Sie sind auf Seite 1von 98

qarTuli xelnaweri wigni

xelnawerTa erovnuli centri


NATIONAL CENTRE OF MANUSCRIPTS

Tbilisi 2010 TBILISI

GEORGIAN

qarTuli

MANUSCRIPT BOOK

xelnaweri wigni

5th-19th centuries

V-XIX ss.

ON-LINE ALBUM

eleqtronuli albomi

Prepared by Maia Karanadze, Lela Shatirishvili, Nestan Chkhikvadze

Seadgines maia karanaZem, lela SaTiriSvilma, nestan CxikvaZem,

with participation Tamar Abuladze

Tamar abulaZis monawileobiT

Editor: Nestan Chkhikvadze

nestan CxikvaZis redaqciiT

aRniSnuli proeqti ganxorcielda ssip qarTvelologiis, humanitarul


da socialur mecnierebaTa fondSi (rusTavelis fondi), amJamad
SoTa rusTavelis erovnul samecniero fondSi, mopovebuli grantis
meSveobiT (granti N016-08). winamdebare publikaciaSi gamoTqmuli
nebismieri azri ekuTvniT avtorebs da, SesaZloa, ar asaxavdes ssip
rusTavelis erovnuli samecniero fondis Sexedulebebs.

Current project was executed and accomplished by the financial support of


the Foundation of Georgian Studies, Humanitiess and Siocial Sciences (Rustaveli
foundation) at present Rustaveli National Science Foundation (Grant N016-08).
Any idea in this publication belongs to the author and may not represent
the opinion of the Rustaveli National Science Foundation itself.

albomis dizaini
viola tuRuSi
fotoebi
mirian kilaZe

albomSi gamoqveynebuli fotomasalisa da TiToeuli monakveTis raime formiT


(eleqtronuli, beWduri) gamoyeneba SesaZlebelia mxolod saavtoro uflebis
mflobelis werilobiTi nebarTvis safuZvelze.

winamdebare AalbomSi warmodgenilia xelnawerTa erovnuli centris


fondebSi (A, H, S, Q) daculi V-XIX ss-is qarTuli xelnaweri wignebi
da ucxoeTis (sinis mTAa, ierusalimis berZnuli sapatriarqo) qarTuli
koleqciebis is fotoaslebi, romelTa gamoyenebis uflebasac flobs
xelnawerTa erovnuli centri. albomSi Sesuli adiSis oTxTavis mxatvruli
asli Sesrulebulia avtorTa mier Sedgenili aRwerilobisa da miTiTebebis
safuZvelze. yvela es xelnaweri TvalnaTliv asaxavs wignis, rogorc
kulturul-istoriuli fenomenis, warmoSobisa da ganviTarebis istorias.
Aalbomi Sedgeba oTxi Tavisgan. masSi Tavmoyril masalas axlavs zogadi
Sinaarsis sainformacio teqsti da saTanado fotonimuSebi anotaciebis
TanxlebiT. alboms erTvis zogadi bibliografia.
albomi gamiznulia qarTuli werilobiTi kulturis istoriiT
dainteresebuli mkiTxvelebisTvis.

An on-line album of Georgian manuscript book was created within the Grant project
Georgian Manuscript Book (including website) financed by Rustaveli research fund.
N. Chkhikvadze (scientific research manager), M. Karanadze, L. Shatirishvili were
working on this project with participation of T.Abuladze.
In the album there are represented 5th-19th cent. Georgian manuscript books preserved
in the fonds of National Centre of Manuscripts (A, H, S, Q) as well as some items
belonging to foreign funds and National Manuscript Centre has the legal right of using
photo copies of them.
Artistic copy of Adishi gospel is accomplished on the bases of authors descriptions and
instructions. All this manuscripts show the origin and the development of the book as
a cultural-historical phenomenon.
Album consists of four chapters. Common informational texts and photos
with annotation come with every collected material, as well as main bibliography.

ISBN 978-9941-0-3093-2

xelnawerTa erovnuli centri


n. CxikvaZe, l. SaTiriSvili, m. karanaZe

This album will be helpful for readers who are interested in written culture.

qarTuli werilobiTi kulturis saTaveebi.


damwerlobis warmoSoba
qarTul xelnawerTa Seqmnisa da gadanacvlebis ruka (V-XVII ss.)

qarTuli xelnaweri tradicia 16-saukunovan istorias iTvlis. misi uZvelesi nimuSebi V saukuniT TariRdeba. es adreuli furclebic ki savsebiT naTel warmodgenas

gviqmnian

Tanadrouli

epoqis

inteleqtualuri

cxovrebis, mxatvruli azrovnebisa da materialuri kulturis ganviTarebis Sesaxeb. qarTuli xelnaweri ar Seqmnila Caketil da msoflio civilizaciisagan mowyvetil
garemoSi. mis warmoSobasa da ganviTarebas, erTi mxriv,
xeli Seuwyo saqarTvelos kulturulma da politikurma orientaciam da, meore mxriv, saxelmwifoebriobisa
da kulturuli identurobis dacvis aucileblobam. am
identurbis erT-erT mniSvnelovan elements ki qarTuli damwerlobis warmoSoba Seadgenda.
rodis da ra viTarebaSi Seiqmna qarTuli damwerloba? am kiTxvis pasuxs mecniereba xangrZlivi drois
ganmavlobaSi eZebs. qarTuli anbanis Zirebs ukavSireben
finikiur, arameul, berZnul damwerlobebs. azrTa sxva
dasxvaobas iwvevs misi warmoSobis droc. mkvlevarTa
nawili qarTul anbans preqristianuli epoqis movlenad
miiCnevs, xolo nawili qristianobis Semdgom Camoyalibebul sistemad. azrTa aseT sxvadasxvaobas xels uw

qarTuli xelnaweri wigni

yobs antikuri xanis saqarTvelos Sesaxeb arsebuli ber-

naTel magaliTs warmoadgens armazis xevSi aRmoCenili

Znuli wyaroebi (apolonios rodoseli, Zv. w. 295-215;

ax. w. II s-iT daTariRebuli orenovani epitafia, romelic

svidas leqsikoni, X s.), romelTa Tanaxmad, jer kidev

samecniero literaturaSi armazis bilingvis saxeliTaa

argonavtebis epoqis kolxeTSi arsebobda tyavze naweri

cnobili. sayuradReboa erTi garemoeba: bilingvis ar-

wignebi. qarTveli mematiane leonti mroveli (XI s.) ki

ameuli anbani Crdilo mesopotamiuri arameulis da-

qarTuli damwerlobis warmoSobas ukavSirebs qarTlis

moukidebel Stos e. w. armazul damwerlobas warmoad-

mefe farnavazs (Zv. w. III s.): `ese farnavaz iyo pirveli

gens. rogorc Cans, swored igi unda yofiliyo qarTlis

mefe qarTlsa Sina qarTlosisa naTesavTagani. aman ga-

saxelmwifo-sakancelario enaca da anbanic. rac Seexeba

navrco ena qarTuli da arRara iZraxeboda sxua ena

ebrauls, igi qarTlSi kompaqturad dasaxlebuli ebrau-

qarTlsa Sina Tnier qarTulisa da aman Seqmna mwigno-

li eTnosis damwerlobas warmoadgenda.

broba qarTuli~. magram qarTuli damwerlobis uZvele-

am anbanuri sistemebis gamoyenebas arc literatu-

si nimuSebi, rogorc zemoTac aRvniSneT, mxolod V sau-

ruli da, Sesabamisad, arc xelnaweri tradicia ar war-

kunidan dasturdeba. maS, ra safuZveli hqonda mematianes

mouSvia. Tumca armazuli damwerlobis arseboba ukve

werilobiTi kulturis dasawyisi CvenSi Zv.w. III saukuniT

migvaniSnebs, rom qarTul saxelmwifo da sazogadoebriv

daeTariRebina? am kiTxvas erTgvarad exmianeba saqarT-

azrovnebas erTi biZgiRa sWirdeboda sakuTari anbanuri

velos teritoriaze mopovebuli arqeologiuri masala,

sistemisa da samwerlobo-dokumenturi kulturis Camo-

romelzec dadasturebulia Zv. w. III ax. w. III sauku-

sayalibeblad. amgvari biZgi qristianoba iyo.

neebiT daTariRebuli berZnuli, arameuli da ebrauli


warwerebi.

qarTuli xelnaweri wigni

es

warwerebi

gvxvdeba

rogorc

qristianoba CvenSi aRmosavleTidan movida. isto-

sakulto-

riuli gadmocemis Tanaxmad, moZRvreba qarTvelTa So-

saritualo, aseve sayofacxovrebo nivTebze samkaule-

ris I saukuneSi gaavrceles svimeon kananelma da andria

bze, sabeWdavebze, Tixis, minisa da vercxlis WurWelze,

pirvelwodebulma. unda vifiqroT, mociqulTa Semosvlam

saflavis qvebsa Tu stelebze. es faqtebi savsebiT bune-

Tavdapirvelad Camoayaliba mxolod mcire qristianuli

briv movlenad unda miviCnioT, vinaidan saqarTvelos

Temi, romelic jer kidev ver gansazRvravda qveynis kul-

samxreT kavkasiis qveyanas uZvelesi mWidro kulturuli

turulsa da inteleqtualur cxovrebas, magram, uTuod,

da savaWro-ekonomikuri urTierTobebi hqonda rogorc

amzadebda didi cvlilebis niadags. axali moZRvrebis

antikur saberZneTTan, aseve mcire da axlo aRmosav-

SeTviseba axali codnis safuZvelic unda gamxdariyo.

leTis qveynebTan. am urTierTobaTa safuZvelze, garda

Zlier warmarTul miTologiur zepir mexsierebas unda

materialuri kulturis nimuSebisa, CvenSi Semodioda am

dapirispireboda wignieri, werilobiTi tradicia. albaT,

kulturuli sivrcisTvis damaxasiaTebeli codna da ga-

amitomac iyo, rom adreulma qristianobam swored weri-

mocdileba. Tu gaviTvaliswinebT imasac, rom zogadad

lobiT daafiqsira ieso qristes gankacebisa da amqveyn-

damwerlobaTa ganviTarebis istoriaSi xmelTaSuazRvis

iur cxovrebasTan dakavSirebuli yvela istoria, yvela

auzis qveynebs gansakuTrebuli roli ekisrebaT, gasak-

qristianul TemSi daculi Txroba, romelTagan zogierTi

viric ar iqneba, rom maTTan mWidrod dakavSirebul

bibliis kanonikur kodeqsSi Sevida da zogi ki gaformda

saqarTvelosac adreve mieRo da gaeTvaliswinebina es

rogorc bibliuri wignebis paralelurad arsebuli e. w.

gamocdileba, gamoeyenebina ukve arsebuli anbanuri sis-

apokrifuli literatura, romelmac kargad asaxa pirvel

temebi. rogorc arqeologiuri masalidan Cans, Zv. w. III

qristianTa religiuri warmodgenebi da amitomac dRes

ax. w. III saukuneebSi saqarTveloSi berZnuli da ar-

qristianobis istoriis kvlevaSi mas mniSvnelovani ad-

ameuli damwerlobebi paralelurad gamoiyeneboda; amis

gili ukavia. bunebrivia, saqarTveloSi Camoyalibebuli

qarTuli xelnaweri wigni

pirveli qristianuli Temic Seqmnida imgvar apokriful

ukavSirdeba sityva `nusxas~, romelic qarTveli mwerli-

Txrobas, romelSic aisaxeboda qarTvelobis, rogorc

sa da leqsikografis, sulxan-saba orbelianis, ganmarte-

erT-erTi

sarwmunoebrivi

biT, `Cqarad aRwerils~ niSnavs. da marTlac, Tu Tvals

da kulturuli identuroba axal msoflmxedvelobriv

gavadevnebT X-XI ss-is mTavruliT gadaweril qarTul

samyarosTan. da marTlac, gadmocema jvarcmuli ieso

xelnawerebs, SevniSnavT, Tu rogor yalibdeba calkeuli

qristes kvarTis saqarTveloSi Camotanisa da dacvis

swrafad moxazuli asodan misi kuTxovani grafika.

adregaqristianebuli

eris,

Sesaxeb migviTiTebs swored pirveli qristianuli Temis

xelnaweri tradiciis mixedviT, X-XI saukunidan ki am

istoriaze. es zepiri gadmocema qarTvelebma sakuTari

ori anbanis paralelurad viTardeba mxedruli anu Ta-

moqcevisa da saxelmwifoebrivi istoriis qvakuTxedad

namedrove qarTuli anbani. saxelwodeba mxedruli da-

miiCnies.

werilobam imis safuZvelze miiRo, rom igi upiratesad

saerTod unda iTqvas, rom qristianobam didi roli

gamoiyeneboda saero Sinaarsis ZeglebSi, maSasadame, ukve

Seasrula qarTvelTa istoriaSi. igi iqca maTi kultu


ruli da inteleqtualuri cxovrebis, erTiani saxelmwifoebrivi azrovnebis sayrdenad.

sveticxoveli
ieso qristes kvarTis gansasvenebeli; saqarTvelos mTavari

qarTuli anbani. 326 wels saqarTvelom aRiara


qristianoba, rogorc saxelmwifo religia. mas Semdgom

salocavi; sapatriarqo taZari; pirveli eklesia aigo IV s-Si


qarTvelTa ganmanaTleblis, wm. ninos rCeviT; V s-is
II naxevarSi pirveli eklesiis dangrevis Semdgom mefe

qarTulma kulturam uari Tqva misTvis ukve kargad cno

vaxtang gorgasalma aago bazilika; 1010-1033 ww-Si kaTalikos

bili anbanuri sistemebis gamoyenebaze da Tavad Seqmna

melqisedekis iniciativiT aigo jvargumbaTovani taZari.

sakuTari anbanuri damwerloba, romlis prototipadac


berZnuli anbani ivaraudeba.
qarTuli anbani erT-erTi srulyofili weriTi sistemaa, vinaidan masSi grafikul simboloTa (asoTa) raodenoba zustad Seesatyviseba qarTuli enis fonemuri erTeulebis (sametyvelo bgerebis) ricxvs. qarTulma anbanma, kerZod, misma grafikulma moxazulobam, ganviTarebis
sami safexuri ganvlo; mis uZveles saxeobas asoTmTavru-

li (igive mTavruli) anu mrgvlovani anbani warmoadgens.


am anbaniTaa Sesrulebuli V-IX saukunis epigrafikuli
da xelnaweri teqstebi.
X saukunidan mTavrulis paralelurad gvxvdeba kuTxovani anu nusxuri, igive xucuri daweriloba; nusxu-

riT gadaweril teqstebSi saTaurebi da sazedao asoebi


naweria mTavruliT, romelic erTgvar dekoratiul funqciasac iTavsebda da gabmul teqstSi saaqcento monakveTebis gamosayofad gamoiyeneboda. albaT, amitomac ewoda mrgvlovan anbans mTavruli. rac Seexaba saxelwodeba

nusxurs, romelic kuTxovani anbanisTvis ixmareba, igi


10

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

11

sasuliero xelnawerebi

saamSeneblo warwera
bolnisis sioni, 492/3-502 ww., samnaviani bazilikis tipis nageboba. samxreT-aRmosavleT saqarTvelo.

X saukuneSi ganviTarebulia qarTuli damwerlobis samive saxeoba. aqve unda aRiniSnos, rom qarTuli anbanis es
sami grafikuli forma warmoiqmna weris teqnikis ganvi-

qarTuli xelnaweri tradicia sasuliero wignebis

Tarebis safuZvelze da ar warmoadgens qarTuli anbanis

TargmniTa da gadaweriT iwyeba. igi fexdafex misde-

sistemuri cvlis Sedegs.

vs qarTvelTa mier qristianuli kulturis SeTvisebis,

da bolos, Tu erTxel kidev gavixsenebT uZveles,

axali codnis miRebisa da gamyarebis process. wignierma

V-VI ss-is mTavruliT Sesrulebul qarTul werilobiT

qristianobam saqarTveloSi moitana rogorc samyaros

Zeglebs, naTeli gaxdeba qarTuli damwerlobis warmoSo-

axaleburi xedva, miswrafeba misi sulieri wvdomisken,

bis mTavari safuZveli. epigrafikuli Zeglebis paraleRvTismSoblis miZinebis

lurad arsebuli V-VIII ss-is palimfsesturi furclebi,

taZris freskuli fragmenti.

romlebzec dasturdeba rogorc bibliuri, aseve apokri-

uSguli.

fuli da agiografiuli teqstebi, aSkarad migvaniSneben,


rom qarTuli damwerloba imTaviTve Camoyalibda ara
rogorc sakancelario, aramed rogorc samwignobro anbani. uZvelesi qarTuli palimfsestebis, romlebic dRes

12

aseve yoveldRiuri cxovrebis, materialuri yofis radikaluri cvlilebebi; man bunebrivad gamoiwvia eris
SemoqmedebiTi SesaZleblobebis gafarToveba.
qarTuli werilobiTi kulturis ganviTarebis iniciativa eklesiis wiaRidan iRebs saTaves. Tavisi arsebobis dasawyisSi ki qarTul eklesias metad rTuli winaaRmdegobis gadalaxvam mouwia, erTi mxriv, jer kidev
SemorCenil warmarTul mexsierebasa da, meore mxriv,

daculia rogorc saqarTveloSi, xelnawerTa erovnul

mazdeanur

centrsa (4000-mde furceli) da mestiis mxareTmcod-

sparseTis politikuri zewolis Sedegad ikidebda fexs.

neobis muzeumSi, aseve oqsfordSi, kembrijSi, venis na-

am winaaRmdegobaTa daZlevis erT-erT yvelaze Zlier

cionalur biblioTekaSi, asoTa grafikuli daxvewiloba,

iaraRs ki swored werilobiTi kultura warmoadgenda.

naweri striqonebis proporciuli ganlagebisa da Sesru-

amitomac Tavdapirvelad qarTuli xelnaweri tradi-

lebis manera, maTze daculi teqstebis repertuari sav-

ciis yuradReba mimarTuli iyo iseTi literaturuli

sebiT araorazrovnad migviTiTebs, rom V-VI saukuneebSi

Zeglebisken, romelTac safuZveli unda SeeqmnaT qris-

arsebobda ukve myari werilobiTi kultura.

tianobis realuri istoriis Seswavlis, sarwmunoebrivi

qarTuli xelnaweri wigni

ideologiasTan

dapirispirebaSi,

romelic

qarTuli xelnaweri wigni

13

dabadeba

xanmeti oTxTavi

Zveli aRTqmis wignTa erT-erTi pirveli qarTuli Targmani.

saxarebis uZvelesi xanmeturi redaqcia, daculia palimfsestis qveda fenaze.

Sesrulebulia xanmeturi V-VI ss-is enobrivi normiT. warmoadgens

teqsti dayofilia muxlebad; axlavs gankveTilobis niSnebi: wertili, ori

bibliis teqstis uZveles redaqcias. palimfsesti sxvadasxva drois

wertili. zeda fenaze ikiTxeba iovane oqropiris `maTes Tavis Targmaneba~.

teqstebis nakrebia. zeda fenaze daculia fsalmuni.


VI-VII, XI ss.
V-VI, XIII-XIV ss.

etrati, 439 f., zoma: 2,527,5 sm.

etrati, 99 f., gadakecili furclis zoma: 15,211,5 sm.

A 89

H 999

moralis Semecnebisa da saeklesio-saRvTismsaxuro pra-

dan fsalmunma, dabadebam da winaswarmetyvelTa (iere-

qtikis, anu liturgiis ganviTarebisaTvis.

mia, esaia, ezra) wignebma. maT paralelurad iTargmna

qristianobis gavrcelebisa da qarTuli xelnaweri

da gadaiwera zogierTi adreuli apokrifi. mazdianur

tradiciis dasawyisSi qarTuli liturgia samrevlo-

iranTan mwvave dapirispirebis pirobebSi ganviTarda

kaTedraluri xasiaTisa iyo da, Sesabamisad, saRvTis-

originaluri agiografiuli mwerloba, gaCnda amave Jan-

msaxuro praqtika, upirvelesad, mowodebuli iyo mre-

ris pirveli qarTuli Targmanebi. 476-482 wlebiT daTa-

vlis ganaTlebisa da RvTismsaxurebaSi misi wignieri

riRebuli originaluri Txzulebis, `SuSanikis wamebis~,

CarTvisaken. amitomac qarTuli eklesiis wiaRSi moRva-

Tanaxmad, V s-is 70-ian wlebSi saqarTveloSi ukve ar-

we xelnawerTa Semqmnelebis gansakuTrebuli yuradReba

sebobda saxarebis, pavles epistoleebis, fsalmunisa da

miipyro bibliam, upirvelesad, axali aRTqmis wignebi-

wminda mowameTa, anu agiografiuli wignebi.

dan saxarebam da samociqulom, xilo Zveli aRTqmi14

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

15

saxareba erT-erTi pirveli bibliuri wignia, romelic qarTvelebma qristianobis miRebisTanave Targmnes.
misi uZvelesi Targmanebi gvxvdeba V-VII ss-iT daTariRebul palimfsestur fulrcelbze. es pirveli teqstebi gadawerilia mTavruli anbaniT, maTSi dasturdeba
aRniSnuli epoqis enobrivi Tavisebureba zmnis subieqturi da obieqturi pirebisa da xarisxis formebis `xan~ prefiqsiT warmoeba. Aamitomac aseT teqstebs
xanmet redaqciebs uwodeben. palimfsestur furclebze
gadawerili oTxTavebi jer kidev ar aris gaformebuli sazedao asoebiTa da sxva ornamentuli elementebiT. amgvar wignebSi xanmeti dekoris funqcias muxlis
dasawyisSi gamoyenebuli monumentuli sazedao asoebi
asrulebs. saxrebebis mxatvruli elementebiT Semkoba
mogvianebiT X-XI ss-dan daiwyo.
calkeuli Zeglebis Targmnis paralelurad Sedga
saRvTismsaxuro-liturgikuli daniSnulenis krebulebi:

leqcionari samrevlo da samonastro msaxurebaSi


sxvadasxva dResaswaulisTvis dadgenili wesgangeba, romelic moicavs Zveli da axali aRTqmis teqstebs. unda
aRiniSnos, rom am saxis krebulis uZvelesi VII saukunis
nimuSi, romelic Tavis droze sinas mTis wm. ekaterines
monastris wignsacavis sakuTreba iyo, amjerad danawevrebuli saxiT inaxeba gracis universitetSi (avstria,
27 fueceli), birmingemsa (britaneTi, 2 furceli) da
safrangeTis nacionalur biblioTekaSi (parizi, 1 furceli). es aris erTaderTi adreuli xelnaweri, romlis
furclebic xelaxla ar gamouyenebiaT sawer masalad.
leqcionarma, rogorc liturgikulma krebulma, aqtiuri pozicia X s-is dasasrulamde SeinarCuna, Tumca ki
SemorCenilia XI s-iT daTariRebuli erTi wignis fragmentic.
iadgari mTeli wlis saRvTismsaxuro teqstebi,
fsalmunisa da bibliis sxva wignebidan Sesabamisi sakiTxavis erTobliobiT. iadgarebi arsebobas inarCunebs
X s-is dasasrulamde. Semdgom epoqaSi isini saTaves
udeben sxvadasxva Sinaarsis saRvTismsaxuro krebulebs: Tvenebi, marxvani, paraklitonebi da a.S. iadgarebis
uZvelesi nimuSebi daculia sinis mTis wm. ekaterines
monastris wignsacavSi.

16

qarTuli xelnaweri wigni

ierusalimuri leqcionari
daculia palimfsestis qveda fenaze; asaxavs RvTismsaxurebis adreul, ierusalimur wess.
Sesrulebulia VIII s-is enobrivi haemeturi normiT. am wignis berZnuli pirvelwyaro
dakargulia. xelnawerma fragmentulad moaRwia. misi meore, Semavsebeli nawili daculia
sxava (Q 333) xelnawerSi. zeda fenaze warmodgenilia gviandeli saRvTismsaxuro krebuli
paraklitoni.
VIII, XIII-XIV ss.
etrati, 51 f., zoma: 1612,5 sm.
H 1329

qarTuli xelnaweri wigni

17

leqcionari
leqcionaris erT-erTi gviandeli nusxa,
gadawerili imgvar samonastro centrSi,
romelic XI saukuneSic inarCunebda
tradiciuli saRvTismsaxuro
wignebisadmi interess. Sesrulebulia
mTavruliTa da nusxuriT, muqi
yavisferi melniT, saTaurebi
gamoyofilia singuriT. moixsenieba
XI saukunis cnobili feodali liparit
baRvaSi.
1049 w.
etrati, 43 f., zoma: 30,522,8 sm.
gadamweri miqael inCuxi
Q 1376

18

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

19

tbeTis (svanuri) mravalTavi


samonastro daniSnulebis
krebuli. Seicavs
homiletikuri, agiografiuli,
egzegetikuri da apokrifuli
74 Txzulebis adreuli,
palestinuri teqstebis
Targmanebs. Mmomgeblebi
arian mamfali mtbevari
iovane da mama Teodore.
xelnaweris ZiriTadi nawili
Sesrulebulia mrgvlovaniT,
nusxuriT gadawerilia
1 Tavi. teqstis samkaulad
gamoyenebulia teqstis
melniTa da singuriT
Sesrulebuli sazedao asoebi;
calkeuli gverdebis aSiebze
mixatulia sxvadasxva figura.
X s.
etrati, 242 f., zoma: 38,530 sm.
Mmomgeblebi: mamfali mtbevari
iovane da mama Teodore.
gadaweris adgili: taoklarjeTi
A 19

mravalTavi RvTismsaxurebis damxmare krebuli.


aerTianebs saeklesio kalendarze gawyobil wm. mamaTa
qadagebebs, agiografiul Txzulebebsa da apokrifebs.
bizantiur mwerlobaSi mravalTavis analogs warmoadgens panegirikoni. mravalTavebi adreuli krebulebia.
maTi Sedgena ukavSirdeba calkeuli sauflo dResaswaulis Camoyalibebis periods, razec mianiSnebs xelnaweris aSiaze dResaswaulTa sagangebo aqcentirebisaTvis
darTuli miTiTebi. dRemde cnobilia IX-XI saukunis
rogorc klarjul-palestinuri, aseve aTonuri warmomavlobis qarTuli mravalTavebi.

20

qarTuli xelnaweri wigni

parxlis mravalTavi.
krebulis saxelwodebac warmodgeba xelnaweris damzadebis adgilis mixedviT. igi
qarTul xelnawer wignTa Soris gamorCeulia Tavisi sididiT. Sesrulebulia maRali
xarisxis etratze, teqsti naweria lamazi, mkafio nusxuriT, yavisferi melniT. samkauli
teqsts TiTqmis ara aqvs, sazedao asoebis umetesoba naweria yavisferi melniT,
singuriT sakmaod cota. Seicavs naTargmn da originalur Txzulebebs. Aam xelnaweriT
moaRwia Cvenamde `SuSanikis wamebisa~ da `abos wamebis~ teqstebma.
X s.
etrati, 658 f., zoma: 45,533,5 sm.
Ggadamweri: gabriel patarai
gadaweris adgili: parxlis monasteri
A 95

qarTuli xelnaweri wigni

21

red monastrebi warmoadgendnen mTavar skriptoriumebs, romelTa saqmianoba Tanamedrove qristianul samyarosTan mWidro kulturul-sarwmunoebrivi kontaqtebis
safuZvelze viTardeboda. qarTuli saxelmwifoca da,
bunebrivia, werilobiTi kulturac mudam gaxsnili iyo
mravalerovani qristianuli sivrcis inteleqtualuri
da kulturuli gamocdilebis misaRebad. amgvari kontaqtebi ki qarTul eklesias hqonda rogorc sakuTriv
saqarTveloSi Camosuli moRvaweebis, aseve uSualod
qarTveli ber-monazvnebis qristianobis wiaRTan siria, palestinasTan mWidro urTierTobis wyalobiT,
rasac jer kidev V-VI ss-Si Caeyara safuZveli, rodesac
qarTvelma moweseebma mimarTes rogorc palestiniaSi
arsebul sabawmidis lavras, aseve Crd. siriaSi, antioqiis maxloblad mdebare svimeon mesvetis monasters.
gasakviri arc isaa, rom VI saukuneSi saqarTveloSi Sua
mdinareTidan Semovidnen da damkvidrdnen asureli mafsalmuni

mebi (qarTuli tradicia maT camet asurel mamad moi-

cnobilia `mcxeTis daviTnis~ saxeliT. savaraudod, warmoadgens fsalmunis adreul, aleqsandriul

xseniebs), romelTa gamocdilebam sagrZnoblad Seuwyo

redaqcias. gadawerilia asomTavruliT; ZiriTadi teqstis garda, wignSi Setanilia fsalmunTan

xeli samonastro cxovrebis organizaciasa da xelnawe-

dakavSirebuli sxva Txzulebebi. xelnawers boloSi dekoris funqciiT darTuli aqvs savaraudod
stilizebuli albanuri anbani (246r-v).

ri tradiciis ganviTarebas saqarTveloSi, gansakuTrebiT ki mis aRmosavleT regionebSi, sadac qarTuli xelnaweri tradicia, rogorc aRvniSneT, jer mazdeanuri

X, XI ss.
etrati, 261 f., zoma: 19,815,3 sm.
A 38

mravalTavebSi

gaerTianebuli

Txzulebebi

ume-

tes SemTxvevaSi dReisaTvis daculia mxolod qarTul


Targmanebis saxiT. isini warmoadgenen adreqristianul
teqstebs, romelTac sagangebo mniSvneloba eniWebaT
qristianuli mwerlobis istoriis kvlevaSi. mravalTavi
arsebobas inarCunebs X-XI saukeneTa mijnamde. Semdeg
igi gardaiqmneba Sereuli saxis krebulad, romelsac ar
axlavs miTiTeba saeklesio kalendarze da warmoadgens
ara saRvTismsaxuro praqtikisaTvis gankuTvnil, aramed
samrevlo-samonastro ganaTlebisaTvis gankuTvnil sakiTxav wigns.
qarTuli eklesiis wiaRSi Casaxuli xelnaweri tra-

22

Sio MmRvimeli, asureli mama

diciis ganviTareba, ra Tqma unda, mWidrod daukavSirda

XVIII s-is miniatiura

CvenSi samonastro cxovrebis organizaciis faqts. swo-

S 3269

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

23

daviT garejeli

saeklesio-samonastro centrebSi. iq moRvawe qarTvel-

XVIII s-is miniatiura

ma berma ioane-zosimem Seadgina umniSvnelovanesi en-

S 3269

ciklopediuri xasiaTis liturgikuli krebuli Sin. geo.


O.34 da Targmna erT-erTi uZvelesi astrologiuri
traqtati ezra winaswarmetyvelis `kalanda~. swored
iovane-zosimes mier Seqmnil xelnawerSi vxvdebiT erovnuli msoflmxedvelobis erT-erT qvakuTxedad cnobil
Txzulebas `qaba da dideba qarTulisa enisa~. dRes es

Wil-etratis iadgari
gansakuTrebul yuradRebas imsaxurebs, upirvelesad, saweri
masalis TvalsazrisiT, vinaidan masSi erTdrouladaa
gamoyenebuli Wilisa (papirusis) da etratis furclebi.
teqsti asaxavs VII-VIII saukuneebis ierusalimur praqtikas; misi
berZnuli modeli dRes dakargulia. gadawerilia A kuTxovani
mrglovaniT, axlavs marginaluri niSnebi. erT-erT minawerSi
moixsenieba iovane, savaraudod, gadamweri.
X s.
etrati, papurusi, 313 f., zoma: 11,210 sm.
gadamweri: iovane
gadaweris adgili: sabawmidis monasteri
H 2123

iranisa da Semdgom ki muslim arabTa mZime zewolis pirobebSi viTardeboda.


aRniSnuli periodis qarTuli werilobiTi kulturis ganviTarebaSi sagangebo roli daekisraT palestinis kerebSi, gansakuTrebiT ki sabawmidis monasterSi,
moRvawe qarTvel ber-monazvnobas, romelic iq intensiur samwignobro saqmianobas eweoda X-is 70-80-ian wlebamde.
sabawmiduri qarTuli xelnawerebi TviT am lavris
samwignobro tradiciis saukeTeso sabuTs warmoadgenen.
swored aq Seiqmna oTxTavis, samonastro wesgangebis,
anu tipikonisa da saRvTismsaxuro krebulebis sabawmiduri redaqciebi, romlebic gavrcelda saqarTvelos

24

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

25

xelnawerebi inaxeba sinis mTis wm. ekaterines monastris


sacavSi, vinaidan X s-is dasasrulidan, sabawmidaze muslim arabTa momZlavrebis Semdgom, qarTulma koloniam
sinis mTaze gadainacvla da iq gaagrZela moRvaweoba.
wm. ekaterines monastris sacavSi 239 qarTuli xelnaweri da fragmenti inaxeba. es erT-erTi uZvelesi da
umdidresi koleqciaa.
unda aRiniSnos isic, rom klarjuli da sinur-palestinuri qarTuli xelnawerebi kargad asaxaven adreuli
xanis qristianul mwerlobasa da zogadad werilobiT
kulturaSi ara mxolod berZnuli, aramed qristianuli arabuli da siriuli kulturebis did rols. am periodis mwerloba Tavisufalia romelime konkretuli
centris diqtatisagan. igi Tanabrad iRebs da areklavs
qristianul arealSi gaerTianebuli tradiciuli kulturebis mxatvruli da simbolur-alegoriuli azrovnebis umniSvnelovanes tendenciebs.
VIII-X saukuneebSi garda sabawmidis lavrisa, qarTvelebi palestinaSi moRvaweoben xaritonis lavraSi, imave
palavraSi.
VIII s-dan saqarTvelos politikurma da kulturul
ma

centrma

qveynis

tao-klarjeTSi,

samxreT-dasavleTiT,

gadainacvla.

am

istoriul

periodidan

qarTu-

li werilobiTi tradiciis udides kerad iqca swored


tao-klarjeTis samonastro centrebi, romelTac mWidro kavSiri hqondaT sabawmidis lavrasTan. tao-klarjeTis samonastro kolonizaciis sulisCamdgmeli mama
grigoli xancTis monastris wesgangebis Sedgenisas sabawmidur tipikonsac iTvaliswinebda. xelnaweri wignis
repertuari gafarTovda. man moicva sasuliero mwerlobis yvela dargi. Tu adreuli xanis qarTul xelna-

`iovane oqropiris cxovreba~


giorgi aleqsandrieliseuli teqstis qarTuli Targmani,
Sesrulebuli palestinaSi tao-klarjeTidan wasuli moRvaweebis mier.
ganekuTvneba sagangebod gadaweril wigns. naweria kaligrafiuli
nusxuriT, yavisferi melniT, saTauri mTavruliTa da singuriT.

werebSi vxvdebiT Zveli aRTqmis calkeul wignebs, swo-

rveulebrivi saTvalavisTvis gamoyenebuli qarTuli da berZnuli

red tao-klarjeTis erT-erT lavraSi, oSkSi, gadaiwera

asoebi Savi da wiTeli melniTaa dekorirebuli. teqsts uZRvis ioane

moses xuTwigneulis qarTuli redaqciis sruli teqsti.

oqropiris miniatiura.

himnografiul da agiografiul krebulebSi Targmnili


Zeglebis paralelurad Tavi moiyara originalurma qar-

968 w.
etrati, 257 f., zoma: 1512 sm.

Tulma mwerlobam. TandaTanobiT Sedga Sereuli tipis,

gadamweri iovane safareli; momgebeli miqael fanaskerTeli

SemecnebiT-saganmanaTleblo

gadaweris adgili xaritonis lavra

xasiaTis

krebulebi.

Ca-

moyalibda rogorc xelnaweris mxatvrul-dekoratiuli

H 2124

gaformebis, aseve marginaluri da liturgikuli daniS-

26

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

27

nulebis niSanTa sistemebi. qarTuli xelnaweri wignis

drnic rwmenis WeSmaritebiT utoldebian berZnebs; isini

iluminirebuli, anu moxatuli egzemplarebis arseboba

Tanasworni arian, rogorc marTa da mariami. X sauku-

ganapiroba wignis Seqmnis materialuri, anu finansuri

neSi, rogorc zemoTac aRvniSneT, iqmneba qarTuli enis

SesaZleblobebis zrdam. swored tao-klarjeTSi Caeya-

saxotbo nawarmoebi `qeba da dideba qarTulisa enisa~,

ra safuZveli samefo dinastiisa da didi feodaluri

xolo X s-is 70-ian wlebSi xelnawer tradiciaSi ukve

saxlebis mzrunvelobas.
mwognobarTa materialuri uzrunvelyofis saqmeSi.
grigol xanZTelisaTvis didaznaur gabriel dafanCulis mier naTqvami sityvebi - `aw Cuen Tana ars orcieli keTili da Tquen Tana ars sulieri keTili, da ese
SevzavneT urTierTas~ Tavisi gamovlineba ara marto

`moqceva qarTlisa~. naweria mTavruliTa da nusxuriT, yavisferi melniT, saTaurebi


singuriT. ar axlavs samkaulebi. teqstis dasawyisis mimaniSnebeli ramdenime striqonis

xelovnebam ganviTarebis aRmavali gziT iwyo svla. bi-

an zogjer naxevari gverdis gaswvriv CamogrZelebuli aso `qanis~ anu qanwilisa da

zantiur sivrceSi arsebuli mxatvruli motivebis aTvi-

varskvlavis formis niSnebi.

sazedao

dekorirebuli;

X s.

gansakuTrebuli

etrati, 286 f., zoma: 2822 sm.

yuradReba daeTmo oTxTavebis moxatulobas. Seiqmna

gadamwerebi: iovane-bera, ori anonimi

feradovani, mravalfiguriani kompoziciis mdidruli

gadaweris adgili: Satberdi

miniatiurebiT Semkuli sagangebo `sazeimo~ wignebi,

S 1141

xolo samonastro daniSnulebis egzemplarebi Seimko


dekorirebuli ornamentuli sawinamZRvre jvrebiT.
amave dros, aq, am wiaRSi safuZveli Caeyara qarTuli

qarTuli eklesiis cnobili mama


tao-klarjeTis samonastro

saeklesio-samonastro

mSeneblobis iniciatori

wesisken orientacias. es procesi, ra Tqma unda, TviT

S 3269

pirveli Sereuli krebuli, romelSic Sesulia qarTvelTa gaqristianebis istoria

nis saqmeSic pova. IX-X ss-dan qarTuli xelnaweri wignis

teqstis

XVIII s-is miniatiura

sasuliero mwerlobis mniSvnelovan TzxulebaTa Semcveli saganmanaTleblo funqciis

saeklesio-samonastro mSeneblobis, aramed wignis Seqm-

sebisa da gadamuSavebis Sedegad daixvewa.

grigol xancTeli

Satberdis krebuli

tradiciis

konstantinepoluri

qarTuli saxelmwofos politikuri orientaciis Tanmdevi movlena iyo. VIII saukuneSi saqarTvelos samxreTdasavleTiT Camoyalibebulma tao-klarjeTis samefom
X s-is 80-ian wlebSi samefo-samTavroTa gaerTianebis
gziT safuZveli Cauyara erTian qarTul saxelmwifos.
saxelmwifoebriv erTianobas eklesiuri erTobis ganmtkicebac mohyva. xalifatis orsaukunovanma dapyrobiTma
politikam da muslimuri ideologiis Zlierma zewolam
gamokveTa qarTuli werilobiTi kulturis erovnuli
tendenciebi,

gaRviveba

daiwyo

mesianisturma

ideam.

VIII saukunis agiografiuli Txzulebis, `abos wamebis~,


avtori ioane sabanisZe qadagebs qarTlis, rogorc muslimuri samyarosagan qristianobis damcavi jebirisa da
wminda mowameTa mSobeli qveynis Sesaxeb, romlis mkvi-

28

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

29

miqael modrekilis iadgari


X s. sagangeboda Sedgenili adrebizantiuri xanis
himnografiuli krebuli, romelmac Semoinaxa X saukuneSi
qarTul enaze arsebuli yvela sagalobeli, rogorc
originaluri, aseve Targmnili. teqstSi, striqonebis zemoT da
qvemoT singuriT miwerilia Zveli sanoto niSnebi nevmebi,
rac musikis istoriisTvis mniSvnelovani movlenaa. xelnaweri
gadawerilia klasikuri nusxuriT, sityvaTa Semoklebis,
anu daqaragmebis tradiciuli wesis gareSe, Savi melniTa
da singuriT; gaformebulia feradi sazedao asoebiTa da
sworxazovani ornamentirebuli TavsamkaulebiT.
978-988 ww.
etrati, 727 f., zoma: 2621 sm.
gadamwerebi: miqael modrekili da ori anonimi
gadaweris adgili: Satberdi
S 425

Cndeba qarTvelTa gaqristianebis qronika: `moqceva qarTlisa~. paralelurad savsebiT naTeli xdeba Zlieri
qristiani

mokavSiris

arsebobis

aucilebloba.

aseTi

mokavSire ki bizantiis imperia iyo, romelmac, Tavis


mxriv, miaRwia aRmavlobasa da hegemonias aRmosavleTis
qristianul samyaroSi.
X s-is 80-iani wlebidan qarTuli kultura da masTan erTad xelnaweri tradiciac aRmavlobas ganicdis.
saRvTismsaxuro-samonastro
paralelurad

viTardeba

originaluri,

aseve

daniSnulebis

sxvadasxva

naTargmni

mwerlobis

Janris

rogorc

literatura,

kerZod,

sasuliero poezia, ganmartebiTi anu egzegetikuri Zeg


lebi, dgeba saeklesio samarTlis wignebi, yalibdeba
dogmaturi literaturis gamaerTianebeli krebuli
dogmatikoni. XII s-dan saqarTveloSi Zlierdeba samwignobro-saganmanaTleblo centrebi gelaTisa da iyalTos akademiebi; iqmneba maTTan arsebuli wignsacavebi,
romlebSic Tavs iyris sxvadasxva samonastro centrSi
gadawerili xelnawerebi; farTovdeba xelnaweri wignis
SemecnebiTi funqcia; dgeba Sereuli saxis krebulebi,
romlebSic sasuliero mwerlobis Zeglebis paralelu-

30

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

31

sZlispirni da RvTismSoblisani

parxlis oTxTavi

himnografiuli krebuli, romelSic mkveTradaa aRniSnuli

samonastro daniSnulebis wigni. ar aris ilustrirebuli.

sadeklamacio-liturgikuli niSnebi, Tanamedrove

gadawerilia SatberdSi da Sewirulia iovane naTlismcemlis

TvalsazrisiT, sanoto sistemis adreuli eqvivalenti.

saxelze axalaSenebuli parxlis monastrisaTvis. teqsti

xelnawerebSi dadasturebuli amgvari niSnebi miuTiTebs

gadawerilia mTavruliT, yavisferi melniT; sazedao asoebi da

X s-is saeklesio musikis ganviTarebis myar sistemaze. Nnaweria

saTaurebi singuriT. xelnawers uxvad moepoveba minawerebi,

nusxuriT, dasawyisi asoebi, saTaurebi, ZlispirTa garkveuli

romelTa meSveobiTac iqmneba misi Semdgomi gadanacvlebis

jgufis saxelwodebebi singuriT.

naTeli suraTi. XVIII saukuneSi xelnaweri ganaaxla da nakluli


adgilebi qaRaldze gadawerili teqstiT Seavso qarTlis

EX s.
etrati, 229 f., zoma: 17,211,3 sm.
gadamweri: iordane
A 603

mefe vaxtang VI-is qaliSvilis, anuka batoniSvilis vaJma,


mTavardiakvanma, nikoloz abaSiZem.
973 w.
Eetrati, qaRaldi. 260 f. (238 f. etrati, 22 f. qaRaldi),
zoma: 22,919,9 sm.
gadamweri: iovane bera, aRmdgeneli nikoloz abaSiZe
gadaweris adgili: Satberdi
A 1453

32

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

33

jruWis I oTxTavi
qarTuli oTxTavis uZvelesi redaqcia, erTerTi pirveli klasikurad ilustrirebuli
xelnaweri. naweria mTavruliT, Savi melniT,
saTaurebi da sazedao asoebi singuriT.
maTesa da markozis saxarebaTa daboloebi,
romlebic miniatiurebian furclebze gadadis,
mxatvars daumTavrebia. am epoqis erTaderTi
xelnaweria, romelSic moxseniebulia mxatvari
Tevdore kamaraTmwerali. xelnaweris

wyarosTavis I oTxTavi
taoklarjuli saliteraturo skolis erT-erTi
gamorCeuli wigni. oTxTavis teqsti Zveli
opizuri redaqciisaa. xelnaweri Semkulia
kamariani kanonebiTa da miniatiurebiT,
romlebic Sesrulebulia e. w. xalxuri
xelweriT. msgavs grafikul formas vxvdebiT
svaneTSi dacul adreul xatebze. xelnaweris
gadamweria gabriel patara.

Semkulobas warmoadgens jvrebi, kamarebi, 8

X s-is miwuruli

kanoni da amdenive ilustracia. win uZRvis

etrati, 216 f., zoma: 2219 sm.

kvadrifoliumis moyvanilobis sawinamZRvre

gadamweri: gabriel patara

jvari. TaRovan CarCoSi Casmuli RvTismSobeli

dagaweris adgili: tao-klarjeTi

yrmiTurT, maxareblebisa da kurnebis scenebi.

A 98

936-940 ww.
etrati, 297 f. zoma: 2621 sm.
gadamweri gabrieli, momxatveli Tevdore,
momgebeli grigol mirdatis Ze
gadaweris adgili: Satberdi
H 1660

34

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

35

rad gaerTianebulia astrologiuri Sinaarsis Txzule-

metoqeobis gancdam ganawyo qarTuli wignieri sazoga-

bebi. werilobiTi kultura saxelmwifo zrunvis sagnad

doeba dainteresebuliyo da safuZvlianad aeTvisebina

iqca.

bizantiuri kultura. axla ukve mTavari yuradreba mii-

xelaxla iTargmneba da berZnul dedans uaxlovde-

pyro imperiis centrSi arsebulma samonastro centre-

ba sasuliero mwerlobis adre Targmnili Txzulebebi.

bma. swored IXs-dan daiwyes aq moRvaweoba qarTvelebma

am periodSi gansakuTrebiT gamoikveTa qarTuli sasu-

jer berZnul, xolo Semdgom sakuTriv qarTul monas-

liero mwerlobis erovnuli Sinaarsi; gaCnda berZnul

trebSi.

samyarosTan erTgvari metoqeobis tendenciac, rac ga-

Tavdapirvelad qarTvelTa yuradreba miipyro ulu

napiroba konstantinepolis diqtatma qristianuli aR-

mbos anu olimpis mTam, romelzec IX saukunis 60-ian

mosavleTisa da maT Soris saqarTvelos mimarT. swored

wlebSi daemkvidra cnobili qarTveli moRvawe ilario-

gelaTis biblia
uwodeben katenebian
bibliasac, radganac teqsts
axlavs katenebi anu Bbibliuri
teqstisBganmartebani.
Sesrulebulia mxedrulze
gardamavali nusxuriT, baci
yavisferi melniT. sawer
masalad gamoyenebulia
maRali xarisxis aRmosavluri
qaRaldi. xelnaweri,
savaraudod, gadawerilia
gelaTis monasterSi,
romelSic XII s-Si gaaqtiurda
saRvTismetyvelo saqmianoba
da daarsda gelaTis akademia.
XII s.
qaRaldi, 302 f.
zoma: 3727,6 sm.
A 1108

36

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

37

ni. man sxva monazvnebic miizida da safuZveli Cauyara


qarTvelTa kolonizacias. olimpze qarTvelebi moRvaweobdnen ramdenime savaneSi: RvTismSoblis eklesiaSi
`quabsa sayofelsa qarTvelTasa~, lavra kraniaSi, `sayofelsa wmidaTa kozman-damianesaTa~.
ilarin qarTvelis mowafeebma imperator basilis
winadadebiT 876 wels konstantinepolis maxloblad,
bosforis srutis evropuli sanapiros centrSi daaarses romanas (hromanas) monasteri. saqarTvelos samefo
karis, kerZod, Tamar mefisa da Semdgom erekle II-is sagangebo zrunvis sagans warmoadgenda kunZul kviprosze
arsebuli Jaliis imave Raliis qarTuli monasteri.
980-983 wlebSi daarsda qarTuli werilibiTi kulturis istoriaSi erT-erTi umniSvnelovanesi samonasdaviT IV aRmaSenebeli

tro centri aTonis iverTa monasteri, romelSic Ca-

1089-1125

moyalibda gansakuTrebuli samwignobro-mTargmnelobi-

gelaTis freska

Ti da kaligrafiuli skola. swored am skolam, misma


mesveurebma eqvTime da giorgi aTonelebma da maT
irgvliv Sekrebilma mwignobar berTa jgufma iovane
grZelisZem, arsen ninowmindelma, iovane xaxulelma da
sxvebma X-XI saukuneebSi warmarTes qarTuli sasuliero
mwerlobis farTo saganmanaTleblo-SemecnebiTi mimarTuleba; maT Semoitanes da daamkvidres dasavluri-bi-

Sereuli krebuli
pirveli TariRiani qaRaldze daculi xelnaweri wigni, romelic yuradRebas
ipyrobs Tavisi SedgenilobiT. saeklesio cxovrebisaTvis mniSvnelovani

zantiuri kulturis yvela mniSvnelovani monapovari da

teqstebis paralelurad masSi CarTulia arabulidan Targmnili

amave dros SeinarCunes da ganaviTares qarTuli lite-

astrologiuri Txzuleba, romelic ilustrirebulia. Lilustraciebi

raturis erovnuli Sinaarsi. aTonelebis periodis qar-

diskoSi Caxatuli mTvare fazebiTurT, varskvlavTa sidide-simciris

Tuli sasuliero xelnaweri gamoirCeva Janrobrivi mra-

amsaxveli diagrama, zodiaqoTa gamosaxulebebi darTulia teqstze ara

valferovnebiT, saeklesio-samonastro cxovrebis axleburi reglamentaciiT, samecniero codnis damkvidrebis


tendenciiT. ar darCenila sasuliero mwerlobis arc
erTi dargi, romelsac ar Sexeboda eqvTime da giorgi

misi mxatvruli Semkobis mizniT, aramed astrologiuri codnisaTvis


saWiro TvalsaCinoebis Sesaqmnelad. zodiaqoebs ornamentis saxiT win uzis
mxatvruli gemovnebiT Sesrulebuli qufuri Srifti, xelnawerSi aseve
warmodgenilia jvarcmis kompozicia. wigni ekuTvnoda qarTlis mefe
vaxtang VI-s.

aTonelebis xeli. maT saxelebs ukavSirdeba oTxTavis


axali, berZnulTan Sedarebis gziT Seqmnili redaqciebis Camoyalibeba, qarTuli eklesiis saRvTismsaxuro
cxovrebis ganaxlebis anu konstantinepolur wesze ga-

1188-1210 ww.
qaRaldi, 214 f., zoma: 2330.5 sm.
erTi nawilis gadamweri: esaia
A 65

dasvlis procesi. eqvTime aTonelis iniciativiT dgeba


enciklopediuri xasiaTis saganmanaTleblo krebulebi.
dRes aTonis ivironis wignsacavSi 86 qarTuli xelnaweria daculi.

38

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

39

martvilis oTxTvi
martvilis oTxTavi, gadawerili WyondidSi (martvilSi).
damkveTi ivane farjaniani. xelnawers amkobs ornamentirebuli
sazedao asoebi da maTesa da markoz maxareblebis miniatiurebi.
teqsti naweria yavisferi melniT, saTaurebi da mniSvnelovani
adgilebi singuriT. hyavs ori gadamweri. mwared codvili

1050 w.
etrati, 186 f., zoma: 2319 sm.
gadamwerebi: ioane mesvete da arseni eSisZe.
gadaweris adgili: martvili
S 391

arseni eSisZe da ioane mesvete.

40

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

41

oTxTavi

jruWis II oTxTavi

gadawerili kaligrafiuli mTavruliT, maRali xarisxis etratze, yavisferi melniT,

cnobilia axali jruWis saxelwodebiT. XII-XIII ss-Si unda iyos rogorc mxatvruli stilis

sazedao asoebi singuriT. wigni Semkulia kamarebiT, feradovani sazedao asoebiTa da

TaviseburebebiT, aseve miniatiurebis siuxviT qarTul ilustrirebul oTxTavTa Soris erT-erTi

TavsamkaulebiT. Bbolosamkaulad gamoyenebulia moxatuli jvari berZnuli warweriT.

gamorCeuli wigni. 334 miniatiura da wignis dekoratiuli sistemis sxva elementebi originaluri

axlavs markozisa da lukas gamosaxulebebi.

qarTuli samxatvro tradiciis sawyisebze dgas. kompoziciebi warmodgenilia or an sam iarusad,

moxatuloba savaraudod Sesrulebulia

Savi mTis saliteraturo skolisTvis damaxasiaTebeli xelweriT.


1054 w.

an darRveulia miniatiurebis CarCoTi SemosazRvruli sivrce da figurebi teqstSia SeWrili.


cnobilia xelnaweris momxatveli miqaeli, romelic imavdriulad wignis gadamweria.

Eetrati, 266 f. zoma: 14,5911,4 sm.

XII s.

Ggadamweri: miqaeli

Eetrati, 278 f., zoma: 24,518,6 sm.

S 962

Ggadamweri da momxatveli: miqaeli


H-1667

42

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

43

jruWis II oTxTavi

44

qarTuli xelnaweri wigni

jruWis II oTxTavi

qarTuli xelnaweri wigni

45

Mmaqsime aRmsarebeli, RvTismSoblis cxovreba

`gamocxadeba wmidisa maxareblisa da RvTismetyvelisa iovanesi~,

RvTismSoblis cxovrebis amsaxveli yvelaze sruli Txzuleba, romlis berZnuli an sxvaenovani

andria kesaria-kapadukielis Targmaneba

analogi cnobili ara aris. ukavSirdeba uZveles qristianul Zegls iakobis pirvelsaxarebas.

apokalipsis pirveli qarTuli Targmani. vinaidan axali aRTqmis es wigni yvelaze gvian Seitanes

MTxzuleba iTargmna aTonis mTis qarTul skriptoriumSi; mTargmnelia eqvTime MmTawmideli.

saxarebaSi, qarTul tradiciaSi iTargmna X s-Si. Targmani Seasrula aTonis skolis damaarsebelma

gadawerilia etratze kaligrafiuli nusxuriT, saTaurebi da sazedao asoebi mTavruliT,

eqvTime mTawmidelma. wigni imiTacaa saintereso, rom nusxuriT gadaweril xelnawerTa Soris

oqromelniT. Semkulia ornamentuli wnuliT, teqsts uZRvis lukasa da iovane maxareblebis

igi yvelaze adreuli TariRiani krebulia. xelnaweris anderZSi daculia cnoba basili da

miniatiura.

konstantine keisrebis winaaRmdeg barda skliarosis amboxebis Sesaxeb.

X-XI ss.

978 w.

eEtrati, 332 f., zoma: 16,511,4 sm.

etrati, 210 f., zoma: 17,512,5 sm.

Ggadamweri: mowese benediqte

gadamweri: saba kuti

gadaweris adgili: aTonis mTa

gadaweris adgili: olimpi, lavra krania.

A 40

H 1346

46

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

47

mcire svinaqsari

krebuli. 400 furcliani wignidan amJamad SemorCenilia

am krebulma safuZveli Cauyara qarTul eklesiaSi axali,

144 f. Semkulia 72 miniatiuriT, romlebzedac gamosaxulia

konstantinepoluri tipikonisa da kalendaruli sistemis SemoRebas,

rogorc siuJetebi saxarebidan, aseve wmindanebi. wignis Seqmna

moZravi ciklis axali gegmisa da Sedgenilobis gansazRvras. mcire

finansurad uzrunvelyo banas episkoposma zaqariam.

svinaqsarma warmoSva saRvTismsaxuro-himnografiuli krebulebis axali


saxeobebi Tveni, marxvan-zatikni, paraklitoni. xelnaweri Sesrulebulia
etratze nusxuriT, yavisferi melniT, sazedao asoebi da saTaurebi
singuriT. is aris yvelaze farTod ilustrirebuli saRvTismsaxuro

48

qarTuli xelnaweri wigni

1030 w.
etrati, 144 f., zoma: 2721 sm.
gadaweris adgili: konstantinepoli, xoras monasteri
A 648

qarTuli xelnaweri wigni

49

vanis oTxTavi
wignis xelovnebis gamorCeuli
nimuSi gansakuTrebul
Rirebulebas iZens, vinaidan
igi Seiqmna mefe TamarisTvis
misive dakveTiT. gaformebis
xarisxiTa da SesrulebiT
erT-erTi upirvelesTagania
`sazeimo~ xelnawerebs Soris.
Ggadawerilia maRali xarisxis
TeTr etratze, nusxuriT,
uxvadaa gamoiyenebuli
oqromelani. Semkulia
mdidruli kamarebiT,
TavsamkulebiT, saxarebaTa
Tavebis dasawyisSi
warmodgenilia oriarusiani
miniatiurebi. xelnaweris
Seqmnis organizatori da
gadamweria konstantinepolis
romanas monasterSi moRvawe
iovane, momxatveli
bizantieli miqael koreseli.
XII-XIII ss.
etrati, 274 f.,
zoma: 29,121 sm.
gadamweri: iovane
mxatvari: miqael koreseli
gadaweris adgili: romanas
monasteri
A 1335

50

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

51

mcire sjulis kanoni


eqvTime aTonelis Targmani, es aris saeklesio samarTlis pirveli qarTuli
Targmani, Sesrulebuli avtokefaluri qarTuli eklesiis aRmavlobis periodSi.
aerTianebs sxvadasxva kanonikuri xelnaweri wignis masalas, maT Soris
qarTulsac. gadawerilia cnobili kaligrafis, basilis, mier. wignis Seqmnis
iniciatoria banas episkoposi zaqaria.

didi svinaqsari
saeklesio kalendarze gawyobili es saRvTismsaxuro wigni aerTianebs msoflio da qarTuli
eklesiebis wmindanTa mokle cxovrebebsa da wamebebs. Mmisi meSveobiT vecnobiT sofiawmidis,
stodielTa savanisa da aTonis iverTa monastris liturgikul praqtikas. Ddidi svinaqsari
1036 wels berZnulidan Targmna da qarTuli masaliT Seavso giorgiM mTawmidelma. es
xelnaweri dafinansebuli da gadawerilia Sav mTaze XI s-Si moRvawe cnobili kaligrafebis,
daviT da iovane jibisZeebis, mier. naweria nusxuriT, yavisferi melniT, saTaurebi
asomTavruliTa da singuriT. Semkulia sworxazovani TavsamkaulebiTa da sazedao asoebiT.

1031 w.
etrati, 204 f., zoma: 1915,5 sm.
gadamweri: basili
S 143

X s.
etrati, 452 f., zoma: 2217 sm.
gadamwerebi da damfinansebelebi iovane da daviT jibisZeebi
gadaweris adgili Savi mTa, romanwminda
H 2211

52

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

53

sagangebo yuradRebas imsaxurebs antioqiis maxloblad Sav mTaze arsebul qarTvelTa samonastro kolonizacia, romelic XI s-is 30-iani wlebidan intensiurad
amoqmedda.
qarTvelebi moRvaweobdnen svimeonwmindis, kaliposis, kastanas, barlaamwmindis, romanas, lerwmisxevis,
ezrasa da TualTas monastrebSi. qarTvelTa samwignobro saqmianobas warmarTavdnen XI s-is cnobili mTargmnel redaqtorebi: giorgi aToneli, giorgi Seyenebuli,
giorgi mcire, efrem mcire, kaligrafebi: ioane da miqael dvalebi. qarTvel mwignobrebs metad mWidro kontaqti hqondaT adgilobriv berZnul-asurul-arabul wreebTan. isini sargeblobdnen Teodore patriarqis mier
svimeonwmidaSi daarsebuli mdidari biblioTekiT. swored Savi mTis qarTul xelnawerebSi Camoyalibda teqstebis Teologiuri da samecniero komentirebis principebi. amave xelnawerebSi konstantinepoluri tradiciis
paralelurad aisaxa uZvelesi siriuli kulturis kvalic.
amave

periodSi

bizantiis

karTan

daaxlovebulma

taoelma didebulma grigol bakurianisZem bulgareTSi daaarsa qarTvelTa monasteri petriwoni seminariiTurT. aq ioane petriwis TaosnobiT Camoyalibda umniSvnelovanesi filosofiur-Teologiuri skola.
XI saukunidan qarTvelTa yuradReba kvlav miipyro
palestinam, romelSic axali ZaliT ifeTqa qarTulma
samonastro-samwignobro saqmianobam. am saqmianobis saTaveSi idga qarTvelTa jvris monasteri da misi damaarsebeli giorgi proxore, romelic zrunavda axali xelnaweri krebulebis Sedgenagamravlebaze; swored misi
TaosnobiT Sedga palestinis gamoCenil moRvaweTa `cxovrebebis~ krebuli, romelic palestinis paterikis saxeliTaa cnobili. DdRes es krebuli londonSi britaneTis
muzeumSia daculi, Addit 1181; jvris wignsacavi swrafad
ivseboda saqarTveloSi moRvawe mwignobarTa monawileobiTac, amave dros iq gadawerili xelnawerebi igzav-

alaverdis oTxTavi

neboda sxva qarTul samonastro centrebSi. monasteri


qarTuli samefo karisa da feodaluri aristokratiis
sagangebo yuradRebas imsaxurebda; saqarTveloSi Seiqmna jvris metoqi anu Tanamdgomi saeklesio centrebi,

54

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

55

alaverdis oTxTavi

56

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

57

alaverdis oTxTavi

gvxvdeba macxovris tiloze aRbeWdili xelTuqmneli xatis, anu

klasikuri xanis qarTuli xelnaweri wignis erT-erTi gamorCeuli

mandilionis gamosaxuleba. Ees sagangebo wigni bagrat IV-isadmi

egzemplari. Seqmnilia Savi mTis kaliposis lavraSi. ganekuTvneba im

morCilebis niSnad 1054 wels saqarTveloSi Camoitana liparit

iSviaT oTxTavTa ricxvs, romlebsac erTviT macxovris xelTuqmneli

baRvaSis Zem ivanem.

xatis Txroba `avgarozis epistole~. wigni gadawerilia maRali


xarisxis etratze nusxuriTa da mTavruliT XI s-is cnobili
kaligrafebis mier. Semkulia ornamentuli sazedao asoebiT,
sawinamZRvre jvriT da kanonebiT, furclovan oqroze Sesrulebuli
cxra miniatiuriT. es aris erTaderTi qarTuli xelnaweri, romelSic

58

qarTuli xelnaweri wigni

1054 w.
etrati, 330 f., zoma: 2419 sm.
gadamwerebi: giorgi da ioane dvali
gadaweris adgili: Savi mTis kaliposis RvTismSoblis lavra
A 484

qarTuli xelnaweri wigni

59

grigol RvTismetyvelis Txzulebani

marginaluri niSnebiTa da mxatvruli kompoziciebiT. XVIII s-Si

filosofiur-Teologiuri krebuli. Seicavs 19 teqsts. qarTuli

ekuTvnoda erekle II-is SviliSvils, daviT batoniSvils.

Targmani ekuTvnis efrem mcires. Ees aris komentirebuli


xelnaweris erT-erTi saukeTeso ilustrirebuli egzemplari.
gadawerilia qaRaldze, nusxuriT, yavisferi melaniT, saTaurebi da
dasawyisebi singuriT, Semkulia ornamentuli sazedao asoebiT,

60

qarTuli xelnaweri wigni

XII s.
qaRaldi, 280 f., zoma: 42,531 sm.
gadamweri da gadaweris adgili ucnobia.
A 109

qarTuli xelnaweri wigni

61

grigol RvTismetyvelis Txzulebani

62

qarTuli xelnaweri wigni

grigol RvTismetyvelis Txzulebani

qarTuli xelnaweri wigni

63

gelaTis oTxTavi

64

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

65

gelaTis oTxTavi
XII saukunis wignis xelovnebis unikaluri nimuSi, sazeimo oTxTavi; gadawerilia
sagangebod damuSavebul etratze nusxuriT, yavisferi melniT, singuriTa da
oqromelniT. gamoirCeva rogorc mxatvruli SesrulebiT, aseve SedgenilobiT.
saxarebis teqsts erTvis sadeklamacio-liturgukul niSanTa ganmartebebi
berZnul da qarTul enebze da `avgarozis epistole~. Semkulia svetovani
kamarebiT, 254 miniatiuriT, natifi oqromelniT Sesrulebuli sazedao asoebiT.
TiToeuli miniatiuris fonad furclovani oqroa gamoyenebuli. TiToeul Tavs
uZRvis maxareblebis portretebi. saxarebis oTxive Tavis saTauri Casmulia
xaliCiseburi ornamentiT Semkul CarCoSi. saxareba giorgi mTawmideliseuli
Targmanis Semcveli pirveli nimuSia.
XII s.
etrati, III, 293 f., zoma: 2618,8 sm.
Q 908

66

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

67

wyarosTavis II saxareba

biWvinTis oTxTavi

xelnaweri wigni gadawerilia Tamar mefis zeobis dros. naweria etratze klasikuri

xelnaweri Seiqmna XII s-Si, dasavleT saqarTveloSi, mogvianebiT ganekuTvna

nusxuriT, yavisferi melniTa da singuriT. mis Semkulobas warmoadgens maxarebelTa

biWvinTis RmrTismSoblis eklesias. Ggadawerilia etratze, nusxuriT. saxarebis

4 portreti. ioane safareli-mtbevari episkoposis dakveTiT wigni gadauweria or pirs.

teqsti naweria yavisferi melniT, xolo asomTavruliT Sesrulebuli saTaurebi

wignis ydis ostatia beqa opizari.

oqromelniTa da singuriT. xelnawerSi SemorCenili wm. Mmaxareblebis markozisa


da lukas ori miniatiura. wignis moxatuloba metyvelebs qarTuli miniatiuruli

1195 w.
etrati, 277 f., zoma: 2518 sm.
gadamwerebi: ioane fukaralisZe, giorgi seTasZe.
Q 907

mxatvrobis TviTmyofad xasiaTze.


XII s.
Eetrati, 230 f., zoma: 3123 sm.
Gadaweris adgili: dasavleTi saqarTvelo
H 2120

68

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

69

romlebic Ffinansurad uzrunvelyofdnen sazRvargareT


arsebul qarTul monasters. qarTvelebi moRvaweobdnen aseve golgoTa uflis saflavi aRdgomis, kappaTas, derTufas, dertavis dedaTa, geTsamaniis, Ralias, basilis, Teodores, nikolozis, samoelis, Sehanis
monastrebSi.
dRes cnobilia ierusalimuri qarTuli koleqsiis
161 xelnaweri.
paralelurad qarTuli xelnaweri wigni iqmneba saqarTveloSi arsebul eklesia-monastrebSi. samwignobro
saqmianobam moicva rogorc saqarTvelos didi samonastro centrebi, aseve calkeuli eklesia-monastrebi.
Mmdidrulad moxatuli da SinaarsiT mravalferovani
wignis floba rogorc sasuliero, aseve saero wodebis
Rirsebad iqca.
XIII-XVI ss-is qarTuli xelnaweri mihyveba ganviTarebis tradiciul gzas, romlis dacvac am periodis werilobiT kulturas iseve, rogorc qarTul saxelmwifos,
monRolebis, osmaleTisa da iranis politukuri zewolis pirobebSi uwevs.
XVII-XVIII ss-idan gafarTovda qarTvelTa kulturuli urTierTobis wre. qarTulma werilobiTma kulturam
yuradReba mimarTa evropuli codnisa da gamocdilebisaken, rasac xels uwyobda am epoqis politikuri urTierTobebi. erTi mxriv, kaTolike misionerebis gamoCena saqarTveloSi da, meore mxriv, ruseTTan politikuri kavSiris damyarebis mcdelobas bunebrivad mohyva am
sivrceebisaTvis damaxasiaTebeli samwignobro gamocdilebis Semosvla CvenSi. gadaiwera kaTolikuri Sinaarsis
wignebi, rusulidan iTargmna sasuliero mwerlobisa da

oTxTavi
ierusalimSi, geTsemaniis monasterSi (eklesiaSi) gadawerili samonastro
daniSnulebis wigni. naweria etratze nusxuriT, yavisferi melniT, saTaurebi da
dasawyisebi singuriT; xelnaweris bolo nawili palimfsestia. gadamweria mwiri

saeklesio istoriis laTinur samyaroSi gavrcelebuli

miqaeli, warmoSobiT mcxeTeli, romelmac aRniSnuli samuSao Seasrula stefane

Zeglebi, daarsda pirveli stamba. qarTuli xelnaweri

xucesis, palavrelis, SekveTiT.; wigns erTvis XII s-Si mxedruliT jvarosnebis

wignis Sedgenisa da gaformebis tradiciam Tavdapir-

tamplierTa ordenis wevrebis mosaxsenebeli warwerebi.

velad nabeWd wignSi gadainacvla. beWduri produqciis


momZlavrebam ki erTgvarad Seaviwrova qarTuli xelna-

1048 w.
etrati; 243 f., zoma: 2216,5 sm.

weris gavrcelebis areali, romelic piradi sakuTrebis

gadamweri: miqaeli

mcire formis wignebiT SemoisazRvra.

gadaweris adgili ierusalimi, geTsemania

met-naklebi

intensivobiT

qarTulma

xelnawerma

H 1741

wignma XX s-is dasawyisamde SeinarCuna arseboba.

70

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

71

ioane sineli, klemaqsi

arSiebze uamravi sqolioa, romelTa striqonebis ganlageba figurebs qmnis. wignis

`klemaqsis~ anu `saTnoebaTa kibis~ eqvTime mTawmideliseuli Targmani,

gaformebaSi Tavs iCens xalxuri nakadi. teqsti dawerilia nusxurad, Savi da

gadawerili XII-XIII ss-Si ori kaligrafis mier: erTis vinaoba ucnobia, meorea

yavisferi melniT, sazedao asoebi teqstis melniT an singuriT.

nikras. Mmisi naweri gamoirCeva teqstis sadeklamacio niSnebisa da mxatvruli


ornamentebis mravalferovnebiT: sityvebs Soris dasmulia gankveTilobis
niSnebi, mZimeebi, striqonebs zemoT da qvemoT talRovani xazebi. sazedao
asoebi SeWrilia teqstSi, Semkulia foTlovani ornamentiT, zogSi adamianTa
saxeebia Caxatuli, zogSi ki mTeli sityvaa Cawerili. teqstis farTo

72

qarTuli xelnaweri wigni

XII-XIII ss.
qaRaldi, 223 f., zoma: 36,529 sm.
Ggadamwerebi: ucnobi da nikra
H 1669

qarTuli xelnaweri wigni

73

oTxTavi

varZiis oTxTavi

klasikuri periodidan gviandeli tradiciisaken gardamavali periodis xelnaweri wignis

maRali xarisxis TeTr etratze Sesrulebuli xelnaweri wigni yuradRebas iqcevs mdidruli,

saintereso nimuSi. Ggadaweris konkretuli adgili ucnobia, magram wigni Seqmnilia

natifi originaluri morTulobiTa da klasikuri kaligrafiuli nusxuriT, saTaurebi singuriTa

saqarTveloSi erT-erTi feodaluri ojaxis glonisTavisZeebis dakveTiT. wignis mxatvrul-

da mTavruliT. sazedao asoebi da teqstis mniSvnelovani adgilebi naweria oqromelniTa da

dekoratiuli sistema Seqmnilia klasikuri xanis qarTuli wignis nimuSebis mibaZviT, Tumca

feradebiT. maxareblebis gamosaxulebani teqstian furclebzea Sesrulebuli da mcire adgils

gansxvavebuli ferTa palitriT, konkretulad, mWaxe wiTeli saRebavis gamoyenebiT.

ikavebs. miniatiurebi Semkulia originaluri ornamentebiT. varZiis oTxTavi sazeimo xasiaTis


xelnaweria, romelic savaraudod Tamar mefes ekuTvnoda. XVI saukunemde wigni varZiaSi inaxeboda,

XII-XIII ss.
etrati, 316 f., zoma: 23,618 sm.
gadamweri: iakobi
A 516

sparselebis mier varZiis Zarcvis Semdgom igi gamousyidia leon kaxTa mefis vaJs da kvlav
varZiisaTvis Seuwiravs. wigns hqonia vercxlis yda RvTismSoblis minanqriani xatiT, romelic
SemouZarcvavT.
XII-XIII ss.
etrati, 289 f., zoma: 2318 sm.
Q 899

74

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

75

oTxTavi

oTxTavi

XIII s-Si gadawerili da moxatuli wigni. erT-erTi im mcirericxovan saxarebaTagani,

XIII s-is erT-erTi saukeTeso kaligrafiuli nimuSia da Sesrulebuli unda iyos sagangebod

romelTac axlavs `avgarozis epistolis~ teqsti gvianbizantiuri xanis elinofiluri

didgvarovani feodaluri wris warmomadenlisTvis. naweria nusxuriT, saTaurebi wiTel

tradiciis Targmani, sadeklamacio-liturgikuli niSnebis TanxlebiTurT. oTxTavi

fonze oqromelniT. oTxTavis Semkulobas warmoadgens ornamentuli morTulobis calkeuli

moxatulia. yoveli Tavis dasawyiss amSvenebs maxareblebis gamosaxulebani oqros

elementebi, kamarebi, sazedao asoebi, oqromelniT Sesrulebuli miniatiurebi markozisa da lukas

fonze, romelTac sacavad gakeTebuli aqvs qsovilis safari. teqsti Semkulia

gamosaxulebebiT, xarebis, Sobis, ierusalimSi Sesvlis kompoziciebiT.

saucxood gaformebuli TavsamkauliTa da sazedao asoebiT. Mmxatvari maTe (3r)


mtkiced inarCunebs individualuri, TviTmyofadi qarTuli wignis xelovnebisaTvis
damaxasiaTebel erovnul tradiciebs. mogvianebiT wigni ganuaxlebia da cxaotis Tavis
RmrTismSoblisaTvis Seuwiravs qsnis erisTavis meuRles, rodams (3r).

XIII s.
etrati, 268 f., 23,517,5 sm.
gadamweri: nikoloz katarawisZe
A 26

XIII s.
etrati, 190 f., zoma: 25,520 sm.
A 496

76

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

77

moqvis oTxTavi
wigni warmoadgens qarTul
oTxTavTa Soris erT-erT bolo
ilustrirebul wigns, romelSic
gamovlenilia qristianuli xelovnebis
paleologosuri xanis (1261-1361 ww.)
bizantiuri xatwerisa da
winarenesansuli evropuli mxatvrobis
elementebi. sazeimo xasiaTis
es wigni gadawerilia dasavleT
saqarTveloSi afxazeTSi, moqvis
monasterSi. misi damkveTia moqvis
eparqiis mTavarepiskoposi danieli.
gadamweri da mxatvari efremi. naweria
etratze mxsvili nusxuriT, yavisferi
melniT. warmodgenilia 10 kamara,
152 siuJeturi miniatiura, romelTa
Soris interess iwvevs Cviledi
RvTismSoblis winaSe vedrebis pozaSi
mdgomi moqveli mTavarepiskoposi
danieli. xelnawerSi ikiTxeba 531
sazedao aso.
1300 w.
etrati, 329 f., zoma: 3023,5 sm.
gadamweri da momxatveli: efremi
damkveTi: moqvis eparqiis
mTavarepiskoposi danieli
gadaweris adgili: moqvi
Q 902

asli

78

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

79

ioane oqropiris Jamiswirva,


XIII-XIV ss. gragnili, Semdgari
sami erTmaneTze gadakerebuli
etratis furclis, anu
kefisagan. naweria nusxuriT,
yavisferi melniT. saTauri
feradi saRebavebiT, lamazad
moxatuli sazedao asoebi
mTavruliT. adgilebi
gacxovelebulia Savi melniT.
xelnaweris gadamweri yofila
gabrieli, romelsac nusxuriT
Seusrulebia teqsti. gragnili
naweria orive mxareze.
ioane oqropiris Jamiswirva,
anu kondaki daxveulia xis
joxze, anu kondakze. teqstis
dasawyisSi moTavsebulia ioane
oqropiris gamosaxuleba,
romelic Casmulia wnuli
ornamentiT Semkul CarCoSi.
XIII-XIV ss.
etrati, 3 kefi,
zomebi: 64,520,8 sm.; 7420,8 sm.;
70,521,1 sm.
gadamweri: gabrieli
A 922.

kurTxevani
krebulSi gaerTianebulia sxvadasxva tipis locvebi, maT Soris bevria samkurnalo Sinaarsisa.
Zvel qarTul krebulTa Soris aRniSnuli wigni unda mivakuTvnoT e. w. gardamavali tipis
krebuls, romelic farTo sociumisaTvis moiazreba. gadamweri da gadaweris adgili ucnobia,
magram, savaraudod, Zalze Zveli dednis asls warmoadgens. teqstebi uaxlovdeba klarjul
Targmanebs. naweria aRmosavlur qaRaldze. teqsti dawerilia nusxuriT, saTaurebi da sazedao
asoebi singuriT.

xelnawerSi uxvadaa feradebiT Sesrulebuli Tavbolokazmulobebi,

adamianis, frinvelTa, cxovelTa

da yvavilovan-mcenareuli gamosaxulebebi, mxatvrulad

gaformebuli sazedao asoebi da vardulebi.


XIV-XV ss.
F118 f., aqedan qaRaldi 116 f., etrati 2 f.; zoma: 24,520,5 sm.
A 1110

80

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

81

largvisis zatiki, XV s.
zatiki liturgikuli wignia da aRdgomis periodis sagaloblebs
niSnavs. naweria nusxuriT, saTaurebi singuriT. moxatulia
TavsamkauliT, sazedao asoebiTa da miniatiurebiT, romlebzec
gamosaxulia scenebi sauflo dResaswaulebidan.
EXV s.
etrati, f. 175, 25,620,2 sm.
gadamweri: barnaba, damkveTi: Salva erisTavi
A 25

82

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

83

fsalmuni
gadawerilia samcxeSi aTabagTa feodaluri saxlis Taosanis yvaryvaresa da misi vaJis
mzeWabuk II-is sagangebo dakveTiT. momcro zomis xelnaweri saojaxo biblioTekisTvisaa
Seqmnili. naweria etratze nusxuriT, sazedao asoebisaTvis gamoyenebulia asomTavruli,
gaformebulia oqromelniT. Mfsalmunebs win uZRvis feradebiT Sesrulebuli miniatiura daviT
winaswarmetyvelisa, romelic qnarze ukravs, xolo teqstis dasawyiss amkobs Tavsamkauli
originaluri ornamentiT.
A1494 w.
etrati, 168 f., zoma: 9,87,6 sm.
gadaweris adgili: samcxe, samxreTi saqarTvelo
A 351

fsalmuni
mdidrulad gaformebuli es xelnaweri wigni sagangebod maRali aristokratuli ojaxisaTvis
unda yofiliyo dakveTili. Seicavs giorgi mTawmideliseul redaqciis teqsts. uZRvis daviT
winaswarmetyvelis gamosaxuleba, darTuli aqvs teqstze adreuli maRalmxatvruli miniatiurebi.
suraTebi, romlebic ufro adreulia, vidre teqsti. gadamweris mxedrulad Sesrulebuli
anderZiT irkveva, rom xelnaweri daukveTavs zilixan batoniSvils.
XVII s.
qaRaldi, 236 f., zoma: 2517,5 sm.
H 1665

84

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

85

fsalmuni

XVI s.

wigni gadaiwera dasavleT saqarTveloSi, sof. RvaraSi TeTrosanis

qaRaldi, 144 f., 2317,5 sm.

saxelwodebiT cnobil eklesiaSi qaixosro gurielisa da misi


dedis, dedofal aTabagis qal Tamaris dakveTiTa da finansuri
uzruvelyofiT. Ggadawerilia aRmosavlur qaRaldze nusxuriT.

gadamweri: germanozi
gadaweris adgili: Rvaras TeTrosnis eklesia
H 75

Semkulia 55 teqstze adreuli miniatiuriT.

86

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

87

biblia

samoTxis kari

wigni, romelsac `mcxeTur xelnawers~ uwodeben, bibliis yvelaze srulyofili qarTuli

sulxan-saba orbelianis `samoTxis kari~ kiTxva-migebiT dawerili moZRvrebaa. igi avtograful

xelnaweria. Zegli naTlad metyvelebs XVII-XVIII ss. mijnaze qarTvelTa

nusxas warmoadgens da 1701 wliT TariRdeba. am xelnawerSi, romelic avtoris ubis wignaki unda

mniSvnelovan codnasa da

gamocdilebaze bibliologiisa Tu samecniero-filologiuri saqmianobis Sesaxeb. biblia naweria

yofiliyo misive xeliT Setanilia sxva masala, romelic Seicavs locvebs, RvTismsaxurebasTan

qaRaldze Savi melniT, nusxuriT. gairCeva ramdenime xeli. saTaurebi Sesrulebulia mTavruliT,

dakavSirebul sakiTxavebs. wigni naweria qaRaldze mxedruliT. teqsti adgil-adgil avtoris mier

zogjer wiTeli melniT. redaqtirebulia mxedruliT da axlavs amave xeliT Sesrulebuli

unda iyos nasworebi, rasac mowmobs qaRaldis viwro naWrebi, romlebic wignakSia Cakruli.

saZieblebi, romlebic ekuTvnis redaqtors, sulxan-saba orbelians. xelnawerSi CarTulia vaxtang


VI-is stambaSi dabeWdili teqsti `winaswarmetyvelTa wignebi~.

1701 w.

XVII-XVIII ss.

gadamweri: sulxan-saba orbeliani

qaRaldi, 668 f., zoma: 2129,5 sm.

qaRaldi, 90 f., zoma: 20,811 sm.


A 303

gadamwerebi: sulxan-saba orbeliani, lazare


A 51

88

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

89

qarTuli saero xelnawerebi

Sua saukuneebis qarTul saero xelnawerebSi war


modgenilia Janrobrivad da Sinaarsobrivad mravalfe
rovani mwerlobis nimuSebi, mxatvruli da samecniero
Sinaarsis Txzulebebi. es xelnawerebi TavianTi Sedge
nilobiTa Tu mxatvruli gaformebiT imdroindeli sa
zogadoebis sulieri interesebisa da moTxovnebis Sesabamisad

iqmneboda

da

asaxavda

axloaRmosavleTis

saerTo kulturuli arealis ZiriTad tendenciebsa da


mimarTulebebs. misi mxatvruli saxe da Seqmnis teqnika
emyareboda Zveli qarTuli xelnaweri wignis tradiciebs,
romlebic sasuliero wreebSi, qarTul da ucxour skriptoriumebSi yalibdeboda.
Ggulani
SedgenilobiT originaluri qarTuli krebulia, romelSic Tavmoyrilia saRvTismsaxuro yvela
wigni: saxareba, saqme mociqulTa, pavleni, Tveni, Jamni, daviTni, marxvani, zatiki, svinaqsari.
eklesiaSi is ikiTxeboda mTeli wlis ganmavlobaSi. Ees gulani daukveTavs kaTalikos nikoloz
amilaxvriSvils 1681 wels. Nnaweria qaRaldze nusxuriT, yavisferi melniT. sazedao asoebi da

qarTuli werilobiTi kulturis saero xelnawerebis


saxis Camoyalibeba damoukidebeli da Zlieri feodaluri monarqiis, politikurad da ekonomikurad mowinave
qarTuli saxelmwifosa da brwyinvale samefo karis ar

saTaurebi mTavruliTa da singuriT. xelnaweri moxatulia, teqstsa da xelnaweris kideebze

sebobis pirobebSi daiwyo. Semdgom ki, erTiani saqar

uxvad gvxvdeba wmindanTa gamosaxulebebi, aseve scenebi sauflo dResaswaulebidan. F

Tvelos daSlisa da politikuri Znelbedobis Jams, qar


Tuli samonastro kerebis Sesustebis periodSi, swored

1681 w.
qaRaldi, 345 f., zoma: 3524 sm.

saero xelnawerma itvirTa wignis SemecnebiTi arealis

gadamwerebi: miqaeli, saba, abeli

gafarTovebisa

A 30

vrcelebis funqcia. Tumca aqve unda aRiniSnos isic, rom

90

qarTuli xelnaweri wigni

da

progresuli

codnis

Semotana-ga-

qarTuli xelnaweri wigni

91

SoTa rusTaveli,
`vefxistyaosni~
cnobilia begTabegiseuli
nusxis saxelwodebiT.
gadawerilia mxedruliT;
xelnaweri gamoirCeva
Tavisi SemkulobiT
teqstis TiToeuli gverdi
Casmulia CarCoSi, xolo
kideebi ornamentiTaa
moxatuli.
momgebeli: mefe giorgi XI
1680 w.
qaRaldi, 263 f.,
zoma: 44,530 sm.
gadamweri: mdivani
begTabegi
H 54

92

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

93

SoTa rusTaveli, `vefxistyaosani~

sami siuJeturi miniatiura. mxatvrobaSi ikveTeba sparsuli saminiatiuro

`avaliSviliseuli~ nusxa; gadawerilia kaligrafiuli mxedruliT,

xelovnebis kvali.

Savi melniT; yoveli furclis aSia mdidruladaa Semkuli. taepebis


dasawyisi sityvebi oqroTia naweri; aSiebi gaformebulia zoomorfuli
elementebiT, peizaJiT, sxvadasxva saxis kompoziciiT. teqsts axlavs

94

qarTuli xelnaweri wigni

XVI-XVII ss.
qaRaldi, 260 f., zoma: 3724 sm.
H 2074

qarTuli xelnaweri wigni

95

saero xelnaweris Sinaarsobrivi ganviTarebis safuZveli


sasuliero wignebSia saZiebeli. droTa viTarebaSi qarTuli eklesiis avtokefalurobisa Tu erovnul wmindanTa panTeonis Seqnis mizniT Camoyalibebulma Zeglebma
saTave daudes saistorio mwerlobis Txzulebebs da
arasamonastro kuTvnilebis wignebs Soris daimkvidres
adgili. farTo politikurma Tu kulturulma urTierTobebma, samonastro wiaRSi gadawerili Sereuli krebulebis Tematurma mravalferovnebam, qarTuli mwerlobisa da wignis Seqmnis saqmeSi saero aristokratiis
aqtiurma CarTvam biZgi misca rogorc saero Sinaarsis
calkeuli Txzulebebis, aseve anTologiuri krebulebis
warmoSobas.
saero krebulebis qronologiaze dakvirveba erT
metad mniSvnelovan garemoebas gamokveTs maTi umetesoba gviani Sua saukuneebiT TariRdeba. rogorc Cans,
saxotbo Tu sagmiro-saraindo Temaze Seqmnili Zeglebi,
romlebic saukuneTa ganmavlobaSi asazrdoebdnen qarTvel mkiTxvels, mainc piradi sakuTrebis, saojaxo reliqviebad miCneul xelnawerebSi iyrida Tavs, rac, garkveuli TvalsazrisiT, maTi daculobis areals aviwroebda.
Aamgvar wignebze zrunva saojaxo interesis sferos ar
scildeboda. Mmuslimur garemosTan mwvave politikuri
dapirispirebis pirobebSi qarTuli saxelmwifos, ekle
siisa Tu sazogadoebis mTeli yuradReba sasuliero Sinaarsis xelnawerebis dacvisken iyo mimarTuli. AalbaT

SoTa rusTaveli, `vefxistyaosani~


`wereTliseuli~ nusxa; gadawerilia mxedruliT, Savi melniT;
saTaurebi da strofebis dasawyisebi singuriTaa naweri;
xelnaweri dasuraTebulia ori ostatis mier. MminiatiuraTa
nawili Sesrulebulia iranuli isfahanuri saminiatiuro
mxatvrobis gavleniT, nawili ki asaxavs erovnul qarTul
tendenciebs.
XVIII s.
qaRaldi, 289 f., zoma: 3322 sm.
S 5006

96

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

97

SoTa rusTaveli, `vefxistyaosani~

98

qarTuli xelnaweri wigni

SoTa rusTaveli, `vefxistyaosani~

qarTuli xelnaweri wigni

99

amitomacaa, rom XII-XIII ss-Si Seqmnilma qarTuli saero


mwerlobis unikalurma nimuSebma gviandeli xelnaweri
wignebis saxiT moaRwia Cvenamde. magaliTisaTvis movi
yvanT saxotbo poeziis maRalmxatvrul nimuSebs `Tamariansa~ da `abdulmesias~, romlebic gviani xanis nusxebiTaa
Semonaxuli da warmodgenilia aRorZinebis periodis poetur nimuSebTan erTad.
klasikuri xanis poeturi Sedevri `vefxistyaosnis~
100-ze met xelnawerSia daculi. Zegli zogadkulturuli fenomenia, sxvadasxva epoqiTa da kulturiTn nasazrdoebi, rac am xelnawerebis gamorCeuli nimuSebis
mxatvrul gaformebaSic vlindeba. sagangebo dakveTiTa
da finansuri uzrunvelyofiT Seqmnili, samefo ojaxebisa Tu did feodalTa mzrunvelobiT gadawerili nusxebi
warmogvidgens rogorc `xalxuri~ mimarTulebis, ise islamuri xelovnebis uSualo gavleniT Seqmnil dekoratiul da saminiatiuro mxatvrobas.
aRorZinebis
dis

xanisa

xelnawerebiTaa

da

ufro

Semonaxuli

gviandeli

perio-

`amirandarejanianic~

- qarTuli saero mwerlobis erT-erTi adreuli da


mravalmxriv sayuradRebo Zegli. calkeul moTxrobaTa
krebuli TxzulebaSi Zlevamosili gmiris amiran darejanis Zis TavgadasavliTaa gaerTianebuli. Txzulebis
zogierTi nusxis moxatuloba xalxuri niSniTaa aRbeWdili; maTSi xazgasmulia am periodis saqarTveloSi
erTgvar kultad qceuli fizikuri Zala da safalavno
atributebi.

SoTa rusTaveli, `vefxistyaosani~


`TavaqaraSviliseuli~ nusxa; gadawerilia mxedruliT, Savi melniT; saTaurebi
singuriTaa naweri. teqsti warmoadgens poemis

e. w. `vrcel redaqcias~. nusxis

moxatuloba qarTuli erovnuli Semoqmedebis nimuSadaa miCneuli. erTvis


gadamwerisa da momxatvelis, mamuka TavaqaraSvilis, avtoportreti. wigni
Seqmnilia samegrelos mTavar levan II dadianis iniciativiT
1646 w.
qaRaldi, 267 f., zoma: 2719 sm.
gadamweri da momxatveli: mamuka TavaqaraSvili
H 599

100

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

101

SoTa rusTaveli, `vefxistyaosni~

102

qarTuli xelnaweri wigni

SoTa rusTaveli, `vefxistyaosni~

qarTuli xelnaweri wigni

103

Aamave periods ganekuTvneba ucxoobaSi gadaxvewili


qarTveli poetis, daviT guramiSvilis, monumenturi qmni
leba `daviTiani~ poetis pirmSo, XVIII s-is saqarTvelosa
da misi bedkruli Svilis SfoTiani cxovrebis poeturi

matiane, romelic erTaderTi avtografuli xelnaweriTaa Semonaxuli.


SuasaukuneebSi

saqarTvelos

Rrma

kavSiri

aqvs

rogorc elinur-bizantiur, ise islamur aRmosavleT-

daviT
`amirandarejaniani~
gadawerilia mxedruliT,
aqvs Tavkazmuloba; erTvis
saWurvlis nusxa 33
dasaxelebiT da tabula
saWurvlis gamosaxulebebiT,
agreTve ilustraciebi,
romlebsac axlavs
ganmartebebi.

guramiSvili,

`daviTiani~
avtografuli xelnaweri;
naweria mxedruliT, saTaurebi
da striqonTa dasawyisebi
singuriT. teqsts erTvis
guramiSvilis avtoportreti,
sarwyavisa da wisqvilis
gegma. mis Tavze axtirkis
RvTismSoblis xatis nabeWdi
suraTia Cakruli.

1824 w.
qaRaldi, 113 f.,

1787 w.

zoma: 32,520 sm.

qaRaldi, 155 f.,

gadamweri: daviT Tumanovi

zoma: 32,519,5 sm.

gadaweris adgili: Tbilisi

gadawerilis adgili: ukraina

H 384

104

qarTuli xelnaweri wigni

S 1598

qarTuli xelnaweri wigni

105

Tan, ramac civilizaciaTa gasayarze myof qveyanas saSualeba misca SeeTvisebina da gardaesaxa am kulturaTa
sulieri monapovari. qarTuli xelnaweri wigni asaxavs am
gavlenebs rogorc Sinaarsobrivi, ise wignis mxatvruli
gaformebis TvalsazrisiT.
XI s-idan gansakuTrebiT intensiuri gaxda urTierToba Cvens kulturul mezobelTan iranTan. Ppolitikuri da erovnul-sarwmunoebrivi antagonizmis miuxedavad,
sparsuli originalebidan Sesrulebuli Targmanebi da
gadamuSavebebi organulad erwymoda qarTul mwerlobas, rasac ganapirobebda am Zeglebis maRali mxatvruli
done da monaTesave motivTa arseboba qarTul mxatvrul
azrovnebaSi.
klasikuri sparsuli mwerlobis erT-erTi brwyinvale
Zegli `vis o ramini~ swored am periodSi iTargmna qarTulad. igi zedmiwevniTi sizustiT mihyveba originals da
Tavisi maRalmxatvruli RirebulebiT qarTuli mwerlobis SesaniSnav nimuSs warmoadgens. Zegli iseve, rogorc
sagmiro-safalavno da romantikul-samijnuro TxzulebaTa sxva Targman-gadamuSavebebi, gviandeli xelnawerebiTaa Semonaxuli.
XV saukunidan iqmneba iranuli sagmiro-safalano
eposis, sparsuli klasikuri poeziis sworupovari nimuSis `Sah-names~ rogorc proziTi, ise poeturi qarTuli
versiebi. qarTuli xelnaweri memkvidreoba asaxavs am
versiaTa Camoyalibebis mTel process da amasTan qar-

`visramiani~
xelnaweri warmogvidgens sparsuli `vis o raminis~ beiTur sistemas

da uaRresad

mniSvnelovania sparsuli teqstis dadgena-dazustebisaTvis. damsuraTebeli mihyveba


muslimur-aRmosavlur tradicias da xelnawers amkobs am gavlenis Sedegad Seqmnili
mairanizebeli miniatiurebiT.
gadwerilia mxedruliT, Savi melniT; saTaurebi da abzacebis dasawyisebi singuriTaa
naweri.
1729 w.
qaRaldi, 274 f., zoma: 2920 sm.
S 3702

106

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

107

Tuli saero xelnaweris dasuraTebis, saero miniatiuris

gansakuTrebuli gavlena iqonia agreTve e. w. xalxurma

ganviTarebis imdroindel tendenciebs.

nakadmac, Tumca Aam jgufis qarTuli xelnawerebi Ziri-

saero xelnaweris moxatuloba erTian mimarTulebad

Tadad mainc sparsuli xelnaweri wignis dasuraTebis

swored am periodSi, XVI s-dan, yalibdeba. igi efuZneba

gavlenis areSia moqceuli, rac qveynis politikuri da

samonastro

kulturuli orientirebiTaa ganpirobebuli.

wiaRSi

Seqmnili

sasuliero

wignisa

da

freskuli mxatvrobis gamocdilebas. mis ganviTarebaze

`rostomiani~
firdousis `Sah-names~
(`mefeTa wignis~) nawili.
gadawerilia mxedruliT,
Savi melniT; saTaurebi
da abzacebis dasawyisebi
singuriTaa naweri; aqvs
Tavkazmuloba; zogierTi
qaRaldi WvirniSniania.
xelnaweris meore
nawili dasuraTebulia
miniatiurebiT.
XVII s.
qaRaldi, F487 f.,
zoma: 39,525,5 sm.
S 1580

108

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

109

`uTruTian-saamiani~

1647 w.

gadawerilia mxedruliT, Savi melniT; xelnaweri Semkulia

qaRaldi, 148 f., zoma: 3120,5 sm.

miniatiurebiT, romelTa avtoria mamuka TavaqaraSvilia. ilustraciebi


devebi, bataluri scenebi, saWurveli da sxv. qarTuli xalxuri
saxvis maneriTaa Sesrulebuli. wigni Seiqmna samegrelos mTavar levan II

gadamweri da momxatveli: mamuka TavaqaraSvili


gadaweris adgili: samegrelo
S 1594

dadianis iniciativiT.

110

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

111

aRniSnuli tendencia TvalsaCiod aisaxeba sagange-

garda mxatvruli literaturisa, saero xelnawerma

bo dakveTiT Seqmnili `vefxistyaosnis~ xelnawerebSi,

gansakuTrebuli yuradReba miapyro istoriuli Sinaar-

agreTve popularul aRmosavlur samijnuro-romantikul

sis Txzulebebs; samefo ojaxebisa Tu feodaluri sax-

siuJetebze

(`leil-

lebis warmomadgenelTa dakveTiT gadaiwera rogorc

`Sami-farvanianis~,

saqarTvelos, aseve calkeuli gvaris istoriis amsaxveli

majnunianis~,

agebuli

Semcvel nusxebSi.

xelnaweri warmoadgens
kompilaciis
safuZvelze Sekrul
wigns, masSi daculia
poemis I versia.
igi mdidruladaa
moxatuli. nusxaSi
12 miniatiuraa,
romelTagan zogierTs
dauyveba mcenareuli
an geometriuli
ornamenti. nusxis
miniatiurebi,
romlebic adreuli
isfahanuri skolisa da
Sirazuli miniatiuris

112

qarTuli xelnaweri wigni

Txzulebebis

`vard-bulbulianis~,

`ioseb-zilixanianis~)

`iosebzilixaniani~

sparsuli

literaturuli

gadamuSavebebis

wignebi. A gansakuTrebulad Rirebuli iyo qarTvelTaTvis


saistorio mwerlobis unikaluri Zegli - `qarTlis cx-

nimuSebTan avlens
msgavsebas,

sxva

xelnaweridanaa
amoRebuli da Cakruli
nusxis ufro didi
zomis, teqstisagan
Tavisufal
furclebze.
teqsti gadawerilia
mxedruliT, Savi
melniT; saTaurebi da
taepTa dasawyisebi
singuriTaa naweri.
XVI-XVII ss.
qaRaldi, 120 f.,
zoma: 21,515,5 sm.

qarTuli xelnaweri wigni

113

`qarTlis cxovreba~
mariamiseuli nusxa. Seicavs
Zeglis uZveles teqsts.
gadawerilia mxedruliT, Savi
melniT, saTaurebi singuriTaa
naweri;

aqvs WvirniSnebi

sxvadasxva gamosaxulebiT.
ikiTxeba vaxtang VI-is
minawerebi. wigni Seiqmna
qarTlis mefe rostomis
meuRlis, dedofal mariamis
dakveTiT.
1633-1646 ww.
qaRaldi; 470 f.,
zoma: 32,523 sm.
S 30

114

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

115

ovreba~, romelic moicavs qarTveli eris istorias uZ-

XVII-XVIII ss-is saero xelnawerTa Soris mravlad

velesi droidan XVIII s-mde. Zegli aerTianebs leonti

moipoveba qarTuli samarTlis wignebi, romlebic mwigno-

mrovelis, juanSeris, JamTaaRmwerlis, Tamarisa da da-

barTa Rrma mecnieruli Sromis, wyaroebis Seswavla-Se-

viTis istorikosTa da sxvaTa Sromebs. dReisaTvis arse-

jerebis safuZvelze Seqmnili Zeglebia. `sjulmdeblad~

buli nusxebi (16 nusxa) asaxavs Taobebis mier sxvadasxva

wodebuli vaxtang VI-is samarTlis wignTa krebulma

epoqaSi krebulis Sesworeba-ganaxlebis, mateba-Sevsebis

gaaerTiana bibliuri, kaTalikosTa, berZnuli da somxuri

process.

samarTali, moicva beqa-aRbuRasa da giorgi brwyinvalis


wignebi, Tavad mis mier Sedgenili muxlebi da Seqmna samarTlis wignTa krebuli, romelic asaxavs Tanadroul
iuridiul yofasa da erovnul marTlSegnebas, warmoaCens Zeglis avtoris farTo erudicias da erovnul mizanswrafvas.
gviani Suasaukuneebis qarTvelma moRvaweebma didi
Rvawli dasdes samecniero Sinaarsis wignebis Seqmna-gavrcelebas. gadaiwera leqsikografiuli, enciklopediuri, samarTlis, samogzauro, geografiul-kartografiuli, astronomiul-astrologiuri, samedicino Sinaarsis
araerTi wigni.
am TvalsazrisiT unda gamoiyos XVII-XVIII ss-Ta ganmanaTleblisa da politikuri moRvawis sulxan-saba orbelianis `sityvis kona~ qarTuli enis ganmartebiTi
leqsikoni, gansakuTrebuli movlena qarTuli kulturis, enisa Tu samecniero azrovnebis istoriaSi. masSi

qsnis erisTvianT istoria

dafiqsirebulia Zveli qarTuli samwerlo enis leqsika,

xelnaweris Tavdapirveli

gamokrebili Zveli qarTuli teqstebidan, misi Taname-

varianti erT-erTi

drove enis monacemebi, maT Soris zepirsityvierebidan

feodaluri gvaris piradi

momdinare, agreTve `sxvaTa sityvebi~. qarTul xelnaw-

biblioTekisaTvis unda

erTa fondebSi daculia leqsikonis ramdenime redaq-

yofiliyo Sedgenili.

cia. `leqsikoni qarTuli~ moRweulia 50 xelnaweriT,

nusxis anderZis mixedviT,


es istoria upoviaT da
xelaxla gadauweriaT XIX s-Si.

romelTagan 9 avtografulia.
qarTuli sazogadoebis nawilis swrafva kaTolikuri

xelnaweri gadawerilia

evropisaken, rac ganpirobebuli iyo muslimobis moZale

mxedruliT, Savi melniT.

biTa da qveynis mZime politikuri viTarebiT, afarTo

wignSi warmodgenilia

ebda diplomatiuri urTierTobis areals da qmnida ev-

primitiuli mxatvrobis nimuSi.

ropul kulturasTan meti daaxloebis SesaZleblobas.


Aamis naTeli magaliTia sulxan-sabas mogzauroba itali-

1828 w.
qaRladi, 8 f., zoma: 3523 sm.

asa da safrangeTSi, rac sainteresod da originaluradaa

gadamwerebi: kneina mariam

asaxuli misi memuaruli Janris TxzulebaSi `mogzauroba

erisTavi da qsnis erisTavis Ze

evropaSi~. swored am Zeglma Cauyara safuZveli evro-

giorgi

pul saganmanaTleblo-samwignobro tradiciaSi cnobili

H 2496

116

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

117

vaxtang VI, samarTlis wignTa


krebuli
Sedgenilia vaxtang VI-is
mier; win uZRvis maRalaZis
xeliT gadawerili, grafebSi
Casmuli muxlobrivi saZiebeli
da meored mosvlis feradi
miniatiura; gadawerilia
mxedruliT, Savi melniT,
saTaurebi-singuriT
1708 w.
qaRaldi; 336 f., zoma: 3021 sm.
S 3683

118

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

119

sulxan-saba orbeliani, `leqsikoni qarTuli~

sulaxan-saba orbeliani, leqsikoni qarTuli

avtografuli nusxa. xelnawerSi Sesulia avtoris mier

xelnawers uZRvis: `anbanni saswavlo yrmaTa mier, saqcevni

Sesrulebuli naxazebi da sqemebi, erTvis avtoriseuli anderZi.

xuTTa asoTa, aTormetTa zodiaqTa saxelebi~ da sxv. Nnusxas


erTvis beris (savaraudod, sabas) miniatiuruli gamosaxuleba

1716 w.
gadaweris adgili: konstantinopoli

1730 w.

qaRaldi, 305 f., zoma: 2316 sm.

Ggadamweri: mxatvris Ze aleqsi

H 1658

qaRaldi, 242 f., zoma: 2216,5 sm.


S 4847

120

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

121

samogzauro-memuaruli Janris qarTul xelnawerTa Seqmnas.


Tu sulxan-sabasTvis mniSvnelovani iyo Seekriba da
mkiTxvelisaTvis miewodebina informacia evropis Sesaxeb,
Aam JanrSi moRvawe XIX saukunis orma avtorma timoTe
gabaSvilma da giorgi avaliSvilma yuradReba Cveni istoriuli warsulis umniSvnelovanes sivrces - qristianul
aRmosavleTs miapyres. maT mier Seqmnili Txzulebebi warmoadgens im mniSvnelovan wyaroebs, romlebic
mogviTxroben qarTvelTa moRvaweobisa da maTi kulturul-politikuri kavSirebis Sesaxeb aRmosavleTSi.
qarTuli xelnaweri memkvidreoba asaxavs saerTo
kulturuli arealis Tanadroul mecnierul codnasa
da saerTo tendenciebs. am mxriv sagangebo yuradRebas
imsaxurebs qarTuli sabunebismetyvelo Sinaarsis samecniero Txzulebebi rogorc originaluri, ise naTargmni da gadmokeTebuli, romlebic warmoaCens qarTveli
moazrovneebis,

mTargmnelebisa da

`gardamTqmelebis~

rols Suasaukuneebis mecnieruli azris formirebaSi da


maT saganmanaTleblo mizandasaxulobas.
erT-erTi aseTi adreuli da mravalmxriv sayuradRebo
nusxaa xelnawerTa erovnuli centris xelnaweri A-65,
Sereuli krebuli, romelic Seicavs sxvadasxva saxis
sasuliero Txzulebebs, agreTve astrologiuri Sinaarsis Zegls `etlTa da SvidTa mnaTobTaTvis~. igi aRmosavlurenovani (arabul-sparsuli) wyarodanaa gadmokeTebuli da exeba ciur etlTa daxasiaTebas, mTvaris moZraobas,
moZRvrebas Svidi mnaTobis Sesaxeb. Zegli warmoadgens am
tipis erT-erT yvelaze Zvel daTariRebul Txzulebas
(1188-1210 ww.) TviT aRmosavlur tradiciaSic. xelnaweri
uaRresad sayuradReboa moxatulobis TvalsazrisiTac
da did msgavsebas iCens sparsul saminiatiuro xelovnebasTan. aRorZinebis xanaSi (XVII-XVIII ss.). igi qarTvel
ganmanaTlebelTa - qarTlis mefis vaxtang VI-is da mefe
arCilis yuradRebis saganic iyo.
xelnawerTa erovnul centrSi daculia samecniero
Txzulebebis Semcveli mravalricxovani xelnawerebi. es
Txzulebebi Semdeg dargebs ganekuTvneba: astronomiaastrologia, kalendaruli masala da kosmogonia, mineralogia, qimia, maTematika, medicina. am ZeglTa Targ-

122

qarTuli xelnaweri wigni

timoTe gabaSvili, moxilva wmidaTa da sxvaTa aRmosavleTis adgilTa


nusxaSi CarTulia aTonis monastris tuSiT Sesrulebuli ilustracia. xelnawerSi Sedis
timoTe gabaSvilis mier dawerili wigni `msgavsi ebistolisa~, romelic mTawmidis
monastrebisA istorias mogviTxrobs; nusxaSi Setanilia sityva `huriaTaTvis gangdebisa da
warmarTva wodebisaTvis~ da avtoris kidev erTi Txzuleba (`rameTu axso moSiSTa misTa
macxovareba misi...~).
XVIII s.
qaRaldi, 168 f., zoma: 1914 sm.
H 842

qarTuli xelnaweri wigni

123

giorgi avaliSvili,

vaxuSti bagrationi,

`mogzauroba~

geografia

avtografuli nusxa; Txzuleba

xelnaweri avtografuli

dawerilia dRiuris saxiT,

nusxiTaa Semonaxuli; igi

moicavs periods 1819 wlis

moicavs msoflios geografiis

6 ivlisidan 1820 wlis 17

sakiTxebs da warmoadgens

ivlisamde; iyofa 2 nawilad:

evropuli geografiul-

mgzavroba Tbilisidan

kartografiuli codnis

ierusalimamde da piruku

Semotanis cdas. naweria

ierusalimidan Tbilisamde.

mxedruliT, Savi melniT.

Nnaweria nusxuriT da wvrili


kaligrafiuli mxedruliT,
Savi melniT. axlavs
mogzaurobis ruka, nagebobaTa
gegmebi, graviurebisa da
naxatebis feradi pirebi.

1752 w.
evropuli qaRaldi, 144 f.,
zoma: 5022 sm.
gadaweris adgili: ruseTi
A 717

1819-1820 ww.
qaRaldi, 201 f., zoma: 3024 sm.
S 450

124

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

125

vaxuSti bagrationi, geografia

126

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

127

etlTa da SvidTa mnaTobTaTvis

mnaSi, Sedgenasa Tu gadamuSavebaSi gamorCeuli roli

Txzuleba Sedis Sereul krebulSi. xelnaweris dasawyisSi qufuri warweraa

Seasrules qarTvelma moRvaweebma, upirvelesad ki didma

moxatuli sparsuli xelnawerebis dasaTaurebis analogiiT. mTvaris fazebis,

kulturulma moRvawem, vaxtang VI-m. mis mier Targmnil-

misi amosvlisa da Casvlis gamosaxulebis da diagramis Semdeg warmodgenilia

`gardaTqmuli~ zogierTi Zegli brwyinvale qarTuli

zodiaqos niSanTa daxasiaTeba, romelTac

erTvis daxvewili, mkafio, moqnili

da faqizi konturiT, bewvis kalmiT Sesrulebuli miniatiura. moxatuloba did


msgavsebas iCens sparsul saminiatiuro xelovnebis nimuSebTan. naweria nusxuriT
da mxedruliT, moyavisfro melniT, saTaurebi-singuriT

xelnaweriTaa

Semonaxuli,

romelsac

xSirad

erTvis

samecniero aparati saZieblebi, terminTa ganmartebebi,


specialuri leqsikonebi da sxv., rac am Zeglebs farTo
sazogadoebisaTvis gasagebsa da misawvdoms xdida.

1188-1210 ww.
qaRaldi, 214 f., zoma: 30,523 sm.
xelnaweris erTi nawilis gadamweri: esaia
A 65

erovnul fondSi daculia uZvelesi samedicino Sinaarsis mdidari koleqcia, romelic Seicavs qarTul
sazogadoebaSi

saukuneebis

ganmavlobaSi

popularul

samedicino-saxmar wignebs, maT Soris `usworo karabadinis~, e. TayaiSvilis mier `enciklopediur samedicino

128

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

129

ziji varskvlavTa katalogi

leqsikonebi. gadawerilia mxedruliT, saTaurebi da abzacis

Zegli warmogvidgens Suasaukuneebis cnobili astronomis

dasawyisebi singuriT

uluRbegis (XV s.) vaxtang VI-is mier Sesrulebul Targmans.


uluRbegis naSromi didi mniSvnelobis faqtia astronomiuli
azrovnebis ganviTarebaSi; igi saukeTesodaa miCneuli tixo de
brahes katalogamde (XVI s.). vaxtangma Txzuleba iranSi yofnisas
Targmna. teqsts erTvis cxrilebi da vaxtangiseuli didi da mcire

130

qarTuli xelnaweri wigni

1735-1737 ww.
qaRaldi (WvirniSniani), 557 f., zoma: 30,521 sm.
gadaweris adgili: ruseTi
S 161

qarTuli xelnaweri wigni

131

varskvlavTa wigni
xelnawerSi daculi Txzuleba
warmoadgens cnobili
astronomis muhamed aSSirazis Sromis `hidaiaiT
al-nujumis~ vaxtang VIis mier sparsulidan
Sesrulebul Targmans.
mnaTobTa astrologiur
gaazrebasTan erTad ZeglSi
warmodgenilia praqtikuli
miTiTebani mnaTobTa
gasarkvevad, aRwerilia maTi
urTierTqmedebiT gamowveuli
movlenebi mzisa da mTvaris
dabneleba, varskvlavTa
gauCinareba da sxv. ydis sacav
furcelze ikiTxeba vaxtang
VI-is avtografi; naweria
mxedruliT, Savi melniT;
saTaurebi da zogierTi
adgili specialur cxrilebSi
singuriT
1735 w.
umaRlesi xarisxis evropuli
qaRaldi (WvirniSniani), 91 f.,
zoma: 1421 sm.
gadaweris adgili: ruseTi
Q 1493

naSromad~ wodebul `wigni saaqimois~, daviT bagrationis

vaxtang VI, `qimiis wigni~

mier Sedgenil `iadigar daudis~ nusxebs. es kompilaciu-

vaxtang VI-is mier Sedgenil ZeglSi asaxulia sparsuli da rusuli wyaroebis

ri naSromebia, romlebic emyareba imdroisaTvis cnobil

kvali; amasTanve masSi warmodgenilia originaluri paragrafebic, romlebsac

qarTul da aRmosavlur samedicino Sromebs (zaqaria ar-

maRal Sefasebas aZleven qarTveli mecnierebi. xelnaweri

razis, avicenas Txzulebebs).


veterinaruli xelnaweri wignebi saqarTveloSi XVII

gadawerilia vaxuSti

bagrationis xeliT; mis miervea Sesrulebuli specialuri, fizikisa da qimiis


xelsawyoTa, naxazebi. gadawerilia mxedruliT, Savi melniT, saTaurebi singuriT

saukunidan gvxvdeba. maT SeqmnaSi, Targmna-gadmokeTebaSi

XVIII s-is 40-iani wlebi

didi wvlili miuZRvis vaxtang VI-s, giorgi XII-is Svilebs

qaRaldi, 72 f., zoma: 1610 sm.

ioane da bagrat batoniSvilebs. cxenis, ZaRlis da

gadamweri: vaxuSti batoniSvili (bagrationi)

frinvelTa karabadinebis Semcveli zogierTi xelnaweri

S 3721

gadaweris adgili: ruseTi

qarTuli kaligrafiisa da, zogadad, wignis kulturis


TvalsaCino nimuSebad SeiZleba CaiTvalos.

132

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

133

saweri masala

avgarozi
warmoadgens erTi mTliani qaRaldisgan gamoWril, erTmaneTTan dakavSirebul 24

mrgval

naWers, romelTagan pirvel orze feradebiT daxatulia qristes saxe. danarCeni 22 naWeri
uWiravs teqsts, romelic Cawerilia mrgvalad moxazul ferad wreebSi da devs sagangebod

qarTul xelnawer tradiciaze saubrisas wignisa Tu


dokumentis Sinaarsis, formisa da mxatvruli mravalferovnebis paralelurad unda SevCerdeT sawer masala-

moqargul Zvelebur boRCaSi, romlis zomaa 67. gamokruli aqvs abreSumis sarCuli, boxCa

ze. swored igi warmoadgens wignis xangrZlivobis, misi

warmoadgens moqargulobis sayuradRebo nimuSs. xelnaweri Semowirulia cnobili qarTveli

mxatvruli iersaxis erT-erTi umniSvnelovanes safuZv-

meyvavilis mixeil mamulaSvilis mier.

els. rogorc ukve aRiniSna, qarTuli mwignobroba erTdroulad daiwyo rogorc saqarTveloSi, aseve mis farg-

XIX s.
qaRaldi, zoma: 3523 sm.

lebs gareT qristianul aRmosavleTSi. sazRvargareTis

Q 283

qristianuli centrebisaken qarTveli mwignobari berebis


ltolvas, upirveles yovlisa, ganapirobebda erTian
sarwmunoebrivsa da kulturul sivrcesTan Tanaarseboda bolos, unda aRvniSnoT saero xelnawerTa Soris
TavianTi daniSnulebiTa da iersaxiT gamorCeuli e. w.
saxalxo, saojaxo moxmarebis, Tilismis funqciis mqone
mcire wignebi `avgarozebi~, romelTagan zogierTi Seicavda avgarozis epistoles, wminda giorgis locvebs da
saxarebis monakveTebs.

bis survili. swored am survilma aaTvisebinaT maT istoriuli siria-palestinisa da bizantiis kulturuli
gamocdileba da, amasTanave, xeli Seuwyo xelosnobis
erovnuli, tradiciuli, dargebis Semdgom ganviTarebas.
radgan wignis Seqmna warmoebiTi procesia, bunebrivia,
qarTul xelnawer kulturas unda mieRo ukve arsebuli
da aprobirebuli samwignobro gamocdileba. miuxedavad
imisa, rom qarTuli xelnaweri tradiciis dasawyisisTvis (V s.) qristianul aRmosavleTSi gavrcelebuli iyo
saweri masalis ori saxeoba papirusi da etrati, qa-

134

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

135

rTulma mwignobrobam upiratesoba tyavis masalas, anu

naweria farTod, gaSlilad, furclis dauzogavad, rac

etarats mianiWa. amgvar arCevans, bunebrivia, ekonomi-

kidev erTxel adasturebs, rom saqarTveloSi tyavis

kuri safuZvelic hqonda. saweri masalis papirusis

saweri masalas warmoebam saTanado simaRles miaRwia.

ucxoeTidan Semotana dakavSirebuli unda yofiliyo

sxvagvar viTarebas vxvdebiT sazRvargareTis samo-

finansur danaxarjebTan maSin, rodesac tyavis warmoe-

nastro centrebSi Seqmnil qarTul wignebSi. maTi gad-

ba da damuSaveba saqarTveloSi xelosnobis tradiciul

amwerebi ekonomiurad iyeneben tyavis furcels, xSirad

dargs ganekuTvneboda. amis dasturad Tundac is faqtic

teqstebs iweren CamonaWer gverdebzec ki. amgvar ekono-

kmara, rom aRmosavleT saqarTveloSi, kaxeTSi, saduRa-

mias ganapirobebda is garemoeba, rom ucxoeTSi moRvawe

ras velis arqeologiur masalaSi aRmoCnda jer kidev

qarTveli ber-monazvnebi iZulebul iyvnen SeesyidaT

Sua brinjaos xanis tyavis samkuTxa tvifruli droSebi.

saweri masala an esargeblaT skriptoriumSi arsebuli

Tumca, aqve unda iTqvas, rom tyavis nedleulis sawer ma-

maragiT, romelic gankuTvnili iyo ara mxolod qarTuli

salad gardaqmnis tradicia qarTul kulturas qristian-

xelnaweri wignisaTvis.

uli xmelTaSua zRvis auzis samwignobro sivrcidan unda

qarTvel mwignobar berTa iZulebiT mdgomareobas

SeeTvisebina. swored amaze migvaniSnebs rogorc termini

SeesyidaT an esargeblaT saweri masalis skripto

`etrati~, romelic momdinareobs berZnuli tetradion-idan

riumSi arsebul maragiT unda vumadlodeT Wilze

da Tavdapirveli mniSvnelobiT oTxi furclisagan Sedgenil rveuls aRniSnavs, aseve berZnuli kharte-s analo-

etrati. palimfsesti.

giiT Semotanili furclis aRmniSvneli `qarta~. sxvaTa

qveda fena. V-VII ss.

Soris, qristianobis gavrcelebam da wignieri cxovrebis

H 1329

dasawyisma biZgi misca etratis warmoebas saqarTveloSi. mwerlobis dasawyisaTvis saweri masalis warmoebis
teqnologiuri procesi balnisa da xorciani nawilis
mosacileblad tyavis kirian wyalSi dalboba, basri airaRiT gafxeka, gluvi zedapiris misaRebad tyavis kvlav
kirnarev wyalSi moTavseba, gadaWimva-gaSroba-galesva,
furclis gaTeTrebis mizniT kvlav kiriTa da carciT
misi damuSaveba srulad iyo aTvisebuli, radganac V-VI
saukuneebis qarTuli palimfsestebi gadawerilia kargad
damuSavebul maRali xarisxis etratis farTo furclebze, teqsti naweria gaSlilad, furclis ekonomiis gareSe, rac cxadyofs, rom Zvel saqarTveloSi tyavis saweri
masalis mopoveba gasaWirs ar warmoadgenda. furclis
dakabadonebis, anu teqstis masze ganawilebis, farTe
aSiebis gamoyofis adreuli wesi ar Secvlila arc wignis
repertuaris gafarTovebisa da misi moculobis zrdis
Semdgom. IX-X saukuneebSi saqarTveloSi maRali xarisxis
etratze gadawerili yoveldRiuri daniSnulebis samonastro Tu sagangebo mniSvnelobis xelnaweri wignebi

136

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

137

etrati. X s.

Wili, anu papirusi. X s.

A 38

H 2123

gadawerili orad ori qarTuli xelnaweris arseboba-

gadamwerma isargebla monastris skriptoriumis maragiT

sac. es aris X saukuneSi palestinaSi Seqmnili wignebi

da iZulebuli gaxda rig SemTxvevaSi gamoeyenebina ukve

mTeli wlis sadResaswaulo sagalobelTa krebuli

erTxel naweri da Semdgom gadarecxili etrati. swored

iadgari da fsalmunis fragmenti. dRes meore maTgani

amitomac Wil-etratis ramdenime furceli palimfses-

daculia

tia, amaTgan zogis pirveli fena qarTulia, zogisa ki

peterburgis

saltikov-SCedrinis

saxelobis

bibloTekaSi, xolo pirveli sabawmidaSi gadawerili

138

berZnuli.

xelnaweri xelnawerTa erovnul centrSi. sainteresoa,

sazogadod unda iTqvas, rom sazRvargareTis skrip-

rom am wignSi sawer masalad gamoyenebulia ara mxolod

toriumebSi qarTveli berebis samwignobro moRvaweobas

papurusi, aramed etratic. swored amitomac es krebuli

xSir SemTxvevaSi finansurad uzrunvelyofdnen qarTveli

Wil-etratis iadgaris saxelwodebiTaa cnobili. am ori

mefe-didebulebi da saqarTvelos eklesia. mwignobrebi

masalis erTdrouli, Sereuli gamoyeneba gvafiqrebinebs,

Semowirulobas iRebdnen zogjer fuladi da zogjer ki

rom ukve X saukuneebisaTvis TviT palestinaSi Wili war-

wignisTvis saWiro masalis saxiT. amgvari Sewirulobebi

moadgenda iSviaT da, SesaZloa, Zvirad Rirebul masalas.

gansakuTrebiT Tavs iCenda e. w. sazeimo wignebis gadawer-

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

139

xarisxobrivad sxvaobs erTmaneTisgan. rogorc Cans, aq


gadamwyveti mniSvneloba eniWeboda nedleulad gamoyenebuli cxovelis tyavis (Txa, cxvari, xbo) faqturasa
da, raRa Tqma unda, uSualod wignis Seqmnis procesSi
furclis sawerad damuSavebas, rac ukve samonastrosamwignobro centrebSi arsebuli saxelosnoebisa Tu am
xelobas dauflebuli pirebis movaleobas warmoadgenda.
Sesabamisad, mwignobrulma saqmianobam ber-monazvnebs
calkeuli xelobebi aaTvisebina. gadamweri kaligrafebis
gverdiT iyvnen uSualod is pirebi, romlebic daostatebulni iyvnen furclis sawerad gamzadebaSi. am xelobas
anderZ-minawerebSi specialuri Sesityveba `Seqmna
etratisa~ an `kazmva etratisa~ aRniSnavs. XIV saukunis kaligrafi avgaroz bandaisZe gvamcnobs, rom `Seqmna
etratisa~ wignis warmoebasTan dakavSirebuli erT-erTi
xelobaa. igi imdenad mniSvnelovania, rom etratis ostatebsac moixsenieben wignis anderZ-monawerebSi. aTonis mTis qarTuli koleqciis erT-erT minawerSi vkiTxulobT: `Seiwyalen RmerTman Cueni xucesi xristodule
oqromelani. bunebrivi mineralebisgan

ZiriTadi teqsti yavisferi melniT,

damzadebuli melan-saRebavebi. 1054 w.

mniSvnelovani adgilebi singuriT. 1054 w.

A 484

A 484

ebraelyofili, uRirssa Tana sulsa codvilsa, romel


amis wignisa etrati yoveli mas ukazmavs.~
unda aRiniSnos, rom qarTvel ber-monazonTa Soris
iyvnen iseTebic, romlebic ramdenime xelobas flobdnen.

isa da sagangebo dakveTis dros. am SemTxvevaSi gadam-

magaliTad, X saukunis qarTveli mwignobari, sabawmi-

werebi Tavs uflebas aZlevdnen Tavisuflad gamoeyenebi-

dasa da Semdgom sinis mTaze moRvawe iovane-zosime ara

naT maT xelT arsebuli saweri masala, SeerCiaT rogorc

mxolod redaqtori da gadamweri iyo, aramed ydis os-

maRali xarisxis furceli, aseve sxvadasxva Seferilobis,

tatic. sainteresoa isic, rom XI saukuneSi konstanti-

zogjer ki oqroTi damzadebuli melani. magaliTad, 1008

aRdgenis mizniT gakerili


etrati

wels aTonis qarTvelTa monasterSi ivironSi eqvTime


aTonelis mier Targmnili ioane oqropiris `maTes Tavis
Targmanebis~ Semcveli wignis SeqmnisaTvis saWiro masala Sewirulobis saxiT gaiRes amave periodis cnobilma
mwignobrebma giorgim da miqaelma, alaverdis oTxTavis
mooqruli vercxlis erTian Wedur ydaSi Casma finansurad uzrunvelyo XI saukunis baRvaSTa didi feodaluri
saxlis warmomadgenelma ivane liparitis Zem. amgvari
magaliTebis moxmoba Sors wagviyvans.
da mainc, miuxedavad teqnologiuri procesis erTianobisa, sxvadasxva xelnawerSi gamoyenebuli etrati

140

qarTuli xelnaweri wigni

XII s-is. I meoTxedi. S 4999

978-988 ww. S 425

qarTuli xelnaweri wigni

141

nopolTan axlos mdebare xoras monasterSi moRvawe


erT-erT cnobil qarTvel kaligrafs, basili maluSis
Zes, zedwodebad miuRia `etratai~. 1031 wels gadaweril
didi sjulis kanonSi igi ase moixseniebs sakuTar Tavs:
`basili etratai maluSis Zisa~.
etratis sawerad momzadeba gulisxmobda darbilebis
mizniT etratis dafarvas kvercxis cilisagan miRebuli
emulsiiT, Semdgom mis daxazvas saxazaviT, furclis dakabadonebas (`kabadoni~ ewodeboda nawer gverds, xolo or
svetad naweri gverdis naxevars anu erT svets `gverdi~), striqonTa Soris Tanabari intervalebisa da teqstis gverdiTa Tavisufali sivrcis aSiebis simetriul
gamoyofas. unda aRiniSnos, rom etratis xarisxi da misi
ostatis daxelovneba imaSic mJRavndeboda, Tu mkiTxvelisaTvis raoden SeumCvevlad avlebda igi striqonetratis dazianebuli

Ta sisworisaTvis gankuTvnil xazebs. qarTul xelnawer

furclebi. X s.

wignebSi amgvari daxazva mkveTrad Cans siZvelisagan

H 2065

gauferulebul furclebze.
moqnili da rbili saweri masala etrati gamoiye
neboda ara mxolod wignebis, aramed gragnilebisaTvisac.

etrati. gragnili. XIII s.


Ad 933

etratze Sesrulebuli

dazianebuli

miniatiurebi. XII s.
Q 84

142

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

143

swored aq eniWeboda gansakuTrebuli mniSvneloba mis

amowura sakuTari arseboba da igi calkeuli individis

xarisxs, Tanabrad moWrili kefebis gadabmisa da maTi

saqmianobis sferoTi Semoifargla.

dacalkevebis SemTxvevaSi gragnilis mTlianobis aRdge-

X-XI saukunidan etrats TandaTanobiT metoqeobas uw-

nis ostatobas. es saqmianobac, rogorc Cans, gadamweris

evs qaRaldi. am masalaze gadawerili pirveli qarTuli

movaleobas Seadgenda.

xelnaweri wignebi Seqmnilia qristianuli aRmosavleTis

etratma sakmaod didxans gaZlo qarTul tradiciaSi.

centrebSi sinis mTasa (Sin. 34) da Sav mTaze Q (Q 37);

igi wamyvan pozicias inarCunebs XIV saukunemde, magram

aRniSnuli epoqidan es saweri masala TandaTanobiT

Semdgomac, XVII-XVIII saukeneebSi, etratze iwereba kerZo

ikavebs adgils qarTuli xelnaweris Seqmnis saqmeSi. XI-XII

mflobelobisaTvis gankuTvnili wignebi. unda vifiqroT,

saukuneebis mijnaze igi Cndeba ara mxolod sazRvarga-

rom amgvari faqtebi tradiciisadmi erTgulebiTaa nakar-

reTis centrebSi, aramed saqarTveloSi gadaweril xel-

naxevi. am wignebSi gamoyenebuli saweri masalis xarisxi

nawerebSic.

sagrZnoblad ecema. rogorc Cans, etratis warmoebam

am saweri masalis saqarTveloSi Semotanis istoria


kargad asaxavs im savaWro da kulturul-politikur
urTierTobebs, romelTa fonzec viTardeboda qarTuli
samwignobro tradicia. Tavdapirvelad qaRaldi CvenSi
aRmosavleTidan, uSualod arabuli sivrcidan Semovida,
razec metyvelebs misi saxelwodebac. `qaRadi~//`qaRaldi~
arabuli `qaRid//qaRadis~ Sesatyvisi terminebia. cnobebi
saqarTveloSi qaRaldis warmoebis Sesaxeb ar gvaqvs. viciT mxolod, rom igi Semodioda naxevarfabrikatis saxiT.
sawer furclad misi damzadeba anu saxamebliTa da kver-

WvirniSani. evropuli qaRaldi.


1735 w.
Q 1493

cxis cilisagan miRebuli emulsiiT dafarva, sales ficarze moTavseba da gluvi sagniT an cxovelis eSviTa Tu
kbiliT galesva evaleboda wignis SeqmnaSi monawile am
xelobis mcodne pirs. saweri qaRaldis momzadebis procesSi mas Tavdapirveli masalis faqturis mixedviT unda
ganesazRvra gaxamebis xarisxi, melansaRebavis Semadgenloba da Taviseburebebi, weris teqnikac ki. saweri
masalis xarisxi swored mis ostatobaze iyo damokidebuli. xSirad gadamweri qaRalds mza produqciis saxiT
iRebda da zogjer Cioda kidec misi dabali xarisxis
gamo: `glaxa qaRadi aseTsa hqan...aqa ganvlo melanman.~
zogjer gadamweri iZulebuli iyo xelaxla gaeaxamebina
da gaelesa masala: `va, ra WirSi vyevar qaRaldsa. gavaxamo, melans ar moikidebs, Tu ara Sig gavardebis. gebralebode, keTil muSakno, RvTisaTs nu mwyevT.~
arabuli qaRaldi.
1188-1210 ww.
A 65

144

qaRaldis gaxamebagalesvis, kvercxis cilis emulsiisa da saRebavebis damzadebis Sesaxeb arsebulma codnam Tavi moiyara XVIII saukuneSi vaxtang VI-is mier Sedge

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

145

saweri iaraRebis gamosaxuleba

samelnec. saqarTveloSi XVIII saukunis dasasrulamde

miniatiurebze. 1054 w.

etratsa

A 484

da

qaRaldze

werisaTvis

mxolod

lerwmis

kalmebi gamoiyeneboda.
XVIII saukunidan TandaTanobiT Semovida frTis kalmebi. calke unda gamoiyos liTonis saweri saSualebebic,
romlebsac XVIII saukunemde liTonisave zedapirze werisaTvis iyenebdnen.
rac Seexeba melans, ZiriTadad gvxvdeba Savi, yavisferi, wiTeli, mwvane, iSviaTad lurji saRebavnarevi melani da oqromelani. berZnuli to melan (Savi sawer-saRebavi) gavleniT Semosul termin `melanis~ paralelurad
qarTulSi dadasturebulia `Semgbari~ da wamali~, rac
duRilis Sedegad miRebul sawer siTxes gulisxmobs.
muqi melnis aRsaniSnavi terminia `Savi~, xolo wiTeli
melnisa `wiTeli~ da `singuri~.
melnis gamZleoba da feri damokidebuli iyo mis
nil qimiis wignSi. pirveli stambis damaarsebeli da beWduri sawmianobis moTave mefe am SromaSi Tavs uyris
wignis warmoebasTan dakavSirebul tradiciulsa da mis
Tanamedrove evropul sivrceSi arsebul codnas.
mogvianebiT Semodis sparsuli (XV-XVI ss. mijna,
XVII s. dasawyisi), italiuri (XV s.), e. w. aRmosavluri,
romlis warmomavlobac daudgenelia (XV-XVI ss.), franguli (XVIII s.) da rusuli feradi (XVIII s. dasasrulidan)
qaRaldi, maT Soris WvirniSniani.
oriode sityva unda iTqvas sawer saSualebebsa da
melanze. sawer iaraRs Zvel qarTul tradiciaSi `aRsawerelni wignisani~ ewodeboda. marTalia, Tavdapirvelad, V-VI ss-Si, termini `sawereli~ cvilovan tabulebze
werisaTvis saWiro grifelis mniSvnelobiT ixmareboda,

Semadgenel mineralebsa da qimiur naerTebze, misi warmoebisa da sawer furcelze damagrebis teqnologiaze.
melnis Sedgenilobis Sesaxeb cnobilia, rom V-VI ss-is
qarTul palimfsestebSi gamoyenebuli melani rkinas Seicavda. mis dasamzadeblad gamoiyeneboda samelne kaklebi
anu muxis danamatebi, Savi kiparozi da gumiarabiki akaciis zogierTi jiSisagan miRebuli myari, gumfisuri nivTiereba. rac Seexeba singurs, mas orgvari Sedgeniloba
hqonda: bunebrivi mineraluri da xelovnuri gogirdisa da vercxliswylis urTierTzemoqmedebiT SeZenili.
`wiTeli~ da `singuri~ gamoiyeneboda sazedao asoebis,
saTaurebisa da dasawyisebis gamosayofad. xSirad gansxvavebuli Seferilobis Sesaqmnelad singuri gvxvdeba
oqromelnis qveda fenaSi.

magram Semdgom man ganzogadebuli Sinaarsi SeiZina da


melnisa da kalmis Senaxva-dacvisaTvis saWiro mTel
kompleqts gulisxmobda. XVII-XVIII saukuneebis mziTvis
wignebis mixedviT am kompleqtSi Sedioda saweri iara
Ris Tevzis kbilisa an sadafisagan damzadebuli, zog
jer movercxlili sacavi yuTi, lerwmis ramdenime kal-

alaverdis oTxTavis yda.

ami, `yalamTarSi~ (sparsuli `yalamdanidan~) anu kalmis

liTonze kawvris nimuSi.

saTleli basri dana da makratelic ki. masSive Sedioda

XVII s.
A 484

146

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

147

yda

wignis kulturul-istoriuli Rirebulebis Sefasebisas sagangebo mniSvneloba eniWeba ydas. wignis Semadgeneli yvela komponentidan (saweri masala da melani,
teqstobriv-redaqciuli Taviseburebebi da mxatvrulcalke unda gamoiyos furclovani oqrosagan damza-

dekoratiuli sistema) igi yvelaze nakleb uZlebs drosa

debuli oqromelani, romelic gamoiyeneboda rogorc

da saWiroebs ganaxlebas. uZveles xelnawerebs ar Semor-

weris, aseve moxatva-Semkobis dros. oqros fxvnilis we-

CaT Tavdapirveli ydebi ara mxolod wignebis gadanacv-

bovan nivTierebasTan Serevis Sedegad moRebuli es mel-

lebis, aramed maTi xSiri gamoyenebis gamoc. droTa vi-

ani ZiriTadad gvxvdeba sagangebod gadawerilsa da Sem-

TarebaSi, SesaZloa, erTi egzemplari ramdenjermec ki

kul xelnawerebSi sazedao asoebis, saTaurebis, zogan

aikinZuliyo da Casmuliyo ydaSi. Sesabamisad, swored

minawerebisa da mxatvrul-dekoratiuli elementebisaT-

yda asaxavs wignis mxatvrul-esTetikuri Taviseburebe-

vis. gviandel tradiciaSi oqromelani aRar gamoiyeneba.

bis ganviTarebis vrcel periods calkeuli egzempla-

furclovani oqro. 1054 w.


A 484

ris Seqmnidan dawyebuli misi ganaxlebis bolo etapis


CaTvliT. dRes Cven xelT arsebuli tyavis ydebis didi
umravlesoba XVII-XIX ss-iT TariRdeba.
adreuli ydebis warmoebis teqnologiuri procesebis, mxatvruli Taviseburebebisa Tu ostatebis Sesaxeb
saubari dRes Zalze rTulia. Ggarkveul informacias,
ostatis vinaobasa da mwir istoriul cnobebs gvawvdis
Tavad xelnawerze darTuli anderZ-minawerebi. maT safuZvelze Tamamad SegviZlia vTqvaT, rom wigns qmnidnen

148

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

149

xelosnur jgufebad dayofili mwignobrebi, romelTa


Sorisac iyvnen ydis ostatebi. es imdenad myari profesia iyo, rom arsebobda ydis xelobasTan dakavSirebuli
specialuri terminebic ki `mosva~, `kazmva~, `Sekvra~.
Tavad procesi ki gulisxmobda rogorc wignis kinZvas,
misi tyavis zedapiris mxatvruli elementebiT Semkobas,
aseve dazianebuli ydis ganaxlebas. M ydis Seqmnisa da
misi xelovnebis Sesaxeb mxolod anderZ-minawerebis safuZvelze agebuli msjeloba marto Teoriuli gansjisa
da varaudis farglebs ar gascdeboda, rom, sabednierod, ar SemogvrCenoda adreuli, IX-X saukuneebis ydebi.

tyavisa da metalis kombinirebuli yda; sqeli, sworad moWrili xis dafebi, romelzec

Ria yavisferi tyagadakruli yda; xis masiuri dafebi moWrilia xelnaweris furclebis pirze.

SeimCneva tyavis sami Ffena: pirveli Sre (IX s.) fragmentuili, amoutvifravia; meore Sre

ydis zedapirze gamosaxulia wresa da kvadratSi Caxatuli stilizebuli tolgverda jvari.

(X s.) SenarCunebulia mxolod zeda frTis centralur nawilSi. Zlier dazianebul tyavze

gamoyenebulia xazovani tvifris teqnika. kidesTan miuyveba erTmagi aSia, romelsac CarCod akravs

amotvifrulia wreSi Caxazuli jvris stilizebuli forma rombiseburi wnuli ornamentiebi

sam-sami xazi. Kkonturebs aformebs mcire zomis dekoratiuli burTulebi. aseve gamoyenebulia

Caxveuli boloebiT, romelic gaformebulia mcire zomis dekoratiuli samsWvalebiT, Semavsebeli

oTxkuTxedi formis D Semavsebeli dekoratiuli tvifri.

tvifrebiT. amotvifrul tyavis zedapirze damagrebulia gravirebuli, saSualo zomis tolferda


jvari (XIV s). vercxlze amokveTili naxatis saxes foTlovan-yvavilivani ornamenti qmnis. mesame,
sqeli tyavis Sre (XVI s.), romelic amJamad moxeulia, SemorCenilia yuis mxares.

Lliturgikuli krebuli. IX-X ss.


Yyda: X s., zoma: 1314,5 sm.
Yydis ostati: iovane-zosime
Sin. Geo. N. 26; xelnawerTa erovnul centrSi daculi fotoasli

adiSis oTxTavi. 897 w.


yda: IX-X, XIV-XVI ss., zoma: 3027 sm.
IX s-is ydias ostati: miqaeli
daculia svaneTis istoriul-eTnografiul muzeumSi
2008 wlis Mmxatvruli asli: m. ebraliZe

bolo dromde cnobili iyo adreuli ydis samiode nimuSi da isic daculi sinis mTis wm. ekaterines monastris

II tvifruli fena
III fena

wignsacavSi. 2008 wels svaneTis istoriul-eTnografiul

metalis jvari

muzeumSi or mniSvnelovan xelnawerze adiSis oTxTavsa


da adiSis iadgarze gamovlinda IX-X s-is ydebis fragmentebi. dRes Tamamad SegviZlia visaubroT IX-X saukunis
pirveli fena

Camomtvreuli
xis dafa

ydis warmoebis teqnologiursa Tu mxatvrul aspeqtebze. A adreuli tipis qarTuli xelnaweris tyavis ydebis
ornamenti aRmosavluri tolferda jvris stilizaciis
safuZvelze igeba. ydebs tvifravdnen svel tyavze Cxvle
tis meTodiT. tyavze farglisa da specialuri wverwamaxilebuli xelsawyos meSveobiT gamosaxavdnen wreSi Caxazul jvrebs, rombisebur wnul ornamentebs Caxveuli
boloebiT, sxvadasxva formis Semavsebel da sabordiure

150

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

151

tvifrebs, gamoiyeneboda xazovani tvifris teqnika. damRebis mcire raodenobis gamo xSirad mravalsaxovnebisTvis sabordiure tvifrebiT amkobdnen ydis Sida sivrces, an PpiriqiT Semavsebel tvifrebs iyenebdnen aSiebis

a. kaptalis mimagreba rveulebad akinZul wignis blokze


b. masiuri, sworad moTlili xis dafa
g. sworad moTlili xis dafebi, moWrili xelnaweris
furclebis pirze

gasaformleblad.
ydis istoriaSi sagangebo yuradReba eqceva wignis
korpusis Seqmnas, rac gulisxmobs rveulebad dakecili

qarTuli xelnaweri wignis ydis ostatebi dafebis

mimagrebas.

dasamagreblad rveulebis dakecil kideebs V formis

swored am sawarmoo procesSi vlindeba qarTuli wignis

CanaWdevs ukeTebdnen, rac saSualebas iZleoda Semkvreli

ydis ostatebis originaluri Semoqmedeba. Aam teqnikas V

Zafi ar gamokveTiliyo yuaze da ar daezianebina tyavi.

s-Sive eyreba safuZveli, rasac mowmobs V-VIII ss-iT daTa-

Aam teqnikiT akinZuli wignis yua gluvia. `grekaJis~

riRebul palimfsestur furclebze SemorCenili rveu-

saxelwodebiT cnobili es meTodi tipuria bizantiuri

lebrivi aRricxvis kvali.

wris adreuli xelnaweri wignis kinZvisaTvis. ydis xis

naweri

furclebis

kinZvas,

xis

dafebis

dafebs, romlebzedac mogvianebiT gadaikvreba tyavis


zedapiri, dahyveba horizontaluri Rarebi, romlebSic
jdeba

Tokebi.

Rarebi

Seesabameba

`grekaJis~

dones.

mxolod qarTuli xelnawerebisTvisaa damaxasiaTebeli


Sekervis kombinirebuli teqnia.

`jaWvuri kerva~, romelic miiReba erTi nemsisi teqnikiT


Ria yavisferi tyagadakruli tvifruli yda; sqeli, sworad moTlili xis dafebi emTxveva

adreuli

qarTuli

xelnaweri

wignis

xis

dafebi

masiuria da CamoWrilia xelnaweris furclebis pirze,


romlebsac

samive

mxares,

kideebmze

mouyveba

Rari.

wigni ikvreba kombinirebuli teqnikiT, rac gulisxmobda

xelnaweris CamonaWers; aqvs tyavis ori Tasma; ydis zedapirs kravs sami xazisagan Semdgari
arSia. Sida sivrcis are uWiravs samkuTxed postamentze Semdgar jvars. rogorc jvari, aseve
postamentic Sesrulebulia xazovani tvifriT. ydis zedapirze Tavisufal adgilebs avsebs
rogorc diagonaluri xazebi, aseve mcire zomis samsWvalis tipis Semavsebeli tvifrebi.

erTdroulad rveulebis jaWvisebur akinZvasa da xis

wyarosTavis oTxTavi. X s.

dafebis mimagrebas.

Yyda 1070 w., zoma: 22,519 sm.


Yydis ostati: iovane
restavrirebuli xelnawerTa erovnul centrSi
A 98

152

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

153

yavisferi tyavgadakruli tvifruli yda. sqeli,


sworad moTlili xis dafebi; kideebze miuyveba
Rarebi. gvxvdeba meoradi akinZvis kvali.
gamoyenebulia mimagrebis sworxazovani teqnika.
tyavis zedapirze tvifris saxe TiTqmis waSlilia:
aSiaze ikiTxeba dekoratiuli burTulebis kvali,
mcire zomis jvrebi, ovaluri formis Semavsebeli
tvifrebi. yua momrgvalebuli, amoutvifravi.
SemorCenilia Wreli kaptalis mcire fragmenti.
forzacebi dakargulia.
basili didi, Targmaneba fsalmunTa. 1035 w.
yda: XI-XIII ss., zoma: 2013,5 sm.
XI s-is ydis ostati: daviT jibisZe
A 135

muqi yavisferi tyavgadakruli tvifruli yda; xis dafebi odnav gaTxelebulia; ydis zedapirs
mTlianad avsebs saSualo zomis marTkuTxa formis dekoratiuli sabordiure tvifri; yuaze
reliefurad ikveTeba Sekervis sami adgili XVIII s.-is restavraciic kvali. gamoyenebulia
gansxvavebuli ferisa da xarisxis tyavi. SeimCneva yviTeli Zafebisagan gakeTebuli kaptali.
Yydis Sida zedapirze dakrulia zolebiani gaxunebuli qsovili. ydas unda hqonoda sami
Sesakravi, dResdReisobiT dakargulia. xelnaweri ekuTvnoda sulxan-saba orbelians.
sjuliskanoni. 1031 w.
Yyda: XVI s., restavrirebulia XVIII s-Si
zoma: 2116,5 sm.

muqi yavisferi tyavgadakruli yda; gamoyenebulia

A 96

ormagi xis dafebis mimagrebis teqnika. moWedilobis


fragmenti SemorCenilia ydis qveda frTaze; Zlier
dazianebuli xelnaweris zedapirze dakrulia
liTonis burTulebi, samsWalebi. xelnaweri
akinZulia `grekaJis~ teqnikiT. SeimCneva wignis
meoradi akinZvis kvali. SemorCenilia daSlili
kaptalis fragmenti. zeda frTaze SemorCenilia

rogorc vxedavT, xelnawerebze gvxvdeba wignis Sekv


ris adreuli meTodebi, kerZod sworxazovani, romlis
drosac xis dafebze Rarebi CaWrilia vertikalorad.
ormagi xis dafebi mimagrebulia akinZuli wignis blokze am

liTonis masiuri wawvetebuli, solis magvari

dros akinZvis Sedegad datovebuli Tokebi ifareba xis

Sesakravebi; Tasmebi dReisaTvis dakargulia

dafebSi. miuxedavad xelnaweri wignebis xelaxali Sekazmvisa, ydaze mainc gvxvdeba akinZvis adreuli elementebi,

oTxTavi. 1048 w.
yda: XIII-XIV ss., zoma: 21,513,5 sm.
H 1741

rac imiT unda avxsnaT, rom ydis damuSavebis tradicia


teqnika, iaraRebi, dekori ucvleli darCa.
xis dafebze, Sida (ukana) mxares SeiZleba dakruli
iyos abreSumis naWeri, etrati an qaRaldi. forzacs,
garda praqtikuli daniSnulebisa, wminda esTetikuri
mxarec aqvs. igi faravs yvela im defeqts, romelsac
xelnaweris ydaSi Casmisas tovebda mkazmveli. forzacis

154

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

155

erTi furceli ikinZeboda xelnawerTan erTad, meore ki


ekvroda xis dafebs. forzacad gamoyenebul qsovils,
etrats Tu qaRalds didi mniSvneloba eniWeba wignis
ydis Seswavlisa da daTariRebis saqmeSi. xelnaweri wigni
ikvreboda liTonisTaviani ori an sami tyavis TasmiT,
romlebsac `Rilo-kiloni~ ewodeboda. ydaze Sesakravebis
raodenoba damokidebuli iyo TviT xelnaweris formatze.
iyo wignis iseTi ydebic, romlebsac ar hqondaT `Rilokiloni~ da Tavebgaxvretili tyavis Tasmebi pirdapir
magrdeboda, solis magvar metalis Camosacmelebze.
garkveuli cvlilebebi SeimCneva XVII s. xelnawerTa ydebze: tyavgadakruli xis dafebi, moyvanilobisa
da mxatvruli gaformebis mxriv, XVI s. ydebis msgavsia,

yavisferi tyavgadakruli tvifruli xis yda. xis dafebi emTxveva furclebis CamonaWers, odnav
momrgvalebulia; ydis zedapirs kveTs diagonaluri xazebi, gaformebulia saSualo zomis

mxolod yuaze Cndeba Sekervis reliefuri adgilebi, ar

vardulebiTa da ovaluri formis dekoratiuli Semavsebeli tvifrebiT. aseve gvxvdeba samyuras

gamoiyeneba `grekaJis~ teqnika, SeiZleba yuaze Segvxvdes

tipis foTlovani onamentis Semcveli tvifri. qveda frTa mcired gansxvavdeba zedasagan. yua

`grekaJis~ CaRrmaveba, magram is usaTuod zedapirulia.

morRveulia, Cans `grekaJis~ teqnika da jaWvuri akinZvis kvali. sayuradReboa is faqti, rom

XVII s. Yydebi qarTuli wignis ydis istoriaSi gardamaval

reliefur adgilebze dayolebulia winaswar specialurad momzadebuli TokiviT dagrexili tilos

safexurs warmoadgenen adreul (X-XVI ss.) da gviandel


(XVIII-XIX ss.) ydebs Soris.

naWrebi. mkazmvels xelovnurad Seuvsia `grekaJis~ Sedegad miRebuli CaRrmavebebi. Yyua Zveli
restavrirebulia. kaptali dazianebulia. ydaze Sida mxridan gamokrulia moCiTuli qsovili.
Sesakravebi

dakargulia.

Satberdis krebuli. 973-976 ww.


yda XVI-XVII ss., restavrirebuli XVIII s-Si
zoma: 28,323 sm.
S 1141

tyavgadakruli tvifruli yda; sworad moTlili


xis dafebi; Casmulia oqroTi movarayebul,
inkustrirebul aRmosavlur tyavis tyavSi. aseve
gaformebulia aRmosavlur stiliT rogorc zeda,
ise qveda frTis Sida mxarec. gamoyenebulia nazi

156

qarTuli xelnaweri wigni

muqi Sindisferi tyavgadakruli xis yda; xelnaweris

mcenareuli ornamentis Semcveli marTkuTxedis

furclebis pirze sworad moTlili dafebi odnav

formis mozrdili centraluri tvifri. aSiebad

Txelia; ydis zedapirze arSiad gamoyenebulia

miuyveba ovaluri moyvanilobis sabordiure da

marTkuTxedis formis badiseburi naxatis Semcveli

kuTxis tvifrebi. Sida arSia inkustrirebulia.

sabordiure tvifrebi. centrSi gamosaxulia jvari,

gamoyenebulia sxvadasxva feris tyavi. yda

romelic Sedgeba patara marTkuTxedis moyvanilobis

gakeTebuli unda iyos aRmosavleTis romelime

sabordiure tvifrebisagan. yuaze reliefurad

qveyanaSi. restavrirebulia xelnawerTa erovnul

ikveTeba Sekervis sami adgili.

centrSi.

Qkrebuli. 1669 w.

`vefxistyaosani~. XVI-XVII ss.

yda: XVII s., zoma: 2115 sm.

Yyda: XVII s., zoma: 37,224 sm.

A 179.

H 2074

qarTuli xelnaweri wigni

157

xelnaweri wignis SeqmnaSi saero aristokratiis CarTvis Semdgom iqmneba mdidrulad Semkuli Weduri ydebi.
es procesi saTaves iRebs XI saukunidan. am epoqis Weduri ydis mqone Sav mTaze, kaliposis lavraSi, gadawerili
xelnaweri amJamad inaxeba moskovis sajaro biblioTekis SCukinis koleqciaSi. samwuxarod, ver moaRwia 1054
wels amave samonastro centrSi gadawerilma, baRvaSTa
feodaluri saxlis dafinansebiT moWedili alaverdis
oTxTavis Wedurma ydam, romlis zust aRwerilobasac
vecnobiT Tavad xelnawerze 1059 wels darTuli anderZidan. swored am anderZis safuZvelze XVII saukuneSi xelnaweri wignis ydis restavracia iTava samegrelo-odiSis
mTavarma levan dadianma, romelmac wigni tyavisa da
mooqruli vercxlis kombinirebul ydaSi Caasmevina.
qarTuli Weduri ydis unikaluri nimuSebi Seiqmna
XII saukuneSi.
Cvenamde moaRwia XII-XIII ss-is berTis, tbeTisa da wyarosTavis saxarebebis Wedurma ydebma. sagangebod dakveTili am ydebis avtorebi arian beqa da beSqen
opizrebi. Aam ydebzeQ tradiciulad gvxvdeba jvarcmisa da
vedrebis kompoziciebi. am mxriv sainteresoa XII s. gadawerili gelaTis oTxTavis Weduri yda, romlis qveda
frTaze gamosaxulia aRdgomis siuJeti. gelaTis ydis

Mmooqruli vercxlis moWedili yda; dazianebuli; ydis zeda frTis centrSi


gamosaxulia jvarcma, tradiciulad RvTismSoblis, ioane maxareblisa da angelozebis
fonze; qveda frTaze vedreba RvTismSoblisa da ioane naTlismcelis TanxlebiT.
gvxvdeba ganmartebiTi warwerebi; Wedurobis centraluri nawili garSemovlebulia
wvrili, grexili ornamentis CarCoTi. kuTxeebi gaformebulia foTlovan-yvavilovani
reliefuri ornamentebiT. erT-erTi warwera zeda frTas aSiad akravs, romelSic
ixseniebian: iovane mTavaraZe, giorgi da dekanozi miqael krkaZe; qveda frTis
warwerebSi ixseniebian momgeblebi oqropiri da misi Ze demetre. yda Semkulia
naxevradZvirfasi qvebiT. qristes saydris qvemoT ikiTxeba: `moiWeda eliTa beSqen
opizarisaTa~. yua dakargulia, SemorCenolia tilos qsovili; wigni ikvreboda 4
SesakraviT; SemorCenilia fragmentebis saxiT.
berTis oTxTavi. XII s.
yda: XII s., zoma: Y2417 sm.
Yydis ostati: beSqen opizari
Q 906

158

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

159

vercxlis mooqruli yda. zeda frTis centrSi gvxvdeba jvarcma RvTismSoblis,

yavisferi tyavis yua gaformebulia mcire zomis vercxlis

ioane maxareblisa da angelozebis fonze; qveda frTaze vedreba RvTismSoblisa

dekoratiuli firfitebiT. maTi umetesi nawili dakargulia.

da naTlismcemlis TanxlebiT. Ggvxvdeba ganmartebiTi warwerebi. Wedurobis

wigni ikvreboda 4 SesakraviT, romlebic SemorCenilia fragmentebis

centraluri nawili garSemovlebulia wvrili, grexiliT; kuTxeebi gaformebulia

saxiT.

foTlovan-yvavilovani reliefuri ornamentebiT; ydis qveda frTaze ikiTxeba

160

warwerebi, romlebSic ixsenieba momgebeli iovane mtbevari. yda Semkulia

wyarosTavis oTxTavi. 1195 w.

naxevradZvirfasi qvebiT; uflis saydris marcxena mxares, vertikalurad, odnav

yda: XII s., zoma: 24,516,6 sm.

momcro asomTavruliTiT: `q[rist]e, S[eiwyal]e oqromW[e]deli beqa opizari~.

Yydis ostati: beqa opizari

qarTuli xelnaweri wigni

Q 907

qarTuli xelnaweri wigni

161

Weduri ydis fragmentebi dakrulia gviani periodis oqrotvifrul ydaze. tyavi Ria yavisferia.

vercxliT moWedili yda; Wedurobis qveS tvifruli tyavi. masiuri xis dafebi. aSiad

xis dafebi iribadaa moTlili, gadmodis da faravs mTliani xelnaweris korpuss. yua

gamoyenebulia yvavilovani ornamentis Semcveli sabordiure marTkuTxedi, ovaluri mcire

oqrotvifrulia, reliefuria Sekervis oTxi adgili. ydis zeda frTaze dakrul moWedilobaze

zomis tvifrebi. zeda frTa gadatexilia, Weduroba dazianebulia. qvedaze gamosaxulia

gamosaxulia jvarcma, tradiciulad RvTismSoblis, ioane maxareblisa da angelozebis fonze;

jvarcma. jvarTan ikiTxeba: `ese ars meufe huriaTa~. RvTismSoblisa da wminda ioane maxareblis

qveda frTaze gvxvdeba medalionSi Casmuli qristes gamosaxuleba, mavedrebeli petre da pavle;

gamosaxulebebs axlavs berZnuli warwerebi. zeda registrSi mTavarangelozebis miqaelisa da

kideebsa da Sida sivrces avsebs foTlovan-yvavilovani ornamenti; qveda frTaze moTavsebul

gabrielis gamosaxulebebia. moWedil ydaze aSiad miuyveba mcenareuli ornamenti. ydis zeda

erT-erT warweraSi ixsenieba momgebeli ioavane mtbevari. moWedili yda gakeTebuli unda iyos

da qveda frTaze ikiTxeba asomTavruli warwera. metalis yda aRadgines XVII-XVIII ss.; moWedil

beqa opizaris mier; tyavis fenaze fragmentebi dakrulia XVIII s-is restavraciis Sedegad. yda

ydas aqvs oTxi Sesakravi: ori wina kideze, TiTo gverdiTa kideebze. xelnawers erTvis gviandeli

ganaxlebulia solomon I-is meuRlis, mariam dedoflis, iniciativiT.

restavratoris anderZi.

tbeTis oTxTavi. XII s.

oTxTavi. XII-XIII ss.

yda: XII, XVIII ss., zoma: 2820,5 sm.

yda: XIV, XVII-XVIII ss., zoma: 2417 sm.

Weduri ydis ostati: beqa opizari

A 516

Q 929

162

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

163

vercxliT moWedili tyavis yda; dazianebuli; ydis zeda frTaze

bajaRlos oqros bude Semkulia Zvirfasi TvlebiT (zurmuxti, safironi

gamosaxulia jvarcma, tradiciulad, RvTismSoblis, ioane maxareblisa

da lali). zeda frTaze gamosaxulia macxovari, qvedaze ki wm. giorgi.

da angelozebis fonze; qveda frTaze gvxvdeba aRdgomis siuJeti; yuaze

zeda frTis kideze miuyveba zurmuxtebisa da rTuli yvavilovan-

gvxvdeba oTxi maxarebeli; ikvreba ori metalis masiuri SesakraviT,

mcenareuli ornamentebisagan Semdgari aSiebis uwyveti mwkrivi, aseve yuasa

romlebzec angelozebia gamosaxuli; aSiad akravs yvavilovani naxatis

da qveda frTis aSiaze gamoyenebulia foTlovan-yvavilovani ornamentebi.

Semcveli ornamenti, romelic gaformebulia Zvirfasi TvlebiT.

wignis wina mxare dafarulia moWedili metaliT; moWedilobis qveS


Cans xeze gadakruli yavisferi tyavi. xis dafebze Signidan gamokrulia

gelaTis oTxTavi. XII s.


yda XVI s., zoma 26,818,5 sm.
Q 908

Sindisferi abreSumis qsovili; aqvs saniSne, Semkuli FfiruziTa da


margalitebiT.
oTxTavi. XVI s.
yda: XVI-XVII ss., zoma: 12,59,5 sm.
A 482

164

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

165

vercxlis moWedili yda; zeda frTaze gamosaxulia jvarcma,

vercxliT moWedili tyavis yda. furclebis CamonaWeric (samive mxridan)

qveda frTaze RvTismSobeli yrmiT, kuTxeebSi oTxi maxarebeli;

dafarulia vercxlisave firfitebiT da ikvreba kbilanebiT. ydis

ikiTxeba mTavruliT Sesrulebuli warwerebi.

zedapirze gvxvdeba tradiciuli Tema jvarcmis kompozicia. qristes


zemoT asomTavruliT amokveTilia ganmartebiTi warwera: `meufeo, Zeo~.

oTxTavi. 1543 w.
yda: XVII s., zoma: 20,515 sm.
H 2806

qveda frTaze jojoxeTis wartyvevna, foTlovani ornamentebiT. mooqrul


vercxlis ydaze XIX s. 20-ian wlebSi amoukveTavT warwera, romelSic
ixseniebian zurab wereTeli, misi meuRle, dadaianis asuli Tamari da Ze
maTi grigoli, meuRliT, ZiT da asuliT.
oTxTavi. 1687 w.
yda: XVII s., zoma: 15,510,6 sm.
Q 911

166

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

167

vercxlis moWedili yda; zedaze jvarcma, qarTuli ganmartebiTi warweriT

oqros moWedili yda, Semkulia tixruli

(`i~n m~i~: iesu nazareveli, meufe iudevelTa). RvTismSoblisa da ioane

minanqriT; zeda frTaze aRdgomis

maxareblis TanxlebiT: qvedaze ki jojoxeTis wartyvevna. siuJeti palmis totebis

siuJeti, kuTxeebSi oTxi maxarebli,

fonzea; ydas gaaCnia qarTulad Sesrulebuli ganmartebiTi warwerebi; CarCod

qvedaze ki gvxvdeba medalioni jvarcmis

gamoyenebulia jaWvuri ornamenti. yuaze ki foTlovan-yvavilovani aqcentebi;

gamosaxulebiT, kuTxeebSi oTxi

SemorCenilia metalis erTi Sesakravi. Wedurobis qveS Cans Txeli, tyavgadakruli

winaswarmetyvelis. Mmetalis ydas gaaCnia

xis dafebi, forzacad gamoyenebulia xelnaweris qaRaldi.

ganmartebiTi warwerebi; xelnaweri inaxeba


Zvirfasi mZivebiT naqarg qisaSi.

oTxTavi. XVII-XVIII ss.


yda: XVII-XVIII ss., zoma: 65 sm.

oTxTavi. XVIII s.

H 2266

yda: XVIII s., zoma: 64,5 sm


H 1693

168

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

169

vercxlis mooqruli luskuma. centrSi


gamosaxulia vedrebis kompozicia,
medalionis zemoT gvxvdeba Ggvirgvini
kuTxeebSi maxarebelTa reliefuri
gamosaxulebebiT. qvemoT ki jvarcma, aseve
maxarebelTa gamosaxulebebiT, romelTac
aqvT rusuli ganmartebiTi warwerebi:
petre, pavle, iakobi, andria; wina kideze
amokveTilia warwera, daTariRebuli 1776
weliT. Lluskuma ikvreba vercxlis ori
SesakraviT. tipuri rusuli yda. xelnaweri
solomon I-is kuTvnileba iyo.
vercxliT moWedili, TvlebiT Semkuli

oTxTavi. XVII-XVIII ss.

farCagadakruli yda. zeda frTa

yda: 1776 w. zoma: 8,513 sm.

gaformebulia zurmuxtisa da lalis

Q 901

TvlebiT, romlebic ydis zedapirze


ganulagebiaT baRCebad, qveda frTaze
gvxvdeba jvarcma, RvTismSoblisa da
menelsacxeble dedis gamosaxulebiT;
yua gaformebulia metalze amokveTili
vardulebiTa da foTlovani aqcentebiT;
aqvs Ria feris Zafebisagan dawnuli
kaptalebi, dafarulia metaliT. Signidan
ydaze dakrulia cisferi qsovili;
furclebis CamonaWeri oqrotvifrulia.
xelnaweris momgebelia domenti

vercxlis mooqruli yda. zeda frTaze

kaTalikosi.

centrSi aRdgomis siuJeti, kuTxeebSi

oTxTavi. 1714 w.
yda: XVIII s., zoma: 6,54,5 sm.
A 1097

maxarebelTa gamosaxulebebi. ydaze


gamoyenebulia ferweruli minanqris
teqnika. qveda frTaze gvxvdeba jvarcmis
kompozicia sevadiT Sesrulebuli;
vercxlis budes aqvs Sesakravi wminda
petresa da pavles gamosaxulebebiT; yuaze
gvxvdeba bibliuri simboloebi. kaptals
faravs angelozebis gamosaxulebebi;
kideebis CamonaWeri oqrotvifrulia;
metalis yda gakeTebulia ruseTSi.
oTxTavi. 1792 w.
yda: XIX s., zoma: 96 sm.
H 1689

170

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

171

mooqruli vercxlis moWedili


yda; ydis zeda frTaze gvxvdeba
jojoxeTis wartyvevna, qveda frTaze
ki jvarcma. moWedil budes axlavs
tvifruli tyavis fragmenti (tvifris
saxe TiTqmis waSlilia), Zlier
dazianebuli. tyavi muqi yavisferia.
yuaze SemorCenilia akinZvis Sedegad
datovebuli Sekervis kvali. aseve
SemorCenilia oqromkednarevi farCis
fragmenti. furclebis CamonaWeri
samive mxridan dafarulia mooqruli
metaliT, romelzec gamosaxulia
foTlovan-yvavilovani ornamenti.
oTxTavis moWediloba. XIX s.
yda: XIX s., zoma: 8,55,5 sm.
Q 926

firuzebiT Semkuli, mooqruli vercxlis yda; Weduri ydis orive mxare Semkulia

zedapirze warmodgenilia aRdgomis gansxvavebuli inter-

ornamentebiTa da figuruli gamosaxulebebiT. gamoirCeva zeda frTis centralur

pretacia, romelzec asaxulia ara jojoxeTidan gamosv-

nawilSi warmodgenili sxvadasxva formisa da zomis firuzebisagan Sedgenili

la, aramed, konkretulad, macxovris saflavidan aRdgo-

jvari; ydis zeda da qveda mxares miuyveba foTlovan-yvavilovani ornamentisagan

ma (ydas XVI s. aTariReben). warmodgenili siuJeti gviani

Semdgari aSia; Sida sivrcis oTxive kuTxeSi ki medalionebSi Casmuli angelozebis

xanis xelnawerTa Weduri ydebisTvisaa damaxasiaTebeli.

gamosaxulebebia. isini jvris formisgan gamoyofilia samsWvalebiT damagrebuli


patara firuzis Tvlebis talRovani rigiT. zurgis mxares saSualo zomis qristes
mooqruli gamosaxulebaa. mis zemoT damagrebulia firuzis xuTi Tvlisagan
Sedgenili jvari. furclebis CamonaWerzec aqa-iq SeimCneva oqrovarayi; qveda

rac Seexeba tyavis zedapiris Weduri elementebiT


Semkobas, amgvari tradicia Tavs iCens XIV saukunidan:
oTxTavi A-499, jruWi pirveli H-1660; gansakuTrebuli

frTaze ikiTxeba mxedruliT amokveTili warwera, daTariRebuli 1873 wliT.

sixSiriT igi Cndeba XVI-XVII ss-Si, rodesac feodaluri

xelnaweri ekuTvnoda dadianebis ojaxs. Yyda ganicdis evropul gavlenas.

saxlebis warmomadgenlebi aqtiurad erTvebian sagangebod moxatuli Zveli xelnaweri wignebis dacva-restavra-

pirvelnabeWdi saxareba. 1709 w.


yda: 1873 w., zoma: 27,520 sm.
RAR 57 (Zv.#Q Q 912)

172

qarTuli xelnaweri wigni

ciis saqmeSi; sxvaTa Soris, swored am xelaxla moWedil


ydebs, rig SemTxvevaSi, amkobdnen Zveli elementebiTac.

qarTuli xelnaweri wigni

173

tyavisa da metalis kombinirebuli yda; wina kideze aqvs muqi

metalisa da tyavis kombinirebuli tvifruli yda. ydis zeda frTaze gamosaxulia

yavisferi tvifrebiT gaformebuli sarqveli, Wreli kaptali. yuaze

postamentze aRmarTuli jvari. ganirCeva wnuli ornamentiT Sesrulebuli

amotvifrulia xazebi. aqvs `grekaJis~ teqnika, SeimCneva Sekervis

sabordiure da oTxkuTxedi Semavsebeli tvifri. qveda frTaze Sida sivrces

reliefuri adgilebi. ikvreba ori wiTeli kustarulad gakeTebuli

avsebs ramdenime saxis sabordiure tvifri. zeda frTaze, ydis ganaxlebis mizniT

TasmiT, Tanadrouli dakargulia.

daukravT vercxlis samsWvalebiT Sedgenili jvari, gamouyenebiaT naxevradZvirfasi


Zowis Tvlebi (SemorCenilia mxolod erTi qva). aseve dakrulia ori saSualo zomis

oTxTavi. XII-XIII ss.


yda: XIV-XV ss., zoma: 2015 sm.
A 499

jvari, metalis detalebi. yua amotvifrulia, kaptali gacveTili. xis dafebze


(Sida mxares) dakrulia vardisfri qsovili.
jruWis I oTxTavi. 936 w.
yda: XVI s. (ganaxlebulia XVII s-Si), zoma: 25,520 sm.
H 1660

174

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

175

yavisferi tyavgadakruli tvifruli yda (xis dafebi Txelia, romlebic

tyavisa da metalis kombinirebuli yda. zeda frTaze qristes ferweruli

CamoWrilia xelnaweris furclis pirze); wina kide dafarulia amotvifruli

gamosaxuleba Casmulia vercxlis Wedur, Zvirfasi TvlebiT Semkul CarCoSi.

tyavis sarqveliT; ydis zedapirze gamoyenebulia wnuli naxatis Semcveli

zeda frTaze Casmulia wm. Ggiorgis XI-XII ss-is tixruli minanqriT Sesrulebuli

oTkuTxedi Semavsebeli tvifri, aseve yvavilovan naxats qmnis dekoratiuli

gamosaxuleba. ydis zeda mxareze amokveTilia asomTavruli warwera saxarebidan; qveda

burTulebisa da ovaluri moyvanilobis tvifrebis kombinacia; yua

frTaze Ggamosaxulia RvTismSobeli yrmiT. ferweruli gamosaxuleba TiTqmis waSlilia

amotvifrulia, gluvi; forzacad gamoyenebulia TeTri qaRaldi; tyavis

(aqa-iq SemorCenilia oqrovarayi); ydas aqvs sarqveli; yvela niSnis mixedviT TariRdeba

amotvifrul ydaze mogvianebiT daukravT (XVII s.) metalis xatebi, jvrebi,

XVII s-iT, mihyveba levan dadianis saxelosnoSi Sesrulebuli xatebis xelweras.

firfitebi, hkidia mcire zomis zanzalakebi da xelis mtevnis moyvanilobis


firfitebi.

oTxTavi (alaverdis). 1054 w.

oTxTavi. XVI s.

A 484

yda: XVII s., zoma: 24,518,5 sm.

yda: XVI s. (ganaxlebulia XVII s-Si), zoma: 20,515 sm.


A 502

176

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

177

swored aseT SemTxvevasTan gvaqvs saqme XVII s-Si moWedil


alaverdis oTxTavis ydaze, romelic unda Seqmniliyo samegrelos mTavar levan dadianis uzrunvelyofiT missave saxelosnoSi. ydis erT-erT samkaulad gamoyenebulia
XI s-is minanqruli gamosaxuleba.
XVIII-XIX ss. 30-ian wlebSi gadawerili xelnaweri wignebis ydebi ganviTarebis mxriv sruliad gansxvavdebian
adreuli (X-XVI ss.) da gardamavali (XVII s.) periodis ydebisagan.
XVIII s-Si wignis ydis garegnuli mxare mTlianad
icvleba. xis dafebis daTxelebam da kideebis iribad
moTlam Yyda ufro natifi gaxada. Yam droisaTvis yua
ufro reliefuri xdeba da, erTgvarad, samkaulis daniS
nulebasac iZens wignis sxva elementebTan erTad (kaptali,
forzaci, saniSne, tvifrebi). aris SemTxvevebi rodesac
tvifrze ikiTxeba mkazmvelis saxeli. asoebi, Tavis mxriv,
ornamentis daniSnulebasac asruleben. Mmedalionze ga
mosaxuli ornamentebisa da qarTuli asoebis Serwyma
metyvelebs imaze, rom tvifri damzadebulia saqarT
veloSi da misi avtori qarTveli gravioria. cnobilia
CaCikaSvilebis ovaluri medalioni. Aam periodis qar
Tuli xelnaweri da ZvelnabeWdi wignebisTvisac, damaxa
siaTebelia ydis zedapiris sada gaformeba. rogorc wesi,
qarTuli wignis ydis gaformebisas yuradReba eqceva
ydis centralur ares, kuTxeebs, kideebs, xolo ydis
Sida sivrcis didi nawili (tyavi) ki rCeba Tavisufali,
romelzec

aqa-iq

SeiZleba

Segvxvdes

`Semavsebeli~

tvifrebis sada, zogjer `kombinirebuli~ saxec ki, magram

Ria yavisferi tyavgadakruli tvifruli xis yda (xis dafebi iribadaa moTlili); zeda

mkzmveli, yvela SemTxvevaSi, cdilobs ar gadatvirTos

frTa msgavsia qvedasi. gamoyenebulia dekoratiuli rkali, foTlovan-yvavilovani

tyavis ydis zedapiri. aris SemTxvevebi, rodesac ydaze

da waisruli formis mcenareuli ornamentisagan Semdgari centraluri tvifri; aqvs

gamoyenebulia ori an sami tvifris kombinacia, magram

ori metalis Sesakravi; furclebis kideebis CamonaWeri SeRebilia wiTlad. yuaze

mkazmveli axerxebs ise ganalagos tvifrebi ydis zeda


pirze, rom mnaxvels uCndeba mravalsaxovnebis gancda. es

gamoyenebulia cisferi qaRaldi. aqvs dawnuli kaptali.

cvlilebebi qarTul wignebis ydebze moitana drom, rac

Jamni. 1738 w.

gamowveulia qarTul kulturaze evropuli xelovnebis

yda: XVIII s., zoma: 1611 sm.

gavleniT.

178

reliefuria Sekervis adgilebi, amotvifrulia yvavilovani aqcentebi. forzacad

qarTuli xelnaweri wigni

H 15

qarTuli xelnaweri wigni

179

Savi feris tyavgadakruli tvifruli yda; iribad moTlili xis dafebi

Savi feris oqrotvifruli xis yda (xis dafebi iribadaa moTlili); ydis

dafarulia tyaviT: miuyveba ormagi aSia (mcenareuli da dekoratiuli

zedapirs aSiad miuyveba calmagi dekoratiuli naxevarrkali; centrSi macxovris

rkalis Semcveli), zedaze frTis centrSi gvxvdeba jvarcma, qvedaze ki

gamosaxulebaa, kuTxeebSi oTxi maxarebeli; Tavisufal adgils avsebs folovan-

RvTismSobeli yrmiT. kuTxeebSi gamosaxuli arian maxareblebi.

yvavilovani da varduli tipis tvifrebi. furclebis CamonaWeri mooqrovilia.

yuaze reliefuria Sekervis adgilebi, gaformebuli foTlovani aqcentebiTa da

wigni ikvreboda ori metalisTaviani SesakraviT; xelnawerze darTul anderZidan

ovaluri damRiT, ikiTxeba SHI; gaaCnia Wreli Zafebisagan dawnuli kaptali;

vigebT, rom wigni XVIII s-mde orgzis CausvamT YydaSi.

forzacad gamoyenebulia TeTri WvirniSniani qaRaldi; xelnaweris momgebelia


giorgi batoniSvili.

oTxTavi. XII-XIII ss.

ioane oqropiri, ioanes saxarebis Targmaneba. 1768 w.

Q 883

yda: XVIII s-is 60-iani ww., zoma: 25,418,8 sm.

yda: XVIII s., zoma: 32,522,3 sm.


H 3

180

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

181

muqi yavisferi oqrotvifruli yda (xis


dafebi Txelia, iribadaa moTlili); ydis
zedapirze gamoyenebulia foTlovanyvavilovani ornamentebi; qveda frTis
centrSi amotvifrulia varduli tipis
medalioni, romelzec mxedruliT ikiTxeba:
`zosime~; yuaze reliefuria Sekervis
4 adgili, amotvifruli; Zafebisagan
dawnul kaptalebs faravs yuidan
gadmosuli tyavi.
oTxTavi. XVII s. Y
yda: XVIII s., zoma: 128,5 sm.
H 2127

yavisferi tyavgadakruli muyaos

TeTri feris tyavgadakruli oqrotvifruli yda (xis dafebi iribadaa

oqrotvifruli yda; karg mdgomareobaSi;

moTlili); aSiad miuyveba maqmanis magvari nazi ornamenti. zeda frTis

zeda frTaze amotvifrulia ovalur

centrSi gvxvdeba jvarcmis siuJeti, qvedaze ki RvTismSobeli ymiT; Yyuaze

medalionSi Casmuli jvarcma, qvedaze

reliefuria Sekervis adgilebi, romelTa Soris amotvifrulia mcire zomis

ki ovalur medalionSi gamosaxulia

mcenareuli ornamentis Semcveli rombisa da kuTxis tvifrebi Y(ikiTxeba

ori adamianis figura mdgomare pozaSi,

ganmartebiTi warwera laTinuri asoebiT); aqvs zolebiani qsovilis kaptali,

erT-erTi maTgani nimbosania. kuTxeebSi

forzacebad gamoyenebulia XIX s-is marmarilos qaRaldi; wigni ikvreba ori

amotvifrulia qerubimebi. kaptali ar

metalisTaviani tyavis TasmiT; Kkideebis CamonaWeri oqrotvifrulia.

aqvs. furclebis CamonaWeri daWrelebulia;


mcire zomis wigni Cadebulia farCisgan

oTxTavi. 1719 w.

damzadebul budeSi; yda ganicdis evropul

yda: XIX s-is II nax., zoma: 14,510 sm.

gavlenas.

Q 85

daujdomeli. 1747 w.
yda: XIX s., zoma: 53,5 sm.
Q 369

182

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

183

Ria feris oqrotvifruli xis yda.


zeda frTaze amotvifrulia jvari,
qvedaze barZimi. yuaze gvxvdeba
laTinuri asoebiT amitvifruli
ganmartebiTi warwera.
sagalobelTa krebuli.
Wil-etrati. IX s.
yda: XIX s., zoma: 1210 sm.
H 2123

wiTeli feris tyavgadakruli


oqrotvifruli muyaos yda; ydis
zedapirs kideze miuyveba ormagi
aSia: I. Mcenareuli ornamentis uwyvet
mwkrivs warmoadgens, II. Mmaqmanis
msgavss. kuTxeebSi gamoyenebulia
dekoratiuli Semavsebeli tvifrebi,
centrSi amotvifrulia gansxivebuli
jvari, Tavze gvirgviniT, romelsac
akravs mcire zomis dekoratiuli
burTulebi. qveda frTaze aSiebi
igivea, centrSi gamosaxulia gvirgvini;
yua amotvifrulia; kaptali ar gaaCnia;
forzacad gamoyenebulia XIX s.

xelnaweri Casmulia muqmwvane feris oqrotvifrul muyaos ydaSi; aSiad


miuyveba dekoratiuli jaWviseburi ornamenti, kuTxeebSi TiTo yvavilovanmcenareuli aqcentia, yua amotvifruli; yuaze Cadgmulia wiTeli tyavi,
romelzec ikiTxeba rusuli ganmartebiTi warwera; aqvs Rrmad Camjdari
kaptali; forzacad gamoyenebulia XIX s-is Wreli qaRaldi, furclebis
CamonaWeri oqrotvifrulia; xelnaweri restavrirebulia XIX s-Si; tipuri
eEvropuli yda.

cisferi sqeli qaRaldi; furclebis

wigni devs tyavgadakrul tvifrul muyaos budeSi; aSiad miuyveba maqmanis

kideebis CamonaWeri oqrotvifrulia.

msgavsi ornamenti; sadResaswaulo. XVIII s.

tipuriE evropuli yda.

yda: XIX s., zoma: 2015 sm.


A 1491

meqorwineTa yuradReba. XVIII s.


yda: XIX s., zoma: 16,510,7 sm.
Q 1484

184

qarTuli xelnaweri wigni

qarTuli xelnaweri wigni

185

zogadi bibliografia

1. abulaZe i. weris xelovnebasTan dakavSirebuli ramdenime Zveli qarTuli termini: Tsu Sromebi,
XXXIX, Tb., 1950
2. abulaZe i. qarTuli weris nimuSebi (paleografiuli albomi), Tb., 1973
3. abulaZe T. vaxtang VI-is mTargmnelobiTi moRvaweoba, mecniereba, Tb., 1990.
4. araqeliani b. kinZvis xelovneba Suasaukuneebis somxeTSi: matenadaranis moambe, 4, erevani 1958
(somxur enaze)
5. axali aRmoCenebi sinis mTaze. qarTul xelnawerTa aRweriloba. Seadgines: z. aleqsiZem, m. SaniZem,
l. xevsurianma da m. qavTariam. aTeni, 2005 (berZnul-qarTul-inglisuri katalogi).
6. axalcixis muzeumis xelnawerTa aRweriloba. el. metrevelis redaqciiT, Tb. 1987
7. berZnuli samarTali vaxtang VI samarTlis wignTa krebulidan. teqstebi gamosca, gamokvleva,
leqsikoni da terminTa saZiebeli daurTo T. bregaZem, Tb., 1964
8. gamyreliZe al. uZvelesi qarTuli warwerebis aRmoCena palestinaSi: `literaturuli gazeTi~, N
24, 15. XI. 1956
9. gamyreliZe T. weris anbanuri sistema da Zveli qarTuli damwerloba. anbanuri weris tipologia
da warmomavloba, Tb., 1989
10. gvaxaria al. `iosebzilixanianis~ qarTuli versiebis sparsuli wyaroebi, Tb., 1958
11. goris saxelmwifo istoriul-eTnografiuli muzeumis qarTul xelnawerTa aRweriloba. m. qavTarias redaqciiT, Tb., 2002
12. grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul xelnawerTa aRweriloba. xelnawerebi aRwera,
Sesavali da saZieblebi daurTo T. bregaZem, Tb., 1988
13. daviT da ioane bagrationebis leqsikografiuli naSromebi. teqsti gamosacemad moamzada, gamokvleva da saZieblebi daurTo l. quTaTelaZem, Tb., 1967
14. danelia k., sarjvelaZe z. qarTuli paleografia, Tb., 1997
15. didi sjuliskanoni. gamosacemad moamzades e. gabiZaSvilma, e. giunaSvilma, m. dolaqiZem da g. ninuam, Tb., 1975
16. didni kurTxevani. gamosacemad moamzada, gamokvleva da sqolioebi daurTo ediSer WeliZem, Tb.,
2002
17. doliZe i. qarTuli samarTlis Zeglebi, Tb., 1963-1965
18. karanaZe m. qarTuli wignis ydis istoria, Tb., 2002
19. kekeliZe k. Zveli qarTuli literaturis istoria, I-II, Tb., 1980
20. kobiZe d. Sah-names qarTuli versiebis sparsuli wyaroebi, Tb., 1952
21. mamacaSvili m. gorganis `vis o ramin~ da qarTuli `visramiani~, Tb., 1977
22. mari n. ierusalimis berZnuli sapatriarqos wignsacavis qarTuli xelnawerebis mokle aRweriloba.
dasabeWdad moamzada el. metrevelma, Tb., 1955
23. maWavariani e. asomTavruli damwerlobis mxatvruli Taviseburebani qarTuli xelnawerebis mixedviT (V-XII ss.): mravalTavi, II, Tb., 1973

186

qarTuli xelnaweri wigni

24. maWavariani e. mxedruli damwerlobis adreuli nimuSebi: mravalTavi, III, Tb., 1973
25. maWavariani e. qarTuli anbanis grafikuli safuZvlebi, Tb., 1982
26. maWavariani e. qarTuli xelnawerebi, Tb., 1970
27. paleografiuli Ziebani. krebuli, N1-2, Tb., 1965-1969
28. patariZe r. qaRaldis damuSavebis sakiTxisaTvis feodalur saqarTveloSi: paleografiuli Ziebani,
1, 1965
29. saqarTvelos saxelmwifo muzeumis qarTul xelnawerTa aRweriloba. yofili saeklesio muzeumis
xelnawerebi (A koleqcia), Tb.: t. 1 (1), el. metrevelis redaqciiT 1973; t. 1 (2) el. metrevelis
redaqciiT 1976; t. 1 (3), el. metrevelis redaqciiT 1980; t. 1 (4) el. metrevelis radaqciiT
1985; t. 2 (1), el metrevelis redaqciiT 1986; t. 2 (2) m. qavTarias redaqciiT 2003, t. 4, k.
kekeliZis redaqciiT 1954; t. 5 k. kekeliZis redaqciiT 1955
30. saqarTvelos saxelmwifo muzeumis qarTul xelnawerTa aRweriloba. saqarTvelos saistorio-saeTnografio sazogadoebis yofili muzeumis (H) koleqcia. Tb., t. 1, il. abulaZis xelmZRvenelobiTa
da redaqciiT 1947; t. 2, il. abulaZis redaqciiT 1946; t. 3, k. kekeliZis redaqciiT 1948; t.
4, k. kekeliZis redaqciiT 1950, t. 5, a. baramiZis redaqciiT 1949; t. 6, a. baramiZis redaqciiT
1953
31. fsalmunni. axali Sesworebuli gamocema moamzada ediSer WeliZem, Tb., 2002
32. fsalmunis Zveli qarTuli redaqciebi, X-XIII ss. xelnawerebis mixedviT, gamosca mz. SAaniZem, Tb.,
1960
33. saqarTvelos saxelmwifo muzeumis qarTul xelnawerTa aRweriloba. muzeumis axali (Q) koleqcia.
il. abulaZis redaqciiT, Tb., t. 1 1957; t. 2 1958; t. 3, m. qavTarias redaqciiT ibeWdeba
34. saqarTvelos ssr mecn. akademia, QquTaisis saxelmwifo istoriul-eTnografiuli muzeumi, xelnawerTa aRweriloba. Tb., I, k. kekeliZis redaqciiT 1960; II m. nikoleiSvilis redaqciiT, 1964
35. surgulaZe m. Zveli qarTuli paleografiuli terminebi, Tb., 1978
36. qavTaria m. daviT garejis literaturuli skola, Tb., 1965
37. qarTul xelnawerTa aRweriloba. aTonuri koleqcia, el. metrevelis redaqciiT, I, Tb., 1986
38. qarTul xelnawerTa aRweriloba. yofili qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadobis (S) koleqciisa. el. metrevelis redaqciiT, Tb.: t. 1 1959; t. 2 1961; t. 3 1963; t. 4 1965,
t. 5 1967; t. 6 1966; t. 7 1973
39. qarTul xelnawerTa aRweriloba. sinuri koleqcia. el. metrevelis redaqciiT Tb., nakv. 1 1978;
nakv. 2 1979; nakv. 3 1987
40. qajaia l. gankveTilobis niSnebi Zvel qarTul xelnawerebSi: paleografiuli Ziebani, 1, 1965
41. qajaia l. adiSis oTxTavis redaqciis axlad gamovlenili xanmeti fragmenti: gelaTis mecnierebaTa
akademiis Jurnali, 8, 2003, gv. 8-18
42. qajaia l. wm. qristinas wamebis xanmeti redaqcia: gelaTis mecnierebaTa akademiis Jurnali, 3, 2006,
gv. 40
43. SaniZe a., qarTuli xelnawerebi gracSi. tfilisis universitetis moambe, IX, 1929
44. SaniZe a. recenzia g. wereTlis naSromze `armazis bilingva~: `mnaTobi~, N 9, Tb., 1949
45. SaniZe a. uZvelesi qarTuli teqstebis aRmoCenis gamo: qarTuli enis struqturisa da istoriis
sakiTxebi, I, 1957, gv. 235-296
46. SaniZe a. xanmeti mravalTavi: Tbilisis universitetis moambe, VII, 1927, gv. 98-159
47. SaniZe a. haemeti teqstebi da maTi mniSvneloba: Tbilisis universitetis moambe, III, 1923, gv. 354-388
48. SaraSiZe qr. qarTuli anbani mecxramete saukunemde: qarTuli wignis bibliografia, Tb., 1941
49. Cagunava r. vaxtang bagrationis sabunebismetyvelo samecniero moRvaweoba (sabunebismetyvelo
dargebi da teqnika), Tb., 1990
50. wereTeli g. armazis bilingva: enimkis moambe, XIII, Tb., 1942.
51. wereTeli g. uZvelesi qarTuli warwerebi palestinidan, Tb., 1960
52. wereTeli k. saqarTveloSi aRmoCenili arameuli warwerebi da maTi istoriul-kulturuli mniSvneloba: semitologiuri da qarTvelolgiuri Studiebi, Tb., 2001
53. WumburiZe z. qarTul xelnawerTa kvaldakval, Tb., 2000
54. xuskivaZe i. qarTuli saero literatura, XVI-XVIII saukuneebi, Tb., 1976
55. javaxiSvili iv. sinis mTis qarTul xelnawerTa aRweriloba, Tb., 1947
qarTuli xelnaweri wigni

187

56. javaxiSvili iv. qarTuli damwerlobaTncodneoba anu paleografia: Txzulebani Tormet tomad, t.
IX, Tb., 1996
57. janaSvili m. ra dros da saidan SemoiRes qarTuli anbani: `iveria~, 127-128, 1887
58. Birjall J. N. Khanmati Fragments of the Senoptoc Gospels from Ms. Vind Georg. 2: Oriens Christianus, B 55, 1977
59. Birjall J. N. Palimsest Fragment of a Khanmeti Georgian Vertion of I Esdras: Le Museon, LXXXV, 1-2, 1972
60. Blake R. P. Khanmeti Palimpsest Fragmenter of old Georgian Version of Jeremiah: The Harvard Theolobical Revieu, XXV,
N 3, July, 1932
61. Boeder W. Zur Analyse des altgeorgischen Alphabets: Zeitsehrift fur Russischunterstehung: Hamburg, 1975
62. Catalogue des maniscrits gorgiens de la Bibliotheque patriarchale greque Jerusalem, par R. P. Blake, Rvue de lOrien
chrtien, t. III(XXIII) 1922-23, n.3-4; t. IV(XXIV), 1924, n. 1-4; t. V (XXV), 1925-26 n. 1-2
63. Catalogue des maniscrits gorgiens de la Bibliotheque de la laure dIviron au Mont Athos, par Blake R. P., Rvue de lOrien
chrtien, t. XVIII(XXVIII), 1931-32, n. 3-4; t. IX (XXIX),1933-34, n. 1-2; t. IX(XXIX), 1933-34, n. 3-4
64. Esbroek M. van, Les plus ansiens Homeliaires georgiens, Louvain la-Neuve, 1975
65. Garitte G. Catalogue des manuscrits gorgiens Litteraire du Mont Sina, Louvain, 1956
66. Garitte G. Un index gorgien des lectures evangelique selon lancien rite de Jrisalem: Le Muson, t, LXXXV, fasc. 3-4,
Louvain, 1072
67. Guignard J. Reliure, Encyclopaedia universalis, vol. 14, Paris, 1975
68. Monumanta Iberica antiquiora, Textus chanmeti et haemeti ex inscriptionibus, s. Biblics et Patribus, Collegit et in linguam
latinam convertit addito Glosario Joseph Molitor, Louvain, 1956
69. Regemorter B. van, La reliure des manuscrits Grecs, Scriptorium, vol. 8, 1954
70. Regemorter B. van, La reliure Byzantine, Revue Belge d,Archologie et dHistoire de lArt, vol. 36 (1967), Bruxelles, 1969
71. Salia K. Note sur lorigine et lage lalphabet gorgien: Bedi Kartlisa, 15-16, (N43-44), Paris, 1963
72. The Old Georgian Palimlsest Codex Vindobonensis georgicus 2, v. 1, ed. by Jost Gippert, in co-operation Zurab Sarjveladze
and Lamara Kadjaia: Monumanta Paleografica Mediiaevi, s. Iberici-Caucasica, Brepols, 2007
73. . : , , 5-6, 1988
74. . , .1, ,1908
75. . , , 190
76. . , IV
. . 1983.
77. . -e XIV-XV ., , 1985
78. .. , -., 194
79. . . . . . . 2002
80. . XII.
, . . 2004.
81. . (I- 19021904, II-1906-1912)
82. . (I 1886, II 1889, III 1894)
83. . . , - -,
, 1941
84. . : , 2, ,
1948, 3, , 1948
85. . : , .,
1888
86. . : , .,
1888
87. . - ezosmoZRuari :
saq. mecn. akad. gany. moambe, N1, 1960.
88. . ., . , XXI, , 1991.
89. . IX-XI ., , 1976

188

qarTuli xelnaweri wigni

Sinaarsi

winasityvaoba..........................................................................................5
qarTul xelnawerTa Seqmnisa da gadanacvlebis
ruka (V-XVII ss.)......................................................................................6
qarTuli werilobiTi kulturis saTaveebi.
damwerlobis warmoSoba (nestan CxikvaZe)............................7
sasuliero xelnawerebi
(nestan CxikvaZe, lela SaTiriSvili)...........................................13
saero xelnawerebi (Tamar abulaZe).......................................91
saweri masala (nestan CxikvaZe)...............................................134
yda (maia karanaZe)...........................................................................148
ZiriTadi bibliografia.................................................................186

garekanis pirvel gverdze:


mamuka TavaqaraSvili. `vefxistyaosani~. 1646 w.

xelnawerTa erovnuli centri


0193 Tbilisi, merab aleqsiZis q. 1# /3. tel.: 995 (22) 36 41 85
www.manuscript.ge

info@manuscript.ac.ge

1/3 M. Alexidze str., Tbilisi 0193, Georgia. Tel.: 995 (22) 36 41 85


NATIONAL CENTRE OF MANUSCRIPTS

xelnawerTa erovnuli centri

Das könnte Ihnen auch gefallen