Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
GEORGIAN
qarTuli
MANUSCRIPT BOOK
xelnaweri wigni
5th-19th centuries
V-XIX ss.
ON-LINE ALBUM
eleqtronuli albomi
albomis dizaini
viola tuRuSi
fotoebi
mirian kilaZe
An on-line album of Georgian manuscript book was created within the Grant project
Georgian Manuscript Book (including website) financed by Rustaveli research fund.
N. Chkhikvadze (scientific research manager), M. Karanadze, L. Shatirishvili were
working on this project with participation of T.Abuladze.
In the album there are represented 5th-19th cent. Georgian manuscript books preserved
in the fonds of National Centre of Manuscripts (A, H, S, Q) as well as some items
belonging to foreign funds and National Manuscript Centre has the legal right of using
photo copies of them.
Artistic copy of Adishi gospel is accomplished on the bases of authors descriptions and
instructions. All this manuscripts show the origin and the development of the book as
a cultural-historical phenomenon.
Album consists of four chapters. Common informational texts and photos
with annotation come with every collected material, as well as main bibliography.
ISBN 978-9941-0-3093-2
This album will be helpful for readers who are interested in written culture.
qarTuli xelnaweri tradicia 16-saukunovan istorias iTvlis. misi uZvelesi nimuSebi V saukuniT TariRdeba. es adreuli furclebic ki savsebiT naTel warmodgenas
gviqmnian
Tanadrouli
epoqis
inteleqtualuri
cxovrebis, mxatvruli azrovnebisa da materialuri kulturis ganviTarebis Sesaxeb. qarTuli xelnaweri ar Seqmnila Caketil da msoflio civilizaciisagan mowyvetil
garemoSi. mis warmoSobasa da ganviTarebas, erTi mxriv,
xeli Seuwyo saqarTvelos kulturulma da politikurma orientaciam da, meore mxriv, saxelmwifoebriobisa
da kulturuli identurobis dacvis aucileblobam. am
identurbis erT-erT mniSvnelovan elements ki qarTuli damwerlobis warmoSoba Seadgenda.
rodis da ra viTarebaSi Seiqmna qarTuli damwerloba? am kiTxvis pasuxs mecniereba xangrZlivi drois
ganmavlobaSi eZebs. qarTuli anbanis Zirebs ukavSireben
finikiur, arameul, berZnul damwerlobebs. azrTa sxva
dasxvaobas iwvevs misi warmoSobis droc. mkvlevarTa
nawili qarTul anbans preqristianuli epoqis movlenad
miiCnevs, xolo nawili qristianobis Semdgom Camoyalibebul sistemad. azrTa aseT sxvadasxvaobas xels uw
es
warwerebi
gvxvdeba
rogorc
sakulto-
erT-erTi
sarwmunoebrivi
adregaqristianebuli
eris,
miiCnies.
sveticxoveli
ieso qristes kvarTis gansasvenebeli; saqarTvelos mTavari
11
sasuliero xelnawerebi
saamSeneblo warwera
bolnisis sioni, 492/3-502 ww., samnaviani bazilikis tipis nageboba. samxreT-aRmosavleT saqarTvelo.
X saukuneSi ganviTarebulia qarTuli damwerlobis samive saxeoba. aqve unda aRiniSnos, rom qarTuli anbanis es
sami grafikuli forma warmoiqmna weris teqnikis ganvi-
uSguli.
12
aseve yoveldRiuri cxovrebis, materialuri yofis radikaluri cvlilebebi; man bunebrivad gamoiwvia eris
SemoqmedebiTi SesaZleblobebis gafarToveba.
qarTuli werilobiTi kulturis ganviTarebis iniciativa eklesiis wiaRidan iRebs saTaves. Tavisi arsebobis dasawyisSi ki qarTul eklesias metad rTuli winaaRmdegobis gadalaxvam mouwia, erTi mxriv, jer kidev
SemorCenil warmarTul mexsierebasa da, meore mxriv,
mazdeanur
ideologiasTan
dapirispirebaSi,
romelic
13
dabadeba
xanmeti oTxTavi
A 89
H 999
15
saxareba erT-erTi pirveli bibliuri wignia, romelic qarTvelebma qristianobis miRebisTanave Targmnes.
misi uZvelesi Targmanebi gvxvdeba V-VII ss-iT daTariRebul palimfsestur fulrcelbze. es pirveli teqstebi gadawerilia mTavruli anbaniT, maTSi dasturdeba
aRniSnuli epoqis enobrivi Tavisebureba zmnis subieqturi da obieqturi pirebisa da xarisxis formebis `xan~ prefiqsiT warmoeba. Aamitomac aseT teqstebs
xanmet redaqciebs uwodeben. palimfsestur furclebze
gadawerili oTxTavebi jer kidev ar aris gaformebuli sazedao asoebiTa da sxva ornamentuli elementebiT. amgvar wignebSi xanmeti dekoris funqcias muxlis
dasawyisSi gamoyenebuli monumentuli sazedao asoebi
asrulebs. saxrebebis mxatvruli elementebiT Semkoba
mogvianebiT X-XI ss-dan daiwyo.
calkeuli Zeglebis Targmnis paralelurad Sedga
saRvTismsaxuro-liturgikuli daniSnulenis krebulebi:
16
ierusalimuri leqcionari
daculia palimfsestis qveda fenaze; asaxavs RvTismsaxurebis adreul, ierusalimur wess.
Sesrulebulia VIII s-is enobrivi haemeturi normiT. am wignis berZnuli pirvelwyaro
dakargulia. xelnawerma fragmentulad moaRwia. misi meore, Semavsebeli nawili daculia
sxava (Q 333) xelnawerSi. zeda fenaze warmodgenilia gviandeli saRvTismsaxuro krebuli
paraklitoni.
VIII, XIII-XIV ss.
etrati, 51 f., zoma: 1612,5 sm.
H 1329
17
leqcionari
leqcionaris erT-erTi gviandeli nusxa,
gadawerili imgvar samonastro centrSi,
romelic XI saukuneSic inarCunebda
tradiciuli saRvTismsaxuro
wignebisadmi interess. Sesrulebulia
mTavruliTa da nusxuriT, muqi
yavisferi melniT, saTaurebi
gamoyofilia singuriT. moixsenieba
XI saukunis cnobili feodali liparit
baRvaSi.
1049 w.
etrati, 43 f., zoma: 30,522,8 sm.
gadamweri miqael inCuxi
Q 1376
18
19
20
parxlis mravalTavi.
krebulis saxelwodebac warmodgeba xelnaweris damzadebis adgilis mixedviT. igi
qarTul xelnawer wignTa Soris gamorCeulia Tavisi sididiT. Sesrulebulia maRali
xarisxis etratze, teqsti naweria lamazi, mkafio nusxuriT, yavisferi melniT. samkauli
teqsts TiTqmis ara aqvs, sazedao asoebis umetesoba naweria yavisferi melniT,
singuriT sakmaod cota. Seicavs naTargmn da originalur Txzulebebs. Aam xelnaweriT
moaRwia Cvenamde `SuSanikis wamebisa~ da `abos wamebis~ teqstebma.
X s.
etrati, 658 f., zoma: 45,533,5 sm.
Ggadamweri: gabriel patarai
gadaweris adgili: parxlis monasteri
A 95
21
red monastrebi warmoadgendnen mTavar skriptoriumebs, romelTa saqmianoba Tanamedrove qristianul samyarosTan mWidro kulturul-sarwmunoebrivi kontaqtebis
safuZvelze viTardeboda. qarTuli saxelmwifoca da,
bunebrivia, werilobiTi kulturac mudam gaxsnili iyo
mravalerovani qristianuli sivrcis inteleqtualuri
da kulturuli gamocdilebis misaRebad. amgvari kontaqtebi ki qarTul eklesias hqonda rogorc sakuTriv
saqarTveloSi Camosuli moRvaweebis, aseve uSualod
qarTveli ber-monazvnebis qristianobis wiaRTan siria, palestinasTan mWidro urTierTobis wyalobiT,
rasac jer kidev V-VI ss-Si Caeyara safuZveli, rodesac
qarTvelma moweseebma mimarTes rogorc palestiniaSi
arsebul sabawmidis lavras, aseve Crd. siriaSi, antioqiis maxloblad mdebare svimeon mesvetis monasters.
gasakviri arc isaa, rom VI saukuneSi saqarTveloSi Sua
mdinareTidan Semovidnen da damkvidrdnen asureli mafsalmuni
dakavSirebuli sxva Txzulebebi. xelnawers boloSi dekoris funqciiT darTuli aqvs savaraudod
stilizebuli albanuri anbani (246r-v).
ri tradiciis ganviTarebas saqarTveloSi, gansakuTrebiT ki mis aRmosavleT regionebSi, sadac qarTuli xelnaweri tradicia, rogorc aRvniSneT, jer mazdeanuri
X, XI ss.
etrati, 261 f., zoma: 19,815,3 sm.
A 38
mravalTavebSi
gaerTianebuli
Txzulebebi
ume-
22
S 3269
23
daviT garejeli
S 3269
Wil-etratis iadgari
gansakuTrebul yuradRebas imsaxurebs, upirvelesad, saweri
masalis TvalsazrisiT, vinaidan masSi erTdrouladaa
gamoyenebuli Wilisa (papirusis) da etratis furclebi.
teqsti asaxavs VII-VIII saukuneebis ierusalimur praqtikas; misi
berZnuli modeli dRes dakargulia. gadawerilia A kuTxovani
mrglovaniT, axlavs marginaluri niSnebi. erT-erT minawerSi
moixsenieba iovane, savaraudod, gadamweri.
X s.
etrati, papurusi, 313 f., zoma: 11,210 sm.
gadamweri: iovane
gadaweris adgili: sabawmidis monasteri
H 2123
24
25
centrma
qveynis
tao-klarjeTSi,
samxreT-dasavleTiT,
gadainacvla.
am
istoriul
periodidan
qarTu-
oqropiris miniatiura.
968 w.
etrati, 257 f., zoma: 1512 sm.
SemecnebiT-saganmanaTleblo
xasiaTis
krebulebi.
Ca-
H 2124
26
27
saxlebis mzrunvelobas.
mwognobarTa materialuri uzrunvelyofis saqmeSi.
grigol xanZTelisaTvis didaznaur gabriel dafanCulis mier naTqvami sityvebi - `aw Cuen Tana ars orcieli keTili da Tquen Tana ars sulieri keTili, da ese
SevzavneT urTierTas~ Tavisi gamovlineba ara marto
sazedao
dekorirebuli;
X s.
gansakuTrebuli
S 1141
saeklesio-samonastro
mSeneblobis iniciatori
S 3269
teqstis
grigol xancTeli
Satberdis krebuli
tradiciis
konstantinepoluri
qarTuli saxelmwofos politikuri orientaciis Tanmdevi movlena iyo. VIII saukuneSi saqarTvelos samxreTdasavleTiT Camoyalibebulma tao-klarjeTis samefom
X s-is 80-ian wlebSi samefo-samTavroTa gaerTianebis
gziT safuZveli Cauyara erTian qarTul saxelmwifos.
saxelmwifoebriv erTianobas eklesiuri erTobis ganmtkicebac mohyva. xalifatis orsaukunovanma dapyrobiTma
politikam da muslimuri ideologiis Zlierma zewolam
gamokveTa qarTuli werilobiTi kulturis erovnuli
tendenciebi,
gaRviveba
daiwyo
mesianisturma
ideam.
28
29
Cndeba qarTvelTa gaqristianebis qronika: `moqceva qarTlisa~. paralelurad savsebiT naTeli xdeba Zlieri
qristiani
mokavSiris
arsebobis
aucilebloba.
aseTi
viTardeba
originaluri,
aseve
daniSnulebis
sxvadasxva
naTargmni
mwerlobis
Janris
rogorc
literatura,
kerZod,
30
31
sZlispirni da RvTismSoblisani
parxlis oTxTavi
EX s.
etrati, 229 f., zoma: 17,211,3 sm.
gadamweri: iordane
A 603
32
33
jruWis I oTxTavi
qarTuli oTxTavis uZvelesi redaqcia, erTerTi pirveli klasikurad ilustrirebuli
xelnaweri. naweria mTavruliT, Savi melniT,
saTaurebi da sazedao asoebi singuriT.
maTesa da markozis saxarebaTa daboloebi,
romlebic miniatiurebian furclebze gadadis,
mxatvars daumTavrebia. am epoqis erTaderTi
xelnaweria, romelSic moxseniebulia mxatvari
Tevdore kamaraTmwerali. xelnaweris
wyarosTavis I oTxTavi
taoklarjuli saliteraturo skolis erT-erTi
gamorCeuli wigni. oTxTavis teqsti Zveli
opizuri redaqciisaa. xelnaweri Semkulia
kamariani kanonebiTa da miniatiurebiT,
romlebic Sesrulebulia e. w. xalxuri
xelweriT. msgavs grafikul formas vxvdebiT
svaneTSi dacul adreul xatebze. xelnaweris
gadamweria gabriel patara.
X s-is miwuruli
A 98
936-940 ww.
etrati, 297 f. zoma: 2621 sm.
gadamweri gabrieli, momxatveli Tevdore,
momgebeli grigol mirdatis Ze
gadaweris adgili: Satberdi
H 1660
34
35
iqca.
trebSi.
gelaTis biblia
uwodeben katenebian
bibliasac, radganac teqsts
axlavs katenebi anu Bbibliuri
teqstisBganmartebani.
Sesrulebulia mxedrulze
gardamavali nusxuriT, baci
yavisferi melniT. sawer
masalad gamoyenebulia
maRali xarisxis aRmosavluri
qaRaldi. xelnaweri,
savaraudod, gadawerilia
gelaTis monasterSi,
romelSic XII s-Si gaaqtiurda
saRvTismetyvelo saqmianoba
da daarsda gelaTis akademia.
XII s.
qaRaldi, 302 f.
zoma: 3727,6 sm.
A 1108
36
37
1089-1125
gelaTis freska
Sereuli krebuli
pirveli TariRiani qaRaldze daculi xelnaweri wigni, romelic yuradRebas
ipyrobs Tavisi SedgenilobiT. saeklesio cxovrebisaTvis mniSvnelovani
1188-1210 ww.
qaRaldi, 214 f., zoma: 2330.5 sm.
erTi nawilis gadamweri: esaia
A 65
38
39
martvilis oTxTvi
martvilis oTxTavi, gadawerili WyondidSi (martvilSi).
damkveTi ivane farjaniani. xelnawers amkobs ornamentirebuli
sazedao asoebi da maTesa da markoz maxareblebis miniatiurebi.
teqsti naweria yavisferi melniT, saTaurebi da mniSvnelovani
adgilebi singuriT. hyavs ori gadamweri. mwared codvili
1050 w.
etrati, 186 f., zoma: 2319 sm.
gadamwerebi: ioane mesvete da arseni eSisZe.
gadaweris adgili: martvili
S 391
40
41
oTxTavi
jruWis II oTxTavi
cnobilia axali jruWis saxelwodebiT. XII-XIII ss-Si unda iyos rogorc mxatvruli stilis
gamorCeuli wigni. 334 miniatiura da wignis dekoratiuli sistemis sxva elementebi originaluri
XII s.
Ggadamweri: miqaeli
S 962
42
43
jruWis II oTxTavi
44
jruWis II oTxTavi
45
analogi cnobili ara aris. ukavSirdeba uZveles qristianul Zegls iakobis pirvelsaxarebas.
apokalipsis pirveli qarTuli Targmani. vinaidan axali aRTqmis es wigni yvelaze gvian Seitanes
saxarebaSi, qarTul tradiciaSi iTargmna X s-Si. Targmani Seasrula aTonis skolis damaarsebelma
eqvTime mTawmidelma. wigni imiTacaa saintereso, rom nusxuriT gadaweril xelnawerTa Soris
igi yvelaze adreuli TariRiani krebulia. xelnaweris anderZSi daculia cnoba basili da
miniatiura.
X-XI ss.
978 w.
A 40
H 1346
46
47
mcire svinaqsari
48
1030 w.
etrati, 144 f., zoma: 2721 sm.
gadaweris adgili: konstantinepoli, xoras monasteri
A 648
49
vanis oTxTavi
wignis xelovnebis gamorCeuli
nimuSi gansakuTrebul
Rirebulebas iZens, vinaidan
igi Seiqmna mefe TamarisTvis
misive dakveTiT. gaformebis
xarisxiTa da SesrulebiT
erT-erTi upirvelesTagania
`sazeimo~ xelnawerebs Soris.
Ggadawerilia maRali xarisxis
TeTr etratze, nusxuriT,
uxvadaa gamoiyenebuli
oqromelani. Semkulia
mdidruli kamarebiT,
TavsamkulebiT, saxarebaTa
Tavebis dasawyisSi
warmodgenilia oriarusiani
miniatiurebi. xelnaweris
Seqmnis organizatori da
gadamweria konstantinepolis
romanas monasterSi moRvawe
iovane, momxatveli
bizantieli miqael koreseli.
XII-XIII ss.
etrati, 274 f.,
zoma: 29,121 sm.
gadamweri: iovane
mxatvari: miqael koreseli
gadaweris adgili: romanas
monasteri
A 1335
50
51
didi svinaqsari
saeklesio kalendarze gawyobili es saRvTismsaxuro wigni aerTianebs msoflio da qarTuli
eklesiebis wmindanTa mokle cxovrebebsa da wamebebs. Mmisi meSveobiT vecnobiT sofiawmidis,
stodielTa savanisa da aTonis iverTa monastris liturgikul praqtikas. Ddidi svinaqsari
1036 wels berZnulidan Targmna da qarTuli masaliT Seavso giorgiM mTawmidelma. es
xelnaweri dafinansebuli da gadawerilia Sav mTaze XI s-Si moRvawe cnobili kaligrafebis,
daviT da iovane jibisZeebis, mier. naweria nusxuriT, yavisferi melniT, saTaurebi
asomTavruliTa da singuriT. Semkulia sworxazovani TavsamkaulebiTa da sazedao asoebiT.
1031 w.
etrati, 204 f., zoma: 1915,5 sm.
gadamweri: basili
S 143
X s.
etrati, 452 f., zoma: 2217 sm.
gadamwerebi da damfinansebelebi iovane da daviT jibisZeebi
gadaweris adgili Savi mTa, romanwminda
H 2211
52
53
sagangebo yuradRebas imsaxurebs antioqiis maxloblad Sav mTaze arsebul qarTvelTa samonastro kolonizacia, romelic XI s-is 30-iani wlebidan intensiurad
amoqmedda.
qarTvelebi moRvaweobdnen svimeonwmindis, kaliposis, kastanas, barlaamwmindis, romanas, lerwmisxevis,
ezrasa da TualTas monastrebSi. qarTvelTa samwignobro saqmianobas warmarTavdnen XI s-is cnobili mTargmnel redaqtorebi: giorgi aToneli, giorgi Seyenebuli,
giorgi mcire, efrem mcire, kaligrafebi: ioane da miqael dvalebi. qarTvel mwignobrebs metad mWidro kontaqti hqondaT adgilobriv berZnul-asurul-arabul wreebTan. isini sargeblobdnen Teodore patriarqis mier
svimeonwmidaSi daarsebuli mdidari biblioTekiT. swored Savi mTis qarTul xelnawerebSi Camoyalibda teqstebis Teologiuri da samecniero komentirebis principebi. amave xelnawerebSi konstantinepoluri tradiciis
paralelurad aisaxa uZvelesi siriuli kulturis kvalic.
amave
periodSi
bizantiis
karTan
daaxlovebulma
taoelma didebulma grigol bakurianisZem bulgareTSi daaarsa qarTvelTa monasteri petriwoni seminariiTurT. aq ioane petriwis TaosnobiT Camoyalibda umniSvnelovanesi filosofiur-Teologiuri skola.
XI saukunidan qarTvelTa yuradReba kvlav miipyro
palestinam, romelSic axali ZaliT ifeTqa qarTulma
samonastro-samwignobro saqmianobam. am saqmianobis saTaveSi idga qarTvelTa jvris monasteri da misi damaarsebeli giorgi proxore, romelic zrunavda axali xelnaweri krebulebis Sedgenagamravlebaze; swored misi
TaosnobiT Sedga palestinis gamoCenil moRvaweTa `cxovrebebis~ krebuli, romelic palestinis paterikis saxeliTaa cnobili. DdRes es krebuli londonSi britaneTis
muzeumSia daculi, Addit 1181; jvris wignsacavi swrafad
ivseboda saqarTveloSi moRvawe mwignobarTa monawileobiTac, amave dros iq gadawerili xelnawerebi igzav-
alaverdis oTxTavi
54
55
alaverdis oTxTavi
56
57
alaverdis oTxTavi
58
1054 w.
etrati, 330 f., zoma: 2419 sm.
gadamwerebi: giorgi da ioane dvali
gadaweris adgili: Savi mTis kaliposis RvTismSoblis lavra
A 484
59
60
XII s.
qaRaldi, 280 f., zoma: 42,531 sm.
gadamweri da gadaweris adgili ucnobia.
A 109
61
62
63
gelaTis oTxTavi
64
65
gelaTis oTxTavi
XII saukunis wignis xelovnebis unikaluri nimuSi, sazeimo oTxTavi; gadawerilia
sagangebod damuSavebul etratze nusxuriT, yavisferi melniT, singuriTa da
oqromelniT. gamoirCeva rogorc mxatvruli SesrulebiT, aseve SedgenilobiT.
saxarebis teqsts erTvis sadeklamacio-liturgukul niSanTa ganmartebebi
berZnul da qarTul enebze da `avgarozis epistole~. Semkulia svetovani
kamarebiT, 254 miniatiuriT, natifi oqromelniT Sesrulebuli sazedao asoebiT.
TiToeuli miniatiuris fonad furclovani oqroa gamoyenebuli. TiToeul Tavs
uZRvis maxareblebis portretebi. saxarebis oTxive Tavis saTauri Casmulia
xaliCiseburi ornamentiT Semkul CarCoSi. saxareba giorgi mTawmideliseuli
Targmanis Semcveli pirveli nimuSia.
XII s.
etrati, III, 293 f., zoma: 2618,8 sm.
Q 908
66
67
wyarosTavis II saxareba
biWvinTis oTxTavi
xelnaweri wigni gadawerilia Tamar mefis zeobis dros. naweria etratze klasikuri
1195 w.
etrati, 277 f., zoma: 2518 sm.
gadamwerebi: ioane fukaralisZe, giorgi seTasZe.
Q 907
68
69
oTxTavi
ierusalimSi, geTsemaniis monasterSi (eklesiaSi) gadawerili samonastro
daniSnulebis wigni. naweria etratze nusxuriT, yavisferi melniT, saTaurebi da
dasawyisebi singuriT; xelnaweris bolo nawili palimfsestia. gadamweria mwiri
1048 w.
etrati; 243 f., zoma: 2216,5 sm.
gadamweri: miqaeli
met-naklebi
intensivobiT
qarTulma
xelnawerma
H 1741
70
71
gadawerili XII-XIII ss-Si ori kaligrafis mier: erTis vinaoba ucnobia, meorea
72
XII-XIII ss.
qaRaldi, 223 f., zoma: 36,529 sm.
Ggadamwerebi: ucnobi da nikra
H 1669
73
oTxTavi
varZiis oTxTavi
maRali xarisxis TeTr etratze Sesrulebuli xelnaweri wigni yuradRebas iqcevs mdidruli,
dekoratiuli sistema Seqmnilia klasikuri xanis qarTuli wignis nimuSebis mibaZviT, Tumca
XII-XIII ss.
etrati, 316 f., zoma: 23,618 sm.
gadamweri: iakobi
A 516
sparselebis mier varZiis Zarcvis Semdgom igi gamousyidia leon kaxTa mefis vaJs da kvlav
varZiisaTvis Seuwiravs. wigns hqonia vercxlis yda RvTismSoblis minanqriani xatiT, romelic
SemouZarcvavT.
XII-XIII ss.
etrati, 289 f., zoma: 2318 sm.
Q 899
74
75
oTxTavi
oTxTavi
XIII s-is erT-erTi saukeTeso kaligrafiuli nimuSia da Sesrulebuli unda iyos sagangebod
XIII s.
etrati, 268 f., 23,517,5 sm.
gadamweri: nikoloz katarawisZe
A 26
XIII s.
etrati, 190 f., zoma: 25,520 sm.
A 496
76
77
moqvis oTxTavi
wigni warmoadgens qarTul
oTxTavTa Soris erT-erT bolo
ilustrirebul wigns, romelSic
gamovlenilia qristianuli xelovnebis
paleologosuri xanis (1261-1361 ww.)
bizantiuri xatwerisa da
winarenesansuli evropuli mxatvrobis
elementebi. sazeimo xasiaTis
es wigni gadawerilia dasavleT
saqarTveloSi afxazeTSi, moqvis
monasterSi. misi damkveTia moqvis
eparqiis mTavarepiskoposi danieli.
gadamweri da mxatvari efremi. naweria
etratze mxsvili nusxuriT, yavisferi
melniT. warmodgenilia 10 kamara,
152 siuJeturi miniatiura, romelTa
Soris interess iwvevs Cviledi
RvTismSoblis winaSe vedrebis pozaSi
mdgomi moqveli mTavarepiskoposi
danieli. xelnawerSi ikiTxeba 531
sazedao aso.
1300 w.
etrati, 329 f., zoma: 3023,5 sm.
gadamweri da momxatveli: efremi
damkveTi: moqvis eparqiis
mTavarepiskoposi danieli
gadaweris adgili: moqvi
Q 902
asli
78
79
kurTxevani
krebulSi gaerTianebulia sxvadasxva tipis locvebi, maT Soris bevria samkurnalo Sinaarsisa.
Zvel qarTul krebulTa Soris aRniSnuli wigni unda mivakuTvnoT e. w. gardamavali tipis
krebuls, romelic farTo sociumisaTvis moiazreba. gadamweri da gadaweris adgili ucnobia,
magram, savaraudod, Zalze Zveli dednis asls warmoadgens. teqstebi uaxlovdeba klarjul
Targmanebs. naweria aRmosavlur qaRaldze. teqsti dawerilia nusxuriT, saTaurebi da sazedao
asoebi singuriT.
80
81
largvisis zatiki, XV s.
zatiki liturgikuli wignia da aRdgomis periodis sagaloblebs
niSnavs. naweria nusxuriT, saTaurebi singuriT. moxatulia
TavsamkauliT, sazedao asoebiTa da miniatiurebiT, romlebzec
gamosaxulia scenebi sauflo dResaswaulebidan.
EXV s.
etrati, f. 175, 25,620,2 sm.
gadamweri: barnaba, damkveTi: Salva erisTavi
A 25
82
83
fsalmuni
gadawerilia samcxeSi aTabagTa feodaluri saxlis Taosanis yvaryvaresa da misi vaJis
mzeWabuk II-is sagangebo dakveTiT. momcro zomis xelnaweri saojaxo biblioTekisTvisaa
Seqmnili. naweria etratze nusxuriT, sazedao asoebisaTvis gamoyenebulia asomTavruli,
gaformebulia oqromelniT. Mfsalmunebs win uZRvis feradebiT Sesrulebuli miniatiura daviT
winaswarmetyvelisa, romelic qnarze ukravs, xolo teqstis dasawyiss amkobs Tavsamkauli
originaluri ornamentiT.
A1494 w.
etrati, 168 f., zoma: 9,87,6 sm.
gadaweris adgili: samcxe, samxreTi saqarTvelo
A 351
fsalmuni
mdidrulad gaformebuli es xelnaweri wigni sagangebod maRali aristokratuli ojaxisaTvis
unda yofiliyo dakveTili. Seicavs giorgi mTawmideliseul redaqciis teqsts. uZRvis daviT
winaswarmetyvelis gamosaxuleba, darTuli aqvs teqstze adreuli maRalmxatvruli miniatiurebi.
suraTebi, romlebic ufro adreulia, vidre teqsti. gadamweris mxedrulad Sesrulebuli
anderZiT irkveva, rom xelnaweri daukveTavs zilixan batoniSvils.
XVII s.
qaRaldi, 236 f., zoma: 2517,5 sm.
H 1665
84
85
fsalmuni
XVI s.
gadamweri: germanozi
gadaweris adgili: Rvaras TeTrosnis eklesia
H 75
86
87
biblia
samoTxis kari
nusxas warmoadgens da 1701 wliT TariRdeba. am xelnawerSi, romelic avtoris ubis wignaki unda
mniSvnelovan codnasa da
yofiliyo misive xeliT Setanilia sxva masala, romelic Seicavs locvebs, RvTismsaxurebasTan
qaRaldze Savi melniT, nusxuriT. gairCeva ramdenime xeli. saTaurebi Sesrulebulia mTavruliT,
dakavSirebul sakiTxavebs. wigni naweria qaRaldze mxedruliT. teqsti adgil-adgil avtoris mier
unda iyos nasworebi, rasac mowmobs qaRaldis viwro naWrebi, romlebic wignakSia Cakruli.
1701 w.
XVII-XVIII ss.
88
89
iqmneboda
da
asaxavda
axloaRmosavleTis
1681 w.
qaRaldi, 345 f., zoma: 3524 sm.
gafarTovebisa
A 30
90
da
progresuli
codnis
Semotana-ga-
91
SoTa rusTaveli,
`vefxistyaosni~
cnobilia begTabegiseuli
nusxis saxelwodebiT.
gadawerilia mxedruliT;
xelnaweri gamoirCeva
Tavisi SemkulobiT
teqstis TiToeuli gverdi
Casmulia CarCoSi, xolo
kideebi ornamentiTaa
moxatuli.
momgebeli: mefe giorgi XI
1680 w.
qaRaldi, 263 f.,
zoma: 44,530 sm.
gadamweri: mdivani
begTabegi
H 54
92
93
xelovnebis kvali.
94
XVI-XVII ss.
qaRaldi, 260 f., zoma: 3724 sm.
H 2074
95
96
97
98
99
xanisa
xelnawerebiTaa
da
ufro
Semonaxuli
gviandeli
perio-
`amirandarejanianic~
100
101
102
103
saqarTvelos
Rrma
kavSiri
aqvs
daviT
`amirandarejaniani~
gadawerilia mxedruliT,
aqvs Tavkazmuloba; erTvis
saWurvlis nusxa 33
dasaxelebiT da tabula
saWurvlis gamosaxulebebiT,
agreTve ilustraciebi,
romlebsac axlavs
ganmartebebi.
guramiSvili,
`daviTiani~
avtografuli xelnaweri;
naweria mxedruliT, saTaurebi
da striqonTa dasawyisebi
singuriT. teqsts erTvis
guramiSvilis avtoportreti,
sarwyavisa da wisqvilis
gegma. mis Tavze axtirkis
RvTismSoblis xatis nabeWdi
suraTia Cakruli.
1824 w.
qaRaldi, 113 f.,
1787 w.
H 384
104
S 1598
105
Tan, ramac civilizaciaTa gasayarze myof qveyanas saSualeba misca SeeTvisebina da gardaesaxa am kulturaTa
sulieri monapovari. qarTuli xelnaweri wigni asaxavs am
gavlenebs rogorc Sinaarsobrivi, ise wignis mxatvruli
gaformebis TvalsazrisiT.
XI s-idan gansakuTrebiT intensiuri gaxda urTierToba Cvens kulturul mezobelTan iranTan. Ppolitikuri da erovnul-sarwmunoebrivi antagonizmis miuxedavad,
sparsuli originalebidan Sesrulebuli Targmanebi da
gadamuSavebebi organulad erwymoda qarTul mwerlobas, rasac ganapirobebda am Zeglebis maRali mxatvruli
done da monaTesave motivTa arseboba qarTul mxatvrul
azrovnebaSi.
klasikuri sparsuli mwerlobis erT-erTi brwyinvale
Zegli `vis o ramini~ swored am periodSi iTargmna qarTulad. igi zedmiwevniTi sizustiT mihyveba originals da
Tavisi maRalmxatvruli RirebulebiT qarTuli mwerlobis SesaniSnav nimuSs warmoadgens. Zegli iseve, rogorc
sagmiro-safalavno da romantikul-samijnuro TxzulebaTa sxva Targman-gadamuSavebebi, gviandeli xelnawerebiTaa Semonaxuli.
XV saukunidan iqmneba iranuli sagmiro-safalano
eposis, sparsuli klasikuri poeziis sworupovari nimuSis `Sah-names~ rogorc proziTi, ise poeturi qarTuli
versiebi. qarTuli xelnaweri memkvidreoba asaxavs am
versiaTa Camoyalibebis mTel process da amasTan qar-
`visramiani~
xelnaweri warmogvidgens sparsuli `vis o raminis~ beiTur sistemas
da uaRresad
106
107
samonastro
wiaRSi
Seqmnili
sasuliero
wignisa
da
`rostomiani~
firdousis `Sah-names~
(`mefeTa wignis~) nawili.
gadawerilia mxedruliT,
Savi melniT; saTaurebi
da abzacebis dasawyisebi
singuriTaa naweri; aqvs
Tavkazmuloba; zogierTi
qaRaldi WvirniSniania.
xelnaweris meore
nawili dasuraTebulia
miniatiurebiT.
XVII s.
qaRaldi, F487 f.,
zoma: 39,525,5 sm.
S 1580
108
109
`uTruTian-saamiani~
1647 w.
dadianis iniciativiT.
110
111
siuJetebze
(`leil-
`Sami-farvanianis~,
majnunianis~,
agebuli
Semcvel nusxebSi.
xelnaweri warmoadgens
kompilaciis
safuZvelze Sekrul
wigns, masSi daculia
poemis I versia.
igi mdidruladaa
moxatuli. nusxaSi
12 miniatiuraa,
romelTagan zogierTs
dauyveba mcenareuli
an geometriuli
ornamenti. nusxis
miniatiurebi,
romlebic adreuli
isfahanuri skolisa da
Sirazuli miniatiuris
112
Txzulebebis
`vard-bulbulianis~,
`ioseb-zilixanianis~)
`iosebzilixaniani~
sparsuli
literaturuli
gadamuSavebebis
nimuSebTan avlens
msgavsebas,
sxva
xelnaweridanaa
amoRebuli da Cakruli
nusxis ufro didi
zomis, teqstisagan
Tavisufal
furclebze.
teqsti gadawerilia
mxedruliT, Savi
melniT; saTaurebi da
taepTa dasawyisebi
singuriTaa naweri.
XVI-XVII ss.
qaRaldi, 120 f.,
zoma: 21,515,5 sm.
113
`qarTlis cxovreba~
mariamiseuli nusxa. Seicavs
Zeglis uZveles teqsts.
gadawerilia mxedruliT, Savi
melniT, saTaurebi singuriTaa
naweri;
aqvs WvirniSnebi
sxvadasxva gamosaxulebiT.
ikiTxeba vaxtang VI-is
minawerebi. wigni Seiqmna
qarTlis mefe rostomis
meuRlis, dedofal mariamis
dakveTiT.
1633-1646 ww.
qaRaldi; 470 f.,
zoma: 32,523 sm.
S 30
114
115
process.
xelnaweris Tavdapirveli
varianti erT-erTi
biblioTekisaTvis unda
yofiliyo Sedgenili.
romelTagan 9 avtografulia.
qarTuli sazogadoebis nawilis swrafva kaTolikuri
xelnaweri gadawerilia
wignSi warmodgenilia
1828 w.
qaRladi, 8 f., zoma: 3523 sm.
giorgi
H 2496
116
117
118
119
1716 w.
gadaweris adgili: konstantinopoli
1730 w.
H 1658
120
121
mTargmnelebisa da
`gardamTqmelebis~
122
123
giorgi avaliSvili,
vaxuSti bagrationi,
`mogzauroba~
geografia
xelnaweri avtografuli
sakiTxebs da warmoadgens
evropuli geografiul-
mgzavroba Tbilisidan
kartografiuli codnis
ierusalimamde da piruku
ierusalimidan Tbilisamde.
1752 w.
evropuli qaRaldi, 144 f.,
zoma: 5022 sm.
gadaweris adgili: ruseTi
A 717
1819-1820 ww.
qaRaldi, 201 f., zoma: 3024 sm.
S 450
124
125
126
127
xelnaweriTaa
Semonaxuli,
romelsac
xSirad
erTvis
1188-1210 ww.
qaRaldi, 214 f., zoma: 30,523 sm.
xelnaweris erTi nawilis gadamweri: esaia
A 65
erovnul fondSi daculia uZvelesi samedicino Sinaarsis mdidari koleqcia, romelic Seicavs qarTul
sazogadoebaSi
saukuneebis
ganmavlobaSi
popularul
samedicino-saxmar wignebs, maT Soris `usworo karabadinis~, e. TayaiSvilis mier `enciklopediur samedicino
128
129
dasawyisebi singuriT
130
1735-1737 ww.
qaRaldi (WvirniSniani), 557 f., zoma: 30,521 sm.
gadaweris adgili: ruseTi
S 161
131
varskvlavTa wigni
xelnawerSi daculi Txzuleba
warmoadgens cnobili
astronomis muhamed aSSirazis Sromis `hidaiaiT
al-nujumis~ vaxtang VIis mier sparsulidan
Sesrulebul Targmans.
mnaTobTa astrologiur
gaazrebasTan erTad ZeglSi
warmodgenilia praqtikuli
miTiTebani mnaTobTa
gasarkvevad, aRwerilia maTi
urTierTqmedebiT gamowveuli
movlenebi mzisa da mTvaris
dabneleba, varskvlavTa
gauCinareba da sxv. ydis sacav
furcelze ikiTxeba vaxtang
VI-is avtografi; naweria
mxedruliT, Savi melniT;
saTaurebi da zogierTi
adgili specialur cxrilebSi
singuriT
1735 w.
umaRlesi xarisxis evropuli
qaRaldi (WvirniSniani), 91 f.,
zoma: 1421 sm.
gadaweris adgili: ruseTi
Q 1493
gadawerilia vaxuSti
S 3721
132
133
saweri masala
avgarozi
warmoadgens erTi mTliani qaRaldisgan gamoWril, erTmaneTTan dakavSirebul 24
mrgval
naWers, romelTagan pirvel orze feradebiT daxatulia qristes saxe. danarCeni 22 naWeri
uWiravs teqsts, romelic Cawerilia mrgvalad moxazul ferad wreebSi da devs sagangebod
moqargul Zvelebur boRCaSi, romlis zomaa 67. gamokruli aqvs abreSumis sarCuli, boxCa
els. rogorc ukve aRiniSna, qarTuli mwignobroba erTdroulad daiwyo rogorc saqarTveloSi, aseve mis farg-
XIX s.
qaRaldi, zoma: 3523 sm.
Q 283
bis survili. swored am survilma aaTvisebinaT maT istoriuli siria-palestinisa da bizantiis kulturuli
gamocdileba da, amasTanave, xeli Seuwyo xelosnobis
erovnuli, tradiciuli, dargebis Semdgom ganviTarebas.
radgan wignis Seqmna warmoebiTi procesia, bunebrivia,
qarTul xelnawer kulturas unda mieRo ukve arsebuli
da aprobirebuli samwignobro gamocdileba. miuxedavad
imisa, rom qarTuli xelnaweri tradiciis dasawyisisTvis (V s.) qristianul aRmosavleTSi gavrcelebuli iyo
saweri masalis ori saxeoba papirusi da etrati, qa-
134
135
xelnaweri wignisaTvis.
da Tavdapirveli mniSvnelobiT oTxi furclisagan Sedgenil rveuls aRniSnavs, aseve berZnuli kharte-s analo-
etrati. palimfsesti.
H 1329
dasawyisma biZgi misca etratis warmoebas saqarTveloSi. mwerlobis dasawyisaTvis saweri masalis warmoebis
teqnologiuri procesi balnisa da xorciani nawilis
mosacileblad tyavis kirian wyalSi dalboba, basri airaRiT gafxeka, gluvi zedapiris misaRebad tyavis kvlav
kirnarev wyalSi moTavseba, gadaWimva-gaSroba-galesva,
furclis gaTeTrebis mizniT kvlav kiriTa da carciT
misi damuSaveba srulad iyo aTvisebuli, radganac V-VI
saukuneebis qarTuli palimfsestebi gadawerilia kargad
damuSavebul maRali xarisxis etratis farTo furclebze, teqsti naweria gaSlilad, furclis ekonomiis gareSe, rac cxadyofs, rom Zvel saqarTveloSi tyavis saweri
masalis mopoveba gasaWirs ar warmoadgenda. furclis
dakabadonebis, anu teqstis masze ganawilebis, farTe
aSiebis gamoyofis adreuli wesi ar Secvlila arc wignis
repertuaris gafarTovebisa da misi moculobis zrdis
Semdgom. IX-X saukuneebSi saqarTveloSi maRali xarisxis
etratze gadawerili yoveldRiuri daniSnulebis samonastro Tu sagangebo mniSvnelobis xelnaweri wignebi
136
137
etrati. X s.
A 38
H 2123
daculia
peterburgis
saltikov-SCedrinis
saxelobis
138
berZnuli.
139
A 484
A 484
140
141
furclebi. X s.
H 2065
gauferulebul furclebze.
moqnili da rbili saweri masala etrati gamoiye
neboda ara mxolod wignebis, aramed gragnilebisaTvisac.
etratze Sesrulebuli
dazianebuli
miniatiurebi. XII s.
Q 84
142
143
movaleobas Seadgenda.
nawerebSic.
cxis cilisagan miRebuli emulsiiT dafarva, sales ficarze moTavseba da gluvi sagniT an cxovelis eSviTa Tu
kbiliT galesva evaleboda wignis SeqmnaSi monawile am
xelobis mcodne pirs. saweri qaRaldis momzadebis procesSi mas Tavdapirveli masalis faqturis mixedviT unda
ganesazRvra gaxamebis xarisxi, melansaRebavis Semadgenloba da Taviseburebebi, weris teqnikac ki. saweri
masalis xarisxi swored mis ostatobaze iyo damokidebuli. xSirad gadamweri qaRalds mza produqciis saxiT
iRebda da zogjer Cioda kidec misi dabali xarisxis
gamo: `glaxa qaRadi aseTsa hqan...aqa ganvlo melanman.~
zogjer gadamweri iZulebuli iyo xelaxla gaeaxamebina
da gaelesa masala: `va, ra WirSi vyevar qaRaldsa. gavaxamo, melans ar moikidebs, Tu ara Sig gavardebis. gebralebode, keTil muSakno, RvTisaTs nu mwyevT.~
arabuli qaRaldi.
1188-1210 ww.
A 65
144
qaRaldis gaxamebagalesvis, kvercxis cilis emulsiisa da saRebavebis damzadebis Sesaxeb arsebulma codnam Tavi moiyara XVIII saukuneSi vaxtang VI-is mier Sedge
145
miniatiurebze. 1054 w.
etratsa
A 484
da
qaRaldze
werisaTvis
mxolod
lerwmis
kalmebi gamoiyeneboda.
XVIII saukunidan TandaTanobiT Semovida frTis kalmebi. calke unda gamoiyos liTonis saweri saSualebebic,
romlebsac XVIII saukunemde liTonisave zedapirze werisaTvis iyenebdnen.
rac Seexeba melans, ZiriTadad gvxvdeba Savi, yavisferi, wiTeli, mwvane, iSviaTad lurji saRebavnarevi melani da oqromelani. berZnuli to melan (Savi sawer-saRebavi) gavleniT Semosul termin `melanis~ paralelurad
qarTulSi dadasturebulia `Semgbari~ da wamali~, rac
duRilis Sedegad miRebul sawer siTxes gulisxmobs.
muqi melnis aRsaniSnavi terminia `Savi~, xolo wiTeli
melnisa `wiTeli~ da `singuri~.
melnis gamZleoba da feri damokidebuli iyo mis
nil qimiis wignSi. pirveli stambis damaarsebeli da beWduri sawmianobis moTave mefe am SromaSi Tavs uyris
wignis warmoebasTan dakavSirebul tradiciulsa da mis
Tanamedrove evropul sivrceSi arsebul codnas.
mogvianebiT Semodis sparsuli (XV-XVI ss. mijna,
XVII s. dasawyisi), italiuri (XV s.), e. w. aRmosavluri,
romlis warmomavlobac daudgenelia (XV-XVI ss.), franguli (XVIII s.) da rusuli feradi (XVIII s. dasasrulidan)
qaRaldi, maT Soris WvirniSniani.
oriode sityva unda iTqvas sawer saSualebebsa da
melanze. sawer iaraRs Zvel qarTul tradiciaSi `aRsawerelni wignisani~ ewodeboda. marTalia, Tavdapirvelad, V-VI ss-Si, termini `sawereli~ cvilovan tabulebze
werisaTvis saWiro grifelis mniSvnelobiT ixmareboda,
Semadgenel mineralebsa da qimiur naerTebze, misi warmoebisa da sawer furcelze damagrebis teqnologiaze.
melnis Sedgenilobis Sesaxeb cnobilia, rom V-VI ss-is
qarTul palimfsestebSi gamoyenebuli melani rkinas Seicavda. mis dasamzadeblad gamoiyeneboda samelne kaklebi
anu muxis danamatebi, Savi kiparozi da gumiarabiki akaciis zogierTi jiSisagan miRebuli myari, gumfisuri nivTiereba. rac Seexeba singurs, mas orgvari Sedgeniloba
hqonda: bunebrivi mineraluri da xelovnuri gogirdisa da vercxliswylis urTierTzemoqmedebiT SeZenili.
`wiTeli~ da `singuri~ gamoiyeneboda sazedao asoebis,
saTaurebisa da dasawyisebis gamosayofad. xSirad gansxvavebuli Seferilobis Sesaqmnelad singuri gvxvdeba
oqromelnis qveda fenaSi.
XVII s.
A 484
146
147
yda
wignis kulturul-istoriuli Rirebulebis Sefasebisas sagangebo mniSvneloba eniWeba ydas. wignis Semadgeneli yvela komponentidan (saweri masala da melani,
teqstobriv-redaqciuli Taviseburebebi da mxatvrulcalke unda gamoiyos furclovani oqrosagan damza-
148
149
tyavisa da metalis kombinirebuli yda; sqeli, sworad moWrili xis dafebi, romelzec
Ria yavisferi tyagadakruli yda; xis masiuri dafebi moWrilia xelnaweris furclebis pirze.
SeimCneva tyavis sami Ffena: pirveli Sre (IX s.) fragmentuili, amoutvifravia; meore Sre
(X s.) SenarCunebulia mxolod zeda frTis centralur nawilSi. Zlier dazianebul tyavze
gamoyenebulia xazovani tvifris teqnika. kidesTan miuyveba erTmagi aSia, romelsac CarCod akravs
sam-sami xazi. Kkonturebs aformebs mcire zomis dekoratiuli burTulebi. aseve gamoyenebulia
bolo dromde cnobili iyo adreuli ydis samiode nimuSi da isic daculi sinis mTis wm. ekaterines monastris
II tvifruli fena
III fena
metalis jvari
Camomtvreuli
xis dafa
ydis warmoebis teqnologiursa Tu mxatvrul aspeqtebze. A adreuli tipis qarTuli xelnaweris tyavis ydebis
ornamenti aRmosavluri tolferda jvris stilizaciis
safuZvelze igeba. ydebs tvifravdnen svel tyavze Cxvle
tis meTodiT. tyavze farglisa da specialuri wverwamaxilebuli xelsawyos meSveobiT gamosaxavdnen wreSi Caxazul jvrebs, rombisebur wnul ornamentebs Caxveuli
boloebiT, sxvadasxva formis Semavsebel da sabordiure
150
151
tvifrebs, gamoiyeneboda xazovani tvifris teqnika. damRebis mcire raodenobis gamo xSirad mravalsaxovnebisTvis sabordiure tvifrebiT amkobdnen ydis Sida sivrces, an PpiriqiT Semavsebel tvifrebs iyenebdnen aSiebis
gasaformleblad.
ydis istoriaSi sagangebo yuradReba eqceva wignis
korpusis Seqmnas, rac gulisxmobs rveulebad dakecili
mimagrebas.
naweri
furclebis
kinZvas,
xis
dafebis
Tokebi.
Rarebi
Seesabameba
`grekaJis~
dones.
adreuli
qarTuli
xelnaweri
wignis
xis
dafebi
samive
mxares,
kideebmze
mouyveba
Rari.
xelnaweris CamonaWers; aqvs tyavis ori Tasma; ydis zedapirs kravs sami xazisagan Semdgari
arSia. Sida sivrcis are uWiravs samkuTxed postamentze Semdgar jvars. rogorc jvari, aseve
postamentic Sesrulebulia xazovani tvifriT. ydis zedapirze Tavisufal adgilebs avsebs
rogorc diagonaluri xazebi, aseve mcire zomis samsWvalis tipis Semavsebeli tvifrebi.
wyarosTavis oTxTavi. X s.
dafebis mimagrebas.
152
153
muqi yavisferi tyavgadakruli tvifruli yda; xis dafebi odnav gaTxelebulia; ydis zedapirs
mTlianad avsebs saSualo zomis marTkuTxa formis dekoratiuli sabordiure tvifri; yuaze
reliefurad ikveTeba Sekervis sami adgili XVIII s.-is restavraciic kvali. gamoyenebulia
gansxvavebuli ferisa da xarisxis tyavi. SeimCneva yviTeli Zafebisagan gakeTebuli kaptali.
Yydis Sida zedapirze dakrulia zolebiani gaxunebuli qsovili. ydas unda hqonoda sami
Sesakravi, dResdReisobiT dakargulia. xelnaweri ekuTvnoda sulxan-saba orbelians.
sjuliskanoni. 1031 w.
Yyda: XVI s., restavrirebulia XVIII s-Si
zoma: 2116,5 sm.
A 96
dafebSi. miuxedavad xelnaweri wignebis xelaxali Sekazmvisa, ydaze mainc gvxvdeba akinZvis adreuli elementebi,
oTxTavi. 1048 w.
yda: XIII-XIV ss., zoma: 21,513,5 sm.
H 1741
154
155
yavisferi tyavgadakruli tvifruli xis yda. xis dafebi emTxveva furclebis CamonaWers, odnav
momrgvalebulia; ydis zedapirs kveTs diagonaluri xazebi, gaformebulia saSualo zomis
tipis foTlovani onamentis Semcveli tvifri. qveda frTa mcired gansxvavdeba zedasagan. yua
morRveulia, Cans `grekaJis~ teqnika da jaWvuri akinZvis kvali. sayuradReboa is faqti, rom
naWrebi. mkazmvels xelovnurad Seuvsia `grekaJis~ Sedegad miRebuli CaRrmavebebi. Yyua Zveli
restavrirebulia. kaptali dazianebulia. ydaze Sida mxridan gamokrulia moCiTuli qsovili.
Sesakravebi
dakargulia.
156
centrSi.
Qkrebuli. 1669 w.
A 179.
H 2074
157
xelnaweri wignis SeqmnaSi saero aristokratiis CarTvis Semdgom iqmneba mdidrulad Semkuli Weduri ydebi.
es procesi saTaves iRebs XI saukunidan. am epoqis Weduri ydis mqone Sav mTaze, kaliposis lavraSi, gadawerili
xelnaweri amJamad inaxeba moskovis sajaro biblioTekis SCukinis koleqciaSi. samwuxarod, ver moaRwia 1054
wels amave samonastro centrSi gadawerilma, baRvaSTa
feodaluri saxlis dafinansebiT moWedili alaverdis
oTxTavis Wedurma ydam, romlis zust aRwerilobasac
vecnobiT Tavad xelnawerze 1059 wels darTuli anderZidan. swored am anderZis safuZvelze XVII saukuneSi xelnaweri wignis ydis restavracia iTava samegrelo-odiSis
mTavarma levan dadianma, romelmac wigni tyavisa da
mooqruli vercxlis kombinirebul ydaSi Caasmevina.
qarTuli Weduri ydis unikaluri nimuSebi Seiqmna
XII saukuneSi.
Cvenamde moaRwia XII-XIII ss-is berTis, tbeTisa da wyarosTavis saxarebebis Wedurma ydebma. sagangebod dakveTili am ydebis avtorebi arian beqa da beSqen
opizrebi. Aam ydebzeQ tradiciulad gvxvdeba jvarcmisa da
vedrebis kompoziciebi. am mxriv sainteresoa XII s. gadawerili gelaTis oTxTavis Weduri yda, romlis qveda
frTaze gamosaxulia aRdgomis siuJeti. gelaTis ydis
158
159
saxiT.
160
Q 907
161
Weduri ydis fragmentebi dakrulia gviani periodis oqrotvifrul ydaze. tyavi Ria yavisferia.
vercxliT moWedili yda; Wedurobis qveS tvifruli tyavi. masiuri xis dafebi. aSiad
xis dafebi iribadaa moTlili, gadmodis da faravs mTliani xelnaweris korpuss. yua
oqrotvifrulia, reliefuria Sekervis oTxi adgili. ydis zeda frTaze dakrul moWedilobaze
jvarcma. jvarTan ikiTxeba: `ese ars meufe huriaTa~. RvTismSoblisa da wminda ioane maxareblis
qveda frTaze gvxvdeba medalionSi Casmuli qristes gamosaxuleba, mavedrebeli petre da pavle;
gabrielis gamosaxulebebia. moWedil ydaze aSiad miuyveba mcenareuli ornamenti. ydis zeda
erT-erT warweraSi ixsenieba momgebeli ioavane mtbevari. moWedili yda gakeTebuli unda iyos
da qveda frTaze ikiTxeba asomTavruli warwera. metalis yda aRadgines XVII-XVIII ss.; moWedil
beqa opizaris mier; tyavis fenaze fragmentebi dakrulia XVIII s-is restavraciis Sedegad. yda
ydas aqvs oTxi Sesakravi: ori wina kideze, TiTo gverdiTa kideebze. xelnawers erTvis gviandeli
restavratoris anderZi.
A 516
Q 929
162
163
164
165
oTxTavi. 1543 w.
yda: XVII s., zoma: 20,515 sm.
H 2806
166
167
oTxTavi. XVIII s.
H 2266
168
169
Q 901
kaTalikosi.
oTxTavi. 1714 w.
yda: XVIII s., zoma: 6,54,5 sm.
A 1097
170
171
firuzebiT Semkuli, mooqruli vercxlis yda; Weduri ydis orive mxare Semkulia
saxlebis warmomadgenlebi aqtiurad erTvebian sagangebod moxatuli Zveli xelnaweri wignebis dacva-restavra-
172
173
avsebs ramdenime saxis sabordiure tvifri. zeda frTaze, ydis ganaxlebis mizniT
174
175
zeda frTaze Casmulia wm. Ggiorgis XI-XII ss-is tixruli minanqriT Sesrulebuli
(aqa-iq SemorCenilia oqrovarayi); ydas aqvs sarqveli; yvela niSnis mixedviT TariRdeba
oTxTavi. XVI s.
A 484
176
177
aqa-iq
SeiZleba
Segvxvdes
`Semavsebeli~
Ria yavisferi tyavgadakruli tvifruli xis yda (xis dafebi iribadaa moTlili); zeda
Jamni. 1738 w.
gavleniT.
178
H 15
179
Savi feris oqrotvifruli xis yda (xis dafebi iribadaa moTlili); ydis
Q 883
180
181
oTxTavi. 1719 w.
gavlenas.
Q 85
daujdomeli. 1747 w.
yda: XIX s., zoma: 53,5 sm.
Q 369
182
183
184
185
zogadi bibliografia
1. abulaZe i. weris xelovnebasTan dakavSirebuli ramdenime Zveli qarTuli termini: Tsu Sromebi,
XXXIX, Tb., 1950
2. abulaZe i. qarTuli weris nimuSebi (paleografiuli albomi), Tb., 1973
3. abulaZe T. vaxtang VI-is mTargmnelobiTi moRvaweoba, mecniereba, Tb., 1990.
4. araqeliani b. kinZvis xelovneba Suasaukuneebis somxeTSi: matenadaranis moambe, 4, erevani 1958
(somxur enaze)
5. axali aRmoCenebi sinis mTaze. qarTul xelnawerTa aRweriloba. Seadgines: z. aleqsiZem, m. SaniZem,
l. xevsurianma da m. qavTariam. aTeni, 2005 (berZnul-qarTul-inglisuri katalogi).
6. axalcixis muzeumis xelnawerTa aRweriloba. el. metrevelis redaqciiT, Tb. 1987
7. berZnuli samarTali vaxtang VI samarTlis wignTa krebulidan. teqstebi gamosca, gamokvleva,
leqsikoni da terminTa saZiebeli daurTo T. bregaZem, Tb., 1964
8. gamyreliZe al. uZvelesi qarTuli warwerebis aRmoCena palestinaSi: `literaturuli gazeTi~, N
24, 15. XI. 1956
9. gamyreliZe T. weris anbanuri sistema da Zveli qarTuli damwerloba. anbanuri weris tipologia
da warmomavloba, Tb., 1989
10. gvaxaria al. `iosebzilixanianis~ qarTuli versiebis sparsuli wyaroebi, Tb., 1958
11. goris saxelmwifo istoriul-eTnografiuli muzeumis qarTul xelnawerTa aRweriloba. m. qavTarias redaqciiT, Tb., 2002
12. grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul xelnawerTa aRweriloba. xelnawerebi aRwera,
Sesavali da saZieblebi daurTo T. bregaZem, Tb., 1988
13. daviT da ioane bagrationebis leqsikografiuli naSromebi. teqsti gamosacemad moamzada, gamokvleva da saZieblebi daurTo l. quTaTelaZem, Tb., 1967
14. danelia k., sarjvelaZe z. qarTuli paleografia, Tb., 1997
15. didi sjuliskanoni. gamosacemad moamzades e. gabiZaSvilma, e. giunaSvilma, m. dolaqiZem da g. ninuam, Tb., 1975
16. didni kurTxevani. gamosacemad moamzada, gamokvleva da sqolioebi daurTo ediSer WeliZem, Tb.,
2002
17. doliZe i. qarTuli samarTlis Zeglebi, Tb., 1963-1965
18. karanaZe m. qarTuli wignis ydis istoria, Tb., 2002
19. kekeliZe k. Zveli qarTuli literaturis istoria, I-II, Tb., 1980
20. kobiZe d. Sah-names qarTuli versiebis sparsuli wyaroebi, Tb., 1952
21. mamacaSvili m. gorganis `vis o ramin~ da qarTuli `visramiani~, Tb., 1977
22. mari n. ierusalimis berZnuli sapatriarqos wignsacavis qarTuli xelnawerebis mokle aRweriloba.
dasabeWdad moamzada el. metrevelma, Tb., 1955
23. maWavariani e. asomTavruli damwerlobis mxatvruli Taviseburebani qarTuli xelnawerebis mixedviT (V-XII ss.): mravalTavi, II, Tb., 1973
186
24. maWavariani e. mxedruli damwerlobis adreuli nimuSebi: mravalTavi, III, Tb., 1973
25. maWavariani e. qarTuli anbanis grafikuli safuZvlebi, Tb., 1982
26. maWavariani e. qarTuli xelnawerebi, Tb., 1970
27. paleografiuli Ziebani. krebuli, N1-2, Tb., 1965-1969
28. patariZe r. qaRaldis damuSavebis sakiTxisaTvis feodalur saqarTveloSi: paleografiuli Ziebani,
1, 1965
29. saqarTvelos saxelmwifo muzeumis qarTul xelnawerTa aRweriloba. yofili saeklesio muzeumis
xelnawerebi (A koleqcia), Tb.: t. 1 (1), el. metrevelis redaqciiT 1973; t. 1 (2) el. metrevelis
redaqciiT 1976; t. 1 (3), el. metrevelis redaqciiT 1980; t. 1 (4) el. metrevelis radaqciiT
1985; t. 2 (1), el metrevelis redaqciiT 1986; t. 2 (2) m. qavTarias redaqciiT 2003, t. 4, k.
kekeliZis redaqciiT 1954; t. 5 k. kekeliZis redaqciiT 1955
30. saqarTvelos saxelmwifo muzeumis qarTul xelnawerTa aRweriloba. saqarTvelos saistorio-saeTnografio sazogadoebis yofili muzeumis (H) koleqcia. Tb., t. 1, il. abulaZis xelmZRvenelobiTa
da redaqciiT 1947; t. 2, il. abulaZis redaqciiT 1946; t. 3, k. kekeliZis redaqciiT 1948; t.
4, k. kekeliZis redaqciiT 1950, t. 5, a. baramiZis redaqciiT 1949; t. 6, a. baramiZis redaqciiT
1953
31. fsalmunni. axali Sesworebuli gamocema moamzada ediSer WeliZem, Tb., 2002
32. fsalmunis Zveli qarTuli redaqciebi, X-XIII ss. xelnawerebis mixedviT, gamosca mz. SAaniZem, Tb.,
1960
33. saqarTvelos saxelmwifo muzeumis qarTul xelnawerTa aRweriloba. muzeumis axali (Q) koleqcia.
il. abulaZis redaqciiT, Tb., t. 1 1957; t. 2 1958; t. 3, m. qavTarias redaqciiT ibeWdeba
34. saqarTvelos ssr mecn. akademia, QquTaisis saxelmwifo istoriul-eTnografiuli muzeumi, xelnawerTa aRweriloba. Tb., I, k. kekeliZis redaqciiT 1960; II m. nikoleiSvilis redaqciiT, 1964
35. surgulaZe m. Zveli qarTuli paleografiuli terminebi, Tb., 1978
36. qavTaria m. daviT garejis literaturuli skola, Tb., 1965
37. qarTul xelnawerTa aRweriloba. aTonuri koleqcia, el. metrevelis redaqciiT, I, Tb., 1986
38. qarTul xelnawerTa aRweriloba. yofili qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadobis (S) koleqciisa. el. metrevelis redaqciiT, Tb.: t. 1 1959; t. 2 1961; t. 3 1963; t. 4 1965,
t. 5 1967; t. 6 1966; t. 7 1973
39. qarTul xelnawerTa aRweriloba. sinuri koleqcia. el. metrevelis redaqciiT Tb., nakv. 1 1978;
nakv. 2 1979; nakv. 3 1987
40. qajaia l. gankveTilobis niSnebi Zvel qarTul xelnawerebSi: paleografiuli Ziebani, 1, 1965
41. qajaia l. adiSis oTxTavis redaqciis axlad gamovlenili xanmeti fragmenti: gelaTis mecnierebaTa
akademiis Jurnali, 8, 2003, gv. 8-18
42. qajaia l. wm. qristinas wamebis xanmeti redaqcia: gelaTis mecnierebaTa akademiis Jurnali, 3, 2006,
gv. 40
43. SaniZe a., qarTuli xelnawerebi gracSi. tfilisis universitetis moambe, IX, 1929
44. SaniZe a. recenzia g. wereTlis naSromze `armazis bilingva~: `mnaTobi~, N 9, Tb., 1949
45. SaniZe a. uZvelesi qarTuli teqstebis aRmoCenis gamo: qarTuli enis struqturisa da istoriis
sakiTxebi, I, 1957, gv. 235-296
46. SaniZe a. xanmeti mravalTavi: Tbilisis universitetis moambe, VII, 1927, gv. 98-159
47. SaniZe a. haemeti teqstebi da maTi mniSvneloba: Tbilisis universitetis moambe, III, 1923, gv. 354-388
48. SaraSiZe qr. qarTuli anbani mecxramete saukunemde: qarTuli wignis bibliografia, Tb., 1941
49. Cagunava r. vaxtang bagrationis sabunebismetyvelo samecniero moRvaweoba (sabunebismetyvelo
dargebi da teqnika), Tb., 1990
50. wereTeli g. armazis bilingva: enimkis moambe, XIII, Tb., 1942.
51. wereTeli g. uZvelesi qarTuli warwerebi palestinidan, Tb., 1960
52. wereTeli k. saqarTveloSi aRmoCenili arameuli warwerebi da maTi istoriul-kulturuli mniSvneloba: semitologiuri da qarTvelolgiuri Studiebi, Tb., 2001
53. WumburiZe z. qarTul xelnawerTa kvaldakval, Tb., 2000
54. xuskivaZe i. qarTuli saero literatura, XVI-XVIII saukuneebi, Tb., 1976
55. javaxiSvili iv. sinis mTis qarTul xelnawerTa aRweriloba, Tb., 1947
qarTuli xelnaweri wigni
187
56. javaxiSvili iv. qarTuli damwerlobaTncodneoba anu paleografia: Txzulebani Tormet tomad, t.
IX, Tb., 1996
57. janaSvili m. ra dros da saidan SemoiRes qarTuli anbani: `iveria~, 127-128, 1887
58. Birjall J. N. Khanmati Fragments of the Senoptoc Gospels from Ms. Vind Georg. 2: Oriens Christianus, B 55, 1977
59. Birjall J. N. Palimsest Fragment of a Khanmeti Georgian Vertion of I Esdras: Le Museon, LXXXV, 1-2, 1972
60. Blake R. P. Khanmeti Palimpsest Fragmenter of old Georgian Version of Jeremiah: The Harvard Theolobical Revieu, XXV,
N 3, July, 1932
61. Boeder W. Zur Analyse des altgeorgischen Alphabets: Zeitsehrift fur Russischunterstehung: Hamburg, 1975
62. Catalogue des maniscrits gorgiens de la Bibliotheque patriarchale greque Jerusalem, par R. P. Blake, Rvue de lOrien
chrtien, t. III(XXIII) 1922-23, n.3-4; t. IV(XXIV), 1924, n. 1-4; t. V (XXV), 1925-26 n. 1-2
63. Catalogue des maniscrits gorgiens de la Bibliotheque de la laure dIviron au Mont Athos, par Blake R. P., Rvue de lOrien
chrtien, t. XVIII(XXVIII), 1931-32, n. 3-4; t. IX (XXIX),1933-34, n. 1-2; t. IX(XXIX), 1933-34, n. 3-4
64. Esbroek M. van, Les plus ansiens Homeliaires georgiens, Louvain la-Neuve, 1975
65. Garitte G. Catalogue des manuscrits gorgiens Litteraire du Mont Sina, Louvain, 1956
66. Garitte G. Un index gorgien des lectures evangelique selon lancien rite de Jrisalem: Le Muson, t, LXXXV, fasc. 3-4,
Louvain, 1072
67. Guignard J. Reliure, Encyclopaedia universalis, vol. 14, Paris, 1975
68. Monumanta Iberica antiquiora, Textus chanmeti et haemeti ex inscriptionibus, s. Biblics et Patribus, Collegit et in linguam
latinam convertit addito Glosario Joseph Molitor, Louvain, 1956
69. Regemorter B. van, La reliure des manuscrits Grecs, Scriptorium, vol. 8, 1954
70. Regemorter B. van, La reliure Byzantine, Revue Belge d,Archologie et dHistoire de lArt, vol. 36 (1967), Bruxelles, 1969
71. Salia K. Note sur lorigine et lage lalphabet gorgien: Bedi Kartlisa, 15-16, (N43-44), Paris, 1963
72. The Old Georgian Palimlsest Codex Vindobonensis georgicus 2, v. 1, ed. by Jost Gippert, in co-operation Zurab Sarjveladze
and Lamara Kadjaia: Monumanta Paleografica Mediiaevi, s. Iberici-Caucasica, Brepols, 2007
73. . : , , 5-6, 1988
74. . , .1, ,1908
75. . , , 190
76. . , IV
. . 1983.
77. . -e XIV-XV ., , 1985
78. .. , -., 194
79. . . . . . . 2002
80. . XII.
, . . 2004.
81. . (I- 19021904, II-1906-1912)
82. . (I 1886, II 1889, III 1894)
83. . . , - -,
, 1941
84. . : , 2, ,
1948, 3, , 1948
85. . : , .,
1888
86. . : , .,
1888
87. . - ezosmoZRuari :
saq. mecn. akad. gany. moambe, N1, 1960.
88. . ., . , XXI, , 1991.
89. . IX-XI ., , 1976
188
Sinaarsi
winasityvaoba..........................................................................................5
qarTul xelnawerTa Seqmnisa da gadanacvlebis
ruka (V-XVII ss.)......................................................................................6
qarTuli werilobiTi kulturis saTaveebi.
damwerlobis warmoSoba (nestan CxikvaZe)............................7
sasuliero xelnawerebi
(nestan CxikvaZe, lela SaTiriSvili)...........................................13
saero xelnawerebi (Tamar abulaZe).......................................91
saweri masala (nestan CxikvaZe)...............................................134
yda (maia karanaZe)...........................................................................148
ZiriTadi bibliografia.................................................................186
info@manuscript.ac.ge