Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
Amricanistes
Introduccin.
La tercera parte de mis estudios sobre los Z esta consagrada a trs
idiomas que constituyen otra familia independiente en el gran grupo primitivo de los Z. Estas lenguas son, en primer lugar, la de los Goroados,
cuyo nombre verdadero es desconocido, despus la de los Puri que tampoco llevan nombre propio y por fin la de los Korop. Segn datos de
algunos autores que han estudiado las relaciones de parentezco entre las
tribus de las regiones mridionales de Minas-Geraes, los Waitaka, hoy en
da desaparecidos, pertenecan a esta familia. Tenemos buenas descripciones de la vida y costumbres de estos Indios, pero no conocemos ni
siquiera una palabra de su idioma y por falta de elementos linguisticos,
toda clasifcacion de estos indigenas rsulta inutil. Para formarse una
idea cabal del estado de nuestros conocimientos acerca de los Waitaka,
el lector puede consultar un trabajo de Mtraux *.
Las tribus que forman parte de este grupo y cuyos idiomas son el
objeto de este artculo han sido estudiadas y descriptas bastante bien por
algunos de los grandes via jeros clsicos del Brasil. En un trabajo de indole
puramente linguistico, no es mi propsito hablar mucho sobre la situacin
geogrfica y la etnografia de estos pueblos, ya que unicamente lo que
atane a su idioma debe atraer nuestra atencin. Sin embargo, quiero dedicar algunos renglones a la posicin que ocupaban ultimamente estas trs
tribus.
Los Goroados propiamente dichos estaban radicados, segn Eschwege,
St. Hilaire y Martius, sobre el ro Xipot o Ghipot y en las inmediaciones de la ciudad de Ub, en el Estado de Minas-Geraes, entre la Serra
da Onza y la Serra Geraldo. En tiempo de Eschwege y de Martius, las
1. Mtraux (A). Les Indiens Wailaka. Journal de la Socit des Amricanistes de
Paris. Paris, nouv. srie, t. XXI, 1929, pp. 107-126.
158
159
Coroado
160
Goroado
G3
Goroado
c4
G,
Goroado
Goroado
Puri
Korop
K2
K3
Las palabras sealadas con C4a han sido reproducidas, seg-un lo dice
Martius, de un otro vocabulario de Schott.
Observaciones gramaticales.
Nuestras fuentes estn todas constitudas por vocabularios y slo en
pocos casos los respectivos autores han reproducido una que otra frase.
Estas frases por lo general cortas y sencillas y algunas palabras compuestas, forman todo nuestro material en el campo de la gramtica. Naturalmente, los resultados que sacams de este material incompleto no son
muy seg-uros. Giertamente es una lstima para la ling-uistica que estemos
161
tan mal docamentados sobre las lenguas habladas por los Z orientales.
Hice lo que pude con este material y entrego mis observaciones y mis
resultados a los especialistas con laesperanza de que este modesto trabajo
pueda arrojar algunas luz en los oscuros problemas de la linguistica americana, aunque no he logrado siempre la precision que hubiera deseado.
Fontica. En los trs idiomas de la familia coroado fg-uran las
vocales siguientes : a, , e, , i, , o, , , u, , u. Nasales existen
nicamente, segn he podido constatarlo, en la lengua de los Korop y
estas son : , , T, o.
El cuadro de las consonantes en el idiotna de los Coroados es el
siguiente :
h
kg
ng
x
r
t
d
s
n
d
r
p
b
v
m
1
f
En el idioma de los Puri el sistema de consonamiento es algo distinto.
Aqui falta la palatal d y ha sido remplazada por d, este dialecto carece
tambin de la s, como de la , f y r. En cambio figura una aspirada th.
Fonemas muy escasos en el puri son la x y la c, estos sonidos aparecen
en uno solo de nuestros vocabularios. Un fonema nue v o para nosotros es
la 1' mojada (ms o menos la 11 castellana).
La lengua de los Korop, muy distinta de las otras dos y con toda seguridad muy mezcladacon otros idiomas desconocidos, tiene el siguiente
sistema de consonamiento :
(b)
dz"
y
t
d
s
n
(ts)
b
f
m
p
r(l)
Lash,l, ts aparecen solamente una vez. Como los vocabularios de estos
idiomas son muy dficientes, no podemos decidir si realmente estas
consonantes son raras si se trata nicamente de una casualidad.
Gomo hemos dicho, todos los vocabularios que tenemos a nuestra disposicin son antiguos y ninguno ha sido establecido segn las normas de
la fontica moderna. Por consiguiente, es totalmente imposible determinar el sonido y la articulacin de las vocales asi como de las consonantes.
Socit, des Amricanisles, 1937.
11
162
C4
P,
pierna
Gi
c2
yur
s /'
duri
dar a
ara
X =
pjaro
Ci
p4
p2
hija
P44
hijo
xipu
sip
ihu
xamh
samb
xapoma
apoma
tx == =
pie
Gi
P3
P4
c4
K3
h oj a
txape
up re
apeprra
txop
cup
b = ph = f
flcha
Ci- C6,
" P4
p2
orej a
~\ 2)
)
5
Kl
/-1
sol
P2
C4,
P C5
P
*^2
aphon
ohoung
fan
pepna
hipna
ob
op
hop
163
pop
kop
d =
nada
Z,
deo
i
c2
P2
ribera
raiz
c2
llama
Ci
zarcero
Ci
anillo
Ci
musgo
Ci
invierno
Ci
bo
bou
rbol
namen
agua
ho
mebn
rbol
pot
fuego
dohar a
perro
x r
dedo
amh
madra
aman
agua
prnu
rna
arinta
dormir
kint
sin ta
?
garenre
?
parisena
(de Paris?
pna
?
gu
cabello
operik
temporal
164
fcha
Ci
Ci
K8
pata de g-ato
Ci
cementerio
Ci
iglesia
Ci
cuero de toro
G*
desembocadura
Ci
jaula
xipu
pjaro
morim
ojo
merinde
koksaid
arco
xap
gato
ca mma
gente
tupan
Dios
tapira
toro
naman
asrua
gura
casa
bar a
cerro
pake
idn
cuerda
x ape r
pata, pi
doretxi
funerario
g ara
casa
p
cuero
core
boca
Ci
Ci
cx
Ci
Ci
Ci
cam pana
eue haro
cerilla
medicina
Ci
C4, 5
p2
Ci
kanam
arisar
h ta
lekat
kuruvin
grka
mostrar
klomant
take
po th
bay
vivo
ina
ina
ina
ina
ina
rina
cosa
ina
ina
gain
ina
cosa
Ci
Jt3
C2
daue
xmhkandi
palane p
ara pluma
165
ina
ina
nima gue paima
tejido cabeza cosa
Adjetivo. Los adjetivos demostrativos que he hallado que he podido extraer de palabras compuestas son los siguientes :
aquel
aquella
aquellos
este aqu
Ci
Ci
Ci
Ci
te hon
pandi hu n
nowa-hon
imahan
Gx
erekma
kond-hi
K3
daine
Casi todos los adjetivos que he logrado encontrar entre nuestras fuentes son califcativos. Algunos tienen la misma terminacin, tanto se pueden considerar como sufijos restos de sufijos. He observado aqu que,
por ejemplo, la terminacin -ma es un sufijo de sentido peyorativo.
vacilado
herido
cojo
paralitico
cx
Ci
Ci
Ci
boitime-te ma
krimp-ma
pern p
darra p-ma
Ci
Ci
cx
Ci
di konta-pa
mer pokmone
darse d komen
klerik
Cx, C4
Gx
Cx
heren-ma
pat-ma
k--pa-ma
166
Ci
ci
,
meri -ma
hr-ma
kahu-ma
Cx
hercn-ma
kay-kama
dewa pri
Cx
Cj
enek, tenk
teka-su *
Es posible que la si la ba -s correspondaa la nocin ms , pero desgraciadamente es elnico ejemplo de este grado de comparacin que tenemos en nuestro material linguistico.
La posicin del adjetivo califcativo en relacin con el sustantivo no es
tan caracterizadacomo, ejemplo, en laslenguas kamakan y masakali.
Habria dos posibilidades :
1 . El adjetivo sigue al sustantivo, como por ejemplo :
agua cahente
rta larga
blanqueo de la ropa
pequena boa
mujer buena
monte grande
P4
Ci
Ci
Ci
Cx
K2
muan prtn
xina greyan
aten katma
ore pemh
boyman tane
pr heren
Cx
C1
tane koiman
kray koiman
167
Pronombres. Todos los pronombres absolutos que hemos encontrado para dos idiomas de este grupo han sido extrados de los vocabularios coroado y korop. Para el puri conocemos solamente las formas del
singular :
Sing.
Coroado
Puri
Korop
yo
mak, mayak
en
tu
anga
, ni/ne
tek, ung
l
mam
tehon (?)
magikna
Plur.
nosotros
vosotros
ellos
panike
tik-teka
y
ei-man
yang-mam
namone
Gx
bihun, P4 , K3 en-yunun
K3 nen-yun
y soy
hon
hn
tu res
g a h
l es
hi, h
papa
y tengo
tu tienes
pa,para
pa
l tiene
pma
168
tri
ndm
v, Kj mo
ku, kin
wen, Kx , 4 m-ndm
, 2
hrikang
mm
sen
mugnad-i
kuay, K3 hignh
ga-p, P2 ung-pu, Kx ga-p
pompa
timeron
muy
kandl
mnianrr
Aunque en nuestros vocabularios tenemos muchos ejemplos de imperativos, es muy difcil establecer una rgla para este modo. En las frases
interrogativas la partcula ti ha sido sufijada para indicar que se hce
lina pregunta.
Postposiciones y pi^eposiciones.
frases o expresiones :
fuera
ms all
Ci
adentro
ante
Ci
ejemplo :
toxta
ejemplo :
dern
and
m mm
yo fuera fui
aman toxta
ro ms all
dern
adentro ver
and ar i
ante
169
treguin-ten
retikani-ten
hink-ten
n-ten
tekxin-ten
contento
alegra
motivo
comparera
ansia
Ci tigoy-h
Ci naneore-hu
Ci pit tik tan-hti
Ci hlo-pahu
Ci koay ta pahii
Ci i miyo konta-pahu
Ci tagran-mahu
Ci kuyate-muhu
Ci ponek-mehu
Ci tane mon po-kahu
Cx hos-ma
txol-ma
c. korou-ma
c4
blasfemia
viento del note
vivaquer
lisonjear
desorden
falsedad
pagar
afirmar
cruel
iniusto
cabellos blancos
frgil
brve
170
Ci arapu-mo
Ci arimbo-mo
Ci tepn-
hon
Ci nowa-hon
Ci ag-hon
Ci ans-hon
Ci kain krna kam- hon
Ci ka-hon
Ci kagin-hon
kahon
Ci tekua-kahon
Ci ern apuri-kahon
Ci toxit-kahon
Ci tenum-kahon
ba
Ci xambe-bakon
Ci katen-bakon
harink-bakon
lay
Ci xamb-lay
ci molii-kon
Ci t k-kon
Ci imi kaha-kon
su
Ci tgo-u
Ci tekuara-ii
p
Kj , K2 bay p
Kl pa m me-p
kna
Ci maxe-ka
Ci d g-ka
koan
Ci ere-konan
Ci kayote-koan
ci kaot-konan
feo
cortesa
cruelmente
brutal
burln
eterno
arruga
vacilar
rodar
partido
podero
aquellos
ms
1 de que ?
capuera
grito
envidia
hacer paces
multitud
ingrato
satisfer
histrico
desnudo
magro
parto
fingir
conciencia
desobediencia
observer
paz
vivo
lentamente
jovn
eternidad
media hora
descaecido
invalido
Prefijo :
hta
Ci
Ci
he ta pai-pa
hta krn
fiesta
es ca par,
Cj hta gran
Ct pahin h
C2 pahin puxeta
Cx pahin kina
Gj pahin letan kahti
171
tu quieres me pagar
C1
P2
l tienes tu el arco ?
K3
doara timcron
perro muerde
i para ang tagran-mahu
mi quiere tu
pagar
tieng
nianic
madr
llamar
nek
padn
pa
tu
arco
tienes
Cx
peora h saima
luna es clara
Cj
P4
mn
kin
l
viene
rumbo
yo bebo
grna
alla
Comparaciones.
Ahora ptisaremos al estudio detallado de las afinidades enrevesadas
que existen entre los idiomas del antiguo grupo e ; esta tarea, si se
prtende establecer relaciones ciertas y seguras entre estos idiomas,
s trabajo engoroso y de suma difcultad. Gran parte del extenso y
172
173
cluso. Muchas palabras importantes para nuestros fines comparativos faltan y otas han sido mal interpretadas. Parece que l o quienes apuntaron dicho vocabulario no se preocuparon sino de las palabras que podian
tener utilidad para la conversion de los indgenas. Entre estos vocablos
hay muchos que son palabras compuestas sin que teng-amos la menor
indicacin sobre los componentes. Para las comparaciones estas palabras
carecen de todo valor.
Como el material ling-istico sobre los idiomas del grupo coroado es
mucho ms abundante del que disponemos para los idiomas de la familia
kamakan de la familia maakali, no hay que sorprenderse si el numero
de los concordancias con otros idiomas Z es tambien much ms grande
que para estos dos ltimos g-rupos. A continuacin van todos los trminos
que he comparado y cuyas afnidades me parecen indudables ; dejo de
lado los ca sos insegucos *.
1. Para estas comparaciones con distintas familias lingiiisticas del America del
Sud, he empleado lasabreviaturas iguientes :
Familia Z :
G Taie
G12 Kayap del norte
G 2 Krenz
G13 Mkubengokra
G3 Mehin
G14 Uikrin
G4 Remkokamekran
G15 Kradaho
G16 Kayap del sud
G5 Aponeikran
G6 Purekamekran
G17 Suy
G7 Piokobz
G18 Akun (Savante)
G19 een te
G8 Kapiekran
G20 Sikriab
G9 Kro
G10 Apinae
G21 Akro
G22 Zeik
Gu Karaho
Familia Kaingn :
Ka6 Kam
Kav Kaingn central
del norte
Ka7 Wayana
Ka2
sud
Ka8 Ivitoroki
Ka3
este
Ka9 Ingain
Ka4
Guayana de Paranapamena)
Ka, Kadurukr
Ka10 Aweikoma (Bugre)
Familia Kamakan :
Kamakan
Ku Laso
Masakar
Menien
Familia Maakali
Maakali
Makoni
M, Kumauao
Monoo
M Malal
12 Kapoo
174
abuelo
aguti
G2 etta
G4 gukaung, P4 hkon
andar
C4 gvumung, P4 kmm
; ven ac !
G2 g-wen, Kx gr nam
antepasado
azul
bailar
bamb
boca
Cx tahay-ett
P2 heror
P2 waantl
ane'
C4
Gj, G2, C4, C5, P4, Kj, K2
core', P2 sore', C6 sori
]x per-t-ma
\, G4, C5 </ue', P4
K2 ic
buey bravo
cabello
cantar
G2 manguer, Kl5 K2
gr
canto
carne
casa
cuerda
cuerpo
dedo
diente
flcha
g-ato pequeo
gaviln pequeo
G16 t
G4, G10 kunene, G7 kok,
Gn, G12 kukn, G15 /cokena, G13 kuki, G5
//'/
G2 momng, G9 amamon,
G15 mon;/
G12 guai-on = ; vamos !,
G13 guayn = j vamos !
G12 tu-i-ua
G12 karora
G18 uainkrene
G2, Glzpo-ti
G5 ari-ko
G8 pur i ti
G7 n&, G10 //, Gj^ hikn,
G12 ikim, G13 i/cm, G15
iking, G16 king
G9 angr, G10 main-krre ,
G12 hang or , G13 ngrere
= cancin
G13 ngrere = cancin
G2 m, G9 m, G13 mi
G19 ^ = casa de los
solteros
G1
a, G1
G13 m
G21 asiperai
G3 iico, G5 i^zoa, G9 /
(t lu
V-
1 *-fi *f,]]*-* Co '* V-*
(t XX
-| -| v^
If* Ct11 *1 7 It
_ <5
-|
i, G15 idzoa, G16 i'soa,
G13 idzua
G13 /jo = lecha con punta
de bamb
G16 hiapamp
G19 /c, G24, G 25
e min
hacha
hamaca
C2 pita
hermoso
hijo
hombre
C4 but ma
K2 ekton, K3 ekton
C1? C5 kuoyman, C4, P2
guaima, C2, Vx kuairna,
Kl5 K2 goai-man
C2 dokr
Cx, C2, P4 petra, C5 /eM/^, P pi tara, C4 7-
hondo
luna
lluvia
madre
mano
mozo
mujer
no
pjaro
Kx, , /em
P3 ana
C2, C3 sap are
Cj knaynamona
C1} C4, C3 boy man, C5
boiaman, P15 Kl5 K2
boeman
C2 erpompa "'
C xipu, P4
paloma
C2
papagayo
kantoko, C4 kandekaung
Cx kron, C2 krona
175
Penelope jac
perro
pi
poco
C4
lx dor, C2 dohara
)1, C4 txape C5 ape
/ere
Ga buruthngo
G222
G18dapra,G19dapra, G20
t/a/)r
G2 nkrie
176
sal
serpiente
Cx guenra
K3 kan
todo
tu
vagina
Kj, K2 nime, K3
4, 5, 4 tok, P2 takk
a mi
ii
G19 - an
G4, G12 kann, G10, Gn
kann, G8 kangon, G15
kangang, G7 ,
G9 kaon, G2 , G5
kauna
G13 arakuni
G9 m hin
G19 dakri, G20 agr, G12
taklu
G9 t = mi
figura
15 veces
14
9
8
7
8
7
7
___
5
Remkokamekran
Akro
Kapiekrn
ikriab
Ta
Mehn
Purekamekran
Zeik
o veces
5
4
3
3
3
2
2
1
1
Estas aproximaciones nos permiten constatai' el gran numero de concordancias con los idiomas de los Z del sud, como son Kayap, Mkukengokr y otros. Este grupo de idiomas es muy bien representado en
las concordancias y las influencias y relaciones entre estos dos gruposde
tribus se nos oirecen como muy posibles. Los Z septentrionales casi no
fguran en estas listas.
Comparaciones con los idiomas kaingn.
abuela
a f rente
alli
a mar
P4
Cj
Gj
Cj
titi-an
- l tamleine
kr-grna
in tegi, Kx neka
ni toy
Kaj
Ka6
Ka6
C2 g-mou, K2 g-mu
C3b
C1? C4 b, Gl5 C2 mambk,
P2 gamb, P4 mb
Cj otma
P4 kondn
camino
P4 siman
cerebro
coati
cuerda
desde entonces
dnde
dos (2)
Cj
P4
K3
Cj
C2
C2
enemigo
entrar
frotar
globo de ojo
gu-mn-muv
samu tan
idn
in
na, no
iri, C4 cri, Ct r,
P2 kuriri, K2 gringrin,
K3 alinkrin
Gx, C4 arem-granra
Cj dahin-mamon
Gj tete/i
Cj morim gr
Cj timap
hallar
hija
hilo
nombre
hondo
hoy
limn
lindo
madra
P w
Cj, C5, PiambCixamb
Cj, C4 kaleny awna
C4, P2 guaima
C2 dokr
Kx, K2
P2 kahiramnua
r4 mc
madr
Gj kraman, G4 gamarang
, Kg an, P3 a/ia
maz
C2, P4 maki, P2 makti
Socit des Amricanistes, 1937.
177
guai-on \ ven ac
Ka9 ka-p
KaQ krankob
Ka angutma = caer
Ka10
Ka, kuten, Ka- kutcnti
Ka10 kutma
Ka2i2 yamine, Ka6
amin,
Ka10 amin
Ka6 krimemio
Ka10 se/na
se/, Ka
Ka6 en
aj rengr, Ka2, Ka6 /%an<rre, Ka5 rangr, Ka3
lengl, Ka9 ri
Ka9
Kax / = yo entro
Kax tintinti
Kax kan-kr, Ka5 ikanekr
Kax impo-pekere
K'5kambra =maza, Ka6
kamrre = maza, Kag
guman = maza
Ka6 ve-y = yo hallo
Ka7 amhie
Ka10 kul-mekolonma
Ka& guian = genie
Ka5 ndiiks, Ka10 digle
Kax dW, Ka5 /, 6 /iori
Kax aherin-enin
Kax itagui, Ka6 etavin
Kax Ka8 / ^= rbol, Ka5,
Ka
=. rbol, Ka
= rbol
Ka
Kax,
- an, n
12
178
mandioca
nosotros
peine
sal
sapo
selva. bosque
Kj, K2 kn
Kj_, K2 ef-mam, K3 emum
Cx guerna
P4 horvi
pann
K mehndai
soplar
tambor
trs (3)
C2 pu i
Cj borar
C2, C4, C5, K3patapakun,
K1? K2 patepakon
tu
vosotros
K3 nen
,2
man
yerno
Cj xamb-kura
Kax, Ka10 yamhr
1? 2 en
Kax ig
Estos idiomas han tenido una gran influencia sobre las lenguas de las
familias kamakan, maakaliy coroado. Debemos presuponer una relacin
directa entre los idiomas de estas tes familias por una parte y las lenguas
de la familia kaingn por otra.
Comparaciones con la familia kamakan.
cabello
cantar
nombre
mo
mono chilien
serpiente (jararaca
ardilla
rbol
bajar
cabeza
comer
corazn
Kx /', 2 ;
Ki minkia
K2 hiyem
ingniung
hike
dh-hia
P2 iml
K1? K2 ekuman
K15 Kg mam-nom
scopeta
flcha
humo
lluvia
mandioca
miel
mujer
pecho de mujer
piedra
sangre
serpiente
sol
P4 bo
fn, Kg pn, Kg padn
Cg abing
Gj, 2 tem
Kj, K2 kn
G4 putng, P4 butan
, Cg ay
K3 coktadn
G2 hoka, G4 k
Kx, K2 /u
K3 kann
Cl5 P3 ope, P4 opp, G2
hope, G4, C5 ojfre
Kj ii-kya
tiempo
abrazo
agua
aguti
andar
aqui
arara
arriba
ascender
blanco
cabello
canto
carne
cera
coco
cuerda
scopeta
luna nueva
luz, fuego
retazo
Mg enieng
2, Mg aimin
Mj monon, M2, M3 mono,
M4 monn
Mj /od
Mx pahan, Mpaan
M5 abiab-ko = fumar
M5 e, taeng
M2 A;dn, /
M6 d/
M6 ayente
Ml tsiktan
M6 :
M5 m /co
M5 kan, kaniang
Mx apokai, M2, M3 apukoi,
M5 apukaai, abkaay
M5 abibniung
179
maniakenung
mum, mung
kra
katarn
powim
mukip
yirun
k
tangren = cantar
//, me
po ke kat
pdtiak
dzitak
pum, pung
oron = de alto
awoe
kiyotan
180
testculos
trepar
vuelta
cam
mukiyep
inta m retornar
alpatoy
totsa
kaxii
eketanoi
nakta-manian
kohom
temeniye-petan
pt = pierna
pi
serpiente
C4 cappe
Kg kan
upar
n
ku
Kj, K2 kwat
er
C4, P2 gura
Kiriri: new
Cj awuera
Sa
buy a : z
C4 se, tz
181
Kx, K2 oksoy
diente
lche
nariz
P4 u
K1? K2 endzoktane
Kl5 K2 irong
Kokoz : hakiz
Anunze : ukiz
Tauit : ois
Kokoz : anungs
Tauit : oiranind
rbol
cabellos
mano
pierna
papagayo
sangre
ku
G15 G2, C4, C5 gu, P4 k
tri
Cx dara, P4 katra
kuro
C2 krna
ku
Kj, K2 /
batatas
estrella
hija
lengua
mujer
tigre
topon
ye = mujer
upanem
P2 imi
Gx ter ara
ua-umen
turono
1? 2 hra
1? 2 nasse
Desna : omog
:
Encabellados : yure
Uanna : se
182
familia pano.
K1? K2 nass
Cl5 C2, C5 ayan, K3 ayn
= madre
Pnobo : se
Kaibo, Gama : i ; Pnobo: ibo
G4, C5 kokoe
C4 os, C5 o, P4 u
Zaparo : kukuru
Andoa : u
P4 uri
hombre
piedra
Kj, K2 goayman
C2hoka,Cika,Piuk'hu
tabaco
tigre
Cx bok
Cj panan, P4 ponan
C2 hoka, P4 uk'hua
huahu
tiaim
183
P4 tah
tihi
K3 ipan
Matanawi : yipa
Para facilitar una vista de conjunto de estas concordancias me he servido del cuadro sinptico habitual :
1
1
I
1
(leza
;ivos
ales
-o o ilia
o
Oc/3
ce
U3
Familia
U3O
a E
E2
~
<a
a
:E
.2 CU
CO
ce
19
o
lingustica :
"re S
ce
T3
O
^41
Z
Kaingn
Maakali
Botocudo
Patao
Iat
Kamakan
Opaie
92641
Borro
Kairiri
Nambikwra
Karad
Mura
4
1
2
1
Ciba
Maubi
Yaruro
Tukano
Zaparo
Maku
Pano
Huari
Koruna
Yuri
Zamuko
1
1
38
8
6
1
2
1
1
3
3
5
3
1
2
5
0
2
2
2
10
2
3
4
2
1
1
6
2
3
3
w
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
1
1
1
o
1
1
26
24
88
1
20
2o
14
118
4
8
3
3
1
1
6
12
1
)}
49
47
22
22
8
8
6
2
n
1
6
5
4
2
1
1
)}
5
3
3
3
2
2
2
1
1
1
1
12
20
27
206
184
Conclusiones.
Los tes idiomas que he estudiado en este trabajo forman una familia
linguistica independiente, pero que es influenciada de muchos elementos
extranos. Las principales inluencias resultan de las familias que pertenecen en el gran grupo denominado antiguamente Gez y tambien de las
familias denominadas marginales por mi.
La clasifcacin algo ms definitiva de estos idiomas es1 :
Familia Coroado (con intrusion de Z y Kaingn)
a) idiomas puros :
1. Goroado fcon vestigios de Maakali y Botocudo)
2. Puri
(
)
b) idioma mezclado :
3. . Korop (con vestigios de Kaingn)
Vocabulario comparativo 2.
A
abajo
abatir
a bej a yra
;iblandar
abrazo
abrir
G2 naeira, Kx auwe
Cj bongr
G4 putang
C1 dure
C4, G5 r-rka
C! brat
Cl
Cx
P4
Cx
Cx
Cx
Cj
Cx
C
Cx
Cx
Cx
Gj
Cj
Cj
C1
Cj
Cj and ara,
Gx
a/u' te(v.mam
bueno)
G4
P3 rama,
uman, C4, P2 mniam, P4
ma, K
P4 munam prtn
Cj t-kan-nam
Cx kaw
Cj, C4 antan kor, C2 ohanit,
uanitim, P4 kandzana
C4 gukaung, P4 hkn
Cx ;da;i negrene
Cj ganden (v. por)
Cx kamaka beu
C1 tarm granhim
C1 kamb
kuxtan
Cj tenk-hon
Cx hesakin-d
Gj retikani-ten
Cx, C4 tanguta = sombra, C2,
tutak, Kl5 K2 oytame
185
186
almuerzo
alterear
alto
all
amar
amargo
amarillo
ambiein
araor
ancho
andar
VOJ
vas
va
; vete !
j ven ac !
i vamos !
fui
andar derecho
ir a comer
l viene de all
l va alla
adonde vas?
anillo
animal
animal bravo
manso
ansia
ansioso
anta ( Tapirus americanus)
antes
anteayer
antepasado
ano
apaciguar
apagar
apaga el fuego
apedrear
aqul
aquella
Gx linak, paxenpa
Gx kromux pand i
C2 takuen, Kx, K2 pe-w
Cx kr g rna
Cl5 C4 lima, P2tamath, C2 mak'in
teg i, K15 K2 neka-nitoy
Cx kandz
Cu C4 ca-te-kna, P4 putra.
Cj hero-loh-hin
Cj, C5 timtani-ti-h
Gj grey an
G4 gvumung, P4 faimm
P4 ndm
C2 ve', Kj
Cj /, kin
C2 ^ , 2 g-mu
C2 ^ ;, K2g-nam, P4 m-ndm
C4 hrikang
P4 mmum
Gj prte moen
Gx puy geen pa
C2 mnkin grna
Gj mn /
G2 navti ,
Gj xaper-pna
Gj ama, Klt K2 ^
Gx pahin letan kahii
Cj nana tohii
Gj tekxin-ten
Cx sama kohen
Gj pain, C4 pina, P4 pennn
Cj ancd
Gj and-ari
Cj tahay-elt
Cx botta, G4 potta
Gj kongr tin day
Cx gram, Px ndran
P4 />oe' ndran
P2 kamaring
Cj tehon
Cx pandi ha n
Cx nowahon
C2 kar, kra
C2 patane, C4 puturang , l>1 matre, P4 dzasvatra, K3 kakn
C1? C2, C4 amb, C3 Ad, Px ambo,
P2 umbo, pu, P4 mpd, K3 mebn,
Kl5 K2 mayman-kro
C amko mayman
C1, C2 merinde, C5 merind, C2
omerine, P4 mrin, C4 mirinang, Cx mrii, Kx, K2 oksoy,
K3 kokaln
i,, nnh.p
c2 kui-fui, Px kavi-lu, Kx kuifui
ci potoke puy
c4 kangr
c2 takun, (v. abajo)
P4 mem'rina, C4 urus (P)
cl epd nombri tma
Ci ppme
Ci bta-ina
P4 mhri
Ci, C^makaivan, P2 bogoti
Gl tporen tie
Ci amb- ti
ci kaha
Ci arune
Ci mawuy rkon
Ci tekin dakon
gu-tamom
cl detevu, K1 g uy
Gl ninguira
Ci, C4 naman-itay
Ci ei
Cl ari, C2 tesai, Kx, K2 kaya
Ci muxenda, C2 katasena
Ci, C2 kuan-rim
Ci, C2 nna, P2 beror
.
rboles abatidos
areo
187
ardilla
arena
armadilla
arrancar
arriba
arroz
arruga
asado
asador
asar
ascender
asegurar
asignar
asilo
asno
aspecto
astuto
asustar
; atencin !
atrs
atravesar
1 !
ayer
azada
azcar
a zul
188
bailar
bajar
ba jo
balanza
blsamo
bamb
bandido
banana
banana (Musa paradisiaca)
banda
barba
barranca
barrer
barrera
barro
bastn
batatas
btir las palmas
bautismo
bautizar
beber
bebo
quiero beber
bebida de maiz
bendicin
besar
bien
bisquear
bianco (color)
Blanco (nombre)
so v un Blanco
blanqueo de la
blasfemadr
2 wasantl
Cj pr uan
C15 C4 bombay
Cj natutekin thin
Cj haerim-b
G4 ant, C4a oamrinra, K3 koxhgn
Cj ami grenteuma, C4 puri
G4 pok (T), C2, C4 bakom-bni
(T), P2 bah (T), P4 ba (T)
C4 bakoeng (T)
Cx prra gammina
Cx xaperonta, C4 apronra, C5 sipronra
P4 numan-'ri
Cj katte ina tibima
Cx bustin aveman
i~~* /"**
'
4- ' 13 \
Cx amb kara xato xora
P4 urumm
Cj tut-ma
Cj /co' pma payoya
Cx yatati-aya-h
C1? C4 Z), C2, G4 mamb, P2
gamb, P4 c'mb, , K2 .so'me
K3 eina-pta
P2 rumbaa, P4 rumbo
2 uer, 4
xaper tinsu
Cj pursor memb
Cj ene &a on, P4 se (v. bueno,
lindo)
Cj merikan
Cj katma, K3 guathma
C1? C4 kray, 2 xrayob, C2 ra?/a, P2 beorona, P4 karna,
Kl5 K2 kvat
K3 e/ca xrayob hn
Cj aen katma
C, tiaov-hu-kovman
caballo
cabello
cabellos blancos
cabeza
cabra
cacao
caduco
caer enfermo
189
Cx tigoy-hii
C1} 2, C5, P2 core, C3 ori, P3
ora, Kl5 K2 core, C4 sorti, cor it,
txor, P4 or
Gj core pemb
G 2 ap
Cj kr-m-nake
Gx sako-pembe, C4, G5 sakomb
C1 tikni suna
Cx detan-tik
Cx arint
Cx nika-ore tiwmam
Cx pote sakre lume
Cj tep ihretma
Gx gakla = brazo
Gj kakor, C4 kakoc, C5 kakora,
P2 kokra, Kj kakra, Cl5 C3 /ia,
P4 lakar, K2 ambrim
G4 korouma
Cj yakon topma
Cx, G4, C5 /ane, C2 tene /a, Kx, K2
terank, P2 gamung, t hamati,
C2 tataring
C2 tataring gah
Gj per-t-ma
Gx core // pma
190
caf
caitet [Dicotyles torquatus)
caja
calabaza para beber
capitn
capivara
capucha
capuchino
capuera (Perdix dentata)
carbn
parda
sorukong, P4 sotakon
fahta
ripop, G2 haupe, gharap, G4
ripix Kj, 2 tuay
C4 ripix
Gj pot gueten
Cj, C^prton, C2 peto, Kj ualip hon
Cj, V^preln-ma
ama pa pe porn
C4 rikapama
P4 kandl
Cj xuna = camino
Gj kanam-ina
C1 oti-
Cx oti-er
Gj xiuna, P4 iman
Cj kamisa (P), G4 guimisi (P)
C4 ^^^
Gx klomant-ina
Cj dota-p-muhun
Cx tnk-mex
Cx daueina
hoyman gangre
Gx gangre imh
Cj pangta
G1? C4 pirgse
Cj kopn
Cv Kl5 K2 gangre, C2 manguer,
P4 ndlno
Cj gangre, K1? K2 gangre
C tup na krim, G4 tau pana, P2
tubanna, P4 tuparik
Cj kapitam (P)
P4 hodak
Gj kahane
Gx xopera lna
Cx kain krna kamhon
Gj, G4 /)o/e sikrm, C5 /e/>, P4
carga
Cj ^ 'm
calabaza, fruto
caldear
caldo
calor
calzado
calzas
; calla !
calle
cama
cambiar de costumbres
cambiar de procedimientos
camino
camisa
camisa de mujer
campana
campo
canalla
cncer
cancin de amor
cancin para beber
cangrejo
canoa
cansarse
cantar
canto
caa
P4
C4
Gj
casa
casarse
res casado
cscara
casto
catarata
catecismo
causa
caxingle [Sciurus sp.
cazador
cazar
cazar los pjaros
cejo
celo
celoso
cementerio
cera
cerca
cercar
cerebro
cerilla
cerro
chacharero
cicatrz
cielo
cielo estrellado
cierto
cierva
ciervo
circular
crculo
191
Cj takay
ekotima ihan
C2, Cx, P1 hanik, C4 sorkong, P4
arik, K1; K2 neine
Gj tagrn-mehan
CL tapira amb
ci
C2 ffora, C4 ivra, P4
ngura. P2 kuari,
eu-me,
K2 e-me
2 hereya, P2 gy, P4 d'ze
2 noyatip hereya
Cx p = cuero, P4 pope = cuero
Cj kayma anxikma
Cx amerin
Cx arisar-cina
tand kam
C4 po-he
Cj tayr koayman
Cj cma leune
C15 C4 xip-rna, P2 uiragax
Cj mere-rka, P4 mri-pap
Cx / /ce tekon
Cj araya hin
Gj camma doretxi
C1 ambo sierin
K3 bakidsai
Cj preimp
Cx meri grande
P2
Cj
Gj
Gj
Cj
Cx
K2
Cj
Cj
poth-gacin
/)ra
xarangue koma
krapantma
takem, G4 tagung, P2 okra
tokuen duripa
/a
yarumen-bu
yarumen, C4 soroburimg, P4
nd/nVi
/ dlem
Cx kraum
192
clara de huevo
clarifcar
claro
clrigo
coati
cobarde
coco (rbol)
(fruto)
cog-er
cojeado
cojo
cola
cola de mono
Colorado
colorar
colorido
collar
comadre
comandante
combate
comer
comer un poco
come
i come tu !
nosotros comemos
comer mucho
comienzo
companera
conciencia
conduccin
conductor
confesarse
confesor
conformidad
construir
contar
contento
193
Cj regone-beu
Gl5 G4, C5 tokera, Kx ek, K2 ekk,
Cj ikla
G4 koroni (P)
O^patane p nima gu pacima
Ct guarandno guin guana
P2 Unci
Cx dataima
C1? C4 p
gaina
Gj rte map p a
Cx onde
anr
Cj ponek mehii
Gj takin dokonta pma
arpanan
Cx katea reganditi
Gj taxeina, G4, G5 takeina
Cj tinan, C4 tina, Pa morand, P4
hum'ran, Kl5 K2 ciaing
Ct ton, C4 tong, P2 thong
tapirop krone = collar de
cuero de toro
Cj merinde pak, P4 tum, K3
kokaid-idn
Gx pak, K3 s(//i
C2 pente, C4 pnti, Kl5 K2 /o/
Cj_, C4, P4 pe, K3 amnak-dzai
C4 tapir a-p
P2 i'm
Cx puay-te-ne
G. makonkra
corona
corona con plumas de arara
correr en ziczac
cortar
cortesia
corteza
cosa
crdito
criba
cristal
cruel
cruelmente
cruz
cubiertos
cucharo
cuchillo
cuello
cuello de perro
cuerda del arco
cuerda
cuerno
cuero
cuero de toro
cuerpo
cumplimiento
cunado
D
dar
dme
d a nosotros
d a nosotros una bebida
dar una caucin
dar a crdito
Socit des Amer icanis les, 1937.
C1? C4 gay do
C2 ga-p, P2 ung-pu,
G 2 pompa
G g oeru pompa
Cj tik kuoyman tamaxu
C1 arten moy-ma
13
194
dar un narigada
dar poco a poco
dedo
delante
del atrs
delicado
demostrar
dentro
deponer las armas
l de que ?
desaparecer
desanento
descaecido
descanso
descargar
descender
desconcierto
desde entonces
desembocadura
desentaar
desgarrar
deslumbrar
desnudo
desobediencia
desorden
despedazar
despus de mediodia
deteriorado
detrs
da
el da claro
5 dias
diablo
diente
digerir
dilatar
dios
directo
disfavor
distribuir
dolor
dolor de corazn
dolor de muelas
donde
dormir
dornajo
dorso
dudar
E
eclipse del sol
l
l es mejor
elegir
elevacin
ellas
elogio
emboscada
empunar
en
encadenar
encantar
encarar
encender
; encienda el fuego
encerrar
encorvar
encolerizado
enemigo
engullir
entender
195
Gj hop-grama
Gj lehon, mn, G2 magikna,
mam
Gx paten patek
Gx (/ani
Gj s/m way on
G2 ?/, Kj namone
Gj tenk-hon
Gj / prm
G1 mono hone
Gj dern, day
Gj tangrin-k
Cj arnb gayma
Gj teyxo kaw
Gj, C4 kahan-ma, PJkand
P4 /)oe kand
Cj kahu-ma
Gx /7e
Gx argax on xespoguol
C1; C4 arem granira
Gx roetin ambone hhon
Gj kuayton pvon
196
entendimiento
enterrar
entierro
entrar
envenenado
enviar
envidia
envolver
en voz alta
epilepsia
escapar
escaparse
esclavo
escoger
esconder
escopeta
escuchar
escurrir
espada
especi
espejo
espra un poco
espeso
espia
esposa
espuma
espumajo
estar derecho
estar embriagado
estar en cama
estar en pi
estar en la sombra
estar sin consuelo
est a qui
l esta aqui
esta todo
estopa
Gj
Gx
Cx
Cj
Cj
Cj
Cj
gu pure garom
and-riom
nandri, doretxi
dahin-manon
retah-ma
dot y a
kagin-hon
katain-to
xatue
arn graom
hta-krn
manots hhon
yai-man
arnanta xippa pemb hici
upolac, C2 opata se, Kx
tme
Gj hokawa (T), , P2hau, P4
bo
C1 kaxat
Cx krkan
Gj c kafi- na
Cj ranr
Gj greka rina
Cj kr kaw
Gj grey an, doran, G4 sorobem, P2
m nimi
P4 nimim
P5 kasat
P2 hereya
Cx naman papay
Cj or-tikal einii
Gx taper -lu w
Cx nie'
Gj krananacran
Cls Cpreoh
Cj ' g r any am (v. fantasma)
Cx remok gun
Gj umahan, mnetohon
Cj man grna
Cx mane te erekma
Cx 5e rorna
pequena
estremecer
estuche con plumas
e stupe facto
eternidad
eterno
examinar
extraviarse
faccin
fcha
falsedad
falso
fallecer
fanega
fantasma
feo
fidelidad
fiebre
fiesta
fijar
fingir
fistula
flauta
flcha
flor
florecer
fonda
fontna
fortuna
foso
197
Cx kaya prn
Cx morirn bra
Cx ci miyo konta-pahii
C1 konrnan dikon, K3 it
Cj tiken dohan
Cj b kinandlsa-me
Cj hope granma
G4 krotxma, P4 krkon
Cj telenek
Cj^pbri-tm (P)
Cj /ie7a pai-pa
Cj ^ra <;
Cj moli-kon
Cj br-ma
Cx ter ara
C15 G2, P4 aphon, C1? G4 aplwn,
C2 apn, C4 abng, P2 oboung,
/)/, 2 />/i, K3 padn, Kj
/
Cj, C4 poponaim, P2pou-baina, P4
pl'ok
Cx 7 a monlon
Cx kr-mon
Cx naman purerenim
Cj tenek-mehon
Cx dor-ereuma
198
frgil
fragua
frente
frio
frijol
frotar
fruto
fuego
fuera
fuerza
fugitivo
fumar
fus ta
gallina
gallo
ganancia
garganta
gato
gaviln grande
pequeno
gente
globo del ojo
gloriarse
golondrina
golpe dado con bastn
golpear
gordo
gota
goyava (Psidium guayava)
grande
G2 koan
2 ik
Cx emim, umma
Gj morim-gri-r
Cx mdne kroon
Cj en/ parkuma
Cj timap
Cl5 4 i mop, P2 /apo
Gl5 C4 teama eme
Cx dokon topma
C4 br us
C1} C4 heren-ma, P4 a/ie
199
Gx bokin yand
Cl5 C4 p-kome-kama
Cx kar-nokan, C4 kuar-nakan
Cx kahn
Cx kamhay
Cx tipamo, C5 lipim, P2 thamith
Cx ce kond
G1? G4 garap, P2 gua
Cx arande ma
Cj ui'o'/a (P)
P4 tl'amatl'i
H
hablar
hablo
hablar claro
hablar con alii
hablar fuerte
hace mucho
poco
hacer
hacha
hallar
hamaca
hambre
tener hambre
hariiva
helecho
herido
hermana
hermano
hermoso
hierro
hija
Cx kuaya, P4 koy
Gt, C4 , 3 ^ hignh
Cx kua
Cx / pen
Cx xatue gay a
Cx a pana
Gx pahu-h (v. siempre)
Gx bron
Gx kraman, G4 gmarang, Kx
kfuing, K2 kfuin, K3 gxun
Gx kraka pauy, P4 /
G3 />ia
Gl5 C4are'r hnum, P2 taim bona
Cx are ame / hinhon
Cx mak sma, P4 makiprra
Gx preprm, C^premprem
Cj /cr/n p-ma
C4 ykuen
Cx atay, Kl5 K2eatay, P^tm',
P2 semaung, C2 mokaatane, Px
makaatane
C mek, C^butma
C karamn, C4 gmang, P2 ^amarat, P4 hum'ran (v. hacha,
cuchillo)
Cj xamb, C4, C5, P4 amb, Pj sam-
200
hijo
hilo
histrico
hogar
hoj a
hombre
hombre blanco
hombre bueno
hombro
hondo
honradez
hora de la muerte
hormiga
hormiga de fueg-o
horno
hoy
hueco
hueso
huevo
huir
humedad
humedo
humo
huso
I
ictericia
idioma
iglesia
iluminar
Cx
Cj
Gj
Cx
xkorta
kuaytikindo
tupan gura
merimate t-na
201
Cj tig a gik
Gx mokocote-hon
Cj kuten grinuwace
Cx intika
Gj camai
C1? C4 imon
Cj tartara nawura
2 toxit kahon
Cj doy-mom
Gj tane mon pokahi
Cj xet now
Cj napo ta\dndokon
Cj rvito
Cx kayan promgran
Cx kahin dote
Cv G4 e/cm
Cj aman daygran
C1 kaot konam
Cx aman operik
J
P4
Cj
Cj
Cj
C1
Cj
Cj
Cj
dzogt-mrn
xipu gura
gt gacino
guar atgama
e mim duma
urahan-bma
maxe kna zr: l
labio
lado
lagartija
lago
lgrima
lamentarse
Cv G4 cor-pe', P4 ce
C^arimikang ,P 2tlakra, P4 aprto
P4 ama-ror
Cv G4, C5 aman meripa
P2 thamaring thong
202
lejos
engua
lentamente
letra
libertad
limon
lindo
sto es lindo
linea
lquido
lisonjear
lodo
luchar
luna
luna
luna
luna
luna
luna
luz
Hama
llamar
llanura
Have
llevar
llover
llueve
nueva
Hena
menguante
creciente
clara
lstima
latido del corazn
lazo
lche
C4 sukvenu-ma, Cx hrma =
grande
\x nor g ikon
lj xametipo
!j nam
.v K2 endzoktane, G2, Pj^namanta
= fro
x kuip
l5 P3, P4 io/>e, C4, (-5 /oAe' K2
tup, Kj tu-pe, G2 tomp, C3
ao
G 2 po
j tapera (P)
j aA/i d hon
G x Zr'ma (P) kangna, P2 kahiramnua, C4 limang (P)
largo
203
maana
la maana
esta maana
maana la maana
mar
marcar
marido
ms
ms alia
ms grande
masear
matar
mayor
maza
media hora
P4 ipra
Cv C4 bond ay , Kv K2 k
Ci, C2, C5ayan, Ksayn, P1ayam,
C3 yua, 3 ana, P4 inan, P2
ting, bacna, Kv K2 ektan
Gj maema gua baa ma-hmo
Cx grire prep
Cv C4 hamonotma
Cx harinkpakon, d^ariku bakma
G2, P4 maki, P2 maku, C4 mekii,
Kx, K2 cumnam
Cj
Cv C2ponek, Kx ore /c, P4 /ero/co/i, P2 tasitangeli
Cx ukn-ma
Kv K2kn, G1/)sh(T), C2bixu (T),
P2 / (T), P4 ye/ (T)
C4, G 5 kokoe, P3 /eore; Gx xapr,
2 apar, C3 upare, P4 sa/?eprera, Kj ambrin, K2 nambri,
K3 sambrn
Cv C4 herinanta, K2, C2 herinante
Cv Ocarina, Y>2tura, P^vemud
Gj arina him-ha
kina
Cv C^poporta
G4, Gx pomanw
Cj dalat-ta
Gj aghon
Cj toxta
Gj /^ jae/'r /cane
P2 imurung, P4 tiuemurung
P2 amhna, P4 mop
Cj /ca/a kama (v. cargar)
Gj, C5 tanketay
Cx ere konan
204
medicna
medida
medio
mediodia
medir
medir el suelo
mejor
melena
melon
mentir
mercancia
mesa
metal
miedoso
miel
miembro viril
m o
mirar
mirar adentro
mirar de atrs
misa
miseria
mojado
mono
mono chilln
mono sahu
montar a caballo
monte
monte grande
mordedura
moeno
morir
morir (animal)
(pescado)
morir
mostrar
mostrar la espalda
Gj Ziaa gram
Cx / graon
P4 /e/c
Gx g reka
Gj ando- h
205
x hink-ten
j -, C4 nimuima
C15
Kl5 K2 anguim, K3 ipae
Cj not i
di kontap
Cx timeron
Cx tagranon
C15 C3, C5 boyman, P15 K15 K2
?1,2, 4 mhlma,
C2 a?/e =z madr
Cx boyman tane
C4 brut
Cx /a/c araren
Cx kapahn meii
Ct cern apuri kahon
Cj, kuacka ma
Cx ffu-panxina
Cj amh-ffu
Cx musika (P) hpuy
Gj, G4 inara, P2 aii/'a
mudar
mudo
iiuerde (el)
muerto
mujer
mujer buena
mulato
mulo
multiplicar
multitud
muralla
mur mur ar
musgo
msica
muslo
N
nacion
nada
nadar
naranja
Ct
CL
Gt
Cx
nariz
C2, P3 e, C5 nieng, G3 , 2
ingni, P4 '/, K1? K2 irong
C-^petna
Cj maie uum
Cx yotama
uann, P2 heungna, Y>ipehuno, K3 uann
C4 tabai (T), K3 txsaktabn
narracin
lo necesario
ne gar
negro (color)
negro (hombre)
nido
niebla
nie to
ninguno
anikar
deo, Kv K3 a
aman-gr
/'(), Cila/'eng (P), P2
Gx meri '
Gj x-um
C1 kond-hi
206
en ningun lugar
nina
Cj kuin mawiton
Cx natama, C4 sibma, P4 mhlma
= bij a
Gj, Kl5 K2 apma, C4 xaprna,
C5 iapoma, C2 -pana, C3 spona
Cj kaymon
kandg, C2 gond, erpompa, K3
nio
ni uno
no
noche
nombre
norte
nosotros
G4 mirihuang, P2 miibauana, P4
mripn, Kj, K2merindan, C2, Px
tamari ponan
C1 mandgira
Cj grro
G2 panike, K15 K2 e-mam, K3 e-
novedad
nube
nuevo
nutria
Cx
P4
Gj
C4
kuayta maunya
hurka (v. temporal)
saputen
hanarang
obedecer
obediencia
observar
occasion
ocupar
odiar
ofrecer
ojanco
ojo
olla
ombligo
onza (jaguar)
ordnacin
ordinario
oreja
Gj patoxo
Cj tegino
Gj tegoii
Gj hpra paya
Cj matahriton
P2 tengeli
Cx meri pokmone
Gj, G4, G5 merim, C2 merin, C3
murirn, P3 /, P2miVi, P4
Gj mrim, K1? K2 ulim, K3
r
Cx mutlii, C2 popong, P4 />on
I*2kahira, P4 kira, C4 sahri puita
Cj panan, G4 puang, P4 ponan
CL koaysa tenekta (P)
Cj xamht hintfa
Gl5 G4, C5 pepna, P2bipina, G15
207
oscuro
P
(Coelogenys )
padre
padrino
pagar
pjaro
palabra
plido
palma
palma brajahuba
paloma
palos para producir fuego
pan
pauelo
papagayo
papamel (Galictis barbara)
papar moscas
papel
paraso
paraltico
partida
partido
parto
pasado maana
pasar, transportar
paso
al paso
pata
pato
Cx piritma, P4 arot
C2 hark, P2 att, G3 sela, I>1 r,
C5 uar, P4 ar, P3 dzare, K1?
K2, K3 ekta
Gj mayayan
Cx tagran mah
C1} C4 xip, P4 ip, C2 spu, C3
prono, Kj tig-, K2 tignam
Cj kuayt (v. hablar)
Gj kukuente taipma
P4 e/c
P4 ptan
C2 kantoko, G4 kandekaung, P4
sant/d
C2 motine
CL, C4 tarna
Gj /emo
Cj kron, krna, kanron, G2 krona,
P4 sitrra
C4 tug ra
Cj core need
Cl5 C4 tapra (P)
Cx takun (v. alto)
Cx dafa-pma
Cx gamo m-pa
Gj arimho-mo
Cx xamh-lay
C1 pemb lay-hon
herinanta
C1 han-mu
Gx dniz daka
Cj pat-mon
Cj xape = pi
g apra, G4 upuprang, pato
(P)
2(JS
jacutinga
pensar
pequeo
pereza
perezoso
perro
el perro muerde
pescado
pescar
pico
pi
piedra
pierna
pintar
pipa de tabaco
plata
planta del pi
plegar
pluma
poco
poderio
plvora
poner
poner armadilla
por
potente
Cx kusunan
Gj mapre
Gj tekuara-m, tekuara pna
Cx tekua kahon
Cx puar, G4 puira, P2 puiltha
Gj gurena
C2 , G4 huri, P4 sk-on
C2 tupit a, P2 pza
Cx nakooton
Cxpemh, C2 krikra, K15 K2 tugnap
meritonkn
Gl5 C4 meritonkon-h , okr
Cj dora, C2dohara, Kx K2tsoktrne
dora timeron
Cj, C2, G4 manak, P4 namak, Kx
herang
(Sj manak mond, manak mapui
Cj, C4 txape, C5 tape, C3
cuparan, P3 upre, P2 sabrera,
P4 apprra, C2 kakra, Kv K2
camhrim
C2 hoka, C4 , P4 uk'hua, Px
Cx c/ara, C2sara, P4 riu, katra,
P2 kathra, G4 shriy
C4 pirirma
C4 Aose, omb
P4 mreletno (v. oro)
Gj txapef hay
Cj guind
C1 xipu-p, G4 -p, C2 ipop,
P2 sibuh, P4 sipup, K3 tip-c,
K15 K2 mam
Cx /ire
Gj tepn-
P4 katar a
Cx ganden (v. agujerear)
Cj lhama gray
209
C1moya te pohon
Gj merixora-gr
Cx xata kuen
Gj bnem
C2 oran, C4 srang, P4 sotanira,
Kj teke nam, K2 iekenam
4 te ma m
K3 ambrin xrina
C1? C3 yatay po
puerta
pulgar
punicin
Q
que
quebrar
qaebrar los dientes
quiebro tu cabeza
queixada ( Tajasu alhirostris)
querer, pedir
quiero
quiero comprar
queso
quietud
Cl5 C4 y-moeni
Cx kancl, kand
Gj ce kand
P4 gu mop
P4 stan
Cj mpya
P4 muy
P4 m' /ce ma maya
Gj tapira namanta
Cl tatenda
R
raedura
raiz
rama
rana
rapar la barba
rayo
recalentar
redondo
reflectar
regalo
reir
resollar
Socit des Amricanisles, 1937.
P4 kapna
G 2 hokintm, K15 K2 mempinta,
K3 mebn-sinta
C15 C4 b-darta, P2 po-tilika, P4
po'tl'ika
Cx tanrina
Cx xapronra lepingua
Cj, C^pat-takuem, C2 naman purri, Px naman preri, Kl5 K2 /epu-pone
Gx jDo^e katen (v. caldear)
Q1aranduma (v. g-uijarro)
Cj a merim brekariskina
Gj may me
neron
1 '.
210
respirar
retazo
retirer
reventar
reventar la madra
rib era
rico
ro
a travs del ro
robar
rodar
rodilla
rosa
rub
rubio
ruido
rta larga
saber : l sabe
l no sabe
sabio
sacar la flcha
sahuim [Chrysothrix entomophaga)
sal
saltar
salto
Salvador
sangre
sapo
saracura [Gallinula plumhea)
sarampin
satisfacer
savia
se gn
seguro
selva, bosque
C1 tri
Cx tri kon-a
C1 ta hritont (v. ocupado)
Cx anga-h (???)
C4 miringuarang
guenra, P4 horvi
P4 guasantl
C errehone
tupea-mataleka
C2, Px /crim, P4 tVim, Kl5 K2iku
Cj pan, P4 l
C4 takifa
Cx sarampo (P)
Cx tenum-kahon
Cx honw sumokrin
hin
Cx etenxm
C1? C4, Pj herkuma, K3 mebndayy
P2 montay (P)
C1
K3
C2
Cx
C2
C2
G2
Cx
P4
C2
211
tagranim
nahen
denma pahan
hon
hn
g ah
hi, h
noya tipa
nohiti , Kx hu
noya y a tipe
ponek-hon
audni me-hon, hr p-max
pente puri gakon
mm, K3 kann
takihoa
sol naciente
solevantar
sombra
sondar
soplar
sosegar
subvertir
suegra
sueo
sumidero
supersticin
susurrar
Cj pahin h
K3 xmebkandiina
Gx tokta grhoganda
Cx opri ke
G
C1? P4 op, P3 ope, Gj hope, G2
hop, C5 oh, C3 ,
poop,
Kj naskun, K2 nasun
Cx /? takuen mahon
P4 mVitn
Gx tangut
Cj kany prm
Cx kuc-ta mma, Ga
Cx yetan-d
Gx kawasa
Cx aranke
Cj are katra
Cj / heren-ma
Cj a res kuic
Gj />a/ kuaya
tabaco
tabaco (planta)
de polvo
ce
Cx />o/ce, P2pdA:e, V^pok, C^abign
Gx aAaco (P)
212
tabla
taj ar
tambor
tapar
taravilla
tarde
tartamudear
tatu
teja
tejido
temporal
tener, hacer
tu tienes
l tiene
no tengo
1 tienes tu un areo ?
tener aspecto blanco
tenga cuidado
tenga idea
tengo hambre
tienes que pagarme
testculos
teta
tiempo
hce mucho tiempo
tierra
tmido
tinta
tobillo
tocar
tocar la bocina
todo
tolondro
tro
tortuga
trabajar
K3 brok pa
Ka nek padn pa
Cx kray koayman
Cx nakate
C1 anga goimbi
Cj, C4 aretor bnum, K3 nak ban
xruan
C1 ii para ang tag ran mahi
C5, C4 sihki, P2 imhaki
C1? C4 rhamanta, mniamcta, P2
mniat, K3 oktadn (de mujer),
puar (del nombre)
Cx yat-oyon
C4 os, C5 ose, P4 ace, P2 gua,
P4 so'
Cx o/aa mopren
C4 teg u simang
Cx tnu
P2 galing
2 cap pu i
Cj erekma, C4 dice, K3 daine
Cj kru-nikom
C2, P15 P4 tapira, Cx tapira kuna
C1pkrn-t
C, tapci hion
213
Cx pcina
Cx areho pay-pa
kapom
P4 boku
Cx aon herkuna
Cx regay (P)
C2 bo pranii, P2 pon-rna, K1 mpranlin
P4 tupan ruhuh
Cx anga, , 2 tek, noya, Kx, K2
nime, K3 non,
C4 prinaung
K3 nen-yunn
trueno
tu
turury (Crypturus obsoletus)
el tuyo
U
ultimo
unidad
ua
urubu (Catharista atratus)
uso
pahi
Cj arekin l-k
P2 sabrera pc, P4 sapeprerak
2 kighu
Cx cere
vacilar
vagina
vaina
l vale ms
vara
vena
vender : quiero vender
venir a pi
verdadero
verde
vestido
vez
viaje a pi
viejo
Cj boytime-tma
C4, C5, P4 tok, P2 takk
Gx kahritr
Cx taahin-hon
C4a grang
Cx, C4 premh
G2map merim, vender [)
Cx pr am
K3 pseruun
2, 4 tongna
Cj aten, C4 at, P4 ant, P2 pak
Gx gr
"Cj txape ra
C2 kayakama = mayor, P2 satma
= frgil
, Pj dzota, Kx, K2 na// dzota
viento
214
Cj naneorehii
C2 tk, C4 tengike, P2 tiking, P4
tikim, Kj, K2icin
Cj tipimo-tn-han
Cj koayman = hombre
Cj pit tik tan-hii
2 , Kj erim ma hon
g jfra?/, , K2ga-hoy-p
C2 tik-teka, Kj yaung yame, K2
/an man
Cj tahae
Cj and-denm
vigor
viril
vivaquer
vivir
vivo
vosotros
vuelco
vuelta
Y
yacer
yerba
Cj kransanron
C4 sapak, Pj, Kj , K2 sapuko, C2 apko, P2 spangu
Cj xamh kura
Cj, C2, C^mak, Cj, C^mayak, P4
, Kj en, 2 e/ca
Cj
yerno
a mi
Z
zarcero
zorro
Cx doara parisena
Cj patehonday meayno
2
3
5
7
10
cinco veces