i d : ICE d e la U n i v e r s i d a d

de casos.

3 . 4

anlisis, l e c t u r a
y visionado de documentos
presentados
Rosala R o m e r o
Universidad de Sevilla

1. Caractersticas fundamentales
E s t a r i n f o r m a d o h o y n o s e t r a t a d e a l m a c e n a r informacin e n l a m e m o r i a , s i n o d e p o d e r a c c e d e r a u n a b u e n a d o c u m e n t a c i n y s a b e r u t i l i z a r l a . La.
c a p a c i d a d didctica d e l o s d o c u m e n t o s l l a m a l a atencin s o b r e e l v a l o r d e l a
informacin p o r c o n s t i t u i r u n c o n j u n t o d e d a t o s e i d e a s q u e c a r a c t e r i z a n u n
d e t e r m i n a d o c o n t e n i d o o m a t e r i a n o c o n o c i d a p o r u n sujeto y t r a n s m i t i d a a l
por u n medio.
S a b e m o s y s o m o s c o n s c i e n t e s q u e l a s TICs estn m o d i f i c a n d o l o s f u n d a m e n t o s d e l a bibliografa d e s o p o r t e p a p e l , y a q u e u n p r o f e s o r p u e d e d e j a r e n
s u s i t i o w e b t o d a l a i n f o r m a c i n d e s u m a t e r i a c o m p l e t a d a c o n bibliografa q u e
trabajar a l o l a r g o d e l d e s a r r o l l o y t r a y e c t o r i a d e l a m i s m a . El p r o f e s o r s e c o n v i e r t e e n e l a u t o r d e s u m a t e r i a e n f o r m a electrnica q u e d e b e a c o m o d a r s e a l a s
especificaciones d e redaccin e n f o r m a t o h t m (Sagredo y Espinosa, 2 0 0 0 ) .
L a s f u e n t e s d o c u m e n t a l e s q u e s u g i e r e y explcita a travs d e s u e s p a c i o w e b
u n p r o f e s o r / a e n s u m a t e r i a e s e l a p o y o q u e c o n s i d e r a gua d e l c o n o c i m i e n t o
e s e n c i a l d e e s a m a t e r i a , p o d r a m o s d e c i r q u e s o n puertas
abiertas
al saber. El
a p r e n d i z a j e d e u n e s t u d i a n t e p u e d e s u c e d e r f u e r a d e l a institucin f o r m a l , p o r
t a n t o , e l anlisis, l e c t u r a y v i s i o n a d o d e d o c u m e n t o s ( e n c u a l q u i e r f o r m a t o ) p u e d e n v e n i r d e m u s e o s , b i b l i o t e c a s , n o t i c i a s , l i s t a s d e distribucin, e t c .
E s t e currculo a b i e r t o a t o d o s n e c e s i t a d e u n a estructuracin c o n c i e n z u d a
p o r p a r t e d e l d o c e n t e a fin d e c r e a r y g e n e r a r l o s c o n o c i m i e n t o s a d e c u a d o s a l
n i v e l d e l o s e s t u d i a n t e s y a l c o n t e n i d o d e l a m a t e r i a . Por e l l o h a n d e s e r ( l o s d o c u m e n t o s ) las claves p a r a resolver, analizar, sintetizar, reflexionar e interiorizar
conceptos, habilidades y valores.
D e s d e e s t e p u n t o d e v i s t a , e s e s e n c i a l p a r a e l d e s a r r o l l o d e la m a t e r i a y p a r a
el p r o g r e s o d e l a p r e n d i z a j e u n a b u e n a gestin i n f o r m a t i v a d e la documentacin
(seleccin d o c u m e n t o s ) , e n t e n d i e n d o p o r tal e l s o p o r t e e n el q u e se r e c o g e y
c o n s e r v a i n f o r m a c i n e s c r i t a , grfica o s o n o r a s o b r e u n a d i s c i p l i n a o m a t e r i a .
D e ah q u e , a l a h o r a d e s e l e c c i o n a r l a s r e f e r e n c i a s m s i d n e a s h e m o s d e
tener presente el t i p o d e c o n t e n i d o q u e ofrece, segn este criterio y s i g u i e n d o a
A l e g r e y V i l l a r ( 2 0 0 4 ) p o d e m o s h a b l a r d e documentos
divulgativos
(cuya tem-

8 0

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

t i c a g e n e r a l e s a c c e s i b l e a u n a m p l i o p b l i c o ) , documentos
cientficos
(especializados segn e l d o m i n i o d e la ciencia s o n portadores d e nuevos conocimientos)
y documentos
tcnicos.
H e m o s h a b l a d o d e l e l e m e n t o d o c u m e n t o , p e r o u n a vez q u e e l profesor h a
s e l e c c i o n a d o e s e t e x t o , e s q u e m a s , grficos, v d e o , e t c . , c l a v e p a r a l a c o m p r e s i n d e l a m a t e r i a , h a d e d a r l e n s e n t i d o y , p o r t a n t o , p e n s a r e n l a u t i l i d a d d e
m i s m o p a r a e l a p r e n d i z a j e d e s u s e s t u d i a n t e s . Es p o r e l l o q u e l a e l a b o r a c i n
d e u n a s b u e n a s estrategias d e aprendizajes s o n fundamentales para q u e esa
d o c u m e n t a c i n c u m p l a e l o b j e t i v o t r a z a d o . L a reflexin s o b r e q u t r a b a j o o
a c t i v i d a d e s r e a l i z a r e m o s c o n c a d a d o c u m e n t o sern e s e n c i a l p a r a a p r e c i a r s u
valor a la hora de generar conocimiento.

Anlisis, lectura y visionado de documentos presentados

81

C o m e n t a r i o s d e t e x t o s , a n a l i z a n d o l o s c o n c e p t o s y s u vinculacin a l o s
conocimientos adquiridos.
Elaboracin d e m a p a s c o n c e p t u a l e s a fin d e t r a b a j a r l a c a p a c i d a d d e
analizar l o s c o n t e n i d o s relevantes y s u organizacin o e s t r u c t u r a .

Actividades para promocionar la capacidad de sntesis


Realizar d e b a t e s p o r g r u p o s , c o n p u e s t a e n c o m n s o b r e las c o n c l u siones.

2. Forma de ponerla en funcionamiento


Los d o c u m e n t o s q u e se incluyen e n u n w e b docente pueden encontrarse
e n d i f e r e n t e s f o r m a t o s c o m o h t m l , d o c u m e n t o d e W o r d (doc), en pdf o a r c h i v o s
c o m p r i m i d o s (zip). E l m a y o r i n c o n v e n i e n t e a l a h o r a d e i n c l u i r u n d o c u m e n t o
d e estos tipos en u n sitio w e b personal es q u e el usuario ha de disponer del
s o f t w a r e n e c e s a r i o p a r a l e e r d i c h o s a r c h i v o s . Es p o r e l l o n e c e s a r i o i n c l u i r l o s
d o c u m e n t o s e n los formatos ms universales posibles y q u e o c u p e n el m e n o r
tamao posible.
E l f o r m a t o pdf e s u n f o r m a t o d e a r c h i v o u n i v e r s a l y m a n t i e n e s i n ningn
p r o b l e m a las f u e n t e s , i m g e n e s , grficos, e t c . , e s d e c i r , c o n s e r v a l a e s t r u c t u r a d e l
d o c u m e n t o o r i g i n a l . E l p r o g r a m a q u e n o s p e r m i t e h a c e r e s t a conversin a Adobe
Acrobat
(http://www.adobe.es/products/acrobatpro). El p r o g r a m a te crea u n a i m p r e s o r a v i r t u a l (Acrobat
Distller) q u e t e aparecer e n e l p a n e l d e c o n t r o l d e i m p r e s o r a s . E l p r o c e s o d e conversin e s m u y s e n c i l l o , s i m p l e m e n t e d e s d e c u a l q u i e r
aplicacin s e l e c c i o n a m o s e l m e n i m p r i m i r y e l e g i m o s e s t a i m p r e s o r a v i r t u a l q u e
s e r l a q u e n o s c o n v i e r t a e l d o c u m e n t o a pdf. H a y o t r o s p r o g r a m a s g r a t u i t o s
PDF995
(http://www.pdf995.com) q u e crea u n a i m p r e s o r a virtual s e m e j a n t e a la
d e Acrobat
y c o n v i e r t e e l d o c u m e n t o a f o r m a t o PDF d e s d e c u a l q u i e r aplicacin.
S i u s a m o s o t r o s f o r m a t o s c o m o e l d e d o c u m e n t o d e Word (doc) s l o t e n e m o s q u e h a c e r e l e n l a c e o vnculo a l d o c u m e n t o ( e s t e d o c u m e n t o estar i n c l u i d o e n la c a r p e t a d e n u e s t r a w e b ) , Microsoft W o r d t i e n e la opcin d e g u a r d a r
c o m o pgina w e b , esta opcin facilita s u integracin e n la w e b , y g e n e r a u n d o c u m e n t o c o n f o r m a t o html q u e e s c o n s i d e r a d o c o m o u n a pgina w e b . T a m b i n
p o d e m o s incluir d o c u m e n t o s de otros sitios w e b y e n este caso slo h e m o s d e
c o p i a r l a d i r e c c i n y r e a l i z a r e l vnculo h a c i a e l d o c u m e n t o .
Si n o s c e n t r a m o s e n a l g u n a s d e las actividades q u e p o d e m o s realizar a part i r d e l a utilizacin didctica d e d o c u m e n t o s p o d e m o s sealar e n t r e o t r a s :

Actividades para trabajar ta capacidad de anlisis


E s q u e m a s destacando la estructura c o n c e p t u a l d e l t e m a a tratar, y los
conceptos relevantes.

R e l a c i o n a r l o s c o n c e p t o s , teoras y m a r c o s e x p l i c a t i v o s , m e d i a n t e m a t e r i a l e s v i s u a l e s ( e s q u e m a s , grficos, m a p a s c o n c e p t u a l e s , e t c . ) .
D i s c u s i o n e s , d e s p u s d e l a explicacin d e u n t e m a t r a b a j a d o e n v a r i a s
c l a s e s , p a r a c o n s e g u i r u n a visin d e c o n j u n t o s o b r e e l m i s m o .

Actividades para interiorizar actitudes y valores


Reflexiones s o b r e e l c o n t e n i d o , extensin, m a t e r i a l e s , etc., d e l t e m a y
s u transferencia a la vida cotidiana.
D i s c r i m i n a r la i m p o r t a n c i a d e los c o n c e p t o s a p r e n d i d o s e n u n c o n t e x t o
particular o simulado.

3. Ejemplos
Conocer cmo algunos profesores h a n incorporado los d o c u m e n t o s para
g e n e r a r c o n o c i m i e n t o o c o m p l e t a r la formacin d e s u s a l u m n o s p u e d e s e r v i r n o s
para c o m p r e n d e r s u utilidad. E n t o d o s ellos h e m o s d e intuir e l trabajo realizado e n
el a u l a y, p o r t a n t o , c o n s i d e r a r q u e l o q u e a p a r e c e e n la w e b f o r m a p a r t e d e u n a d i nmica p r e s e n c i a l q u e a c l a r a o ampla l o e x p u e s t o o t r a b a j a d o e n c l a s e c o n d a t o s y
d e t a l l e s q u e abrirn e l a b a n i c o d e p o s i b i l i d a d e s d e l q u e y a h e m o s h a b l a d o .
Entrando e n algunos detalles de los ejemplos seleccionados, n o s e n c o n t r a m o s c o n d o c u m e n t o s q u e e n s u mayora ayudarn a l e s t u d i a n t e a c o m p r e n d e r y/o t r a b a j a r la m a t e r i a c o n m a y o r p r o f u n d i d a d , y s i n l u g a r a d u d a s , a d e j a r
constancia de los contenidos pertinentes q u e el docente considere segn nivel
d e s u a l u m n a d o y profundizacin d e l o s m i s m o s . Es e v i d e n t e q u e e n e s t e c a s o
a d q u i e r e u n p a p e l relevante la seleccin d e d o c u m e n t o s p a r a el d e s a r r o l l o d e
la m a t e r i a , q u e c o m o v e r e m o s p u e d e n p r o c e d e r d e v a r i a d a s y d i v e r s a s f u e n t e s
d e informacin.
T a m b i n sealar q u e , p r e v i o a l a s e l e c c i n d e d i c h o s d o c u m e n t o s , e s i m p o r t a n t e d e s t a c a r l o s o b j e t i v o s p r o p u e s t o s c o n y a travs del documento,
as
c o m o e l p o s t e r i o r d i s e o d e actividades
o estrategias
de trabajo
a seguir c o n
los m i s m o s .
E n e l p r i m e r e j e m p l o ( f i g u r a n. 1) p o d e m o s o b s e r v a r u n d o c u m e n t o s e l e c c i o n a d o p o r la profesora y u n a s actividades a realizar tras l a l e c t u r a y c o m p r e n sin d e l m i s m o .

8 2

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

;3 .,.

Anlisis, lectura y visionado de documentos presentados

8 3

H e m o s d e destacar la diversidad d e s o p o r t e s d i s p o n i b l e s c o n os q u e d o c u mentar a nuestro a l u m n a d o , este es t a n variado c o m o e l m e d i o n o s lo p e r m i t a .


El p l a n t e a m i e n t o d e i n c l u i r u n o u o t r o h e m o s d e h a c e r l o e n funcin d e n u e s t r a s
p o s i b i l i d a d e s (capacidad d e las h e r r a m i e n t a s d e t r a b a j o d e a l u m n o / p r o f e s o r ) y
del f o r m a t o m s idneo p a r a e l a p r e n d i z a j e q u e h e m o s d e f o m e n t a r .

BH5
Tecnologa
F i g u r a n. 1.
Web en la que se
ha
seleccionado
un
documento
para trabajar
con
actividades
sobre
conceptos
de la materia.
De l o o b s e r v a d o p o d e m o s pensar e n d o c u m e n t o s o r i e n t a d o s a realizar activ i d a d e s d i r i g i d a s y p l a n i f i c a d a s p o r e l p r o f e s o r (anlisis y c o n o c i m i e n t o c o n c r e t o ,
orientacin p a r a l a resolucin d e p r o b l e m a s , profundizacin, e t c . ) ; e n e s t e c a s o
la r e f e r e n c i a bibliografa ser s e l e c c i o n a d a c o n m a y o r e x h a u s t i v i d a d y m i n u c i o sidad a fin d e c o n s e g u i r e l objetivo. En e l caso q u e aparece e n la figura n 2 , los
d o c u m e n t o s estn d i r i g i d o s a f o m e n t a r l a reflexin e interiorizacin d e i d e a s o
contenidos tras s u lectura o visionado, q u e p u e d e n generar tantos y variados
aprendizajes c o m o estudiantes t e n g a m o s ; e n este caso n o se busca tanto e l c o nocimiento d e u n o s conceptos concretos sino e l desarrollo d e unas habilidades y
a c t i t u d e s . Aqu e l p r o f e s o r o f r e c e u n a l i s t a d e r e f e r e n c i a s p a r a q u e e l a l u m n o s e a
e l q u e d e c i d a cul e s l a m s a d e c u a d a a s u s n e c e s i d a d e s o t e m a d e inters.
1 j,.

'

ES
El piojreiio KcnoWglca

Z
a

3 1 ;
Tocftofocjoi
R e c u r s o s : Bibliografa para alumnas y alumnos

F i g u r a n 3 .
Web en la que el
profesor ha
seleccionado
documentos
diversos
para completar su
materia de Tecnologa m m

Litro sbr* e\o disciplinar

A-:v.W-:-'s--.:'-'.---.,-.;.-i,jJl:..-,

wm

The Ttaclier'j Wrfs

4. Forma de evaluarla
IS
1*1 i

un

Figura n 2 .
Web en la que
el profesor ha
seleccionado
documentos
procedentes
de
textos
originales
en ingls (noticias
de peridicos
ingleses) para la
realizacin de un
trabajo
propuesto

E n este caso, evaluar la efectividad d e u n d o c u m e n t o seleccionado p o r u n p r o fesor p a r a u n a m a t e r i a e s a l g o c o m p l e j o . Pero est c l a r o q u e l a nica f o r m a p o s i b l e


d e evaluacin e s c o n o c e r l o s a p r e n d i z a j e s g e n e r a d o s . A p r e n d i z a j e s q u e p o d r e m o s
o b s e r v a r a travs d e m u c h a s y d i f e r e n t e s a c t i v i d a d e s e n o fuera d e clase, c o m o :
1.
2.

3.
4.

C o m e n t a r i o s g e n e r a d o s e n e l a u l a y/o d e n t r o d e l e n t o r n o v i r t u a l ( h e r r a m i e n t a s d e c o m u n i c a c i n asincrnicas y sincrnicas u t i l i z a d a s ) .


Respuestas dadas p o r e l profesor a interrogantes relacionados c o n la
temtica r e c o g i d a y t r a t a d a e n e l d o c u m e n t o . A q u p o d e m o s i n c l u i r l a s
p r u e b a s o r a l e s y/o e s c r i t a s q u e e l d o c e n t e e l a b o r e p a r a l a evaluacin d e
la m a t e r i a e n g e n e r a l .
I n t e r r o g a n t e s s u r g i d o s t r a s s u l e c t u r a y anlisis. D i s c u s i o n e s
e n el grupo-clase.
Demandas surgidas e n el g r u p o , etc.

generadas

8 4

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

L a d o c u m e n t a c i n e s t m u y u n i d a a a c t i v i d a d e s d e r e f u e r z o y/o ampliacin,
d e a h q u e l a e v a l u a c i n d e b a i r m s e n f o c a d a a s a b e r s i h a n a c l a r a d o y/o a s e n t a d o l o s c o n o c i m i e n t o s bsicos d e nuestros estudiantes.

Anlisis, lectura y visionado de documentos presentados

3 5

Resultados

2.

1.

'

4.
F

5.
V

6.
V

7.
V

8.
V

9.
V

10.
V

5. Autoevaluacin sobre la e-actividad


1.

Los d o c u m e n t o s c o n s t i t u y e n u n c o n j u n t o de d a t o s e ideas q u e caracterizan u n determinado contenido.

2.

Verdadero

Falso

A la h o r a d e s e l e c c i o n a r las referencias ms idneas n o es


tener presente el tipo d e contenido.

3.

Verdadero

6. Actividades
1.

necesario

falso

Segn Alegre y Villar (2004) p o d e m o s hablar d e d o c u m e n t o s divulgati-

2.

v o s , cientficos y e s p e c f i c o s .

4.

Verdadero

Falso

Elaboracin d e m a p a s c o n c e p t u a l e s n o es u n a a c t i v i d a d a p r o p i a d a para
trabajar c o n los d o c u m e n t o s .

5.

Verdadero

Falso

P a r a i n c l u i r u n t i p o d e d o c u m e n t o u o t r o h e m o s d e h a c e r l o e n funcin
d e nuestras p o s i b i l i d a d e s (capacidad d e las h e r r a m i e n t a s d e trabajo de
alumno/profesor).

6.

Verdadero

Falso

C o m p r o b a m o s la utilidad de u n d o c u m e n t o cuando observamos que h a n


a c l a r a d o y/o a s e n t a d o l o s c o n o c i m i e n t o s bsicos d e n u e s t r o s a l u m n o s .

7.

Verdadero

Teniendo e n cuenta el p r o g r a m a d e la m a t e r i a q u e i m p a r t e s , e l i g e o d e c i d e e n q u b l o q u e / s d e c o n t e n i d o s incluiras d o c u m e n t o s a d i c i o n a l e s


a l t r a b a j o q u e se realiza e n clase y a la documentacin q u e s e t r a b a j a e n
la m i s m a . Justifica t u decisin d e incluirlos e n ese b l o q u e y n o e n o t r o .
Q u t i p o d e d o c u m e n t o s incluiras? Q u a p o r t a n a t u s a l u m n o s ?
Sitate e n u n d e t e r m i n a d o c o n c e p t o ( c o n t e n i d o o b l o q u e d e c o n t e n i d o ) ,
elige el d o c u m e n t o o d o c u m e n t o s q u e consideres necesario incluir para
d e s a r r o l l o c o m p l e t o d e l m i s m o . Cul e s l a finalidad d e c a d a d o c u m e n t o ? Disea la/s a c t i v i d a d / e s m s a d e c u a d a p a r a c o n s e g u i r e l o b j e t i v o
trazado.

7. Bibliografa
ALEQRE DE LA ROSA, O. y VILLAR ANGULO, L. M. ( 2 0 0 4 ) . Sugiera fuentes d o c u m e n tales clasificadas. En VILLAR ANGULO, L. M . (coord.) Programa
para la mejora
de
la Docencia
Universitaria.
Pearson: Prntice Hall, p p . 3 2 2 - 3 3 9 .
SAGREDO, F. y ESPINOSA, M. B. ( 2 0 0 0 ) . D e l l i b r o , a l l i b r o electrnico-digital.
Documentacin
informativa,
9. (http:/ww.'w.ucm.es/nfo/rnultdoc/multidoQ'revista/num9/
index9.htm) (22/09/05)

Falso

L o s d o c u m e n t o s q u e se necesitan p a r a realizar u n a actividad dirigida


y p l a n i f i c a d a s p o r e l p r o f e s o r estn o r i e n t a d o s a l a c o n s e c u c i n d e u n
objetivo concreto.

8.

Verdadero

Falso

E l f o r m a t o p d f m a n t i e n e s i n ningn p r o b l e m a l a s f u e n t e s , i m g e n e s ,
grficos, etc.

9.

Verdadero

falso

L o s i n t e r r o g a n t e s s u r g i d o s t r a s s u l e c t u r a y anlisis s o n u n a p r u e b a d e l
valor del d o c u m e n t o a la hora de evaluarlo.

Verdadero

Falso

1 0 . H a y d o c u m e n t o s q u e e s t n d i r i g i d o s a f o m e n t a r l a reflexin e i n t e r i o r i zacin d e ideas o c o n t e n i d o s .

Verdadero

Falso

E%

Realizacin d e
Rosala R o m e r a
Universidad de Sevilla

1. Caractersticas fundamentales
E n e l a p a r t a d o a n t e r i o r v e a m o s l a s p o s i b i l i d a d e s q u e n o s ofrecan l o s d o c u m e n t o s para trabajar, a p r e n d e r y c o m p r e n d e r una m a t e r i a ; e n esta o t r a e-actividad n o s c e n t r a r e m o s e n d a r a c o n o c e r e l u s o d e l o s e j e m p l o s a f i n d e a y u d a r
y consolidar la transferencia d e d e t e r m i n a d o s contenidos.
Cuntas v e c e s n o s h a o c u r r i d o q u e e x p l i c a m o s u n c o n c e p t o q u e n o l l e g a a
n u e s t r o s a l u m n o s y p o r m s q u e l o i n t e n t a m o s u n a y o t r a v e z ellos s i g u e n sin verlo... h a s t a q u e l e s p o n e m o s u n e j e m p l o . . . e n t o n c e s e s c u a n d o o b s e r v a m o s q u e l o
entienden o p o r lo m e n o s a l g o mejor q u e antes. L o q u e h e m o s hecho n o h a sido
ms q u e p e n s a r e n u n m o d e l o t i p o l o m s c e r c a n o y r e a l p o s i b l e q u e l e s m u e s t r e l a
teora. Pero e s n e c e s a r i o a s u v e z i r d e s m e n u z a n d o e l e j e m p l o j u n t o a la teora p a r a
p o d e r e n l a z a r l o e x p l i c a d o aplicndolo a e s e m o d e l o p a r a q u e e n definitiva lo vean.
S a b e m o s q u e e s i n s u f i c i e n t e e n s e a r a l o s a l u m n o s tcnicas q u e n o v a y a n
a c o m p a a d a s d e u n modelo
q u e les a p o r t e e l e m e n t o s representativos, claves
y/o p a u t a s g e n e r a l i z a b l e s p a r a l a interiorizacin d e l o s p r o c e s o s y, p o r t a n t o ,
p a r a l a aplicacin d e h a b i l i d a d e s d e c o n c e p t o s m e m o r i z a d o s .
L a r e p e t i c i n c i e g a y m e c n i c a d e c i e r t a s tcnicas n o s u p o n e u n a e s t r a t e gia d e a p r e n d i z a j e . L o s e j e m p l o s c u m p l e n la misin d e s e r u n o s r e f o r z a d o r e s
e x p l i c a t i v o s o r i e n t a d o s a d a r u n a visin g l o b a l d e l c o n t e n i d o t r a b a j a d o p o r e l
d o c e n t e y d i s c e n t e , s o n n e c e s a r i o s p a r a p o d e r s e g u i r la m a t e r i a , d a r l e s e n t i d o y
para proyectar o aplicar l o aprendido.
Aportar a l a l u m n o ejemplos es u n a forma d e darle a conocer con exactitud
u n a solucin a u n p r o b l e m a o p r o y e c t o p l a n t e a d o . L o s e j e m p l o s s o n f u n d a m e n tales e n t o d a s las materias y disciplinas p e r o se hacen m s patentes e n u n a s
materias q u e e n otras ya q u e hay c o n t e n i d o s q u e se a p o y a n e n demostraciones,
d e s t r e z a s , p a u t a s , o p r o c e s o s p a r a s u adquisicin, e n r e s u m e n , q u e n e c e s i t a n
d e la presentacin d e u n m o d e l o p a r a s u comprensin.
L a v i r t u a l i d a d (simulacin),
es e n este caso u n a h e r r a m i e n t a q u e n o s ofrece
l a p o s i b i l i d a d d e c r e a r e n t o r n o s n u e v o s d e relacin, e n d e f i n i t i v a c r e a r o r e p r o ducir espacios reales e n e n t o r n o s virtuales y c o m o tales, d e b e n ser tratados d e
f o r m a d i s t i n t a . L a r i q u e z a d e e s t o s n u e v o s e n t o r n o s , e n fase d e e x p e r i m e n t a cin, e s e n o r m e y d e ah q u e b u s q u e m o s l a f o r m a d e a p r o v e c h a r l o s .

aseas

8 7

8 8

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

2. Forma de ponerla en funcionamiento


Los ejemplos igual q u e los d o c u m e n t o s q u e s e incluyen e n u n w e b docente
pueden encontrarse e n diferentes formatos c o m o h t m l , d o c u m e n t o d e Word
( d o c ) , e n P D F o a r c h i v o s c o m p r i m i d o s (Z1P). A u n q u e e n s u mayora s u e l e n e n c o n t r a r s e e n f o r m a t o s m u l t i m e d i a (Flash) s o b r e t o d o e n r e a s e x p e r i m e n t a l e s ,
t e c n o l g i c a s y/o cientficas p u e s g e n e r a l m e n t e e s t o s e j e m p l o s s o n l a d e m o s t r a cin d e u n p r o c e s o , m o v i m i e n t o o transformacin d e algn/os e l e m e n t o / s .
Entre los p r o g r a m a s ms utilizados citaremos p o r o r d e n d e dificultad al
g r u p o d e m u l t i m e d i a : Amazing
Anbnation,
HyperCard
y Director,
pero n o hem o s d e o l v i d a r q u e e n e l escaln m s bajo d e l o s p r o g r a m a s m u l t i m e d i a n o s
e n c o n t r a m o s c o n l a s p r e s e n t a c i o n e s ( p p t ) . T o d o s e l l o s t i e n e n t r e s caractersticas
a d i c i o n a l e s c o m o s o n l a v o z y/o s o n i d o , a n i m a c i n e i n t e r a c t i v i d a d .

Realizacin de ejemplos

3 9

23

Haz clie tn la anunee&i pare wta. En la parir deCmi M TienestawpliciEir. <M IIo proras.!.

HUlI
j

_!

>.

te-'!*

a*-f

El tiypercard
es u n a h e r r a m i e n t a estupenda para m u l t i t u d d e trabajos relac i o n a d o s c o n la enseanza y p a r a la creacin d e pequeas a n i m a c i o n e s . D e h e c h o h a y m u l t i t u d d e e j e m p l o s realizados c o n este p r o g r a m a p a r a la enseanza
d e c u a l q u i e r m a t e r i a d e s d e l a fsica o m a t e m t i c a s h a s t a l a e n s e a n z a d e i d i o m a s o h u m a n i d a d e s . Director
es u n programa q u e requiere tiempo para manej a r c o n s o l t u r a s u s a p l i c a c i o n e s y r e q u i e r e d e u n a b u e n a b a s e e n l a utilizacin d e
p r o g r a m a s bsicos, t a n t o d e d i b u j o s c o m o d e grficos y u n b u e n c o n o c i m i e n t o
d e d i f e r e n t e s p l a t a f o r m a s informticas.
A n i v e l didctico, l o s e j e m p l o s s e p u e d e n p r e s e n t a r d e m u c h a s f o r m a s y
tanto e n e l a u l a presencial c o m o e n la virtual o e n l a combinacin d e a m b a s ,
p e r o a l g u n a s e s t r a t e g i a s podran s e r l a s s i g u i e n t e s : *
a)

E l p r o f e s o r e n s e a l a forma
adecuada
de ejecutar
u n a estrategia (pres e n t a u n m o d e l o ) . E n e s t a f a s e l m a r c a q u h a c e r , s e l e c c i o n a l a s tcnic a s m s a d e c u a d a s y evala l o s r e s u l t a d o s . L o p u e d e h a c e r a travs d e :
-

b)

c)

d)

e)

U n a gua explicativa
y
concreta.
E j e m p l i f i c a c m o u t i l i z a r l a e s t r a t e g i a a travs d e u n m o d e l o
sentacin d e c m o o c u r r e e l fenmeno-muftimecfia).

(pre-

Diseo y creacin d e actividades e n las q u e el a l u m n o aplica la estrat e g i a e n s e a d a (situacin


concreta-ejemplo)
p o r el profesor c o n la s u pervisin d e l m i s m o . El profesor hace p r e g u n t a s s o b r e e l trabajo: qu
h a s h e c h o p r i m e r o ? , qu has h e c h o despus?, qu p a s o s h a s llevado
a cabo?, por q u h a s h e c h o eso?, etc.
E l p r o f e s o r p l a n t e a situaciones
para practicar
la estrategia e n diferentes
y c o n t e x t o s distintos. El a l u m n o d e b e enfrentarse a tareas q u e r e q u i e r a n
reflexin y t o m a d e d e c i s i o n e s p a r a ir a s u m i e n d o e l c o n t r o l estratgico.
A p a r t i r d e a q u , e l p r o f e s o r c o m i e n z a a responsabilizar
a sus
alumnos,
e s u n b u e n m o m e n t o p a r a aprovechar
la prctica en pequeos
grupos
heterogneos para resolver l o s p r o b l e m a s q u e vayan surgiendo.
Por l t i m o s e facilitar q u e e l alumno
generalice
la estrategia a otros
t e m a s . Se v a n r e t i r a n d o las ayudas, y p r o m o v i e n d o q u e e l a l u m n o pract i q u e l a estrategia
de forma
autnoma
en e n t o r n o s d e a p r e n d i z a j e t a n
reales c o m o sea posible.

El profesor utilizar segn crea conveniente las diferentes herramientas sincrnicas y asincrnicas disponibles en la web.

3. Ejemplos
L a d e c i s i n s o b r e c m o o cul e s l a f o r m a m s c o r r e c t a o a p r o p i a d a p a r a
transmitir al a l u m n a d o determinados conceptos q u e p o r s u particularidad r e q u i e r e n u n p r o c e s o l e n t o y c o m p l e j o d e interiorizacin e s u n a t a r e a m u y p e r s o nal y el p l a n t e a m i e n t o p u e d e ser e n u n a m i s m a m a t e r i a m u y diferente. A l g u n o s
piensan q u e el a l u m n o h a d e convertirse e n u n e l e m e n t o activo d e l proceso y
p o r t a n t o e l q u e d e s c u b r a l a solucin, o t r o s p r e f i e r e n m o s t r a r d e s d e e l p r i n c i p i o
el m o d e l o a s e g u i r y, a p a r t i r d e ah, i n c o r p o r a r e l a p r e n d e r a b u s c a r l a r e s p u e s ta. Pero t a m b i n s e p u e d e p r e t e n d e r r e f o r z a r u n c o n c e p t o a b s t r a c t o a travs d e
imgenes c o n las q u e p e n s a m o s q u e mejorar la t r a n s f e r e n c i a d e los c o n c e p t o s
trabajados.
Est c l a r o q u e n u e s t r a p r i m e r a p r e o c u p a c i n e s q u e e l l o s e n t i e n d a n l o s
conceptos fundamentales d e u n a materia y si para ello h e m o s d e servirnos d e
u n o o mltiples e j e m p l o s , b u s c a r e m o s l a m e j o r f o r m a d e o f r e c r s e l o s . E n o c a s i o n e s ese ejemplo
vale ms que mil
explicaciones.
La mayora d e l o s e j e m p l o s q u e h e m o s e n c o n t r a d o e n sitios w e b d e p r o f e s o r e s s e b a s a n e n l a utilizacin d e m a t e r i a l e s i m p r e s o s ( t e x t o s , g u a s d e
e s t u d i o , c o m p i l a c i o n e s . . . ) , a u d i o v i s u a l e s , informticos, m u l t i m e d i a s , v i r t u a l e s
(correo electrnico, aulas virtuales, c a m p u s v i r t u a l e s . . . ) , q u e h a n s i d o e s p e cialmente seleccionados y preparados p o r profesores
expertos/especialistas
en s u materia.

9 0

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

Realizacin de ejemplos

91

E n el e j e m p l o de la f i g u r a 1 , la profesora h a seleccionado c u i d a d o s a m e n t e
l o s c o n c e p t o s c l a v e d e l a m a t e r i a y h a e l a b o r a d o a travs d e F l a s h u n a s e r i e d e
a n i m a c i o n e s q u e m u e s t r a n l a s e c u e n c i a d e l p r o c e s o (las clulas) q u e o f r e c e
a l a l u m n o u n a visin d e l o q u e o c u r r e a travs d e l ejemplo
modelo
en func i o n a m i e n t o . A d e m s p o n e a disposicin d e l a l u m n o u n a a c t i v i d a d p a r a q u e
r e p r o d u z c a lo p r e s e n t a d o e n e l m u l t i m e d i a o a p l i q u e lo a p r e n d i d o . Uno d e los
objetivos q u e se p u e d e n c o n s e g u i r c o n ellos es p r o m o v e r u n proceso de a u t o a p r e n d i z a j e , q u e s e c o m p l e m e n t a r c o n l a orientacin y l a g u a didctica d e l
d o c e n t e a travs d e tutoras y m e d i a n t e o t r a s h e r r a m i e n t a s c o m u n i c a t i v a s .

E n a m b o s c a s o s e s n e c e s a r i o q u e e s t i m u l e m o s l a o b s e r v a c i n , la aplicacin
d e l o s c o n o c i m i e n t o s c o n e j e m p l o s , as c o m o las p r o p u e s t a s d e c a s o s n u e v o s
por parte d e los a l u m n o s y p r o p o n e r debates sobre sus posibles soluciones. Lueg o t r a s l a d a r l o s y p r a c t i c a r s o b r e c a s o s r e a l e s o s u p u e s t o s r e l a c i o n a d o s c o n el/os
conceptos trabajados para finalmente recopilar los conceptos claves p o r m e d i o
c o l o q u i o g r u p o - c l a s e s o b r e e l t e m a (se p u e d e h a c e r p r e s e n c i a l o v i r t u a l ) .

F i g u r a n. 1. Pgina con animaciones


que ejemplifican
de la materia (estructura
celular).

el

contenido

E n l a f i g u r a n. 2 o b s e r v a m o s q u e e l e j e m p l o q u e s e p r e s e n t a est e s t r u c t u r a d o o r e a l i z a d o d e s d e o t r a p e r s p e c t i v a , e n e s t e c a s o l o q u e se p r e s e n t a e s u n
ejercicio m o d e l o y la p r o f e s o r a v a e x p l i c a n d o o d e s a r r o l l a n d o e l m i s m o , a e s t o
l e a a d e u n e s q u e m a c o n i m g e n e s n o a n i m a d a s p e r o s s e c u e n c i a d a s .

Tambin n o s e n c o n t r a m o s c o n sitios e n los q u e los ejemplos s o n parte de la


d ocumentacin q u e e l p r o f e s o r a p o r t a e n s u e s p a c i o w e b . E n e s t o s c a s o s v a a d e p e n d e r d e l a s o l t u r a d e l a l u m n o c o n r e s p e c t o a l m e d i o , d e l g r a d o d e implicacin y
profundizacin d e l a l u m n o e n l a a s i g n a t u r a , d e l s e g u i m i e n t o d e l p r o f e s o r , etc. E n
esta w e b ( f i g u r a 3 ) v e m o s c m o e l p r o f e s o r o f r e c e u n d o c u m e n t o c o n e n l a c e s a
d i f e r e n t e Informacin c o n e x p l i c a c i o n e s y f o r m u l a s , l a n z a u n a p r e g u n t a q u e p u e d e
ser e l d e t o n a n t e p a r a la bsqueda. L o s e j e m p l o s s o n o t r o s d o c u m e n t o s q u e o f r e c e n p i s t a s o d a t o s d e los c o n t e n i d o s q u e s e estn t r a b a j a n d o o m e j o r d i c h o d e l p r o c e s o d e bsqueda d e u n a solucin. L a informacin q u e s e utiliza p a r a e j e m p l i f i c a r
se o f r e c e i n c l u s o a travs d e u n e n l a c e a u n a bsqueda r e a l i z a d a p o r e l p r o f e s o r e n
Google s o b r e el t e m a para q u e el a l u m n o t e n g a d i s p o n i b l e ejemplos f u n d a m e n t a les ( s e l e c c i o n a d o s ) p a r a e l a p r e n d i z a j e d e l o s c o n t e n i d o s d e l a m a t e r i a .

9 2

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en internet

j Google

'

" """

Realizacin de ejemplos

9 3

U n a forma c i a r a y c o n c i s a d e e v a l u a r l a e f e c t i v i d a d d e l o s e j e m p l o s a p o r t a dos a n u e s t r o s a l u m n o s es c o m p r o b a r s i s o n capaces d e transferir los c o n c e p t o s


a p r e n d i d o s a travs d e l m o d e l o o f e r t a d o a s i t u a c i o n e s n u e v a s y d i f e r e n t e s a l a
trabajada.

5. Autoevaluacin sobre la e-actividad


i.

Es s u f i c i e n t e e n s e a r a l o s a l u m n o s tcnicas q u e n o v a y a n a c o m p a a das de u n
modelo.

Verdadero

Falso

L a v i r t u a l i d a d (simulacin)
n o s ofrece la p o s i b i l i d a d d e crear e n t o r n o s
nuevos d e acercamiento a la realidad.

3.

Verdadero

Falso

El fiypercard
es u n a h e r r a m i e n t a e s t u p e n d a p a r a m u l t i t u d d e t r a b a j o s
r e l a c i o n a d o s c o n la enseanza.

Verdadero

rafeo

L a mayora d e l o s e j e m p l o s u t i l i z a n u n a d i v e r s i d a d d e m a t e r i a l e s i m p r e s o s ( t e x t o s , g u a s d e e s t u d i o , c o m p i l a c i o n e s . . . ) , a u d i o v i s u a l e s , informt i c o s , m u l t i m e d i a s , v i r t u a l e s ( c o r r e o electrnico, a u l a s v i r t u a l e s , c a m p u s


virtuales...).
E n este caso los ejemplos
planteada

F i g u r a n. 3
sirven para presentar y resolver una situacin
y para ampliar informacin sobre la misma.

problemtica

Verdadero

Falso

Por o r d e n d e d i f i c u l t a d e l g r u p o d e m u l t i m e d i a s o n : Director,
Animatton
y
HyperCard.

6.

4. Forma de evaluarla
7.

Verdadero

Amazing

Falso

Falso

L a s f o r m a s d e p r e s e n t a r u n e j e m p l o p u e d e n s e r a travs d e u n a gua
e x p l i c a t i v a y c o n c r e t a o l a presentacin m u l t i m e d i a d e l f e n m e n o .

8.

Verdadero

Falso

L a evaluacin d e i o s e j e m p l o s e s c o m p l e j a y a q u e v a n a d e p e n d e r d e u n
diseo a p r o p i a d o d e las actividades.

9.

Verdadero

L a repeticin c i e g a y mecnica d e c i e r t a s tcnicas n o s u p o n e u n a e s t r a tegia de aprendizaje.

La evaluacin d e l o s e j e m p l o s a l i g u a l q u e t o d a s la e-actividades es c o m pleja ya q u e v a n a d e p e n d e r d e u n diseo a p r o p i a d o d e las actividades y d e u n a


s e l e c c i n d e e j e m p l o s c l a r o s y c o n c i s o , d e fcil a p l i c a c i n a d i f e r e n t e s y v a r i a d o s
c o n t e x t o s q u e p r o p i c i e n e n l o s p a r t i c i p a n t e s l a reflexin r e s p e c t o d e s u s p r o p i o s
procesos de aprendizaje, lo q u e contribuye a desarrollar la capacidad de aprend e r p o r c u e n t a p r o p i a m e d i a n t e la construccin d e :

Hbitos d e e s t u d i o tales c o m o : concentracin, observacin, d i s c i p l i n a ,


bsqueda d e informacin.
Habilidades d e comprensin d e lectura.
La h a b i l i d a d p a r a b u s c a r informacin n e c e s a r i a s o b r e u n t e m a q u e se
d e s c o n o z c a o s e d e s e e p r o f u n d i z a r e n l.
L a seleccin d e la informacin i m p o r t a n t e y significativa p a r a los propsitos q u e se p r o p o n e alcanzar.
El anlisis d e l a i n f o r m a c i n c o n espritu i n t e r p r e t a t i v o , crtico, analtico
y argumentativo.

Verdadero

Falso

Director es u n p r o g r a m a q u e se a p r e n d e c o n facilidad y e n p o c o t i e m p o .

Verdadero

Falso

10. La efectividad d e los ejemplos se c o m p r u e b a ofertando


n u e v a s y d i f e r e n t e s a l a l u m n o p a r a q u e las r e s u e l v a .

Verdadero

situaciones

Falso

9 4

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

Resultados

3.6
2.

l.

3.
V

5.
F

6-

8.
V

9.
F

para el autoaprendizaje
continuo e n l a w e b semntica

-B71

10.
V

Carlos Castao
Gorka Palacio
Universidad del Pas Vasco

6. Actividades

Disea e l b o c e t o d e u n e j e m p l o ( t o d o l o q u e incluira l a a n i m a c i n - s e c u e n c i a s , as c o m o t e x t o e x p l i c a t i v o o v o z q u e a p a r e c e r a ) q u e p o n d r a s
e n la w e b p a r a c o m p r e n d e r u n c o n c e p t o dificultoso d e entender.

2.

Crees necesario incluir e n el s i t i o w e b d e t u m a t e r i a e j e m p l o s q u e


ofrezcan al a l u m n o u n m o d e l o d e trabajo para p o s t e r i o r m e n t e servir de
referencia a la resolucin d e p r o b l e m a s , s i t u a c i o n e s o p r o y e c t o s p l a n teados e n la asignatura? Justifica la respuesta. Qu crees q u e a p o r t a ran a l a m a t e r i a ?

1.

1. Caractersticas fundamentales

1.1. Aprendizaje continuo o Long Life Learning (LLL)


en la Sociedad del Conocimiento

7. Bibliografa
GALLEGO, D. y ALONSO, C. (ed.) ( 1 9 9 9 ) . Multimedia.

M a d r i d : UNED.

GUIASASOLA, Y. y OTROS ( 2 0 0 5 ) . Diseo d e e s t r a t e g i a s c e n t r a d a s e n e l a p r e n d i z a j e


p a r a visitas e s c o l a r e s a m u s e o s d e c i e n c i a s . Revista Euskera
sobre enseanza y
divulgacin

2 , (1), p p . 1 9 - 3 2 .

cientfica,

VERMUNT, J . D. ( 1 9 9 6 ) . A s p e c t o s m e t a c o g n i t i v o s , c o g n i t i v o s , a f e c t i v o s d e l o s e s t i l o s
d e aprendizaje. U n anlisis fenomenogrfico. tigher
VILLAR ANGULO, L. M ( 2 0 0 4 ) . Capacidades
docentes
Educacin Secundaria.
Madrid: McGraw-Hill.

Education,

3 1 , pp. 25-50.

para una gestin

de calidad

en

El m u n d o d e n u e s t r o s das s e c a r a c t e r i z a p o r s u s c a m b i o s a c e l e r a d o s , p o r
s u flujo c o n t i n u o d e ideas y tecnologas. L o q u e h o y f u n c i o n a b i e n , maana es
sustituido p o r o t r o sistema c o n mejoras evidentes. Una serie d e factores c o m o
l a g l o b a l i z a c i n , e l i m p a c t o d e l a s t e c n o l o g a s d e l a informacin y la c o m u n i cacin y l a administracin d e l c o n o c i m i e n t o h a c e n n e c e s a r i o u n e n t o r n o d e
t r a b a j o y d e a p r e n d i z a j e d i f e r e n t e . E l t i e m p o y e l a p r e n d i z a j e d e l a s tcnicas
c a m b i a n t e s se c o n v i e r t e n e n factores m u y i m p o r t a n t e s para q u e las o r g a n i z a ciones n o pierdan competitividad.
L a transformacin d e l a s o c i e d a d i n d u s t r i a l e n l a s o c i e d a d d e l c o n o c i m i e n t o , e n t e n d i d a e s t a ltima c o m o l a s o c i e d a d c u y o s p r o c e s o s y prcticas s e b a s a n
e n l a p r o d u c c i n , l a distribucin y e l u s o d e l c o n o c i m i e n t o , g e n e r a n u e v a s n e cesidades tanto e n los profesionales c o m o e n los trabajadores y estudiantes,
q u e d e m a n d a n n o s o l a m e n t e actualizacin d e c o n o c i m i e n t o s , s i n o t a m b i n e l
desarrollo d e nuevas habilidades relacionadas c o n el c a m b i o tecnolgico y n u e v a s d e s t r e z a s r e l a c i o n a d a s c o n e l a p r e n d i z a j e c o n t i n u o a l o l a r g o d e l a v i d a , as
c o m o c o n la creacin d e u n a c u l t u r a d e l a p r e n d i z a j e .
T a m b i n e n e l p r o c e s o d e e n s e a n z a - a p r e n d i z a j e s e est p r o d u c i e n d o u n
c a m b i o e n el cual los esfuerzos f o r m a t i v o s se c e n t r a n cada vez c o n m a y o r i n t e n s i d a d e n e l s u j e t o q u e a p r e n d e . L a " s o c i e d a d d e l c o n o c i m i e n t o " es tambin
la "sociedad d e l aprendizaje". E n este s e n t i d o , a s i s t i m o s a u n c a m b i o d e p a r a d i g m a : d e l a m e t f o r a d e l a "transmisin d e c o n o c i m i e n t o s " , a l a m e t f o r a d e
la "construccin d e c o n o c i m i e n t o s " . E s t e p a r a d i g m a l o p o d r a m o s d e f i n i r c o m o
c e n t r a d o e n l a p e r s o n a q u e a p r e n d e (ya s e a s t e u n e s t u d i a n t e o u n p r o f e s i o n a l
e n ejercicio) y e n s u c a p a c i d a d d e a p r e n d e r , q u e e x i g e d e ste ms p r o t a g o -

B H S

9 5

9 6

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

n i s m o , y a q u e e s e l e s t u d i a n t e q u i e n d e b e a c c e d e r a l a informacin o r i g i n a l ,
manipularla, evaluarla e integrarla e n sus propios esquemas d e conocimiento y
e n s u p r o p i a prctica.
Ya l a d e c l a r a c i n d e B o l o n i a ( 1 9 9 9 ) r e c o g e , e n t r e o t r o s p u n t o s a a l c a n z a r ,
el siguiente: "Una Europa d e l c o n o c i m i e n t o c o m o u nfactor irremplazable para
el c r e c i m i e n t o social y l a formacin d e l o s ciudadanos". L a Sociedad d e l C o n o c i m i e n t o se convierte e n la Europa d e l Conocimiento e n el Consejo Europeo d e
L i s b o a ( 2 0 0 0 ) . Y, d a n d o u n p a s o m s all, e l E s p a c i o E u r o p e o d e A p r e n d i z a j e .
P e r m a n e n t e (Barcelona, 2 0 0 2 ) l o enlaza c o n e l "Aprendizaje a l o L a r g o d e la Vida
(Life Long
Learning)".
E n e l c o n t e x t o e u r o p e o , l a definicin m s r e l e v a n t e d e L L L n o s l a o f r e c e l a
Comisin Europea (2001) para q u i e n representa "toda actividad d e aprendizaje
realizada a lo largo d e la vida c o n e l objetivo d e mejorar los conocimientos, las
c o m p e t e n c i a s y l a s a p t i t u d e s c o n u n a p e r s p e c t i v a p e r s o n a l , cvica, s o c i a l o r e l a cionada c o n el empleo".
E n n u e s t r a opinin, e i a p r e n d i z a j e o formacin d u r a n t e t o d a la v i d a se basa
e n l a i d e a bsica d e l a a d q u i s i c i n d e c o n c i e n c i a p o r p a r t e d e l p r o f e s i o n a l , t r a b a j a d o r o e s t u d i a n t e d e q u e e l aprendizaje c o n t i n u o slo e s g e n e r a d o d e m a n e r a
e f i c a z c u a n d o s e p r a c t i c a e l h b i t o d e l a exploracin y g e n e r a c i n d e c o n t e n i d o s
s i g n i f i c a t i v o s c o n l a s h e r r a m i e n t a s a p r o p i a d a s . El hbito e s c o n t i n u i d a d , y las
h e r r a m i e n t a s informticas d e l a R e d q u e m e j o r s e a d a p t e n a e s t a p r e m i s a s o n
l a s l l a m a d a s a s e r l o s m s fieles c o m p a e r o s d e l discpulo y a c t o r d e l L L L . Ya
n o b a s t a a s i s t i r a d o s o t r e s c u r s o s a l a o p a r a m e j o r a r p r o f e s i o n a l m e n t e . Ya n o
basta ser sujeto pasivo d e los microcursos q u e organizan lasempresas para i n f o r m a r y f o r m a r a s u s t r a b a j a d o r e s . Ya n o b a s t a e l a d q u i r i r t a l o c u a l c o m p r o m i s o
c o n u n a organizacin e x t e r n a p a r a p r e p a r a r l a formacin d e l o s trabajadores s i n
a n t e s e n s e a r l e s a q u e a p r e n d a n a a u t o f o r m a r s e c o n t i n u a m e n t e . Por l o t a n t o , e l
n u e v o c o n c e p t o d e Life Long Learning
est c e r c a d e l c o n c e p t o d e " a p r e n d e r a
a p r e n d e r " . E s m s u n ensear la forma
de que el autoaprendizaje
del
individuo
se haga por medio
del aprendizaje
de las tcnicas apropiadas
para
garantizarle
que va a coger
un hbito y unas destrezas
en herramientas
que le darn la posibilidad
de seguir el devenir
del flujo profesional
que le
Interese.
Las Tecnologas d e l a Informacin y la Comunicacin r e p r e s e n t a n u n a
o p o r t u n i d a d para e l desarrollo d e estas nuevas competencias. Particularmente
d e s d e l a p e r s p e c t i v a d e l e - l e a r n i n g . S i n e m b a r g o , t a m b i n e n l a utilizacin d e
l a s T I C s (y e n l a p r o p i a m a n e r a d e e n f o c a r p r o c e s o s d e a p r e n d i z a j e a travs d e l
e-learning) a s i s t i m o s a este c a m b i o d e p a r a d i g m a q u e citbamos: d e la "transm i s i n d e c o n o c i m i e n t o s " a l a "construccin d e c o n o c i m i e n t o s " .
En este progreso q u e gira d e s d e e l contenido y la habilidad para reproducir
h e c h o s y c o n o c i m i e n t o s h a s t a l a creacin d e cadenas p r o p i a s d e valor para las
p e r s o n a s y las instituciones, l a s personas d e b e n participar activamente e n la
c o n s t r u c c i n d e c o n o c i m i e n t o s a travs d e s u p r o p i o p r o c e s o d e a p r e n d i z a j e ,
t r a b a j a n d o t a n t o i n d i v i d u a l m e n t e c o m o e n colaboracin c o n s u s iguales e n e l
s e n o d e u n a organizacin o e m p r e s a . E x p e r i m e n t a r y explorar s o n procesos
i m p o r t a n t e s e n e s t e p r o c e s o d e construccin t a n t o d e l p r o p i o c o n o c i m i e n t o
c o m o d e las c a d e n a s d e valor p r o p i a s d e e m p r e s a s u organizaciones. El r o l d e
los profesionales c o m o creadores d e conocimiento en la d e n o m i n a d a "sociedad
d e l c o n o c i m i e n t o " s e v e c l a r a m e n t e reforzado.

Edublogs para el autoaprendizaje continuo en la web semntica

97

La e m e r g e n c i a d e n u e v a s h e r r a m i e n t a s p a r a l a c r e a c i n d e c o n o c i m i e n t o y
p r o g r e s o e c o n m i c o e s o t r o i m p o r t a n t e a s p e c t o d e e s t e p r o c e s o . El e s t a b l e c i m i e n t o d e r e d e s d e a p r e n d i z a j e p a r a e l L L L e s c r u c i a l p a r a l a realizacin d e e s t a
agenda, redes d e personas y organizaciones q u e estudian, crean, c o m p a r t e n y
s o p o r t a n r e c u r s o s a c e r c a d e u n d o m i n i o especfico d e l c o n o c i m i e n t o .
C o n e s t a s p r e m i s a s , p a r e c e e v i d e n t e q u e l o s s i s t e m a s informticos b a s a d o s
e n t e c n o l o g a s d e c r e a c i n d e r e d e s s e m n t i c a s , participacin o n l i n e y q u e s e a n
simples d e utilizar y t e n g a n usabilidad, s o n l o s q u e v a n a a d q u i r i r p r e p o n d e r a n c i a e n e l f u t u r o . S i a d e m s e s t o s s i s t e m a s informticos s o n a b i e r t o s y s e
d e s a r r o l l a n c o n e l s i s t e m a d e t r a b a j o d e l s o f t w a r e l i b r e , t a n t o m e j o r . As, l a s
bitcoras y l o s wikis
estn y a e n e l c e n t r o d e l e s t u d i o d e l o s t e c n l o g o s y l o s
p r o f e s i o n a l e s d e l a Educacin C o n t i n u a c o m o b a s e s p a r a u n a i m p l e m e n t a c i n
q u e a s e g u r e e l a u t o a p r e n d i z a j e c o n t i n u o d e la poblacin l a b o r a l , s i n excepcin
alguna (empresarios, asalariados, jvenes...).

1.2. Un nuevo escenario:

ia Web 2.0.

E s t a n d o e n p l e n o d e s a r r o l l o d e l a formacin o n l i n e , c o n u n a i m p o r t a n c i a
c a d a v e z m a y o r d e l a s m o d a l i d a d e s d e formacin va I n t e r n e t , todava u t i l i z a n d o l o s t r a d i c i o n a l e s CMSs (Content
Management
Systems),
o gestores de
c o n t e n i d o d e l c a m p o d e l a e n s e a n z a , a p a r e c e u n a n u e v a f o r m a d e e n t e n d e r la
formacin y e l a p r e n d i z a j e : e s l o q u e s e c o n o c e c o m o w e b s e m n t i c a . S e t r a t a
d e c a m b i a r l a s f o r m a s y l o s hbitos d e l o s d o c e n t e s y e s t u d i a n t e s p a r a h a c e r l e s
p r o t a g o n i s t a s e n l a creacin d e s u p r o p i o c o n o c i m i e n t o , u t i l i z a n d o h e r r a m i e n tas q u e l e s h a g a n partcipes e n r e d e s d e a p r e n d i z a j e .
E s t e n u e v o e s c e n a r i o d e w e b semntica s e v i e n e d i b u j a n d o p a u l a t i n a m e n t e
e n l a c o m u n i d a d d e I n t e r n e t e n l o s ltimos a o s : l a W e b 2.O., h a s t a t a l p u n t o
q u e p a r a a l g u n o s a m b o s c o n c e p t o s . W e b 2 . 0 y Web s e m n t i c a s o n p r c t i c a m e n t e s i n n i m o s . Para l a Wikipedia
(entrada "Web 2.0"), este trmino "se refiere a
la transicin p e r c i b i d a e n I n t e r n e t d e s d e l a s w e b s t r a d i c i o n a l e s a a p l i c a c i o n e s
web destinadas a usuarios". Se refuerza, p o r l o tanto, la dimensin social d e la
r e d ; s e p o t e n c i a l a a r q u i t e c t u r a d e l a participacin s o b r e l a q u e " s e mplerrientan
los servicios o n l i n e q u e p r o m e t e n sentar l o s c i m i e n t o s d e l a w e b d e la prxima
d c a d a " ( D e V i c e n t e , J . L., 2 0 0 5 ) .
E s t a orientacin s o c i a l s e r e f u e r z a e n t o d a s l a s d e f i n i c i o n e s d e l a W e b 2 . 0 .
As, Wikipedia
o p i n a q u e " l o s p r o p u l s o r e s d e l a aproximacin a l a W e b 2 . 0 c r e e n
q u e e l u s o d e l a w e b est o r i e n t a d o a l a interaccin y r e d e s s o c i a l e s , q u e p u e d e n s e r v i r c o n t e n i d o q u e e x p l o t a l o s e f e c t o s d e las r e d e s c o n o s i n c r e a r w e b s
i n t e r a c t i v a s y v i s u a l e s . E s d e c i r , l o s s i t i o s W e b 2 . 0 actan m s c o m o p u n t o s d e
encuentro, o webs dependientes d e usuarios, q u e c o m o w e b s tradicionales". L a
participacin d e l o s u s u a r i o s e s u n o d e l o s e l e m e n t o s p r i n c i p a l e s q u e s e d e s t a c a n e n l o s t r a b a j o s s o b r e e s t e n u e v o e s c e n a r i o (Ruiz, V., 2 0 0 5 ) .
El f a m o s o t e c n l o g o T i m O ' R e i l l y ( 2 0 0 5 , b ) n o s o f r e c e u n a "definicin c o m pacta" d e Web 2.0:
"La Web 2.0 es la w e b c o m o plataforma, q u e abarca t o d o s i o s dispositivos
c o n e c t a d o s ; las aplicaciones d e la Web 2 . 0 s o n aquellas q u e r e a l z a n las ventajas
intrnsecas d e la p l a t a f o r m a : e n t r e g a n d o e l s o f t w a r e c o m o u n s e r v i c i o c o n t i n u a -

9 8

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

mente actualizado q u e funciona mejor cuanta ms gente lo utilice, consumiend o y r e m e z c l a n d o d a t o s d e mltiples f u e n t e s , i n c l u y e n d o a l o s p r o p i o s u s u a r i o s


individuales, quienes proveen s u s p r o p i o s d a t o s y servicios d e m a n e r a q u e perm i t a n s e r r e m e z c l a d o s p o r o t r o s , c r e a n d o r e d e s a travs d e u n a " a r q u i t e c t u r a d e
participacin", s u p e r a n d o l a " m e t f o r a d e l a p g i n a " p r o p i a d e l a W e b 1.0, h a c i a
la transmisin d e b u e n a s e x p e r i e n c i a s p o r p a r t e d e l o s u s u a r i o s " .
E s t a c o n c i s a explicacin c o n d e n s a l o s e l e m e n t o s p r i n c i p a l e s q u e desarroll
e s t e m i s m o a u t o r e n u n a "definicin e x t e n s a " d e l t r m i n o ( 2 0 0 5 , a ) . D e s t a c a m o s
d e e s t e t r a b a j o e l p r i m e r i n t e n t o d e diferenciacin e n t r e l a W e b 2 . 0 y la w e b
c o n v e n c i o n a l ( 1 . 0 ) , q u e surgi d e u n b r a i n s t o r m i n g d o n d e c o n t r a p o n a n a p l i c a ciones y servicios propios de u n a y otra generacin d e Internet, c o m o mtodo
d e a b o r d a r e s t a problemtica.

Edublogs para el autoaprendizaje continuo en la web semntica

9 9

p a r t i r e l c o n t e n i d o . R e p o s i t o r i o s p a r a i n v e s t i g a d o r e s y cientficos, b a s a d o s e n
e t i q u e t a s , c o m o 'CiteUlike'
n o s h a b l a n y a d e e s a w e b e n l a q u e l a clasificacin d e
los c o n t e n i d o s e n colaboracin c o b r a r e l e v a n c i a (Estaella, 2 0 0 5 ) .
D e t o d a s l a s caractersticas e s e n c i a l e s q u e c o n f o r m a r a n e s t a n u e v a m a n e r a
de c o n c e p t u a l i z a r la w e b destacaramos las s i g u i e n t e s :
1.
2.
3.
4.
5.

Basada nicamente e n l a w e b . L o s sitios W e b 2 . 0 s e utilizan e n t e r a m e n te d e s d e u n navegador.


L o s u s u a r i o s t i e n e n t o d o e l c o n t r o l d e s u p r o p i a informacin.
Actualizacin c o n t i n u a .
R e m e z c l a d e informacin d e d i s t i n t o s o r g e n e s .
Participacin d e l o s u s u a r i o s .

En opinin d e m u c h o s a u t o r e s ( p o r e j e m p l o , F u m e r o , 2 0 0 5 ) , los
weblogs
seran a l g o as c o m o l a p u n t a d e l i c e b e r g d e e s t a n u e v a g e n e r a c i n w e b .

Flickr

Ofoto

Qoogle AdSense

Doubleclick

Web 2 . 0

Web l . O

coste por click

pginas vistas

o p t i m i z a c i n de la m q u i n a de b s q u e d a

especulacin de nombres de dominios

upcoming.org y EVDB

evite

blogging

webs personales

Wikipedia

Britannica Online

Napster

mp3.com

Biflbrrent

Akamai

etiquetas ("folksonomy")

directorios (taxonomy)

wikis

CMS

participacin

publicar

servicios web

screen scraping

sindicacin

stickiness

Una s e g u n d a m a n e r a d e acercarse a este c o n c e p t o es el m a p a c o n c e p t u a l


q u e n o s o f r e c e O ' R e i l l y s o b r e e s t e c o n c e p t o , p o s t e r i o r m e n t e p u b l i c a d o e n flickr
(O'Reilly, 2 0 0 5 c ) , e n d o n d e e l t e c n l o g o e s t a d o u n i d e n s e n o s d i b u j a e s a s e g u n d a versin d e la w e b c o m o p l a t a f o r m a d e e n c u e n t r o d e u s u a r i o s q u e crea r e d e s
s e m n t i c a s y s o c i a l e s , y q u e s i t i o s w e b c o m o 'Flickr',
'Tagcloud',
'CiteUlike',
"Qenialab',
"lechnorati'',
Delicions',
o
'Pingomattc'.
Es l a w e b d e l a folksonoma, g r a c i a s a l a c u a l l o s u s u a r i o s g e n e r a m o s c o lectivamente u n sistema d e categorizacin flexible y n o jerrquico, q u e llega a
c r e a r u n n u e v o p a r a d i g m a e n l a clasificacin d e l o s c o n t e n i d o s .
Ha l l e g a d o la h o r a d e la q u e t a n t o se h a b l a b a c u a n d o se cre el m e t a l e n g u a j e XML: l a p o c a d e l e t i q u e t a d o c o m o f o r m a d e o r g a n i z a r , g u a r d a r y c o m -

1.3. Bitcoras y bloggers


1.3.1. Los weblogs o bitcoras
E n o p i n i n d e D a n Q i l l m o r , l a revolucin q u e e n e l m b i t o d e l a l e c t u r a y d e
la e s c r i t u r a e n l a R e d t u v o l u g a r c o n l o s weblogs
y l o s wikis c o n s t i t u y e l a p r i m e ra g r a n transicin e n e s t e p r o c e s o d e c a m b i o h a c i a l a W e b 2 . 0 .
13.1.1.

Primera

gran

transicin

hacia

la Web 2.0

(...) L a p r i m e r a g r a n transicin s e p r o d u j o c u a n d o l a W e b s e convirti e n u n


s i s t e m a d e l e c t u r a y e s c r i t u r a , u n g r a n c a m b i o q u e e s t todava e n p r o g r e s o . L a
g r a n revolucin e n e s t e m b i t o t u v o l u g a r c o n l o s weblogs,
los diarios personales y l o s wikis.
A h o r a n o s l o l a g e n t e p o d a c r e a r s u s p r o p i o s s i t i o s web, s i n o
q u e p o d a a c t u a l i z a r l o s fcil y r p i d a m e n t e ( c i t a d o p o r D e V i c e n t e , J . L . , 2 0 0 5 ) .
Bitcora e s e l t r m i n o q u e s e s u e l e u t i l i z a r e n c a s t e l l a n o p a r a t r a d u c i r e l
c o n c e p t o i n g l s d e w e b l o g o s u contraccin blog.
L a bitcora n o d e j a de s e r
u n s i s t e m a d e publicacin p a r a I n t e r n e t c o n u n a s e r i e d e caractersticas q u e l e
h a c e n e s p e c i a l y fcil d e u s a r . M u c h o s e m p i e z a n a p u b l i c a r e n l o s s i s t e m a s d e
bitcoras p o r q u e v e n q u e v a m s all d e l a c r e a c i n a m a n o d e u n a w e b d e s d e
cero, y p u b l i c a n c o n la opcin d e tener t o d o s los m a t e r i a l e s escritos o r d e n a d o s
e n u n a p o t e n t e y rpida b a s e d e d a t o s . C o m o e l b l o g g e r o b i t a c o r i s t a A l v a r o
Ramrez ( 2 0 0 4 ) c o m e n t a :
U n a bitcora e s u n a p g i n a w e b c o n a p u n t e s f e c h a d o s e n o r d e n c r o n o l g i c o
i n v e r s o , d e t a l f o r m a q u e l a anotacin m s r e c i e n t e e s l a q u e p r i m e r o a p a r e c e .
U n a definicin p a r e c i d a n o s l a o f r e c e l a Wikipedia
U n weblog,

t a m b i n c o n o c i d o c o m o blog

(entrada:

"Weblog"):

o bitcora, e s u n s i t i o w e b f r e -

c u e n t e m e n t e a c t u a l i z a d o d o n d e s e r e c o p i l a n c r o n o l g i c a m e n t e t e x t o s y/o artculos d e u n o o varios autores donde el ms reciente aparece primero, c o n u n


u s o o temtica e n p a r t i c u l a r , s i e m p r e c o n s e r v a n d o e l a u t o r l a l i b e r t a d d e d e j a r
p u b l i c a d o l o q u e c r e a p e r t i n e n t e . G e n e r a l m e n t e l o s weblogs

son publicados

con u n estilo personal e informal.

1OO

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

E s t a definicin d e l a W i k i p e d i a i n c i d e e n a s p e c t o s e s p e c f i c o s d e l t r m i n o
weblog
q u e n o s e c u m p l e n e n m u c h a s o c a s i o n e s d e n t r o de l a s bitcoras q u e t e n e m o s e n l a R e d . D e h e c h o , n o d e b e s e r u n a caracterstica e s p e c i a l p r e c i s a m e n t e e l q u e a l g u n o s bloggers
p u b l i q u e n c o n u n estilo personal e informal, y a q u e
todos los escritores tenemos u n estilo personal, rio v e m o s pertinente t a m p o c o
p u n t u a l i z a r l o i n f o r m a l d e a l g u n o s e s c r i t o s d e bloggers
para precisamente defin i r la bitcora c o n e s a caracterstica. Ms i m p o r t a n t e q u e e s t o e s p r e c i s a m e n t e
m e n c i o n a r l a o p c i n q u e d a n e s t o s s i s t e m a s d e p a s a r d e l a s i m p l e publicacin
s i n interaccin c o n e l l e c t o r a l a c r e a c i n d e r e d e s s e m n t i c a s y a l u s o d e t e c n o l o g a s r e d d e r e t r o a l i m e n t a c i n c o n c a n a l e s RSS, Atom, podcasting,
etc. En
e s t a o t r a definicin d a d a e n e l a o 2 0 0 1 p o r e l f a m o s o t e c n l o g o D a v e W i n e r ,
l o s t r m i n o s c l a v e p a r a d e f i n i r e l weblog
s o n cuatro:
1.

2.
3.

4.

U n weblog
e s p e r s o n a l . Est r e a l i z a d o p o r u n a p e r s o n a , n o p o r u n a
organizacin. No es a l g o n o r m a d o y previsto, s i n o q u e l o diverso, l o
extrao y e s t r a f a l a r i o p u e d e a p a r e c e r e n l .
U n weblog
est e n la R e d . N o s e p u e d e i m p r i m i r , p u e d e s e r m o d i f i c a d a
frecuentemente, es barata d e p r o d u c i r y es accesible d e s d e u n navegador.
U n weblog
s e p u b l i c a . L a s p a l a b r a s f l u y e n a travs d e l a s p l a n t i l l a s . El
p r o c e s o est a u t o m a t i z a d o , c o n t r o l a d o p o r m q u i n a s ; e l d i s e a d o r y e l
e s c r i t o r estn e n u n n i v e l s u p e r i o r . Existe tambin l a p o s i b i l i d a d d e u t i l i z a r h e r r a m i e n t a s a v a n z a d a s d e e s c r i t u r a y sindicacin m e d i a n t e RSS.
F i n a l m e n t e , u n weblog
f o r m a p a r t e d e u n a c o m u n i d a d . N i n g u n a weblog p e r m a n e c e a i s l a d a , s e r e l a c i o n a n e n t r e e l l o s y c o n e l m u n d o (...)
c o n e c t a n a la g e n t e e n t r e s u t i l i z a n d o la w e b , d e b i d o a s u s intereses
comunes.
C o n l a s bitcoras h a s u r g i d o t o d o u n g n e r o o f o r m a d e e s c r i b i r p a r a l a
R e d , e n l a q u e e l c o m e n t a r i o , e l f e e d b a c k , l o s ptngbacks
y los
trackbacks h a c e n q u e s e a n r e a l m e n t e i n t e r a c t i v o s e s t o s blogs.
El propio profes o r R a m r e z O s p i n a ( 2 0 0 4 ) d a l a s s i g u i e n t e s caractersticas d e l g n e r o .
a) Tono c o l o q u i a l .
b) Frecuencia c o n la q u e se p u b l i c a n los apuntes,
c)
El u s o p r o f u s o d e l h i p e r t e x t o c o n e n l a c e s q u e s e a l a n a l l e c t o r h a c i a
o t r o s s i t i o s o bitcoras,
d) La p o s i b i l i d a d d e i r c r e a n d o archivos ( q u e el lector p u e d e consultar)
c o n l a s a n o t a c i o n e s a n t e r i o r e s h a s t a v a r i o s a o s atrs,
e ) L a inclusin d e u n blogroll
o l i s t a d e e n l a c e s a o t r a s bitcoras q u e
el a u t o r r e c o m i e n d a ,
f)
L o m s i m p o r t a n t e d e l a s bitcoras s i n e m b a r g o , e s q u e e n e l l a s s e
le p e r m i t e a l lector c o n s i g n a r s u s reacciones y o p i n i o n e s d e b a j o d e
cada u n a d e las a n o t a c i o n e s d e l a u t o r o a u t o r e s ( e n e l caso d e las
colectivas).

Q u i z s l a m s r i c a definicin q u e s e h a d a d o h a s t a a h o r a s o b r e e l c o n c e p t o
d e bitcora h a s i d o l a d e l a p r o f e s o r a a u s t r a l i a n a d e l a U n i v e r s i d a d d e B e r g e n ,
Jill Walker (2003), q u e e n i d i o m a anglosajn h a l o g r a d o , gracias a la p a r t i c i p a cin d e l o s c o m e n t a r i o s d e l o s n a v e g a n t e s , u n a v e r d a d e r a f o r m u l a c i n d e m o crtica y a m p l i a d e l o q u e e s e l weblog.
D e n t r o d e e s e p o s t o artculo, J i l l W a l k e r
n o s d i c e c u n d o e m p e z a r o n l o s s i s t e m a s d e bitcoras y a l g o t a m b i n m u y
i m p o r t a n t e s o b r e blogs:
la variedad d e contenidos q u e conllevan, accesibles a
todos l o s navegantes:

Edublogs para el autoaprendizaje continuo en la web semntica

10 1

N o r m a l m e n t e , l o s weblogs
se publican p o r personas individuales, y s u
estilo es p e r s o n a l e i n f o r m a l . Aparecen p o r p r i m e r a vez a m e d i a d o s d e los 9 0 ,
g a n a n d o e n p o p u l a r i d a d a m e d i d a q u e l a s h e r r a m i e n t a s d e publicacin s e h i c i e r o n m s s i m p l e s y l i b r e s , h a c i a finales d e s i g l o . D e s d e q u e c u a l q u i e r a c o n u n a
c o n e x i n a R e d p u e d e p u b l i c a r s u p r o p i o weblog,
existe u n a g r a n v a r i e d a d e n
c u a n t o a c a l i d a d , c o n t e n i d o y a s p i r a c i o n e s ; y u n weblog
p u e d e t e n e r c o n facilidad d e c e n a s o c e n t e n a s d e lectores d i a r i o s .
1.3.1.2.

Segunda

transicin.

De la informacin

a la

metalnformacin

E n opinin d e D e Vicente ( 2 0 0 5 ) , u n a v e z a s u m i d a l a revolucin d e l o s


s i s t e m a s d e publicacin d e c o n t e n i d o s c o m o weblogs
y wikis,
la atencin s e
d e s p l a z a d e s d e l a informacin h a c i a la m e t a i n f o r m a c i n .
La c a n t i d a d d e datos generados empieza a ser d e tal v o l u m e n q u e n o sirven
p a r a n a d a s i n o v i e n e n a c o m p a a d o s d e o t r o s q u e Ies a s i g n e n j e r a r q u a y s i g nificado. L a e s t r a t e g i a d e d o t a r a l o s u s u a r i o s d e i n s t r u m e n t o s p a r a clasificar l a
informacin c o l e c t i v a m e n t e s e h a d e f i n i d o c o m o folksonoma, y s u i m p l e m e n tacin m s p o p u l a r s o n l o s tags o e t i q u e t a s ( D e V i c e n t e , 2 0 0 5 ) .
L a p o s i b i l i d a d d e a s i g n a r e t i q u e t a s a l o s d a t o s (posts
o escritos d e las
bitcoras, f o t o s , v d e o s , e t c . ) p e r m i t e l a construccin d e u n a g r a n e s t r u c t u r a
semntica q u e s e p u e d e r e c o r r e r e n t o d a s l a s d i r e c c i o n e s . Y e s t o e s p o s i b l e
p o r q u e p o d e m o s "sindicar"
esas etiquetas; esto es, p o d e m o s leerlas m e d i a n t e
un p r o g r a m a q u e pueda incluir datos procedentes d e m u c h o s m e d i o s diferentes. G e n e r a l m e n t e s e u s a RSS ( h t t p : / / e s . w i k i p e d i a . o r g / w i k i / R S S _ ( f o r m a t o ) ) p a r a
la s i n d i c a c i n , a u n q u e e n e l a o 2 0 0 4 ( h t t p : / / e s . w i k i p e d i a . o r g A v i k i / 2 0 0 4 ) h a c o m e n z a d o a p o p u l a r i z a r s e t a m b i n e l Atom
(http://es.wikipedia.orgAviki/Atom).
Este e s e l p r i m e r p a s o h a c i a l a w e b semntica, q u e a b a r c a y a e l m u n d o d e l o s
blogs
o bitcoras e n s u d e n o m i n a d a ' b l o g s f e r a ' ( t r m i n o a c u a d o p o r W i l l i a m
Quick en e l a o 2 0 0 1 q u e e s s i n n i m o d e l o q u e o t r o s h a n l l a m a d o " c i b e r e s p a cio d e l intelecto").
C o m o g r f i c a m e n t e d e f i n e D e V i c e n t e ( 2 0 0 5 ) : " e l RSS p e r m i t e , p o r d e c i r l o
d e m a n e r a grfica, e x t r a e r e l z u m o d e u n a pgina w e b ( e l c o n t e n i d o ) y a r r o j a r
las c a s c a r a s ( e l d i s e o ) " .
E f e c t i v a m e n t e , u n a v e z q u e t o d o e l c o n t e n i d o d e l a p g i n a est c o d i f i c a d o
e n e s t a s e t i q u e t a s , p u e d e t r a s l a d a r s e haca c u a l q u i e r o t r a i n t e r f a z e n l a W e b
c r e a d a p o r o t r o u s u a r i o . E s t a sindicacin n o s p e r m i t e d i s t r i b u i r t i t u l a r e s d e n o ticias y c o n t e n i d o s , saber cundo se actualizan nuestros sitios w e b s favoritos y
conocer s u s c o n t e n i d o s s i n necesidad d e conectarse u n o p o r u n o a todos ellos.
Serrano, Romn y Cabero (2005), n o s i n f o r m a n d e q u e " e n la actualidad ya h a y
m s d e 7 0 0 . 0 0 0 w e b s a d a p t a d a s a e s t e s i s t e m a . S u filosofa e s s e n c i l l a y l a
podramos s i n t e t i z a r e n l a s i g u i e n t e frase: - e l receptor ya n o v a e n b u s c a d e l a
i n f o r m a c i n ; e s l a informacin l a q u e v a e n b u s c a d e l r e c e p t o r - " .
D e s t a c a r e m o s o t r a s d o s caractersticas f u n d a m e n t a l e s d e l a s bitcoras: 1) la
p o s i b i l i d a d d e realizar c o m e n t a r i o s a las entradas o escritos q u e h e m o s realizad o e n n u e s t r a bitcora; y 2 ) l a p o s i b i l i d a d d e r e a l i z a r "trackbacks"
o enlaces i n v e r s o s ( a l g u n o s a u t o r e s l o s l l a m a n r e t r o e n l a c e s ) e n t r e bitcoras, q u e p e r m i t e n
s a b e r q u e a l g u i e n h a e n l a z a d o n u e s t r o artculo o p o s t , y a v i s a r a o t r o
weblog
de q u e e s t a m o s c i t a n d o u n o d e s u s posts,
artculos o c o m e n t a r i o s . T o d a s l o s

10 2

trackbacks

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

a p a r e c e n a u t o m t i c a m e n t e a continuacin d e l a h i s t o r i a , j u n t o c o n

los comentarios.
A p a r t e d e e s t a s d o s f o r m a s d e i n t e r a c c i o n a r c o n e l c o n t e n i d o d e l a blogsfera, e x i s t e t a m b i n l a p o s i b i l i d a d d e e n v i a r ' p i n g s ' y ' p i n g b a c k s ' p a r a q u e l a s
a c t u a l i z a c i o n e s d e l o s artculos t e n g a n repercusin e n l o s d i f e r e n t e s s e r v i d o r e s
que rastrean y dejan constancia d e los movimientos originados p o r los cambios
que, c o nel tiempo, se hacen e n los contenidos.
T o d a s e s t a s p o s i b i l i d a d e s ( l a sindicacin d e c o n t e n i d o s , c o m e n t a r i o s , rackbacks
y plngbacks
e n t r e b i t c o r a s ) , a b r e n e l c a m i n o a la W e b Semntica, l a
Red q u e se e n t i e n d e a s m i s m a , y e n l a q u e e l p r o p i o u s u a r i o i n t e r a c c i o n a c o n
los dems reforzando d e esta m a n e r a la perspectiva social d e la Red. Fruto p o d e r o s o d e e s t a s p o s i b i l i d a d e s e s la creacin d e R e d e s d e A p r e n d i z a j e
Learning
rietworks,
entendidas c o m o u n a r e d d e personas y organizaciones q u e crean,
comparten e investigan e n u n dominio de conocimiento determinado.

7.3.2. Los bloggers


L o s bloggers
s o n l o s e s c r i t o r e s d e bitcoras y l o s edubloggers
vienen a
s e r a q u e l l o s e s c r i t o r e s d e blogs
q u e e s c r i b e n y c r e a n m a t e r i a l didctico. L o s
bloggers forman verdaderas comunidades online c o n aquellas personas c o n
las q u e c o m p a r t e n intereses. Se trata d e c o m u n i d a d e s q u e a b a r c a n m u y d i f e r e n t e s temticas. E x i s t e n g r u p o s d e trabajo c o l a b o r a t i v o q u e u s a n u n a b i tcora c o m o h e r r a m i e n t a d e t r a b a j o o n l i n e , t a n t o p a r a c o m e n t a r , c o m o p a r a
d e j a r o p i n i o n e s o e s c r i b i r (postear)
n o t i c i a s r e l a t i v a s a s u m a t e r i a afn. I n c l u s o
hay e j e m p l o s d e c o m u n i d a d e s orientadas a la educacin c o m o p u e d e ser el
c a s o d e Weblearner.info
( h t t p : / / w w w . w e b l e a r n e r . i n f o / ) , Schoolblogs.com
(http:
/ / w w w . s c h o o i b l o g s . c o m / ) o Edublogs.org
( h t t p : / / w w w . e d u b l o g s . o r g / ) . L o s bloggers
d e e s a s c o m u n i d a d e s p u e d e n p u b l i c a r e n u n nico weblog
o pueden
i n c l u s o t e n e r u n o c a d a u n o . L o s bloggers
tienden a crear redes sociales y hacer
u n u s o a b u n d a n t e d e h i p e r e n l a c e s , c o m e n t a r i o s y trackbacks.
Esas s o n p o r l o
t a n t o l a s caractersticas d e l o s e s c r i t o r e s d e bitcoras.
Y c o n l a s caractersticas t a m b i n s e h a c e i m p r e s c i n d i b l e u n c d i g o t i c o
p a r a e l blogger.
L a prctica c o n l o s e s t u d i a n t e s n o s h a m o t i v a d o p a r a r e m a r c a r
la i m p o r t a n c i a d e u n c d i g o d e c o n d u c t a q u e sirva p a r a q u e l a l a b o r d e l
blogger
s e a m s a p r e c i a d a p o r l a c o m u n i d a d (Palacio, Q., 2 0 0 5 ) .
L o s d a t o s n o s i n d i c a n q u e l a c o m u n i d a d d e bloggers
va incrementndose
p a u l a t i n a m e n t e , as c o m o s u influencia. D e esta f o r m a , u n r e c i e n t e e s t u d i o d e
Forrester (2005) acerca d e l c o n s u m o se interesa p o r los datos d e usuarios d e
estas tecnologas, y refleja l o s siguientes datos:
-

Blogging:
e l 1 0 % d e l o s c o n s u m i d o r e s l e e n b l o g s a l m e n o s u n a vez a la
semana, c o m p a r a d o c o n el 5 % del ao 2004.
Real Simple
Syndication
(RSS): e l 6 % d e l o s c o n s u m i d o r e s u t i l i z a l a s i n dicacin d e c o n t e n i d o s a l m e n o s u n a v e z a l a s e m a n a , c o m p a r a d o c o n
el 2 % d e l ao 2 0 0 4 .
Redes sociales: e l 6 % d e l o s c o n s u m i d o r e s utiliza redes sociales a l m e nos u n a vez a la s e m a n a , c o m p a r a d o c o n e l 4 % d e l ao 2 0 0 4 .

Edublogs para el autoaprendizaje continuo en la web semntica

10 3

1.4. Edublogs
L o s edublogs
s o n l a s bitcoras q u e t i e n e n c o m o o b j e t i v o s e r u n a h e r r a m i e n t a d e u s o e n e l c a m p o d e l a Educacin. Por l o t a n t o , l o s
Education+blogs
o edublogs
s o n l o s weblogs
o r i e n t a d o s a l a p r e n d i z a j e y l a educacin q u e i m plementan recursos para las comunidades de estudiantes, a l u m n o s y profesores p o r m e d i o d e u n s i s t e m a d e publicacin o n - l i n e i n t e r a c t i v o e n e l q u e l o s
c o m e n t a r i o s , trackbacks
y dems f o r m a s d e comunicacin e n r e d s o n utilizados
para l a c r e a c i n d e r i c o c o n t e n i d o h i p e r e n l a z a d o . N o r m a l m e n t e , e n u n
edublog
encontramos los siguientes recursos:
1.
2.
3.
4.

5.

H i p e r e n l a c e s fijos a s i t i o s w e b c o n r e c u r s o s e d u c a t i v o s . .
Artculos s o b r e a p r e n d i z a j e y e d u c a c i n .
P g i n a s o artculos c o n informacin s o b r e c l a s e s , tutoras y f e c h a s i m portantes d e u n curso escolar u o t r o evento educativo.
U n artculo o p g i n a c o n informacin bsica p a r a e l n a v e g a n t e e n l a
q u e s e i n f o r m e s o b r e e l c o m e t i d o d e l edublog,
s u Finalidad y e l a u t o r o
autores del mismo.
E j e r c i c i o s o t a r e a s a r e a l i z a r p o r l o s e s t u d i a n t e s . E s t o s posts s u e l e n e s t a r
p r o t e g i d o s p o r contraseas y e n e l l o s p u e d e i r o c u l t a tambin c o n c o n t r a sea l a solucin d e l o s e j e r c i c i o s p r o p u e s t o s . L a s t a r e a s q u e a p a r e c e n e n
l o s posts
p u e d e n i r e n c u a l q u i e r f o r m a t o , s i e n d o XHTML, PDF, Flash, TXT,
RTF, ODT y OPP l o s f o r m a t o s estndar m s l g i c o s d e i m p l e m e n t a c i n .

L o s edublogs
s e r e v e l a n c o m o h e r r a m i e n t a s c a p a c e s d e i r m s all d e l o s
tradicionales gestores d e contenido y adentrarse e n el c a m p o del
Knowledge
Management
( K M ) o g e s t i n d e l c o n o c i m i e n t o . L o s edublogs
se utilizan para
el o r d e n a m i e n t o i n t e l i g e n t e d e l o s artculos e n c a t e g o r a s y s u b c a t e g o r a s ,
d a n d o o p c i n a l o s bloggers
d e compartir y analizar materiales w e b d e todo
t i p o y c r e a r r e d e s s o c i a l e s d e c o n o c i m i e n t o . D e e s a f o r m a l o s edublogs
se
convierten e n herramientas imprescindibles para el autoaprendizaje e n formacin c o n t i n u a . V i e n e n a ser t a n t o l o s s u s t i t u t o s d e l o s a n t i g u o s
Buetin
Boards
c o m o d e los sitios webs tradicionales, c o m o c o m e n t a el consultor e n
e d u c a c i n P e t e r Q r u n w a l d ( c i t a d o p o r S e l i n g o , 2 0 0 4 ) . L o s edublogs
hacen q u e
la c l a s e n o a c a b e e n e l a u l a , q u e l a d i s c u s i n p r o s i g a e n l a r e d y q u e e l a p r e n dizaje s e a c o n t i n u o .

2. Forma de ponerla en funcionamiento


A l a h o r a d e i n t r o d u c i r s e e n e l c a m p o d e las bitcoras, e l u s u a r i o t i e n e bs i c a m e n t e d o s o p c i o n e s : 1) t r a b a j a r e n s i s t e m a s e n lnea c o n d i s c o s v i r t u a l e s
y aplicaciones q u e n o se pueden modificar; o 2) trabajar e n servidores propios
con u n control total sobre las aplicaciones.
Para e x p l i c a r l o m e j o r p o d e m o s p o n e r e l e j e m p l o d e u n s i s t e m a c e r r a d o y
g r a t u i t o c o m o B l o g g e r / B o g S p o o Blogsome,
d o n d e el usuario puede registrars e y u t i l i z a r u n a c a p a c i d a d d e t e r m i n a d a d e un d i s c o d u r o c o n u n a h e r r a m i e n t a
dada. Entre l a variedad d e l a oferta existente, e s c o g e m o s para nuestro e j e m p l o
e l s i t i o w e b irlands B l o g s o m e . c o m , q u e i m p l e m e n t a l a p o t e n t e y rpida h e r r a m i e n t a d e publicacin s e m n t i c a WordPress.
E n d o s p a s o s , l o s scripts
de con-

t OA

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

figuracin v a n a c r e a r u n a b a s e d e d a t o s MySQL
para un usuario determinado,
q u e s e convertir e n e l a d m i n i s t r a d o r d e l a bitcora. E n l a i m a g e n s i g u i e n t e
a p r e c i a m o s la p r i m e r a pantalla ( p r i m e r paso) de este s i m p l e proceso, q u e c o n s i s t e e n e l e g i r u n n o m b r e p a r a l a bitcora.

E s c r i b i r Editar
sitio

SEEE

Edublogs para el autoaprendizaje continuo en la web semntica

Categoras Enlaces Usuarias

Bar-kup/Retota Opciou*

Plantillas

( n

0*> i
:jeenaHi,<
"aPwmlUr poji

Perfil

t OS

Ver

;qaffleort'^i:$
Noticiasfclcss'
QDiccionariod.". B
a-lairniat
tJDtMAobco 3

Gintreaenadeemrada

nOUkr:-; i m
:

Kbfrtxr. srr

I W b o W de! ins n; ul o( b\..o*= i m e . u g c

ttCL

Figura n. 2.
Interfaz
de edicin
de la
plataforma
WordPress.

riNoKiiiKrbr
'Iwrmiij".
QPf*lfomm" :
t*OBDl^caE_..

Features indude:
1. F a s t , easy and f r e e
2. C h o i c e o f WordPress
2. Upload photos

Subida

Salir fcarlos)
Estado
' . . ..i,.r
6orr*lot
Pn.ido

l^^;.j^hll(rWlw.blot, [>.; j ,/
Ncsnarc para 'JP.t

" blogsom (biogsome)


fbloh$-~sum/
1. noun. A free web hosting site fot blogs.2. odj. noun.
, toplc worthy of being blogged. 3. v*rt>. Tp blog a titile e.g. "I am golng lo blog some". 4. i
I pl. My blog: f.a. blogi o' me.

1 Crate a blog ln 2 easy steps:

themcs

4 . Personlize y o u r design
and m o r e . . .
G e t blogging i n minutes!

Bipirt of procais th li chntfng slobal cocmunimtion? EloaeinR k t wiy Fnr indhriduaU to publisti miterial o
tn tntemet for wsrvbndy ta rid. Voii csn da *righ*fura,richtno*. BlocSome it the Fwtast growfnf btoe has
m the m/orid (In Brcentee teoni)), Sen-up ind stirt bloulnf. If ynu have any probrem:, tuve * iotjk in th Fumn, oti

iSafl*|.;
;

Figura

n. 1. Pgina de inicio

de

Blogsome.com

O t r a opcin d i f e r e n t e sera m o n t a r u n s e r v i d o r c o n la h e r r a m i e n t a d e s e a d a
p a r a a d a p t a r l a a las n e c e s i d a d e s d e los u s u a r i o s , c o m o p u e d e ser l a instalacin d e
WordPress
o B2evolution,
para dar servicio a una c o m u n i d a d d e t e r m i n a d a . E n este
caso, es p o s i b l e p e r s o n a l i z a r la aplicacin, p u d i e n d o i m p l e m e n t a r m d u l o s o 'plugins" q u e c o m p l e t e n las p o s i b l e s n e c e s i d a d e s d e la c o m u n i d a d a l a q u e se d e s t i n a .
As, e n n u e s t r a e x p e r i e n c i a c o n las 4 0 0 bitcoras c o n WordPress
para los
e s t u d i a n t e s d u r a n t e e l c u r s o e s c o l a r 2 0 0 4 - 0 5 , a a d i m o s e l plugin
de ' r e s t a u r a cin y backup'
d e c a d a u n a d e las 4 0 0 b a s e s d e d a t o s c r e a d a s , a l i g u a l q u e e l d e
' s u b i d a d e a r c h i v o s ' q u e e n las v e r s i o n e s p o s t e r i o r e s ( 1 . 5 e n a d e l a n t e ) y a v e n a n
p o r d e f e c t o e n e l p a q u e t e d e d e s c a r g a d e l a aplicacin.

V a m o s a i n t e n t a r p o n e r t r e s e j e m p l o s d e las d i f e r e n t e s p o s i b i l i d a d e s q u e n o s
o f r e c e n las bitcoras: 1) utilizacin d e u n a bitcora c o m o h e r r a m i e n t a d e g e s t i n
d e l p r o p i o c o n o c i m i e n t o ; 2) c o m o e s p a c i o w e b p u e s t o a disposicin d e l o s a l u m n o s p a r a reflexionar s o b r e s u aprendizaje; 3) c o m o r e d d e aprendizaje.

El u s u a r i o , p a r a p u b l i c a r a q u e l l o q u e l e i n t e r e s e , s o l a m e n t e d e b e r i n t r o d u cir e l ttulo, e l r e s u m e n , y e l t e x t o ( o i m g e n e s ) q u e d e s e e . Para t e r m i n a r , d e b e


elegir, e n la c o l u m n a d e la d e r e c h a bajo q u epgrafe o d e s c r i p t o r d e s e a q u e
a p a r e z c a y , finalmente, e l e g i r l a o p c i n d e p u b l i c a r , o b i e n d e j a r e l artculo e n
estado privado o c o m o borrador.

3. Algunos ejemplos

E n e l s e g u n d o p a s o , t r a s d a r s e d e a l t a (ver figua n. 2 e n l a pgina s i g u i e n t e ) , e l


u s u a r i o s e e n c u e n t r a c o n e l frontend
o i n t e r f a z d e v i s i o n a d o , y e l backend
o interfaz d e e d i c i n . E n l a s i g u i e n t e i m a g e n s e v e e l i n t e r f a z d e edicin d e la p l a t a f o r m a
I V o r d P t e s s e n c a s t e l l a n o . E n e l m e n s u p e r i o r s e o b s e r v a n las d i f e r e n t e s o p c i o n e s
d e l a aplicacin: e s c r i b i r , e d i t a r ( p a r a b o r r a r , m o d i f i c a r , etc., l o q u e y a se h a e s c r i t o ) ,
c a t e g o r a s ( p a r a c r e a r a q u e l l a s q u e n o s i n t e r e s e n , i n c l u y e n d o subcategoras s i se
q u i e r e ) , u s u a r i o s ( p a r a p o d e r c r e a r u s u a r i o s r e g i s t r a d o s c o n 1 0 r o l e s d e autora
p a r a p o d e r h a c e r o n o t a l o c u a l c o s a , s eg n l a asignacin q u e s e Ies d ) , etc.

Por o t r a p a r t e , e l u s u a r i o p u e d e e s c o g e r e n e l m e n o p c i o n e s e l d i s e o ,
" t e m a " o p i e l d e l i n t e r f a z d e v i s i o n a d o o frontend
que ms se ajusta a sus necesidades. C o n ello, el u s u a r i o se d a c u e n t a d e q u e el diseo v a por u n lado y
l o s d a t o s v a n p o r o t r o , y a q u e WordPress
es u n a h e r r a m i e n t a creada c o n los
e s t n d a r e s q u e s e a p l i c a n y a p l i c a r n e n l a w e b s e m n t i c a q u e v i e n e c o n e l XML.
D e e s t a m a n e r a , e l u s u a r i o se p r e o c u p a s o l a m e n t e d e l c o n t e n i d o y la c a l i d a d d e
su bitcora, d e j a n d o el diseo p a r a los profesionales, o p a r a los u s u a r i o s q u e
q u i e r a n c a m b i a r l a h o j a d e e s t i l o e n c a s c a d a o CSS.

Tambin i m p l e m e n t a m o s u n script de informacin d i a r i a p a r a q u e e l s e r v i d o r


n o s d i e r a p u n t u a l informacin d e t o d o l o q u e h a c i a c a d a b i t a c o r i s t a da a da.
O t r o d e l o s plugins
q u e i n s t a l a m o s f u e e l q u e l e d a b a u n a estadstica c o m p l e t a a l
p r o f e s o r d e l a participacin d e los e s t u d i a n t e s e n e l edublog
del profesor.

3.1. La bitcora como herramienta de gestin del

conocimiento

S e g u r o q u e m u c h a s v e c e s o s habris p r e g u n t a d o q u h a c e r c o n l o s d o c u m e n t o s d e inters q u e e n c o n t r a m o s e n I n t e r n e t , y q u e r e s u l t a n s i g n i f i c a t i v o s
p a r a n o s o t r o s . C o n frecuencia ios g u a r d a m o s e n e l d i s c o d u r o d e n u e s t r o o r d e n a d o r , y a veces los p e r d e m o s d e vista, p o r q u e n o los i n t e g r a m o s d e m a n e r a

10 6

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

efectiva e n u n a e s t r u c t u r a significativa p a r a n o s o t r o s . Esto es, n o f o r m a n parte


d e u n a c a d e n a d e v a l o r e n n u e s t r a p r a x i s p r o f e s i o n a l . L a bitcora, c o m o s i s t e m a
s e n c i l l o y p o t e n t e d e publicacin, j u n t o c o n s u c a p a c i d a d d e h i p e r v i n c u l a r s u s
posts
o escritos a t o d o t i p o d e d o c u m e n t o s , p u e d e convertirse d e esta m a n e r a
e n u n a excelente h e r r a m i e n t a d e gestin d e l p r o p i o c o n o c i m i e n t o , e n c u a n t o
q u e r e f l e x i o n a m o s s o b r e algn t e m a d e t e r m i n a d o , e s c r i b i m o s ( m s o m e n o s
brevemente) nuestras ideas s o b r e el m i s m o , e h i p e r v i n c u l a m o s a l m i s m o esc r i t o c u a n t o s r e c u r s o s y/o d o c u m e n t o s n e c e s i t e m o s . A d e m s , l o o r d e n a r e m o s
e n u n a categora q u e n o s o t r o s m i s m o s h e m o s c r e a d o , j u n t o c o n o t r o s p o s t s
q u e , e n n u e s t r a opinin, d e a l g u n a m a n e r a p u d i e r a n a g r u p a r s e e n e s a m i s m a
categora, y l o p u b l i c a m o s .
E n e l e j e m p l o i n f e r i o r v e m o s u n a bitcora d e u n o d e l o s p r o f e s o r e s q u e
f i r m a e s t e captulo. Es u n a bitcora p e r s o n a l , d e d i c a d a a s u a c t i v i d a d a c a d m i c a y profesional. Trata s o b r e tecnologa, m u l t i m e d i a , I n t e r n e t , a u d i o v i s u a l ,
podcasting,
etc.

AicHw.

Ecfettfi
*>

Ve<
- > 3

fivorto*
<j

Ho-r *..! es
attweti

Ayuda

'JdfMtM

';?l*W*

ra

________

-JCiberpridisTTio.t
tecnologa, multirredla,i^^et;aurii3v3ual, podcaKing, i-too.*..

;.ir;Q ui .ntiatti dp wikis a

sistemas, unkts

Edublogs para el autoaprendizaje continuo en la web semntica

1 0 7

Puede observarse a d e m s la existencia d e u n buscador, d e n t r o d e l a bitcor a , q u e n o s ayudar a e n c o n t r a r a q u e l l o s p o s t s , e s c r i t o s o d o c u m e n t o s q u e


estuviramos buscando.
Pero a d e m s , s e c o n v i e r t e e n u n a e x c e l e n t e h e r r a m i e n t a d e c o m u n i c a c i n
c o n l o s p r o p i o s a l u m n o s , e n c u a n t o q u e tambin se o r g a n i z a c o n o c i m i e n t o e n
relacin c o n l a d o c e n c i a d e l p r o p i o p r o f e s o r , a travs d e i n f o r m a c i o n e s , n o t i c i a s ,
e s c r i t o s , e t c . , d e inters p a r a la a s i g n a t u r a . A d e m s , l o s a l u m n o s p u e d e n p o n e r se e n relacin c o n e l p r o f e s o r a travs d e c o m e n t a r i o s , trackbacks,
pingbacks
y sus p r o p i o s escritos.
Y, p o r ltimo, s e c o n v i e r t e e n u n p u n t o o n o d o d e i n f o r m a c i n e n l a R e d
e n e l t e m a o b j e t o d e l a bitcora. L a p r o p i a a c t i v i d a d d e l a c o m u n i d a d i n v e s t i g a d o r a decidir, a travs d e s u s e n l a c e s , trackbacks,
etc., la validez d e ese
conocimiento.

3.2. La bitcora como espacio web puesto a disposicin


de los alumnos para reflexionar sobre su aprendizaje

'^V

J*Jh ;n Hnriiiv,.^a'c*^^r.no/' -:i:i

traer..

En este e j e m p l o se trata d e p o n e r la h e r r a m i e n t a a disposicin d e l o s


a l u m n o s . Esperamos q u e sea especialmente interesante para profesores u n i versitarios ver c m o poco a poco diferentes universidades d e t o d o e l m u n d o
v a n i n c o r p o r a n d o l a s g r a n j a s d e bitcoras o edublogs
(blogs p a r a l a E d u c a c i n )
entre s u s servicios para la c o m u n i d a d estudiantil. Los p r i m e r o s ejemplos y a s e
estn v i e n d o e n l o s pases d e s a r r o l l a d o s .

Asiviioti

L a Universidad
de Waterloo
(http://www.uwaterIoo.ca/) e n O n t a r i o ( C a n a d )
h a p u e s t o e n m o d o d e p r u e b a l o q u e p a r e c e v a a s e r u n a g r a n red de
weblogs
(http://www.adm.uwaterloo.ca/blogging/) para l o s e s t u d i a n t e s d e s u u n i v e r s i d a d .
En la estructura d e los blogs aparecen las fotos d e cada a l u m n o para q u e sean
reconocidos p o r s u s profesores. Debajo d e la foto, aparecen los datos s i g u i e n tes q u e s i r v e n c o m o seas d e i d e n t i d a d d e l e s t u d i a n t e :

Categoras
^iMa^rriwtrirro (<!

El meta-contenido d e l eduwki

MCV.C'II (a;;

Antes de nada Panoo que definir ei concepto eduwlkl. que nu es mas


que un sistema wiki joaeado <ar< el campo de 13 educacin leducabon a
wth eduv/.h], cjraoas al cual los estudiantes v profesores queden
editar pnline contenidos de tas materias escolares que imrarren,
racien v generan. Por iq tanCo. una vea definida et concepto de
eduvriki, quisiera hacer una incursin en los contenidos primordiales
que todo provecto de eduwih tiene oua llpvor para que su
tipieraentacon t e r o s sitq. s e trata de 'a metaantormacln quB deba
Henar el sistema de viki para su paito O diiitu de otra forma, veda el
meca-contenido Que va a servir para que la web s e a mas usable. La
p.ioma wat de entrada deb'era llevar aloo asi como los rundamerrtos
dol sistema nki v un manual dr ut J.trir para q le mdin se pierda nn lo
uoliradon del sstema v,lki. un eie-nplo de ello asta en vvrionpwiki orq.
v-iki que da unco quejones para pue sirvan de uula del orolescr y do*
estudiante:

i.r:ilai.(fiA^j
r.uPL<.rTSAt.iJ.t)
sAssp da t a r c - a i a i
susc^potEe *s
ctBEafiwcctsMrict
:

Sir-.rai (tacrvloalai. .
t:l?=wt>2 flC)' '
CTu-ascariACi*)
^taivjspficxt);
iTJOiv f;-J ' .

Localidad: Toronto, ON
P r o g r a m a : Manotecnologa
F a c u l t a d : Ingeniera

afVlV.LI.AT. fjj.

Curso: Primer ao

AqotrtV'fikai I useratanua: t scvlafaanual I cracfscvtm 1 - c r

vvtrs ; i i
::Mviai i;-t

tesa
Sitio web de

F i g u r a n. 3 .
Ciberperiodismo.net.

De esta m a n e r a , este s i s t e m a d e publicacin se c o n v i e r t e e n u n a excelente h e r r a m i e n t a d e gestin d e l p r o p i o c o n o c i m i e n t o , e n la m e d i d a e n


q u e se integra e n e s q u e m a s significativos d e n u e s t r a a c t i v i d a d profesional.

Otra experiencia bastante ms desarrollada y ya e n m a r c h a es l a d e l a


Universidad
de Warwick
(http://blogs.warwick.ac.uli/showaIl) e n el R e i n o U n i d o (Warwickshire, Coventry, Inglaterra). La c o m u n i d a d d e bitacoristas d e esta
u n i v e r s i d a d h a l l e g a d o a da d e h o y a l o s 3 6 4 3 b l o g s , a u n q u e h a y q u e t e n e r
e n c u e n t a q u e t o d o s n o estn e n f u n c i o n a m i e n t o p e r m a n e n t e . N o o b s t a n t e ,
e n Warwick se logr desde u n p r i n c i p i o el crear la infraestructura p a r a q u e
t o d o s l o s e s t u d i a n t e s t e n g a n l a o p o r t u n i d a d d e t e n e r s u bitcora; y e l l o y a
es u n g r a n p a s o . E l s i s t e m a d e W a r w i c k est m u y b i e n d i s e a d o c o n u n a l t o
g r a d o d e u s a b i l i d a d . El l e i t m o t i v d e l a r e d d e b l o g s est p l a s m a d o e n l a f r a s e
q u e a p a r e c e e n l a i m a g e n q u e est bajo e s t a s lneas: " H a z l o . Pinsalo. Llvalo a t u blog".

10 8

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

t.igvrs-,,, i i ' - - U B I

i i ni if...

. .

:&,-erxk-.t-j r$.,'f1fe4.wr*^

wawickblogs^.^
: ~y:"M

'

M'

Mi--

Wtltc. Reflect. Revjew. Shan?. Record. Questiori. Hn-j


flnyone can bbg, so whether y o j ^ e a rttw snudw
a rtiember ofstafTstarttncj a
busy vea, wtth Warwick Blogjs youcaneasty update your own wab site. Your bfct can be a ijsefii space
to reflect en what you are tesring or stare pbotos writh farry srjrj Inends. Or ptartaps yau want to
oevelop aresesth riatwork or rA*Dse ytxr work, Sgn n with your n ServiC^ijsef narre and paisword
and lom ths Warwci. S^g; trjnmurilty.

Strjrl up r a Wog

r-.''< a. : i-TWPK.S COTRICTB

Edublogs para el autoaprendizaje continuo en la web semntica

10 9

E n e s t a ltima u n i v e r s i d a d d e F l o r i d a , e l s i s t e m a o p l a t a f o r m a d e
blogs
q u e h a n e l e g i d o e s WordPress,
e i n c l u y e i n t e g r a c i n d e la a p l i c a c i n p a r a
c r e a r l b u m e s d e f o t o s c o n Qallery,
a l i g u a l q u e i n t e g r a c i n c o n Flickr
(fotos)
y Del.icio.us
(etiquetas d e favoritos). Adems, el sistema tiene S p a m
Karma
2 p a r a filtrar l o s c o m e n t a r i o s d e l o s artculos q u e s e e s c r i b a n e n l o s b l o g s .
Todo u n s i s t e m a c o m p l e t o c o n aplicaciones d e Software Libre para facilitar
la p u b l i c a c i n c o n t i n u a d e c o n t e n i d o s y l a c r e a c i n d e r e d e s s e m n t i c a s c o n
trackbacks y comentarios.

3.3. La Bitcora como red de aprendizaje

5.3(1 CTeCtbt
Top tac.;

TOELOG_ftSQUl?^

U r o T

"

B W <

>

31/lLV2TO-S*rJ.s
14/10/2005 - ffc-* v*r*: imtxi
COT10/2OO5 - 57= wm, M t M

r\r

l A D - J
REV1EWS
~

. . . . , .,,

Pero l a s bitcoras n o t i e n e n p o r q u s e r i n d i v i d u a l e s . E n e l s i g u i e n t e e j e m p l o v e m o s u n a edublog


colectiva y colaborativa, fruto de u n c o m p r o m i s o de u n
g r u p o d e p r o f e s o r e s d e l a U n i v e r s i d a d d e l Pas V a s c o y d e e n s e a n z a s m e d i a s .
Se t r a t a t a m b i n a h o r a d e u n a bitcora temtica, d e d i c a d a a la t e l e f o r m a c i n ,
e l a p r e n d i z a j e c o n t i n u o c o n t e c n o l o g a s , y l a s t e c n o l o g a s d e la informacin y l a
comunicacin e n e n t o r n o s d e formacin.
Se t r a t a d e c r e a r r e d e s s o c i a l e s d e p r o f e s i o n a l e s , e n n u e s t r o c a s o r e d e s s o ciales d e aprendizaje, q u e c r e a n , c o m p a r t e n e investigan e n u n d o m i n i o d e c o n o c i m i e n t o d e t e r m i n a d o . C o m o e n t o d o s l o s casos q u e h e m o s visto, las reflexiones
y a p o r t a c i o n e s s o n pblicas y p u b l i c a d a s , estn a b i e r t a s a s u l e c t u r a y crtica p o r
parte d e la c o m u n i d a d , y se ofrecen e n u n entorno completamente abierto.

i
F i g u r a n. 4 . S i s t e m a

Warwick.

E n t e n d e m o s q u e el objetivo q u e p e r s i g u e n estas u n i v e r s i d a d e s a l p o n e r a
disposicin d e s u s a l u m n o s u n s i s t e m a d e b i t c o r a s e s d o t a r l e s d e l o s i n s t r u mentos adecuados para q u e gestionen s u propio conocimiento. Naturalmente,
c o m o indica la w e b d e la Universidad d e Warwick, p u e d e ser utilizada para lo
que el estudiante desee: tanto u n espacio d o n d e reflexionar s o b r e s u a p r e n d i zaje c o m o d o n d e c o m p a r t i r f o t o s . O q u i z s u n l u g a r d o n d e d e s a r r o l l a r u n a r e d
d e investigacin o d o n d e p u b l i c a r s u s p r o p i o s t r a b a j o s .
Los estudiantes nuevos q u e acceden a l sistema d e biogs tienen lo indispensable para informarse s o b r e el significado d e l o q u e v e n gracias a u n o s h i p e r e n laces m u y v a l i o s o s c o n l o s s i g u i e n t e s c o n t e n i d o s :
A c e r c a d e l o s blogs
Preguntas frecuentes y ayuda.
Tour.
Trminos y condiciones.
D i r e c t o r i o d e blogs.
Ranking de etiquetas.

*1

~~

wblearner .tofjp.
Wi-bleariter

Herramientas de gestin d e contenidos y modelo


de aprendizaje
La Iniciativa de.la comunidad europea para el e-learning
(ilftSfriBxi-tjrsa-sriftil . se ha hecho eco d un trabajo
publicado por el profesar Dr Pete.' li.~imc.artrier. donde
analiza tres modelos, educativos y cinco tipos distintos
ce sitemaa da gestin de contenido cen alor a a H t i t e S
educ-stiyo. Oe esta manera, analiza los modelo; de enseanza rr
sdecuados para caca tipa de. sistemas CHS.

Categoras:

MtMMw (J 5}
AKHSI i c o :

tiHorescIndlbles

Los tres modales de referencia elegidos sen:


1.Transmitir conocimiento s
2 .Adquirir, compilar v acumular con o amientas
3 .D es ano llar, Invantar y crear conocimientos.

Otras universidades q u e tambin s e h a n i n c o r p o r a d o a la enseanza g e n e r a t i v a d e c o n o c i m i e n t o c o n edublogs

s o n las siguientes:

Harvard L a w School (http://blogs.law.harvard.edu/).


O k l a h o m a C h r i s t i a n U n i v e r s i t y (http://blogs.oc.edu/ee/?/blogs/index).
R h o d e s U n i v e r s i t y ( h t t p : / / b l o g s . r u . a c . z a / ), c r e a d a c o n l a p l a t a f o r m a d e
Software Libre Drupal.
University o f West Florida (http://blog.usf.edu/).

ArtFmlns rpounl^
TlrrlIyWiUI*!. ngu

1,0 sistema CMS "cure"


2.Sistemas do gestin de contenido wrsblog
o.^!'-,h:-TTi..i'] CMS ririeritadns a la ] lata oracin (O-CMS o Sroijpwari}
4-Sistemas de gestin ds contenido comunitarios y eclaborativo
(G3MS)
5. Sistema Wki

f i g u r a n. 5 . Sitio web de wblearner.info.

I I O

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

S i g u i e n d o l a s i d e a s d e W e n g e r s o b r e l a s c o m u n i d a d e s d e prcticas, l a c r e a c i n d e u n a bitcora c o l a b o r a ti va e n t e n d i d a c o m o r e d d e a p r e n d i z a j e e x i g e , p o r
l o m e n o s , l a s s i g u i e n t e s caractersticas:

L a prctica: n o e s s i m p l e m e n t e u n a c o m u n i d a d d e i n t e r e s e s . L o s m i e m b r o s d e u n a edublog
d e b e n e s t a r c o m p r o m e t i d o s c o n l a prctica. D e bern d e s a r r o p a r u n r e p e r t o r i o d e r e c u r s o s (experiencias, d o c u m e n t o s ,
b u e n a s prcticas, e t c . ) . Es d e c i r , u n a prctica c o m p a r t i d a . N a t u r a l m e n te, este a p a r t a d o r e q u i e r e t i e m p o y dedicacin.

3.

L a c o m u n i d a d : e n e s t a poltica d e inters e n e l d o m i n i o d e l a bitcora,


los m i e m b r o s se c o m p r o m e t e n e n actividades y discusiones conjuntas,
a y u d n d o s e u n o s a o t r o s , y c o m p a r t i e n d o informacin. C o n s t r u y e n d e
esta m a n e r a las relaciones q u e les p e r m i t e aprender los unos d e los
otros.

2.

D e t e r m i n a r e l d o m i n i o : consensuar e l t e m a o los t e m a s a tratar. Adem s , s e r m i e m b r o d e u n a bitcora c o l e c t i v a i m p l i c a u n c i e r t o c o m p r o m i s o c o n e l d o m i n i o y, p o r l o t a n t o , u n a c o m p e t e n c i a c o n e l m i s m o q u e


distingue a los m i e m b r o s de esa
edublog.

1.

6.

Edublogs para el autoaprendizaje continuo en la web semntica

111

W o r d P r e s s e s e l n o m b r e d e l a p r i n c i p a l bitcora e d u c a t i v a e n l e n g u a
anglosajona.

7.

Verdadero

falso

L a bitcora e s u n s i s t e m a d e publicacin p a r a I n t e r n e t fcil d e c r e a r y


s u s c e p t i b l e d e s e r a c t u a l i z a d o fcil y r p i d a m e n t e .

8.

Verdadero

Falso

L a s bitcoras n o s e p u e d e n i m p r i m i r .

9.

Verdadero

Falso

L a s bitcoras s e u t i l i z a n e n t e r a m e n t e d e s d e u n n a v e g a d o r .

Verdadero

Falso

1 0 . D e n o m i n a m o s sindicacin a l a s r e d e s s o c i a l e s d e u s u a r i o s d e l a s bitc o r a s e n u n d o m i n i o temtico d e t e r m i n a d o .

Verdadero

Falso

4. Forma de evaluarla
T e n i e n d o e n c u e n t a s u s caractersticas, l a f o r m a d e evaluacin s o n d i v e r s a s
y d e p e n d e n d e l o s o b j e t i v o s q u e s e p e r s i g u e n e n s u utilizacin. P e r o s e p u e d e n
c o n t e m p l a r diferentes maneras, q u e van d e s d e la calidad d e sus intervenciones,
las frecuencias, las extensin d e las m i s m a s , etc.

5. Airtoevaluacin sobre la e-actividad


1.

2.

Resultados

6. Actividades

L a w e b semntica es sinnimo d e w e b 2.0.

Se d e n o m i n a trackback a la p o s i b i l i d a d d e dejar c o m e n t a r i o s e n los


e s c r i t o s o e n t r a d a s d e l a s bitcoras.

E n e l t e x t o h e m o s c i t a d o l a definicin d e weblog
de l a p r o f e s o r a J i l l
W a l k e r . Bscala e n I n t e r n e t y r e p a r a e n l o s s i g u i e n t e s a s p e c t o s :

3.

Verdadero

Verdadero

Verdadero

Falso

1.

2.

Falso

U n p o s t o artculo e s c a d a u n i d a d d e publicacin d e u n a bitcora.


Verdadero

S e l e c c i o n a u n d o m i n i o o c a m p o d e inters e n t u prctica p r o f e s i o n a l , y
r e a l i z a u n p r e p r o y e c t o d e bitcora b i e n s e a i n d i v i d u a l o c o l e c t i v a . D e b e s
atender, a l m e n o s , a las siguientes cuestiones:
-

falso

El diseo es l a principal dificultad a la h o r a d e p o n e r e n m a r c h a u n a


bitcora.
Verdadero

D i f e r e n c i a s e n t r e l a definicin o r i g i n a l y l a v e r s i n d e f i n i t i v a d e Weblog.
Nmero y procedencia d e los
trackbacks.
Tiempo transcurrido e n el proceso.

falso

B l o g g e r e s e l n o m b r e q u e h e m o s a c u a d o p a r a l a s bitcoras d e c o n t e nidos educativos.

4.

5.

Especificar c o n claridad e l t e m a o d o m i n i o .
D e t e r m i n a r l a s c a t e g o r a s y/o s u b c a t e g o r a s e n q u e o r g a n i z a r s l a s
e n t r a d a s a t u bitcora.
B u s c a r u n a l i s t a d e e n l a c e s a o t r o s weblogs
(denominada habituaim e n t e blogroll)
relevantes para el t e m a elegido.

Falso

112

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

7. Bibliografa

3 7
B

* "

'

de los alumnos

COMISIN E U R O P E A (2001). Hacer realidad un Espacio Europeo del Aprendizaje Permanente. B r u s e l a s : Direccin G e n e r a l d e Educacin y Cultura, Direccin General
de E m p l e o y A s u n t o s S o c i a l e s . Noviembre 2 0 0 1 , p.9.
D E V I C E N T E , J . L . , (2005). Inteligencia colectiva en la Web 2.0. Por qu
ser tan importante para la Red como
1995?
(http://elastico.net/archives/005717.html). (22/09/05)

2005puede

Pedro Romn
Universidad d e Sevilla

E S T A L E L I A , A. (2005). " L a folksonoma emerge c o m o sistema para clasificar contenidos


en colaboracin". E l Pas, 8 d e setiembre d e 2 0 0 5 . Suplemento Ciberp@is, p. 3 .
F O R R E S T E R R E S E A R C H , INC. ( 2 0 0 5 ) . Blogging, RSS, and Social Ietworking Rising
Steadily, According
7b Tiew Data UnveiledAt Forrester Research's
Consumer Forum 2005; Apple, TiFL, flewlett-Packard,
Target, And Whirlpool Ib Keynote.
(http://home.businesswire.corn/porta!/site/google/index.jsp?ndmViewId=news_vi
e w & n e w s I d = 2 0 0 5 0 9 2 7 0 0 5 5 3 0 6 m e w s L a n g = e n ) (08/10/05)
FMERO, A. ( 2 0 0 5 ) . B f o g s a n d t h e n e x t g e n e r a t l o n web. (http://comodios.blogspot.com/
2005/09/blogs-and-next-generation-web.html) (26/09/05)
GILLMOR, D. ( 2 0 0 5 ) . Web 2.0? Try 5.0. (http://dangiIlmor.typepad.com/dan_gilImor_
on_grassroots/2005/04/web_20Jry_30.html) (22/04/05)
O'REILLY, T. ( 2 0 0 5 a ) . What is web 2.0.

(http://www.oreiliynet.eom/pub/a/oreiHy/tim/

news/2005/09/30/what-is-web-20.html?page=1) (30/09/05)
O'REILLY, T. (2005b). Web 2.0: Compact

Deftnition?

('http://radar.oreuly.com/archives/

2005/10/web_20_compact_definition.html) (01/10/05)
O'REILLY, T. ( 2 0 0 5 c ) . Tim O'RelUy Web 2.0 Meme Map.
(http:/,'www.flickr.com/photos/dionh/47183116/) (27/09/05)
PALACIO, G . ( 2 0 0 5 ) . El cdigo tico del bitacorista.
(http://weblearner.info/?p=27) (20/10/05)
RAMREZ, A. ( 2 0 0 4 ) . Mi definicin de lo que es una bitcora,
b i t . p h p ? i d = 4 1 _ 0 _ l _ 0 _ C ) (25/02/04)

(http://www.bitacoras.org/

RUIZ, V. (2005). Web 2.0: Ser o no ser?


(http://www.webdosbeta.net/2005/web_20_ser_o_no_ser.html#more)

(2510/05)

SELINGO, J . ( 2 0 0 4 ) . In the c l a s s r o o m , blogs a r e the n e w bulletin boards. T h e New


York T i m e s , 1 9 d e agosto d e 2 0 0 4 . Citado por
'Iiews.com'.
(http://news.com.com/2100-1032-5316504.html) (19/10/05)
SERRANO, M.; ROMN, R y C A B E R O , J . (2005). R S S , Informarse s i n navegar. S u s
aplicaciones a l terreno d e la formacin. Revista PIXEL-BIT. Revista de medios
y educacin, 2 5 . (http://www.sav.us.es/pixelbit/articulos/n25/n25art/art2509.htm)
(10/10/05)
WALKER, J . (2003). Final versin ofweblog
definition.
(http:/./huminf.uib.no/~jill/archives/blog_theorising/final_version_of_weblog_
definition.html) (28/01/03)
-

WENGER, E . ( 2 0 0 5 ) . Communitles
WIKJPEDIA (2005). Web2.0.

ofpractce.

1. Caractersticas fundamentales
U n rol importante d e l profesor e s observar y s u p e r v i s a r cmo trabajan l o s
a l u m n o s c u a n d o lo h a c e n a travs d e l a red. O b s e r v a r a los g r u p o s d e e s t u d i a n t e s
permite a l o s profesores e n t e n d e r la calidad d e c a d a interaccin del equipo y d e s u
p r o g r e s o e n la tarea. C u a n d o o b s e r v e m o s a los a l u m n o s e n l a s diferentes s e s i o n e s ,
b u s c a r e m o s e j e m p l o s d e e s c u c h a c o n atencin (videoconferencias), y/o d i s c u s i o n e s
s e r i a s y p r o g r e s o s h a c i a el logro d e u n objetivo comn c o n la colaboracin d e c a d a
uno d e l o s m i e m b r o s d e l e q u i p o (caso d e los Chat, foros y listas d e discusin).
E s i n t e r e s a n t e utilizar m e d i o s tecnolgicos p a r a llevar u n registro d e l a s a c t i v i d a d e s i n d i v i d u a l e s y d e g r u p o . E l u s o d e c o r r e o electrnico, s e s i o n e s d e C h a t
o p r o g r a m a s informticos d e a p r e n d i z a j e p u e d e n s e r utilizados p a r a c o m u n i c a r
el p r o g r e s o , p l a n e s y d e c i s i o n e s ai profesor. L a supervisin d e l o s e q u i p o s q u e
s e renen fuera d e c l a s e p u e d e s e r r e a l i z a d a m e d i a n t e i n f o r m e s g r u p a l e s , d i a rios d e l a s r e u n i o n e s m a n t e n i d a s , d o c u m e n t o s a m o d o d e a v a n c e s e n t r e g a d o s
d u r a n t e l a realizacin d e l trabajo, e t c . .
A l g u n o s p r o f e s o r e s p i d e n a s u s a l u m n o s q u e e n t r e g u e n i n f o r m e s peridic o s a m o d o d e d i a r i o s p a r a verificar q u e e l e q u i p o c u m p l e c o n el p l a n d e trabajo
y est p r o g r e s a n d o a travs d e la u n i d a d y cooperacin d e l o s i n t e g r a n t e s , o s i
el d o c e n t e lo e s t i m a o p o r t u n o podr recorrer, d e oficio, l a s diferentes c a r p e t a s
y d o c u m e n t o s q u e s e h a n ido e l a b o r a n d o y estn c o l g a d o s e n l o s diferentes e n t o r n o s d e formacin. E l p r o f e s o r a d o p u e d e e v a l u a r i n d i v i d u a l m e n t e , p o r e q u i p o
o c o n u n a combinacin d e l a s d o s ( q u e s u e l e s e r la m s utilizada).
S i n t e t i z a n d o , e n la evaluacin d e l o s a p r e n d i z a j e s e n e n t o r n o s d e a p r e n d i zaje telemtico, s e h a n d e c o n t e m p l a r l o s s i g u i e n t e s e l e m e n t o s : la integracin
d e l o s s u b s i s t e m a s tcnico y s o c i a l - e d u c a t i v o , e l anlisis d e la participacin y l a
valoracin c o n t i n u a d a d e l a s a c t i v i d a d e s (De B e n i t o , 2 0 0 3 ) .

2. Forma de ponerla en funcionamiento

(http://www.ewenger.com) (05/10/05)

(http://es.wikipedia,org/wiki/Web_2.0)

(05/10/05)

WIKI PEDIA (2005). Weblog. (http://es.wikipedia.org/wiki/Weblog) (0510/05)


WINER, D. (2001). What are
weblogs?
(http://newhome.weblogs.com/personalWebPublishingCommunities)

A l g u n a s d e l a s tcnicas q u e l o s a l u m n o s d i s p o n e n p a r a p r e s e n t a r i n f o r m a cin a travs d e l a r e d c o n s i s t e n e n :


-

(16/11/01)

Presentaciones
en el saln virtual de clase por parte de los
alumnos,
u s a n d o m e d i o s d e comunicacin sincrnicos ( v i d e o c o n f e r e n c i a o C h a t )
IBi'SI

1 1 3

1 1 4

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

( F i g u r a s 1, 2 y 3 ) o asincrnicos (foros d e discusin, c o r r e o electrnico,


w i k i s , etc.) ( F i g u r a s 4 y 5 ) , combinndolas c o n p r e s e n t a c i o n e s c o l e c t i v a s
i n f o r m a t i z a d a s , s i n c r o n i z a d a s o n o (Microsoft P r o d u c e n 2 0 0 3 ; Articlate
P r e s e n t e n 2 0 0 4 , etc.).

Las presentaciones de los alumnos

i l l -J ;MC"k t L9* I '.0Jll81'fn.CiCn'^|IT-.1*fJ_JO .

1 1

; ^^Jl-CS'-Oms-jJ-j'i buenoKtta*
:

.;$.. DJ Romn wuy agradecfdi por cu oreMiuti

; ^ ^ i - ' l ' . ' ?'idfp: trie carfo. buena iarte*


j-iifjS ;e:-: como liaros al diplomado?
:

; [*, i "
'f~s podra samanamas.deiBlaarin' eltfUttus da os iritnaicrrtes aitos a lea t\ut hacereferenciaSalinas cifinta na;
euasitUiJ y !s irriagsr-iett?
.

i.-s C-;;;:.V; JiyM^Mtamoalratwjando dum


:

| ^ ^ | !< CP P&nx iiil S;OT, ms ptedesriscit* i (jm puntasrlef lauto etts lo qiugtnn eiimanias?

j^foj M:'0 .\w!*y ..a; espalarnos secatle las maj" de iaa posibilidades * I* difluir islur* pata ti buen hacer y la p
f

mltivctuai c fot WTOW

f^Ms!)- ' ' ' - ' ' ' " t a i ' c"** como miems canal* de eomuni-acian
:

jffiHJ *

;,

P#*r. nw, en qu punto est: o 1,2, o3

1 11

oo imspariso deMsdios pa:a y cemsfciimcindaprofeaoreftcnlroiJslcurco ijtiHLSICbisnffnge


{*

F-la usted en al Bnlomo

F i g u r a n. 3 .
F i g u r a n. 1. Ejemplo

de uideoconferencia

Captura de pantalla en donde se aprecian las intervenciones


con sus alumnos en una sesin de Chat

multipunto.

Prut.

Pe*ornan

del profesor

3! S3
t

Mdulo 3: La T I C * para la formacin dat profnaor do.: Sesionas


Antfvlnd.3, ^Jnitro ">lRrfDS anx-TnrtiD). X

Tufada."t}--re dt 30O5. H.K - . Tus: JJ , 7 de June da a5.15 '


Remar. Crinan P*3 (2?1

Eta *!twidd IOO dos eartat:


a) Oabwat a.ifii.c.ir o <{ua -.sqmfiej p a r a " Q'im 110 matanai U,I,!;BT..IC.,-, B ; i-riijfictivn,
enunwi-iek> pa<a abo iti ;a;acUr:scj y
<^>va a*j*ca.."n d* lo igniikt caca ur. da
Has.
futry.J dJt*as200. '07-> Timo*. 7 <U JI** O 2005. \t 13

Tg.Jtaau o* Orne Burwwto

b> trKK-ara tiiilot -soin UM vntajM mronvanantaE dl Lnra iifcwloro* ta *scu* n (d*l
i-i tila d* t e qu> &ta<s ui^ndo). ar la ra*1*n:s tamo p r s * * i a ' come votual. Htaf
epintanal aatoran nstat utrticad* y raonacat.
l

ij:

SECOf^ieNDACIOMES A CUMPLIR DF rtAMHA STPlCTC

d*iiHa:raari*rk|l)

- le< m-neajar
colaran fa a*ta, a w . * )rtmauatfwf, no arfmili#nrJtio monsjjss
cotocadot .-.n o! cc.nc-.il.
- Patado* unos
'cu mamaras que no estn melgados damero Ce fe. sarn bnrrsdfi.

Gurew tal vi*mn I


WtrwMfty, I d* Xn .IB 30CS. ; O ; wediuid}. 1 dt Jim* d*

- caccwarwJarrtos qua fai aci^idacias tas hega- aoitM an unficnarotipo word t> suntlaf y logo lo copichs en a! foro.

U 39

PECHA D TERMINACIM D6 ESTA ACTIVIDAD: JUEVES 01 DE ABRIL.


lif.mr Gravito PB*O

B3

p l a

M*0ra Huma Oneyda fia


ver asta Mfcin

2W1JO04 t*33
- J / W M M M 1S,0

a 3t0U00* it.'t
- aa/osraeM S>J*
na: <wvtdH i. [owfto raadua sai torf.). m r h n * w i m I w w a i - vos/KM t7r00

F i g u r a n . " 2 . Captura de pantalla en donde se observan, desde el rol del profesor,


las sesiones de Chai que se han desarrollado y que el entorno ha memorizado para su
posterior anlisis.

Ejemplo

F i g u r a n. 4 .
de trabajo a travs del foro de discusin de una asignatura.

de propuesta

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

{.oreno Serrudez Qllns

Las presentaciones de los alumnos

!T 7

ijimmu.citiiu)Ciiiiii(icucai)riM0jy

tofael Jurado itotata [CP, Santuario. Cardaba}


' comtne tti. irjgwn y son-do, penwnervi
jnformaeiofi que m i l u p-- m u
Las caree'.erstical mis I I - I : M S sue lo definen son ls slqu*-itos: *
- Como y s ha rucho, al >i -.*..> pus da le .. t u * ect-vamente con la informacin, os
OacV. id OBCtrJa lu. coma, ruinoo y dona*) apranria osa mtoimaertn.
- Ofrecen amb-ento* rtcot en informacin, va gua ta aporta una orv> cantidad da
Informacin al irsuano uxta mi acompaada da imanen c, senados .
- Ofrece tambin
para rnvvstiqe y smteufa: informacin, LOS munenodiA
aiywio Njrrirwiia.-.
m que prjoer procesar asa mormaonn.
- Una de las caree taris teas mas significativas da los mut 'media interactivo as la utzscio
oe la unan de turtos, sonido e roagen.
* Representa por todo lo. i-n rnodto nuevo de comnicacirm
;"*.''\
" ' - -, "
;
b) Son muchas tas ventajas as como <c envernantes -me presenta et uso del foro, algunas
de las ms roprosenti h- J que podamos rn-.jji jon
siguientes: -y ' y,

rviirart6n y potrte-voiuoi W*u!

fTiatm una VnW.W arJIcr.rj. a fleQir prrtrv /o: dnpivrni: rufbv V* tw/iboC 1- u.'r.i
ioirn uk- osa ioftfjtl Dktictt*.

niuna

Tonoriri^*iir>Tr> y--a.-a'MsfvOS:

'
. , '

iara liriw OcUtttfteTftnrnar*aiie*-ir patatai 50 rAtihTn,


*;
* Cartrr; irwtte un
nartt d UriutUwi, ij**rt*ii* .-ai. d* U*ior*r. .1-; I w w t i f.nf
.'-1 J cu.
.. oe
. S" CewKio C J ootaco oe oamaio c-ji.ie'tc. tsta poitiapoFcrrs a *Z y 23 <reet>s.v abundante wr**- A daocrUvo.
,

* VENTAJAS.

- Perrmre una mayor parncapacson por pana del altarme, ya que Asta pueda mostrarse mas activo cuando al profesor a compaeras nc (a
van la cara, cosa aus ouada restringido en una clase de tipo \:x .- )
- El etunmo puede contar enformatore u&to con la opirVon y nslrjjuOn de) reato de sus compaAeros.
- Puae jr">*! ecntar con o p w w pwsonaiae que d /o da companeros laakcen non su aportacin al foro.
- Favorece una construccin reflexiva de eiformacin, ya que> al alumno cuenta no sito con tu apnon sino con 'a del rasto da sus
compatWoi.

7.- f tm >uepo adaptado de


(.>:". o et car errfr ioi - . i n ; : . ' !
def direortc
Cdn/atvr. (w't>iMk>r. PJ-I. idmare. jt<y*d<v rljiruitoda, t.<n>ln, utai/tir dVfrriie, lririe, ool*
Cws)won*iiM *tarrfisnij:ij

* I NCOtVCN! EN TES!

Pero aftei' C^odo t. i*w!*ria ftmt.acn porp ol iv trroldels* :io;


' Uo akr^rc.' dsiooMie.'t e- depvlt I j l nsosl. ;*o per -ricino: c ^*n*jBeo*n.
- . - ' . i ; * : - >i toda nn%*. tmoi s= * K K I W B I W I I Z&BD nrtr,, i*n:.*.v. tutpacw
Caito * * ! ti ...i ;.-*.*.;.-{..

-ti. t-;-T* .-ii . i J.-


1

B aotro f^rs njtuco tm . n-n<-,.; r-jewto. pttta jsol.tconW3


nHH-ri-.il! man ai rletsnrtWr,

<v Ji-jr7<i,i-,;n*.-. >


1 25 n-ec-o y

< MttMt

Figura n. 5 . Ejemplo

de respuesta a la propuesta de trabajo a travs del foro


de discusin de una asignatura.

Pruebas de evaluacin on-line realizadas por alumnos


v i d u a l ( F i g u r a n. 6 ) , p o r g r u p o s o intergrupos.

d e m a n e r a indi-

Criterios generales p a r a n ! diserto, la produccin y auliliddrjii de las res en la


cnseflama
snidni do Sc-L-iJJn
Julio Gotero y Rosala Romuro [Unii.

Figura n. 7 . Ejemplo de estudio de caso en un curso de formacin online, que deber


resolverse a partir de material documental previo y de otros estudios de caso resueltos.
Evaluacin de los alumnos
mediante
observaciones
de los
profesores
d u r a n t e e l trabajo e n l a r e d u s a n d o p a r a ello l o s i n f o r m e s d e a c t i v i d a d
q u e s u e l e n g e n e r a r l a s p l a t a f o r m a s d e formacin on-line (Figura n. 8 ) .
- . Sjfir 8

i^^^J^^turiDS^J^^^

Prwenleelfjn '5 | Objetivos } ' f" Corr


;9 jtl ip fTttc no 1 D fciafeihi.
ui.eitSaaa-Crilerlo* rrrHte pera el Jit), J urs^r.., C"fS5 V
'
AUIOEVALUACIN
B

*"

'""

' ''"

! :

T I C * pair ta formacin: s u utilizacin didctica. U 1 : Franquall* Sllvarlo. T o d o s los das (server tltriel
- Vardadent /felsff

--

'-v ' : . < -: .-. .-

'.......*,
*f Sil^otio riortquolrs

rapara la lormacron sui^oton d.Cacsca, Wl

CmitnlatJ i-t Onumnita

IrWyBr rcujistrot

; Tcdoi loe ocirvid^des

Catntts vi PJiutmeflW.il
aniji i22 r*g-l-T.

M-.
:

. Ctnil-os,.

C-tcrrO rmrlnri.
.

tCfll !!

- 1 1 2 3 * 5 {Stg-jierif

12 de June de 2005.03 13 t W . ; ; *

Cim

Fanrrii la Cnr |l

Muestia -sau*;lj

...

rf

TCs para laforrnacran IUUI.'.iBiondrdaCbt. MI

12 da June de 2005.03:19 (X 9e ^X-fi Sllveilo 1 r..(i-|tic!<*< or-jm add pnst

S:..i

Re Algn as preguntas

12 oe June da 2005.03.03 66 98 2 2 ^ llvaitft t ranqntls taurn w Ihrjn


-- <

MorJUK. * La proouccron de med-o* por prensores y arumnoe

. - I B e e w z z Slhiailo lt.iii|italt( rwrsoview


6s3Z9a.4p

->.-:

HC pira la

. '.1 tu uinuacidn tbdikcMa MI

. ! < ( : - : UHtrviewaa

10 deJuiie de 2005,04.24 S 32iU^5 >itvil.- ri.itirjuelis uer * r

Hn

1UaJ-i--i(2JJS

Fn

Pedr,. Oe

Kri ladeJutwdaOQS 04 23 Si 3X94 4 S i l * - i . - > ' m-|ui-)i usarrvtoaraa

j .:

:'
s5t*

de prueba objetiva

" - 1. Ftonqoeils CraSJtMtM

l2daJurde?0QS.03 BoJSfLZtSB 'vi!.llii 1 : .111-1 clili (nrumvtawo-cus ,T Aluunat preguntas

300
Sun

.'

MSC'.-O J La ptoducaoi tle rnedtos por profesores y alumno*

Baq 12d*Jurw o>2U05.U321 663K.Zt6r> SUveilo 1-ranrfMlis mojrcaview

12 de June de XCG. 03 19 S&Zim Slkeiio ft ir^uef. crjr.yrevrtficeu tw. Atgunatp mournas

Sun

Coma lat-1 Frasrj

n-ui"

' J Vnfi;jt - Ayuua Jj

... ......

F i g u r a n. 6 . Ejemplo

.......

..

individual.

10 daJur-df 2005.0423 M.V3S4S Sllvetlo Ftanqnalia jourtasiew

FH

10 oe June da 2005.04-23 * 32 ? - -r- Sihieile f t .if|cl~ ucer vlew all

FB

TtCt pata ta rermaciSn eu umnaeidn taetiea M1

nes

Fsj 10 de June de 2005,04 22 6..'.ii.4. Sihreiio Irartoottii ^ial iBtrctt-

T)CS

Fti 10 da Junada 2005.04^2 W3?? 46 Silva lio rt^iil'mftt yvat repon

nes

Frr 10fieJunt 2035 04 22 64.324 4 Sirva tic f rotiqnelb ; h

TCS

1 . i.i-Jllt.'lil -:ltal ti'pott

TKS

Pt) id de Jone de 2005.04:72 E 32 =4 45 Sltvetto i>,i.-i-iii;ii'. tr>at repon


Fr| 10deJun.dr200S.04.18 5*32<45
hn

Aplicacin de los conceptos


explicados
en el material formativo
a una
situacin tipo p r e s e n t a d a , a m o d o d e e s t u d i o d e c a s o ( F i g u r a n . 7 ) . L a
presentacin d e l o s r e s u l t a d o s p u e d e s e r e n v i a d a a l p r o f e s o r a travs d e
d i f e r e n t e s m e d i o s : foro d e discusin, c o r r e o electrnico, s e r e x p u e s t a
e n sesin d e v i d e o c o n f e r e n c i a , e t c .

lOdeJuneda2005.04:1? 64 32S445 Sltvoitr- FtJiiqocHt :.

1: -j--

nes

Fn 10 da Juna de 2005.0416 f.i3?9*45 Sllvailn FianquRlle rrwlmooft

TTCS

F i g u r a n. 8 . Captura de pantalla en donde se aprecian las acciones


efectuadas
por los alumnos dentro del entorno de formacin y que son generados por una
aplicacin llamada Estadsticas, dentro de la plataforma de formacin Moodle.

118

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Evaluacin de los alumnos por parte de los dems miembros


del equipo, y d e l a contribucin d e c a d a u n o d e e l l o s p a r a c o n e l p r o y e c t o final
( F o z z i , 2 0 0 3 ) m e d i a n t e formularios electrnicos e n l a r e d , q u e l u e g o
sern e n v i a d o s d i r e c t a m e n t e a l profesor r e s p o n s a b l e ( F i g u r a n. 9 ) .

Las presentaciones de los alumnos

119

C o o r d i n a d o r : "Tutor: E n e s t e t e m a o s p r o p o n e m o s u n a t a r e a g r u p a ! ,
p a r a e l l o o s doy a l g u n a s i n s t r u c c i o n e s d e trabajo. Debis n o m b r a r a
u n r e p r e s e n t a n t e d e n t r o d e l g r u p o q u e ser e l e n c a r g a d o / a d e repartir
t a r e a s , p r o p o n e r fechas, velar p o r q u e l a s f e c h a s s e c u m p l a n , e t c . " .
Comunicador.
Facilitador: "Tutor: H e visto q u e ests t r a b a j a n d o e l t e m a d e l a E v a l u a cin e n Teleformacin, s i te i n t e r e s a t e n g o v a r i o s artculos e n . P D F q u e
te p u e d e n v e n i r b i e n . Escrbeme s i l o s q u i e r e s y t e l o s envo".
Motivador.
Evaluador: "Tutor: Hola Mario, enhorabuena p o r la actividad q u e h a s
realizado! H a s s a b i d o r e s u m i r y sintetizar a l a perfeccin m u c h o s d e l o s
a s p e c t o s importantes q u e d e b e incluir u n a plataforma. Veo q u e ests m u y
interesado e n la mensajera, no? E s cierto q u e y a e n diversas instituciones
lo estn utilizando, tanto para tutores c o m o p a r a a l u m n o s , n o s o t r o s an
no lo h e m o s incorporado.-.. Pero todo s e andar! Sigue as!!".
Interaccin.
M o d e r a d o r : " M e n s a j e extrado d e u n C h a t . Tutor: O s h e m o s p r o p u e s t o
c o m o t e m a d e d e b a t e la Teleformacin e n l a U n i v e r s i d a d , p a r a q u e t o d o
funcione b i e n o s p e d i m o s q u e vayis i n t e r v i n i e n d o segn el o r d e n d e la
lista d e e n t r a d a e n el c h a t , os p a r e c e b i e n ? " .

5. 0 a cor It iui:< psi 5n jJtt m ItJtTann*'' i * : i


s

V . t'.lK.-.wi. i - n - ' - . ' "..'"hrur.d-.j


t^.*. "

"

'

'

' '

F i g u r a n. 9 . Ejemplo

"

"

'

.w

de plantilla de autoevaluacin de compaeros.

Independientemente d e cmo h a g a n los estudiantes las diferentes pres e n t a c i o n e s d e informacin, l o s p r o f e s o r e s d e b e r n motivar a l o s e s t u d i a n t e s


a s e r c o n s t r u c t i v o s , c o m u n i c a t i v o s , e n lugar d e e m i t i r t a n t o s j u i c i o s d e c o m p o r t a m i e n t o s o b r e s u s a l u m n o s . L a s tpicas i n t e r v e n c i o n e s d e l o s p r o f e s o r e s y
a l u m n o s e n foros y C h a t deberan s e r m a n i f e s t a c i o n e s d e a p o y o y motivacin a
los estudiantes tales c o m o :

" C r e o q u e e s m u y til q u e Marta traiga v a r i o s artculos p o r q u e m e j o r a la


discusin i n c r e m e n t a n d o la v a r i e d a d d e r e c u r s o " .
"Me g u s t a l a f o r m a e n q u e J o e i r e g i s t r a n u e s t r o s c o m e n t a r i o s . D i c e
e x a c t a m e n t e lo q u e q u i e r o decir, p e r o d e m e j o r f o r m a q u e y o " .
"Me s i e n t o m o t i v a d o p o r l a f o r m a e n q u e d i s c u t i m o s u n p u n t o c o n t i n u a m e n t e . Me h a c e s e n t i r q u e p i e n s o " .
"Me frustro c a d a v e z q u e n a d i e llega p r e p a r a d o . E s t o debera s e r u n
trabajo r e a l i z a d o e n g r u p o y n o s i e m p r e p r e p a r a r y o m i s m a e l d e b a t e "
(Enerson y otros, 1997).

Etc.

E l Dr. R o b i n E a n e s , d e la Universidad St. E d w a r d s e n A u s t i n , T e x a s ( E n e r s o n


y otros, 1 9 9 7 ) , evalu d e d i v e r s a s m a n e r a s l a s i n t e r v e n c i o n e s y p r e s e n t a c i o n e s
de l o s trabajos d e s u s a l u m n o s a l t e r m i n a r u n a a c t i v i d a d e n e q u i p o d e u n c u r s o
titulado " R e f o r m a d e la Educacin e n Amrica". S e peda a l o s e s t u d i a n t e s q u e
evaluaran a s p e c t o s d e c a d a m i e m b r o d e l equipo: habilidades d e grupo, c o n o cimiento del contenido, etc., e n u n a escala d e 0 a 3 : inadecuado, aceptable,
bueno y excelente. L o s estudiantes evaluaban las intervenciones de s u s c o m p a eros bajo c r i t e r i o s t a l e s c o m o :
H a b i l i d a d p a r a e m i t i r o p i n i o n e s p e r s o n a l e s y p u n t o s d e vista.
H a b i l i d a d p a r a d e f e n d e r s u s p u n t o s d e vista.
H a b i l i d a d p a r a n o d o m i n a r la discusin.
C a n t i d a d d e a y u d a ofrecida a l o s m i e m b r o s d e l e q u i p o .
H a b i l i d a d p a r a ensear e l c o n t e n i d o a l e q u i p o .

E s p o r lo q u e , v o l v i e n d o a l a i m p o r t a n c i a d e l a s v i d e o c o n f e r e n c i a s c o m o
m e d i o p a r a presentacin d e informacin. D e B e n i t o y S a l i n a s ( 2 0 0 4 , 2 3 4 ) , t a m bin h a n sealado m s a p l i c a c i o n e s :
En la educacin
-

L a figura d e ! p r o f e s o r o tutor adquirir d i v e r s o s r o l e s e n funcin d e lo q u e


d e s e e r e a l i z a r (Fernndez, 2 0 0 4 ) :
-

A n i m a d o r : "Tutor: A p r o v e c h a n d o q u e a l g u n o s d e n u e s t r o s compaeros,
tanto t u t o r e s c o m o a l u m n o s , h a n p a r t i c i p a d o e n e l ltimo c o n g r e s o d e
rTT e n el A u l a c e l e b r a d a s e n B a r c e l o n a . . . o s p e d i m o s q u e n o s contis
i a e x p e r i e n c i a y p o r d n d e s e movan l o s q u e all s e r e u n i e r o n , qu o s
parece?".

a distancia-Cursos

lecciones

y tutora:

L o s a l u m n o s asisten a clases no ofrecidas e n s u centro.


S e o f r e c e n c u r s o s fuera d e l h o r a r i o p a r a e s t u d i a n t e s q u e n o p u e d e n
asistir a l h o r a r i o n o r m a l .
L o s profesores comparten docencia c o n otros profesores remotos de la
m i s m a temtica o t e n d e n c i a .
Tutora r e m o t a p a r a atencin p e r s o n a l .

En la consulta

a expertos,

conferencias:

Mediante u n p a n e l d e discusin c o n e x p e r t o s r e m o t o s .
Un experto responde a cuestiones planteadas.

12 0

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Las presentaciones de los alumnos

1a 1

.../...

Para c o m p a r t i r e x p e r i e n c i a s .

Acontecimientos remotos.
Contactos c o n investigadores del campo.
Interaccin c o n p r o t a g o n i s t a s d e a c o n t e c i m i e n t o s .

En proyectos
-

Si estamos en una videoconferencia


multipunto, favorecer la interaccin
entre las diferentes sedes.
Finalizar con un sumario de los aspectos
ms significativos de la intervencin y la
presentacin de las actividades que tendrn
que realizar posteriormente. Realizacin de
las actividades por los estudiantes.

multicentros:

P r o f e s o r e s y a l u m n o s c o l a b o r a n e i n t e r c a m b i a n informacin c o n o t r o s
centros remotos.
D e b a t e s , c o n f e r e n c i a s d e investigacin, e t c . , c o m p a r t i d o s p o r v a r i a s
escuelas.

Revisin posterior, bien utilizando de


nuevo la videoconferencia u otros medios
telemticos.

Aprendizaje coiaborativo distribuido.


Colaboracin y comunicacin e n p r o y e c t o s colaboravos.

En otras

actividades

profesionales:

Observacin d e prcticas d o c e n t e s e n vivo y discusin posterior.


S e organizan c u r s o s p a r a profesores e n servicio.
Tutorizacin d e prcticas r e m o t a s .
I n t e r c a m b i o y discusin d e m t o d o s y currculos e n t r e d o c e n t e s .

En actividades

l a b i a n. 1. Etapas de la utilizacin didctica de las

videoconferencias.

A u n q u e e s t a s e t a p a s s e vern m e d i a t i z a d a s p o r la e s t r a t e g i a q u e u t i l i c e m o s
(De B e n i t o y S a l i n a s , 2 0 0 4 ) :

comunitarias:

Sesiones parlamentarias.
-

Expositivas

Apoyo a intereses especiales.


D e s t i n a d a s a l a educacin d e a d u l t o s .
Encuentros virtuales c o n personalidades.

Demostrativas

As p u e s , la v i d e o c o n f e r e n c i a s e p r e s e n t a c o m o u n i n s t r u m e n t o p a r a e v a l u a r
las presentaciones, realizadas tanto p o r profesores c o m o por estudiantes, b a s t a n t e vlido. E n s u utilizacin didctica, p o d e m o s distinguir, d e f o r m a g e n e r a l ,
t r e s e t a p a s bsicas: Preparacin, D e s a r r o l l o y A c t i v i d a d e s d e extensin, tal y
c o m o s e d e s a r r o l l a e n l a t a b l a n. 1:

DESARROLLO

Planificacin
de la intervencin.

ACTIVIDADES
r>r. EXTENSIN

Realizacin
de las actividades
por los
estudiantes.

Participa tivas
-

Colaborativas
1
PREPARACIN

Comenzar motivando a los alumnos


para el seguimiento de la sesin.

TOma de contacto con la


sala de videoconferencia
y los equipos instalados
en ella.

Si estamos en un ciclo de videoconferencias, Revisin posterior,


bien utilizando
comenzar con una sntesis de los puntos
de nuevo la
tratados en la sesin anterior.
videoconferencia
Tener presente la diversificacin de las
u otros medios
actividades.
telemticos.
Cuidar el tiempo de la Intervencin.
Prestar atencin a las reacciones de los
estudiantes.
Utilizar diferentes destrezas didcticas
para favorecer la participacin de los
estudiantes.

Diseo y construccin
de los materiales
audiovisuales que
utilizar en la misma.
Estructuracin de la
sesin.
Planificacin de las
actividades de extensin.

l a b i a n. 2 . Estrategias

Clase magistral.
Estudio de casos.
Invitacin de expertos.
Demostracin de objetos.
Resolucin de problemas.
Debates/discusiones.
Preguntas y respuestas.
Exposicin de trabajos.
Realizacin de tareas.
Trabajo en grupo.
utilizadas en las

videoconferencias.

3. Ejemplos
3.1. Primera actividad: Uso del Chat como medio
de presentacin de informes de trabajo y anlisis
del discurso empleado por los alumnos
S e pedir a l o s e s t u d i a n t e s q u e , a travs d e l C h a t , p r e s e n t e n u n informe d e
p r o g r e s o d e l trabajo q u e estn realizando. E l C h a t deber s e r g r a b a d o e n m o d o
texto, e n f o r m a t o Microsoft Word, l e n g u a j e html o similar, y e n v i a d o p o r c o r r e o
electrnico a l profesor r e s p o n s a b l e , q u e p o s t e r i o r m e n t e analizar s u c o n t e n i d o .

.../...

P a r a r e a l i z a r e s t a a c t i v i d a d , s e deber e s t a b l e c e r p r e v i a m e n t e u n c o n j u n t o
d e n o r m a s q u e p o s i b i l i t e n l a dinamizacin d e l a s i n t e r v e n c i o n e s d e l o s p a r t i c i p a n t e s . C o m o p u n t o d e p a r t i d a y a m o d o d e referencia, s e p r o p o n e n l a s s i -

12 2

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Las presentaciones de los alumnos

1 2 3

.../...
guenles n o r m a s d e intervencin ( C I V E , 2 0 0 5 ) , p e r o p u e d e s e r i n t e r e s a n t e q u e
e l a b o r e n tambin s u s p r o p i a s n o r m a s .

2.

3.

Si eres nuevo en un canal, es aconsejable observar la conversacin durante algunos


minutos, antes de hacer una intervencin. Esto siempre da mejor resultado que la
tpica pregunta que hace mucha gente al entrar: de qu va esto?
Si no se obtiene una respuesta inmediata a nuestra pregunta o intervencin, lo que
nunca se debe hacer son mltiples repeticiones de un mismo mensaje o pregunta. A
veces se puede ver en los canales que la gente introduce el mismo mensaje diez o
doce veces seguidas. Esto, lo nico que consigue es entorpecer la fluidez del canal y
quiz buscarse algn enemigo.

Si realmente se desea ser OP de u n canal (= operador de canal, entendido como


gestor, se le conoce porque suele tener una @ j u n t o a su nick), lo que nunca se debe
hacer es pedirlo directamente. Si alguien pide insistentemente el OP de un canal,
normalmente se debe desconfiar de sus intenciones, por lo que rara vez lo obtendr
por ese camino. El mejor mtodo para conseguir el OP es hacerse merecedor de l,
ayudando y colaborando a una buena estancia dentro del canal de Chat.

10.

Hay que tener mucho cuidado con las maysculas. Si alguien escribe en MAYSCULAS,
se interpreta que est gritando, lo que casi siempre es respondido por el resto de
usuarios con una peticin para que nos callemos.

9.

En los canales temticos se debe respetar siempre el tema del canal. Es de muy mal
gusto entrar en un canal temtico y ponerse a hablar de otro tema completamente
distinto. Esto se interpreta siempre como un intento por molestar, ya que si no te
interesa el tema, para qu entras en el canal?

8.

No se debe introducir informacin intil en un canal. Por ejemplo, muchos usuarios


tienen la mana de introducir en los canales sus ltimas creaciones en cuanto a
dibujos, frases hechas, etc.. Esto resulta siempre muy molesto.

5.1. Presentacin: segn orden de legada al Chat de los ponentes (que ser registrada
por el/ta moderador/a segn una lista), sern presentadas sus credenciales por
el/la moderador/a (que previamente deber tener dicha informacin).

7.

Es aconsejable usar un nick que no incorpore acentos raros, caracteres especiales,


etc. Con esto lo nico que se conseguir es que la mayora no se dirija a nosotros
personalmente, ya que le resulta complicado escribir nuestro ncfc (seudnimo).

6.

El Chat puede tener dos tipos de participantes bien diferenciados: los ponentes o
miembros de un mismo equipo y los asistentes Ubres (resto de la clase virtual). Ya sea
el caso de que el Chat sea interno de los miembros del grupo (y por lo tanto, menor
en nmero de participantes), como u n Chat de exposicin en el aula virtual de clase y
destinado al gran grupo, distinguiremos tres fases bien diferenciadas:

5.

Para mejor identificacin se ruega que al entrar se consigne un nombre o identificador


que se ajuste lo ms posible a su verdadero nombre.

4.

La duracin de la actividad es de una hora, pero existe la posibilidad de que a


voluntad de los asistentes se prolongue a peticin de la mayora y, por supuesto, de la
disponibilidad del moderador.

3.

Hasta que no aparezca tal palabra se ruega no realizar una nueva pregunta (de esta
forma, se consigue que no se acumulen preguntas y el desarrollo del Chat sea ms
fcil).

2.

l i o se pedir tumo para intervenir, pero en cada intervencin, ai finalizar se pondr


la palabra FIN.

1.

5.2. Rueda de debate: el/la moderador/a expondr una idea que destaque y que
sea propicia al debate. A continuacin, se abrir el Chat a la participacin de
ponentes y/o asistentes, durante 5 minutos (si hay una participacin completa
de todos los ponentes del ncleo temtico) o de 10 minutos si hay un nmero
bajo (menor a la mitad) de ponentes. En todo caso el/la moderador/a lo indicar
segn vare el nmero de participantes en el Chat, pudiendo ser este aspecto
bastante adaptable a las necesidades de los participantes, pero debe conocerse
antes de participar el tiempo que tendr cada uno de los participantes.

4.

5.

5.3. Consultas: tras la primera ronda de intervenciones de todos los ponentes


asistentes, se abrir u n turno de preguntas y consultas, que se restringir a
ios propios miembros del mismo grupo si el Chat es privado de u n mismo
grupo, o por parte de los participantes, en turno libre, si el Chat es con todo el
grupo clase; aunque se ruega que no se haga ninguna pregunta hasta que el
participante no finalice su contestacin a la pregunta efectuada (no pulsar IliTRO
al mensaje hasta que el ponente no ponga al FIN al finalizar su intervencin).

Si despus de haber estado un rato en un canal por primera vez no te gusta el tipo de
conversacin o no te gusta el "ambiente" del canal, simplemente despdete y vete. Lo
que no se debe hacer es decir algo como "mierda de canal" e irse. Recuerda que nadie
te ha obligado a entrar.
Cualquier tipo de insulto, alusin personal, obscenidad, etc., provocarn seguramente
tu expulsin inmediata del canal, lo que se dice en argot "banear" del canal = echar
del canal.

l a b i a n. 4 . O t r o ejemplo de normas de intervencin en el chat.

l a b i a n. 3 . Ejemplo de normas de intervencin en el cnat.

A m o d o d e ejemplo, l e f a c i l i t a m o s o t r o e j e m p l o d e n o r m a t i v a , e s t a v e z a p o r t a d o p o r Datafax ( 2 0 0 2 ) :
W.

KrCOMENDAClONES

Existe en Internet una especie de cdigo tico que rige el uso de la Red. Si bien este cdigo
no es oficial ni est formalmente escrito e n ningn sitio, la mayora de los usuarios lo
conocen o saben de l, es la llamada NETIQISETTE. Algunas de las reglas bsicas que debes
respetar en un Chat para tener una buena convivencia son:
1.

Debes saludar nada ms entrar en u n canal es una norma bsica y esencial de buena
educacin. Recuerda que eres t el que llega, los dems ya estaban all.
.../...

P o s t e r i o r m e n t e , e l profesor d e m a n e r a individual o c o n j u n t a m e n t e c o n l o s
a l u m n o s p a r t i c i p a n t e s , analizar e l c o n t e n i d o d e los i n f o r m e s g r a b a d o s s i g u i e n d o u n m o d e l o d e codificacin d e l o s textos q u e , o b i e n s e p r o p o n e a priori c o m o
lnea a s e g u i r , o s e debatir c o n l o s a l u m n o s d e l g r u p o c l a s e .

3.2. Segunda actividad: Uso del foro de discusin como


de presentacin de informes de trabajo y anlisis
del discurso empleado por los alumnos

medio

E n l a enseanza v i e n e s i e n d o h a b i t u a l e l u s o c a d a v e z m s f r e c u e n t e e i n t e n s i v o d e l o s foros d e discusin. stos facilitan e l i n t e r c a m b i o d e informacin

12 4

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Las presentaciones de los alumnos

1 2 5

.../...
entre a l u m n o s y profesores, y entre u n o s a l u m n o s y otros, por ello s e h a c e n e c e s a r i o u n a s mnimas r e g l a s d e f u n c i o n a m i e n t o .
C o n esta actividad p r e t e n d e m o s q u e s e a m o s c o n s c i e n t e s d e q u e h a y u n a s
e s p e c i f i c a c i o n e s q u e s e d e b e n s e g u i r p a r a p o d e r participar e n e l l o s . Partiendo
d e u n a p r o p u e s t a q u e h a c e m o s a continuacin, l l e g a r e m o s a d e l i m i t a r c o n
n u e s t r o s e s t u d i a n t e s l a s n o r m a s bsicas p a r a p o d e r p a r t i c i p a r e n u n s u p u e s t o
foro d e l a a s i g n a t u r a .
P a r t i e n d o d e ia p r o p u e s t a d e A n t o n i o Jordn ( 2 0 0 4 ) , aqu t i e n e n u e s t r a s
primeras recomendaciones:

7.

Los alumnos participantes tambin pueden aportar a los dems la informacin


que consideren oportuna (vnculos a pginas Web, material de apoyo, referencias
bibliogrficas, ideas sobre la asignatura, etc.). La venta de apuntes, herbarios y
bicharlos no se considerar muy oportuna en este entorno.

6.

Se espera de los alumnos participantes tanto la formulacin de dudas y preguntas


como la contestacin a las dudas de los dems alumnos, ya sean relativas a la parte
terica o prctica de la asignatura. El profesor tratar de contestar a todas ellas.

5.

Se recomienda un lenguaje lo ms parecido posible al idioma castellano y lo ms


alejado posible de la jerga SMS. Ingls, francs, alemn, portugus, rabe, cataln,
gallego o cal son posibilidades alternativas, pero su respuesta requerir algo ms
de tiempo.

4.

Los mensajes no aparecen de manera inmediata, por lo que no es necesario enviarlos


ms de una vez. Cuando el mensaje es enviado, es necesario esperar la aprobacin
del moderador, que se producir en el tiempo ms breve posible.

3.

Aunque este foro es abierto y no censurado, ser moderado por el que transcribe estas
lneas. De modo que no debe ser usado para exponer mensajes de contenido ajeno a
la asignatura. Los mensajes de contenido publicitario o comercial sern eliminados.

2.

El foro est abierto a toda la comunidad educativa, cientfica y profesional, pero est
dirigido especialmente a ios grupos que imparte ei profesor responsable de esta
asignatura: "XXXXX".

1.

2.

EducaRed no es responsable de las opiniones expresadas en este espacio. La


administracin del foro se reserva el derecho de borrar o editar mensajes que no
cumplan con dichas normas de comportamiento.

3.

6.

7.

y":-\

Los participantes en el foro no podrn hacer comentarios difamatorios, obscenos,


racistas, xenfobos, pornogrficos, de apologa del terrorismo o atentatorios contra
los derechos humanos.

El foro no debe utilizarse con fines comerciales para publicitar productos o servicios
sin la previa autorizacin de los administradores del entorno.

4.
5.

La participacin en el foro debe hacerse firmando los mensajes, a ser posible con
nombre y apellidos, no con u n apodo o una direccin de correo electrnico solamente.
Los mensajes sin firmar probablemente no sern aprobados, por no permitirse
annimos. Asimismo tambin quedarn en suspenso los mensajes firmados con
suplantacin de identidad.

l a b i a n. 5. Ejemplo de normas de intervencin en un foro.

A h o r a le p r e s e n t a m o s u n a s e g u n d a p r o p u e s t a d e n o r m a t i v a d e p a r t i c i p a cin e n u n foro, e s t a v e z d e E d u c a R e d ( 2 0 0 5 ) , m s breve:


ms1.

Bienvenido al espacio Entre Padres de EducaRed. Nuestro objetivo es fomentar el


intercambio de opiniones y experiencias sobre la educacin de los hijos. Con el fin de
mantener u n clima de dilogo respetuoso, la participacin en el foro est sujeta a unas
normas de civismo bsicas.

No se permite el envo repetido de mensajes sin relacin con los temas que se
discuten, prctica tambin conocida como "spam". EducaRed se reserva el derecho
de vetar el acceso a sus responsables.
Un elevado ndice de aportaciones n o es sinnimo de eficacia en la comunicacin.
Siempre es ms eficaz el usuario que limita su participacin a los hilos que tratan
de las cuestiones que le afectan de una manera directa que aqul que opina
indiscriminadamente sobre cualquier asunto.
La figura del "experto" en un foro -entendida como el usuario que, por sus
conocimientos o por su experiencia, tiene la capacidad de aportar valor en todas sus
intervenciones- es generalmente positiva. A veces, no obstante, se corre el riesgo de
monopolizar el foro, lo que afecta al resto de usuarios y al ndice de participacin.
l a b i a n. 6 . Otro ejemplo de normas de intervencin en un foro.

Otra propuesta d e normativa la p o d e m o s extraer d e Parketematiko (2000)


e n a s i g u i e n t e direccin WWW:
http://webs.ono.com/usr001/hook/foro/foro_
parketematiko.htm
y u n a ltima ms, l a o b t e n e m o s a partir d e la p r o p u e s t a d e l
F o n d o d e l a s Amricas ( 2 0 0 5 ) e n la direccin WWW:
http://www.sociedadcivil.cl/
nuevodiario/sitio/cabeceras/c07.asp
P o s t e r i o r m e n t e , e l profesor d e m a n e r a i n d i v i d u a ! o c o n j u n t a m e n t e c o n l o s
a l u m n o s p a r t i c i p a n t e s , analizar e l c o n t e n i d o d e l o s m e n s a j e s d e j a d o s e n e l
foro s i g u i e n d o u n m o d e l o d e codificacin d e l o s textos q u e , o b i e n s e p r o p o n e a
priori c o m o lnea a s e g u i r , o s e debatir c o n l o s a l u m n o s d e l g r u p o c l a s e .

3.3. Tercera actividad: Realizacin de una exposicin con apoyo


de una presentacin colectiva informatizada expuesta
en el aula virtual
L a s a c t u a l e s i n v e s t i g a c i o n e s c o g n i t i v a s d e m u e s t r a n q u e l a comunicacin,
travs d e i o s p r o c e s o s d e i n t e r c a m b i o simblico y significacin, d e t e r m i n a n
e! d e s a r r o l l o d e l p e n s a m i e n t o y d e ! a p r e n d i z a j e s o c i a l d e l o s a l u m n o s e n l a e s tructuracin d e s u s a c c i o n e s y h a b i l i d a d e s p e r s o n a l e s ( B a r r o s o , 2 0 0 4 ) . E s p o r
e s t o p o r lo q u e e n e s t a a c t i v i d a d p e d i r e m o s a n u e s t r o s a l u m n o s q u e r e a l i c e n
u n a presentacin d e u n c o n t e n i d o c o n c r e t o u s a n d o p a r a e l l o u n a presentacin
colectiva i n f o r m a t i z a d a .

.../...

126

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Las presentaciones de los alumnos

1 2 7

Para e v a l u a r l a participacin e n el C h a t p u e d e codificar l a s i n t e r v e n c i o n e s


a partir d e i o s textos e s c r i t o s p o r l o s a l u m n o s s i g u i e n d o e l s i g u i e n t e c u a d r o a
m o d o d e e j e m p l o q u e h e m o s a d a p t a d o d e T o r r e s , J J. y o t r o s ( 2 0 0 1 ) :

L a a c t i v i d a d p o d r s e r e x p u e s t a m e d i a n t e v i d e o c o n f e r e n c i a , c o l g a d a e n la
c a r p e t a virtual d e l o s a l u m n o s o a n e x a c o m o fichero adjunto e n u n m e n s a j e
p u e s t o e n e l foro.

Para el anlisis d e l d i s c u r s o d e i o s a l u m n o s e n u n a sesin d e C h a t e p r o ponemos, a m o d o d e ejemplo, el propuesto por Torres, J . J . y otros (2001), e n
d o n d e e s q u e m a t i z a m o s l a s tres g r a n d e s categoras d e l anlisis d e l d i s c u r s o .

P a r a verificar q u e s e h a n c u m p l i d o l o s objetivos p r e v i s t o s , d e e s t a t a r e a ,
d e b e r e v a l u a r e l d i s e o y l a utilizacin d e l a presentacin, s i g u i e n d o p a r a ello
u n a serie de criterios elementales.

A m o d o d e s u g e r e n c i a d e evaluacin, a p o r t a m o s u n a s e r i e d e c r i t e r i o s b s i c o s p a r a q u e u n a presentacin c o l e c t i v a i n f o r m a t i z a d a c u m p l a u n a s mnimas


e s p e c i f i c a c i o n e s didcticas y tcnicas:
C o r r e c t a seleccin y u s o d e f o n d o s d e diapositivas.
L a inclusin d e u n ndice d e l t e m a h i p e r v i n c u l a d o y s u adecuacin tcnica.
C o h e r e n c i a e n l a navegacin hipertextual entre s u s diferentes diapositivas, favoreciendo l o s retornos desde los diferentes apartados al
m e n p r i n c i p a l o ndice, t e n i e n d o e s p e c i a l c u i d a d o d e q u e l o s e n l a c e s
a las diferentes pginas funcionen correctamente, no existiendo enlac e s "rotos".

fes

DIMENSIONES Y VARIABLES

Quin habla? (Hablante):


Bajo esta denominacin designamos
sincrnicas.
1.

Representacin grfica y a d e c u a d a d e l o s c o n t e n i d o s e x p u e s t o s .
Adecuacin y c o h e r e n c i a d e l o s efectos d e s o n i d o u t i l i z a d o s .
Vinculacin y adecuacin d e l trabajo c o n e n l a c e s Web c o h e r e n t e s .
Reflejo e n l o s c o n t e n i d o s tericos d e s u vinculacin c o n s u s autores/
creadores de manera correcta y adecuada.
C o r r e c t o u s o y adecuacin d e l o s efectos a u t o m a t i z a d o s e n prrafos d e
texto, i m g e n e s , e t c .

al emisor en las

CODIGOS

comunicaciones

AL(n)

1.2. Intervencin de los alumnos.

TU(n)

1.1. Intervencin de los profesores o tutores.

Movimiento o funcin del discurso:


Entendemos el movimiento como la funcin que va a desempear cada
intervencin de los participantes. As, el movimiento queda compuesto por
cinco grandes categoras que pasamos a describir.
Protocolo:
Textos que recogen intervenciones de entrada y salida del Chat (saludos PRO
y despedidas).

2.0.

P r e s e n c i a y adecuacin d e l o s c o n t e n i d o s a d a p t a d o s a l o s p r i n c i p i o s d e
descomposicin d e l a informacin, utilizando p a r a ello l a s tcnicas d e
descomposicin d e la informacin e n u n i d a d e s s i m p l e s y l a p r e s e n t a cin d e e l l a s d e m a n e r a i n d i v i d u a l , utilizando p a r a ello l a s tcnicas d e
superposicin y d e ocultacin d e l o s textos a p r e s e n t a r .
P r e s e n c i a y adecuacin d e l o s p r i n c i p i o s d e visuaiizacin d e l a i n f o r m a cin ( c a s o d e q u e s e a u n a v i d e o c o n f e r e n c i a ) .
Adecuacin f o r m a l d e l o s t e x t o s r e d a c t a d o s a t r a b a j o s d e e s t a ndole:
a u s e n c i a d e e r r o r e s tipogrficos, e t c .
O r i g i n a l i d a d d e l trabajo.

2.1.

Estructuracin:
Recoge los fragmentos de texto que plantean una situacin nueva o
replanteamiento de un tema, sin efectuar una cuestin concreta. Suelen
ser reflexiones o declaraciones que sitan el contexto de preguntas
posteriormente realizadas.
2.1.1.

Muevo tema:
Esta subcategora aparece cuando los tutores o los alumnos
participantes en el proceso de comunicacin introducen un
nuevo tema de charla.

Hilo del tema:


2.1.2. Esta subcategora aparece cuando tanto tutores como alumnos
intentan organizar la charla, cuando se ha ido el tema del que
estaban hablando, para retomarlo.

2.

4. Forma de evaluarla
2.2.

4.1. Primera actividad: Uso del Chat como medio de presentacin


de informes de trabajo y anlisis del discurso empleado
por los alumnos

2.3.

Para l a a c t i v i d a d d e d e s a r r o l l o d e la sesin d e C h a t , l o s a l u m n o s debern


e n v i a r p o r c o r r e o electrnico a l p r o f e s o r l a s n o r m a s q u e h a n utilizado. stas
d e b e r n s e r a n a l i z a d a s p o r e l p r o f e s o r d e s d e e l p r i s m a d e l a c o h e r e n c i a y el
respeto a n o r m a s elementales d e convivencia.

2.4.

Orientacin sobre el tema:


2.1.3. Los tutores o los alumnos orientan, aclaran, o dan consejos
sobre el tema del que se est hablando.
Solicitacin:
Aqu se engloban aquellos fragmentos de texto en los que alguien
pregunta o solicita alguna informacin a los participantes en el Chat.
Normalmente aparece formulada como una oracin interrogativa.
Reaccin:
Intervenciones que sin dar una contestacin en s mismas, abren el
camino para que una intervencin contine siendo tratada por otros
compaeros.
Respuesta:
Textos que incluyen "respuestas" a u n fragmento que est codificado
como "solicitacin".

ENT

EHT

EST

SOL

REA

RES
.../...

1 2 8

E-Actlvidades. Un referente bsico para la formacin en internet

Las presentaciones de os alumnos

1 2 9

.../...

3.

discurso:
<Contenido o temtica del
] Dentro de esta dimensin, y tras una lectura previa del material, se han
iistnguido 17 temticas que han ido apareciendo en los distintos Chat
iel curso.

\spectos tcnicos informticos:


5.01. 3e trata de intervenciones sobre aspectos tcnicos, sobre cmo funciona
ani'in nrnnrama. Dlataforma, accin o comando determinado, etc.
"
c

Aspectos organizativos del curso:


5.02.
Afirmaciones o preguntas sobre cmo est organizado el curso e n

de codificacin

de intervenciones

4.2. Segunda actividad: Uso del foro de discusin


como medio de presentacin de informes de trabajo
y anlisis del discurso empleado por los alumnos
TEC

ORO

qeneral (temas,
recursos...).
Orientacin
en elevaluaciones,
Chat:
ORC
5.03. Dudas o intervenciones sobre el tema que se habla, sobre quien est
hablando, cuando alguien no interviene, problemas con el Chat, etc.
Seguimiento del curso:
SEC
3.04. Informacin sobre cmo va o se desarrolla el curso, dificultades que
pueden encontrarse en su seguimiento, etc.
Actividades o evaluaciones:
ACT
3.05. Dudas o intervenciones sobre las actividades o evaluaciones propuestas
en el curso (cmo se hacen, fechas de entrega, cmo se envan, etc.).
Consideraciones a la labor del curso/tutores:
CLT
3.06. Halaqos, nimos o quejas al trabajo realizado por los tutores o al curso en si.
3.07.

3.08.
3.09.
3.10.

3.11.

3.12.

3.13.

3.14.

3.15

3.16

3.17

Motivacin:
MOT
Intervenciones que hacen tutores o alumnos hacia otros companeros
para motivarlos en el trabajo, en el seguimiento del curso, etc
Conocimiento personal entre los participantes:
Cuando tutores o alumnos muestran inters sobre aspectos personales CPE
(dnde trabajan, qu estudian, dnde viven, etc.).
.
Saludos:
SAL
Saludos de entrada/salida de algn tutor o alumno en el chat.
Disgresiones:
DIS
Comentarios que se realizan sobre algn tema, con irona, gracia,
bromas, etc.
Dudas:
DUD
Dudas generales de los alumnos sobre cualquier tema, o cuando u n
tutor pregunta sobre dudas generales que tengan los alumnos.
Plataforma:
PLA
Intervenciones relacionadas con la plataforma (utilidad, uso,
funciones...).
'

Aspectos sobre el curso a realizar


Intervenciones, afirmaciones, dudas, etc., sobre el curso que los
ASC
alumnos deben disear como trabajo final del curso. Tambin recoge
las preguntas sobre los cursos del ao anterior.
Agradecimientos:
ORA
Intervenciones de alumnos y tutores para dar las gracias por una
respuesta o aclaracin sobre algn tema.
Trabajo en grupo:
TRA
Intervenciones sobre cmo trabajar e n grupo (dificultades, dudas,
aclaraciones, ventajas, inconvenientes...).
Herramientas de comunicacin:
HCO
Intervenciones sobre la utilidad, ventajas, inconvenientes... de las
herramientas de comunicacin de la plataforma;
Comentarios externos al curso:
Intervenciones que se salen del tema del curso en s mismo, como
CEC
por ejemplo, futuros proyectos, intereses de trabajo, etc., y que no son
conocimiento personal.
t a b l a n. 7. Ejemplo

Yara, e s t a a c t i v i d a d , l o s a l u m n o s debern p r i m e r o e n v i a r p o r c o r r e o electrn i c o a l profesor l a s n o r m a s q u e h a n utilizado p a r a i n t e r v e n i r e n e l foro a n t e s d e


c o m e n z a r a trabajar c o n l. stas debern s e r a n a l i z a d a s p o r e l p r o f e s o r d e s d e
el p r i s m a d e la c o h e r e n c i a y e l r e s p e t o a n o r m a s e l e m e n t a l e s d e c o n v i v e n c i a y
comunicacin.
Proponemos
(2000):

|
1.

2.
3.

4.

5.

6.

7.

u n a s e r i e d e r e c o m e n d a c i o n e s extradas d e P a r k e t e m a t i k o

RECOMENDACIONES

En el foro conviven novatos y expertos, por ello no tengas miedo a preguntar o exponer
tus dudas, pero intenta no repetir temas. Antes de escribir u n mensaje o preguntar
algo, asegrate de que no ha sido contestado recientemente. Prueba a leer las ltimas
pginas en busca de tu respuesta. Si repites preguntas ests contribuyendo a confundir
a la gente y a hacer perder el tiempo a quienes colaboran desinteresadamente con sus
respuestas. Las consecuencias sern que posiblemente nadie te conteste.
Pon tus hilos y respuestas en el foro y mensaje adecuado.
No te Impacientes, si no te contestan enseguida a tu mensaje (un foro no es un Chat),
puede que nadie lo haya ledo, que nadie sepa aclarar tu duda e incluso que nadie crea
oportuno contestar, pues si lo que pides es un "s, vale", no necesita confirmacin
Nadie est obligado a responder, ni a resolver tus problemas. Tambin es posible que
no haya respuesta, aparte de que cada uno responde segn las ganas y el tiempo del
que dispone, repito, sin ninguna obligacin. Por tanto, no repitas una misma pregunta
varias veces si nadie la contesta o intentando que aparezca arriba en los foros, en la de
mensajes recibidos recientemente.
En ocasiones los debates pueden llegar a ser tensos y apasionados pero no
necesariamente tienen que llegar a ser rudos o violentos, intenta evitarlo. Es probable,
y as se espera, que exista un constructivo desacuerdo entre los autores, lo cual no debe
llevar a expresar diferencias personales, sino, nicamente sobre los temas debatidos.
Por favor, intenta huir de las descalificaciones personales. Es una recomendacin.
No se permite el SPAM (envo de mensajes publicitarios o denominados basura). No
estn permitidos mensajes con fines comerciales, cualquier artculo que anuncie
marcas comerciales o servicios, haga promociones o sea resultado de una publicacin
indiscriminada ser tratado como mensaje fuera de contexto y ser eliminado o n o
publicado en el foro.
Escritura en modo SMS. ltimamente, con la aparicin de los telfonos mviles
es normal hacer uso de abreviaciones en la escritura, ya que adems de que estn
limitados los mensajes en longitud, es bastante engorroso escribir con un teclado de
telefono. Sin embargo, para escribir en el foro debes disponer de tiempo, espacio y la
comodidad de un teclado. No hagas uso de ese sistema de escritura, pues lo nico que
puedes conseguir es que los usuarios se salten tus mensajes y no alcances tu objetivo.
Por favor, vigila los errores tipogrficos, ortogrficos y gramaticales. Lee con atencin
la vista preliminar de tu mensaje y cambalo si tiene errores, que por otro lado son muv
fciles de cometer al escribir.

en un chat.

13 0

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Trata al resto del modo que te gustara que ser tratado.

9.

La modificacin del mensaje no est permitida para evitar la contaminacin del mismo,
es decir, se trata de evitar que unas contestaciones coherentes a un post o mensaje
adjunto, dejen de serlo, al haber sido modificado el mensaje origen que dio pie a las
respuestas. Si tienes que corregir algo, pon otro post, o indcalo a los moderadores.
Entendemos que todos cometemos errores. Para poder modificarlo tiene una
herramienta denominada wiki:
(http:/Auww.google.es/search?hl=esS;lr=a;oi=defmore6q=define:Wiki).

8.

Las presentaciones de los alumnos

131

U n a v e z d a d o e l visto b u e n o p o r p a r t e d e l profesor r e s p o n s a b l e , pasaramos


a lo q u e sera e l anlisis a posteriori d e l d i s c u r s o d e l o s a l u m n o s e x p u e s t o e n e l
foro. P a r a e l l o le facilitamos e s t a a j u s t a d a y s e n c i l l a p r o p u e s t a d e anlisis:

DIMENSIONES

VARIABLES
Solicita
informacin

Es necesario el conocimiento y aceptacin de las normas para la utilizacin del Foro.

23.

Toda persona es libre de participar en el foro, siempre que cumpla las normas. Se intenta
que sea un foro abierto sin restricciones, siempre que no suponga delito tipificado e n la
legislacin espaola, u otros supuestos que contravengan las leyes espaolas.

22.

Los creadores, moderadores y administradores del Foro no asumen la responsabilidad


parcial o total, por la utilizacin ilcita de los usuarios del foro.

21.

Todo mensaje publicado es propiedad y opinin personal y exclusiva del autor de


mismo. An as el autor cede el derecho a que el foro lo conserve en su base de datos
y lo publique el tiempo que se considere oportuno.

20.

Estas normas pueden ser modificadas sin previo aviso.

19.

Las decisiones administrativas de moderacin se toman con el nico objetivo de regular


normas de convivencia en el Poro. Estamos abiertos a opiniones para futuros cambios.

18.

Los mensajes pueden ser movidos si no se encuentran publicados en el foro adecuado,


o si ha creado conflictos entre usuarios.

17.

Solicita
informacin

Los mensajes pueden ser cerrados o borrados si contienen algo relacionado con
piratera o warez. pornografa, o cualquier actividad legal, si ha sido enviado
repetidamente y con el mismo contenido, si son xenfobos, si es spam publicitario,
si est creado intencionadamente para molestar el funcionamiento del Foro, cuando
atente contra ios derechos de personas fsicas o jurdicas, etc.

16.

Ofrece
informacin

Todos los mensajes del foro podrn ser modificados, cerrados o eliminados del mismo
sin previo aviso al autor. Para ello existen unos usuarios denominados "moderadores"
que tienen potestad para hacerlo.

15.

En la mayora de los foros no es necesario registrarse para publicar o para leer el


foro, sin embargo, si el usuario va a seguir participando, es aconsejable hacerlo para
beneficiarse de sus ventajas. Como por ejemplo, disponer de imagen personal (Avatar),
contador de mensajes colgados, y seguimiento de los mensajes que no han sido ledos
desde la ltima visita.

14.

Nunca debes escribir el mensaje en maysculas. Hacerlo, indica que se estn


diciendo las cosas "a gritos". Adems, resulta molesto para la lectura del mensaje y es
considerado signo de mala educacin y falta de respeto a los dems.

13.

El idioma oficial es el castellano, aunque estn permitidos mensajes en otros idiomas


extranjeros, pero es de agradecer, en la medida de lo posible, que estn traducidos.

12.

El uso del foro es u n servicio a los usuarios y no un derecho de los mismos.

11.

l i o estn permitidas las imgenes como firma. Esta decisin est tomada para hacer
que el foro sea ms "leble" y disminuir el ancho de banda necesario para poder
consultarlo.

10.

ACTIVIDADES

Ofrece
informacin
Entrega

CONTENIDO

Solicita
informacin
Ofrece
informacin
Solicita
informacin

CDIGO
ACSOL

ACOFR
ACEIiT
CONSOL
CONOFR

PROSOL

PROCEDIMIENTO
PROOFR

EVSOL

EVALUACIN
Ofrece
informacin
Solicita
informacin
RECURSOS DE
Ofrece
COMUNICACIN
informacin
Invita a
utilizacin
NUEVOS
CURSOS

ASPECTOS
TECNICOS
l a b i a n. 8 . Ejemplo de normas de intewencin en un foro de discusin.

Solicita
informacin
Ofrece
informacin
Solicita
informacin
Ofrece
informacin

EVOFR

RESOL

REOFR

REINV
NUESOL
NUEOFR
TECSOL

TECOFR

DESCRIPCIN
El autor del mensaje solicita informacin
sobre la realizacin de las actividades
planteadas en el curso.
El autor del mensaje ofrece informacin
sobre la realizacin de las actividades
planteadas en el curso.
El mensaje aporta la realizacin de las
actividades planteadas.
El autor del mensaje solicita informacin
sobre aspectos relacionados con el
contenido del curso.
El mensaje ofrece al lector informacin
sobre el contenido del curso
El autor del mensaje solicita informacin
sobre aspectos relacionados con el
procedimiento del curso (actividades,
envo de actividades, e-mail...).
El mensaje ofrece al lector informacin
sobre el procedimiento establecido en
aspectos concretos del curso (actividades,
envo de actividades, e-mail...).
El autor del mensaje solicita informacin
sobre aspectos relacionados con los criterios
y/o metodologa de evaluacin del curso.
El mensaje ofrece al lector informacin
relacionada con los criterios/pasos de la
evaluacin de las actividades y/o curso.
El autor de! mensaje solicita informacin
sobre la utilizacin de los recursos de
comunicacin propuestos en el curso
(chat, foro, e-mail de tutores, etc.).
El autor del mensaje ofrece informacin
sobre la utilizacin de los recursos de
comunicacin propuestos en el curso
(chat, foro, e-mail de tutores, etc.).
El mensaje invita a la utilizacin de los
recursos de comunicacin establecidos
en el curso.
El autor del mensaje solicita informacin
sobre la aparicin de nuevos cursos.
El autor del mensaje ofrece informacin
sobre la aparicin de nuevos cursos.
El autor del mensaje solicita informacin
sobre aspectos/problemas tcnicos del
medio.
El autor del mensaje ofrece informacin
sobre aspectos/problemas tcnicos del
medio.
.../...

13 2

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Las presentaciones de los alumnos

1 3 3

.../...
OPtORQl
Organizacin
OPIORQ2

OPIPER1
Personal
OPIPER2
OPININ
OPIREC1
Recursos
OPIREC2

Tutores

Positiva

El mensaje ofrece una opinin favorable


sobre aspectos relacionados con la
organizacin del curso.

El mensaje ofrece una opinin


negativa desfavorable sobre aspectos relacionados
con la organizacin del curso.
El mensaje ofrece una opinin a favor
Positiva de posturas personales que se estn
tomando en relacin con el curso.
El mensaje ofrece una opinin en contra
negativa de posturas personales que se estn
tomando en relacin con el curso.
Positiva

El mensaje ofrece una opinin favorable


respecto de la utilizacin y/o disposicin
de los recursos del curso.

El mensaje ofrece una opinin


negativa desfavorable respecto de la utilizacin y/o
disposicin de los recursos del curso.

El mensaje ofrece una opinin a favor del


OPFTUT1 Positiva
trabajo realizado por los tutores.
El mensaje ofrece una opinin en contra
OPTUT2 negativa del trabajo realizado por los tutores.

1. Aspectos

DIMENSIONES E TEMS

NA r,\

R A ! B.\

MA

tcnicos y estticos

1.1. La calidad del programa respecto a la utilizacin del audio,


las imgenes estticas, el grafismo... la considera:
1.2. El funcionamiento de las conexiones de las diferentes partes
del programa es:
1.3. El tamao de los grficos, textos, animaciones... es:
1.4. En general, la esttica del programa podra considerarse:
1.5. En general, el funcionamiento tcnico del programa lo calificara de:
1.6. El tiempo de acceso a las diferentes partes del programa es:
1.7. El programa es fcil de instalar (slo para la versin en CD-ROM):
1.8. La presentacin de la informacin en la pantalla es:
1.9. El diseo grfico (tipo de letra, tamao, colores...) es:
2. Facilidad

de navegacin y

desplazamiento

2.1. La utilizacin del programa es fcil para el usuario:


2.2. El funcionamiento tcnico del programa es fcil de comprender.
2.3. En general la facilidad de manejo del programa la calificara de:
3 . Calidad pedaggica de lor, contenidos

y de los materiales

ofrecidos

3.1. Los diferentes contenidos que se presentan son actuales


desde un punto de vista cientfico.
l a b i a n. 9 . Ejemplo de descriptores para el anlisis de las intervenciones

en un foro.

4.3. Tercera actividad: Realizacin de una exposicin


con apoyo de una presentacin colectiva informatizada
expuesta en el aula virtual
H a y u n a s e r i e d e p r i n c i p i o s bsicos q u e s e d e b e n s e g u i r p a r a c u a n d o s e
r e a l i z a n e x p o s i c i o n e s d e t r a b a j o s u s a n d o l a s p r e s e n t a c i o n e s c o l e c t i v a s inform a t i z a d a s (Barroso, 2 0 0 4 ) : l a s e n c i l l e z , l a longitud, tamao d e l a letra y d e l o s
e l e m e n t o s grficos utilizados, l a utilizacin d e grficos a d e c u a d o s , e l color, la
eleccin d e fondos o p o r t u n o s , la flexibilidad, lo esttico v e r s u s dinmico, e l
ncleo semntico d e l e s p a c i o textual v i s u a l , l a incorporacin d e e l e m e n t o s a n i m a d o s y audiovisuales, y los sonidos.
P a r a e v a l u a r e l c o n t e n i d o d e u n a presentacin c o l e c t i v a i n f o r m a t i z a d a , p o d e m o s partir d e la aplicacin d e u n a e s c a l a d e evaluacin d e m a t e r i a l e s , tal y
c o m o l a p r o p u e s t a p o r C a b e r o , R e i g y Martnez ( 2 0 0 4 ) y a partir d e ah evaluar,
por ejemplo, la puesta e n e s c e n a , s i procediese:

3.2. El programa ofrece una diversidad de recursos que son tiles para
la formacin del profesorado en la utilizacin educativa de las TICs.
3.3. El programa ofrece una diversidad de opciones que facilitan
la comprensin de los contenidos presentados.
3.4. El volumen de informacin es suficiente, para la formacin
en los diferentes contenidos presentados.
3.5. Los ejercicios que ofrece el programa son de gran ayuda
para la comprensin del estudiante de los contenidos presentados.
3.6. La estructura del programa motiva y atrae al usuario a seguir
utilizndolo:
3.7. El programa ofrece suficiente informacin para la profundizacin
en los contenidos.
3.8. Los diferentes recursos que se ofrecen facilitan la comprensin
de la informacin.
3.9. Los contenidos presentados son fciles de comprender
por el usuario.
3.10. La originalidad del programa en la presentacin de los contenidos
la calificara como:
3.11. La estructura del programa fomenta la iniciativa
y el autoaprendizaje:
3.12. El inters de los contenidos desde un punto de vista terico es:

M e d i a n a m e n t e (Regular) d e a c u e r d o .

RA=

Poco d e a c u e r d o .

PA=

Hada d e acuerdo.

NA=

Bastante de acuerdo.

BA=

3.13. El inters de los contenidos desde un punto de vista prctico es:


3.14. En general, la valoracin que realizara del programa desde el punto
de vista de la calidad cientfica de los contenidos ofrecidos es:
3.15. En general, la valoracin que realizara del programa desde el punto de
vista de la calidad didctica-educativa de los contenidos ofrecidos es:

M A = Muy d e a c u e r d o .

l a b i a n. 1 0 . Dimensiones a evaluar en los contenidos


en una presentacin colectiva Informatizada.

expuestos

134

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

S i tambin d e s e a m o s e v a l u a r l a p u e s t a e n e s c e n a d e l a presentacin c o l e c tiva, p a r t i r e m o s d e l a s s i g u i e n t e s r e c o m e n d a c i o n e s :


-

D i v e r s i f i c a r l a s a c t i v i d a d e s q u e s e v a y a n r e a l i z a n d o y/o p r o p o n i e n d o a lo
l a r g o d e i a exposicin.
C u i d a d o c o n no excedernos ni quedarnos cortos e n el tiempo de la i n tervencin.
P r e s t a r e s p e c i a l atencin a l a s r e a c c i o n e s d e l o s q u e a t i e n d e n a l a e x p o sicin,
Utilizar d i f e r e n t e s d e s t r e z a s didcticas p a r a favorecer l a participacin d e
l o s a s i s t e n t e s a la presentacin,
F i n a l i z a r c o n u n s u m a r i o d e l o s a s p e c t o s m s significativos d e la intervencin y l a presentacin d e l a s a c t i v i d a d e s q u e tendrn q u e r e a l i z a r
posteriormente.
R e a l i z a r u n a revisin p o s t e r i o r , b i e n u t i l i z a n d o d e n u e v o l a v i d e o c o n f e r e n c i a u o t r o s m e d i o s telemticos.

A la h o r a d e l a estructuracin d e l a sesin, e l c o n f e r e n c i a n t e o p r e s e n t a d o r
s i e m p r e tendr e n c u e n t a q u e n o d e b e d e i n t e r v e n i r ms d e l 6 0 % d e l t i e m p o , y
que d e b e dejar e l resto para actividades a desarrollar por los estudiantes, bien
de forma individual o colectiva, c o n e c t a n d o y desconectando e l equipo las v e c e s q u e p u e d a n s e r n e c e s a r i a s . E l l o exigir u n a m i n u c i o s a planificacin d e l a s
s e s i o n e s y actividades (Cabero, 2 0 0 3 ) .
D u r a n t e e l d e s a r r o l l o d e la sesin, . e l p o n e n t e deber p r e s t a r e s p e c i a l
atencin a d i f e r e n t e s a s p e c t o s , c o m o s o n : facilitar, y s i e s n e c e s a r i o provocar,
la participacin d e l o s o y e n t e s m e d i a n t e l a formulacin d e p r e g u n t a s ; d e s a r r o llar d e s t r e z a s i n t e r p e r s o n a l e s ; p r o p i c i a r l a formulacin d e p r e g u n t a s e n t r e l o s
e s t u d i a n t e s ; o l a derivacin d e l a s p r e g u n t a s d e l o s e s t u d i a n t e s d e u n a s a l a a
otra, e n e l c a s o d e q u e e x i s t i e r a m s d e u n a . E n l o s c a s o s d e l a formulacin d e
p r e g u n t a s , e s n e c e s a r i o q u e tanto p r o f e s o r c o m o e s t u d i a n t e s s e a c o s t u m b r e n a
d e m o r a r l a s r e s p u e s t a s u n o s b r e v e s i n s t a n t e s , p a r a evitar q u e s e s o l a p e n el final
de las u n a s y el c o m i e n z o d e las otras (Cabero, 2003).
C r e e m o s q u e tambin e s a c o n s e j a b l e q u e e l p o n e n t e p r e s t e e s p e c i a l a t e n cin a l c o m i e n z o y a l a finalizacin d e l t e m a . E n l o s inicios, c o m e n z a n d o c o n
el e s q u e m a d e l a intervencin, y s i sta p e r t e n e c i e r a a u n a s e r i e , p o n e r s u
ubicacin d e n t r o d e l a s a n t e r i o r m e n t e d e s a r r o l l a d a s . R e s p e c t o a l a finalizacin,
realizar u n r e s u m e n a m o d o d e s u m a r i o e n d o n d e expongan l a s ideas fundam e n t a l e s q u e s e h a n explicado.
E s a c o n s e j a b l e q u e e l c o n f e r e n c i a n t e s i e m p r e t e n g a p r e s e n t e ia p o s i b i l i d a d
d e r e d u n d a r s o b r e l a informacin m s significativa, b i e n r e p i t i e n d o l a m i s m a
i d e a v a r i a s v e c e s , b i e n p o r la presentacin d e la m i s m a a travs d e diferentes
m e d i o s o s i s t e m a s simblicos (vdeo, a u d i o , m a p a s c o n c e p t u a l e s , etc.). E s t o ,
a d e m s d e c o n s o l i d a r l a s i d e a s f u n d a m e n t a l e s , servir tambin p a r a d i s m i n u i r
e l c a n s a n c i o q u e p r o d u c e l a utilizacin d e l m e d i o e n s, y la a n g u s t i a d e l o s
a l u m n o s u b i c a d o s f u e r a d e l a s a l a p o r l a comprensin y captacin d e la i n f o r m a cin o f r e c i d a p o r e l profesor. Tambin e l t e n e r p r e v i s t o u n a s e r i e d e a c t i v i d a d e s
rompehielos para los comienzos d e las sesiones.
Tambin, e n c u a n t o a l a presentacin d e m a t e r i a l e s u s a n d o
PowerPoint,
v i d e o p r e s e n t a d o r o l a p i z a r r a , e l p o n e n t e d e b e r adoptar, i n d e p e n d i e n t e m e n t e
d e l o a p u n t a d o e n l o r e f e r e n t e a i diseo, u n a s e r i e d e p r e c a u c i o n e s c o m o s o n :

Las presentaciones de los alumnos

1 35

facilitar ia iecturabilidad d e l o s textos mantenindolos e l t i e m p o o p o r t u n o s e n


la p a n t a l l a , n o c a n s a r a l o s r e c e p t o r e s c o n l a r g a s p r e s e n c i a s e n la p a n t a l l a d e
l o s textos, dividir la p i z a r r a e n diferentes p a r t e s h o r i z o n t a l e s p a r a p e r m i t i r u n
r e c u a d r o c o n la cmara d e f o r m a q u e facilite l a observacin d e lo e s c r i t o , o p o n e r textos e n e l v i d e o p r e s e n t a d o r q u e s e a n p e r f e c t a m e n t e ledos a travs d e u n
m o n i t o r d e televisin.
E n e l c a s o d e l a produccin d e t r a n s p a r e n c i a s y p r e s e n t a c i o n e s c o l e c t i v a s
i n f o r m a t i z a d a s , s e r e c o m i e n d a p r e s e n t a r u n e s p e c i a l c u i d a d o a l o s c o l o r e s , el
tipo, e l tamao d e la letra y l a c a n t i d a d d e informacin q u e t r a n s m i t i r e m o s
p o r l a m i s m a . E n e s t a lnea, a l g u n a s d e l a s r e c o m e n d a c i o n e s p u e d e n s e r l a s
s i g u i e n t e s : utilizar u n m o d e l o horizontal d e distribucin d e la informacin, u t i lizar t i p o s d e letras c l a r o s y d e fcil r e c o n o c i m i e n t o p o r l o s e s p e c t a d o r e s c o m o
l a "helvtica" o la "arial", tamao d e la letra s u p e r i o r a l o s 2 8 p u n t o s , 8 lneas
de texto c o m o mximo p o r t r a n s p a r e n c i a y b u e n a combinacin d e c o l o r e s e n t r e
el fondo y l a s letras.
E n la ltima fase el p r e s e n t a d o r podr c o m b i n a r s u exposicin c o n o t r a s a c tividades, c o m o s o n : l e c t u r a s d e textos c o m p l e m e n t a r i o s , observacin y anlisis
d e d o c u m e n t o s informticos, a u d i o v i s u a l e s y m u l t i m e d i a s , revisin d e pginas,
realizacin d e trabajos e n grupo...
L a sesin d e la v i d e o c o n f e r e n c i a p u e d e s e g u i r tambin c o n la utilizacin d e
e n t o r n o s telemticos c o l a b o r a t i v o s , c o m o el B S C W o m e d i a n t e h e r r a m i e n t a s d e
comunicacin sincrnicas y asincrnicas telemticas, c o m o el c h a t o e l c o r r e o
electrnico ( C a s t e l o y Ruiz, 1 9 9 9 ) .

5. Autoevaluacin sobre la e-actividad


A partir d e ia lectura d e e s t e captulo, deber r e s p o n d e r a l o s s i g u i e n t e s
interrogantes.

.
1.

PREGUNTA
V F
Es importante que cuando participamos en un foro de discusin, nos atengamos
a las recomendaciones que nos sugiere e l moderador, ya que si no lo hacemos V F
corremos el riesgo de que veten nuestras intervenciones.

Cuando se realizan presentaciones, no conviene reiterar las ideas porque la


v
exposicin se hace muy larga y pesada.

6.

No es recomendable combinar como metodologas de exposicin de informacin


V
las sesiones de videoconferencia con las sesiones sincrnicas de chat.

5.

Para un correcto anlisis de las presentaciones hechas por un grupo de personas


v
es importante que establezcamos una serie de categoras y dimensiones.

4.

En una exposicin es tan importante atender al diseo y produccin de materiales


v
de presentacin colectiva como a la puesta en escena.

3.

Cuando realizamos intervenciones mediante videoconferencia, no debe importarnos


la audiencia para la que hablemos, ya que los giros verbales y las expresiones son V
iguales en cualquier parte del mundo de habla hispana.

2.

7.

Observar a los grupos de estudiantes cuando realizan sus presentaciones de los


trabajos, permite a los profesores entender la calidad de cada interaccin del V
equipo y de su progreso en la tarea.

.../...

13 6

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Las presentaciones de los alumnos

1 3 7

.../...
8.
9.

10.

El tamao de letra adecuado para una presentacin colectiva informatizada hecha


V
con Microsoft PowerPoint es de 28 puntos.
Utilizar metodologas colaborativas usando para ello la red Internet y programas
especficos como BSCW dificulta enormemente la concentracin de los alumnos ya
V
que este upo de programas no facilitan en absoluto la presentacin de informacin
sobre temas concretos.
La autoevaluacin de las presentaciones por los propios integrantes del grupo es
una estrategia inadecuada ya que es muy poco objetiva y no aporta informacin V
fiable al profesor.

6.2. Actividad 2
O r g a n i z a u n a sesin d e C h a t d e u n g r u p o d e a l u m n o s q u e p e r t e n e z c a n a u n
m i s m o g r u p o d e trabajo, g r a b a e l texto d e l a sesin, imprmelo e intenta e s t a blecer l a s d i m e n s i o n e s q u e s e h a n tratado d u r a n t e l a m i s m a . P u e d e s e r i m p o r tante c o n s u l t a r e l d o c u m e n t o e l a b o r a d o p o r T o r r e s , J . J . y o t r o s ( 2 0 0 1 ) , titulado
" S i s t e m a d e anlisis d e l d i s c u r s o e n l a comunicacin sincrnica", e x p u e s t o u n
poco m s a r r i b a d e e s t a s lneas:
(http://vvvvw.edutec.es/edutec01/edutec/comunic/EXP24.html).

Resultados

2.

1.

3.
V

4.
V

'5.'.
F

6.
F

7
V

8.
V

9.
F

6.3. Actividad 3
R e d a c t a u n a s e r i e d e n o r m a s p a r a e l envo y r e s p u e s t a d e c o r r e o s electrnic o s c o n t u s a l u m n o s . Srvase p a r a e l l o d e l o s e j e m p l o s e x p u e s t o s e n la a c t i v i d a d
anterior r e l a c i o n a d a c o n l o s foros d e discusin.

10.

6. Actividades

7. Bibliografa

6.1. Actividad 1
Debers disear u n a e s c a l a d e evaluacin q u e p u e d a s e r v i r a l o s a l u m n o s
p a r a q u e s e autoevalen e n t r e m i e m b r o s d e u n m i s m o g r u p o , p o r e j e m p l o , e n
u n a sesin d e comunicacin sincrnica. P a r a ello, d e b e r s r e d a c t a r u n total d e
2 0 tems a g r u p a d o s bajo e s t o s c r i t e r i o s :
H a b i l i d a d p a r a emitir o p i n i o n e s p e r s o n a l e s y p u n t o s d e v i s t a .
Habilidad p a r a defender s u punto d e vista.
H a b i l i d a d p a r a n o d o m i n a r l a discusin.
Cantidad d e ayuda ofrecida a los m i e m b r o s del equipo.
H a b i l i d a d p a r a ensear e l c o n t e n i d o a l e q u i p o .

Jos Snchez Rodrguez

ALUMNO:

ARTICULATE P R E S E N T E R (2004). Convertidor de presentaciones


en PowerPoint
aFlash.
(http.7AvTvw.articulategIobal.com/) (24/06/05)
BARROSO, J . (2004). L a s presentaciones colectivas multimedia e n la enseanza u n i versitaria. E n Cabero, J . y Romero, R. (2004). Huevas tecnologas en la prctica
educativa. Granada: Aria! E d i c i o n e s . Pp. 3 1 - 4 6 .
CABERO, J . (2003). L a videoconferencia. S u utilizacin didctica. E n BLZQUEZ, F.
(Coord.). Las nuevas tecnologas en los centros educativos. Mrida: Consejera
de Educacin, Ciencia y Tecnologa d e la J u n t a d e Extremadura. Pp. 9 9 - 1 1 5 .
C A S T E L O , V. y RUIZ, P. M. (2000). Videoconferencia
y CSCW: la base tecnolgica para
a formacin en lnea y el trabajo en grupo.
(http:/Avw.w.ucm.es/info/multidoc/multidoc/revista/num8/casteIo.html) (25/06/05)
CfVE ( 2 0 0 5 ) . Metodologa de intervencin en el Chat.
(http:/Avvvw.cibereduca.com/cive/metodologia.htm) (20/06/05)
DATAFAX ( 2 0 0 2 ) . Normas d e un Chat.
(http:/Avww.datafax.com.ar/servicios/chat/normas%20de%20un%20chat/) (24/06/05)

Srvase c o m o e j e m p l o l a s i g u i e n t e p l a n t i l l a :

TEM

DIMENSIN

1.

D E B E N I T O , B. (2003). L a evaluacin d e los aprendizajes e n entornos de aprendizaje


cooperativo. E n Martnez, F. (comp.) (2003). Redes de comunicacin en la enseanza. Barcelona: Paids. Pp. 2 0 9 - 2 2 6 .
Puntuacin
0

Habilidad para n o
Interrumpe constantemente el
dominar la discusin. 1.1. discurso de sus compaeros, no
dejando terminar las intervenciones.

D E B E N I T O , B. y SALINAS, J . (2004). Diseo d e acciones formativas soportadas e n


videoconferencia, e n Salinas, J . ; A g u a d e d , I. y Cabero, J . (Coords.). 7ecnoogas
p a r a la educacin. Madrid: Alianza. Pp. 2 3 1 - 2 4 7 .
E D U C A R E D (2005). normas de participacin en el foro.
(http:/Avww.educared.netYEntrePadres/foros.htm) (21/06/05)

E D U T E K A ( 2 0 0 2 ) . Consejos de los expertos para realizar presentaciones


(http://www.eduteka.org/QuiaPresentaciones.php3) (23/05/05)

1.2.

efectivas.

13 8

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

ENERSON, D. y OTROS (1997). The Penn State Teacher II: Learning to Teach, Teaching to learn. Pennsylvania: University Park, PA, The Pennsylvania State University.

3 8

FERNNDEZ, P. (2004). El tutor y la intervencin tutorial en teleformacin. En Cabero,


J . ; Reig, C. y Martnez, A.: La utilizacin de las TICs en la enseanza II. Sevilla:
OID.
FONDOS DE LAS AMRICAS (2005). Normas de uso del foro.
(http:/Avww.sociedadcivil.c!/nuevodiario/sitio/cabeceras/c07.asp)

Circuios de aprendizaje
Julio C a b e r o
M. C a r m e n Llrente
Universidad de Sevilla

(21/06/05)

JORDN, A. (2004). normas de participacin en el foro.


(http://www.us.es/foros/read.php?f=496fi=105&t= 105) (21/06/05)
MRQUEZ, A. (1998). Vldeoconferencia
interactiva. Gua breve para el ponente.
(http://enlnea.unam.mx:8080/gsp/rifet/piloto/tema9c.jsp) (14/10/04)
MICROSOFT PRODUCER (2003). Complemento de PowerPoint 2003, Microsoft Producer para Microsoft Office PowerPoint 2003.
(http://www.microsoft.com/downloads/details.aspx?FamilyID= 1 b3c76d5-fc754f99-94bc-784919468e73&displaylang=es) (24/06/05)
PARKETEMATIKO (2000). FORO
ParKelematMo.
(http://webs.ono.com/usr001/hooh/foro/foro_parketematiko.htm) (21/06/05)
POZZI, Q. (2003). Plantilla para evaluacin de compaeros.
(http://www4.gvsu.edu/pozzig/narrativa_gotica/Criterios/evaluacion_de_
companerosl.htm) (21/06/05)
TORRES, J . J . y otros (2001). Sistema de anlisis del discurso en la comunicacin
sincrnica.
(http://www.edutec.es/edutec01/edutec/comunic/EXP24.html) (20/06/05)

1. Caractersticas fundamentales
Los crculos d e aprendizaje son una modalidad de trabajo e n entornos virtuales, desde los q u e se aborda el tratamiento de u n contenido, problemtica, o
acontecimiento, desde distintas perspectivas. De este m o d o los alumnos investigan, cotejan fuentes, analizan informacin y logran llegar a conclusiones despus d e u n trabajo colectivo e n donde cada m i e m b r o del grupo resulta decisivo
para el proceso d e aprendizaje de todo el grupo.
En cierta m e d i d a podramos decir que son una modalidad de aplicacin d e l
trabajo coiaborativo en redes, q u e pueden desarrollarse tanto dentro del propio
grupo c o m o c o n otros grupos, q u e pertenezcan a la misma escuela o a otras.
En cierta m e d i d a podramos decir que son u n conjunto de grupos de diferentes
escuelas q u e planean e i m p i e m e n t a n e n la red proyectos basados en los planes
y programas vigentes (figura n. 1). Fueron creados por Margaret Riel.

MMIMARfll

% 3IS

14 0

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

En estos crculos la interaccin que se produce es doble y a u n doble nivel.


Doble e n el sentido, d e q u e por u n lado es interaccin entre los estudiantes del
propio crculo c o n los d e otros crculos; y por otro, q u e es interaccin tanto entre
estudiantes c o n estudiantes, estudiantes con profesores, as c o m o profesores
entre profesores (figura n. 2).

Crculos de aprendizaje

141

En esta lnea Bishop y Cibson (1999) en su gua para el aprendizaje a travs


de los crculos de aprendizaje, establecen diferentes objetivos a nivel individual
y grupal. Con respecto a los primeros nos encontramos c o n :
-

Incrementar la autoconftanza y valorar la propia experiencia.


Mejorar la comunicacin y la comprensin interpersonal.
Fomentar competencias / habilidades para la resolucin d e problemas y
para el pensamiento crtico.
Orientar los intereses personales.

Y p o r otro lado, objetivos a nivel grupal tales como:


-

Formar parte de nuevas y extensas redes.


Valorar la diversidad de habilidades y experiencias.
Explorar y acercarse hacia nuevas formas de actuacin social.

Estos crculos pueden suponer una estrategia q u e p e r m i t e revisar y analizar


su prctica docente y ampliar d e esta forma sus actividades d e desempeo p r o fesional. Facilitan el acercamiento c o n otros profesores, sean estos de su entorno cercano o no. Al m i s m o tiempo, para los alumnos, el trabajar en u n ambiente
coiaborativo con compaeros de diversos contextos (barrios, ciudades, regiones
o pases), les permite ampliar las experiencias fuera de su entorno presencial
inmediato del aula y sus compaeros cercanos.
Sealar que para que pueda funcionar, entre otras cosas q u e posteriormente presentaremos, los grupos deben poseer una serie de caractersticas, c o m o
son: m i s m o nivel educativo d e los participantes, y establecer u n t i e m p o d e c o nexin e n lnea tanto sincrnica c o m o asincrnica.

F i g u r a n. 2 .

Interaccin en los Crculos de aprendizaje.


Los crculos s o n p o r tanto grupos de aprendizaje, y presentan una serie de
ventajas c o m o son:

Facilitan la alfabetizacin digital de los estudiantes.


Sirven para comunicar ideas, conceptos y actitudes fundamentalmente
p o r escrito.
Sirven para comprender las necesidades d e diferentes audiencias.
Ayudan a usar apropiadamente el lenguaje, y especialmente el lenguaje
escrito, para expresar ideas.
Valorar positivamente los puntos de vista d e los otros.
Desarrollarse sobre diferentes temas.
Involucra a los estudiantes e n la investigacin mientras exploran temas
comunes.
Aprender a trabajar con compaeros alejados d e nuestro espacio i n m e diato.
Comprender la responsabilidad que significa trabajar e n grupo.
Ofrece oportunidades para leer, evaluar y editar el trabajo d e otros.
Ampliar perspectivas y visiones.

Para finalizar es importante q u e n o perdamos d e vista q u e e n los crculos se


pueden diferenciar tres grandes roles: coordinador del crculo, profesor y a l u m nos. Estos roles les llevarn a desempear funciones especficas e n las distintas
etapas de s u puesta e n marcha, aspecto que trataremos a continuacin.

2. Forma de ponerlos en funcionamiento


Las fases que hemos de seguir s o n seis:
Preparndose para el crculo.
Apertura del crculo.
Planificacin del trabajo.
Intercambio de informacin y d e trabajo entre los participantes.
Publicacin del crculo.
Cierre del proyecto.
A continuacin pasaremos a presentar en qu consiste cada una d e stas,
y las actividades q u e tanto profesores como alumnos y coordinador deben
realizar e n ellas. Pero antes nos gustara sealar q u e las diferentes actividades
pueden cambiar segn estemos hablando de crculos de aprendizaje realizados
en el m i s m o centro o q u e presenten una dispersin geogrfica; tambin d e pender de que nos incorporemos a u n proyecto d e crculos d e aprendizaje y a
creados o q u e seamos nosotros los q u e lo creemos. Lgicamente nosotros aqu
realizaremos una visin de conjunto.

14 2

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

a) Preparndose para el crculo


En esta fase el profesor realiza diferentes actividades c o m o las siguientes:
Asegurarse de que los a l u m n o s tienen las competencias tecnolgicas
requeridas para participar e n este tipo de actividad (envo de mensajes
electrnicos, abrir carpetas, identificar los mensajes, saber comportarse
e n los foros d e discusin...).
-

Presentar el proyecto q u e se va a realizar.


Explicar e n qu consiste e l crculo de aprendizaje.
Motivar a los estudiantes para participar e n la actividad.
Aclarar lo importante q u e es el c o m p r o m i s o de cumplir las fechas, ya
q u e otros crculos dependen d e l trabajo de ellos.
Definir u n plan para el envo, recepcin, manejo y almacenamiento de
los mensajes electrnicos.
Y preparar el mensaje de presentacin del crculo a otros crculos. Este
mensaje debe contener diferentes aspectos: n o m b r e del g r u p o y de sus
integrantes, n o m b r e del profesor, n o m b r e de la escuela e n la cual se
desarrolla la experiencia, materia, aspectos que tratarn, ubicacin,
direcciones para la comunicacin electrnica...

Si u n grupo o escuela se incorpora a u n crculo ya creado es importante que el


profesor lea el mensaje enviado p o r el coordinador del crculo, donde se indicarn
los pasos a seguir e n cada una de las fases de interaccin, y la lista d e nombres y
nmeros de grupos de crculo, as c o m o sus direcciones electrnicas.
En esta primera fase debern quedar perfectamente definidos los objetivos
que se pretenden conseguir, por l o q u e ser necesario identificar objetivos educativos tales c o m o actitudes, valores, conocimientos y conductas.
Es importante q u e el coordinador de crculo establezca desde el principio
las medidas oportunas para asegurarse d e q u e todos los participantes e n la
actividad conocen las "reglas del j u e g o " y su funcionamiento, as c o m o tambin
las n o r m a s que se aplicarn para d a r de baja a u n grupo por no haber cumplido
con los requerimientos de las diferentes etapas. Tambin debe asegurarse de
que las herramientas telemticas q u e se utilizarn para la comunicacin s o n dominadas por los diferentes crculos, as c o m o tambin d e que las posibilidades
de archivo de las intervenciones d e los participantes funcionan.

b) Apertura del crculo


En la siguiente fase se intercambian las primeras ideas respecto a los temas
a trabajar y cmo van a ser abordados por los m i e m b r o s del grupo. Al m i s m o
t i e m p o es el m o m e n t o de enviar el mensaje de saludo preparado e n la fase anterior a la lista d e distribucin.
En esta fase la funcin del coordinador del crculo girar fundamentalmente
en t o r n o a motivar a los estudiantes para q u e interaccionen entre los diferentes
grupos, promover la participacin e n el foro de discusin, y resolver las diferentes dudas q u e se vayan planteando a lo largo d e l desarrollo de esta fase.
Por s u parte, el profesor desempear funciones similares a la d e l coordinador del crculo, pero centradas e n s u g r u p o concreto de estudiantes.

Crculos de aprendizaje

143

Y por ltimo, los estudiantes debern ubicar geogrficamente as escuelas y


los a l u m n o s q u e participen en la experiencia, y comenzar la comunicacin c o n
los alumnos del crculo y la experiencia.

c) Planificacin del trabajo


En esta etapa, tras definir y delimitar con completa claridad el proyecto q u e
se va a desarrollar, de acuerdo con el proyecto docente que se persiga, se debern realizar diferentes aspectos como son:
-

Seleccionar el proyecto de acuerdo con los objetivos perseguidos.


Planificar las primeras ideas sobre cmo se va a desarrollar el proyecto,
y cmo ser la publicacin final.
Informar a las otras escuelas participantes el tema que se ha elegido
para el proyecto.
Solicitar la informacin a las otras escuelas.
Planear el trabajo del proyecto a realizar en la siguiente fase.
Una vez que se reciba la peticin de informacin de las otras escuelas,
planear el trabajo de investigacin.

En esta fase puede ser interesante desarrollar u n "torbellino de ideas", para


analizar los intereses que sobre la temtica tienen los estudiantes, y seleccionar
posteriormente, de forma consensuada, los que respondan a la mayora de los
m i e m b r o s del grupo.
La funcin del coordinador del grupo ser fundamentalmente la de m o d e r a r
las diferentes participaciones en la lista de distribucin o supervisar el desarrollo de la weblog, y establecer los contactos oportunos con los profesores d e
aquellos g r u p o s rezagados para saber los motivos de tal situacin.

d) Intercambio de informacin y de trabajo entre los participantes


Esta fase consiste en desarrollar el proyecto que se ha seleccionado e intercambiar informacin con los equipos del crculo de aprendizaje.
En ella se deber prestar atencin a una serie de aspectos como sonr
Organizar equipos de trabajo en el saln de clase para ir elaborando e l
proyecto.
Enviar una o ms contribuciones a cada uno de los proyectos del crculo, de manera q u e se vea que el crculo est vivo y con deseos d e
contribuir a la realizacin del proyecto.
Enviar mensajes de avance del proyecto.
Monitorear el progreso de tus alumnos e n el trabajo para los otros p r o yectos.
Determinar fecha lmite para recibir trabajos de t u proyecto.
Establecer fecha lmite para finalizar t u proyecto.
Marcar en el calendario las fechas lmite para cada uno de ios otros p r o yectos.
No d e b e m o s olvidar q u e esta es una de las fases ms enriquecedoras para
los estudiantes, ya que tienen que indagar, reflexionar, interaccionar c o n s u s
compaeros de grupo, llegar a acuerdos, o asumir los puntos de vistas de los
otros grupos.

144

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Es importante que se tenga en cuenta y que se supervise q u e los mensajes deben ser enviados entre los grupos, no por sus individuos. Por ello es necesaria la interaccin e intercambio de los miembros del grupo para determinar qu se enva.
El coordinador d e l crculo estar pendiente de llevar una bitcora de las
diferentes intervenciones d e los grupos, as c o m o motivar y promover la participacin de los distintos grupos.

e; Publicacin del crculo


Este es el m o m e n t o de preparar la publicacin del trabajo realizado, y en
ella se deben realizar las siguientes actividades:
-

Organizar el g r u p o para la elaboracin del informe final.


Elaborar el i n f o r m e final.
Analizarlo entre todos los m i e m b r o s del crculo.
Y publicarlo para todos los miembros del grupo.

Es importante que previamente a la publicacin del informe se haya establecido una estructura para la publicacin del informe que sea respetado por los d i ferentes grupos de los crculos de aprendizaje. Normalmente esta estructura ser
definida desde el comienzo de la experiencia por el coordinador del crculo.

Crculos de aprendizaje

1 4 5

Hiltz, Teles y Turoff, 1995; Riel, 1993, e n Salinas, 1996). Pero si lo que queremos
es contextualizarlo ms concretamente a entornos virtuales basados en la Web,
existe u n gran nmero de propuestas sobre las q u e poner en prctica dicha
estrategia de aprendizaje.
Para entender y comprender cmo los profesores de diferentes niveles e d u cativos incorporan los crculos de aprendizaje c o m o estrategia e n el aula para
su uso cotidiano, vamos a realizar u n pequeo recorrido sobre una variedad de
ejemplos q u e ofrecen una clara representacin referente a la utilidad de los m i s mos. Aun as, cabe resaltar de nuevo la idea de q u e poner en funcionamiento
dicha estrategia supone para el docente una gran labor de diseo y planificacin
en torno a la m i s m a , que si bien es objetivo indispensable en la enseanza tradicional, lo es ms an e n entornos virtuales, donde la mayora de las variables
deben estar, quizs, m u c h o ms controladas.
El primero de los ejemplos que presentamos pertenece a uno de los trabajos q u e se estn desarrollando a travs del Global Teenager Project (http:
//www.globalteenager.org/), espacio online para grupos y comunidades interesadas e n el progreso internacional, facilitando diversidad de herramientas y servicios online necesarios para el desarrollo de actividades de equipo, grupo, red,
sociedad o c o m u n i d a d . Actualmente Dgroups da soporte a unos 1.413 grupos y
est compuesto por unos 41.800 m i e m b r o s .

Una posible estructura puede ser:


-

Ttulo del trabajo.


ndice.
Personas q u e h a n realizado el trabajo.
Introduccin.
Contenido.
Conclusiones y/o sugerencias.
Bibliografa.

f) Cierre del crculo


La ltima fase consiste fundamentalmente e n llevar a cabo d o s actividades
fundamentales:
-

Despedirse de los otros m i e m b r o s del crculo.


Y asegurarnos de que nuestros alumnos poseen copia del trabajo realizado.

Por ltimo ser funcin del coordinador del crculo cerrarlo y establecer los
mecanismos necesarios para ello. Es importante q u e una vez finalizada la actividad e l profesor autoevale c o n sus alumnos la significacin y meritaje q u e la
participacin e n el crculo les ha supuesto.

3. Ejemplos
Diferentes y variadas s o n las experiencias q u e se han llevado a cabo a travs del mtodo que h e m o s presentado, ms teniendo e n cuenta que ya fueron
bastantes los autores q u e a l hicieron referencia varios aos atrs (Harasaim,

F i g u r a n. 5 .

Pgina principal del Global Teenager Project (http://wwiv.globalteenager.org/)-

14 6

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Uno de los proyectos q u e actualmente se est llevando a cabo es e l denom i n a d o Crculo d e Aprendizaje " E l Futuro" (http://www.dgroups.org/groups/CAEIFuturoMarzo2005/) (figura n. 4 ) .

*T**>

t>V

Ver FWtm

neitnst*

AtuCU

global teenagerproject
www.globalteenager.org

Circulo de Aprendizaje "El Fuluro" Marzo 2005


:
;
__

Crculos de aprendizaje 1 4 7

Rosa ftoemf Hola! que tal? somos Lari, Ana y Chele del grupo Futuristas.
2005-04-26
Introduccin:
14:57
Actualmente se sabe que el clima se ver afectado significativamente en
el futuro, a consecuencia de la concentracin de gases invernaderos lo
cual da como respuesta una alteracin en las precipitaciones globales.
Tambin sufrirn cambios los ecosistemas globales.
Es por ello que existe una gran incertidumbre referente al cambio
climtico global y las respuestas de los diferentes ecosistemas.
En este trabajo investigaremos las principales causas y consecuencias del
cambio climtico mundial, sus posibles efectos futuros y de esta manera
trataremos de hacer ver a las personas la peligrosa situacin en la que se
encuentra nuestro planeta.
Cules seran las consecuencias ecolgicas que enfrentara la tierra si no
empezamos a actuar-AHORA- para recuperarla?
Saludos

%
|

Figura n. 5 . Mensaje al foro de discusin.

Seccin
Circulo de Aprendizaje " O Futura" Marru 2005 .
ii>, t

Mmales r p d r n ' t t ft i i ih. i mu

-i

Bfl/1MI0S

Idioma

Claro est q u e dichos mensajes n o deben quedar e n el vaco, y s o n l o s


docentes coordinadores del crculo los responsables de fomentar la participacin, respuesta e interaccin entre todos los grupos y m i e m b r o s del proyecto
en comn.

DWIMOM
Mis 0 tupos

XIIJ3C5

xnmtsca
KBtROS
ttoclunt ! ' I-(!B!

pr^Sd?

t^Ajixil^).,;.!

^nifcidan

.:^v: :^J ^'-^


:

::

| ytfanJlW;:; -gjtxr\.l

En este ejemplo (figura n. 6), p o d e m o s observar cmo, adems de la u t i lizacin d e la herramienta de comunicacin asincrnica c o m o es el foro, los
docentes coordinadores planifican la realizacin de chats a travs de c o m u n i c a cin sincrnica y as fomentar una mayor sensacin d e cercana entre todos.

flttMH

< S'J

*1

* M
s i k i t u PRIMERA SESION DE CHARLA EN LINEA "CHAT" ENTRE PROFESORES
2005- **********************************************************************
04-26 Jueves 28 de abril de 2005 (CA-EI futuro)

F i g u r a n. 4 . Crculo de Aprendizaje "El Futuro"


(http://www.dgroups.org/groups/CA-ElFuturoMarzo2005/).

^4-35

**********************************************************************
Estimados profesores:
j.
Estoy muy contenta de trasmitirles esta noticia, por fin despus de varios
contratiempos este jueves 28 de abril de 2005 (ver horarios por pas), tendremos
nuestra primera sesin de charla en lnea.
Horarios (QTM)/Argentina: 12:00 am/ Boiivia: 11:00 am/ Madrid: 16:00 pm...
En este sentido, les invito a consultar la seccin de recursos del CA donde
encontraran un documento en el cual les desgloso los pasos a seguir para que
todos conozcan el procedimiento a seguir y no tengan ningn contratiempo dicho da.
Recuerden que su participacin es importante; esta es una muy buena oportunidad
para conocer a sus colegas e intercambiar experiencias, y sobre todo, ampliar su
crculo de amistades. Igualmente, este encuentro les permitir tener un mayor
conocimiento prctico de cmo participar en una reunin en lnea, lo cual les
seriar para guiar a sus estudiantes, en ia sesin de charla que ellos ms adelante
tambin tendrn (fecha por confirmar).
Agradeciendo su atencin a la presente.
NOS VEMOS EL JUEVES!!!!!
Saludos cordiales.

A travs de dicha Web p o d e m o s observar cmo queda estructurado el espacio d e comunicacin y diferentes herramientas disponibles para la utilizacin
por parte de los distintos g r u p o s del proyecto, tales c o m o "Mensaje", "Miembros", "Recursos" o "Calendario". No es nuestro propsito e n este apartado detallar d e forma terica las fases a seguir e n cada una de las m i s m a s , p e r o s nos
parece importante reflejar cmo s e llevan a la prctica diferentes m o m e n t o s que
c o m p o n e n dicha planificacin.
As pues, encontrndonos por ejemplo e n la Tercera Fase de planificacin de
los proyectos, y ms concretamente e n la tarea de discutir ideas sobre e l p r o yecto y el tema seleccionado, e n este caso "El Futuro", e l docente puede hacer
llegar a l resto d e g r u p o s u n mensaje tal c o m o e l que exponemos a continuacin
(figura n. 5), anuncios los cuales quedarn distribuidos bien a travs d e una
lista d e correos o desplegados e n u n a estructura de foro. En este caso concreto,
p o d e m o s observar una estructura d e foro:

Figura n. 6 . Mensaje al foro de discusin.

14 8

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Por ltimo, otro de los aspectos importantes a tener e n cuenta e n la puesta


e n prctica de u n crculo d e aprendizaje es la "Calendarizacin del Proyecto", ya
q u e facilita la organizacin y participacin de todos los m i e m b r o s del proyecto.
Por ello, la utilizacin de la herramienta disponible para tal fin, e n este caso
concreto "iConnect o n l i n e " (figura n. 7), resulta imprescindible para u n ptimo
desarrollo del crculo d e aprendizaje.

3 Calendar aiEvents - Microsoft internet Enptor*r


A.-Ctv3 - i f c - V Faar
Avida

Crculos de aprendizaje

03

irr Espaa f

1 49

S3

Di

KIDLZNK es gratis pero los Jvenes deben


orrtesfundo cuatro preguntas
| anres de comen!or c participar n cualquiera d>
I sus actividades.

...---lai-si

23- '^^PWRj
:

Connect

animo
ffl November 2005

^6
Libr-o d visos
;

.JifiEBS;

Adujtfls.

: Prnti

En'Je tanates

5JEa8S

aminas

HSiTiafeS

"M.

"

*]rttwt

Figura n. 8 . Red Kidlink (http://www.ktdlink.org/spanish/).

I UBB .nf.Brt.J t)M.,dN.t : CUEJOM IrilllHl UHB

Entre los tipos de proyectos que dicha r e d realiza encontramos u n a gran


variedad de ellos, pudiendo optar por diferentes, tales c o m o (cuadro n. 1):

TICC Rcndt.M gfl Bg

Figura n. 7. Cafendartzacin del Proyecto a traus de IConnect online"


(hp://www.beUanet.org/calendar/index.cfm?op=ShowCalendar&calendarJd=15).

El ejemplo que v a m o s a exponer a continuacin (Figura n. 8), ha sido desarrollado a travs d e l espacio d e n o m i n a d o "Kidlink" (http://www.kidlink.org/
spanish/), el cual desarrolla proyectos e n torno a los crculos de aprendizaje,
definidos c o m o "intercambios
por correo electrnico, IRC y/o Web, de duracin determinada
o abiertos, con docentes y/o alumnos de diferentes pases
sobre un tema especfico: lengua, matemtica, ciencias sociales, arte, etc.,
o con interaccin de varias reas, y con el propsito de lograr
determinado
objetivo".

El arte es universal y no tiene idioma. Permite la participacin tanto


de los ms pequeos, c o m o de jvenes que hablan otros idiomas.

Obras de arte

El resultado puede ser un diario o revista en papel, una revista


electrnica o una pgina HTML para el Web, en base a artculos de
alumnos.

Produccin
de textos
periodsticos

Con ellos se pretende el intercambio y comparacin de informes


sobre temas varios (historia, geografa, ecologa, etc.) en base a una
investigacin realizada sobre el tema.

Produccin de
textos cientficos

Estos proyectos pueden llegar a la realizacin de poemas, cuentos,


novelas, etc., ya sea individual o colectivo entre alumnos que estn
muy distantes geogrficamente.

Produccin de
textos literarios

Proyectos de intercambio entre estudiantes, con el fin de


profundizar los conocimientos culturales o del idioma.

Correspondencia

C u a d r o n. 1, Tipos de proyectos.

1SO

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Pero ms especficamente, nos vamos a centrar e n el Crculo de Aprendizaje


"Nuestras Races" (Figura n. 9), proyecto permanente (sin fecha d e finalizacin),
ya que una de sus principales finalidades es " f o r m a r una base de datos de las
races de cada pas de participacin".
Este se encuentra estructurado en varios apartados: "Texto del Proyecto",
"Comentarios sobre el Proyecto", y "Trabajos realizados". En este caso concreto
vamos a centrarnos e n cmo dicho crculo ha sido publicado, lo que correspondera a la fase quinta "Publicacin del Crculo".

' -'

Ayuda.-

'

-fax*

.urgifcuando

U l i i M

o-

,u

un. s . l i d .

Crculos de aprendizaje

1 5

Comentarios sobre el proyecto

De 2 a c o o r d i n a d o r a del

. . . . . .

-poro

mmnwmmpi-!*!*:

> T> ~ :

* - - - J t a . ^ - S .
PROYECTO:

Es a travs del enlace anteriormente facilitado desde el q u e poder acceder


al trabajo final realizado, t a n t o por parte de los a l u m n o s , c o m o por parte de los
docentes. As pues, adems de la presentacin del proyecto que correspondera
al p r i m e r o de los apartados, posteriormente p o d e m o s acceder a aquellos comentarios que sobre el m i s m o h a n realizado los coordinadores de los distintos
grupos que componan el crculo (Figura n. 10).
Y c o m o ltima tarea se llevar a cabo la presentacin ante el crculo de
aprendizaje el proyecto d e colaboracin, el cual se concibe c o m o resultado del
esfuerzo constante realizado por a l u m n o s y docentes, divulgacin que en este
caso concreto es mayor debido a la posibilidad de acceder a l a travs de su
publicacin en la red mediante pgina Web. A continuacin ofrecemos u n claro
ejemplo (Figura n. 1 1 y Figura n. 12) de los diferentes trabajos realizados pollos grupos que c o m p o n e n dicho crculo:

w ; :

,,

d i d c t i c a con , i

l o =

l i d

.,

proyecto

i l u . n o d s t . .

ano .

. l

^ " s . n ,

Figura n. 1 0 . Comentarios sobre el proyecto


(http://www.kidlink.org/spanish/kidproj-spanish/raices/raices-com.html).
J3S

f K.OPROJ )
'A' Gem&aritts sobre, ni. ?ni\'<:a:
^T Trabajos

realizados;

Guatemala
Mxic>

Esto quiere decin E n el nombro do Allah, d Clemente, el Mbericordioso v so loo as: 'BUmiUaJil ox r.iol
rausuimanes siempre empezamos nuestros bnbajos con esla frase.

rhlm-

Los

lc^kdmr!Ao5^es1a.^!!a Qma(> m n s u ^ R u n a

S S ,
SS

""i
* "
T "P ". * .
anronunos, ,adoauidn,=s. anadie-sos. uruguayos.
" - ^ " f ^ > on.sus ranul. oo Qranacta. Nos pareci importante ,e esto, r i t o , osludiaran, tarfet. de
vi
5
">
morn h.ohos por los equipos do trabajo quo formamos entneos

estudiante,; otros, viendo eon oos las fotos, lo, rdoimo, %r


de lo, recuerdo,

T T \^
f

, U C

llToSlolT , "" ." "- ^ ^ ' J "


0 <l<

-:

,t

Le utZ

I Nuestra pericia e iknnx. "Maestranza cic


Granada''.

CpriRht

ff*

Kste CK aricslro escudo y tiene un


significado: " A cada lado de una de las
puerta! d [a Alhambra hay un dibujo.
Uno es una llave y ej otro una mano de
Fma. Dice una leyenda, que cuando la
mano coja la llave; jos miuulmanes

KioniuX. Todo* los dorecboB toser/soos.

lio

inlvi-rin n (irnrrfldc

Figura n. 9. Crculo de Aprendizaje "Nuestras Races"


(http://www.kidlink.org/spanish/Mdproj-spanisWraices.html).

F i g u r a n. 1 1 . "Nuestras Races.- La Granada Musulmana. (Espaa)


(http://wwwMdlink org/spanish/kidpro^
f

1sa

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Crculos de aprendizaje

1 5 3

5. Autoevaluacin sobre la e-actividad


/Vuestros primitivos
habitantes

1.

Los crculos de aprendizaje s o n entornos, siempre basados e n la web,


para el intercambio intercultural.

Verdadero

Faso

Canuda lo* cantralrtadorel flecare a rueO-o .mulo rncorttamn fiisintu -rapos indigenar; I*rasToneran peMe* amadas melaetras,

2.
xeiniiedeMeriof AH
venan deida I actual i
Bntft IftM paabtei

Aunque existen diferentes fases para planificar u n crculo de aprendizaje


no existe un orden preestablecido para el desarrollo de las mismas.

3.
y diarmUjron iu vi J
reEginsa, alai qeIIunomo 'Ccni'.t de
inilioi" qur recien Kara
n riijo n i urdan do.

4.

Verdadero

Falso

Falso

Para que u n crculo de aprendizaje se lleve a la prctica de forma ptima, el mayor grado de c o m p r o m i s o siempre recaer en el docente.

.........

Frecuencia de participacin.
Calidad d e la participacin.
Producto conseguido.
Cohesin del sujeto con los distintos m i e m b r o s del grupo.
D o m i n i o mostrado de las herramientas de comunicacin telemticas
movilizadas.
Capacidad d e sntesis.
Capacidad de localizacin d e informacin, estrategias d e bsqueda de
informacin movilizadas y s u evaluacin a la pertinencia d e l proyecto
perseguido.
Expresin escrita.

Verdadero

Los grupos que conforman el crculo d e aprendizaje deben ser preferiblemente procedentes a distintos pases del m u n d o .

V I T U de U n a , IB pe*ea y de Is re col i crios. C a b a nuidei, raolrtis, carpinchos yfiebres;pe rabn.; y rerolnitaljan rint, hierbal, raicei y
huevea. Aiiiimabiui ri tiiricmiu, domesticaban av, huauan algodn y bncian teramieai.
EUnt crean an im ii-r mnrriory (rndernrmini abundantes; Crean an IBI Espritudel mal Ibnwda GuaUthn. Haban arrendaros par dejar '"
eipirilus, crean enana vida nltratamba Irttr mnctiiarin).

Verdadero

faiso

Los principales integrantes de los grupos colaborativos son: mantenedor del grupo, participantes y maestro coordinador.

F i g u r a n. 12. Tfuesras Kaces.- Nuestros primitivos habitantes. (Uruguay}


(http://www.kidlink.org/spanisWkidproj-spanisWralces/R-uru.html)
Por ultimo, n o queremos finalizar dicho apartado sin decir q u e , si bien e n
la mayora d e las ocasiones dicha estrategia ha sido empleada e n niveles ms
bsicos d e enseanza, consideramos q u e s u puesta e n prctica es totalmente
viable para niveles superiores. Una d e dichas experiencias la p o d e m o s observar
en u n estudio realizado p o r Poiirstok (2002) a travs de diferentes facultades
estadounidenses, utilizando el m o d e l o del crculo de aprendizaje c o n el objetivo
de "reflejar la diversidad de culturas, la diversidad de voces, y la diversidad de
realidades q u e subyacen en sus programas formativos".

6.

Verdadero

faiso

Es recomendable que la e-actividad del crculo de aprendizaje sea desarrollada en los niveles ms bsicos de enseanza.

Verdadero

faso

El foro de discusin ser la nica herramienta q u e utilicen tanto los


docentes como los alumnos para la comunicacin e interaccin e n el
desarrollo del proyecto.

8.

9.

Verdadero

fateo

Es recomendable q u e los proyectos consideren una evaluacin p e r m a nente al interior d e cada grupo d e trabajo.

4. Forma de evaluarla
Los criterios de evaluacin q u e se p u e d e n utilizar por parte d e l profesor
para evaluar la actividad s o n diversos y entre ellos se pueden encontrar los
siguientes:

Verdadero

Falso

El docente ser el encargado de seleccionar el proyecto a desarrollar.

Verdadero

Falso

10. Se recomienda q u e las publicaciones sean elaboradas bajo el criterio d e


creatividad de los a l u m n o s .

Verdadero

Taso

Resultados

154

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

6. Actividades
1.

3a9

Selecciona una temtica d e los contenidos q u e impartes e n alguna de


tus asignaturas, o b i e n algn tema e n el que ests interesado, y realiza
u n pre-proyecto d e crculo d e aprendizaje basndote en el siguiente
m o d e l o d e esquema:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
8)
h)
i)

Pundamentacin.
Finalidad.
Objetivos.
Fre-requisitos.Beneficiarios.
Actividades.
Recursos.
Responsables.
Calendario.

Elabora diferentes ejemplos e n los q u e quede reflejada t u intervencin


a travs d e mensajes a l foro d e discusin d e l crculo d e aprendizaje.
Para ello te ofrecemos diferentes posibles m o m e n t o s d e intervencin:

3.

El Crculo d e Aprendizaje utiliza el estructurado mtodo de seis fases,


as cuales h a n sido desarrolladas a lo largo d e l presente captulo. Sob r e la base de la actividad anterior, elige una de las fases propuestas y
desarrllala, tal c o m o t la llevaras a la prctica, teniendo en cuenta el
marco terico ofrecido e n cada una de ellas.

2>

a)
b)
c)
d)
e)
f)

Primer mensaje d e presentacin personal con t u Crculo d e Aprendizaje.


Presentacin al resto d e grupos d e t u Proyecto.
Coordinacin entre los docentes del Proyecto.
Propuestas sobre la publicacin del Proyecto.
Cierre y clausura d e l Crculo d e Aprendizaje.
Comentarios finales y propuestas d e futuro.

7. Bibliografa
BISHOR M. y QIBSOn, Q. (1999). Leanirng Circles: Do-lt-Yourself. A Quide to Preparing Your Own Learning Circle Material. En Real Options International, USA: Department of Education.
POLIRSTOK, S. (2002). The Learning Circle Model: A Vehicle for Exploring Critical Perspectives in Teacher Education. En Annual Meeting of the American
Association
of Colleges for Teacher Education, USA: Department of Education.
SALINAS, J . (1996). Campus electrnicos y redes de aprendizaje.
(http:/Avww.uib.es/depart/gte/saIinas.html) (16/09/05).

c a z a del tesoro
P e d r o Romn
Universidad de Sevilla
Jorxti Adell
Universidad Jaume I, Castelln de a Plana

1. Caractersticas fundamentales
Como docentes, muchos nos llegamos a preguntar p o r la calidad d e la i n formacin que manejan nuestros alumnos cuando estn navegando a travs de
Internet, por si el aprovechamiento didctico d e las pginas que utilizamos en
nuestro trabajo es adecuado o no para el aprendizaje del a l u m n o y por si nuestros
alumnos son capaces de construir conocimiento. Las e-actividades denominadas
cazas de tesoros son una propuesta, al contrario de lo que se pueda pensar, nada
tecnolgica y que d a respuesta a stas y otras preguntas (Paredes, 2004).
Una caza del tesoro es otro tipo ms de e-actividades q u e utilizan los d o centes q u e integran Internet e n el curriculum. Se trata d e u n a pgina Web c o n
una serie de cuestiones y u n listado d e direcciones electrnicas e n las que los
a l u m n o s buscarn las respuestas. Al final se incluye lo q u e llamamos "la g r a n
pregunta", cuya respuesta n o debe aparecer directamente e n las direcciones
proporcionadas anteriormente, esto exige integrar y valorar lo aprendido d u r a n te el proceso d e bsqueda realizado (Adell, 2003).
La caza del tesoro, d e l ingls Treasure flunt, Scavenger funt o Knowledge
Hunt, es u n tipo d e e-actividad m u y til si l o q u e desea es q u e sus alumnos a d quieran informacin sobre u n tema determinado, practicando al m i s m o t i e m p o
habilidades y procedimientos relacionados c o n el uso de las tecnologas de la
informacin y de la comunicacin (Aula21.net, 2003). Permiten que los a l u m n o s
mejoren la comprensin lectora y que aprendan a buscar informacin e n la red
Internet. Se pueden situar e n u n nivel p o r debajo d e las WebQuests, ya q u e este
tipo d e actividades n o acostumbran a proponer a los a l u m n o s la resolucin d e
problemas, n i la exposicin d e conclusiones finales (Adell, 2003).
Las caractersticas que hacen q u e la caza del tesoro sea una de las e-actividades ms utilizadas entre los docentes son (Adell, 2 0 0 3 ; Olvera, 2005):
1.
2.
3.

Son fciles de crear tanto p o r el profesor c o m o por el alumno.


Son unas actividades divertidas de realizar ya que, en forma de juego, se
les anima a que encuentren las respuestas a las preguntas planteadas.
Se adaptan a todos los niveles d e aprendizaje, pudindose establecer
una graduacin d e e-actividades, q u e se van realizando conforme queremos ir a u m e n t a n d o la dificultad del trabajo a realizar p o r el alumno.
155

158

4.

5.
6.

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

Es una de las mejores maneras de iniciar al alumno e n el uso de Internet c o m o herramienta d e aprendizaje y de bsqueda de informacin,
as c o m o de fomentar su autonoma en lo que a s u propio aprendizaje
se refiere.
Pueden utilizarse c o m o actividades para realizar individualmente o e n
grupo.
Pueden ser simples o complicadas, tal como dicten las circunstancias.
A los alumnos ms pequeos se les pueden proponer menos cuestiones, c o n formulaciones ms simples y con los vnculos necesarios para
resolverlas a continuacin de cada pregunta. Los mayores pueden trabajar u n tema ms a m p l i o y se les pide q u e encuentren por s m i s m o s
la informacin e n ms de u n sitio, o q u e busquen sus propias fuentes
para obtener la informacin necesaria o se les proporciona u n punto de
entrada a una serie de lugares relacionados.

Una caza del tesoro b i e n diseada debe pretender ir ms all de la simple


adquisicin de pequeas unidades de informacin, sobre u n tema determinado
(Adell, 2003). March (1999) afirma que escogiendo preguntas adecuadas q u e
definan las dimensiones fundamentales de u n tema, los alumnos, aparte de
averiguar las respuestas concretas, profundizarn e n los aspectos esenciales
del tema. Adems, las capacidades hipertextuaies q u e ofrece la Web, p e r m i t e n
que los estudiantes sigan sus propios itinerarios p o r la red y exploren lugares
relacionados c o n las pginas iniciaimente propuestas para la exploracin e n los
que pueden encontrar ms informacin sobre el m i s m o tema (Luzn, 2001).
As, y como afirma el profesor J o r d i Adell (2003), las cazas del tesoro tambin
pueden disearse para desarrollar destrezas bsicas de pensamiento como c o m prensin y construccin de conocimientos. Para ello, se pueden incluir preguntas
que hagan que los alumnos utilicen la informacin de las pginas Web para describir o esquematizar su contenido, crear listas, resumir y tomar notas, etc. O t a m bin pueden disearse para q u e los alumnos desarrollen destrezas de alto nivel
como la aplicacin y el anlisis del conocimiento. Se procurar que los alumnos
organicen y categoricen la informacin, la analicen y la interpreten, la discutan, la
expliquen, la comparen, realicen generalizaciones, etc. (Hamiiton, 1999).
Ensear a buscar informacin est siendo uno de los grandes retos de hoy e n
da. Pero, qu ensear? Muchos usuarios de la red naufragan e n su bsqueda de
informacin por Internet, y principiantes y expertos constatan la importancia de
ser estratgico y disponer de ciertos criterios de seleccin (Fuentes, 2001).
La Red se ha convertido e n u n m e d i o de comunicacin imprescindible hoy
en nuestros das, pero esta aparente facilidad de acceso a la informacin, puede
hacernos caer e n as siguientes paradojas (Sancho, 1994):
a)

b)

c)

La incapacidad real para contrastar hasta qu punto se puede dar crdito o verosimilitud a ia informacin que recabamos y si verdaderamente
esa informacin puede ser considerada c o m o conocimiento. '
El acceso a la informacin no conlleva necesariamente el aumento de
nuestra capacidad para pronunciarnos sobre el valor y el sentido, no slo
de los descubrimientos y conocimiento elaborado, sino su relevancia y
consecuencias para explorar, resolver o agravar los problemas sociales.
La tercera paradoja alude al desequilibrio que se produce entre ia posesin de la informacin y la posibilidad de t o m a r decisiones.

L a c a z a del tesoro

S 7

En ese proceso de bsqueda de informacin, Internet constituye una excelente herramienta para aprender de m o d o independiente o para obtener
materiales d e todo tipo para realizar las tareas escolares. Pero es importante
ensear no slo a buscar, sino tambin a evaluar la fiabilidad y exactitud de la
informacin encontrada. Internet contiene enormes cantidades de informacin
interesante, til y veraz, pero no es una enciclopedia (March, 1999). A diferencia de sta, la Web n o est organizada lgicamente, n o hay u n nico criterio o
perspectiva, sino mltiples y contradictorios, n o posee u n nivel de profundidad
uniforme e n el tratamiento de los temas, no est estructurada coherentemente
y m u c h o s de sus contenidos son perfectamente prescindibles. A pesar de ello,
podemos encontrar autnticas joyas sobre los temas ms variados. Como criterio general, los docentes deberan buscar e n la red aquello de lo que n o disponen e n el aula o e n el centro escolar (Adell, 2003).

2. F o r m a de ponerla en funcionamiento
Cualquier persona, s i n mas conocimientos que saber utilizar el navegador,
estando conectado a Internet puede elaborar on-ne s u propia "Caza de Tesoros" bien e n forma de hoja de trabajo para ser impreso o e n forma de u n a
pgina Web.
En la direccin Web: http:/Avww.aula21 .net/cazas/caza.htm, existe una nueva
versin del generador virtual de cazas del tesoro. Hay que destacar como principal
mejora el hecho de que mediante u n nico y sencillo procedimiento comn se
guardan bien las actividades creadas en cualquier navegador (aula21.net, 2005).
El procedimiento de diseo y desarrollo de u n a "caza del tesoro" puede
resumirse e n los siguientes pasos:
1.
2.

3.
4.

Eleccin d e l tema y de los objetivos didcticos.


Preparacin de la hoja de trabajo.
2 . 1 . Introduccin.
2.2. Preguntas.
2.3. Recursos.
2.4. La g r a n pregunta.
Formacin de grupos.
Procedimiento.

2.1. Eleccin del tema y de los objetivos

didcticos

Sera conveniente escoger algn tema respecto a l cual queramos variar


nuestra metodologa de trabajo, e intentemos crear algunas actividades nuevas,
como cazas del tesoro; de esta manera, cambiaremos u n poco la dinmica d e
la clase, nuestro enfoque o as actividades de los a l u m n o s . Podemos optar p o r
aadir la caza a u n a unidad didctica que ya tengamos elaborada y a la q u e
queramos incluir el uso de Internet como u n recurso ms.

15 8

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

Escojamos Sos objetivos del c u r r i c u l u m que queremos conseguir con la


caza. Incluyamos tambin los criterios de evaluacin para saber s i se h a n conseguido o no.

2.2. Preparacin de la hoja de trabajo


Podemos preparar una hoja de trabajo e n soporte papel o directamente
e n lenguaje h t m l ( m u y fcil de hacer hoy e n da con los p r o g r a m a s q u e existen
para el diseo d e sitios Web). Los a l u m n o s pueden consultar esta hoja, si hay
conexin a la r e d , d e manera o n l i n e , o e n el disco duro d e l ordenador si no ia
hubiera, y as p u e d e n ir a los recursos Web c o n u n solo clic de ratn, s i n necesidad de escribir las direcciones electrnicas, a veces m u y largas y complicadas
de escribir. Estructuraremos la hoja de trabajo e n cuatro partes:
Introduccin,
Preguntas,
Recursos y
La gran pregunta.
veamos en qu consisten cada una d e ellas.

2.2.1. Introduccin
En la Introduccin se deben describir la tarea y las instrucciones para realizarla. Ante todo d e b e m o s despertar e l inters de los a l u m n o s p o r averiguar las
respuestas a las preguntas q u e Ies vamos a plantear.

2.2.2. Preguntas
En este apartado, deberemos listar y numerar las preguntas o pequeas
actividades a realizar. Para formular las preguntas, en el caso de a l u m n o s ms
jvenes, deberamos copiar y pegar las frases exactas q u e contienen la informacin relevante q u e queremos q u e encuentren (una de cada pgina Web de la
lista de recursos) y luego transformarlas e n preguntas directas.
Para los a l u m n o s ms mayores, se pueden realizar preguntas q u e impliq u e n actividades ms complejas, relacionadas c o n la lectura comprensiva, la
inferencia, la reunin y organizacin de informacin, la comparacin, etc. Si nos
decidimos por plantearnos pequeas actividades, stas d e b e n poderse realizar
con cierta rapidez, tales como leer u n m a p a , efectuar u n clculo, averiguar el
resultado de una pequea simulacin, etc.
Por ejemplo, se puede preguntar sobre el porqu (anlisis: por qu las
cosas ocurren d e la manera e n q u e lo hacen?), sobre el cmo (solucin de p r o blemas: cmo p u e d e n hacerse mejor?) y sobre el qu hacer (toma d e decisiones: qu opcin d e b o escoger?). Para hacer preguntas consistentes, p r i m e r o
se debe escribir la pregunta, luego reformularla (un mximo d e 5 0 palabras)
especificando qu pretende q u e a p r e n d a n los alumnos respondindola. Luego,
hay q u e revisar la primera formulacin.

L a c a z a d e l tesoro

59

2.2.3. Recursos
A continuacin deberemos listar ios ttulos y las direcciones electrnicas de
las pginas q u e los a l u m n o s debern consultar para encontrar las respuestas a
las preguntas o realizar las actividades. Se pueden utilizar buscadores especializados o genricos tales c o m o Google, Altavista, Yahoo, etc. Pero tambin se
pueden utilizar o adaptar cazas del tesoro de las que ya existen e n Internet y q u e
han sido elaboradas y probadas por profesores.
Un b u e n hbito es marcar los recursos interesantes que encontremos c u a n do navegamos por la red, an cuando no sean los que estbamos buscando: as
podremos explorarlos posteriormente c o n ms tranquilidad.
No es necesario decir q u e la cantidad de recursos educativos e n ingls es m u y
superior a la disponible e n otros idiomas. Pero hay multitud de sitios de inters:
peridicos, museos, universidades, editoriales, portales educativos, consejeras
de educacin, planes y proyectos de nuevas tecnologas, redes educativas, pginas personales de docentes con colecciones de links interesantes, etc.
Es recomendable hacer preguntas no slo sobre el qu, sino tambin sobre
el porqu (impiica anlisis: por qu las cosas ocurren de determinada manera?),
sobre el cmo (implica solucin de problemas: cmo pueden hacerse mejor?, por
ejemplo) y sobre el qu hacer (impiica toma de decisiones: qu opcin debo escoger?). Para hacer preguntas consistentes, podemos hacerlo de la siguiente manera:
primero escribimos la pregunta, luego la reformulamos (un mximo de 5 0 palabras) especificando qu se pretende que aprendan los alumnos respondindola.
Luego, a la luz de nuestros objetivos, revisamos la primera formulacin.

2.2.4. La gran pregunta


Incluir u n a pregunta final, global, cuya respuesta n o se encuentre directamente e n ninguna pgina d e la lista de recursos, sino que dependa de las respuestas a las preguntas anteriores y de lo aprendido buscando las respuestas.
Idealmente, debera coincidir con u n objetivo curricular y puede incluir aspectos
valorativos y de opinin personal sobre el tema buscado. Aqu podramos trabajar normas, actitudes y valores pidiendo que los alumnos reflexionaran sobre
las implicaciones personales, sociales, polticas, etc., del tema de la caza (si se
presta a ello, naturalmente).

2.3. Formacin de grupos


Se pueden formar g r u p o s con los estudiantes e n funcin de s u experiencia y
conocimientos sobre la Internet y la Web, de m o d o que los ms experimentados
ayuden y enseen a los m e n o s experimentados. Debemos asegurarnos de que
los menos familiarizados tengan oportunidad de adquirir la experiencia q u e les
falta (que no sean "apartados" del ordenador por sus compaeros o se inhiban
ellos mismos). No d e b e m o s convertir la caza en una competicin e n base al
tiempo, aunque cuando trabajamos c o n alumnos universitarios, podemos i n cluir esta variable para hacerla ms emocionante.

I s o

2.4.

E-Actividades.

Un referente bsico para a formacin en Internet

Procedimiento

Dependiendo del nmero d e ordenadores conectados a Internet de que


dispongamos, organizaremos los periodos de bsqueda y los de organizacin
de la informacin y respuesta a la preguntas. En u n aula informtica, todos los
grupos p u e d e n disponer de u n ordenador y espacio para trabajar (2 o 3 a l u m nos mximo por ordenador). En u n aula, c o n u n rincn del ordenador y u n o o
varios ordenadores, los nios y nias irn turnndose ante la mquina y, posteriormente, elaborando las respuestas.

2.5. Algunos consejos tiles para disear cazas del tesoro


Segn Olvera (2005), algunas recomendaciones a tener e n cuenta cuando
vamos a disear e-actividades s o n :
1. C o m o e n la creacin de cualquier actividad didctica, debemos identificar el tema sobre el q u e se tratar. Cuando se trabaja c o n Internet,
el n o identificar claramente el rea de trabajo puede llevar a q u e nos
perdamos con tanta informacin.
2. Intentar q u e las preguntas provoquen la reflexin y ia crtica e n el a l u m n o ante lo q u e est leyendo. Las actividades q u e toman de Internet la
informacin, no deben centrarse e n u n copiar y pegar.
3. Se debe fijar u n lmite de t i e m p o razonable para la caza del tesoro y
para alumnos q u e se inicien e n el uso de Internet e n el aula as como
supervisar al principio sus acciones para q u e no se distraigan.
4. Comprobar constantemente q u e todos los enlaces vnculos electrnicos
funcionan correctamente e intentar, siempre q u e sea posible, usar pginas Web institucionales o con d o m i n i o propio (.com, .org, .net, .es) que
suelen ser ms estables que las q u e d e carcter privado.

3. E j e m p l o s
3.1. Atapuerca. Los orgenes del hombre

L a c a z a de! tesoro

1 S1

3.1.2. Preguntas
1. Cundo surgieron nuestros primeros antepasados?
2. Cmo se puede definir a u n "procnsul"?
3. Sabes cul es el antepasado ms antiguo d e los monos?
4. Quines fueron los primeros homnidos en ser bpedos? Podras averiguar a qu fecha se remonta esta especie?
5. Qu especie se la considera 1 0 0 % vegetariana? Por qu?
6. Cul fue la primera especie de homnidos e n llegar a Europa?
7. Por qu se le ha dado el nombre de " h o m b r e d e Cro-Magnon" al H o m o
Sapiens?
8. Cundo aparecen las primeras pruebas de la combustin del fuego?
9. Busca las diferentes formas que existen de p r o d u c i r fuego.
10. Fue el fuego una ayuda para el h o m b r e en el mbito defensivo frente a
los animales gracias al condicionamiento clsico?

3.1.3. Recursos
En este flash (http://icarito.latercera.cl/icarito/2001/820/pagl.htm)
mos ver de forma interactiva la evolucin del h o m b r e .

pode-

I ARA-JNrCKAenvA
H i s t o r i a U m v w r s a l P r e h i s t o r i a h u m a n a -\a e v o l u c i n h u m a r a

La evolucin
humana
El hombre, pertenece al mismo grupo de imnales qu los
monas.ctimpanrifgorias. ai de la? primares. >- decir,
que nue.tii-u.-s antepasados ms antiguos fueron los pequeos
primates prehistricas, que miau atlas rboles hace 70
millonesde aos.
i evolucin del hombre desde los primales lard millones
de aos. Para reconstruir Im pasos de esto transformacin,
los cientficos han estudiado cuidadosamente toda hallazgo
de htenos, dientes, herramientas, cermicas, entre otras,
dcierminmtdo las canic-tei-httcas fsicas y costumbres del
espcimen encontrado.

iniciar presentacin

(http://www.Iopezdearenas.com/filosoria/tesoro/alumnos/Los%20Comienzo
s%20del%20Hombre.htm)
Os presentamos esta caza del tesoro, elaborada por a l u m n o s de I de Bachillerato del Instituto Lpez de Arenas de Marchena, en Sevilla, Espaa, coordinados p o r su profesor de Filosofa, Gabriel del Filar.

icnfo..-

Figura n. 1. Ejemplo de caza del tesoro.


Paleoecologa - >

3.1.1. Introduccin
tos interesaba saber quines somos y de dnde venimos, por eso, hemos
creado este cuestionario e n el q u e podrs aprender muchas cosas de nuestros
orgenes. Esperamos q u e os sea de utilidad.

http://www.correodelmaestro.com/anteriores/2000/mayo/lantealua48.htm
El Fuego -p>
http://www.mundofree.com/origenes/habitaffuego.htm

16 2

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en

Internet

El rbol d e la evolucin - >


http://www.mundofree.com/origenes/evolucion/arbolhominidos.html
Evolucin de los homnidos - >
http://nova.es/sinfinmix/pasado/hominidos.html

3.1.4. La gran pregunta

3.2.3.

L a c a z a del tesoro

63

Recursos

Puedes consultar la informacin en los siguientes enlaces:


http://www.loszurdos.es
http://www.alemanatemuco.cl/not/not/catnot020617.html
http://www.capitannemo.com.ar/los_zurdos.htm

3.2.4. La gran pregunta

Cundo p o d e m o s decir que surge el ser h u m a n o ?

Te has preguntado alguna vez por qu los zurdos son zurdos?

3.1.5. Crditos

3.2.5. Evaluacin

Queremos darle las gracias c o m o siempre al Google, el que nunca nos da la


espalda y s i e m p r e nos encuentra algo :), a Aula21 por su magnifico generador
de CAZAS y c o m o n o a t i , por visitar este cuestionario.

Las 1 1 preguntas valen cada una 0.75 puntos y la Gran Pregunta vale 1.75
puntos

3.2.6. Crditos
3.2. Los zurdos: tan diestros cmo el que ms
(http://www.lopezdearenas.03m/fi^

Os presentamos esta caza d e l tesoro, elaborada por a l u m n o s de 1. de


Bachillerato d e l Instituto Lpez d e Arenas d e Marchena, en Sevilla, Espaa, coordinados por s u profesor de Filosofa, Gabriel del Filar.

Agradecemos A u l a 2 1 (http://www.aula21.net/) por explicarnos qu son las


Cazas del Tesoro, y por su plantilla.
La informacin ha sido obtenida d e las distintas paginas web mencionadas
anteriormente.

3.3. Guadalinex-edu.

Primeros

Pasos

(http://wizard.hprtec.org/builder/worksheet.php3?ID=52722)

3.2.1. Introduccin

ti

Sabas q u e en la Antigedad se pensaba que los zurdos eran sirvientes del


demonio?

J. :

En u n tratado de psiquiatra d e 1 9 2 1 , el ser zurdo se consideraba como s i nnimo de demencia, y en los aos 6 0 , se relacionaba con la dislexia. A lo largo
de la historia a los zurdos se les ha considerado inferiores a los diestros.

3>

linex

R e c i e n t e m e n t e , l a investigacin cientfica est p o n i e n d o las cosas e n


su sitio.

3.2.2. Preguntas
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.

Qu tanto por ciento de la poblacin es zurda?


Por qu los zurdos utilizan el hemisferio derecho?
Qu inconvenientes puede tener u n zurdo e n su vida cotidiana?
Qu es la lateralidad cruzada?
T has preguntado alguna vez por qu los zurdos son zurdos?
Qu p r o b l e m a s pueden derivarse del hecho de ser zurdo?
Cmo se puede c o m p r o b a r si una persona es zurda o diestra?
Cmo declaraba la Iglesia Catlica aos atrs a los zurdos?
Qu calificativo son aplicados a los zurdos y a la zurdera?
Qu habilidades se le atribuyen al hemisferio cerebral derecho?
Qu diferencias presenta el cerebro de los zurdos con el de los diestros?

*'P.^# r v l a r A W

f::"^*-- r

< fia**

WBSttaSsattim.

Figura n. 2. Ejemplo de caza del tesoro sobre Guadalinex.

16 4

E-Actividades.

Un referente bsico para ia fon-nacin en Internet

3.3.1. Introduccin
Imaginad q u e vais a comprar u n coche y las condiciones de compra s o n las
siguientes:
-

Usted slo puede circular p o r la provincia donde reside. Si quisiera


circular por otra provincia diferente necesitara pagar ms dinero en
concepto de Licencia.
No podr ceder n i alquilar s u coche.
No podr modificarlo de n i n g u n a manera, no podr ponerle otro radiocassette o cambiarle los neumticos... para hacerlo tendr q u e solicitarlo al vendedor y p o r supuesto le cobrarn por ello. Lgicamente al slo
poder hacer estas modificaciones el propio vendedor imagnate cules
van a ser sus tarifas!
No podr desmontarlo para estudiar su funcionamiento.
Comprarais u n coche en estas condiciones? Seguro q u e no.

Qu es el software?
Qu es u n sistema operativo?
Qu ejemplos de sistemas operativos conoces?
Qu significa el concepto de software libre?
Es lo m i s m o el software libre q u e el software gratuito?
Qu es Ouadalinex-edu?
En qu sistema operativo se basa Quadalinex-edu?
Es posible ejecutar Quadalinex-edu directamente desde la unidad de
c d - r o m s i n instalarlo?
Qu aplicaciones educativas vienen e n Quadalinex-edu?
Qu s o n los paneles?
Qu es u n lanzador?
Qu p e r m i t e hacer el botn de matar tareas?
Qu realiza y dnde se encuentra el botn que nos muestra el escritorio l i m p i o ?
Qu haras para aadir u n lanzador nuevo a u n panel?
Qu utilidad tiene el Mozilla?
Qu es Nautilus?
Qu es Qnome?
Podemos editar pginas Web c o n las aplicaciones que trae Quadalinexedu?
Cmo se llaman los distintos programas q u e trae el paquete ofimtico
OpenOffice?
Qu programa utilizaras si quieres realizar una presentacin multimedia?
Qu es e l Ojo de Qnome?
' Qu es Sodipodi?
Qu programa utilizaras para realizar retoque fotogrfico?
Qu es necesario hacer para acceder e n Quadalinex a u n disquete, u n
c d - r o m , una particin, etc.?
Y qu debemos hacer a l dejar d e utilizarlos para que se guarden bien
los cambios realizados y lo expulse?
Quin es el superusuario?

L a c a z a del tesoro

S S

Qu permite la aplicacin Wine?


Cul es la ruta e n la q u e se encuentra la carpeta de documentos del
usuario por defecto de Quadalinex-edu?
Cmo se representa la carpeta raz en Quadalinex-edu, desde la q u e se
subdivide todo el sistema de carpetas?

3.3.3. Recursos

3.3.2. Preguntas

Curso de Introduccin a Quadalinex e d u de la pgina de Averroes de la


Junta de Andaluca.
(http://www.juntadeandaIucia.es/averroes/curso-guadaIinex/)
Pgina oficial de Quadalinex.
(http://www.guadalinex.org/modules/news/)
Quadalinex.
(http://es.wikipedia.org/wiki/Quadalinex)
Iniciacin a Quadalinex.
(http://www. pspain.net/guadalinex/h/gl. htm)
Introduccin al paquete ofimtico OpenOffice.
(http://www. pspain.net/guadalinex/h/o 1. htm)
Sistemas Operativos.
(http://www.escolar.com/articie-php-sid=52.html)
Sistemas Operativos. Concepto.
(http://es.wikipedia.org/wiki/Sistema_operativo)
Manual bsico de Guadalinex.
(http://www.guadalinex.org/manual_edu/)
Sistemas Operativos. Concepto.Tipos.
(http://www.pcm.gob.pe/portal_ongei/publicaciones/tecnicas/lib5017/
msoft03.htm)
Software Libre.
(http://www.gnu.org/philosophy/free-sw.es.htmI)
El software.
(http://www.pcm.gob.pe/portai_ongei/publicaciones/tecnicas/Iib5017/
msoft02.htm)
Linux para todos.
(http://wwu'.linuxparatodos.net/geeklog/index.php?topic=linuxparatodo
s&page=4)

3.3.4. La gran pregunta


Si n o compraras u n coche bajo las condiciones que comentbamos al p r i n cipio, por qu comprar software propietario bajo unas condiciones similares?

4. F o r m a de evaluarla
La manera ms sencilla de evaluar una caza es en funcin del producto: es
decir, de la cantidad y calidad de los aciertos de los estudiantes. Sin embargo,
es interesante establecer algunos indicadores de la calidad del proceso: grado
de elaboracin de las estrategias de bsqueda, originalidad, trabajo e n equipo,
manejo de la tecnologa, etc.

16 6

E-Actividades.

Un referente bsica para la formacin en Internet

Una prctica recomendable es corregir la caza entre todos y dar oportunidad de que aquellos a l u m n o s que no h a n encontrado las respuestas o las han
elaborado poco, la rehagan c o n la colaboracin del docente.

3.

C u a n d o e l a b o r e s c a z a s d e l t e s o r o p a r a t u s e s t u d i a n t e s , d e b e s intentar q u e
las preguntas p r o v o q u e n l a reflexin y ia crtica e n e l a l u m n o a n t e lo q u e est
V
leyendo y q u e l a s a c t i v i d a d e s q u e t o m a n d e i n t e r n e t la informacin n o s e c e n t r e
exclusivamente e n u n c o p i a r y pegar

9.

E s importante q u e la r e s p u e s t a a la "gran p r e g u n t a " est e s c o n d i d a e n a l g u n a d e


V
las d i r e c c i o n e s electrnicas facilitadas e n l o s r e c u r s o s .

8.

Algunos a s p e c t o s c l a v e s a evaluar c o m o d o c e n t e s e n l a s c a z a s d e l t e s o r o
s o n : la construccin semntica y sintctica d e l a s r e s p u e s t a s d e l o s a l u m n o s ,
V
la organizacin d e la informacin e n c o n t r a d a , c l a r i d a d e n l a s r e s p u e s t a s ,
vocabulario a p r o p i a d o y creatividad e n los r a z o n a m i e n t o s .

7.

C u a n d o e l a b o r a m o s l o s r e c u r s o s para u n a c a z a d e l tesoro, d e b e m o s c o m p r o b a r
e x h a u s t i v a m e n t e q u e l a s d i r e c c i o n e s Web q u e facilitamos e n l o s r e c u r s o s
V
funcionen p e r f e c t a m e n t e y sustituir l o s e n l a c e s errneos t a n rpidamente c o m o
s e a posible.

6.

E n la evaluacin d e u n a c a z a d e l tesoro, e l factor t i e m p o n o e s p a r a n a d a


V
relevante.

5.

S i afrontamos l a i d e a d e elaborar n u e s t r a s p r o p i a s c a z a s d e l t e s o r o p a r a l o s
a l u m n o s , e n l a s p r e g u n t a s q u e d e b e m o s formular slo s e d e b e n plantear V
cuestiones d e v e r d a d e r o o falso.

4.

Para realizar u n a e - a c t i v i d a d d e la c a z a d e l t e s o r o e s n e c e s a r i o
perfectamente l o s b u s c a d o r e s e n la red.

3.

L a s partes bsicas q u e c o n f o r m a n u n a c a z a d e l tesoro s o n : introduccin,


V
preguntas, r e c u r s o s y la g r a n pregunta.

2.

L a c a z a del t e s o r o e s u n a m o d a l i d a d de e - a c t i v i d a d p a r e c i d a a l a s W e b Q u e s t

1.

CUESTIONES

manejar

L a c a z a del tesoro

6 7

6. Actividades
1.
2.

5. Autoevaluacin s o b r e la e-actividad

D e b e s s e r r e a l i s t a a la h o r a d e e n c o m e n d a r l a resolucin d e l a s p r e g u n t a s a
resolver p o r t u s a l u m n o s y e l t i e m p o q u e e s t i p u l e s c o n v e n i e n t e p a r a q u e l a s V
resuelvan.

10.

Resultados

Propon a tus a l u m n o s u n a caza del tesoro c o n la temtica de las cazas


del tesoro.
Propon a los a l u m n o s que elaboren una monografa sobre las cazas d e l
tesoro y la expongan en clase usando para ello una presentacin colectiva informatizada.
Plantea a los alumnos la produccin de una caza del tesoro sobre temas
concretos expuestos e n clase. El grupo de alumnos que las vaya resolviendo, ser el que proponga la resolucin de la suya.

7. Bibliografa
ADELL, J . (2003). Internet en el aula: a la caza del tesoro. Revista Electrnica de Tecnologa Educativa, EDUTEC, 16 de abril.
(http:/Aww.uib.es/departygte/edutec-e/revelecl6/ade.htm) (06/10/05)
FUENTES, M. (2001). naufragar en Internet. Estrategias de bsqueda de informacin
en redes telemticas.
(http://www.uoc.edu/web/esp/art/uoc/0109037/fuentes.html) (05/09/04)
HAMILTOM, S. M. (1999). Scauenger funts.
(http://www.cybercom.net/~jham/beagIe/pages/scavenger_hunt.htm) (01/04/03)
LEWIS, B. How to Nake Online Scavenger
Ifunts.
(http://k-6educ2tora.about.corrvc^
htm?once=truefidam=metacrawl&terms = +webquest.) (01/04/03)
LUZN, M. J . (2001). Information Collection and Analysis Activities: The Treasure
Hunt. Teaching English with Technology, 1(4).
(http://www.iatefl.org.p1/caII/j_esp4.htm#treasurehunt) (27/08/01)
MARCH (1999). The Six Web-and-Flow Activity Formats.
(http://www.web-and-flow.com/help/formats.asp) (27/08/01)
OLVERA, F. (2005). La caza del tesoro: comenzar a usar Internet en el aula de ELE.
(http://www.sgci.mec.es/redeIe/revista3/olvera.shtml) (07/10/05)
PAREDES, J . (2004).Prcica. A la caza del tesoro.
(http:/Avww.uam.es/personaI_pdi/stmaria/paredes/practica/tesoro.htmI) (06/10/05)
SAI LAJA, A. (2001). Scavenger liunt.
(http://www.hc.cc.tx. us/tlev/TitleVr^cu^Training/workshops/Scavenger%20rfunt.pdf)
(01/04/03)
STARR, L. (1999). Scavenger Hunts: Searching for Treasure on the Internet! Education World.
(http:/Avww.education-wor!d.com/a_curr/currl 13.shtml) (10/08/01)

3B O
wikis
para la enseanza
s

Gorka Palacio
C a r l o s Castao
U n i v e r s i d a d d e l Pas V a s c o

1. Caractersticas fundamentales

1.1. Entendiendo

qu es un sistema

wiki

Podemos definir un w i k i , tal c o m o aparece e n el w i k i del desarrollador Matt


Rable (2002), c o m o u n sistema de gestin de contenido q u e da al usuario autorizado la posibilidad de aadir, editar y borrar contenido. Para ello, los wikis tienen lo que se denomina la caja de arena o sandbox q u e p e r m i t e a los usuarios
realizar las operaciones de interaccin con el interfaz web (aadir/editar/borrar).
En la siguiente figura vemos u n sandbox del sistema wiki "PmWiki".
Caja de arena o "sandbox" de u n sistema wiki:
i;

Recent Chariges.; - Search: |


Vlew
F i g u r a n . 1.

"
Edit

IS|
History

Attach

Frrtt

Caja de arena o "sandbox" de un sistema wiki.

Los wikis van inseparablemente unidos al concepto de comunidad, ya que s o n


precisamente las comunidades las que dan sentido a los wikis. Un extenso listado
de comunidades, tanto de enseanza c o m o de cualquier otra actividad, se puede
encontrar e n WorldwideWiki (http://www.worldwidewiM.net/wiki/SwitchMki) .Y es
que aunque esta tecnologa de publicacin no tiene muchos aos, ya son muchos
los que la conocen y se benefician de sus funcionalidades.
El p r i m e r sistema wiki naci, gracias a Ward C u n n i g h a m , el ao 1995, y se
vuelve a c u m p l i r aquella mxima de q u e las tecnologas suelen necesitar u n
perodo de 10 aos para i r r u m p i r con fuerza.

tasaa 1 6 3

1 7 0 E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet


El trmino wiki procede del hawaiano w i k i o rpido (wiki bus: lanzadera de
autobs hacia el aeropuerto de Honolul) (Wikipedia; entrada "Wiki"). Aunque
esa es la realidad, ms d e u n o utiliza este trmino para convertirlo e n acrnimo
de significacin: "what I know, is", es decir, "es lo q u e s"; acrnimo que nos
da a entender de alguna manera la contribucin al conocimiento, el almacenamiento y el intercambio p r o p i o del trmino.
Pero la esencia de los wikis, c o m o es vista p o r su autor (Cunnigham, 2004),
est e n una serie de caractersticas q u e lo hacen nico, c o m o pueden ser, entre
otras:
-

la necesidad de crear m u c h o s hiperenlaces diferenciando los q u e estn


vivos de los muertos (estos ltimos suelen aparecer c o n u n interrogante
cuando p i d e n ser editados),
el contenido, que carece d e autora (o egolatra c o m o dira alguno), al
igual que n o tiene tanto e n consideracin el t i e m p o (no se considera
relevante quin escribi qu, n i cundo l o hizo) pues lo ms importante
es el contenido e n s,
el rpido acceso a las pginas web y a los cambios habidos e n ellas (de
ah viene e l trmino wiki o rpido) y,
la facilidad de etiquetado para la edicin e n sustitucin de HTML.

Por otra parte, y puesto q u e tanto los wikis c o m o los blogs q u e vimos e n el
captulo anterior s o n sistemas de edicin, n o d e b e m o s confundirlos. Como afirm a Ward Cunnigham (citado p o r Rupley, 2003), los blogs y los wikis son polos
opuestos e n cierta m e d i d a , aunque suelen ser vistos c o m o similares, ya q u e una
bitcora tiende a reflejar las opiniones y puntos d e vista del autor, mientras que
un wiki es ms bien c o m o una fiesta abierta a todos e n la que el autor intenta
explicar las cosas e n voz baja, buscando el consenso para crear algo permanente; en el blog, p o r e l contrario, el a u t o r crea s u p r o p i o contenido c o n s u propia
voz individual. Y ello, suele ser as, incluso e n las bitcoras grupales, aunque
en ellas los autores se pueden ir acercando al consenso entre todos y con ello
aproximarse al contenido y forma d e trabajar e n los wikis.
Son m u c h o s los sistemas w i k i s q u e se p u e d e n escoger para crear actividades o tareas t a n t o e n la enseanza c o m o e n c u a l q u i e r o t r o c a m p o de la
actividad h u m a n a . Un w i k i es u n g r a n a c e r c a m i e n t o a la edicin c o m u n i t a r i a
para generar c o n t e n i d o , q u e se s u p o n e rico gracias a la participacin de
agentes internos y/o externos. Pero antes d e acercarse a la tecnologa w i k i ,
conviene ver comparativas de sistemas a p l a t a f o r m a s diferentes d e n t r o del
campo wiki.
Una de esas comparativas aparece precisamente e n la enciclopedia libre
Wikipedia (entrada: "comparison o f w i k i software"). Tambin se puede ver u n
top 10 de sistemas wikis e n la web d e "C2.com" (entrada: t o p ten wiki engines)
y una excelente comparativa de los principales wikis e n e l trabajo realizado por
Fish (2004) e n la pgina web " O n L a m p . c o m " de O'Reilly.
De todas formas, u n p r i m e r a c e r c a m i e n t o a las principales plataformas
wikis n o s da el s i g u i e n t e listado d e o p c i o n e s para una m i s m a o parecida
tecnologa de escritura a b i e r t a q u e i n t e n t a ser generativa p o r s u p r o p i a i d i o sincrasia:

Sistemas wikis para la enseanza

h t t p ://www. m e d i a w i k i . o r g / w i k i / M e d i a W i k i

Media wiki

http://www.kwiki.org/

Kwiki

http://www.jspwiki.org/

JSPwikl

h t t p ://php w i k i . so u r c e f o r g e , net/

P H F wiki

http://www.openwiki.com

O p e n Wiki

http://twiki.org/

Twiki

http://tikiwiki.org/

T i k i wiki

http://coweb.cc.gatech.edU/csI/9

Swiki / CoWeb

http://www.pmwiki.org/wiki/PmWiki/PmWiki

PmWiki

http://wikindx.sourceforge.nef/

Wikindx

http://wikka.jsnx.com/nlomePage

Wika wiki

T a b l a n . 1.

Diversas plataformas

1 7 1

wikis.

La mayora de estas herramientas se definen c o m o wikis que sirven c o m o


CMSs (Content Management Sistems) o gestores de contenido, y aplicaciones de
groupware o colaborativas. No cabe duda de ello, ya que los wikis cobran potencia
cuando se integran perfectamente y son soporte d e una comunidad de desarrolladores, estudiantes, empresarios, trabajadores o simplemente bibliotecarios,
como puede ser el caso de Wikindx que aparece e n la lista e n ltimo lugar.
Lo importante es que la herramienta sea usable, es decir, tenga b i e n i m plementada la arquitectura de la informacin, incluso para las personas c o n
menos conocimientos de herramientas de edicin va web. Y es e n ello e n lo
que los wikis adquieren ventaja frente a otras herramientas de alto coste de
implementacin y de formacin (aprendizaje del uso de la propia herramienta
o plataforma).
Por lo tanto, los wikis hacen que cambie el p a r a d i g m a de la edicin e n
la Red, pasando de la centralidad del webmaster, persona q u e mantiene u n a
web, a la descentralizacin q u e supone el que u n a c o m u n i d a d de expertos o de
usuarios casuales pueda alimentar y mantener el contenido de u n sitio web p o r
ellos mismos.
Los wikis tambin inciden e n la concepcin de ir ms all de u n a herramienta t a n popular c o m o el email, para sentar las bases d e la importancia del
consenso final de los hilos pudiendo modificar las respuestas, ideas y preguntas
que se generan. En el email o correo electrnico, r e m i t i m o s y contestamos, s i n
ms. Se agregan cosas y se envan, pero n o se cambia el contenido enviado,
con lo q u e podemos afirmar q u e el correo electrnico es excelente para los debates, pero no as para buscar el consenso dentro de los hilos que se generan.

1 7 2 E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet


Los wikis, por el contrario, inciden e n e l consenso de todos dndose a todos las
mismas oportunidades de participacin.
Adems, en el correo electrnico n o se estructuran los contenidos e n la m a nera q u e se hace e n u n wiki. El contenido n o se puede agrupar e n temas relacionados dentro del e m a i l , mientras q u e e n u n w i k i la agrupacin de temas o hilos
y s u estructura cobra relevancia. En cuanto a l versionado de los contenidos que
se d a n e n u n agente d e correo y e n u n w i k i , p o d e m o s decir q u e e n los wikis este
asunto tambin est mejor tratado. En el correo, p o r su propia forma de recibir
tanto contenido, el versionado se hace ms costoso d e encontrar estructurado,
a pesar de que el usuario experto d e las herramientas de correo pueda tener la
capacidad de llegar rpido al versionado d e los documentos. Una de las bases
de los wikis es el c o n t r o l del versionado q u e todos ellos llevan mplementado,
u n versionado q u e se hace ms accesible p o r la simple razn de que os wikis
tienden a la estructuracin del contenido y n o reciben la cantidad de informacin q u e se genera e n los agentes d e correo.
El propio xito d e la enciclopedia colaborativa Wikipedia y todos los proyectos q u e ya son realidad y van anexos a ella (wiktionary, wikibooks, wikispecies,
wikiquote, wikinews, Commons...) d e m u e s t r a n q u e los wikis tambin sirven para
insertarse en los terrenos de la educacin y la referencia del conocimiento. Un
wiki, c o n su versionado de documentos, n o s acerca al paradigma de la bsqueda de la realidad histrica m e n o s subjetiva q u e la q u e nos cuentan los libros y
enciclopedias llevadas a cabo p o r eruditos y cientficos nicos. El versionado es
la nueva forma de entender la realidad histrica y cientfica q u e va ms al de la
versin de tal o cual persona, sea esta el mayor experto en la materia o no.

SSgMisBflQe
| g Dictonary ah
thssauus

%IA

Wlkl&pecis
Drsctoy o f
species

F i g u r a n.

MkifefcRkS
Free textbooks
and maraials
Wikinews
Fres conten
fews souFCe

2. Los proyectos

1.2. El metacontenido

del

1 *JH edlection of
* quotations

A
Commons
Shared meda
*SSr repositOfy

H Q I The free Sibrary


_

Meta-Wiki
Wikrteda prcject
coerdinaton

de la Wikimedia Foundation.

Sistemas wikis para la enseanza

1 7 3

utilizacin d e l sistema wiki. Un ejemplo de ello est e n Writingwiki.org (http:


//www.writing.org), q u e ofrece cinco opciones para q u e sirvan de gua del p r o fesor y del estudiante:
AbqutWikis [ UserManual | StyleManual | Fracticum | Fbr Teachers New to Wikis
Siguiendo c o n este buen ejemplo de implementacin de wikis e n la enseanza dentro de Writingwiki.org,
en la nota informativa de este wiki para estudiantes aparece m u y bien sealada la importancia de tener en cuenta qu se
escribe. As, el wiki nos recuerda lo siguiente:
Ten e n cuenta que este wiki es u n sitio pblico donde se escribe. Aunque
incluso pueda suprimir una entrada, recuerde que InternetArchive.org u otro
sistema puede indexar s u trabajo. Pinsalo dos veces antes de publicar, ro p u bliques a l g o que le pueda molestar maana, dentro de una semana o dentro
de 2 0 aos.
Nunca es e n vano recordar a los editores la importancia de la publicacin
online y s u indexacin. Con estos ingredientes cogidos de la web estadounidense d e Writingwiki.org, creo que ya tenemos lo primordial para empezar u n
sistema de w i k i en el que la publicacin e n grupo es l o primordial, al igual q u e
tambin es importante tener a mano el meta-contenido del wiki q u e sirva de
referencia. Este paso de poner atencin a! metacontenido de ayuda e n el w i k i
siempre es importante si queremos entrar con efectividad en la implementacin
de los eduwikis.

1.3. Wikis en la enseanza


Pero, cmo podemos los profesores utilizar u n sistema wiki o eduwiki c o n
los estudiantes? Los pasos que podemos dar son los siguientes:
1.

2.

eduwlkl

Primeramente definiremos e l concepto de eduwiki, que n o es ms q u e u n


sistema wiki utilizado e n el campo d e la educacin [education + w i k i = eduwiki],
gracias al cual los estudiantes y profesores p u e d e n editar online contenidos de
las materias escolares q u e i m p a r t e n , reciben y generan. Por l o tanto, u n a vez
definido el concepto d e eduwiki, quisiramos hacer una incursin en los contenidos primordiales q u e t o d o proyecto de e d u w i k i tiene que llevar para q u e s u
implementacin tenga xito. Se trata de la meta-informacin q u e debe llevar el
sistema de wiki para s u xito. O dicho d e otra f o r m a , sera el meta-contenido
que va a servir para q u e la web sea ms usable.

3.

La pgina web d e entrada debiera llevar a l g o as c o m o los fundamentos del sistema wiki y u n m a n u a l d e usuario para q u e nadie se pierda e n la

Hacer que los alumnos usen Wikipedia para q u e aprendan las reglas
de escritura que se utilizan en u n wiki. Tambin es conveniente q u e
lean el libro gratuito y colaborativo nunca finalizado y almacenado e n
Wikibooks.org: "Cmo empezar a hacer un wiki".
Eleccin de la herramienta tipo wiki para la implementacin del p r o yecto. Incluso el profesor puede querer utilizar u n edublog c o n w i k i ,
algo q u e es posible dentro de la plataforma de publicacin semntica
WordPress, ya que este sistema LAMP puede incrustar un wiki. De todas
formas e n "c2.com" (entrada: "choosing a wiki") se puede ver una serie
de hiperenlaces interesantes para ver las funcionalidades de los sistem a s wikis q u e existen en la actualidad.
Tras el acercamiento a lo que es u n sistema w i k i , los alumnos p u e d e n
empezar a pensar cmo utilizar ellos m i s m o s e l sistema y c o n qu finalidad ayudados por el profesor, el cual siempre puede poner las reglas
de uso y los objetivos desde el principio. En esta segunda fase se presenta el esquema de trabajo con estos parmetros: la lista de autores
(siempre es interesante que aparezca para q u e se reconozca el trabajo
del estudiante), el reparto de autora del contenido que va a llevar el w i k i
y la eleccin de la persona o personas que van a ser los guardianes d e l
s p a m que pueda aparecer, lio e n vano, esta ltima tarea es i m p o r t a n te ya q u e est en j u e g o la reputacin del proyecto. Como aparece e n

1 7 4

4.

5.

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

Wikipedia, IBM asegura q u e la media de spam dentro de la Wikipedia no


dura ms de 5 m i n u t o s .
Hacer q u e los estudiantes escriban una gua de estilo para el wiki. Un
ejemplo d e "gua d e estilo" la podemos encontrar e n la direccin web
que puede ser visitada e n e l punto de entrada de la w i k i de Bemidji State University (2005). Las formas de publicacin deben cobrar i m p o r t a n cia entre los estudiantes, siendo para ello una h e r r a m i e n t a primordial
la gua d e estilo del w i k i .
Montar u n departamento d e publicitacin del wiki e n caso de que se
quiera generar ayuda externa desde la Red. En caso de querer dar el
paso hacia la publicacin para la web semntica, se hace imprescindible
que los estudiantes publiciten la web y usen los recursos d e sindicacin
para obtener ms conocimiento y participacin externa.

En cuanto a los problemas q u e tiene que afrontar el profesor a la hora de


utilizar wikis e n las aulas, quizs los ms importantes sean:
1. El sistema de publicacin abierto e n wikis va en contra del sistema tradicional de publicacin c o n u n a concepcin cerrada de la propiedad intelectual e n la que la cesin de derechos en la autora n o se contemplaba.
2. Los estudiantes suelen tener reparos a que sus escritos puedan ser
modificados por alguien s i n s u consentimiento. Echan de m e n o s la confidencialidad en los escritos. Ven q u e lo que van a escribir va a ser visto,
revisado e incluso modificado, c o n lo que muchas veces se echan para
atrs a la hora de participar.
3. Les cuesta a los estudiantes hacer pblicos sus escritos, ya q u e la enseanza tradicional siempre h a sido de estudiante a profesor nicamente,
es decir, e n forma casi-confidenclal.
4. Puede que los estudiantes hagan crticas al diseo del wiki ya q u e la fundamentacin de la herramienta es el contenido y no el diseo. No en vano,
las herramientas de la web semntica tienden a separar el contenido de
a presentacin para hacer realidad la implementacin de los lenguajes
XML. Algn da todas las herramientas sern de ese tipo. Sin embargo, el
no poder cambiar el diseo puede ser una traba para los estudiantes.
5. Los estudiantes pueden ser reacios a tener q u e aprender a manejar el
wiki c o n las reglas de publicacin, a pesar de q u e sean fciles de i m p l e mentar.
De todas las formas, los wikis, c o n sus potencialidades de herramientas de
edicin abiertas, tienen la ventaja d e poder abrirse a ms gente q u e la implicada e n el aula. El wiki representa u n paso ms all de las cuatro paredes en las
que solemos encerrar a los a l u m n o s para explicarles las cosas. El w i k i es u n a
llamada a la interaccin y a la colaboracin va Internet. Es j u s t o l o opuesto a
. las plataformas q u e tienden a ser repositorios de Internet c o n contraseas y c o n
tendencia a encerrar el contenido a los q u e no estn e n el aula. S o n muchas las
plataformas q u e funcionan as, incluso dentro de las herramientas de software
libre como Moodle.
Los wikis, a l igual que los edublogs van ms all d e la s i m p l e acumulacin
de contenidos, ya q u e el objetivo es compartir ideas, crear aplicaciones entre
todos, proponer lneas de trabajo para tal o cual objetivo... y, t o d o , desde la
perspectiva de q u e hay que mover el contenido desde adentro hacia afuera.

Sistemas wikis para la enseanza

17 s

En los wikis hay q u e pasar el contenido de la plataforma cerrada c o n foro


incluido y ponerlo a la vista de todos, dando permiso a todos los lectores y
profesores externos a que, si as lo desean, puedan participar e n la generacin
de ideas y conocimiento. No se necesita crear contraseas y generar nuevos
usuarios desde la centralidad d e l webmaster para q u e participe la gente. Los
usuarios del sistema participan desde una interfaz web m u y intuitiva, con lo que
el costo de formacin para participar en la plataforma wiki se anula.
Y es esta razn la que ha movido, incluso a ciertas empresas, a utilizar herramientas c o m o Tiki Wiki o Twiki (entrada: "Twiki success stories") para sustituirlas p o r otras c o m o Lotus Notes, siempre dentro de cortafuegos corporativos.
En la enseanza tambin se ha dado ese paso, ya q u e hay wikis que ofrecen
grandes opciones de incrustar mdulos para aadir funcionalidades q u e en u n
principio no eran originiarios de los sistemas wikis, y as llegar a usuarios finales, tanto profesores q u e necesitan colaborar e n proyectos, c o m o profesores y
estudiantes en sus materias de aprendizaje.
Una d e las ms exitosas implementaciones en la universidad, por ejemplo,
es la d e l Instituto de Fsicas de Helsinki (Helsinki Institute o f Physics, 2005) con
el sistema Twiki. Otra experiencia positiva es la de la utilizacin de wikis y biogs
dentro d e la generacin de conocimiento sobre recursos educativos que se
hace e n EdTech wiki (http://www.edtechpost.ca/pmwiki/pmwiki.php/EdTechPost/
HomePage) y EdTech b i o g (http://www.edtechpost.ca/mt/).
Plataformas wiki c o m o Twiki nos dan la opcin de utilizar bloc de notas
compartido, publicar e n Internet o e n Intranet, ser el contenedor de la base
de conocimiento d e u n g r u p o de profesores, etc. En u n wiki tambin casi todo
es posible, gracias al desarrollo modular que van adquiriendo alguna de estas
herramientas y siendo cual sea el lenguaje de desarrollo q u e tengan (Zwiki e n
Python, Tiki Wiki e n PHF, JSPwiki en JSP (Java Server Pages). Recordemos que
slo e n lenguaje Java encontramos 13 motores wikis en Cdigo Abierto (http:
//java-source.net/open-source/wiki-engines). Pero adems, llega ya la opcin de
usar tecnologas nuevas c o m o Ajax (Wikipedia. Entrada: "Ajax"), q u e nos p e r m i ten hacer los wikis ms usables y rpidos. En lo que se d e n o m i n a el renacimiento del lenguaje Javascript, ahora unido al XML, los wikis c o m o Wika Wiki o Tiddly
Wiki ya estn desarrollando sus capacidades en Ajax (este ltimo enteramente
con Ajax).

2. Forma de ponerla en funcionamiento


Al igual q u e e n el caso de los blogs, tambin para introducirse e n el campo
de las wikis el usuario tiene dos opciones: 1) trabajar e n sistemas on-line con
discos virtuales y aplicaciones q u e n o se pueden modificar; o 2) trabajar e n servidores propios con u n control mayor sobre las aplicaciones.
Para explicarlo mejor, siguiendo el modelo del captulo d e las bitcoras, p o demos poner el ejemplo de u n sistema cerrado y gratuito c o m o Seedwiki (http:
//www.seedwiki.com/), o MailxMail (http://wiki.rnailxmail.com/), donde el usuario
puede registrarse y utilizar u n a capacidad determinada de u n disco d u r o con
una herramienta dada.

1 76

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

De entre la variedad de la oferta existente, escogemos para nuestro ejemplo


el sitio web MailxMail, empresa del Grupo Intercom inscrita e n Barcelona. En pocos m i n u t o s , y siguiendo unas sencillas instrucciones, el usuario podr contar con
u n sistema de edicin colaborativa que cuente con una direccin propia en Internet, q u e e n el caso que comentamos ser del tipo: "Mi-Wiki.wiki.mailxmail.com".
El p r i m e r paso supone registrarse c o m o usuario. En la imagen siguiente
m o s t r a m o s la pgina para la creacin de la wiki donde el usuario, despus de
registrarse, elige el ttulo de s u wiki y la direccin que quiera asignarle.

m
mailmajl

Tu NombraWiki
(debe cousnzar or mayscula y contener ctra mavscula. j
ejemplos: MinombrE, Xavl, StafaiA):
Contrasea (5+ baracfs'as): f"*

Sistemas wikis para la enseanza

1 77

En la imagen superior podemos apreciar el interfaz de edicin de esta wiki.


Debemos observar los iconos que nos ayudarn a editar nuestros trabajos. Opcin de ttulos, negrita, itlica, subrayado, hiperenlaces, etc.
Otra opcin diferente, como e n el caso de las bitcoras, sera m o n t a r u n
servidor con la herramienta deseada para adaptarla a las necesidades d e los
usuarios, como puede ser la instalacin de cualquiera d e la multitud de sistemas wikis que se citan e n este trabajo, para dar servicio a u n a c o m u n i d a d
determinada. En este caso, es posible personalizar la aplicacin, pudiendo i m plementar mdulos o " p l u g i n s " que completen las posibles necesidades de ia
comunidad a la que se destina.

3. Algunos ejemplos
Vamos a mostrar dos ejemplos de las diferentes posibilidades q u e nos
ofrecen las wikis a la educacin. El primero, nos mostrar la capacidad de este
sistema de edicin para generar conocimiento compartido. El segundo, nos
permitir acercarnos a u n a realidad diferente: la wiki c o m o u n gran repositorio
de recursos educativos.

Confirma contrasea:
Tu direccin de e-mail: |
H n'iuio de t u Wiki: j~"
La diraccin oe j wiki
(ncn-.hre de subaormnios: sm acentos, j ~
espacios n caractc-ns especiales):

F i g u r a n. 3 .

.wiki .mallx mal .c

3.1. Wikis como herramienta

para la generacin de

conocimiento

Vi

El ejemplo ms exitoso, e n nuestra opinin, de generacin d e conocimiento


a travs de la wiki es la famosa enciclopedia libre y colaborativa "Wikipedia". En
la imagen inferior reproducimos la pgina principal d e la versin espaola de
esta enciclopedia.

Pgina de registro de wiki.maibcmail.

Conviene despus, e n la primera pgina de la wiki, realizar una presentacin sobre el tema o temas q u e se desea tratar. Y antes de comenzar a disfrutar
de la herramienta es ms q u e conveniente familiarizarse c o n los formatos que
deberemos de utilizar, a u n q u e se utilice u n sistema de etiquetas comprensivo.

Wikiapun

t es E

Paginlnicial':: Categori

WikiEdit

F i g u r a n.

u s

mi
E -JE * -

? Help

4 . Pgina de edicin de wlki.maibanatl.

F i g u r a n. 5 .

Portal de Wikipedia.

1 7B

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en internet

Lo q u e verdaderamente hace grande a esta enciclopedia es q u e est escrita


colaborativamente por sus propios lectores. Y sus lectores escriben e n todos
los idiomas del m u n d o . Cuesta trabajo pensar q u e no s o n los m i s m o s artculos
traducidos, sino autores diferentes q u e , e n diferentes contextos, participan de
manera annima e n la creacin de conocimiento. Cualquiera de nosotros puede, n o ya publicar una nueva entrada de la enciclopedia, sino editar y mejorar
cualquiera d e las q u e ya existen e n este m o m e n t o .
Si e n el captulo de las bitcoras nos referamos a las redes sociales, e n este
ejemplo d e la Wikipedia d e b e m o s referirnos a la c o m u n i d a d , q u e es q u i e n da
sentido a esta enciclopedia. No es aqu lo i m p o r t a n t e , p o r l o tanto, saber quin
es el autor. Esta situacin a m b i g u a n o es b i e n entendida por algunos, q u e basan la autoridad y el prestigio e n el editor y/o e n el autor de la obra. En e l caso
d e la Wikipedia, esta autoridad y este prestigio proviene (Morville, 2005) de la
arquitectura de la informacin, del diseo visual, de s u gestin y direccin, de la
propia "marca Wikipedia", y p o r una g r a n confianza e n la honestidad intelectual
y e n el poder de la inteligencia colectiva.

3.2. Wikis como herramienta

para compartir

conocimiento

La opcin de compartir conocimiento a travs de las wikis es otra de las grandes


posibilidades que estamos encontrando en este m o m e n t o e n el campo de la educacin. Una especie de gran repositorio donde compartir recursos para el aprendizaje. Un buen ejemplo de esta segunda opcin lo encontramos, por ejemplo, en
EdutoolsWiki, espacio wiki que surge con la intencin de apoyar el desarrollo de
herramientas educativas, fundamentalmente todo lo relacionado con los "Objetos
de aprendizaje". En la imagen inferior vemos la pgina principal de este wiki.

Sistemas wikis para la enseanza

79

A diferencia del caso de la Wikipedia, e n este ejemplo se trata de u n a wiki


dedicada a temas relacionados exclusivamente c o n la Educacin y la Tecnologa. Podramos decir, e n este sentido, que es ms acadmica y profesional q u e
la que hemos visto e n el ejemplo anterior.
Tambin una comunidad de profesionales, acadmicos, estudiantes, puede
encontrar relevante compartir conocimiento sobre alguna temtica d e t e r m i n a da, c o m o en el caso que nos ocupa.
Siguiendo c o n este ejemplo, si escogemos ver, p o r ejemplo, la lista d e "Glosarios sobre ELearning", nos encontraramos c o n u n listado de direcciones web
(eduwikis, edublogs, pginas webs convencionales) q u e nos presentan l o ms
relevante en esta rea de conocimiento.
Este ejemplo nos revela las grandes posibilidades q u e plantean las wikis
desde este punto d e vista de generacin de conocimiento sobre recursos educativos, lo que tambin podemos denominar c o m o conocimiento compartido.

4. Forma de evaluarla
Teniendo en cuenta sus caractersticas, las formas de evaluacin s o n d i versas y dependen de los objetivos que se persiguen e n su utilizacin. Pero se
pueden contemplar diferentes maneras, que van desde la calidad de sus intervenciones, las frecuencias, las extensin de las mismas, etc.

5. Autoevaluacin sobre la e-actividad

| E d T c c h P o s t R e s o u r c e s - d e i ^ P a s t i t o r t i e P a g e - Microsoft Inlimer-pJor'r
^.Archivo

:Ednn :Vw
:;

F o r o r i o s V H*ir-)nK!rv:3s'

/v/Lj.Ja

1.

El trmino wiki proviene del hawaiano y significa "grande y diverso".

EdTechPtist/

HomePage

Ecn>chPogt.R*c*ntChaflgec
EditPagg

Falso

La Wikipedia existe en prcticamente todos los idiomas del m u n d o .

Verdadero

Falso

2.

Verdadero

falso

La gran ventaja de la wiki es su flexibilidad para disearlo a nuestro


gusto fcil y rpidamente.

5.

Verdadero

falso

Es posible q u e otros modifiquen lo q u e y o escribo e n una w i k i

6.

Wikis como herramienta para compartir

Verdadero

Wikiiogger es el n o m b r e q u e hemos acuado para las wikis de contenidos educativos.

3.

S o m e "Wiki p a g e s that contatn m a t e i i a l s f o r trie E J T e c h F o s t b l o g

4.

I i s t ofE-csirninfi'jtossanes
S o r r a V1suaiaarLR.sources
Pointers to r e s o u r c e s o n Mfcta^at^TxncmigsdVocabijlaries

SiiuiatioKgAfldGamgs
OpsnSoTjrceCouj-seManagemfrntSvgtems

Verdadero

falso

Una eduwiki es u n sistema wiki utilizado e n el campo de la educacin.

Page last modifi&d onDecemfaM 01,2003, 6t 10:27 A M

F i g u r a n. 6 .

Verdadero

Falso

conocimiento.

ISO

7.

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

18 1

Las bitcoras se diferencian de las wikis e n q u e son ms pequeas.

C2.COM (2005). Top ten wiki engines.


(http://c2 .com/cgi-bin/wiki?TOpTfenWikiEngines)

La wiki es u n sistema de publicacin para Internet fcil de crear y susceptible de ser actualizado fcil y rpidamente.

8.

Sistemas wikis para la enseanza

CUririlQHAM, W. (2004). Elements of Wiki essence.


(http://c2.com/cgi/wiki7ElementsOfWikiEssence) (07/11/04)
FISH, S. (2004). Wich Open Source Wiki worksfor
you?
(http://www.onlamp.eom/pub/a/onlamp/2004/ll/04/which_wiki.html) (14/10/05)

9.

Verdadero

Verdadero

Falso

Faiso

Las wikis se utilizan enteramente desde n navegador.

Verdadero

Falso

10. En las wikis, es ms importante el contenido e n s q u e la autora del


mismo.

Verdadero

raZso

(10/10/05)

HELSINKI INST1TUTE OF PHYSICS. https://wit.hip.fi/twikj/bin/view/flain/WebHome. (10/


10/05)
KWIKI. http://www.kwiki.org/
MEDIA WIKI. http://www.mediawiki.org/wiki/MediaWiki
MORVILLE, P (2005).

Authority.

(http://semanticstudios.com/publications/semantics/000057.php) (11/10/05)
OPEN WIKI. http://www.openwiki.com
PHP WIKI. http://phpwiki.sourceforge.net/

Resultados
!

PMW1KI. http://www.pmwiki.org/wiki/PmWiki/PmWiki

i .
F

2.
V

3.
F

4 .

5.
V

6.
V

. 7.
V

9.

8-

10.
V

RAIBLE, M. (2002). What Is Wiki.


(http://raibledesigns.corr0^ki/Wiki.jsp?page=WhatIsWiki) (09/01/05)
RUFLEY, S. (2003). What's a wiki?
(http://www.pcmag.com/article2/0%2C1895%2C1071705%2C00.asp)
(10/10/05)
SEEDWIKI. http://www.seedwiki.com/
SWIKI / CoWeb. http://coweb.cc.gatech.edU/csl/9
TIKI WIKI. http://tikiwiki.org/

6. Actividades
1.

TWIKI (2005). Twiki success

Entra en las direcciones q u e te hemos facilitado en el texto (Wikipedia,


wiki.mailxail, Seedwiki) y edita en todas ellas alguna pgina de las que
suelen tener de prueba. Fjate, cuando m e n o s , en lo siguiente:
La interfaz d e comunicacin
El tipo de plataforma (compralas entre s, y compara sus caractersticas atendiendo a las pginas webs oficiales de las mismas).
La utilizacin de etiquetas rpidas para editar
Posibilidades d e "Formato" para editar.

2.

En el texto hemos citado "World Wide Wiki" c o m o una direccin interesante


para encontrar comunidades que utilizan plataformas wiki. Entra, al menos, en esa direccin, y busca aquellas que sean de t u rea de inters.

stories.

(http://twiki.org/cgibin/view/Main/TWikiSuccessStories)

(05/10/05)

TWIKI. http://twiki.org/
WKA WIKI. http://wikka.jsnx.com/HomePage
WIKI MAILXMAIL. http://wiki.mailxmail.com/
WIKINDX. http://wikindx.sourceforge.net/
WIKIBOOK (2005). Wiki Science: How to start a Wiki.
(http://en.wikibooks.Org/wiki/Wiki_Science:How_to_start_a_Wiki) (15/10/05)
WIKIPEDIA (2005). AJAX.
(http://es.wikipedia.org/wiki/AJAX) (19/10/05)
WIKIPEDIA (2005). Comparison of wiki software.
(http://en.wikipedia.org/wiki/Comparison_of_wiki_software) (13/10/05)
WIKIPEDIA (2005). Wiki.
(http://en.wikipedia.org/wiki/Wiki) (19/10/05)
WORLDWIDEWIKI (2005). Switch Wiki.
(http://www.worldwidewiki.net/wiki/SwitchWiki) (05/10/05)

7. Bibliografa

WRITINQWIKI.ORG (2005). Wrifngwiki.


(http://^itngwiki.org/defauIt.aspx/WritingWiW/HomeFage.html) (05/10/05)

(11/06/05)

BEMIDJI STATE UNIVERSITY (2005). Styte gu/de.


(http://199.17.178.148/"/o7Emorga^^

(17/10/05)

BEMIDJI STATE UNIVERSITY (2005). Entry point.


(http://199.17.178.148/%7Emorg^

C2.COM (2005). Choosing a wiki.


(http://c2.com/cgi-bin/wiki7ChoosingaWiki) (26/09/05)

Actividades
individuales
versus actividades
coiaborafivas
F r a n c i s c o Martnez
IVI. P a z P r e n d e s
a

Universidad de Murcia
WBt$KSNBSSBBBXBt

1. Mtodos d o c e n t e s e n la enseanza s u p e r i o r
Las estrategias docentes hacen referencia a las tcnicas de accin que se
utilizan para ensear. Son, e n definitiva, las respuestas al cmo ensear. Han
de corresponderse con las tres situaciones didcticas e n las cuales se encontrarn los alumnos: trabajo individualizado, trabajo e n g r u p o y situaciones de
enseanza masiva. Por otra parte h a n de responder a diversidad de estilos de
aprendizaje y a la multiplicidad de objetivos de enseanza.
En este captulo vamos a analizar la colaboracin como metodologa de enseanza que se contrapone a los mtodos de trabajo individual. No queremos con
ello decir que a priori uno sea mejor que otro para cualquier circunstancia. Pero
resulta interesante, sobre todo si hablamos de telenseanza, reflexionar sobre las
posibilidades pedaggicas de los mtodos colaborativos ya que lo ms habitual en
la prctica real es encontrarnos con situaciones de trabajo individual y autnomo.
Podemos as plantear distintas estrategias de aprendizaje relacionadas con
los modelos a implementar y q u e a s u vez h e m o s puesto e n relacin con distintas herramientas telemticas. Respecto a las herramientas hemos indicado en
el cuadro s u uso ms habitual, pero no exclusivo. Por ejemplo, se puede utilizar
la videoconferencia para una tutora o comunicacin interpersonal uno a uno,
pero n o es lo ordinario n i tiene m u c h o sentido, sino que es ms coherente s u
uso e n situaciones comunicativas masivas pues para tutoras individuales So
ms frecuente y sencillo es e l correo electrnico o incluso el chat.
Creemos que ambos mtodos, expositivo e interactivo, son necesarios e n
una enseanza abierta, flexible y adaptable a las diferencias individuales. Es
conveniente implementar u n a m p l i o repertorio de estrategias y herramientas
para poder responder a los distintos estilos y necesidades de los aprendices.
Vamos a partir de la dicotoma entre mtodos individualizados y mtodos cooperativos para explicar dos modalidades diferentes de aprender que tienen
interesantes desarrollos e n el mbito de la telenseanza.

1S3

18 4

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

i
MODELOS

ESTRATEGIAS

Mtodo expositivo. Videoconferencia.


Audioconferencia.
Seminarios
monogrficos.

Expositivo
- centrado e n contenidos
- de uno a muchos

Trabajo
individualizado.
Accin tutorial.

Videoconferencia.
Audioconferencia.
Chat.
MUDs, MOOs.

1 8 5

hemos de procurar disear una situacin de enseanza adaptada a cada aprendiz: capacidades, aptitudes, inters, motivacin, conocimientos previos, hbitos
de estudio,... son factores que van a condicionar el proceso y que el docente ha
de tener en cuenta, especialmente si hablamos de mtodos individualizados de
enseanza.

j
J

ASINCRONAS
Envo materiales
(va correo, web o
FTP).
Teleclase.
BSCW.
BBS.
L i s t a s distribuc.
Tablones.
News.
Fbros.
C o r r e o electr.
Web (bsquedas d e
informacin).

ICQ.
Telnet

Modelos, estrategias y herramientas en la telenseanza.

A c t i v i d a d e s individuales v e r s u s a c t i v i d a d e s c o l a b o r a t i v a s
]

En u n modelo de telenseanza la herramienta de uso ms corriente para establecer una comunicacin individualizada es el correo electrnico, herramienta
que adems es una de las de uso ms generalizado y cada vez ms habitual. El
correo electrnico permite desarrollar la tutora de forma asincrnica, lo cual
permite liberar a ambos, docente y discente, del tiempo c o m o condicionante de
la comunicacin, tal y como ocurra con el telfono en los primeros modelos de
enseanza a distancia. El ICQ, sin embargo, es sincrnico, lo cual tiene tambin
su utilidad si pensamos en la importancia del intercambio de informacin de
forma fluida q u e se da en una conversacin continuada e n el tiempo.

<
|
j

HERRAMIENTAS
ISriCROHAS

Debate.
Enseanza e n
g r u p o s d e trabajo.

Aprendizaje
Interactivo
Cooperativo.
- orientado al
proceso de
aprendizaje
- comunicacin
entre usuarios
Aprendizaje
Autnomo.

l a b i a n . 1.

I
v
i
I

2. Enseanza i n d i v i d u a l i z a d a

En los mtodos de enseanza individualizada se darn a m e n u d o situaciones e n las q u e el a l u m n o ha de utilizar estrategias de trabajo autnomo, para
lo cual es la web la herramienta q u e ha de saber utilizar: buscadores, ndices,
bases de datos en lnea, documentacin de todo tipo... Aprender a navegar y
encontrar lo que uno busca es una habilidad que estos alumnos h a n de adquirir
si quieren sacar provecho de u n sistema de telenseanza, pues n o olvidemos
que la responsabilidad del aprendizaje recae mayormente e n ellos y ya no tanto
e n los docentes.
Vamos a ejemplificar en la siguiente tabla algunas situaciones de enseanza
a distancia con redes e n las cuales se ha utilizado una metodologa individualizada, aunque se tenga u n grupo numeroso de alumnos.

Cuando hablamos de enseanza individualizada estamos planteando u n a


situacin e n la cual generalmente tiene lugar un proceso de comunicacin 1-1,
es decir, se disea u n proceso d e enseanza q u e se dirige a u n nico aprendiz.
En tal situacin puede ocurrir q u e el diseo de la actividad docente parta del con o c i m i e n t o d e u n aprendiz concreto e n u n contexto predeterminado y con unos
objetivos previos claramente definidos o b i e n por el contrario que sea u n diseo
de carcter ms genrico y aplicable, c o n sus correspondientes adaptaciones, a
distintos aprendices en situaciones similares.

Objetivo:
Aprendizaje
de contenido
terico

Enseanza individualizada s u p o n e bsicamente hablar de u n proceso q u e


implica a dos personas: la q u e ensea y la que aprende. Si se trabaja con u n
g r u p o pequeo, la individualizacin exige reconocer las diferencias que caracterizan a cada u n o de los a l u m n o s c o n los que vamos a trabajar y prestarles
una atencin personal. As pues, la individualizacin significa reconocer q u e
las caractersticas diferenciales d e cada u n o (sexo, cultura, estilo cognitivo, i n tereses, motivacin, conocimientos, personalidad...) y asimismo sus diversas
necesidades educativas y formativas. De ah que se utilice ms frecuentemente
la expresin de enseanza personalizada, entendiendo sta c o m o la necesidad
de adaptar el mtodo docente a l individuo reconociendo sus diferencias individuales. En esta adaptacin p o d e m o s disear estrategias de trabajo individual o
estrategias de trabajo colectivo o b i e n combinaciones d e ambas, que suele ser
lo ms frecuente.

Objetivo:
Realizacin
de unas
prcticas p a r a
aprendizaje d e
procedimientos.

Entre las diversas formas q u e t e n e m o s de individualizar la enseanza podem o s considerar las diferencias o adaptaciones e n lo q u e respecta a los ritmos
de trabajo, a los materiales d e enseanza, a las actividades de aprendizaje, a los
contenidos, a los objetivos q u e fijemos o bien a los mtodos de evaluacin. As,

Comunicacin:
L a explicacin inicial s e
dar a travs d e u n s i s t e m a
d e videoconferencia
(streaming), d e tal m o d o
que los alumnos puedan
s e g u i r l a d e s d e s u propio
ordenador.
Para las tutoras s e
utiliza u n chat a c o r d a n d o
previamente la cita c o n el
tutor a travs d e l c o r r e o
electrnico.

Diseo d e l a a c t i v i d a d :
Despus de u n a
explicacin del
profesor a todo e l
grupo, l o s a l u m n o s
h a n d e utilizar u n a
aplicacin informtica
especfica p a r a analizar
y realizar u n a s prcticas
que demuestren s u
aprendizaje. C a d a
a l u m n o tiene u n tiempo
limitado para realizarlas.

Comunicacin:
Para la tutora s e utilizar
e l c o r r e o electrnico.
Peridicamente s e
enva informacin
c o m p l e m e n t a r i a a travs d e
u n a lista de distribucin.

Diseo d e l a a c t i v i d a d :
Cada alumno ha de
estudiar un m i s m o
material q u e s e h a
p u e s t o e n red. S e fija
u n periodo d e tiempo
mximo.

T a b l a n.

Evaluacin:
El alumno h a
de presentar
u n a s actividades
obligatorias y
adems s e le
hace un examen
Final.
Evaluacin:
Realizacin
correcta de las
prcticas e n red.
S e tendr e n
c u e n t a tambin
ia comunicacin
del a l u m n o c o n
d o c e n t e s y/o
tutores.

2. Situaciones de enseanza a distancia con redes en las cuales


se ha utilizado una metodologa individualizada.

18 6

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

3. L o s mtodos c o i a b o r a t i v o s
El inters por los mtodos cooperativos surge e n los aos setenta c o m o
una posible opcin innovadora frente a las metodologas y aulas tradicionales.
Enseguida comenz a suscitar el inters entre los educadores y los investigadores del mbito d e la educacin y de la psicologa de la educacin, quienes
vieron e n este mtodo una forma de mejorar los logros acadmicos as c o m o el
desarrollo del pensamiento y las relaciones interpersonales entre los alumnos.
Lleg a ser visto c o m o el m o d o de resolver algunos de los p r o b l e m a s d e la escuela tradicional.
De forma ms precisa indagar en los orgenes de este m o d e l o d e enseanza
nos conduce a J o h n s o n y J o h n s o n , quienes en los aos setenta desarrollaron
un mtodo de aprendizaje cooperativo d e n o m i n a d o aprender juntos
(learning
together).
Para estos autores la cooperacin consiste e n el desarrollo de u n a
tarea e n grupo c o n u n nico objetivo final, intercambiando ideas y materiales,
una subdivisin de tareas y recompensas grupales. En definitiva, a l u m n o s trabajando e n grupo q u e intercambian ideas, se hacen preguntas, todos escuchan
y comprenden las respuestas, se ayudan entre ellos antes de pedir ayuda al
profesor y finalmente obtienen u n nico producto del trabajo del grupo.

A c t i v i d a d e s individuales v e r s u s a c t i v i d a d e s c o l a b o r a t i v a s

1 8 7

mayor salud mental (ajuste psicolgico, fortalecimiento de! yo, desarrollo social, integracin, identidad personal, mejor reaccin a la adversidad y a las tensiones).

TOdo ello conduce a los autores a afirmar de forma contundente q u e "los


poderosos efectos q u e tiene la cooperacin sobre tantos aspectos distintos y
relevantes determinan q u e el aprendizaje cooperativo se distinga de otros mtodos de enseanza y constituya una de las herramientas ms importantes para
garantizar el buen rendimiento de los alumnos". Vamos a comentar algunos
aspectos importantes a la hora de organizar una actividad colaborativa.

3.1. Criterios para la formacin

de grupos

Podemos definir tres tipos de grupos cooperativos (Johnson, J o h n s o n y


Holubec, 1999, 1 4 y s s . ) :
Grupos formales:
trabajan como mnimo durante u n a hora y pueden
hacerlo durante varias semanas (el docente especifica los objetivos, se
explica la tarea, se d a interdependencia positiva entre alumnos, el p r o fesor supervisa y evala, los alumnos participan activamente).
Grupos informales: slo colaboran durante unos m i n u t o s de u n a clase
(un debate entre a l u m n o s antes de una clase, por ejemplo, o una actividad puntual d e pocos m i n u t o s durante una clase magistral).
Grupos de base cooperativos: grupos estables c o n m i e m b r o s p e r m a nentes q u e durante largo tiempo se ayudan y respaldan para mejorar el
rendimiento escolar.

De forma sencilla y sinttica, podemos considerar que el trabajo colaborativo se caracteriza bsicamente por:
Una situacin social de interaccin entre grupos n o m u y heterogneos
de sujetos.
Se persigue el logro de objetivos a travs de la realizacin (individual y
conjunta) d e tareas.
Existe una interdependencia positiva entre los sujetos q u e estimula los
aprendizajes.
El trabajo colaborativo exige a los participantes:
a) habilidades comunicativas, tcnicas interpersonales;
b) relaciones simtricas y recprocas;
c) deseos de compartir la resolucin de la tarea (responsabilidad i n d i vidual e n e l logro d e l xito del grupo).
No vamos a detenernos e n este captulo e n la exposicin de! concepto de
colaboracin, n i e n el debate sobre la cooperacin o la colaboracin (para ello
recomendamos revisar Martnez, 2004). Vamos, pues, a centrar nuestra a t e n cin directamente e n e l mtodo colaborativo y v a m o s a poner algunos ejemplos
de actividades colaborativas, ejemplos todos ellos extrados de situaciones reales e n las que hemos podido comprobar su eficacia, as c o m o la satisfaccin de
los a l u m n o s que h a n participado e n tales experiencias formativas.
Johnson, J o h n s o n y Holubec (1999, 24) sealan tres tipos d e efectos de la
cooperacin:

mayores esfuerzos por lograr un b u e n desempeo (ms r e n d i m i e n t o y


ms productividad, ms motivacin, ms t i e m p o dedicado a la tarea,
mejor retencin a largo plazo, niveles superiores de pensamiento crtico
y razonamiento);
mejores relaciones entre alumnos (espritu de equipo, solidaridad,
compromiso, valoracin de la diversidad, cohesin, solidaridad);

El concepto de g r u p o colaborativo que estamos empleando se corresponde


con el g r u p o formal que definen Johnson y Johnson. En este sentido, Miller y
Harrington (en Hertz-Lazarowitz y Miller, 1992, 203 y ss.) consideran q u e para
la formacin de grupos de aprendizaje cooperativo h a n de considerarse 4 p r i n cipios bsicos en los que queda patente la importancia del r o l de! profesor no
slo e n la formacin de los grupos sino durante todo el proceso de la cooperacin o colaboracin:
,
1.
2.
3.
4.

La minimizacin de las categoras sociales al formar los grupos y d u r a n te el proceso de trabajo grupal.
Evitar las amenazas contra la propia identidad y la autoestima.
Facilitar las oportunidades para la personalizacin de los diferentes
m i e m b r o s de u n grupo.
Favorecer el desarrollo de las habilidades interpersonales.

Sobre esta m i s m a cuestin Watson y cois, (en Sharan, 1994, 149-150)


indican q u e los grupos s o n usuaimente de dos alumnos, aunque tambin se
pueden formar grupos d 3 o de 5 alumnos. En este ltimo caso sern a l u m nos con experiencia e n el desarrollo de tareas siguiendo este tipo de mtodos.
Respecto a los alumnos q u e integran cada grupo, sealan la conveniencia de
que sea el profesor quien los elija para garantizar la heterogeneidad, pues la
tendencia natural de los nios es a elegir a otros q u e s o n similares a ellos y no a
los que contemplan c o m o diferentes. Debe adems el profesor tener e n cuenta
que las diferencias n o sean tan grandes como para impedir e l desarrollo d e una
interaccin positiva entre ellos.

18 8

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Acerca de la secuencia, estos autores sealan ia conveniencia d e realizar tareas cortas al principio para acostumbrar a los alumnos a la metodologa cooperativa, cambiando adems los grupos de f o r m a continua. En esta fase adems el
profesor aprovecha para conocer mejor a cada uno de sus alumnos y poder c o m poner grupos adecuadamente. Adems contribuye a desarrollar las habilidades
comunicativas que los alumnos necesitan para poder colaborar c o n xito.

3.2. Estructura

de la tarea

Se puede subdividir el proceso e n tres fases: introduccin, actividad grupal


y procesamiento (Watson y cois., e n Sharan, 1 9 9 4 , 1 4 9 - 1 5 1 ) . En la primera
fase
se ha de presentar la tarea y orientar a los a l u m n o s sobre cmo h a n de realizar
la actividad, adems de trabajar los aspectos motivacionales c o n respecto a ella
destacando s u inters y su importancia. Los alumnos pueden discutir sobre
cmo realizar la tarea, cmo relacionarla c o n otras actividades o experiencias y
qu implicaciones de tipo valorativo y c o m p o r t a m e n t a l h a n de asumir.
En la segunda fase los alumnos se agrupan y el profesor ejerce el rol de tutor
procurando hacerlo de m o d o n o directivo, nicamente asistiendo a l a l u m n o con
comentarios, preguntas o sugerencias, pero la responsabilidad del aprendizaje es
del alumno. Cuando u n alumno se ve incapaz de resolver u n problema el profesor
ha de reconducir s u actividad pero sin actuar c o n precipitacin, pues los errores
tambin son una fuente de aprendizaje. La autonoma de los alumnos ir e n i n cremento conforme se habiten al tipo de tarea y a los mtodos cooperativos.
En la tercera fase los a l u m n o s , c o n ayuda del profesor, han de comprender
qu han hecho (social y acadmicamente), reflexionar sobre su actividad e n el
grupo, alegrarse de los xitos, intentar entender los problemas surgidos y pensar e n actuaciones para sucesivas tareas similares en el futuro.
Hacen hincapi estos autores e n la importancia de introducir a los a l u m n o s
progresiva y gradualmente e n los mtodos cooperativos, comenzando c o n t a reas a realizar por parejas, no obstante una variable a considerar ser la edad y
la experiencia que tengan, pues las tareas irn aumentando e n complejidad n o
slo intelectual sino igualmente e n complejidad e n cuanto a la interaccin.
Diferentes autores muestran la utilidad d e los mtodos cooperativos para m u y
diferentes objetivos, tanto de tipo metacognitivo c o m o desarrollo d e habilidades
lingsticas, aprender literatura, c o n tareas de matemticas... (Sharan, 1994).

3.3. Rol del profesor y del alumno

A c t i v i d a d e s individuales v e r s u s a c t i v i d a d e s c o l a b o r a t i v a s

1 8 9

Procurar q u e los a l u m n o s utilicen conocimientos y estrategias q u e ya


poseen.
Ayudar a los alumnos a clarificar su pensamiento y desarrollar ste a n i veles superiores (recordemos ese concepto anteriormente mencionado
de la zona de desarrollo prximo y la importancia de los mediadores e n
su desarrollo).
Ayudar a los a l u m n o s a reflexionar y evaluar su propio aprendizaje (metacognicin), as c o m o la manera en que se ha desarrollado el trabajo
en e l seno del grupo.
Intervenir adecuadamente, asumiendo el rol de tutor.

Por su parte Hertz-Lazarowitz (en Hertz-Lazarowitz y Miller, 1992, 7 3 - 8 2 ;


tambin e n Sharan, 1994, 3 0 7 ) , seala q u e el profesor ha de estar preparado
para analizar y redisear s u clase en funcin de seis variables:
-

La organizacin del espacio fsico del aula debe ser flexible para p r o m o ver la interaccin incluso entre grupos y de los alumnos con el profesor.
Las tareas deben incluir la divisin del trabajo entre los m i e m b r o s de
cada g r u p o as c o m o la integracin de todas las aportaciones para el l o gro d e l grupo, y t o d o ello de tal m o d o que a la vez refleje el aprendizaje
individual.
La comunicacin d e l profesor debe procurar la mxima interaccin c o n
los a l u m n o s y a la vez entre ellos. Deber emplear estrategias y mtodos personalizados, de pequeo grupo y de gran grupo.
La responsabilidad del desarrollo del trabajo grupal debe recaer e n los
alumnos.
El desarrollo de habilidades sociales contribuir a formar alumnos que
sean buenos colaboradores.
El desarrollo de habilidades cognitivas ayudar a los alumnos a ser
aprendices activos q u e utilizan estrategias de pensamiento de alto n i vel, pensamiento creativo y capacidad de indagacin.

Y J o h n s o n , J o h n s o n y Holubec (1999,143-144) resumen la labor del profesor sealando q u e ha de planificar y ejecutar cuatro acciones concretas:
Tendr q u e tomar varias decisiones previas a la enseanza:
-'
*
Sus objetivos conceptuales y actitudinales;
*
Cuntos a l u m n o s habr e n cada grupo;
*
Cmo distribuir a los alumnos e n los grupos y cunto t i e m p o trabajarn j u n t o s , + + cul ser la mejor manera de disponer el aula;
Cmo utilizar los materiales didcticos, y
Qu roles Ies asignar a los miembros del grupo.
*
*

En contra de lo que a p r i o r i podra parecer, e n u n a tarea colaboratlva el


profesor adquiere u n rol bsico de planificacin, organizacin, asesoramiento
y evaluacin. El profesor se ha de ocupar d e (Watson y cois., en Sharan, 1 9 9 4 ,
1 5 1 y ss.):

Explicar a los alumnos qu han de hacer:


*
Asignar tareas
*
Explicar el concepto de interdependencia positiva (entre alumnos y
entre grupos) as c o m o la responsabilidad individual.
Explicar las tcnicas grupales a aplicar.
*

Coordinar el desarrollo de la tarea (supervisa e interviene cuando es


necesario).
Organizar actividades
posteriores
para evaluar y que los a l u m n o s
puedan procesar cmo ha funcionado el grupo para poder mejorar s u
rendimiento en tareas sucesivas.

Generar u n ambiente e n el que se desarrolle la motivacin intrnseca.


Relacionar la informacin o habilidad nueva c o n el c o n o c i m i e n t o y experiencia de ios alumnos.

19 0

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Pero adems el profesor puede contribuir a crear u n entorno favorable a la


colaboracin e n el mbito escolar c o m o m i e m b r o de tal comunidad, y desde este
punto de vista deber formar parte de los equipos de gestin, planificacin y coordinacin de los centros, deber participar en los equipos de decisin con respecto
a cuestiones educativas directamente relacionadas con el centro y adems de hacerse consciente de que su papel c o m o gestor de una unidad social - e l aula- es
tambin parte del sistema escolar global (Serrano y Gonzlez, 1996, 172-173).
El profesor ha de cambiar su r o l tradicional por otro ms especfico de tutor,
dinamizador, responsable de la organizacin de los grupos, de su seguimiento y
de s u evaluacin... Es u n planteamiento q u e a los lectores avezados en el tema
de la telenseanza no Ies va a resultar extrao, pues tampoco e n los sistemas de
telenseanza contemplamos el r o l del profesor tradicional que basa su metodologa docente e n las exposiciones n i u n a funcin bsica de transmisor de informacin. Esos cambios e n el profesor van asociados de forma inherente, c o m o
dos caras d e una moneda, a los cambios e n el papel que j u e g a n los alumnos.
Es evidente q u e stos asumen roles activos y van a ser responsables en mayor
grado d e s u aprendizaje.
Con respecto al alumno, ste ha de disponer de u n nivel mnimo de conocim i e n t o social y "unas habilidades q u e le p e r m i t a n interaccionar adecuadamente
con s u entorno y establecer unas slidas y bien fundadas relaciones interpersonales" (Serrano y Gonzlez, 1996, 181), aunque para ello es requisito imprescindible " u n entorno favorable a la puesta e n escena de dichas capacidades", es
decir, todas las implicaciones del desarrollo de la colaboracin q u e ya hemos
mencionado: estructura de la tarea, objetivos, integrantes del grupo...

A c t i v i d a d e s individuales v e r s u s a c t i v i d a d e s c o l a b o r a t i v a s

1 9 1

creemos se convertirn e n indicadores claves de calidad d e los cursos. Todo ello


e n el marco de u n modelo pedaggico flexible, que p e r m i t a ajusfar la enseanza a las necesidades y caractersticas del aprendiz, siendo ste u n a l u m n o q u e
ha de tomar decisiones con respecto a sus procesos d e aprendizaje.
Coincidimos as con Prez i Garcas (2004, 295): "las nuevas modalidades
educativas vienen ahora determinadas n o tanto por la separacin fsica entre
profesores y alumnos entre s, sino por cantidad y calidad d e dilogo entre p r o fesores y estudiantes y por la flexibilidad del diseo d e los cursos [...] variando
desde modelos de aprendizaje autnomos con materiales interactivos y una
estructura altamente cerrada, c o n posibilidades de comunicacin nicamente
entre profesor y alumno c o m o apoyo y autorizacin, hasta modelos basados
en entornos colaborativos basados en el trabajo e n g r u p o a partir de metas
compartidas y estructuras altamente flexibles y acomodables a las necesidades
de los alumnos". De forma esquemtica y a m o d o d e guin til para cualquier
docente que quiera organizar ua actividad de este tipo, hemos elaborado el
siguiente listado.

1. T o m a d e d e c i s i o n e s s o b r e l o s o b j e t i v o s g e n e r a l e s

(finalidad).

Diseo d e l m a r c o c u r r i c u l a r e n e l q u e s e i n s c r i b e .

4.

P o s i b i l i d a d e s tcnicas ( e s p a c i o s , e q u i p a m i e n t o y h e r r a m i e n t a s ) , d e d e s a r r o l l o
( d e l o s a l u m n o s ) y d e formacin (capacitacin, c o n o c i m i e n t o s p r e v i o s n e c e s a rios y habilidades) p a r a d e s a r r o l l a r e s t a metodologa.
:

3.

J u s t i f i c a r l a m e t o d o l o g a ( p o r q u sta y n o otra).

2.

Serrano y Gonzlez hacen las siguientes precisiones e n relacin con el r o l


que el a l u m n o ha de desempear e n los procesos colaborativos:

Las funciones desempeadas p o r los m i e m b r o s del g r u p o son complementarias.


Los roles son tan diversos c o m o diferentes sean la estructura de tarea y
los contenidos del aprendizaje.
El a l u m n o desempear eficazmente u n r o l si se adeca a s u capacidad.
Aparece una estrecha relacin entre capacidad y la interaccin, es decir,
segn la capacidad los alumnos interactan de distinta forma en el grupo
(roles de aprendiz y de experto), aunque se ha observado igualmente que
las discusiones en el seno del grupo suelen originarse n o por diferenciis
de capacidad, sino por las distintas contribuciones de los miembros del
grupo. Es por tanto "en la supervisin de la intervencin del aprendiz, y
en la correccin y justificacin de la nueva propuesta cmo los dos a l u m nos, aprendiz y experto, mejoran s u conocimiento" (p. 188).

a)

Definicin d e l a s t a r e a s - i n d i v i d u a l e s y g r u p a l e s - .

b)" ;; Exposicin c l a r a d e l a relacin e i n t e r d e p e n d e n c i a e n t r e l a s t a r e a s i n d i v i ;

duales y grupales.

Establecimiento del calendario.

f)

Ajuste metodolgico.

e)

Diseo d e la interaccin ( c m o , c u n d o y p a r a q u ) .

d)

Procedimientos d e trabajo y s e c u e n c i a de las tareas.

c ) -.

.
-,

'

'
' . .

Diseo d e l a evaluacin ( c r i t e r i o s , i n s t r u m e n t o s , p r o c e d i m i e n t o ) .

g)

Decisiones s o b r e el agrpamiento d e los sujetos.

6.

Seleccin y/o diseo ci l o s m a t e r i a l e s .

5.

a)

Conocimiento previo d e los implicados.


Actitudes.

b)
7.

3.4. Esquema del diseo de una actividad

colaborativa

Hemos explicado algunos aspectos importantes a tener e n cuenta para el


diseo de u n a actividad colaborativa. De m o d o resumido, decir q u e en la planificacin y diseo de los cursos e n r e d h a n de considerarse con extremo cuidado
los aspectos relacionados tanto c o n los contenidos (la informacin) como aquellos otros relativos a la interaccin personal (comunicacin); a m b o s elementos

Aptitudes r e l a c i o n a d a s c o n l a s herramientas.

Aptitudes r e l a c i o n a d a s c o n l o s contenidos.

Aptitudes r e l a c i o n a d a s c o n la metodologa.

Definicin d e l o s a g r u p a m e n t o s .

lmplementacin.

"

Lj

..

Distribucin d e l a s t a r e a s y d e l o s m a t e r i a l e s .

b)

Crear conciencia d e grupo.

a)

Supervisin p o r parte d e l t u t o r d e l d e s a r r o l l o d e l a t a r e a ( s e g u i m i e n t o e i n t e r vencin).


,
J
'
;'

9.

Inicio de la actividad.

8.

10.

Evaluacin/es final/es y p u e s t a e n c o m n

19 2

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Estamos e n este caso refirindonos a una colaboracin formal, lo que significa


disear procesos de enseanza e n los que entenderemos que colaborar es una
forma de aprender y a la vez aprender a colaborar es u n objetivo del proceso de enseanza. Hay por tanto una intencionalidad clara y a ello se une la necesidad de planificar todo el proceso de colaboracin teniendo en cuenta elementos aadidos por
la situacin de distancia: clara definicin de los roles de los actores, de las tareas y
de los objetivos; planificacin de la metodologa y el calendario; seleccin cuidadosa
de las herramientas telemticas tanto para la comunicacin como para la realizacin
de la tarea en s misma; planificacin de la interaccin entre los alumnos (cundo,
cmo y para qu); diseo de los procedimientos y criterios de evaluacin.
A m o d o de ejemplo, desde la Universidad de Murcia se imparti u n seminario d e doctorado a u n g r u p o de a l u m n o s argentinos -dispersos por todo el
pas- q u e trabajaron los contenidos d e forma colaborativa c o n el apoyo de una
herramienta especfica (BSCW), es decir, se gener u n a c o m u n i d a d virtual de
aprendizaje e n la cual la tutora asumi u n r o l fundamental de gua de todo el
proceso q u e previamente se haba planificado y para el cual se haban seleccionado materiales especficos.
El diseo metodolgico se bas e n la interaccin intergrupos e intragrupos:
partiendo de u n g r u p o inicial pequeo (2-3 a l u m n o s p o r grupo) se disearon
actividades y estrategias para q u e los grupos tuviesen tambin q u e interactuar
conformando grupos ms grandes. Se seleccionaron unos materiales bsicos
comunes para todos los a l u m n o s y se dise una secuencia d e accin que parta de una actividad individual d e bsqueda y anlisis de una informacin e n red
relativa al contenido trabajado. Posteriormente, e n cada pequeo grupo deban
intercambiar la informacin encontrada y colaborar para elaborar u n documento comn (un declogo sobre el trabajo colaborativo e n red). Ese documento
comn era la base sobre la cual, e n una tercera fase del proceso, se desarrollaba
la interaccin intergrupal. Finalmente se abri u n espacio virtual compartido
por todos donde aparecan los productos finales y u n foro de debate para la
reflexin sobre la p r o p i a experiencia y lo aprendido e n ella. La experiencia fue
valorada de forma general m u y positivamente p o r los alumnos. Hemos recogido
algunos comentarios representativos d e la opinin compartida por el grupo:

A c t i v i d a d e s individuales v e r s u s a c t i v i d a d e s c o l a b o r a t i v a s

1 9 3

Ms all d e las p o s i b l e s c o i n c i d e n c i a s c o n c e p t u a l e s e n t r e los g r u p o s e n el "declogo",


q u e , i n d u d a b l e m e n t e es m u c h o ms q u e eso; es ni itable vet c m o !asap> l i t a c i o n e s d e u n i n t e g r a n t e o d e u n g r u p o , s i e m p r e t i e n e n p o s i b i l i d a d de e n r i q u e c e i s e . . . Quizs este h e c h o s e a
el ms i m p o r t a n t e ci infrmai q u e es posible evitar el d i v o r c i o e n t r e la teora \a p r a c t i c a n o ?
Me gust m u c h o la organizacin qu ie d i e r o n al t r a b a j o , c o m p a r t o s u s trminos, m e p a r e d e r o n m u y p e r t i n e n t e s las c o n c l u s i o n e s , y f u n d a m e n t a l m e n t e , s u l e c t u r a enriqueci m i s
s a b e r e s p r e v i o s ; s u p o n g o q u e e s t o es aprendizaje..,
F e l i c i t a c i o n e s a l o s g r u p o s y g r a c i a s p o r los a p o r t e s .
osso, 11/7/2003:;

Valoracin G r u p o 1 y 4 ( p o r G u i l l e r m o Rodrguez R o m a r )
ESPACIOS VIRTUALES

COLABORACIN E H

C o n el o b j e t i v o s i e m p r e present d e " a p r e n d e r p a r a a p l i c a r ' , q u e l i a m a r c a d o " a


f u e g o " t o d a s l a s i n s t a n c i a s d e r u i formacin, p r i m e i o c o m o p r o f e s i o n a l d e la a i q u i i e c l u l a y ;.i ia vez c o m o l'oi m a d o r d e p r o f e s i o n a l e s e n e l c a m p o d e la a r q u i l e c l u t a y e.l diseo,
e s q u e e m b a r q u e n la tarea d e e s t a ltima e t a p a r e q u e r i d a p o r l a D r a . Pa? Prendes.
E s t o m e : h i z o d e t e n e r m e e n a l g u n o s d e os a s p e c t o s d e s a r r o l l a d o s p o r el G r u p o
1 y 4, (...]. L o s q u e f u n c i o n a r o n c o m o d i s p a r a d o r e s p a r a u n a reflexin ms p r o f u n d a "
f u e r o n los s i g u i e n t e s :

Identificar y resolver desacuerdos

nfasis e n e l p r o c e s o ms q u e e n e l p r o d u c t o .

A u t o - r e c o n o c i m i e n t o d e ia efectividad d e l g r u p o p a i a exaluar s u p r o p i o proceso.

(disensos).

Participar, c o n s t r u l r y c o m p a r t i r s i g n i f i c a d o s (confrontacin d e Ideas, opinin,


reflexin, d e f e n s a y f u n d a m e n t a r o n d e la v o l u n t a d p r o p i a ) .
Ffjucir i d e a s .
Pero s o b r e t o d o , t e n i e n d o e n c u e n t a q u e e l a r q u i t e c t o y d i s e n a d o r se m a n e j a e n
e l c a m p o d e las deas, q u e l u e g o d e b e n c o n v e r t i r s e e n r e a l i d a d , y q u e este p r o c e s o s e
resuelve en g r u p o
Diseador, C l i e n t e C o n s t r u c t o r e s . m e g u a r d o para u n anlisis
i m i c h i i m a s e x h a u s t i v o los ci mintanos v e r t i d o s p o r los p r o p i o s i n t e g r a n t e s d e l c i r u p o
1 y 4 , porque m e resultaron m u y enriquecedores:
A v p l i b : ' . . . s e l o g r a a s i q u e c o n el m e j o r e s f u e r z o d e c a d a u n o , se o b t e n g a u n a
m a y o r e f i c i e n c i a e n e l mbito i n d i v i d u a l y e n e l g r u p o " .
Fernndez: "...dedicacin y p r o f e s i o n a l i s m o d e m i s c o m p a e r o s " .
-

Felicitaciones g e n i o s ! ! ! ! V
^
Excelente el trabajo realizado p o r ustedes. Ha
s i d o u n e s f u e r z o c o l a b o r a t i v o i n n e g a b l e . M e pareci c l e n t e n o s l o la seleccin q u e
r e a l i z a r o n , s i r i o e l a p o r t e crtico y e s p e c i a l m e n t e e l t r a b a j o d e autoanlisis c o n l a s r e f i e x i o n e s finales d e l o s m i e m b r o s d e l g r u p o C r e o q u e e s t o i o n f n m a u n a lo las p r o p i e d a d e s d e l t r a b a j o c o l a b o r a t i v o q u e s e v i n c u l a a la p o s i b i l i d a d n o s l o d e a p o r t a r a la t a r e a
c o n j u n t a s i n o d e v o l v e r l u e g o s o b r e os p r o p i o s a p r e n d i z a j e s y d e s d e alli realizar u n a
n u e v a toma de c o n o c i m i e n t o . Este c a m i n o de da y v u e l t a e n p a i t e c o m p a r t i d o \n p a i le
desarrollado desde las posibilidades personales, creo q u e si: . onstituye en u n o de los
v a l o r e s ms s i g n i f i c a t i v o s d e l t r a b a j o c o l a b o r a t i v o . D e s e o q u e s e h a y a l o g r a d o e n t o d o s
los q u e c o m p a r t i r n o s este Seminario.
W-i.

L e c l e r c q : " . . . f l u i d a expresin d e n u e s t r a s deas... e n relacin c o n e l t r a b a j o


planteado".
Srez: " . . . r e s p o n s a b i l i d a d , r e s p e t o y valoracin d e la c a p a c i d a d i n t e l e c t u a l " .
E n e s p e c i a l , c o i n c i d o c o n D a y b i s , e n c u a n t o a q u e : "...discusin, d e b a t e , p o s t u r a . . . p a r a d i g m a s o b r e e l c u a l l a m e n t e se o f r e c e a o t r a s . . . s o n c o n s t a t o s
q u e e v i d e n c i a n la s u b j i t i v i d a d . tal ( u n i l o es el h e c h o d e d a r r e s p u e s t a a l
g u s t o y n e c e s i d a d e s de n u e s t r o c l i e n t e " .

E n d e f i n i t i v a , c r e o e n l o r e a l i z a d o p o r el G r u p o c o m o u n T r a b a j o P r o f e s i o n a l q u e
m e h a a p o r t a d o u n cmulo d e c o n o c i m i e n t o s m u y i m p o r t a n t e , p u e s t o q u e p a r a disear,
e s t o s c o n c e p t o s s o n necesarios, p e r o para ensear diseo, se m e h a c e n i n d i s p e n s a b l c s . A g r a d e z c o a l ( , . n p i . : y la p o s i b i l i d a d d<: esta Incorporacin d e c o n o c i m i e n t o s
y experiencias.

eres, 18/7/2003"

G u i l l e r m o Rodrguez R o m a r , 20/7/2003

1 9 4

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Incluimos a continuacin u n ejemplo de una secuencia colaborativa diseada a partir d e 2 tareas y a realizar p o r u n grupo de 2 a l u m n o s . Eran 2 alumnos
de doctorado q u e haban previamente trabajado ya l o s conceptos tericos a
partir de una documentacin entregada por la profesora y d e d o s videoconferencias. En la fase d e trabajo prctico se articul, c o m o decimos, u n proceso
secuencia! planificado en t o r n o a dos tareas q u e incluimos a continuacin.

A c t i v i d a d e s individuales v e r s u s a c t i v i d a d e s c o l a b o r a t i v a s

19 5

CALENDARIO

Revisin d e la documentacin
Tutoras a travs del correo electrnico (para cuestiones metodolgicas)
Participacin d e l o s a l u m n o s e n e l foro ( s o b r e c u e s t i o n e s tericas).

H a s t a e l da 8

Estar disponible e s t e d o c u m e n t o y la videoconferencia inicial,


adems d e todos l o s d o c u m e n t o s q u e tenis a vuestra disposicin
d e s d e el mircoles da 1.

3 de junio

TAREA 1

Objetivo: Construir u n a gua p a r a et anlisis d e herramientas d e trabajo coiboratvo.


Procedimiento: C a d a u n o d e v o s o t r o s tenis q u e ir aadiendo u n tem y revisando
l o q u e h a y a puesto e l compaero a n t e r i o r m e n t e . C a d a da h a d e r e s u l t a r u n a ficha
nueva. As:
:
Da 19 c o m i e n z a S e r g i o h a c i e n d o u n a p r i m e r a p r o p u e s t a .
Da 20 contina Anglica r e v i s a n d o lo q u e p r o p o n e S e r g i o y aadiendo algn
tem nuevo.
Da 21 contina S e r g i o .
-:
Das 22 y 23Anglica.
''-v '
Das 24 y 25: a m b o s debis h a c e r l o s c o r r e s p o n d i e n t e s c o m e n t a r i o s , m e j o r a s ,
p u e s t a e n comn... para c o n s e n s u a r la ficha e n s u versin Tina.

Publicacin d e l a s evaluaciones recibidas (BSCW). Debate y


elaboracin d e la autoevaluacin c o n s e n s u a d a d e forma colaborativa.

H a s t a e l 10 d e j u l i o

Evaluacin d e ' l o s trabajos d e los compaeros (envo p o r c o r r e o


electrnico)

H a s t a e l 30 d e j u n i o

Fecha lmite p a r a la e n t r e g a d e l trabajo individual (en e l B S C W ) .

Da 24 d e j u n i o

Uso d e l a s h e r r a m i e n t a s colaborativas p a r a la realizacin d e l a


actividad obligatoria (weblog y BSCW).

D e l 9 a l 19 d e j u n i o

Videoconferencia (18 horas).

8 de junio

TAREA 2

Objetivo: Aplicar la ficha a u n a h e r r a m i e n t a de colaboracin (BSCW o bien otra qu


" conozcis y p o r c o n s e n s o decidis q u e p u e d e s e r i n t e r e s a n t e e v a l u a r ) .
Procedimiento: c a d a u n o debis c o l g a r u n a ficha d e evaluacin c u m p l i m e n t a d a
(das 26 a 29 d e mayo). Debis c o m p a r a r la evaluacin h e c h a p o r c a d a u n o d u r a n t e
los das 31 a 2 d e m a y o .

ACTIVIDAD OBLIGATORIA
E l trabajo consiste e n lo siguiente:

En un proceso colaborativo no siempre los alumnos han de estar participando


en procesos interactivos, se puede planificar una sucesin de tareas en ia cual haya
momentos de trabajo autnomo y otros momentos que exijan la colaboracin. De
tal modo se dise la actividad e n e l marco de u n curso de doctorado en e l cual
los alumnos tenan muchas dificultades para interactuar y colaborar siguiendo u n
calendario prefijado. Se opt, as pues, por una actividad diseada e n fases alternando metodologas individualizadas y colaborativas. La incluimos tambin aqu a
modo de ejemplo. Aclarar que el tema del curso es "trabajo colaborativo en red".
METODOLOGA D E T R A B A J O
1.

E n la videoconferencia g r a b a d a podis encontrar a l g u n o s a s p e c t o s tericos explicados, q u e tambin estn e n l o s c o n t e n i d o s q u e o s h e c o l g a d o c o m o material bsico,


c o m o r e c u r s o s c o m p l e m e n t a r i o s y c o m o referencias bibliogrficas. Del libro d e Martnez e s obligatoria la lectura de! captulo 4 (Aprendemos... colaborando o cooperan-

Insertar e n la weblog la direccin del r e c u r s o encontrado y q u e s e va a a n a l i z a r (si s e


q u i e r e s e podrn d a r ms d i r e c c i o n e s p a r a los compaeros), ro s e podr r e p e t i r l a
evaluacin d e u n a actividad q u e otro compaero est h a c i e n d o y, lo q u e i m p l i c a q u e
a n t e s d e evaluar u n a actividad e n r e d hay q u e c o m p r o b a r e n la weblog q u e ningn
compaero haya elegido l a m i s m a .
Aplicar la gua elaborada.

3.

B u s c a r e n l a r e d a descripcin d e u n a actividad educativa b a s a d a e n la colaboracin


travs d e redes.
;
,

2.

U n a v e z revisada y estudiada a documentacin terica, debis e l a b o r a r u n a gua d e


evaluacin d e actividades d e enseanza colaborativas a travs d e l a r e d . i n c l u y e n d o
l o s a s p e c t o s a evaluar, criterios .d evaluacin y tcnicas de evaluacin (se.incluye u n
e j e m p l o corri recurso c o m p l e m e n t a r i o ) .

1.

4.
5.

6.

E l informe d e evaluacin debis colgarlo e n e l BSCW y estar a disposicin d e l o s c o m paeros. S e comentarn travs d e u n foro d e debate l a s diversas aportaciones.
C u a n d o estn todos los informes, debis participar e n e l
acin d e l o s trabajos d e l o s dems. F o r m a d e evaluar:

Tras revisar toda la documentacin reseada, abrir u n e s p a c i o d e participacin e n


el foro p a r a resolver d u d a s y d e b a t i r a s p e c t o s c o n c r e t o s q u e s u s c i t e n v u e s t r o i n t e rs. L o s a l u m n o s debis participar e n e s t e foro, c o m o p r o f e s o r a slo intervendr
moderando, aclarando cuando s e a necesario o reconduciendo el debate.
Para l a fase d e trabajo e n l a c u a l debis realizar u n a a c t i v i d a d obligatoria, utilizarem o s otras d o s h e r r a m i e n t a s : weblogs y J S C M J .
F i n a l m e n t e habis d e e n t r e g a r u n informe q u e recoja todo v u e s t r o trabajo y p u b l i c a d o e n e l BSCW.
Una v e z p u b l i c a d o s los trabajos, tenis q u e evaluar y o r d e n a r - e n funcin d e vuestro
criterio- l o s trabajos d e l o s compaeros.

BSCW h a c i e n d o

u n a evata-

Hay q u o r d e n a r os trabajos cualitativamente, d e m e j o r a peor, s i n t e n e r e n


c u e n t a e l trabajo propio.

do? Las claves del mtodo).

2.

3.
4.
5.

Para garantizar e l a n o n i m a t o d e l a s valoraciones, s e enviarn por c o r r e o e l e c trnico l a profesora ( p a z p r e n d @ u m . e s ) , q u i e n l a s har pblicas ( e n e l BSCW)
c u a n d o estn todas y est p u e s t a l a nota final del s e m i n a r i o .

S e escribir u n prrafo q u e justifique la valoracin d a d a a c a d a trabaj a j e n o .

7.
U n a v e z c o n c l u i d o este p r o c e s o , e l g r u p o d e a l u m n o s h a d e utilizar la h e r r a m i e n t a d e
colaboracin para elaborar u n informe final e n e l cual s e h a g a unaValoracin d e lo
> a p r e n d i d o y d e l proceso s e g u i d o .

~J7.

19 6

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

A c t i v i d a d e s individuales v e r s u s a c t i v i d a d e s colaborativas

97

.../...
EVALUACIN
Para la evaluacin d e c a d a u n o d e vosotros tendr e n c u e n t a :
la participacin h el foro
la participacin e n la v i d e o c o n f e r e n c i a

e l respeto a l c a l e n d a r i o m a r c a d o

el anlisis f u n d a m e n t a d o d e l a s a c t i v i d a d e s d e i o s compaeros

la realizacin d l a actividad obligatoria

caso de las redes d e intercambio de archivos F2F (por ejemplo, los grupos
de intercambio generados con los famosos eMule o azaa), basadas e n una
arquitectura de red p u n t o a punto.
Como ejemplo claro de colaboracin informal tenemos la comunidad virtual, y
como ejemplo de comunidad virtual encontramos a EDUTEC, Comunidad Virtual de
Tecnologa Educativa. A travs de ella accedemos a todo tipo de informacin especializada (cursos, congresos, seminarios...), a documentacin (revistas, publicaciones...), a profesionales (pginas personales y de grupos de investigacin), a foros
especializados... (vase http://edutec.rediris.es o tambin http:/Avww.edutec.es).

4. Colaboracin i n f o r m a l
En cuanto a la colaboracin n o formal e informal, ha de considerarse a i m portancia de los procesos colaborativos voluntarios q u e no obedecen a una planificacin previa de tareas y actividades, ni es u n proceso dirigido intencionalmente
por nadie e n todos sus pasos, sino que obedece a ia capacidad e intencin de
compartir del propio internauta. No obstante, precisaremos q u e e n una situacin
de telenseanza de carcter formal pueden darse procesos colaborativos informales. Por ejemplo, alumnos q u e intercambian documentos a travs de! correo,
que comentan aspectos de! curso e n una situacin de chat... todos estos procesos
de intercambio d e informacin y comunicacin surgen p o r s u propia iniciativa, es
decir, no son guiados n i organizados por los profesores n i tutores.
Las posibilidades de aprendizaje e n estas situaciones colaborativas informales son inmensas, habitualmente nos v a n a permitir poner e n comunicacin
a personas interesadas e n u n a m i s m a temtica, como es el caso de las c o m u nidades virtuales. Uno se tiene q u e incluir e n u n g r u p o especfico de inters (a
travs de una lista d e distribucin, o una web, o u n espacio virtual colaborativo
o cualquier otra herramienta telemtica) q u e comparte informacin, proyectos
de trabajo, documentacin...
Hablar de situaciones informales de aprendizaje caracterizadas por la colaboracin significa el reconocimiento de q u e cada vez q u e utilizamos las redes
estamos de forma espontnea y n o intencionada construyendo aprendizajes. Algo
que, por otra parte, no es exclusivo de las redes sino q u e igualmente se dar con
otros medios y ha sido estudiado con profusin e n el caso de los medios audiovisuales. No hay g r u p o organizado, es el usuario quien c o n total libertad se mueve
por la red a s u antojo y en la navegacin libre aprende, comparte, colabora...
Incluiramos as e n esta categora todas las posibilidades de encontrar informacin que ofrece la red, tan apabullantes q u e e n ocasiones d a n miedo. La dificultad principal c o n la que n o s encontramos e n la actualidad n o es la bsqueda
de informacin, sino ser capaz de seleccionar y organizar t o d o l o q u e hallamos
en u n corpus coherente y c o n sentido, lo q u e nos p e r m i t e dar ese salto cualitativo de la sociedad de la informacin a la sociedad del conocimiento.
Y el mbito d e la colaboracin espontnea y generosa es d o n d e creo
que e n los ltimos t i e m p o s estamos encontrando procesos d e aprendizaje
informales ms ricos e interesantes. Estamos refirindonos aqu a experiencias como las wikis ( C o m u n i d a d wiki e n espaol: http://es.tikiwiki.org/tikiindex.php) o la proliferacin d e weblogers,
trminos de reciente cuo y de
los q u e no sabemos si llegar a i m p o n e r s e u n a traduccin. Sera tambin el

F i g u r a n . 1.

Comunidad Virtual de Tecnologa Educativa.

5. P r o g r a m a s e n r e d para la colaboracin
Un entorno telemtico q u e permita desarrollar tareas de m o d o colaborativo
(groupware)
puede ser u n recurso docente bsico e n procesos a distancia formales, pero igualmente puede facilitar el trabajo compartido de grupos organizados - n o formales-. En las situaciones formales debe permitir la interaccin
entre los m i e m b r o s d e l g r u p o , el registro de las tareas y el control por parte
del profesor. Debe ser u n sistema flexible, de tal m o d o que los usuarios tengan
cierto grado de libertad de manejo y movimientos, pues las distintas reconstrucciones de la informacin permitirn una construccin compartida de conocimientos. Adems debe permitir a los alumnos incorporar informacin al espacio
de trabajo y q u e se sepa qu ha hecho cada m i e m b r o del grupo y cundo. En
las situaciones informales permitir el intercambio libre de informaciones y la
comunicacin fluida y sin control entre ios m i e m b r o s del grupo.

19 8

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en internet

Puede ser de d o s tipos: estructurado y no estructurado. El groupware


no
estructurado
consiste e n utilizar distintas aplicaciones y recursos telemticos
para facilitar el desarrollo de la interaccin y la colaboracin entre usuarios.
Por el contrario, el groupware estructurado
representa una e n t o r n o de trabajo
e n e l q u e se integran diversas posibilidades de colaboracin, se controlan los
accesos, se registran las acciones y presenta u n interfaz de comunicacin a travs del cual se organiza la informacin. Un ejemplo de groupware estructurado
es el BSCW (Basic Support for Cooperative
Working -http://bscw.gmd.de/-), u n
entorno para poder trabajar de m o d o colaborativo e n espacios virtuales diseado y producido p o r el FIT (Instituto para la Aplicacin de la Tecnologa de la
Informacin), una u n i d a d de investigacin del QMD (Centro Nacional Alemn de
Investigacin para la Tecnologa d e la Informacin). Es de libre difusin y tiene
versin e n espaol. Se recoge u n a resea ms amplia sobre el BSCW e n Prendes (2000) y recomendamos revisar a este respecto u n interesante anlisis de
diferentes herramientas e n Qisbert y Rallo (2003).
En el mbito de la colaboracin informal hemos de introducir el concepto de software social, entendiendo ste como herramientas q u e p e r m i t e n la
interaccin y el intercambio social, herramientas q u e incluyen algunos de los
siguientes elementos (Boyd, t o m a d o de Kaplan-Leiserson, 2005):

Soporte para la interaccin comunicativa interpersona! o g r u p a l .


Soporte para la retroalimentacin social (social
feedback).
Soporte para las redes sociales (creacin de grupos e n la red q u e facilitan la inclusin de nuevos miembros).

A c t i v i d a d e s individuales v e r s u s a c t i v i d a d e s c o l a b o r a t i v a s

1 9 9

de Internet. T i m Berners Lee (uno de los creadores de la web), tena una pgina
en la que inclua los nuevos sites que se iban creando y agregaba u n comentario
sobre cada uno de ellos". Pero fue Jorn Barger e n 1997 quien identific a las webs
que presentaban este formato con la denominacin de weblogs .
2

Qu viene, pues, a aadir la weblog c o n respecto a lo que ya tenamos?


Pues creemos que aade el elemento e n el cual radica su xito: convierte a
los internautas-receptores en internautas-emisores, es decir, sera u n perfecto
ejemplo de software social. Promueve la participacin desde u n sentimiento dual
de individuo y comunidad, individualismo que se incita desde la weblog personal
(son m i s pensamientos, m i s sentimientos, m i s reflexiones... todas j u n t a s fcilmente accesibles en formato web) y se promueve ta comunidad (participas e n
otras weblogs; ojeas, escribes, citas...), todo ello facilitado por el formato web y
las herramientas que simplifican al mximo la construccin de una.
Existen muchas herramientas para editar weblogs y publicarlas g r a t u i t a mente, herramientas adems que no exigen conocimientos tcnicos n i especializados para ello. En el Grupo de Investigacin de Tecnologa Educativa estamos
analizando las posibilidades de la weblog y hemos utilizado para ello dos h e r r a mientas: Blogger (http://www.blogger.com/start) y otra herramienta tambin m u y
sencilla, para n o iniciados, esBlogia (http://www.blogia.com). Despus se p u e d e
probar con la herramienta Movabletype:
http://www.sLxapart.com/movabletype/.
Os recomendamos la prueba: construir t u p r i m e r weblog es una experiencia t a n
emocionante c o m o t u primer correo electrnico, t u primer hipervnculo...

Es un concepto que a priori parece n o aadir nada nuevo, pues realmente si


algo ha caracterizado la red es el m u n d o de comunicaciones y relaciones que ha
generado (el ciberespacio como lugar para las relaciones personales, la comunicacin y el intercambio). La diferencia clave para Boyd es interesante: tradicionalmente
en las redes las personas se integran e n grupos desde u n enfoque de arriba abajo
(individuo que se incluye e n grupo), mientras que el software social presenta una
perspectiva inversa, de abajo-arriba, siendo los individuos los que se organizan a s
mismos e n redes organizadas segn sus propias preferencias. Siguiendo esta lnea
de pensamiento, sera software social aquel que permite u n proceso de colaboracin informal, y en este sentido las weblogs pueden ser u n ejemplo paradigmtico.

5.. Weblogs y

weblogers

Hablamos de weblog, blog o bitcora para referirnos a un espacio


personal
de escritura en Internet, en otras palabras, un diario on-line, una pgina web que
una persona usa para escribir peridicamente, en el que toda la escritura y el
estilo se maneja va web y mantiene u n orden basado e n la cronologa *. En u n
blog el autor refleja comentarios, pensamientos, sugerencias, enlaces de inters,
propone debates... queda a su j u i c i o el contenido de s u pgina y los visitantes
pueden tambin participar, opinar, comentar... igualmente por orden cronolgico. Aade el autor de la cita: "El concepto de weblog existe desde los principios

En

http://www.minid.net/informacion/que_es_un_weblog/que_es_un_weblog.php

F i g u r a n.

2. Weblog de Tecnologa Educativa de M. Paz Prendes


a

Vase http://www.rebeccablood.net/essays/weblog_history.html o tambin


http://es.wikipedia.org/wiki/Weblog o esta otra, http://www.bltacoras.com/acercade/que_es
una_btacora.php

2 0 0

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

Memos utilizado el blog e n dos experiencias diferentes y c o n dos utilidades


completamente dispares q u e explicamos a m o d o de ejemplo, e n absoluto excluyen otros usos que p u e d e n ser tan interesantes o ms que estos que proponemos. Son, e n este caso, g r u p o s d e a l u m n o s formales, pero e l uso q u e se dio
a la herramienta fue i n f o r m a l , pues se utiliz para promover la comunicacin
libre entre ellos y no para trabajar contenidos (de ah que no se h a n analizado
ni evaluado los contenidos):
OBJETIVO
Q u e los a l u m n o s
a p r e n d a n a construir

un blog (se les

ense c o n a m b a s
h e r r a m i e n t a s citadas).

Utilizar e l b l o g p a r a la
comunicacin c o n l o s
compaeros (era u n
grupo de alumnos de
u n c u r s o e n red).

PROCESO

A c t i v i d a d e s individuales v e r s u s a c t i v i d a d e s colaborativas

S01

El poder d e los medios de comunicacin de masas convertido e n u n selfmedia, pues s o n los usuarios, a ttulo personal, quienes estn dando la informacin (a diferencia del proceso de comunicacin de masas clsico en el cual
desde el m e d i o se lleva la informacin a una gran audiencia que la recibe como
receptor pasivo). De nuevo estamos frente a una herramienta de la q u e explorar
posibilidades educativas q u e supone u n reto a nuestra imaginacin. Un reto
que se aade al q u e ya tenemos desde hace t i e m p o de transformar la escuela,
transformar la enseanza y, c o n todo ello, intentar transformar el m u n d o .

USO D E I A HERRAMIENTA

E n esta experiencia, s e
utiliza u n nico blog p a r a
todo el grupo. E s t e e s u n
e j e m p l o d e u s o colectivo
d e l oog.

A l o s a l u m n o s s e l e s d a u n a nica
direccin y s e l e s p i d e q u e lo
utilicen p a r a i n t e r c a m b i a r e n t r e
e l l o s o p i n i o n e s , documentacin,
reflexiones p e r s o n a l e s . . .
La finalidad d e u s o e s libre,
slo s e l e s p i d e q u e participen.

E n este c a s o s e utiliza el
blog c o m o u n a h e r r a m i e n t a
individual p a r a q u e c a d a
alumno proponga un tema
d e d e b a t e p r o p i o y le s i r v a
a la v e z c o m o vehculo d e
expresin p r o p i a .

C a d a a l u m n o disea u n blog
p e r s o n a l . A travs d e u n e s p a c i o
virtual c o m p a r t i d o s e i n t e r c a m b i a n
las d i r e c c i o n e s d e l a s pginas y
todos l o s compaeros h a n d e entrar
e n l o s blogs d e los compaeros y
participar e n e l t e m a p r o p u e s t o

T a b l a n. 3 .

Ejemplo de uso del blog.

Es curioso tambin c o m p r o b a r cmo se empiezan a publicar libros extrados de la experiencia de weblogers.


Es el caso de Aimudena Montero (Mi vida
perra: diario de una treintaera cualquiera),
quien escribe la novela a partir de
su weblog Antes muerta que sencilla. Es la primera publicacin espaola de
u n a webloger, si descontamos q u e anteriormente se public una traduccin del
libro de Salam Fax (Salam Fax: El internauta de Bagdag), arquitecto iraqu que
sigui la guerra de Irak desde s u observatorio particular, s u warblog (el ttulo
original del libro es The Bagdad Blog). En e l prrafo que transcribimos a continuacin podemos c o m p r o b a r cmo u n o se puede enganchar a las weblogs y
convertirlas e n s u referente para interpretar la realidad:
"Me Hamo Salam Fax y soy adicto a los blogs. Hay gente que ve los culebrones matinales, yo sigo blogs. Sigo los hiperlinks de los blogs q u e leo. Viajo por
la red guiado por los bloggers.
Me enredo en las historias q u e cuentan. Lea
tantos blogs q u e tena q u e asignarle u n da de la semana a cada grupo, sin
contar los que lea a diario. Es una prctica u n poco voyeurista, sobre todo con
los blogs realmente personales: asuntos cotidianos y triviales q u e e n realidad
resultan fascinantes. Vislumbres de vidas m u y distintas y montones de escritos
asombrosos. Nada de poltica, solamente la vida de la gente. Cmo soportan el
dolor o la tristeza y cmo c o m p a r t e n los m o m e n t o s de felicidad c o n cualquiera
q u e los quiera leer. Y yo quera. No tenamos acceso a la televisin por satlite
y las revistas solamente podan entrar e n el pas de contrabando. Gracias a los
Dfocjs yo poda asomarme a u n m u n d o distinto" (p. 17).

6. A m o d o d e conclusin
Da la sensacin de que nos hemos acostumbrado a la vorgine de las nuevas tecnologas: cambiar, cambiar y cambiar. En la dcada de los noventa nos
fuimos acostumbrando al correo electrnico, los servidores ftp, luego la web, la
telefona mvil... todo nos pareca increble. Y no hemos perdido nuestra capacidad d e asombro, especialmente a l observar la rapidez c o n la que los desarrollos
tecnolgicos se incorporan a los usos sociales cotidianos y se generalizan c o n
pasmosa facilidad.
Decamos entonces - y repetimos a h o r a - los que nos dedicamos a la tecnologa educativa, q u e la enseanza tena que evolucionar y adaptar las nuevas
tecnologas para aprovechar su potencial educativo. Llegamos al ao 2005 y,
a pesar d e q u e la enseanza n o ha cambiado significativamente (con honrosas
excepciones, claro est), s hemos visto que la sociedad se ha acostumbrado a
sus nuevas herramientas. Especialmente visible es la costumbre e n menores d e
3 0 aos, a los q u e apenas cuesta trabajo incorporar cualquier nuevo ingenio
tecnolgico y cualquier modalidad nueva de comunicacin. Y se es, e n m i o p i nin, el elemento clave que caracteriza el impacto social de todas estas nuevas
tecnologas: la comunicacin ha roto sus fronteras.
El desarrollo de la tecnologa camina a m e n u d o por delante de nuestra
imaginacin. Valga c o m o ejemplo el papel inteligente. Nos cuenta Gershenfeld
(2000) q u e e n el MIT ya se ha desarrollado u n toner c o n tinta electrnica q u e
permite reutilizar e l papel e i m p r i m i r l o una y otra vez. Y as, "en vez de llenar
la papelera de papel de peridico, u n peridico impreso e n papel reutilizable
puede regresar a la impresora al final del da para reemerger impreso c o n las
noticias del da siguiente" (p. 31). Y an ms emocionante: papel radio, u n papel
que integra u n receptor de radio. "Ahora nuestro papel de peridico n i siquiera
tiene q u e volver a entrar en la impresora al final del da. Si usted se lo deja encim a d e la mesa, la luz de la habitacin accionar sus circuitos, los cuales recibirn una seal de radio con las noticias para actualizar la pgina" (p. 3 3 ) .
Y adems va p o r delante de aquellos ms imaginativos: "En la conclusin de
3001: la odisea final, Arthur C. Clarke se queja de que l crea haber inventado la
idea d e intercambiar datos por medio de u n apretn d e manos como algo posible de hacer en el prximo milenio, y se sinti mortificado al descubrir despus
que nosotros ya lo estbamos haciendo", nos relata Gershenfeld (2000, p.72).
Resulta obvio, pues, que el desarrollo tecnolgico avanza a gran velocidad
y est provocando u n significativo impacto en nuestra sociedad. S sera intere-

2 0 2

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

sante debatir y matizar el impacto social: de qu m o d o , e n qu direccin, a qu


ritmo, hacia dnde... Pero e n cualquier caso es tambin cierto q u e la sociedad
est acostumbrndose a este c a m b i o y empieza a asumir la tecnologa c o n menos reparos que hace no m u c h o s aos. Se crean incluso expectativas c o n respecto a lo que va a llegar y se generan incluso ciertos g r u p o s de poblacin que
podramos calificar c o m o tocos p o r la tecnologa, los integrados de los que hablaba Eco, que se muestran deseosos permanentemente de cambiar sus viejos
cacharros de hace u n par de aos por el ltimo grito a la venta. Es la tecnofilia
en s u dimensin ms exagerada. Tecnologa, ciencia, sociedad e n evolucin...
o revolucin? Y e n el centro de todos los cambios, el h o m b r e . Centro tambin
de nuestras reflexiones pedaggicas. Los pedagogos observamos, analizamos,
descubrimos problemas y planteamos soluciones. Pero los docentes consideran la actual situacin del sistema escolar c o m o u n problema? Y es realmente
preocupante que nuestras aulas sigan siendo las mismas?
Creemos q u e el espacio abierto por los mtodos colaborativos es una de las
claves de las redes c o m o recurso de aprendizaje, tanto desde u n p u n t o de vista
formal c o m o informal. As pues, frente a la compet ti vidad de los mtodos tradicionales basados e n el trabajo individual y frente al trabajo e n g r u p o clsico,
desconectado de la labor docente, nos encontramos c o n u n mtodo docente,
planificado, guiado, seguido y evaluado por el profesor, q u e adems contribuye al desarrollo intelectual, social y personal de los a l u m n o s , ensendoles a
aprender y ensendoles a cooperar.

El tutor v i r t u a l
en los entornos
d e teleformacin
M.

Rosala R o m e r o
C a r m e n Llrente
Universidad de Sevilla

1. Introduccin
La incorporacin de las Tecnologas de la Informacin y Comunicacin
en todos los mbitos de nuestra sociedad es, hoy e n da, u n hecho evidente.
Tambin lo es si hacemos alusin al contexto explcito de la formacin, a travs
de nuevos escenarios, de nuevas herramientas, y de u n a fuente inagotable d e
recursos puestos a disposicin del docente para llevar a cabo el proceso formativo a travs de la red. Pero no nos detendremos en este captulo e n describir
qu caracteriza u n entorno virtual de teleformacin o qu tipo d e actividades
pueden planificarse para la incorporacin de las mismas e n dichos entornos,
pues consideramos que estos y otros aspectos han quedado suficientemente
abordados e n captulos anteriores del presente libro.
Pretendemos acercar al lector a diferentes cuestiones que, c o m o profesortutor, se le pueden plantear a travs de dicha modalidad formativa, tales como:
suponen estos nuevos escenarios nuevos roles?, qu funciones tendr que
desempear u n tutor virtual?, qu formacin precisa?, qu competencias
debera poseer?, o qu tipos de relaciones se establecern entre el tutor y e l
alumno? Reflexionar sobre estos aspectos nos ayudar a conocer cmo planificar
y qu aspectos deber tener e n cuenta el tutor online, con el objetivo de que el
alumno no se convierta e n u n mero receptor pasivo de informacin a travs d e
la red, y por l o tanto facilitar esa interacttvidad que va ms all de pulsar iconos,
pues consideramos que la interactvidad no est e n el cttck sino e n el think.

2. Nuevos e s c e n a r i o s s u p o n e n n u e v o s r o l e s ?
La formacin basada e n la red posee caractersticas distintivas que la c o n figuran c o m o u n espacio q u e facilita la interaccin entre profesores-alumnos o
alumnos-alumnos (Cabero y Qisbert, 2005), a travs de el uso y la utilizacin d e
diferentes herramientas de comunicacin tanto sincrnicas c o m o asincrnicas
(Cabero, Llrente y Romn, 2003). Pero estos nuevos escenarios formativos
tambin suponen la aparicin de nuevos roles docentes a asumir, tanto p o r
mmmmm

203

2 0 4

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

El tutor virtual en los entornos de teleformacin 2 0 5

parte del profesor c o m o p o r e l e q u i p o docente que se sumerja e n u n proceso


formativo online, los cuales podrn considerarse variables determinantes que
garanticen la calidad y la eficacia del proceso formativo q u e se lleve a cabo a
travs de la r e d .

percusiones tanto a nivel individual como grupal q u e Qisbert (2002) considera


debern asumir los docentes de entornos virtuales:

En este sentido, p o d e m o s encontrarnos una primera clasificacin sobre


cuatro tipos de roles bsicos a desarrollar por el profesorado (Ryan y otros,
2 0 0 0 , p.110 cit. e n Cabero, 2 0 0 4 ) :

SOCIAL

Consultores
de informacin

PEDAGGICO
Colaboradores
e n grupo

R O L E S D E L P R O F E S O R A D O EH TELEFORMACIN
DE DIRECCIN

TCNICO

Trabajadores
solitarios

Figura n. 1.
Roas bsicos del profesorado

(Ryan y otros, 2000, cit. en Cabero,

2004).

Destaca dicho autor la significatividad del rol pedaggico e n tanto que se


constituye c o m o el eje fundamental e n la creacin del conocimiento
especializado, centra la discusin sobre los puntos crticos, contesta preguntas,
responde a las diferentes contribuciones
de los estudiantes y las sintetiza; el social
c o m o la base para la creacin de u n buen ambiente de colaboracin; y el tcnico y de direccin para establecer normas de funcionamiento y orientar sobre
aspectos tcnicos de los recursos disponibles. Y acorde c o n esta idea prosigue
Cabero (2004) exponiendo clasificaciones a partir de diferentes autores incorporando roles del tipo: organizativo, social e intelectual (Faulsen, 1 9 9 5 ; Masn,
1991); o como filtro, apagafuegos, facilitador, administrador, editor, promotor,
experto, ayudante, participante e indicador (Collis y Berge, 1995).

Facilitadores
del aprendizaje

Por otro lado, y acorde c o n las nuevas necesidades emergentes de dichos


procesos formativos, Adell (1999) nos p r o p o n e la siguiente clasificacin:
-

DesarroHadres
de cursos
y materiales

Diseador del c u r r i c u l u m : diseo general del curso, planificacin de


actividades, seleccin de contenidos y recursos disponibles, etc.
Proveedor de contenidos: supone la elaboracin de materiales de e n seanza e n diferentes formatos, caracterizados p o r la interactividad y la
personalizacin.
TUtorizacin: facilitador del aprendizaje.
Evaluador: tanto de los aprendizajes de los a l u m n o s , c o m o d e l proceso
formativo y de su actuacin.
Tcnico: proporcionando soporte d e tipo tcnico ante las posibles dificultades que los estudiantes se encuentren e n el desarrollo del curso
(en sus inicios ms frecuentemente, y posteriormente d u r a n t e el progreso e n el mismo).

Supervisores
acadmicos

Buscadores de materiales y recursos para la informacin.


Soporte a los alumnos para el acceso a la informacin.
Utilizadores experimentados de las herramientas tecnolgicas
para la bsqueda y recuperacin de la informacin.
Favorecedores de planteamientos y resolucin de problemas mediante
el trabajo colaborativo, tanto en espacios formales como no formales e
informales.
Ser necesario asumir nuevas formas de trabajo colaborativo teniendo
en cuenta que nos estamos refiriendo a una colaboracin no presencial
marcada por las distancias geogrficas y por los espacios virtuales.
La tecnologa tiene ms implicaciones individuales que no grupales,
pues las posibilidades de trabajar desde el propio hogar (tele-trabajar) o
de formarse desde el propio puesto de trabajo (tele-formacin), pueden
llevar asociados procesos de soledad y de aislamiento si no se es capaz
de aprovechar los espacios virtuales de comunicacin y las distintas
herramientas de comunicacin tanto sncronas como asincronas
(principalmente las primeras).
Facilitadores del aprendizaje. Las aulas virtuales y los entornos
tecnolgicos se centran ms en el aprendizaje que en la enseanza
entendida en sentido clsico (transmisin de informacin y de
contenidos).
rio transmisores de la informacin sino:
- facilitadores
- proveedores de recursos
- buscadores de informacin
Facilitadores de la formacin de alumnos crticos,
de pensamiento creativo dentro de un entorno de aprendizaje
colaborativo.
Ayuda para el alumno a la hora de decidir cul es el mejor camino,
el ms indicado, para conseguir unos objetivos educativos.
Foseedores de una visin constructivista del desarrollo curricular.
Diseadores y desarroliadores de materiales dentro del marco curricular
pero en entornos tecnolgicos. Planificadores de actividades y entornos
virtuales de formacin. Diseadores y desarroliadores de materiales
electrnicos de formacin. Favorecedores del cambio de los contenidos
curriculares a partir de los grandes cambios y avances de la sociedad
que enmarca el proceso educativo.
Diagnosticar las necesidades acadmicas de los alumnos, tanto para su
formacin como para la superacin de los diferentes niveles educativos.
Ayudar al alumno a seleccionar sus programas de formacin en funcin
de sus necesidades personales, acadmicas y profesionales (cuando
llegue el momento). "Dirigir" la vida acadmica de los alumnos. Realizar
el seguimiento y supervisin de los alumnos para poder realizar los
correspondientes feed-backs que ayudarn a mejorar los cursos y las
diferentes actividades de formacin.

2 0 6

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

En definitiva, podemos considerar q u e existe un cierto consenso entre los


diferentes autores sobre los roles q u e el profesor deber desempear e n teleformacin, si b i e n es cierto que stos n o se constituyen c o m o nicos referentes
que puedan garantizar la calidad y la eficacia de u n proceso d e teleformacin, lo
que dar paso a la siguiente cuestin q u e abordamos a continuacin.

3. Qu funciones tendr q u e desempear un tutor virtual?


En muchas ocasiones podemos encontramos con situaciones significativas
en las q u e u n docente, c o n u n excelente d o m i n o de los contenidos d e su materia
y apoyndose e n u n equipo tcnico q u e le facilita la labor del diseo d e estos, decide asumir l m i s m o la funcin de tutorizacin de su curso online, pues "Quin
mejor que yo para tutorizar m i s propios contenidos?". Esta situacin que a priori
puede resultar insignificante y, cuando menos en muchas ocasiones lgica en s i tuaciones presenciales, consideramos es uno de los principales motivos del abandono p o r parte de los alumnos d e los cursos basados e n el aprendizaje online.
Es por ello que creemos conveniente dejar claro desde el principio que tutorizar
no es simplemente "pasar" u n documento word a uno .pdf y subirlo a la red, n o
es simplemente mandar por correo una actividad y proporcionar una calificacin,
y e n muchsima m e n o r medida es seguir creyendo que el profesor es el nico
medio que puede garantizar el aprendizaje de! alumno. Y es simplemente y, como
dira una famosa cancin, porque: n o es lo mismo.
As pues, planificar u n a tutora online supone, desde el comienzo d e l d i seo d e cualquier accin formativa a travs d e la red, conocer cules s o n las
funciones q u e tiene q u e llevar a cabo u n profesor-tutor virtual. Berge (1995)
realiza una primera aproximacin sobre las diferentes funciones q u e debe librar
u n tutor e n u n e n t o r n o virtual d e formacin, las cuales " n o tienen por qu ser
llevados a cabo e n s u integridad p o r la m i s m a persona, de hecho, es raro q u e
esto suceda as", y q u e se pueden sintetizar e n cuatro, cada una de ellas c o n sus
respectivas recomendaciones:
-

Pedaggica: e n la que el tutor utiliza cuestiones e indaga e n las respuestas d e l estudiante, g u i a n d o las discusiones sobre conceptos crticos,
principios y habilidades. Recomendaciones: objetivos suficientemente
claros, mantener tanta flexibilidad c o m o le sea posible, animar la participacin, n o desarrollar u n estilo autoritario, ser objetivo y considerar e l
t o n o d e la intervencin, promover las conversaciones privadas, hacer el
material relevante y significativo, exigir contribuciones...
Social: creando u n entorno amigable y social e n el q u e el aprendizaje
que se promueva resulte a su vez esencial para una tarea de t u t o r i zacin exitosa. Recomendaciones: aceptar el papel pasivo de algunos
estudiantes, ser precavido c o n el uso del h u m o r y el sarcasmo, usar
introducciones, facilitar la interactividad. .
Gestin: esta funcin consiste en el establecimiento d e unas directrices
sobre: los objetivos de la discusin, e l itinerario, la t o m a d e decisiones,
etc. Recomendaciones: estar atento ante informalidades, distribuir una
lista d e los participantes, ser responsable, ser paciente, utilizar el correo

El tutor virtual en los entornos de teleformacin 2 0 7

Tcnica: el tutor debe conseguir q u e los participantes se encuentren


con u n sistema y u n software confortable. El objetivo principal del tutor
consiste e n hacer q u e la tecnologa sea transparente. Recomendaciones: ofrecer feedback, desarrollar u n a gua de estudio, ofrecer t i e m p o
para e l aprendizaje, promover el aprendizaje entre parejas, evitar el
abandono...

Siguiendo esta misma lnea. Cabero (2004) nos ofrece una relacin sobre las
funciones que debe desempear el tutor virtual ms all del mero consultor acadmico, adems de posibles actividades a seguir e n cada una de ellas, tales como:

3.1. Funcin

Tcnica

En la que el tutor virtual deber asegurarse de que los estudiantes sean capa- .
ees de poseer u n cierto dominio sobre las herramientas disponibles e n el entorno
(chat, correo electrnico, carga de ficheros...). As mismo deber prestar atencin
sobre la inscripcin de los alumnos, as como a la comprensin por parte de los
mismos del funcionamiento del entorno de comunicacin. Consideramos que esta
funcin determina e n gran medida el xito o fracaso posterior del aprendizaje a travs de la red por parte de los estudiantes, pues es frecuente que las dificultades y la
prdida en el entorno por parte del alumno se produzca en los primeros contactos
con el mismo, debiendo dar respuesta casi inmediata a los posibles problemas que
se puedan ir presentando. Por supuesto, con ello n o queremos decir que el tutor
virtual deba ser u n experto e n cuestiones tcnicas, pero s poseer las habilidades
mnimas para poder ir resolviendo dudas de poca envergadura. Para ello, se p r o ponen diferentes actividades d e la funcin tcnica del tutor virtual:
a)
b)
c)
d)
e)
f)

Asegurarse de que los alumnos c o m p r e n d e n el funcionamiento tcnico


del entorno telemtico de formacin.
Dar consejos y apoyos tcnicos.
Realizar actividades formativas especficas.
Gestionar los grupos de aprendizaje que forme para el trabajo en la red.
Incorporar y modificar nuevos materiales a l entorno formativo.
Mantenerse e n contacto con el administrador del sistema.

' s) ...
A continuacin ofrecemos u n ejemplo representativo sobre cmo puede ser
recomendable dirigirse a los alumnos u n tutor virtual al encontrarse u n problem a de tipo tcnico e n su accin formativa a travs de Internet:

Estimad@s Aiurrm@s:
Estamos obse.-\o que algunos alumnos han modificado su mai! en ci entorno.'
: " : V ! < - proMfcirfct alguno, al CO<H.M'O agradecemos que & -lan cambiada .le di";x,ion:
-.os lo hagan saber.
Para que todos podemos participar deberamos de hacer pblico nuestro correo-e;
en l= ficha peisonai de cada alumno, as haremos comunicacin roncho ms efectiva. '

2QB

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

3.2. Funcin Acadmica


Considerada probablemente c o m o una de las tareas ms relevantes de
cualquier tutor virtual, deber ser competente en aspectos relacionados con el
d o m i n i o de los contenidos, el diagnstico y la evaluacin formativa de los estudiantes, poseer habilidades didcticas para la organizacin de actividades, etc.,
operativizado en actividades tales c o m o :
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)

Dar informacin, extender, clarificar y explicar los contenidos presentados.


Responder a los trabajos d e los estudiantes.
Asegurarse de que los a l u m n o s estn alcanzando el nivel adecuado.
Disear actividades y situaciones d e aprendizaje de acuerdo a u n diagnstico previo.
Resumir e n los debates e n g r u p o las aportaciones d e los estudiantes.
Hacer valoraciones globales e individuales de las actividades realizadas.
-

Un claro e j e m p l o sobre c m o el t u t o r virtual d i r i g e , sintetiza, aclara y


posee u n claro d o m i n i o de los c o n t e n i d o s d e aprendizaje, lo m o s t r a m o s a
travs d e u n mensaje perteneciente a u n foro de discusin de u n curso de
Postgrado sobre Tecnologas d e la Informacin y la Comunicacin a travs
de la r e d :

Veo que tienes las ideas muy claras y todas ellas ias comparto contigo; es cierto que
(a actitud drl profesor es quizs una de tas piezas claves... y ese miedo del que hablas
nos invade .1 todos...crees que a mi no me ocurre con m i s alumnos do Pedagoga?
pero yo siempre juego con ventaja y os 'saber o conocer el para qu do lo que estn
haciendo"., puede que alguno lenga ms nivel informtico que yo...pero nunca dominara los conocimientos do la asignatura como yo j nunca sabia discriminar la importancia
de un concepto o procedimiento y/ actitud de la asignatura como yo...ah es donde yo
so> la experta j como so que ese es mi punto fin rte tengo que hacer lo posible para que
nunca l medio domine mi saber...tengo que tener siempre claro qu, como muy bien
has dicho, el medio (ordenador) es solo una herramienta de trabajo ms y lo importante
os i 01110 yo lo Integro 011 la dinmica lo la c l a s e pero nunca dejar que llegue a ser el
medio el fin Nuestra finalidad siempre ser generar aprendizajes si para ello utilizamos
tecnologa punta, OK, pero no es mi fin.
:

3.3. Funcin Organizativa


Debiendo estar perfectamente planificada, esta funcin establecer la estructura de la ejecucin a desarrollar, explicacin de las normas d e funcionamiento, tiempos asignados... Para ello, el a u t o r presenta las siguientes posibles
actividades:
a)
b)
c)

Establecer el calendario del curso, tanto de forma global como especfica.


Explicar las normas de funcionamiento d e n t r o del entorno.
Mantener contacto con el resto del e n u i n o docente v ornanirativo.

e)
f)
9)

El tutor virtual en los entornos de teleformacin 2 0 9

Contactar con expertos.


Ofrecer informacin significativa para la relacin con la institucin.
-

En este caso, ofrecemos u n ejemplo sobre algunas consideraciones organizativas a tener en cuenta en la planificacin y estructuracin del trabajo en
g r u p o y la coordinacin entre los miembros del equipo de una accin formativa
a travs de la red:

SPI:

Tn:;;?:

r : '

wr'

PARA LA ORGA^IZACI.'N D f I.A ACCIN I RttATIVA

CUrSTIOrtCS

Las sesiones '.lo Chat deben abmsr \o esperai que los alumnos pregunten algo
V contrario es recomendable que los tutores iniciis los lemas por algunos do los
siguientes procedimientos: formular una pregunta sobre uno de los tpicos que os
parezcan Interesantes, seleccionar un fragmento do texto de los documentos para
que" los alumnos realicen algn comentario, solicitar que pongan un ejemplo de su
experiencia que se relacione con los contenidos. Es decir, dirigir las intervenciones.

b)

I eer aquellos documentos que so lian elaborado y 011 los cuales se tratan aspectos
de la teora de Salmn sobre la e-modersng.

.11

c)

La direccin de las Intervenciones requiere qu previamente los alumnos conozcan las


normas de funcionamiento sobre lo que se va a discutir, o sobre el procedimiento que
va a emplear. Rsrn olio son necesario dos aspectos: 11 que previamente so les haya
mandado un correo personalizado a todos los alumnos sobre como se van .1 llevar a
cilio las sesiones do Cti.H. y en dnde aparecern las temticas que so van a discutir
ipor ejemplo en el tabln do anuncios!, y 2i que so los indique que tambin olios pueden proponer antes temas especficos dediscusin de las sesiones.

Coordinadores y tcnicos debern empezar a exigii que todos los alumnos pongan
sus fotos, do manera que siempre se pueda tenei un referente respecto a la persona con !u 1 ii.il se est enarcando ruede sei interesante ni luso que se haga una
base de datos en; papel.

01

E s tambin muy importante que no existan confusiones con la Hora GMT, y que
siempre el profesor est conectado 10 minutos antes.

d)

3.4. Funcin Orientadora


Ofrecer u n asesoramiento personalizado a los participantes del curso online en
aspectos relacionados con las diferentes tcnicas y estrategias de formacin constituye por parte del tutor u n aspecto imprescindible a desarrollar bajo esta funcin,
con el propsito fundamental de guiar y asesorar al estudiante en el desarrollo de la
accin formativa. Propuestas sobre actividades que puede llevar a cabo pueden ser:
a)
b)
c)
d)
e)

facilitar tcnicas de trabajo intelectual para el estudio en red.


Dar recomendaciones pblicas y privadas sobre el trabajo y la calidad
del mismo.
Asegurarse de que los alumnos trabajan a un r i t m o adecuado.
Motivar a los estudiantes para el trabajo.
Informar a los estudiantes sobre su progreso en el estudio.

2 1 0

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

3.5. Funcin

Social

Esta ltima funcin supone, coincidiendo con Berge (1995), Snchez


(2001), Barker (2002) o Cabero (2004), una de las funciones ms relevantes
en lo q u e respecta a la consecucin d e l xito d e cualquier accin formativa a
travs d e la red, ya que minimiza situaciones que pueden producirse cuando e l
estudiante se encuentra trabajando c o n u n ordenador, tales c o m o aislamiento,
prdida, o falta d e motivacin. Sera conveniente por tanto q u e cualquier tutor
virtual realizase actividades relacionadas c o n :
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)

Dar la bienvenida a los estudiantes que participan e n e l curso e n r e d .


Incitar a los estudiantes para q u e amplen y desarrollen los argumentos
presentados por sus compaeros.
Integrar y conducir las intervenciones.
Animar y estimular la participacin.
Proponer actividades para facilitar e l conocimiento entre los participantes.
Dinamizar la accin formativa y el trabajo en red.
-

b)

Competencias

Competencias
-

Saludos a tod@s

TPMTAC\C\a

anu

una irnnnrfanfe anrnximarin a los roles v f u n -

El tutor virtual en los entornos de teleformacin

21 t

perspectiva aproximativa y global podran quedar claramente definidas algunas


de las caractersticas que definen el nuevo perfil, una d e nuestras mayores preocupaciones es s u posterior puesta e n prctica, y para ello exponemos a continuacin qu tipo de competencias y habilidades son convenientes q u e adquiera
el profesor-tutor e n teleformacin.

4. Qu c o m p e t e n c i a s debera p o s e e r ?
Para poder llevar a cabo las funciones anteriormente expuestas de una m a nera eficaz, los tutores virtuales necesitarn poseer competencias y habilidades
para dar respuesta a las necesidades y a las diferentes tareas q u e se le irn
presentando progresivamente a lo largo de su r o l c o m o profesor-tutor. Barker
(2002) establece u n conjunto d e competencias que debera poseer u n tutor o n line al llevar a cabo u n proceso formativo a travs de internet, c o m o s o n :
a)

pedaggicas:

Profundizar / investigar temas.


Estructurar el conocimiento.
Diseo d e tareas individualizadas para el autoaprendizaje.
Diseo d e actividades de trabajo en grupo.
Formular estrategias d e valoracin.
Guiar, aconsejar y proporcionar feedback.

Cmo u n tutor virtual planifica procesos de motivacin e n coordinacin c o n


el resto del equipo de tutores de u n curso d e teleformacin lo podemos observar a travs d e mensajes con propuestas d e l tipo:
Estaba pensando <a ver que os parece ia idea) en poder crear un sitio dentro del
curso mas informal en el que alumnos y tutores pudisemos Intervenir en aspectos (ales
como descripciones profesionales de los alumnos ta que se dedican, qu intereses tienen, etc i vnculos y comntanos sobre congresos o publicaciones educativas, noticias
interesantes sobre lasTICs. presentaciones PowerFlnt curiosas Imgenes d:l tipo asi
acabaremos !< idi >s . etc. Se podra ti car bien como un foro individual dentro del apartado
"aspectos generales" con un hombre Upo foro social, tasquita o cafetera (o cualquier otra
propuesta), o bien incluirlo dentro del foro d noticias, fio s, ya me diris qu pensis,

Por ltimo, y como complemento de todo lo anterior, queremos destacar algunos indicadores que Snchez (2001) facilita para la construccin de ambientes de
aprendizaje a travs de la red por parte del tutor virtual. Desde una funcin orientadora e l tutor deber tener en cuenta los siguientes indicadores: conocimientos del
sistema d e educacin online, adaptacin del alumno al sistema, facilitar mtodos
y tcnicas de autoestudio, desarrollar un sentido de identificacin institucional, fomentar el proceso de autoaprendizaje y detectar estados de soledad o aislamiento.
En lo que respecta a la funcin docente sera conveniente que: facilitara el plan d e
estudios y los contenidos de aprendizaje, proporcionar ejercicios de autocomprobacin y establecer relaciones entre contenidos tericos y experiencias cotidianas
de los alumnos. Y para finalizar, la funcin motivadora estara fundamentada e n los
siguientes indicadores: establecer relaciones entre la materia y su propio campo
profesional, establecer interacciones y grandes dosis de motivacin, organizar actividades con propsitos definidos y promover l a reflexin y el anlisis crtico.
H p m n s

c)

tcnicas:

Utilizar adecuadamente el correo electrnico.


Saber dirigir y participar en comunicaciones asincrnicas.
Disear, crear y controlar las salas de chat sincrnicas.
Dominar y utilizar procesadores de texo, hojas d e clculo y bases d e
datos.
Utilizar herramientas de creacin de pginas web.
Usar e l software c o n propsitos determinados.

Competencias

organizativas:

Seleccionar y organizar a los estudiantes para realizar actividades


grupales.
Establecer estructuras e n la comunicacin online con una d e t e r m i nada lgica.
Organizar a los estudiantes teniendo en cuenta sus datos geogrficos.
Recopilar y archivar los trabajos de los estudiantes para su posterior
valoracin.
Organizar las tareas administrativas.

Sobre este aspecto, una de las cuestiones principales consiste en cmo y a travs
de qu mecanismos pueden adquirir dichas competencias los tutores virtuales. La
primera de las posibilidades consistira en que este tipo de formacin se ofreciese

2 1 2

E-Actividades. Un referente bsico para la formacin en Internet

a distancia que intentan suplir estas necesidades, como es el caso de la Open University (OU) (http://www.open.ac.uk/) utilizando su propia infraestructura en red para
proporcionar una enseanza interactiva online entre muchos de sus propios tutores.
O bien, otras universidades a distancia facilitan cursos para su propio personal o para
personas no pertenecientes a su organizacin que estn interesados e n conocer ms
sobre teleformacin o sobre actividades de tutorizacin online, como por ejemplo es
el caso de la Robert Qordon niversity de Escocia (http://campus.rgu.com) que ofrece
un amplio nmero de cursos que los visitantes al campus pueden realizar, ensendoles aspectos tales como: construir una oficina en lnea, acceder y aprender a utilizar
los materiales de u n curso, participar en las discusiones en lnea, suscribirse a una
comunidad virtual o aprender a utilizar la biblioteca virtual.
Otro tipo de mecanismo sobre la adquisicin de competencias para la t u tora virtual puede ser a travs d e la realizacin de seminarios d e educacin a
distancia que, como exponen Bennett y Marsh (2002) mediante u n estudio sobre la preparacin de los tutores a travs de este procedimiento y su posterior
evaluacin, obtienen que "el aprendizaje d e la enseanza online puede considerarse c o m o uno de los elementos ms importantes e n el proceso y el desarrollo
de este tipo de modalidad formativa".
Por ltimo, y e n lo referente a los procedimientos de adquisicin de c o m petencias e n materia de tutorizacin virtual, consideramos relevantes las c o m u nidades virtuales de aprendizaje, entendidas stas c o m o "la utilizacin de u n
m i s m o espacio para compartir valores, lenguaje, experiencias y u n propsito
comn" (Jimnez y Martnez, 2002), a travs de las cuales se proporciona u n con o c i m i e n t o compartido sobre la temtica y u n know how generado por la p r o pia c o m u n i d a d . Para formar parte de ellas, los tutores virtuales debern conocer
qu las caracterizan, aspectos q u e para Salinas (2003) pueden sintetizarse e n :
"-

Se renen personas para intercomunicar mediante ordenadores y r e des, interactuando de u n a forma continuada y siguiendo unas reglas
preestablecidas.
El intercambio de informacin (formal e informal) y el flujo de informacin dentro de una c o m u n i d a d virtual constituyen elementos fundamentales.
La existencia de comunidades virtuales entre profesionales para el intercambio de ideas y experiencias y el desarrollo profesional y personal de
sus miembros, tiene su origen e n las grandes posibilidades de socializacin y de intercambio personal que proporcionan las redes. Constituyen
u n entorno privilegiado de aprendizaje sobre relaciones profesionales".

5. Qu tipos de relaciones s e establecern


entre el tutor y el a l u m n o ?
Como se ha expuesto anteriormente, el tutor e n u n entorno virtual de aprendizaje se convertir e n facilitador del aprendizaje d e los alumnos. As pues, ser
importante que desde el comienzo sea capaz de determinar las expectativas, ner e s i r i a d p s e. Interese re l o s alumnos, v nara ello l a interaccin entre ambos ser

Establecer

relaciones

El tutor virtual en los entornos de teleformacin 2 1 3

entre todos los participantes

del curso

Se trata de garantizar una primera t o m a de contacto entre todos los m i e m bros del curso. Para ello el tutor puede plantear u n foro de debate e n el que
cada u n o exponga a qu se dedica, dnde reside o qu expectativas posee con
respecto al curso e n cuestin. Si tenemos en cuenta q u e muchas de las tareas a
realizar sern de carcter grupal, ser fundamental establecer u n clima de trabajo agradable en el q u e los m i e m b r o s sientan q u e f o r m a n parte de una c o m u nidad, e n este caso, virtual. Por lo tanto, sera conveniente q u e el tutor e n esta
primera t o m a de contacto enviase dos mensajes a los alumnos: a) Individual:
en el q u e se les ofrece una atencin personalizada; b) General: e n el que se Ies
mostrar q u e forman parte de u n grupo.
Resolucin de dudas
Es habitual que al comienzo del curso se le planteen dudas a los alumnos
sobre t o d o e n cuestiones de funcionamiento, tales c o m o entrega de tareas,
actividades a realizar, etc. Fara ello, es conveniente q u e cualquier tutor de teleformacin haya realizado una buena planificacin de s u curso. Posteriormente
las dudas tendern a centrarse en los contenidos, a lo q u e el tutor sabr dar una
respuesta eficaz si estn organizados con antelacin. Ser conveniente contestar todas las preguntas que se le formulen al tutor en u n plazo mximo de 4 8
horas, ya q u e una pregunta s i n respuesta podra tener repercusiones negativas
y producir sentimiento de insatisfaccin e inquietud al alumno.
Fomentar

la participacin

en los foros de discusin

Es fundamental q u e el tutor genere y gestione diferentes tipos de debates,


ya que este tipo de dinmicas se constituyen c o m o u n elemento relevante para
incrementar la unin d e l g r u p o y reforzar a s u vez el progreso individual de los
alumnos. Para ello presentamos algunos pasos a seguir:
a)
b)

Identificar los temas q u e ms preocupan a los a l u m n o s y crear u n debate e n el cual se fomente el anlisis y la reflexin.
Planificar j u n t o c o n el coordinador del curso la temporalizacin de d i chos debates.

Motivar a los

alumnos

La formacin a travs d e la red frecuentemente produce sensacin de prdida o aislamiento e n los a l u m n o s , sobre todo cuando surgen problemas que
no d o m i n a n y no encuentran cmo darle solucin. As pues, ser necesario q u e
para u n desarrollo exitoso el esfuerzo sea constante, y para ello, nada mejor q u e
el tutor motive al a l u m n o e n s u progreso. Deber hacerle llegar ai estudiante
mensajes de apoyo, prestarle una atencin personal y particular a cada u n o de
ellos y ser flexible antes los distintos problemas q u e se le puedan plantear.
As pues, hemos pretendido ofrecer a travs d e l presente captulo diferentes
aproximaciones y propuestas c o n el objetivo de brindar una visin lo ms ilustrativa posible sobre el nuevo perfil del tutor en teleformacin, abarcando desde

L a utilizacin
de las herramientas
d e comunicacin
sincrnica y asincrnica
p a r a l a teleformacin
M.

Julio B a r r o s o
C a r m e n Llrente

Universidad de Sevilla

1 . introduccin
Partiendo de la ltima idea expuesta, e n 1979 e n u n a reunin d e expertos
en Pars, la UNESCO deposita en la comunicacin educativa gran parte de sus
esperanzas de transformacin cultural, recomendando una educacin con, a
travs y de los medios, con el fin de adaptar los conocimientos de una sociedad
dominada p o r la hiperinflacin massmeditica.
Tal reconocimiento implicaba u n profundo c a m b i o e n la percepcin t r a d i cional de la enseanza, al tomar e n cuenta e n sus contenidos curriculares la
cantidad cada vez mayor de mensajes, tcnicas y tecnologas de la informacin
c o m o espacios de mediacin.
Pedagogos, primero, y comunicadores, despus, inician entonces u n a m plio debate, e n el que se plantean p o r primera vez la necesidad de polticas
nacionales de comunicacin y educacin, estableciendo entre ellas una serie d e
interconexiones obvias. A lo largo d e las tres ltimas dcadas, las experiencias
acumuladas e n pases c o m o Estados Unidos, Japn, Francia, Mxico o Brasil
ha venido demostrando el gran potencial social y pedaggico de los nuevos
medios c o m o recursos de apoyo e n los procesos de enseanza-aprendizaje a l
servicio de la formacin.
Hoy, por estas razones, y como apunta Sierra (2000) la teora pedaggica
parte del principio segn el cual toda pedagoga es inviable sin el reconocimiento del proceso de comunicacin q u e constituye el acto y el proceso m i s m o de
aprendizaje. Las relaciones entre la informacin y la educacin, entre el p r o ceso educativo y la prctica comunicacional, definen el nuevo enfoque g l o b a l
y dinmico del proceso de enseanza-aprendizaje, a partir del reconocimiento

2 1 6

E-Actividades.

Un referente

bsico para la formacin en Internet

implcito d e unos principios comunes a la comunicacin y a la educacin, desde


un punto de vista social y antropolgico:
-

Principio de relacionabilidad. L a educacin es u n acto d e relacin y la


comunicacin una forma de apertura necesaria a l otro.
Principio de alteridad. El e n c u e n t r o c o n los otros n o s constituye c o m o
sujetos. El sujeto no es una e n t i d a d completa e n s m i s m a .
Principio de dialogicidad. La educacin ms q u e u n espacio para la
transmisin de conocimiento d e b e ser entendida p o r lo m i s m o c o m o
u n espacio de reconocimiento, una forma d e construccin del saber
desde e l entendimiento y la comprensin de y c o n los otros.

Si existe algn elemento fundamental y esencial para los procesos de e n seanza y aprendizaje este es sin d u d a el de la comunicacin. La situacin se
hace cada vez ms significativa, si t e n e m o s e n cuenta q u e este proceso e n la
actualidad n o es exclusivamente h u m a n o sino tambin mecnico, debido a la
interaccin q u e los a l u m n o s establecen c o n los nuevos medios.

La utilizacin de las herramientas de comunicacin sincrnica y asincrnica

2 1 7

2. Q u es la comunicacin?
Bsicamente podemos decir q u e la comunicacin consiste e n u n proceso
intencional de intercambio de informacin, u n proceso que se desarrolla entre
sujetos q u e disponen de algn tipo de convencin, y q u e mediante su utilizacin intercambian algo independientemente de la situacin espacio temporal
de cada u n o de ellos.
Sin nimo de acotar el t e m a , podemos decir que entre las definiciones que
recientemente se hace de comunicacin se repiten \arios elementos comunes
en todas:

Educar es comunicar. Ya que comunicacin y enseanza s o n parte de u n a


misma realidad. En otras palabras ensear es siempre comunicar. La enseanza, cuando menos, es u n proceso de transmisin y de intercambio compartido a
nivel simblico. La educacin verdadera es cambio, es transformacin de la persona por lo q u e se d a y por lo que se recibe. Transformacin q u e cambia al que
aprende. El aprendizaje es, por tanto, el c a m b i o producido e n el educando.
Por o t r o lado el resultado de la enseanza es el aprendizaje, siempre q u e
se d e n las condiciones comunicativas necesarias. Y aqu es d o n d e u n a p r e n d i zaje resulta significativo si, es consecuencia de una percepcin y decodificacin
subjetiva consciente del mensaje, lo q u e significa q u e se ha realizado u n acto
voluntario, una percepcin de los elementos significativos, u n a decodificacin
del mensaje, una valoracin personal de lo q u e significa, interpretada a partir de
los conocimientos previos que posea seguido de una interiorizacin o incorporacin a los anteriores para posteriormente hacer u n a proyeccin o utilizacin
en la accin y p o r tanto adquirir u n significado.

Definirla como u n proceso implicando cierto dinamismo, es decir> c o m o


una accin en la q u e intervienen una serie de elementos que interactan de forma dinmica.
La existencia de algn tipo de intercambio se llega a aceptar la existencia de al menos dos sujetos (estamos hablando de una relacin interpersonal), que transmiten informacin de forma interpersonal.
La no coincidencia espacio-temporal. Permitiendo por un lado eliminar
la identidad entre los dos sujetos y abrir el reconocimiento de la posibilidad de comunicacin al margen de la distancia y del tiempo. Esto
se hace posible gracias a la existencia de unos objetivos comunes q u e
emisor y receptor comparten, as como un sistema de cdigos que a m bos d o m i n a n .
La posesin de signos o smbolos comunes para que adquiera significado esa comunicacin, aceptada por ambas partes de manera q u e la
haga posible.

A estas caractersticas o aspectos comunes a casi todas las definiciones


que p o d e m o s encontrar sobre la comunicacin, tendremos que aadir otro
aspecto de suma importancia: para comunicarnos, hay que "querer hacerlo" y
es especialmente e n los procesos de enseanza aprendizaje donde la voluntad
tiene u n a funcin primordial (ya sea en u n proceso de comunicacin h u m a n o
o meditico).

3. Cambios comunicacionales con ios usos de las TiCs


En la actualidad asistimos a unos momentos en los que se est produciendo
u n gran cambio e n la forma de interaccionar con los medios en los procesos d e
enseanza-aprendizaje, y e n consecuencia en los procesos comunicacionales.
Estamos pasando de unos m o m e n t o s en los que la inclusin de los medios se
vea c o m o la mera introduccin de unos elementos, q u e u n m o m e n t o d e t e r m i nado podan potenciar los procesos comunicacionales que se establecen entre
el profesor y los alumnos, a unos momentos e n los q u e la inclusin de los m e dios se hace de una manera ms global y planificada y teniendo en cuenta a ms
agentes. Este cambio se ha propiciado principalmente p o r la introduccin de la
red Internet en los procesos formativos.

2 1 8

E-Actividades.

Un referente

bsico para la formacin en Internet

m a n e r a diferente, propiciando sobre t o d o nuevos escenarios formativos y por lo


tanto nuevos escenarios de comunicacin.
En definitiva, nos encontramos ante u n nuevo m o d e l o de sociedad e n la
cual las TICs se h a n convertido e n elemento bsico de desarrollo, de culturizacin y e n u n a plataforma para la formacin. Desde esta ltima posicin, s u
aplicacin va a traer diferentes consecuencias entre las que podemos destacar
bsicamente la ampliacin de la oferta educativa y la posibilidad de trabajar c o n
nuevos modelos comunicacionales.
La incorporacin de las TICs a las instituciones educativas nos va a permitir
nuevas formas de acceder, generar, y transmitir informacin y conocimientos,
lo q u e nos abrir las puertas para poder flexibilizar, transformar, cambiar, extender... e n definitiva, buscar nuevas perspectivas e n una serie d e variables y
dimensiones del acto educativo, e n concreto nos permitir la flexibilizacin:
-

Temporal y espacia! para la interaccin y recepcin de la informacin.


Para el uso de diferentes herramientas de comunicacin.
Para la interaccin c o n diferentes tipos de cdigos y sistemas simblicos.
Para la eleccin del itinerario formativo.
De estrategias y tcnicas para la formacin.
Para la convergencia tecnolgica.
Para el acceso a la informacin, y a diferentes fuentes de la misma.
Y flexibilizacin en cuanto a los roles del profesor y s u figura.

Esta flexibilizacin mantiene una relacin bastante estrecha c o n la creatividad q u e tengamos para buscar nuevas posibilidades y orientaciones a estas
tecnologas, el q u e lo hagamos desde perspectivas conservadoras o innovadoras marcar el xito y las posibilidades de diversificacin que seamos capaces
de conseguir c o n ellas.
Posiblemente u n o de los efectos ms significativos de las TICs en los entornos educativos, es la posibilidad q u e nos ofrecen para flexibilizar el t i e m p o y el
espacio e n el q u e se desarrolla la accin educativa; es decir, el t i e m p o en el cual
el estudiante recibe la formacin y el espacio donde tiene lugar.
Por lo general, estamos acostumbrados a u n a formacin donde claramente
se encuentra d e t e r m i n a d o desde el principio dnde tiene que estudiar e ihteraccionar el estudiante c o n la informacin, e n el aula, y cundo debe recibirla, e n
una propuesta anual-escolar, e n una j o r n a d a continua o partida, y con la posibilidad d e realizar actividades especficas fuera o anejas a la j o r n a d a escolar. Por
el contrario, las TICs, y ms concretamente aquellas q u e se generan alrededor
de la telemtica, tanto e n s u concepcin on-line c o m o off-line: "... ofrece al
estudiante u n a eleccin real e n cundo, cmo y dnde estudiar, ya que puede
introducir diferentes caminos y diferentes materiales, algunos de los cuales se
encontrarn fuera del espacio formal de formacin. En consecuencia, se favorece q u e los estudiantes sigan s u propio progreso individual a s u propia velocidad
y d e acuerdo a sus propias circunstancias" (Cabero, 2 0 0 0 : 26).

La utilizacin de las herramientas de comunicacin sincrnica y asincrnica

2 1 9

debemos planternoslas de manera de todo o nada, sino que ms b i e n por el


contrario, se favorece la combinacin de diferentes categoras de las dos variables mencionadas: e n el m i s m o tiempo y espacio, en distinto t i e m p o y espacio,
en diferente espacio pero e n el m i s m o tiempo, y en el m i s m o espacio pero e n
diferente tiempo. Y, por otra, a potenciar el concepto de aprendizaje a lo largo
de toda la vida, bsico para desenvolverse en la sociedad del conocimiento al
tener e n cuenta a velocidad c o n que van apareciendo stos y las demandas de
personal cualificado para el m i s m o ; posiblemente ya nos encontramos e n u n
m o m e n t o histrico e n el cual los conocimientos que adquiramos e n la estancia
escolar solamente nos sirva para enfrentarnos inicialmente al perodo laboral,
de ah q u e sea necesario cambiar la concepcin de las funciones q u e debe desempear la institucin escolar, y las estrategias y mtodos que se deben utilizar
para la formacin, sobre todo para la continua.
Ahora bien, esta combinacin de espacio y tiempo n o slo va a repercutir e n
las diferentes situaciones e n las cules~el estudiante puede interaccionar con la
informacin, sino tambin e n las diferentes actividades formativas q u e se pued e n llevar a cabo, como nos refleja Selinger (2000) en la siguiente tabla:

TIEMPO

ESPACIO

Mismo espacio

Mismo tiempo

Mismo espacio

Mismo tiempo

Diferente espacio

Mismo tiempo

Diferente espacio

Mismo tiempo

Diferente espacio

Diferente tiempo

Diferente espacio

Diferente tiempo

Mismo espacio

Diferente tiempo

Mismo espacio

Diferente tiempo

En definitiva, las TICs h a n venido, por u n a parte a ampliar la oferta e d u cativa para los estudiantes, de manera que se le ofrecen nuevos modelos de
enseanza q u e van desde la presencial a la distancia, s i n olvidarnos de las nrrt-

PARTICIPANTES
individual
Qrupal
Individual

Qrupal

Individua!

Qrupal
Individual
Grupal

T a b l a n. 1. Diferentes

actividades

ACTIVIDAD
Tutora
Lecturas, seminarios
Discusin on-line,
Videoconferencia
Discusin on-line,
Videoconferencia
Conferencia por
ordenador.
Grupo de discusin,
Listas de distribucin
Conferencia por ordenador
Correo electrnico
Conferencia por ordenador

formativas.

2 2 0

E-Actividades.

Un referente bsico para ia formacin en Internet

4. Necesidad de una alfabetizacin tecnolgica


y de cambios de actitudes para enfrentarse a estos
nuevos entornos comunicacionales
Desde nuestro punto de vista, l o significativo de esta oferta comunicativa
se encuentra no slo e n la oferta e n s y ampliacin educativa c o n que nos e n contramos, sino ms bien e n la ampliacin del nmero de usuarios con q u e se
puede contactar, la estructura formativa q u e permite y el cambio e n los modelos
de comunicacin.
En primer lugar, la comunicacin verbal-presencial solamente permite u n a
comunicacin de u n o a muchos, sea sta en gran o pequeo g r u p o (profesoralumnos, o alumno-alumno) o de forma individual (profesor-alumno, a l u m no-alumno), pero todo ello, por lo general en una nica situacin (salvo q u e
estemos hablando de la educacin a distancia); por el contrario, la utilizacin de
las TICs, adems de permitir esta m o d a l i d a d de comunicacin, favorece q u e al
m i s m o tiempo una persona establezca simultneamente diferentes estrategias
de comunicacin, p o r ejemplo, se puede mandar u n correo electrnico, al m i s m o tiempo, a u n grupo de discusin y tambin a una persona concreta.
La utilizacin de nuevas herramientas de comunicacin, tanto sincrnicas
c o m o asincrnicas, nos llevan a nuevas estructuras comunicativas, ya q u e est
demostrado q u e nuestra participacin no tiene ni la misma carga sintctica n i
semntica y est condicionada p o r la herramienta de comunicacin que utilicemos, e implicar, al m i s m o tiempo, la necesidad de adquirir nuevos aprendizaje
y habilidades para desenvolvernos e n ellas.
De esta forma comienza a adquirir importancia la necesidad de desarrollar
una alfabetizacin informtica, principalmente por dos causas: la primera, porque el medio informtico se configura c o m o esencial para llevar a cabo estos
nuevos procesos de comunicacin y por otro lado, y no menos importante,
p o r q u e los mensajes se comienzan a estructurar de manera menos lineal, se
intercambian los papeles entre autor-emisor-lector-receptor, se produce u n
nuevo desafo, el de pasar de la distribucin de la informacin a la gestin y la
posibilidad de ir construyendo diferentes significados dependiendo de la navegacin hipertextual realizada por el receptor.

La utilizacin de las herramientas de comunicacin sincrnica y asincrnica

221

fueron entrevistados un grupo de profesores y estudiantes q u e utilizaban Internet


en su formacin, y algunas de las conclusiones que apuntaron se refieren a los
aspectos q u e aqu comentamos y fueron las siguientes: el papel del profesor se
convierte e n ayudante o mentor, los estudiantes se convierten en participantes
activos, las discusiones se vuelven profundas y detalladas, los alumnos se vuelven independientes, el acceso a los profesores se vuelve igualitario y directo, la
interaccin entre profesores aumenta de forma significativa, las oportunidades
de aprendizaje se igualan para todos los estudiantes, la interaccin de grupo
aumenta entre los alumnos de forma significativa, y la comunicacin entre los
participantes aumenta. De todas formas, tenemos que ser conscientes de que la
simple presencia de la herramienta n o garantiza la existencia de interaccin entre
los estudiantes, ya que una cosa m u y diferente es la presencia de la herramienta
y otra cuestin distinta es q u e la use, y que adems su utilizacin implique una
participacin significativa, una depender de la actitud del estudiante hacia estas
nuevas herramientas y otra de la formacin que posea.
Y, p o r ltimo, el cambio e n el modelo de comunicacin q u e permite q u e
frente a modelos unidireccionales de comunicacin d o n d e hay u n emisor (normalmente profesor o material didctico), que n o r m a l m e n t e manda la informacin, y u n receptor (normalmente e l alumno) que la procesa, y q u e e n funcin
de s u semejanza c o n la presentada recibe la calificacin acadmica; se facilitan
modelos de comunicacin ms dinmicos que propician q u e el receptor se c o n vierta e n emisor de mensajes, tanto para receptores individuales c o m o colectivos. Ahora bien, es importante tener e n cuenta, sobre t o d o e n la utilizacin de
herramientas de comunicacin telemtica que funcionen e n contextos m u l t i c u l turales, q u e para que el acto comunicativo se produzca d e b e existir u n campo
comn (sociolgico, cultural e interpretativo) entre el e m i s o r y el receptor. "Un
elemento significativo para q u e se pueda desarrollar la comunicacin es que
exista una sintona entre el comunicador y el receptor. Esta sintona vendr t a m bin determinada por el c a m p o de la experiencia que posean receptor y emisor,
campo de la experiencia q u e conforme sea ms amplio facilitar el desarrollo
del proceso comunicativo, impulsando no slo el nivel de profundidad c o n que
determinados temas pueden ser analizados, sino tambin la diversidad de temas sobre los que fuente y destino pueden interaccionar" (Cabero, 2 0 0 1 : 205).

Por otra parte, es importante n o perder de vista que estas nuevas herramientas comunicativas no slo implican nuevas estticas de comunicacin, n i exclusivamente u n cambio en la modalidad y herramienta de comunicacin, sino, lo q u e
es ms importante, nuevas posibilidades para la comunicacin y la interaccin
didctica, que va desde una comunicacin ms fluida c o n sus compaeros hasta
nuevas modalidades de participacin como la del aprendizaje colaborativo. Al
m i s m o tiempo, como se ha puesto de manifiesto por diferentes estudios (Turkle, 1997), la interaccin a travs del ordenador supone transformaciones q u e
van desde los cambios e n la personalidad hasta una forma ms libre y fluida de
comunicarse entre los interlocutores, llegando a no ser tan importante el cargo,
escalafn o responsabilidad; por decirlo en otros trminos, a los alumnos Ies
da menos vergenza solicitar cualquier aspecto (aclaracin, duda...) al profesor
a travs del enren electrnico nne m e d i a n t e la rnmimiraran oral H a r a s i m v

2 2 2

Actividades. Un referente

bsico para la formacin en Internet

De acuerdo c o n Prez (2004), los procesos de comunicacin medida por


ordenador se caracterizan p o r los siguientes elementos:
-

Flexibilidad e n las coordenadas espacio temporales para la c o m u n i cacin, pudindose d a r procesos d e comunicacin giles y dinmicos
tanto sncronos c o m o asincronos.
La comunicacin puede ser personal (de u n o a u n o ) , e n g r u p o (pequeo o gran grupo) y e n f o r m a de comunicacin de masas.
Posibilidad d e crear entornos privados o abiertos a otras personas.
Permiten la combinacin d e diferentes medios para transmitir mensajes
(audio, texto, imagen...). Cada u n o d e estos medios posibilitan estructurar la informacin de forma distinta, ofreciendo diferentes formas de
transmisin y de captacin del mensaje.
Interactividad. En este sentido, en los procesos de comunicacin asincronos, tenemos q u e decir q u e para que se d u n alto nivel de interactividad, es necesaria una presencia continuada d e los participantes a fin
de que se establezca u n a dinmica de trabajo gil c o n un corto espacio
de t i e m p o entre una intervencin y otra.
Opera e n u n contexto determinado. Estos procesos de comunicacin no
operan e n el vaco, sino q u e requieren de u n contexto social y cultural
determinado q u e d significado y valor al proceso de intervencin.
Cambios e n los referentes contextales. Pierden relevancia aspectos
c o m o c o n quin nos c o m u n i c a m o s , cundo (da, noche), lugar e n el
que se d a e l proceso de comunicacin...
Pierden importancia los referentes de presin social (gnero, estatus
social, edad) a favor d e l intercambio d e informacin.
Reduccin de convencionalismos y n o r m a s sociales de comportamiento.
Prdida, total o parcial, d e referentes de la comunicacin no verbal
(gestualizacin, entonacin...) los cuales ofrecen informacin sobre las
sutilezas del contenido d e l mensaje.
Cambio e n las n o r m a s de c o m p o r t a m i e n t o social. Se r o m p e n los turnos
de palabra, aparece la posibilidad de interrumpir, y se crean normas de
c o m p o r t a m i e n t o o nettiqueta y de utilizacin de los espacios de c o m u nicacin: citar mensajes anteriores c o n referencia implcitas o explcitas,
sanciones e n conductas n o deseadas o mensajes fuera de contexto...
Evolucin y dinmica d e las intervenciones.
Diferentes tipologas de discurso: acadmico, social, tcnico, o r g a n i zativo.

La utilizacin de las herramientas de comunicacin sincrnica y asincrnica

2 2 3

diferentes posibilidades como podemos ver en el cuadro que incluimos a continuacin:

Chat (IRC - Internet Relay Chat)


Videoconferencia.
Audioconferencia.

T a b l a n . 2 . Posibilidades

Correo electrnico.
Listas de distribucin.
Grupos de noticias.
Foros.
Ttansferencia de ficheros por ftp.
Entornos de trabajo colaborativo.
www.

que nos ofrecen

las diferentes

herramientas.

A continuacin intentaremos ofrecer algunas de las caractersticas q u e a


nivel educativo presentan estas herramientas. Para no extendernos demasiado
y s i n nimo d e acotar el tema hablaremos del correo electrnico, las listas de
distribucin (foros), chat y conferencias (videoconferencias, teleconferencias
por ordenador).

5.. Correo electrnico


Posiblemente nos encontramos ante una de las herramientas ms utilizadas
en la Red, despus de la www, quizs por su gran utilidad y su escaso coste.
Podemos decir que desde el punto de vista de s u utilizacin e n procesos de e n seanza-aprendizaje, hemos de tener e n cuenta los siguientes aspectos:
-

5. Herramientas de comunicacin
C o m o hemos venido comentando, la integracin d e estas herramientas
d e comunicacin que las TICs ponen a disposicin tanto de profesores como
de alumnos, v a n a permitir u n g r a n abanico de experiencias de aprendizaje
que pueden ir desde aulas presenciales unidas a travs de la Red, a grupos de
h-nhm'n r n l s h n r a t i v n Hpsrlp rrtrtte>\tr\>t fntaimpntp a r l l s t a n r l a R p n p r n ifipnrln pn

Leer el correo c o n cierta regularidad y responder c o n la mayor celeridad


posible.
Identificar el asunto.
Identificarse c o m o emisor.
Cuidar la expresin y la ortografa.
Ser preciso e n las solicitudes y e n las contestaciones.
Evitar los envos masivos de mensajes y considerar el anonimato.
Utilizar la opcin de prioridad que nos ofrecen los programas c o n m e sura.
Usar e n la respuesta parte del texto recibido.
Controlar el tamao de los mensajes.
No ser exigente en demandar una contestacin.
Solicitar la informacin sobre la recepcin de informacin.

5.2. Las listas efe distribucin (foros)


Las listas de distribucin son un servicio de Internet aue permite establecer

2 2 4

E-Actividades.

Un referente

bsico para la formacin en Internet

Pueden crearse listas de distribucin de las asignaturas y utilizarlas c o m o


espacios para el intercambio de ideas, la formulacin de preguntas, la resolucin de dudas, y, e n general, c o m o reas de comunicacin; t a n slo hemos de
tener en cuenta u n a serie de aspectos pudiendo proponer temas de discusin
para tratar e n las listas y moderar las intervenciones e n funcin de los objetivos
del curso, a continuacin incluimos esos aspectos a tener e n cuenta:
-

Tener claros los objetivos de la participacin.


Tener u n estilo de comunicacin n o autoritario.
Animar a la participacin.
Ser objetivo y considerar el t o n o de intervencin.
Promover conversaciones privadas: disear situaciones para fomentar
el trabajo entre personas c o n intereses similares.
Presentar opiniones conflictivas.
Cuidar e l uso del h u m o r y del sarcasmo, no todos c o m p a r t i m o s los m i s mos valores.
Alabar y reforzar pblicamente las conductas positivas.
r i o ignorar las negativas, pero llamar la atencin d e forma privada.
Saber iniciar y cerrar ios debates.
Incentivar a que no siempre el tutor sea el que inicie las participaciones.
Comenzar cada nuevo debate pidiendo la contribucin de u n estudiante.
Intervenir, de vez e n cuando, para realizar una sntesis de las intervenciones.

El objetivo de u n a lista de distribucin es hacer llegar mensajes a varios


usuarios de u n a vez, en lugar de enviar u n mensaje individual a cada u n o de
ellos. Las listas d e distribucin s o n tiles para compartir informacin e n u n
Servicio u Organizacin o para organizar grupos de trabajo cuyos componentes
deban estar permanentemente informados del desarrollo de u n a tarea.

La utilizacin de las herramientas de comunicacin sincrnica y asincrnica

2 2 S

para q u e otros l o lean ms tarde c o m o e n los foros, salvo que estas conversaciones e n t i e m p o real sean utilizadas c o m o m e d i o de evaluacin, en este caso
el profesor puede guardar la conversacin mantenida.
Bsicamente podemos decir q u e nos encontramos ante u n proceso de comunicacin q u e n o r m a l m e n t e es textual, aunque tenemos q u e decir que cada
vez se hace ms m u l t i m e d i a , p u d i e n d o incluir e n estos procesos de comunicacin desde imgenes fijas hasta e n m o v i m i e n t o (vdeo), llegando a convertirse
en videoconferencias p o r IR Estos procesos comunicacionales, si se van a utilizar e n la enseanza requieren de grandes dosis de planificacin, ya que de n o
ser as, pueden convertirse e n unos registros imparables e n los q u e difcilmente
podremos ver el comienzo y posiblemente no los veamos terminar.
Su uso depender de su consideracin individual o grupal, as como de si lo
utilizamos e n situaciones de virtualidad total o de semipresencialidad, bsicamente p o r la complicidad y los usos q u e se pueden hacer de esta herramienta
en u n caso u otro.
Para usar el chat no necesitas hacer nada, tan slo entra e n la seccin de
chat, autoriza al programa de chat clickeando si e n la ventana que aparece al
entrar la pgina y espera a q u e se conecte.
-

El chat se c o m p o n e de estos elementos bsicos:


En el ttulo del chat puedes ver cuntos usuarios estn e n lnea.
La lista ubicada a la derecha muestra los nombres de estos usuarios.
La ventana principal muestra lo q u e t y los otros escriben.
En el rengln inferior es e n d o n d e t puedes escribir. Presiona enter
para enviar el texto q u e escribes.
I Bjnetn 0IU Julio

Cualquier lista de distribucin debe tener u n administrador d e la lista, que


se encarga de gestionarla, y usuarios q u e s o n los que envan mensajes a la lista
para ser distribuidos o reciben los mensajes de la lista. Adems d e estos a d m i nistradores y usuarios de las listas, se puede destacar la presencia del administrador del servicio de listas de distribucin q u e es la persona encargada de crear
y configurar las listas. El administrador del servicio de listas de distribucin tiene
que ser u n tcnico encargado del b u e n funcionamiento del servidor, mientras
que el administrador de una lista puede ser cualquier persona c o n direccin de
correo electrnico (e-mail) q u e se haga cargo de ella y aprenda a administrarla.
Para administrar una lista de distribucin no hace falta tener grandes conocimientos de ningn tipo: slo ha de saberse manejar c o n el correo electrnico y
conocer unas pocas instrucciones y funciones de moderacin, aspecto este q u e
veremos ms adelante.

5.3. Chat
El chat se puede configurar c o m o u n lugar de encuentro para profesores y
estudiantes. En l se puede intercambiar opiniones y hablar de lo que se quiera.

2 2 6

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

La utilizacin de las herramientas de comunicacin sincrnica y asincrnica

2 2 7

.../...

Las reglas a tener e n cuenta en la participacin e n procesos de comunicacin a travs d e chat, s o n m u y simples y t a n slo debemos mantener una serie
de reglas d e " e t i q u e t a " y de respeto, e n t r e las q u e se incluyen:
-

Mo escribir e n maysculas.
No escribir utilizando texto invertido (colores fuertes al fondo).
No repetir varias veces la m i s m a lnea, n i caracteres c o m o "lilil!!!!!!!",
"???????" o "
"
No escribir textos sin sentido.
No escribir m u c h a s lneas e n pocos segundos.
No molestar a otros n i realizar s p a m .
Por ltimo, intenta ayudar a los otros en lo que puedas.

Cabero, Llrente y Romn (2004) plantean que desde u n punto de vista


educativo ste d e b e estar perfectamente planificado por el profesor o tutor,
es decir, " n o consiste e n una utilizacin indiscriminada, sino ms bien en una
accin planificada, d o n d e todos los participantes conozcan las normas de funcionamiento, la estructura que tendr la comunicacin, los materiales que se
movilizarn o el t i e m p o d e comienzo y finalizacin", y en ese sentido ofrecen u n
ejemplo sobre u n a esmerada planificacin de u n chat con fines educativos, la
cual presentamos a continuacin:

Guin del Chat:


!.

' J n a vez c h e q u e a d a la a s i s t e n c i a de los a c t o r e s involucrados, e l Moderador declarar


Abierto

2.

El Chat.j

;:
:

';)

Acto seguido, M Modei idi ir da la Bienvenida Oficial i los Invitadi s j c e d e el turno a l Dr.
Alvaro Gaivs para q u e r e s p o n d a al saludo.

E l M o d e r a d o r confirma q u e

6.

E)r. G a t e r o r e s p o n d e al s a l u d o .

5.

E l Moderador le c e d e el t u m o al Dr. lulio C a b e r o p ira q u e r e s p o n d a al saludo

I.

E l Dr. Alvaro Qalys r e s p o n d e e i saludo.

3.

invitados

los p l a n t e a m i e n t o s estn dirigidos por igual a a m b o s

los c u a l e s s e irn a l t e r n a n d o en el orden d e r e s p u e s t a , c o r r e s p o n d i e n d

el inicio ai Dr. Alvaro Galvis. S e g u i d a m e n t e ,

el Moderador c e d e el turno al estudiante

r e p r e s e n t a n t e del primei g u i p o para q u e formule s u p l a n t e a m i e n t o


7. : E l e s t u d i a n t e e s c r i b e s u p l a n t e a m i e n t o . :
/;

E l Dr. C a b e r o

9.

E l Dr. G a l v i s r e s p o n d e .

8.

; :

V -;:

responde

10. E l M o d e r a d o r c i e r r a el p l a n t e a m i e n t o y c e d e el turno al estudiante ri p r e s e n t a n t e d e l


s e g u n d o g r u p o p a r a q u e f o r m u l e s u planteamiento,
I I . E l estudiante escribe s u planteamiento.
1 2 . E l Dr. C a b e r o

responde.

13. E l Dr. G a l v i s r e s p o n d e .
14. E ! M o d e r a d o r c i e r r a el p l a n t e a m i e n t o y c e d e el turno a l estudiante r e p r e s e n t a n t e del
t e r c e r g r u p o para q u e formule s u planteamiento.
; 5 . E l e s t u d i a n t e escribe s u planteamiento.
! 1 E l Dr. G a l v i s i c s p o n d c
17. :Dr. C a b e r o

\"

responde.

18. Et M o d e r a d o r c i e r r a e l p l a n t e a m i e n t o y c h e q u e a el t i e m p o disponible. D e q u e d a r

Preliminares:
a) .

ms

de quince, m i n u t o s d i s p o n i b l e s dentro d e la h o r a p a u t a d a p a r a el Chat, E l M o d e r a d o r

E l Cha, e n cuestin est p a u t a d o p a r a e l da mircoles.14 d e noviembre a las 1 1 : 0 0 A.M


(hora d e V e n e z u e l a ]

b)

ceder el turno al e s t u d i a n t e e n c a r g a d o o c repreguntai

10:00 A.M (hora d e B o s t o n ) y 4 : 0 0 P.M (hora de Espaa) y tendr

sobre las r e s p u e s t a s e m i t i d a s

por los E x p e r t o s Invitados.


2 0 . E i Invitado afectado

! a ruta do a c c e s o a la web d e s d e dnde s e realizar e! C h a i e s ia siguiente: Primero se

! 9 . El e s t u d i a n t e escribe su r e p r e g u n t a e i n d i r a 3 quien de los d o s I m i t a d o s va dirigida

u n a duracin d e s e s e n t a m i n u t o s ; e s decir, u n a hora.


b u s c a l a direccin

http://www.ucab.edu.ve/aulavirtual:

S e g u n d o , s e : o p r i m e e i botn Aula
pantalla;

Vutal
>:

T e r c e r o , s e o p r i i n e el botn
s e selecciona

u b i c a d o : e n parte inferior i z q u i e r d a d e l a
%U

. : -.;:W
:

::

responde.

les c e d e e! turno a estos ltimos p a r a q u e s e d e s p i d a n c o m e n z a n d o p o r e ! Dt, G a l v i s

y el Password respectivamente;

l a opcin

responde.

2 1 . E l e s t u d i a n t e escribe s u r e p r e g u n t a al otro Invitado.


2 2 . E l Invitado afectado

2 3 . E l M o d e r a d o r a g r a d e c e la participacin de los a c t o r e s y e n e s p e c i a l la de los Invitados y,

Loqin:

C u a r t o , s e introduc e l Username
Quinto,

c o r r e s p o n d i e n t e a Mis Cursos

Informtica

II que

est

: V

ubicada

e n la seccin

e n el e x t r e m o d e r e c h o d e l a pantalla; '

24. E l Dr. G a l v i s s e d e s p i d e .
2 5 . E l Dr. C a b e r o s e despide.
2.6. E ! M o d e r a d o r d e c l a r a c e r r a d o oficialmente el c h a t .

Sexto, s e l e c c i o n a m o s la opcin C o m u n i c a c i o n e s entre las actividades bsicas

que

otrer.c el Aula e n la c o l u m n a d e la i z q u i e r d a ;
Sptimo, s e h a c e tJic .sobre Virtual
Virtual

C / a s s r o o m ; Octavo, s e s e l e c c i o n a la opcin

esperarnos que cargue el programa y habremos

Classroom.

Enter

llegado ai lugar

Cuadro n. 1. Esquema

de organizacin

de un chat (Cabero,

Llrente y Romn,

2004).

d e s d e d o n d e s e leaiizar e l chat.
c)

L o s a c t o r e s d e l C h a t s e h a n dividido en tres g r u p a s a t e n d i e n d o a ia naturaleza d e


s u participacin, a s i t e n e m o s : I o s invitados i l o s expertos en I t e m a Profesores J u l i o

*:

C a b e r o A l m e n a r a y Alvaro Q a l v i s ) ; E ' M o d e r a d o r i Prof. J u a n C a r l o s lvarez) y i,os


E s t u d i a n t e s (que

s o n los integrantes del c u r s o participante y q u e a s u vez, s e h a n

5.4. Conferencias (videoconferencias,


por ordenador)

teleconferencias

o r g a n i z a d o e n fres g r u p o s para formular los p l a n t e a m i e n t o s a considerar).


d)

El Moderador les har llegar con antelacin a c a d a actoi Involucrado e n el C h a t , s u


Use) ame

e)

y s u Itisvrord

d e a c c e s o a l Aula Virtual

Una vez distribuidostosUsemamc

y los PassLoifi entre los actores de! Chai, el Moderador

propiciara c o n e x i o n e s previas con los involucrados a fin d e verificar ei a c c e s o y la fluidez del


m e n s a j e en e l medio.
f)

E l da del C h a t (14/11/01),- E l Moderador s e cone< Lr 15 quince m i n u t o s a n t e s d e io


pautado, afind e ir c h e q u e a n d o la l l e g a d a d e i o s a c t o r e s .

Entre los tipos de conferencias p o d e m o s diferenciar entre videoconferencias o audioconferencias, d e p e n d i e n d o de si existe o n o interaccin visual.
Podemos decir que la videoconferencia es u n tipo de teleconferencia, con
la cual se puede compartir informacin, intercambiar puntos de vista, mostrar y
ver t o d o t i p o de documentos, dibujos, grficas, acetatos, fotografas, imgenes
\o

r n m n i if"n/"l/"%ra \t \i'\t\or\*r.i

>n o\n

mnmontr

c*- fono- m m b-vr^r^'tr\Ar~,r^st,

ni

2 2 S

E-Actividades.

Un referente bsico para la formacin en Internet

cuando personas q u e se encuentran e n tres o ms lugares distintos, pueden


conversar realizando u n a autntica reunin virtual. En el p r i m e r caso cada
p u n t o dispone de u n a consola q u e controla las diferentes funciones: c o m o el
m o v i m i e n t o de la cmara, el foco, el sonido, etc., y cada lugar observa el otro
a travs de sus respectivos monitores. En la videoconferencia m u l t i p u n t o n o es
posible lograr la denominada "presencia continua", es decir, todos los usuarios
no p u e d e n verse simultneamente entre s. En cada m o m e n t o dado, slo se
puede ver a una persona.

La utilizacin de las herramientas de comunicacin sincrnica y asincrnica

2 2 9

Tener habilidad para interaccionar y archivar la interaccin.


o monopolizar el dilogo.
Y, p o r ltimo, tener sensibilidad cultural.

Barbera y otros (2001), sintetizaron las tareas d e l m o d e r a d o r e n el desarrollo de sus funciones e n tres etapas: planificacin, intervencin e n el desarrollo y cierre.

En una sesin de videoconferencia podemos diferenciar las siguientes fases:


1.

Preparacin: e n esta fase, hemos de tener e n cuenta los siguientes aspectos:


Una primera t o m a de contacto con la sala e n la q u e se va a realizar
la videoconferencia, familiarizndose c o n los diferentes elementos
q u e necesitaremos para s u desarrollo.
Planificacin de la intervencin.
Diseo y produccin de los diferentes materiales q u e utilizaremos.
Planificacin de las actividades de extensin y de la evaluacin que
realizaremos.

2.

Desarrollo de la sesin:
Diversificar las actividades.
-

3.

Plartificaj la discusin
objeto d e debate.
Agrupar virtualmente
a los participantes.
Preparar las toses
d e a discusin.
Preparar preguntas luir ales.
Proponer p a u t a s para la
participacin.
Confeccionar los puntos
del c o n t e n i d o a tratar e n la
discusin.
Planificacin d e la dicusin

Tener e n cuenta el t i e m p o de intervencin, entendiendo que este n o


debe ser m u y amplio, ya que se puede producir cansancio.
Prestar atencin a las reacciones de los estudiantes.
Utilizar diferentes estrategias didcticas: formulacin de preguntas,
reacciones interpersonales...

Explicai las expei tativs > objetivos


de la discusin
Iniciar c o n v e r s a c i o n e s c o n preguntas relevantes.
Reformular las p r e g u n t a s iniciales c u a n d o las
intervenciones van e n sentido equivocado
O r g a n i z a r la discursin.
Participar ofreciendo c o n t e n i d o espedficc
Favorecer la reflexin e n l a s participacin!
Centrar el tema d<- la discusin
Ofrecer retroalimentacin y realizar
recapitulaciones.
S a b e r Finalizar el t e m a .

Intervencin en el desarrollo de la discusin

Tareas del
moderador

Cierre d e l a discusin

Actividades de extensin o evaluacin:

Ofrece! r e s u m e n articulado de las intervenciones.

Debemos contemplar la superacin de contenidos p o r parte de los


estudiantes.

C e r r a r la explicacin d e m a n e r a explcita.
Valorar las intervenciones pblicamente y s i c o r r e s p o n d e

Debemos evaluar tanto lo cuantitativo c o m o lo cualitativo.


-

p e r s o n a l m e n t e e n privado.
Relacionar la temtica de la discusin c o n accin

Y p o r ltimo, el tener e n cuenta q u e los alumnos deben conocer


desde el principio lo q u e se va a evaluar y cmo se va a evaluar.

e d u c a t i v a s posteriores.: v

6. Funciones de! e-moderador


El e-moderador es aquella persona que controla o regula el encuentro on-line.
Se configura como una figura de gran importancia e n todo proceso de comunicacin desarrollado en la Red. De acuerdo con Prez (2003), la frecuencia y calidad de
las intervenciones en u n proceso de Comunicacin Mediada por Ordenador estar
en gran medida marcada por la actividad moderadora que efecte el tutor.
Principalmente el e-moderador tendra q u e c u m p l i r as siguientes caractersticas:
Ser amable.

Figura n. 4. 7areas del moderador


en el desarrollo
(Barbera y otros, 2001).
-

de sus

funciones

Salmn (1999) nos ofrece u n grfico e n el cual p o d e m o s ver la actividad


a realizar p o r el moderador dividida e n cinco etapas. Este m o d e l o o presenta
e n forma de escalera, e n la q u e e n cada peldao aparecen dos tipos de h a b i lidades, la moderacin e n lnea y el soporte tcnico. Igualmente e n la barra
de la derecha muestra la interactividad q u e se va p r o d u c i e n d o e n el proceso,
decreciendo e n la etapa de desarrollo, ya q u e se supone q u e esta etapa es d e

2 3 0

E-ActMdades.

Un referente

bsico para la formacin en Internet

ArjDH.!iuo .'ii.i'.:.^!, X i l i n a s .
para * r t i - n r a

Cisii'ti:cin ce] c o n o a m i a r 4 o
Proceso aciltocfor

ir

S a n t l e ? recibiendo IrifomiacSn
/

| Sus*'
..

^3 .de

Facilitando tareas y
s o p o r t a n d o o u s o d o
. m a t e r i a l e s de aprendizaje
>arc ne->or>aoK!a

S o c i a z a c i n e n lnea
F a m l a m s r y proporcionar un i j g ^
puente ire o contexto cultura! flHBHi
y s o c i a l y s aprendizaje s$&|

Cr.vlo y recwpdr: * a nieiis a > i

r :Prr?psr! l j
f

"

.i " ' t e n *

La utilizacin de las herramientas de comunicacin sincrnica y asincrnica 2 3 1

Ante esta situacin Salmn (2000) nos seala q u e el profesor debe poseer
una serie d e cualidades y habilidades, que agrupa en entendimiento d e los procesos d e formacin on-line, destrezas tcnicas, destrezas de comunicacin e n
lnea, experiencia e n e l contenido y determinadas caractersticas personales, y
las relaciona c o n la seguridad, la construccin, el desarrollo, la facilitacin, la
participacin del conocimiento y el ser creativo.
La diversidad de funciones que le hemos incorporado al profesor-tutor nos
lleva necesariamente a una pregunta: qu nmero de alumnos pueden ser
asignados a u n tutor? En definitiva, cul es el nmero ptimo de alumnos para
trabajar e n estos aspectos y realizar las diferentes funciones asignadas? Las
respuestas al respecto s o n diversas y depende de u n a serie de variables c o m o
son: e l nivel educativo e n e l cual nos movemos, la amplitud geogrfica e n la
cual tenemos estudiantes, si estamos hablando de u n modelo de comunicacin
flexible o completamente a distancia, o de si preferentemente estamos utilizand o herramientas de comunicacin sincrnicas o asincrnicas. Por lo general
parece q u e existe u n acuerdo de situar aproximadamente 25 alumnos p o r tutor
en niveles d e formacin universitaria o en cursos de actualizacin profesional
(Tucker, 1997).

Moderado en linea
Soporte Tcnico

f i g u r a n . 5 . Actividad

a realizar por el moderador

(Salmn,

1999).

C o m o podemos ver e n la figura anterior Salmn distingue los siguientes


pasos e n el trabajo a realizar por el moderador: Acceso y motivacin. Socializacin, Dar y recibir informacin, Construccin del c o n o c i m i e n t o y Desarrollo.
En e l p r i m e r o el profesor d e b e dar instrucciones a l o s estudiantes sobre
cmo usar el sistema, cules s o n las claves para acceder a l sistema y construir
la confianza en los usuarios para a n i m a r l o s a q u e s i g a n hacia delante y q u e
participen e n e l sistema. En el segundo, se parte d e l a p r e m i s a d e q u e el xito
de la actividad va a venir d e t e r m i n a d o p o r cmo los a l u m n o s estn integrados
e n u n contexto de formacin virtual y por ello debe perseguir la cohesin d e l
g r u p o procurando desarrollar u n c a m i n o sistemtico d e trabajo on-line entre
los diferentes participantes. Por e l tercero, se pretender a n i m a r a todos los
participantes para contribuir e n la discusin, reconocer y ofrecer diferentes
estilos de aprendizaje y sntesis, y tejer la informacin q u e van construyendo.
Por e l cuarto, se pretender la construccin d e l c o n o c i m i e n t o , a d o p t a n d o p o siciones que n o s p e r m i t a n a p r e n d e r d e los p r o b l e m a s , tratar conflictos y ofrecer u n feed-back a los participantes, en este m o m e n t o e l m o d e r a d o r debe i r
progresivamente reduciendo sus intervenciones para q u e a u m e n t e n las de los
a l u m n o s y de esta forma generar s u p r o p i o c o n o c i m i e n t o y la realizacin d e
actividades colaborativas entre ellos. Mientras q u e p o r e l ltimo, se pretende
aue el estudiante se haaa independiente v comience a responsabilizarse de s u

Das könnte Ihnen auch gefallen