Sie sind auf Seite 1von 204

Nettippakaraa-ahakath : 1 -

276

Namo tassa bhagavato arahato sammsambuddhassa

Khuddakanikye

Nettippakaraa-ahakath
Ganthrambhakath
Mahkruika (..0001) ntha, eyyasgarapragu;
vande nipuagambhra-vicitranayadesana.
Vijjcaraasampann, yena niyyanti lokato;
vande tamuttama dhamma, sammsambuddhapjita.
Sldiguasampanno, hito maggaphalesu yo;
vande ariyasagha ta, puakkhetta anuttara.
Vandanjanita pua, iti ya ratanattaye;
hatantaryo sabbattha, hutvha tassa tejas.
hiti kakhamnena, cira saddhammanettiy;
Dhammarakkhitanmena, therena abhiycito.
Padumuttaranthassa, pdamle pavattita;
passat abhinhra, sampatta yassa matthaka.
Sakhitta vibhajantna, eso aggoti tdin;
hapito etadaggasmi, yo mahsvakuttamo.
Chaabhio vasippatto, pabhinnapaisambhido;
Mahkaccyano thero, sambuddhena pasasito.
Tena (..0002) y bhsit netti, satthr anumodit;
ssanassa sadyatt, navagassatthavaan.
Tass gambhraehi, oghetabbabhvato;
kicpi dukkar ktu, atthasavaan may.
Saha savaana yasm, dharate satthussana;
pubbcariyashna, tihateva vinicchayo.
Tasm tamupanissya, oghetvna pacapi;
nikye peakenpi, sasanditv yathbala.
Suvisuddhamasakia, nipuatthavinicchaya;
mahvihravsna, samaya avilomaya.
Pamdalekha vajjetv, pi samm niyojaya;
upadesa vibhvento, karissmatthavaana.
Iti attha asakia, nettippakaraassa me;

vibhajantassa sakkacca, nismayatha sdhavoti.


Tattha kenahena netti? Saddhammanayanahena netti. Yath hi tah satte
kmdibhava nayatti bhavanettti vuccati, evamayampi veneyyasatte ariyadhamma nayatti saddhammanayanahena nettti vuccati. Atha v nayanti
tyti netti. Nettippakaraena hi karaabhtena dhammakathik veneyyasatte
dassanamagga nayanti samppentti, nyanti v ettha etasmi pakarae adhihnabhte patihpetv veneyy nibbna samppiyantti netti. Na hi netti-upadesasannissayena vin avipartasuttatthvabodho sambhavati. Tath hi vutta
tasm nibbyitukmenti-di. Sabbpi hi suttassa atthasavaan netti-upadesyatt, netti ca suttappabhav, sutta sammsambuddhappabhavanti.
S panya netti pakaraaparicchedato tippabhed hranayapahnna
vasena. Pahamahi hravicro, tato nayavicro, pacch pahnavicroti. Pivavatthnato pana sagahavravibhgavravasena duvidh. Sabbpi hi netti sagahavro vibhgavroti vradvayameva hoti.
Tattha (..0003) sagahavro dito pacahi gthhi paricchinno. Sabbo hi pakaraattho ya loko pjayateti-dhi pacahi gthhi apariggahito nma natthi.
Nanu cettha pahna asagahitanti? Nayidameva dahabba, mlapadaggahaena pahnassa sagahitatt. Tath hi vakkhati ahrasa mlapad kuhi
dahabb ssanapahneti. Mlapadapahnni hi atthanayasakhrattik viya
aamaa sagahitni.
Vibhgavro pana uddesaniddesapainiddesavasena tividho. Tesu tattha
katame soasa hrti rabhitv yva bhavanti ahrasa padnti aya uddesavro. Assddnavatti rabhitv yva tettis ettik nettti aya niddesavro.
Painiddesavro pana hravibhagavro hrasamptavro nayasamuhnavro
ssanapahnavroti catubbidho. Tesu tattha katamo desanhroti rabhitv
yva aya pahnena samropanti aya hravibhagavro. Tattha katamo
desanhrasamptoti rabhitv yva anupdises ca nibbnadhtti aya
hrasamptavro. Etthha hravibhagahrasamptavrna ki nnkaraanti? Vuccate yattha anekehipi udharaasuttehi eko hro niddisyati, aya
hravibhagavro. Yattha pana ekasmi sutte aneke hr sampatanti, aya
hrasamptavro. Vuttaheta peake
Yattha ca sabbe hr, sampatamn nayanti suttattha;
byajanavidhiputhutt, s bhm hrasamptoti.
Nayasamuhnassanapahnavravibhgo pkao eva. Ssanapahnavro pana sagahavre viya uddesaniddesavresupi na sarpato uddhaoti.
Etthha ida nettippakaraa mahsvakabhsita, bhagavat anumodinti ca kathameta viyatti? Pito eva. Na hi pito aa pamatara atthi.
Y hi cathi mahpadesehi aviruddh pi, s pama. Tath hi agarahitya
cariyaparamparya peakopadeso viya ida nettippakaraa bhata. Yadi
eva kasmssa nidna na vutta. Svakabhsitnampi hi subhasutta- (d. ni. 1.
444 dayo) anagaasutta- (ma. ni. 1.57 dayo) kaccyanasayuttdna (..0004)
nidna bhsitanti? Nayida ekantika. Svakabhsitna buddhabhsit-

nampi hi ekaccna paisambhidmagganiddesdna dhammapadabuddhavasdnaca nidna na bhsita, na ca tvat tni appama, evamidhpi
dahabba.
Nidnaca nma suttavinayna dhammabhagrika-uplittherdhi mahsvakeheva bhsita, idaca mahsvakabhsita, thera mucitv anaavisayatt imiss vicrayti kimetena nidnagavesanena, atthoyevettha gavesitabbo, yo piy aviruddhoti. Atha v piy atthasavaanbhvato na imassa
pakaraassa visu nidnavacanakicca atthi, paisambhidmagganiddesdna
viyti dahabba.
Idni etasmi pakarae nnappakrakosallattha aya vibhgo veditabbo
sabbameva ceta pakaraa ssanapariyehibhvato ekavidha, tath ariyamaggasampdanato vimuttirasato ca. Byajanatthavicrabhvato duvidha, tath
sagahavibhgabhvato dhammavinayatthasavaanato lokiyalokuttaratthasagahaato rprpadhammaparigghakato lakkhaalakkhiyabhvato pavattinivattivacanato sabhgavisabhganiddesato sdhrasdhraadhammavibhgato
ca.
Tividha puggalattayaniddesato tividhakalyavibhgato pariattayakathanato pahnattaypadesato sikkhattayasagahaato tividhasakilesavisodhanato
mlagti-anugtisagtibhedato piakattayatthasavaanato hranayapahnappabhedato ca.
Catubbidha catuppaisambhidvisayato catunayadesanato dhammatthadesanpaivedhagambhrabhvato ca. Pacavidha abhieyydidhammavibhgato
pacakkhandhaniddesato pacagatiparicchedato pacanikyatthavivaraato ca.
Chabbidha charammaavibhgato cha-ajjhattikabhiryatanavibhgato ca.
Sattavidha sattaviahitiparicchedato. Navavidha suttdinavaganiddesato. Cuddasavidha suttdhihnavibhgato. Soasavidha ahavsatividhaca
ssanapahnappabhedato. Caturstisahassavidha caturstisahassadhammakkhandhavicrabhvatoti-din nayena pakaraavibhgo veditabbo.
Tattha ssanapariyehibhvatoti sakala nettippakaraa sikkhattayasagahassa navagassa satthussanassa atthasavaanbhvato. Ariyamaggasampdanatoti (..0005) dassanabhmibhvanbhmisampdanato. Vimuttirasatoti
ssanassa amatapariyosnatt vutta. Byajanatthavicrabhvatoti hrabyajanapadakammanayna byajanavicratt atthapada-atthanayna atthavicratt vutta. Sagahavibhgabhvo parato vi bhavissati. Dhammavinayatthasavaanatoti sakalasspi pariyattissanassa dhammavinayabhvato vutta.
Lakkhaalakkhiyabhvatoti nettivacanassa lakkhaatt udharaasuttnaca
lakkhiyatt
vutta. Sabhgavisabhganiddesatoti samnajtiy dhamm
sabhg, paipakkh visabhg, tavicrabhvatoti attho. Sdhrasdhraadhammavibhgatoti pahnekahasahajekahatdismaena ye dhamm yesa
dhammna nmavatthdin sdhra tabbidhuratya asdhra ca, tavibhgato duvidhanti attho.
Puggalattayaniddesatoti ugghaitau-di puggalattayaniddesato. Tividhakaly-

avibhgatoti dikalydivibhgato. Mlagti-anugtisagtibhedatoti pahama


vacana mlagti, vuttasseva atthassa sagahagth anugti, tatasuttatthayojanavasena vippakiassa pakaraassa sagyana sagti, s therassa parato
pavattitti veditabb, etsa tissanna bhedato tividhanti attho. Pacakkhandhaniddesatoti rpdipacakkhandhasldipacadhammakkhandhaniddesato pacavidhanti attho. Suttdhihnavibhgatoti lobhadosamohna alobhdosmohna kyavacmanokammna saddhdipacindriynaca vasena cuddasavidhassa suttdhihnassa vibhgavacanato cuddasavidhanti attho. Sesa suvieyyanti na papacita.

1. Sagahavravaan
Eva anekabhedavibhatte nettippakarae yadida vutta sagahavibhgavravasena duvidhanti, tattha sagahavro di. Tasspi ya loko pjayateti aya
gth di. Tattha yanti aniyamato upayoganiddeso, tassa tassti imin niyamana veditabba. Lokoti kattuniddeso. Pjayateti kiriyniddeso. Salokaploti
kattuvisesana. Sadti klaniddeso. Namassati cti upacayena kiriyniddeso (..000
Tassti sminiddeso. Etanti

paccattaniddeso. Ssanavaranti paccattaniddesena niddihadhammanidassana.


Vidhti karaavacanena kattuniddeso. eyyanti kammavcakakiriyniddeso. Naravarassti tassti niyametv dassitassa sarpato dassana.
Tattha lokiyanti ettha pupuni tabbipko cti loko, paj, sattanikyoti
attho. Loka-saddo hi jtisaddatya smaavasena niravasesato satte sagahti. Kicpi hi lokasaddo sakhrabhjanesupi dihappayogo, pjanakiriyyogyabhtatvasena pana sattalokavacano eva idha gahitoti dahabba. Pjayateti mnayati, apacyatti attho.
Loka plentti lokapl, cattro mahrjno. Lokiy pana indayamavaruakuver lokaplti vadanti. Saha lokaplehti salokaplo, lokoti imin tulydhikaraa. Atha v issariydhipaccena tatasattalokassa planato rakkhaato
khattiyacatumahrjasakkasuymasantusitasunimmitaparanimmitavasavattimahbrahmdayo lokapl. Tehi saha tatasattanikyo salokaplo lokoti vutto.
Atha v dveme, bhikkhave, sukk dhamm loka plentti (a. ni. 2.9; itivu. 42)
vacanato hirottappadhamm lokapl. Tehi samanngato loko salokaplo. Hirottappasampann hi ppagarahino sappuris dhammacchandavantatya bhagavati
pjnamakkrapar hontti.
Sadti sabbakla ratticeva div ca, sadti v bhagavato dharamnakle tato
paraca. Atha v sadti abhinhrato pahya yva ssanantaradhn, tato
parampi v. Mahbhinhrato pahya hi mahbodhisatt bodhiy niyatatya
buddhakurabht sadevakassa lokassa pjany ceva vandany ca honti.
Yathha bhagav sumedhabhto
Dpakaro lokavid, hutna paiggaho;
mama kamma pakittetv, dakkhia pdamuddhari.
Ye (..0007) tatthsu jinaputt, padakkhiamakasu ma;
dev manuss asur ca, abhivdetvna pakkamunti. (bu. va. 2.75-76);
Namassati cti keci kesaci pjsakkrdni karontpi tesa apkaaguatya
namakkra na karonti, na eva bhagavato, yathbhta-abbhuggatakittisaddatya pana bhagavanta sadevako loko pjayati ceva namassati cti attho. Sad
naramanussoti keci pahanti, ta na sundara. Tassti ya sadevako loko pjayati ceva namassati ca, tassa. Etanti idni vattabba buddhiya viparivattamna smaena dasseti. Ssanavaranti ta sarpato dasseti. Tattha dihadhammikasamparyikaparamatthehi yathraha satte ssati vineti etenti
ssana, tadeva ekantaniyynahena anaasdhraaguatya ca uttamahena tata-abhipatthitasamiddhihetutya paitehi varitabbato v vara,
ssanameva varanti ssanavara. Vidhti yathsabhvato kammakammaphalni kusaldibhede ca dhamme vidantti vid, paitamanuss, tehi. tabba,
amarahatti v eyya. Naravarassti purisavarassa, aggapuggalassti attho.
Ida vutta hoti yo anaasdhraamahkarusabbautadiguavisesayogena sadevakena lokena pjanyo namassanyo ca bhagav araha
sammsambuddho, tassa loke uttamapuggalassa eta idni amhehi vibhajitabbahranayapahnavicraavisayabhta ssana dikalyatdiguasampattiy

vara agga uttama nipuaagocaratya paitavedanyamevti. Bhagavato hi vacana ekagthmattampi saccapaiccasamuppdakhandhyatanadhtindriyasatipahndisabhvadhammaniddhraakkhamatya soasahrapacanayasoasa-ahavsatividhapahnavicrayogyabhvena ca paramagambhra
atthato agdhapra sahasukhumaavisayamevti. Tenevha paavantassya dhammo, nya dhammo duppaassti (d. ni. 3.358; a. ni. 8.30). Atha
v bhagavato ssana parikkamena lakkhavabodhappaipattiy suatamukhdhi oghitabbatt avina supinantenapi na visayo hotti ha vidhi
eyyanti. Tath ca vutta etu vi purisoti-di.
Apare (..0008) pana ta tassa ssanavaranti pahanti, tesa matena
saddo ssana-saddena samndhikaraoti dahabbo. Ida vutta hoti ya ssanavara salokaplo loko pjayati namassati ca, ta ssanavara vidhi tabbanti. Imasmica naye lokapla-saddena bhagavpi vuccati. Bhagav hi lokaggatyakatt nippariyyena lokaplo, tasm tassti lokaplassa satthunoti attho.
Salokaploti cettha lokapla-saddo gubhtopi satthuvisayatt ssana-saddpekkhatya smibhvena sambandhvisesabhto padhnabhto viya painiddesa
arahatti.
Katha pana saya dhammassm bhagav dhamma pjayatti? Nya
virodho. Dhammagaruno hi buddh bhagavanto, te sabbakla dhamma apacyamnva viharantti. Vuttaheta yannha yvya dhammo may abhisambuddho, tameva dhamma sakkatv garu katv upanissya vihareyyanti
(sa. ni. 1.173; a. ni. 4.21).
Api ca bhagavato dhammapjan sattasatthappaipatti-dhi dpetabb.
Dhammassmti ca dhammena sadevakassa lokassa smti attho, na dhammassa
smti. Evampi namassatti vacana na yujjati. Na hi bhagav kaci namassatti,
esopi niddoso. Na hi namassatti padassa namakkra karotti ayameva attho,
atha kho garukaraena tanninno tappoo tappabbhroti ayampi attho labbhati.
Bhagav ca dhammagarutya sabbakla dhammaninnapoapabbhrabhvena
viharatti. Ayaca attho yena suda svha niccakappa viharmti (ma. ni. 1.
387) evamdhi suttapadehi dpetabbo. Vidhi neyyantipi pho, tassa paitehi
saparasantnesu netabba ppetabbanti attho. Tattha attasantne ppana
bujjhana, parasantne bodhananti dahabba.
Eva bhagavato sadevakassa lokassa pjanyavandanyabhvo aggapuggalabhvo ca vuccamno guavisihata dpeti, s ca guavisihat mahbodhiy
veditabb. savakkhayaapadahnahi sabbautaa sabbautaapadahnaca savakkhayaa mahbodhti vuccati. S avipartadhammadesanato tathgate suppatihitti viyati (..0009). Na hi savsananiravasesakilesappahna anvaraaaca vin tdis dhammadesan sambhavati.
Iccassa catuvesrajjayogo. Tena dasabalacha-asdhraaa-ahrasveikabuddhadhammdisakalasabbauguapripr paksit hoti. Etdis ca guavibhti mahkarupubbagama abhinhrasampatti purassara katv sampdita samattisapramisakhta puaasambhramantarena na upala-

bbhatti hetusampadpi atthato vibhvit hotti eva bhagavato tsupi avatthsu


sabbasattna ekantahitappailbhahetubht dimajjhapariyosnakaly niravases buddhagu imya gthya paksitti veditabba.
Dutiyanaye pana yasm sikkhattayasagaha saphala ariyamaggassana
tassa rammaabhtaca amatadhtu tadadhigampyaca pubbabhgapaipattissana tadatthaparidpanaca pariyattissana yathraha saccbhisamayavasena
abhisamento
svkkhtatdiguavisesayuttata
manasikaronto
sakkacca savanadhraaparipucchdhi paricaya karonto ca sadevako loko
pjayati nma. Lokantho ca sammsambodhippattiy veneyyna sakkacca
dhammadesanena ariya vo, bhikkhave, sammsamdhi desessmi (ma. ni.
3.136; sa. ni. 5.28; peako. 24), maggnahagiko seho (dha. pa. 273; kath.
872; netti. 125; peako. 30), yvat, bhikkhave, dhamm sakhat v asakhat
v, virgo tesa aggamakkhyati (itivu. 90; a. ni. 4.34), khaya virga
amata pata (khu. p. 6.4; su. ni. 227), ekyano aya, bhikkhave, maggo
sattna visuddhiy (d. ni. 2.373; ma. ni. 1.106; sa. ni. 5.367), dhamma vo,
bhikkhave, desessmi dikalyanti-dhi (ma. ni. 3.420; netti. 5) vacanehi
thomanena ca pjayati nma. Tasm ssanavarassa pjanyabhvo idha vuccamno anavasesato dhammague dpetti ye ariyabhvdayo niyyndayo khayavirgdayo madanimmadandayo asakhatdayo svkkhtatdayo dikalyatdayo ca anekehi suttapadehi pavedit aneke dhammagu, te niravasesato
imya gthya paksitti veditabb.
Yasm (..0010) pana ariyasaccappaivedhena samugghitasammohyeva
paramatthato pait blydisamatikkamanato, tasm bhvitalokuttaramagg
sacchikatasmaaphal ca ariyapuggal visesato vidti vuccanti. Te hi yathvuttassanavara avipartato tu netuca saparasantne sakkuantti aha-ariyapuggalasamhassa paramatthasaghasspi idha gahitatt ye suppaipannatdayo anekehi suttapadehi savait ariyasaghagu, tepi niravasesato idha
paksitti veditabb.
Eva pahamagthya stisaya ratanattayaguaparidpana katv idni
Sabbappassa akaraa, kusalassa upasampad;
sacittapariyodapana, eta buddhna ssananti. (d. ni. 2.90; dha. pa. 183;
netti. 30, 50, 116, 124)
Vacanato sakhepato sikkhattayasagaha ssana, ta pana sikkhattaya
avisesavisayabhvabhedato avatthbhedato ca tividha hoti. Katha? Sutamayaagocaro ca yo pariyattisaddhammoti vuccati. Cintmayaagocaro
ca yo kraparivitakkadihinijjhnakkhanthi gahetabbkro vimuttyatanaviseso
paipattisaddhammoti vuccati. Vipassandisahagato bhvanmayaagocaro ca yo paivedhasaddhammoti vuccati. Eva tividhampi ssana ssanavaranti padena sagahitv tattha ya pahama, ta itaresa adhigampyoti
sabbassanamlabhta attano pakaraassa ca visayabhta pariyattissanameva tva sakhepato vibhajanto dvdasa padnti gthamha.
Tattha dvdasti gaanaparicchedo. Padnti paricchinnadhammanidassana.

Tesu byajanapadni pajjati attho etehti padni. Atthapadni pana pajjanti yantti padni. Ubhayampi v ubhayath yojetabba byajanapadnampi aviparta
paipajjitabbatt, atthapadna uttarivisesdhigamassa kraabhvato, tni
padni parato piyaeva vi bhavissantti tattheva vaayissma. Atthascandi-atthato sutta. Vuttaheta sagahesu
Atthna scanato, suvuttato savanatotha sdanato;
sutt suttasabhgato ca, suttanti akkhtanti. (pr. aha. 1pahamamahsagtikath; d. ni. aha. 1pahamamahsagtikath; dha. sa. aha. nidnakath);
Tadeta (..0011) tattha suttapiakavasena gata, idha pana piakattayavasena yojetabba. Dvdasa padni suttanti vutta, ya pariyattissananti attho.
Ta sabbanti ta suttanti vutta sakala buddhavacana. Byajanaca attho
cti byajanaceva tadattho ca. Yato dvdasa padni suttanti vutta. Ida
vutta hoti atthascandito sutta pariyattidhammo, taca sabba atthato
dvdasa padni cha byajanapadni ceva cha atthapadni cti. Atha v yadeta
ssanavaranti vutta, ta sabba sutta, pariyattissanassa adhippetatt.
Atthato pana dvdasa padni, byajanatthapadasamudyabhvato. Yathha
byajanaca attho cti. Ta vieyya ubhayanti yasmi byajane atthe ca
vacanavacanyabhvena sambandhe suttavohro, tadubhaya sarpato vitabba tattha katama byajana katamo atthoti? Tenevha ko attho
byajana katamanti.

Eva ssanavaranti vuttassa suttassa pariyattibhva tassa ca atthabyajanapadabhvena veditabbata dassetv idni tassa pavicayupya nettippakaraa padatthavibhgena dassetu soasahrti gthamha.
Tattha soasa hr etissti soasahr. Pacanay ahrasamlapadti
etthpi eseva nayo. Atha v soasa hr soasahr. Eva itaratthpi. Hranayamlapadni eva hi sakhepato vitthrato ca bhsitni nettti. Ssanassa pariyehti ssanassa atthapariyesan, pariyattissanassa atthasavaanti attho,
sakalasseva v ssanassa atthavicrati attho. Paipattipaivedhepi hi nettinaynusrena adhigacchantti. Mahakaccnenti kaccoti purtano isi, tassa vaslakrabhtoya mahthero kaccnoti vuccati. Mahakaccnoti pana pjvacana, yath mahmoggallnoti, kaccyanagottaniddihtipi pho. Ayaca
gth netti sagyantehi pakaraatthasagahanavasena hapitti dahabb.
Yath cya, eva hravibhagavre tatahraniddesanigamane tenha yasmti-divacana, hrdisamudyabhtya nettiya byajanatthasamudye
ca sutte ki kena viciyatti vicraya ha hr byajanavicayoti-di.
Tattha (..0012) soasapi hr mlapadaniddhraamantarena byajanamukheneva suttassa savaan honti, na nay viya mlapadasakhtasabhvadhammaniddhraamukhenti te byajanavicayo suttassti vutt. Atthanay pana
yathvutta-atthamukheneva suttassa atthasampaipattiy hontti ha nay tayo
ca suttatthoti. Ayaca vicra paratopi gamissati. Keci nayo cti pahanti, ta
na sundara. Ubhaya pariggahtanti hr nay cti eta ubhaya suttassa
atthaniddhraavasena parisamantato gahita sabbath sutte yojita. Vuccati
sutta vadati savaeti. Katha? Yathsutta suttnurpa, ya sutta
yath savaetabba, tath savaetti attho. Ya ya suttanti v yathsutta,
sabba suttanti attho. Nettinayena hi savaetu asakkueyya nma sutta
natthti.
Idni ya vutta ssanavara vidhi eyyanti, tattha nettisavaanya
visayabhta pariyattidhammameva pakrantarena niyametv dassetu y cevti-di vutta.
Tattha atthesu kataparicchedo byajanappabandho desan, yo photi vuccati.
Tadattho desita tya desanya pabodhitatt. Tadubhayaca vimuttyatanassena paricaya karontna anupdparinibbnapariyosnna sampattna
hetubhvato ekantena vieyya, tadubhayavinimuttassa v eyyassa abhvato
tadeva dvaya vieyyanti imamattha dasseti y ceva pe vieyyanti.
Tatrti tasmi vijnane sdhetabbe, nipphdetabbe ceta bhumma. Ayamnupubbti aya vakkhamn anupubbi hranayna anukkamo, anukkamena
vakkhamn hranayti attho. Navavidhasuttantapariyehti suttdivasena navagassa ssanassa pariyesan, atthavicrati attho. Smi-atthe v eta
paccatta navavidhasuttantapariyehiy anupubbti. Atha v anupubbti karaatthe paccatta. Ida vutta hoti yathvuttavijnane sdhetabbe vakkhamnya hranaynupubbiy aya navavidhasuttantassa atthapariyesanti.
Etthha katha panettha geyyagdna suttabhvo, suttabhve ca tesa

katha ssanassa navagabhvo. Yaca sagahesu vuccati sagthaka sutta


geyya, niggthaka sutta veyykaraanti, tath ca sati suttagameva na (..0013
siy. Athpi visu suttaga siy, magalasuttdna (khu. p. 5.1 dayo; su. ni.
261 dayo) suttagasagaho na siy, gthbhvato dhammapaddna viya,
geyyagasagaho v siy, sagthakatt sagthvaggassa viya, tath ubhatovibhagdsu sagthakappadesnanti. Vuccate
Suttanti smaavidhi, visesavidhayo pare;
sanimitt niruhatt, sahatena nato.
Sabbasspi hi buddhavacanassa suttanti aya smaavidhi. Tath hi
ettaka tassa bhagavato suttgata suttapariypanna (pci. 1242), svatthiy
suttavibhage, sakavde paca suttasatnti-divacanato vinaybhidhammapariyattivisesepi suttavohro dissati. Tadekadesesu pana geyydayo visesavidhayo
tena tena nimittena patihit. Tath hi geyyassa sagthakatta tabbhvanimitta.
Lokepi hi sasiloka sagthaka cuiyagantha geyyanti vadanti. Gthvirahe
pana sati pucchitv vissajjanabhvo veyykaraassa. Pucchvissajjanahi
bykaraanti vuccati. Bykaraameva veyykaraanti. Eva sante sagthakdnampi pahvissajjanavasena pavattna veyykaraabhvo pajjatti? Npajjati, geyydisana anoksabhvato gthvirahe satti visesitatt ca. Tath
hi dhammapaddsu kevala gthbandhesu sagthakattepi somanassaamayikagthyuttesu vuttahetanti-divacanasambandhesu abbhutadhammapaisayuttesu ca suttavisesesu yathkkama gth-udna-itivuttaka-abbhutadhammasa patihit, tath satipi gthbandhabhve bhagavato attsu jtsu cariynubhvappaksakesu jtakasa. Satipi pahvissajjanabhve sagthakatte
ca kesuci suttantesu vedassa labhpanato vedallasa patihitti eva tena
tena sagthakattdin nimittena tesu tesu suttavisesesu geyyagdisa patihitti visesavidhayo suttagato pare geyydayo.
Ya panettha geyyagdinimittarahita sutta, ta suttaga visesasaparihrena smaasaya pavattanatoti. Nanu ca sagthaka (..0014) sutta
geyya, niggthaka sutta veyykaraanti suttaga na sambhavatti codan
tadavatth evti? Na tadavatth, sodhitatt. Sodhitahi pubbe gthvirahe sati
pucchvissajjanabhvo veyykaraassa tabbhvanimittanti. Yaca vutta
gthbhvato magalasuttdna suttagasagaho na siyti, tampi na, niruhatt. Niruho hi magalasuttdsu suttabhvo, na hi tni dhammapadabuddhavasdayo viya gthbhvena patni, kintu suttabhveneva. Teneva hi ahakathya suttanmakanti nmaggahaa kata.
Ya pana vutta sagthakatt geyyagasagaho v siyti, tadapi natthi,
yasm sahatena. Saha gthhti hi sagthaka. Sahabhvo ca nma atthato
aena hoti, na ca magalasuttdsu gthvinimutto koci suttappadeso atthi. Yo
saha gthhti vucceyya, na ca samudyo nma koci atthi. Yadapi vutta ubhatovibhagdsu sagthakappadesna geyyagasagaho siyti, tadapi na
aato. A eva hi t gth, jtakdipariypannatt. Ato na thi ubhatovibhagdna geyyagabhvoti eva suttdna agna aamaasakarbhvo

veditabbo. Yasm pana sabbampi buddhavacana yathvuttanayena atthna


scandi-atthena suttantveva vuccati, tasm vutta navavidhasuttantapariyehti.
Sagahavravaan nihit.

2. Uddesavravaan
1. Eva sagahavrena sakhepato dassite hrdayo idni vibhgena
dassetu tattha katame soasa hrti-didesan raddh. Tattha tatthti ya
vutta soasahr nettti, tasmi vacane, tissa v gthya, yni hranayamlapadni uddhani, testi attho. Katameti pucchvacana. Pucch ca
nmes pacavidh adihajotanpucch dihasasandanpucch vimaticchedanpucch anumatipucch kathetukamyatpucchti. Tsu aya kathetukamyatpucch. Soasti gaanavasena paricchedo. Tena nesa na tato uddha adho
cti etaparamata (..0015) dasseti. S cetaparamat parato vi bhavissati.
Hrti gaanavasena paricchinnna smaato dassana. Desan vicayoti-di sarpadassana.
Tattha kenahena hr? Haryanti etehi, ettha v suttageyydivisay aasasayavipallsti hr, haranti v saya tni, haraamattameva vti hr phalpacrena. Atha v haryanti voharyanti dhammasavaakadhammapaigghakehi dhammassa dnaggahaavasenti hr. Atha v hr viyti hr. Yath hi
anekaratanvalisamho hrasakhto attano avayavabhtaratanasamphassehi
samuppajjanyamnahildasukho hutv tadupabhogjanasarrasantpa nidghaparihupajanita
vpasameti,
evametepi
nnvidhaparamattharatanappabandh savaanvises attano avayavabhtaparamattharatandhigamena
samuppdiyamnanibbutisukh dhammapaigghakajanahadayaparitpa kmargdikilesahetuka vpasamentti. Atha v hrayanti adna hra apagama karonti cikkhantti v hr. Atha v sotujanacittassa haraato ramaato
ca hr niruttinayena, yath bhavesu vantagamano bhagavti (visuddhi. 1.144;
pr. aha. 1.1 verajakaavaan). Aya tva hrna sdhraato attho.
Asdhraato pana desyati savayati etya suttatthoti desan, desansahacaraato v desan. Nanu ca aepi hr desansakhtassa suttassa atthasavaanato desansahacrinovti? Saccameta, aya pana hro yebhuyyena yathrutavaseneva viyamno desanya saha caratti vattabbata arahati, na tath pare. Na hi assddnavanissaradisandassanarahit suttadesan
atthi. Assddisandassanavibhvanalakkhao cya hroti.
Viciyanti etena, ettha v padapahdayo, viciti eva v tesanti vicayo. Piya
pana vicinatti vicayoti ayamattho dassito.
Yuttti upapattisdhanayutti, idha pana yuttivicra yutti uttarapadalopena
rpabhavo rpanti yath, yuttisahacaraato v. Idhpi desanhre vuttanayena

attho vitthretabbo.
Padahnanti (..0016) sannakraa, idhpi padahnavicrati-di vuttanayeneva veditabba.
Lakkhyanti etena, ettha v ekalakkha dhamm avuttpi ekavacanenti
lakkhaa.
Viyhyanti vibhgena piyanti etena, ettha vti byho. Nibbacandna sutte
dassiyamnna catunna byhoti catubyho, catunna v byho etthti catubyho.
vayanti etena, ettha v sabhg visabhg ca dhamm, tesa v vaananti vao.
Vibhajyanti etena, ettha v sdhrasdhrana sakilesavodnadhammna bhmiyoti vibhatti, vibhajana v etesa bhmiyti vibhatti.
Paipakkhavasena parivattyanti imin, ettha v sutte vuttadhamm, parivattana v tesanti parivattano.
Vividha vacana ekassevatthassa vcakametthti vivacana, vivacanameva
vevacana, vividha vuccati etena atthoti v vivacana. Sesa vuttanayameva.
Pakrehi pabhedato v pyanti imin, ettha v atthti paatti.
Otryanti anuppavesyanti etena, ettha v suttgat dhamm paiccasamuppddsti otarao.
Sodhyanti samdhyanti etena, ettha v sutte padapadatthapahrambhti
sodhano.
Adhihyanti anupavattyanti etena, ettha v smaavisesabht dhamm vin
vikappenti adhihno.

Parikaroti abhisakharoti phalanti parikkhro, hetu paccayo ca, parikkhra


cikkhatti parikkhro, hro, parikkhravisayatt parikkhrasahacaraato v parikkhro.
Samropyanti etena, ettha v padahndimukhena dhammti samropano.
Sabbattha ca bhvasdhanavasenpi attho sambhavatti tasspi vasena yojetabba.
Tassti (..0017) yathvuttassa hruddesassa. Anugtti vuttassevatthassa sukhaggahaattha anupacch gyanagth, tsu osnagthya atthato asakiti
padatthena sakararahit, tena yadipi keci hr aamaa avisih viya
dissanti, tathpi tesa atthato sakaro natthti dasseti. So ca nesa asakaro
lakkhaaniddese supkao hoti. Etesacevti etesa soasanna hrna.
Yath asakaro, tath ceva bhavati. Ki bhavati? Vitthratay vitthrena. Nayavibhatti nayena upyena yena vibhgo. Etena ta eva asakiata vibhveti.
Keci vitthranayti pahanti, ta na sundara, ayaca gth kesuci potthakesu
natthi.
2. Eva hre uddisitv idni naye uddisitu tattha katameti-di vutta.
Tattha nayanti sakilese vodnni ca vibhgato pentti nay, nyanti v tni
etehi, ettha vti nay, nayanamattameva vti nay, nyanti v saya dhammakathikehi upanyanti suttassa atthapavicayatthanti nay. Atha v nay viyti nay.
Yath hi ekattdayo nay samm paivijjhiyamn paccayapaccayuppannadhammna yathkkama sambandhavibhgabypravirahnurpaphalabhvadassanena asakarato sammutisaccaparamatthasaccna sabhva pavedayant
paramatthasaccappaivedhya savattanti, evametepi kahasukkasappaibhgadhammavibhgadassanena avipartasuttatthvabodhya abhisambhuant veneyyna catusaccappaivedhya savattanti. Atha v pariyatti-atthassa nayanato
sakilesato yamanato ca nay niruttinayena.
Nandiyvaoti-dsu nandiyvaassa viya vao etassti nandiyvao, yath
hi nandiyvao antohitena padhnvayavena bahiddh vaati, evamayampi
nayoti attho. Atha v nandiy tahya pamodassa v vao etthti nandiyvao.
Thi avayavehi lobhdhi sakilesapakkhe alobhdhi ca vodnapakkhe pukkhalo
sobhanoti tipukkhalo. Asantsanajavaparakkamdivisesayogena sho bhagav,
tassa vikkita desanvackammabhto vihroti katv vipallsatappaipakkhaparidpanato shassa vikkita etthti shavikkito, (..0018) nayo. Balavisesayogadpanato v shavikkitasadisatt nayo shavikkito. Balaviseso cettha saddhdibala, dasabalni eva v. Atthanayattayadisbhvena kusaldidhammna locana dislocana. Tath locitna tesa dhammna atthanayattayayojane
samnayanato akuso viya akuso. Gthsu lajeti pakseti suttatthanti lajako,
nayo ca so lajako cti nayalajako. Gatti t, matti attho. So eva v pho.
Sesa vuttanayena veditabba.
3. Eva nayepi uddisitv idni mlapadni uddisitu tattha katamnti-di
raddha. Tattha mlni ca tni nayna pahnabhgnaca patihbhvato
padni ca adhigampyabhvato kohsabhvato cti mlapadni. Kosallasa-

mbhtahena, kucchitna v ppadhammna salanato viddhasanato,


kusna v rgdna lavanato, kus viya v lavanato, kusena v ena ltabbato pavattetabbato kusalni, tappaipakkhato akusalnti padattho veditabbo.
Eva gaanaparicchedato jtibhedato ca mlapadni dassetv idni sarpato
dassento sakilesapakkhayeva pahama uddisati tahti-din. Tattha
tasati paritasatti tah. Avindiya vindati, vindiya na vindatti avijj, vijjpaipakkhti v avijj. Lubbhanti tena, saya v lubbhati, lubbhanamattameva v soti
lobho. Dosamohesupi eseva nayo. Asubhe subhanti pavatt sa subhasa.
Sukhasadsupi iminva nayena attho veditabbo. Sagahanti gaana. Samosaraanti samoropana.
Paccankadhamme sametti samatho. Aniccdhi vividhehi krehi passatti vipassan. Alobhdayo lobhdipaipakkhato veditabb. Asubhe asubhanti pavatt
sa asubhasa, kynupassansatipahna. Sassena hi desan.
Dukkhasadsupi eseva nayo.
Ida uddnanti ida vuttasseva atthassa vippakiabhvena nassitu adatv
uddha dna rakkhaa uddna, sagahavacananti attho. Cattro vipallstipi (..0019) pho. Kilesabhmti sakilesabhmi sabbesa akusaladhammna
samosaraahnatt. Kusalna yni ti mlni. Kusalntipi pahanti. Satipahnti asubhasadayo sandhyha. Indriyabhmti saddhdna vimuttiparipcanindriyna samosaraahnatt vutta. Yujjantti yojyanti. Khoti padaprae, avadhraatthe v nipto. Tena ete evti dasseti. Ahrasevti v. Mlapadti mlapadni, ligavipallso v.
Uddesavravaan nihit.

3. Niddesavravaan
4. Eva uddihe hrdayo niddisitu tattha sakhepatoti-di raddha.
Tattha tatthti tasmi uddesaphe. Sakhepato netti kittitti samsato nettippakaraa kathita. Hranayamlapadnahi sarpadassana uddesaphena
katanti. Ettha ca hranayna
Smaato visesena, padattho lakkhaa kamo;
ettvat ca hetvd, veditabb hi viun.
Tesu avisesato visesato ca hranayna attho dassito. Lakkhadsu pana
avisesato sabbepi hr nay ca yathkkama byajanatthamukhena navagassa ssanassa atthasavaanalakkha. Visesato pana tassa tassa
hrassa nayassa ca lakkhaa niddese eva kathayissma. Kamdni ca yasm
nesa lakkhaesu tesu vieyyni honti, tasm tnipi niddesato parato paksayissma.

Hrasakhepo

1. Y pana assddnavatti-dik niddesagth, tsu assddnavatti assdo


dnavatti padavibhgo. dnavatti ca dnavo eva. Keci assddnavatoti
pahanti, ta na sundara. Tattha assdyatti assdo, sukha somanassaca.
Vuttaheta ya, bhikkhave, pacupdnakkhandhe paicca uppajjati sukha
somanassa, aya pacasu updnakkhandhesu (..0020) assdoti (ma. ni.
1.166; sa. ni. 3.26). Yath ceta sukha somanassa, eva ihrammaampi. Vuttampi ceta so tadassdeti ta nikmetti rpa assdeti abhinandati, ta rabbha rgo uppajjatti (pah. 1.1.424), sayojanyesu, bhikkhave,
dhammesu assdnupassinoti (sa. ni. 2.53) ca. Assdeti etyti v assdo,
tah. Tahya hi kraabhtya puggalo sukhampi sukhrammaampi assdeti. Yath ca tah, eva vipallspi. Vipallsavasena hi satt anihampi rammaa ihkrena assdenti, eva vedanya sabbesa tebhmakasakhrna tahya vipallsnaca assdavicro veditabbo.
Katha pana dukkhdukkhamasukhavedanna assdanyatti? Vipallsato
sukhapariyyasabbhvato ca. Tath hi vutta sukh kho, vuso viskha,
vedan hitisukh viparimadukkh. Dukkh vedan hitidukkh viparimasukh, adukkhamasukh vedan asukh aadukkhti (ma. ni. 1.465).
Tattha vedanya ahasatapariyyavasena, tebhmakasakhrna nikkhepakaarpakaavasena, tahya sakilesavatthuvibhage nikkhepakae ca
tahniddesavasena, vipallsna sukhasadivasena dvsahidihigatavasena ca vibhgo veditabbo.
dnavo dukkh vedan tissopi v dukkhat. Atha v sabbepi tebhmak
sakhr dnavo. dna ativiya kapaa vti pavattatti hi dnavo, kapaamanusso, evasabhv ca tebhmak dhamm aniccatdiyogena. Yato tattha dnavnupassan raddhavipassakna yathbhtanayoti vuccati. Tath ca vutta
ya, bhikkhave, pacupdnakkhandh anicc dukkh viparimadhamm,
aya pacasu updnakkhandhesu dnavoti. Tasm dnavo dukkhasaccaniddesabhtna jtiydna aniccatdna dvcattlsya krnaca vasena
vibhajitv niddisitabbo.
Nissarati etenti nissaraa, ariyamaggo. Nissaratti v nissaraa nibbna.
Ubhayampi smaaniddesena ekasesena v nissaraanti (..0021) vutta. Pisaddo purimna pacchimnaca sampianattho. Tattha ariyamaggapakkhe
satipahndna
sattattisabodhipakkhiyadhammna
kynupassandnaca tadantogadhabhedna vasena nissaraa vibhajitv niddisitabba.
Nibbnapakkhe pana kicpi asakhatya dhtuy nippariyyena vibhgo
natthi. Pariyyena pana sopdisesanirupdisesabhedena. Yato v ta nissaa,
tesa paisambhidmagge (pai. ma. 1.3) dassitappabhedna cakkhdna
channa dvrna rpdna channa rammana tatadvrappavattna channa channa viaphassavedansacetantahvitakkavicrna pathavdhtu-dna channa dhtna dasanna kasiyatanna
asubhna kesdna dvattisya krna pacanna khandhna dvda-

sanna yatanna ahrasanna dhtna lokiyna indriyna kmadhtu-dna tissanna dhtna kmabhavdna tia tia bhavna
catunna jhnna appamana ruppna dvdasanna paiccasamuppdagnacti evamdna sakhatadhammna nissaraabhvena ca vibhajitv niddisitabba.
Phalanti desanphala. Ki pana tanti? Ya desanya nipphdyati. Nanu ca
nibbndhigamo bhagavato desanya nipphdyati. Nibbnaca nissaraanti
imin vuttamevti? Saccameta, taca kho paramparya. Idha pana paccakkhato desanphala adhippeta. Ta pana sutamayaa. Atthadhammaveddi-ariyamaggassa pubbabhgappaipattibht chabbisuddhiyo. Yaca tasmi
khae magga anabhisambhuantassa klantare tadadhigamakraabhta
sampattibhavahetu ca siy. Tath hi vakkhati attnudihi hacca, eva
maccutaro siyti (su. ni. 1125; kath. 226; cani. mogharjamavapucch 144,
mogharjamavapucchniddesa 88; netti. 5; peako. 22) ida phalanti,
dhammo have rakkhati dhammacrinti ida phalanti (j. 1.10.102-103; 1.15.385)
ca. Etena nayena devesu ca mnusesu ca yuvaabalasukhayasaparivra-dhipateyyasampattiyo upadhisampattiyo cakkavattisir devarajjasir cattri sampatticakkni slasampad samdhisampad tisso vijj cha abhi catasso paisambhid svakabodhi paccekabodhi sammsambodhti sabbpi sampattiyo puasambhrahetuk bhagavato desanya sdhetabbatya phalanti veditabb.
Upyoti (..0022) ariyamaggapadahnabht pubbabhgappaipad. S hi
purim purim pacchimya pacchimya adhigampyabhvato paramparya
magganibbndhigamassa ca hetubhvato upyo. Y ca pubbe vuttaphaldhigamassa upyapaipatti. Keci pana saha vipassanya maggo upyoti vadanti,
tesa matena nissaraanti nibbnameva vutta siy. Phala viya upyopi
pubbabhgoti vutta siy, ya pana vakkhati sabbe dhamm pe visuddhiyti (dha. pa. 279; therag. 678) aya upyoti.

Etthpi pubbabhgappaipad eva udhati sakk vitu. Yasm pana te


pahya tare oghanti ida nissaraanti ariyamaggassa nissaraabhva
vakkhati. Ariyamaggo hi oghataraanti.
attti rahassa bhagavato veneyyajanassa hitasiddhiy eva paipajjhti vidhna. Tath hi vakkhati suato loka avekkhassu, mogharjti (su. ni.
1125; kath. 226; netti. 5; peako. 22; cani. mogharjamavapucch 144,
mogharjamavapucchniddesa 88) attti.
Yognanti catusaccakammahnabhvanya yuttappayuttna veneyyna,
atthyti vacanaseso. Desanhroti etesa yathvuttna assddna vibhajanalakkhao savaanviseso desanhro nmti attho. Etthha ki panetesa assddna anavasesna vacana desanhro, udhu ekaccnanti?
Niravasesnayeva. Yasmihi sutte assddnavanissarani sarpato gatni,
tattha vattabbameva natthi. Yattha pana ekadesena gatni, na v sarpena.
Tattha angata atthavasena niddhretv hro yojetabbo. Ayaca attho desanhravibhage gamissatti idha na papacito.
2. Ya pucchitanti y pucch, viciyamnti vacanaseso. Vissajjita anugtti
etthpi eseva nayo. Tattha vissajjitanti vissajjan, s ekasabykaradivasena
catubbidha bykaraa. Ca-saddo sampianattho, tena gthya avutta
paddi sagahti. T pana pucchvissajjan kassti ha suttassti. Etena
sutte gata pucchvissajjana vicetabbanti dasseti. Y ca anugtiti vuttasseva
atthassa y anu pacch gti anugti, sagahagth, pucchya v anurp gti.
Etena pubbpara (..0023) gahita. Bykaraassa hi pucchnurpat idha
pubbpara adhippeta. Y pucchnusandhti vuccati. Purima suttassti
pada pubbpekkhanti puna suttassti vutta. Tena suttassa nissayabhte
assddike pariggahti. Ettvat vicayahrassa visayo niravasesena dassito
hoti. Tath ca vakkhati vicayahravibhage pada vicinati pe anugti vicinatti.
Tattha sutte sabbesa padna anupubbena atthaso byajanaso ca vicayo
padavicayo. Aya pucch adihajotan dihasasandan vimaticchedan anumatipucch kathetukamyatpucch sattdhihn dhammdhihn ekdhihn anekdhihn sammutivisay paramatthavisay attavisay angatavisay paccuppannavisayti-din pucchvicayo veditabbo. Ida vissajjana
ekasabykaraa vibhajjabykaraa paipucchbykaraa hapana svasesa niravasesa sa-uttara anuttara lokiya lokuttaranti-din vissajjanavicayo.
Aya pucch imin sameti, etena na sametti pucchitattha netv vicayo
pubbenpara sasanditv ca vicayo pubbparavicayo. Aya anugti vuttatthasagah avuttatthasagah tadubhayatthasagah kusalatthasagah akusalatthasagahti-din anugtivicayo. Assddsu sukhavedanya ihrammanubhavanalakkhati-din, tahya rammaaggahaalakkhati-din, vipallsna vipartaggahaalakkhati-din, avasihna tebhmakadhammna
yathsakalakkhati-din sabbesaca dvvsatiy tikesu dvcattlsdhike ca

dukasate labbhamnapadavasena tata-assdatthavisesaniddhraa assdavicayo.


Dukkhavedanya anihnubhavanalakkhati-din, dukkhasaccna paisandhilakkhati-din, aniccatdna di-antavantatya aniccantikatya ca
aniccti-din sabbesaca lokiyadhammna sakilesabhgiyahnabhgiyatdivasena dnavavuttiy okraniddhraena dnavavicayo. Nissaraapade ariyamaggassa gamanato (..0024) kynupassandipubbabhgappaipadvibhgavisesaniddhraavasena nibbnassa yathvuttapariyyavibhgavisesaniddhraavasenti eva nissaraavicayo. Phaldna tatasuttadesanya sdhetabbaphalassa tadupyassa tattha tattha suttavidhivacanassa ca vibhganiddhraavasena vicayo veditabbo. Eva padapucchvissajjanapubbparnugtna assddnaca visesaniddhraavaseneva vicayalakkhao vicayo hroti veditabbo.
3. Sabbesanti soasanna. Bhmti byajana sandhyha. Byajanahi mlapadni viya nayna hrna bhmi pavattihna, tesa byajanavicrabhvato. Vuttahi hr byajanavicayoti, peakepi hi vutta yattha ca sabbe hr,
sampatamn nayanti suttattha. Byajanavidhiputhuttti. Gocaroti suttattho.
Suttassa hi padatthuddhraamukhena hrayojan. Tesa byajanatthna.
Yuttyuttaparikkhti yuttassa ca ayuttassa ca upaparikkh. Yuttyuttiparikkhtipi pho, yutti-ayuttna vicrati attho. Katha pana tesa yuttyuttajnan?
Cathi mahpadesehi avirujjhanena. Tattha byajanassa tva sabhvaniruttibhvo adhippetatthavcakabhvo ca yuttabhvo. Atthassa pana suttavinayadhammathi avilomana. Ayamettha sakhepo. Vitthro pana parato vi bhavissati.
Hro yuttti niddihoti eva sutte byajanatthna yuttyuttabhvavibhvanalakkhao yuttihroti veditabbo.
4. Dhammanti ya kici suttgata kusaldidhammamha. Tassa dhammassti tassa yathvuttassa kusaldidhammassa. Ya padahnanti ya kraa,
yonisomanasikrdi sutte gata v angata v sambhavato niddhretv kathetabbanti adhippyo. Itti eva, vuttanayenti attho. Yva sabbadhammti yattak
tasmi sutte gat dhamm, tesa sabbesampi yathnurpa padahna
niddhretv kathetabbanti adhippyo. Atha v yva sabbadhammti suttgatassa
dhammassa ya padahna, tassapi ya padahnanti sambhavato yva
sabbadhamm padahnavicra ktabbti attho. Eso hro padahnoti eva
sutte gatadhammna padahnabht dhamm tesaca padahnabhtti
sambhavato padahnabhtadhammaniddhraalakkhao padahno nma
hroti attho.
5. Vuttamhi (..0025) ekadhammeti kusaldsu khandhdsu v yasmi kismici
ekadhamme, sutte sarpato niddhraavasena v kathite. Ye dhamm ekalakkha kecti ye keci dhamm kusaldibhvena rpakkhandhdibhvena v tena
dhammena samnalakkha. Vutt bhavanti sabbeti te sabbepi kusaldisabhv,
khandhdisabhv v dhamm sutte avuttpi tya samnalakkhaatya vutt
bhavanti netv savaanvasenti adhippyo. Ettha ca ekalakkhati samnalakkha vutt. Tena sahacrit samnakiccat samnahetut samnaphalat

samnrammaatti evamdhi avuttnampi vuttna viya niddhraa veditabba. So hro lakkhao nmti eva sutte angatepi dhamme vuttappakrena
gate viya niddhretv y savaan, so lakkhao nma hroti attho.
6. Neruttanti nirutta, padanibbacananti attho. Adhippyoti buddhna svakna v tassa suttassa desakna adhippyo. Byajananti byajanena, karae
hi eta paccatta. Kmaca sabbe hr byajanavicay, aya pana visesato
byajanadvreneva atthapariyesanti katv byajananti vutta. Tath hi
vakkhati byajanena suttassa neruttaca adhippyo ca nidnaca pubbparnusandhi ca gavesitabbti. Athti padapraamatta. Desannidnanti nidadti
phalanti nidna, kraa, yena kraena desan pavatt, ta desanya pavattinimittanti attho. Pubbparnusandhti pubbena ca aparena ca anusandhi.
Pubbparena sandhtipi pho, suttassa pubbabhgena aparabhga sasanditv kathananti attho. Sagtivasena v pubbparabhtehi suttantarehi savaiyamnassa suttassa sasandana pubbparnusandhi. Yaca pubbapadena
parapadassa sambandhana, ayampi pubbparnusandhi. Eso hro catubyhoti eva nibbacandhippydna catunna vibhvanalakkhao catubyho
hro nmti attho.
7. Ekamhi padahneti ekasmi rambhadhtu-dike parakkamadhtu-dna
padahnabhte dhamme desanruhe sati. Pariyesati sesaka padahnanti
tassa visabhgatya aggahaena v sesaka pamddna sannakraatt
padahnabhta kosajjdika dhammantara pariyesati paya gavesati,
pariyesitv ca savaanya yojento desana (..0026) vaati paipakkheti vriyrambhdimukhena raddhasutta vuttanayena pamddivasena niddisanto
desana paipakkhato vaeti nma. vao nma so hroti desanya gahitadhammna sabhgavisabhgadhammavasena vaanalakkhao vao hro
nmti attho.
8. Dhammanti sabhvadhamma, ta kusaldivasena anekavidha. Padahnanti yasmi patihite uttari guavisese adhigacchati, ta visesdhigamanakraa. Bhminti puthujjanabhmi dassanabhmti evamdika bhmi. Vibhajjateti vibhgena katheti. Sdhraeti dassanapahtabbdinmavasena v puthujjanasotpanndivatthuvasena v sdhrae avisihe samneti attho. Vuttavipariyyena asdhra veditabb. Neyyo vibhattti yathvuttadhammdna vibhajano
aya hro vibhattti tabboti attho. Tasm sakilesadhamme vodnadhamme
ca sdhrasdhraato padahnato bhmito ca vibhajanalakkhao vibhattihroti dahabba.
9. Niddiheti kathite sutte gate, savaite v. Bhviteti yath uppannasadis
uppannti vuccanti, eva bhvitasadise bhvetabbeti attho. Pahneti etthpi
eseva nayo. Parivattati paipakkheti vuttna dhammna ye paipakkh, tesa
vasena parivattetti attho. Eva niddihna dhammna paipakkhato parivattanalakkhao parivattano hroti veditabbo.
10. Vividhni ekasmiyeva atthe vacanni vivacanni, vivacanni eva vevacanni, pariyyasaddti attho. Tni vevacanni. Bahnti anekni. Tu-saddo avadh-

rae. Tena bah eva pariyyasadd vevacanahrayojanya kathetabb, na


katipayti dasseti. Sutte vuttnti navavidhasuttantasakhte tepiake buddhavacane bhsitni. Etthpi tu-saddassa attho netv yojetabbo, tena piya gatniyeva vevacanni gahetabbnti vutta hoti. Ekadhammassti ekassa padatthassa.
Yo jnti suttavidti yath sappissa jnhti vutte sappin vicrehi, sappi
dehi, dethti v petti attho, eva yo suttakovido dhammakathiko ekassa (..0027
atthassa bahpi pariyyasadde vicreti vibhveti yojetti attho. Vevacano nma so
hroti tassa atthassa vuttappakrapariyyasaddayojanlakkhao vevacanahro
nma. Tasm ekasmi atthe anekapariyyasaddayojanlakkhao vevacanahroti veditabba.
11. Dhammanti khandhdidhamma. Paatthti papanehi pakrehi panehi, asakarato v hapanehi. Vividhhti nikkhepappabhavdivasena anekavidhhi. So kroti yo ekassevatthassa nikkhepappabhavapaatti-divasena anekhi paatthi papankro. eyyo paatti nma hroti paattihro nmti
tabbo. Tasm ekekassa dhammassa anekhi paatthi papetabbkravibhvanalakkhao paattihroti veditabba.
12. Paiccuppdoti paiccasamuppdo. Indriyakhandhti indriyni ca khandh
ca. Dhtu-yatanti dhtuyo ca yatanni ca. Etehti yo dvdasapadiko paccaykro yni ca dvvsatindriyni ye ca pacakkhandh y ca ahrasa dhtuyo
yni ca dvdasyatanni, etehi sutte gatapadatthamukhena niddhriyamnehi.
Otarati yoti yo savaannayo oghati, paiccasamuppddike anupavisatti
attho. Otarao nma so hroti yo yathvutto savaanviseso, so otaraahro
nma. Ca-saddena cettha suatamukhdna gthya avuttnampi sagaho
dahabbo. Eva

paiccasamuppddimukhehi suttatthassa otaraalakkhao otarao hro nmti


veditabba.
13. Vissajjitamhti buddhdhi bykate. Paheti tu icchite atthe. Gthyanti
gthruhe. Idaca pucchant yebhuyyena gthbandhavasena pucchantti katv
vutta. Yamrabbhti s pana gth ya attha rabbha adhikicca pucchit,
tassa atthassa. Suddhsuddhaparikkhti pada sodhita, rambho na sodhito,
padaca sodhita rambho ca sodhitoti eva paddna sodhitsodhitabhvavicro. Hro so sodhano nmti yathvuttavicro sodhano hro nma. Eva sutte
padapadatthapahrambhna sodhanalakkhao sodhano hroti veditabba.
14. Ekattatyti (..0028) ekassa bhvo ekatta, ekattameva ekattat, tya ekattatya. Eka-saddo cettha samnasaddapariyyo, tasm smaenti attho.
Visih matt vimatt, vimattva vematta, tassa bhvo vemattat, tya vemattatya, visesenti attho. Te na vikappayitabbti ye dhamm dukkha samudayoti-din smaena, jti jar kmatah bhavatahti-din visesena ca sutte
desit, te kimettha smaa, ko v visesoti eva smaavisesavikappanavasena na vikappayitabb. Kasm? Smaavisesakappanya vohrabhvena anavahnato kladisvisesdna viya apekkhsiddhito ca. Yath hi ajja hiyyo sveti vuccamn klavises anavahitasabhv purim dis pacchim disti vuccamn disvises ca, eva smaavisespi. Tath hi ida dukkhanti vuccamna jti-di-apekkhya smaampi samna saccpekkhya viseso hoti.
Esa nayo samudaydsupi. Eso hro adhihnoti eva suttgatna
dhammna avikappanavasena smaavisesaniddhraalakkhao adhihno
hro nmti attho.
15. Ye dhammti ye avijjdik paccayadhamm. Ya dhammanti ya sakhrdika paccayuppannadhamma. Janayantti nibbattenti. Paccayti sahajtapaccayabhvena. Paramparatoti paramparapaccayabhvena, anurpasantnaghaanavasena paccayo hutvti attho. Upanissayakoi hi idhdhippet. Purimasmi
avasiho paccayabhvo. Hetumavakahayitvti ta yathvuttapaccayasakhta janakdibhedabhinna hetu kahitv suttato niddhretv yo savaansakhto, eso hro parikkhroti eva sutte gatadhammna parikkhrasakhte hetupaccaye niddhretv savaanalakkhao parikkhro hroti attho.
16. Ye dhammti ye sldidhamm. Yamlti yesa samdhi-dna mlabht, te tesa samdhi-dna padahnabhvena samropayitabbti
sambandho. Ye cekatth paksit muninti ye ca rgavirgcetovimuttisekkhaphalakmadhtusamatikkamandisadd angmiphalatthatya ekatth buddhamunin
paridpit,
te
aamaavevacanabhvena
samropayitabbti
sambandho. Samropanacettha sutte yathrutavasena (..0029) niddhraavasena v gayhamnassa sikkhattayasakhtassa sldikkhandhattayassa pariyyantaravibhvanamukhena bhvanpriprikathana, bhvanpripr ca pahtabbassa pahnenti pahnasamropanpi atthato dassit eva hoti. Esa samropano hroti esa sutte gatadhammna padahnavevacanabhvanpahnasamropanavicraalakkhao samropano nma hroti attho.

Nayasakhepo
17. Eva gthbandhavasena soasapi hre niddisitv idni naye niddisitu
tahacti-di vutta. Tattha tahaca avijjampi cti sutte gata atthato
niddhraavasena v gahita taha avijjaca yo netti sambandho. Yo savaanviseso ta neti sakilesapakkha ppeti sakilesavasena suttattha yojetti adhippyo. Samathenti samdhin. Vipassanyti paya, yo neti vodnapakkha ppeti, tath suttattha yojetti adhippyo. Saccehi yojayitvti nayanto
ca tah ca avijj ca bhavamlakatt samudayasacca, avases tebhmakadhamm dukkhasacca, samathavipassan maggasacca, tena pattabb asakhatadhtu nirodhasaccanti eva imehi cathi saccehi yojetv. Aya nayo
nandiyvaoti yo tahvijjhi sakilesapakkhassa suttatthassa samathavipassanhi vodnapakkhassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhao savaanviseso, aya nandiyvao nayo nmti attho. Ettha ca nayassa bhmi gthya
nayoti vutt, tasm savaanvisesoti vutta. Na hi atthanayo savaan,
catusaccapaivedhassa anurpo pubbabhge anughaanayo atthanayo. Tassa
pana y ugghaitau-dna vasena tahdimukhena nayabhmiracan, tattha
nayavohro.
18. Akusaleti dvdasacittuppdasagahite sabbepi akusale dhamme. Samlehti attano mlehi, lobhadosamohehti attho. Kusaleti sabbepi catubhmake kusale
dhamme. Kusalamlehti kusalehi alobhdimlehi yo neti. Nayanto ca kusalkusala mymarci-dayo viya abhta na hotti bhta. Paaghadayo (..0030)
viya na sammutisaccamattanti tatha. Akusalassa ihavipkatbhvato kusalassa ca anihavipkatbhvato vipke sati avisavdakatt avitatha neti. Evametesa tiampi padna kusalkusalavisesanat dahabb. Atha v akusalamlehi akusalni kusalamlehi ca kusalni nayanto aya nayo bhta tatha avitatha neti, cattri saccni niddhretv yojetti attho. Dukkhdni hi bdhakdibhvato aathbhvbhvena bhtni, saccasabhvatt tathni, avisavdanato
avitathni. Vuttaheta bhagavat cattrimni, bhikkhave, tathni avitathni anaathnti (sa. ni. 5.1090). Tipukkhala ta naya hti yo akusalamlehi
sakilesapakkhassa kusalamlehi vodnapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhao savaanviseso, ta tipukkhala nayanti vadantti attho.
19. Vipallsehti asubhe subhanti-dinayappavattehi cathi vipallsehi. Kileseti
kilissanti vibdhiyantti kiles, sakilihadhamm, sakilesapakkhanti attho.
Keci sakilesetipi pahanti, kilesasahiteti attho. Indriyehti saddhdhi indriyehi.
Saddhammeti paipattipaivedhasaddhamme, vodnapakkhanti attho. Eta
nayanti yo subhasadhi vipallsehi sakalassa sakilesapakkhassa saddhindriydhi vodnapakkhassa catusaccayojanavasena nayanalakkhao savaanviseso, eta naya nayavid saddhammanayakovid, atthanayakusal eva v
shavikkita nayanti vadantti attho.

20. Veyykaraesti tassa tassa atthanayassa yojanattha katesu suttassa


atthavissajjanesti attho. Tenevha tahi tahinti. Kusalkusalti vodniy
sakilesik ca tassa tassa nayassa disbhtadhamm. Vuttti suttato niddhretv kathit. Manas volokayateti te yathvuttadhamme citteneva aya
paham dis aya dutiy disti-din tassa tassa nayassa disbhvena upaparikkhati, vicretti attho. Olokayate te abahtipi (..0031) pho. Tattha teti te yathvuttadhamme. Abahti abbhantara, citte evti attho. Ta khu dislocana hti
olokayateti ettha yadeta olokana, ta dislocana nma naya vadantiKhu-ti ca nipto avadhrae. Tena olokanameva aya nayo, na koci atthavisesoti dasseti.
21. Oloketvti pahamdidisbhvena upaparikkhitv. Dislocanenti dislocananayena karaabhtena. Yena hi vidhin tassa tassa atthanayassa yojanya
dis olokyanti, so vidhi dislocananti eva v ettha attho dahabbo. Ukkhipiyti
uddharitv, disbhtadhamme suttato niddhretvti attho. Ukkhipiya yo samnettipi pahanti, tassattho yo tesa disbhtadhammna samnayana karotti. Yanti v kiriyparmasana. Samnetti sama, samm v neti tassa tassa
nayassa yojanvasena. Ke pana neti? Sabbe kusalkusale tatanayadisbhte. Aya nayoti samnetti ettha yadeta tatanayadisbhtadhammna
samnayana, aya akuso nma nayoti attho. Etaca dvaya vohranayo,
kammanayoti ca vuccati.
22. Eva hre naye ca niddisitv idni nesa yojanakkama dassento soasa
hr pahamanti-dimha. Tattha pahama soasa hr yojetabbti vacanaseso. Hrasavaan pahama ktabb byajanapariyehibhvatoti adhippyo. Disalocanatoti dislocanena, ayameva v pho. Akusena hti hi-saddo
niptamatta. Sesa uttnameva.

Dvdasapada
23. Idni yesa byajanapadna atthapadnaca vasena dvdasa padni
suttanti vutta, tni padni niddisitu akkhara padanti-dimha. Tattha apariyosite pade vao akkhara pariyyavasena akkharaato asacaraato. Na hi
vaassa pariyyo vijjati, atha vaoti kenahena vao? Atthasavaanahena. Vao eva hi ittarakhaatya aparparabhvena pavatto paddibhvena
gayhamno yathsambandha ta ta attha vadati (..0032). Ekakkhara v
pada akkhara, keci pana manas desanvcya akkharaato akkharanti
vadanti.
Padanti pajjati attho etenti pada, ta nmapada khytapada upasaggapada niptapadanti catubbidha. Tattha phasso vedan cittanti evamdika
satvappadhna nmapada. Phusati vedayati vijntti evamdika kiriypadhna khytapada. Kiriyvisesaggahaanimitta pa iti evamdika upasaggapada. Kiriyya satvassa ca sarpavisesappaksanahetubhta evanti
evamdika niptapada.

Byajananti sakhepato vutta padbhihita attha byajayatti byajana,


vkya. Ta pana atthato padasamudyoti dahabba. Padamattasavanepi hi
adhikrdivasena labbhamnehi padantarehi anusandhna katvva atthasampaipatti hotti vkyameva attha byajayati. Niruttti krbhihita nibbacana
nirutti.
Niddesoti nibbacanavitthro niravasesadesanatt niddeso. Padehi vkyassa
vibhgo kro. Yadi eva padato krassa ko visesoti? Apariyosite vkye avibhajjamne v tadavayavo pada. Uccraavasena pariyosite vkye vibhajjamne
v tadavayavo kroti ayametesa viseso. Chaha vacana chahavacana.
kro chahavacana etassti krachahavacana, byajanapada. Ettha ca
byajananti imassa padassa anantara vattabba krapada niddesapadnantara vadantena krachahavacananti vutta, padnupubbika pana icchantehi ta byajanapadnantarameva ktabba. Tath hi vakkhati aparim
byajan aparim krti, byajanehi vivarati krehi vibhajatti ca. Keci pana
krapadabyajananiruttiyo ca niddesoti pahanti. Ettva byajana sabbanti
ynimni akkhardni niddihni, ettakameva sabba byajana, etehi asagahita byajana nma natthti attho.
24. Saksanti sakhittena ksan. Paksanti pahama ksan, ksyati
dpyatti attho. Imin hi atthapadadvayena akkharapadehi vibhviyamno atthkro gahito. Yasm akkharehi suyyamnehi suantna visesavidhnassa
katatt padapariyosne (..0033) padatthasampaipatti hoti. Tath hi vakkhati
tattha bhagav akkharehi sakseti padehi paksetti, akkharehi padehi ca
ugghetti ca.
Vivarati vitthra. Vibhajan ca uttnkammaca paatti ca vibhajanuttnkammapaatti. Tattha vibhajanti vibhgakaraa, ubhayenpi niddisanamha.
Idha purimanayeneva byajankrehi niddisiyamno atthkro dassitoti
dahabba. Uttnkamma pkaakaraa. Pakrehi pana paatti. Dvayenpi painiddisana katheti. Etthpi niruttiniddesasakhtehi

byajanapadehi niddisiyamno atthkro vutto, yo painiddisyatti vuccati. Etehti


etehi eva saksandivinimuttassa desantthassa abhvato. Atthoti suttattho.
Kammanti ugghaandikamma. Suttatthena hi desanya pavattiyamnena
ugghaitau-diveneyyna cittasantnassa pabodhanakiriynibbatti. So ca
suttattho saksandi-kroti. Tena vutta attho kammaca niddihanti.
25. Tti ligavipallsena vutta, tayoti vutta hoti. Navahi padehti navahi
kohsehi. Attho samyuttoti attho samm yutto na vin vattati. Sabbassa hi
buddhavacanassa catusaccappaksanato atthanaynaca catusaccayojanavasena pavattanato sabbo pi-attho atthanayattayasagahito saksandi-kravisesavutti cti.
26. Idni yathniddihe desanhrdike nettippakaraassa padatthe sukhaggahaattha gaanavasena paricchinditv dassento atthassti-dimha. Tattha
catubbsti soasa hr cha byajanapadni dve kammanayti eva catubbsa.
Ubhayanti cha atthapadni tayo atthanayti ida navavidha yathvutta catubbsavidhacti eta ubhaya. Sakalayitvti sampietv. Sakhepayatotipi
pho, ekato karontassti attho. Ettikti etappam, ito vinimutto koci nettipadatth natthti attho.
Eva tettisapadatthya nettiy suttassa atthapariyesanya yo soasa hr
pahamanti nayehi pahama hr savaetabbti hranayna savaankkamo dassito, svya hranayna desankkameneva (..0034) siddho. Eva
siddhe sati aya rambho imamattha dpeti sabbepime hr nay ca imin
dassitakkameneva suttesu savaanvasena yojetabb, na uppaipiyti.
Ki panettha kraa, yadete hr nay ca iminva kamena desitti? Yadipi
nyamanuyogo katthaci anukkame nivisati, api ca dhammadesanya nissayaphalatadupyasarrabhtna assddna vibhvanasabhvatt pakatiy sabbasuttnurpti suvieyyabhvato paresaca savaanvisesna vicayahrdna patihbhvato pahama desanhro dassito.
Padapucchvissajjanapubbparnugthi
saddhi desanhrapadatthna
pavicayasabhvatya tassa anantara vicayo. Tath hi vakkhati pada vicinati
pe atti vicinati anugti vicinatti.
Vicayena hrena pavicitna atthna yuttyuttivicra yuttti yuttivicraabhvato vicaynantara yuttihro vutto. Tath hi vakkhati vicayena hrena vicinitv yuttihrena yojetabbanti.
Yuttyuttnayeva atthna upapatti-anurpa kraaparamparya niddhraalakkhaa padahnacintana kattabbanti yuttihrnantara padahnahro
dassito. Tath hi vakkhati yo koci upanissayo yo koci paccayo ca, sabbo so
padahnanti.
Yuttyuttna
kraaparamparya
pariggahitasabhvnayeva
ca
dhammna avuttnampi ekalakkhaatya gahaa ktabbanti dassanattha
padahnnantara lakkhao hro vutto. Tath hi lakkhaahravibhage avijjpaccay sakhrti-din paiccasamuppda dassetv eva ye dhamm ekalakkhati-di vutta.

Atthato niddhritnampi dhammna nibbacandni vattabbni, na sutte sarpato gatnamevti dassanattha lakkhanantara catubyho vutto. Evahi
niravasesato atthvabodho hoti, evaca katv yad hi bhikkhu atthassa ca
nma jnti dhammassa ca nma jnti tath tath na abhiniropetti anavasesapariydna vakkhati. Tath punappuna gabbhamupetti ettha ye jarmaraena aiyitukm bhavissanti (..0035), te bhavissanti bhojane mattauno
indriyesu guttadvrti-din sammpaipatti adhippyabhvena vakkhati.
Nibbacandhippyanidnavacanehi saddhi sutte padatthna suttantarasasandanasakhte pubbparavicre dassite tesa sabhgavisabhgadhammantarvaana sukhena sakk dassetunti catubyhnantara vao vutto. Teneva
hi rambhatha nikkamathti gthya rambhanikkamanabuddhassanayogadhunanehi vriyasamdhipaindriyni niddhretv tadanuyogassa mla pamdoti suttantare dassito pamdo vaito.
Sabhgavisabhgadhammvaane
niyojite
sdhrasdhraavasena
sakilesavodnadhammna padahnato bhmito ca vibhgo sakk sukhena
yojitunti vanantara vibhattihro vutto. Yato vibhattihravibhage katame
dhamm sdhra? Dve dhamm sdhra, nmasdhra vatthusdhra
cti rabhitv micchattaniyatna sattna aniyatnaca sattna dassanappahtabb kiles sdhra, puthujjanassa sotpannassa ca kmargabypd
sdhrati-din sabhgavisabhgapariyyavanteyeva dhamme vibhajissati.
Svajjnavajjadhammna sappaibhgbhvato tesa vibhge kate suttgate dhamme akasirena paipakkhato parivattetu sakkti vibhatti-anantara
parivattanahro vutto. Tath hi sammdihissa purisapuggalassa micchdihi
nijji bhavatti paivibhattasabhve eva dhamme parivattanahravibhage udharissati.
Paipakkhato parivattitpi dhamm pariyyavacanehi bodhetabb, na sutte gatyevti dassanattha parivattannantara vevacanahro vutto.
Eva te dhamm pariyyasaddatopi vibhvit hontti pariyyato paksitna
dhammna pabhedato paattivasena vibhajana sukhena sakk tunti vevacanahrnantara paattihro vutto. Tath hi sutte gatadhammna pariyyapaattivibhga subodhanaca paattihravibhage vakkhati.
Pabhvaparidipaattivibhgamukhena (..0036) paiccasamuppdasaccdidhammavibhge kate sutte gatadhammna paiccasamuppddimukhena
avadhraa sakk dassetunti paatti-anantara otarao hro vutto. Tath hi
uddha adhoti gtha uddisitv vippamuttoti padena asekkha vijja niddhretv vijjuppd avijjnirodhoti-din paiccasamuppda udharissati.
Dhtyatandsu otritna sutte padatthna pucchrambhavisodhana
sakk sukhena sampdetunti otaranantara sodhano hro vutto. Tath hi
vakkhati yattha eva suddho rambho, so paho vissajjito bhavatti-di.
Visodhitesu sutte padapadatthesu tattha labbhamnasmaavisesabhvo
sukaro hotti dassetu sodhannantara adhihno hro dassito. Sodhano hi
adhihnassa bahpakro, tato eva hi yath yath v pana pucchita, tath

tath vissajjayitabbanti vakkhati.


Smaavisesabhtesu sdhrasdhraesu dhammesu paveditesu parikkhrasakhtassa sdhrasdhraarpassa paccayahetursissa pabhedo
suvieyyoti adhihnnantara parikkhro vutto. Tath hi vakkhati asdhraalakkhao hetu, sdhraalakkhao paccayo. Yath ki bhave, yath akurassa
nibbattiy bja asdhraa, pathav po ca sdhrati-di.
Asdhrae sdhrae ca krae dassite tassa attano phalesu krakro
tesa hetuphalna pabhedato desankro bhvetabbapahtabbadhammna
bhvanpahnni ca niddhretv vuccamnni samm suttassa attha tathattvabodhya savattantti parikkhrnantara samropano hro dassitoti. Ida
hrna anukkamakraa.
Nayna pana veneyyattayappayojitatt atthanayattaypadesassa tadanukkameneva nandiyvadna tia atthanayna kamo veditabbo. Ugghaitau-dayo hi tayo veneyy nandiyvadayo payojenti. Tasm te uddesaniddesapainiddes viya yathkkama tesa upakrya (..0037) savattantti. Tath hi
nesa cattro cha aha ca mlapad niddih. Itarassa pana nayadvayassa
atthanayattayassa bhmiy locana tassa tattha samnayanacti imin kraena uddesakkamo veditabbo. Na hi sakk anoloketv samnetunti.
Etaparamat ca hrna ettakehi pakravisesehi atthanayattayasahitehi
suttassa attho niddhriyamno veneyyna alamanuttarya pahamya bhmiy
samadhigamyti veditabbo. Dassanabhmisamanuppatti-atth hi nettippakaraadesanti. Atha v etadantogadhatt sabbesa suttassa savaanvisesna
ettvat hrna dahabb. Yattak hi suttassa savaanvises, sabbe te
netti-upadesyattti vuttovyamattho.
Tath hi ye keci suttassa savaanpakr niddisyanti. Seyyathida
suttassa samuhna vattabba, adhippyo vibhvetabbo, anekadh padattho
savaetabbo, vidhi anuvdo ca veditabbo, virodho samdhtabbo, anusandhiy anurpa nigametabbanti. Tath suttassa payojana piattho padattho
anusandhi codan parihro ca attha vadantena vattabbti. Tath upogghapadaviggahapadatthaclanpaccupahnni vattabbnti.
Tath tisso kath ekanik caturass nisinnavattik. Tattha pi vatv ekekapadassa atthakathana ekanik nma.
Paipakkha dassetv paipakkhassa upama dassetv sapakkha dassetv
sapakkhassa upama dassetv kathana caturass nma.
Visabhgadhammavaseneva pariyosna gantv puna sabhgadhammavaseneva pariyosnagamana nisinnavattik nma.
Bhedakathya tatvakathya pariyyavacanehi ca sutta savaetabbanti ca
evamdayo. Tesampi ettheva avarodho, yasm te idha katipayahrasagahitti.
Nayna pana yasm ugghaitau-dayo tayo eva veneyy saccbhisamayabhgino tadatthya ca atthanayadesan, tasm satipi sakilesavodnadhammna (..0038) yathvuttamlapadabhedato vahetv vibhajitabbappakre
tath mlapadni avahetv veneyyattayavaseneva etaparamat vutt. Navasu

navasu eva hi mlapadesu sabbesa sakilesavodnadhammna antogadhabhvato na tni vahetabbni veneyyattaydhikrato na hpetabbnti nayna
etaparamat dahabb.
Kammanayna pana locanasamnayanato aassa pakrantarassa asambhavato etaparamat. Hetvdti ettha disaddena phalabhmi-upanissabhgavisabhgalakkhaanaydayo pariggahit. Tesu hetti kraa, yo dhammotipi
vuccati, so pana paccayabhvena ekavidho. Krako samppakoti duvidho. Puna
krako pako samppakoti tividho. Hetuhetu paccayahetu uttamahetu sdhraahetti catubbidho. Paccayadhammo kusalo akusalo saddo ariyamaggoti pacavidho. Tath sabhgahetu asabhgahetu ajjhattikahetu bhirahetu janakahetu
parigghakahetu sdhraahetu asdhraahetu samanantarahetu paramparahetu sahajtahetu asahajtahetu ssavahetu ansavahetti-din anekavidho
cti veditabbo.
Phalampi paccayuppannabhvena ekavidha. Adhigantabbatopi samppakahetuvasena
phalapariyyo
labbhatti
nibbattetabba-adhigantabbabhvato
duvidha. petabbanibbattetabbapattabbato tividha. Paccayuppannavipkakiriyvacanatthanibbnavasena pacavidha. Sabhgahetunibbatta asabhgahetunibbattanti evamdivasena anekavidhacti veditabba. Tath lokiya lokuttaranti. Tattha lokuttara cattri smaaphalni. Lokiyaphala duvidha
kyika mnasaca. Tattha kyika pacadvrika, avasiha mnasa.
Yaca tya tya suttadesanya sdhetabba, tadapi phalanti.

Bhmti ssavabhmi ansavabhmi sakhatabhmi asakhatabhmi dassanabhmi bhvanbhmi puthujjanabhmi sekkhabhmi asekkhabhmi svakabhmi paccekabuddhabhmi sammsambuddhabhmi jhnabhmi asamhitabhmi paipajjamnabhmi paipannabhmi pahambhmi yva catutthbhmi
kmvacarabhmi yva lokuttarabhmti bahuvidh. Tattha ssavabhmi parittamahaggat dhamm. Ansavabhmi appam dhamm. Sakhatabhmi nibbnavajj sabbe sabhvadhamm. Asakhatabhmi appaccay (..0039) dhamm.
Dassanabhmi pahamamaggaphaladhamm. Bhvanbhmi avasihamaggaphaladhamm. Puthujjanabhmi hnamajjhim dhamm. Sekkhabhmi cattro
ariyamaggadhamm hehim ca tayo phaladhamm. Asekkhabhmi aggaphaladhamm.
Svakapaccekabuddhabuddhadhamm svakdibhmiyo. Jhnabhmi jhnadhamm. Asamhitabhmi jhnavajjit dhamm. Paipajjamnabhmi maggadhamm. Paipannabhmi phaladhamm. Pahamdibhmiyo saha
phalena cattro magg apariypann dhamm pahamya bhmiy pattiyti-divacanato. Kmvacardibhmiyo kmvacardidhamm. Ye ca dhamm tesa
tesa hranayna patihnabhvena suttesu niddhryanti, tepi bhmiyoti
vitabb.
Upanisti balavakraa, yo upanissayapaccayoti vuccati. Yaca sandhya
sutte dukkhpanis saddh saddhpanisa slanti yva vimuttpanisa vimuttiadassananti vutta. Api ca upanisti tasmi tasmi samaye siddhante
hadayabhta abbhantara vuccati. Idhpi nettihadaya, ya samm pariggahant dhammakathik tasmi tasmi sutte gatadhammamukhena sabbahranayayojanya samatth honti. Ki paneta nettihadaya? Yadida etasseva
tettisavidhassa pakaraapadatthasoasassa ahavsatividhapahnavibhagasahitassa visayo saha nimittavibhgena asakarato vavatthito.
Seyyathida desanhrassa assddayo visayo, tassa assddivibhvanalakkhaatt. Tassa assdo sukha somanassanti evamdivibhgo, tassa nimitta
ihrammadi, ayaca attho desanhravicayahraniddesavaanya vitthrato paksito eva. Sutte gatadhammassa sabhgavisabhgadhammvaanavisayo vaahro, tadubhaya-vaanalakkhaatt. Sutte gatadhammna paccankadhammavisayo parivattanahro, paipakkhadhammaparivattanalakkhaatt.
Padahnaparikkhresu sannakraa upanissayakraaca padahna,
hetu parikkhroti ayametesa viseso.
Sabhgavisabhgadhamm ca tesa tesa dhammna anuklapaikladhamm yathkkama veditabb. Yath sammdihiy sammsakappo
sabhgo, micchsakappo visabhgoti imin nayena sabba sabhgavisabhgato veditabba.
Lakkhaanti (..0040) sabhvo. So hranayna niddese vibhvito eva.
Ya paneta hetu-divisesavinimutta hranayna yojannibandhana, so
nayo. Yathha lakkhaahre eva ye dhamm ekalakkha kiccato ca lakkhaato ca smaato cti-di. Tath vicayena hrena vicinitv yuttihrena yojetabbti. Tath sodhanahrdsu suddho rambho hoti, so paho vissajjito bhavatti

evamdi. Ekattdayopi nay idha nayoti gahetabb.


Eva hetuphaldni upadhretv nesa vasena tattha tattha sutte labbhamnapadatthaniddhraamukhena yathlakkhaa ete hr nay ca yojetabb. Visesato pana padahnaparikkhr hetuvasena. Desanvicayacatubyhasamropan hetuphalavasena. Tath vevacanapaatti-otaraasodhan phalavasenevti keci. Vibhatti hetubhmivasena. Parivatto visabhgavasena. vao sabhgavisabhgavasena. Lakkhaayutti-adhihn nayavasena yojetabbti. Ettvat ca
ya vutta
Smaato visesena, padattho lakkhaa kamo;
ettvat ca hetvd, veditabb hi viunti.
Aya gth vuttatth hoti.
Niddesavravaan nihit.

4. Painiddesavravaan
1. Desanhravibhagavaan
5. Eva hrdayo sukhaggahaattha gthbandhavasena sarpato niddisitv idni tesu hre tva painiddesavasena vibhajitu tattha katamo desanhro
ti-di raddha. Tattha katamoti kathetukamyatpucch. Desanhroti pucchitabbadhammanidassana. Kicpi desanhro niddesavre sarpato dassito, painiddesassa pana visaya (..0041) dassento assddnavatti gtha ekadesena paccmasati. Aya desanhro pubbparpekkho. Tattha pubbpekkhatte
katamo desanhroti pucchitv assddnavatti sarpato dassitassa nigamana hoti. Parpekkhatte pana aya desanhro ki desayatti desankiriyya kattuniddeso hoti. Tena desanhrassa anvatthasaata dasseti. Desayatti savaeti, vitthretti attho.
Idni anena desetabbadhamme sarpato dassento assdanti-dimha, ta
pubbe vuttanayatt uttnameva. Tasm ito parampi avuttameva vaayissma.
Kattha pana gate assddike aya hro savaetti anuyoga manasikatv
desanhrena savaetabbadhamma dassento dhamma vo, bhikkhave,
desessmti-dika sabbapariyattidhammasaghaka bhagavato chachakkadesana ekadesena dasseti.
Tattha dhammanti aya dhamma-saddo pariyattisaccasamdhipapakatipupattieyydsu bahsu atthesu dihappayogo. Tath hi idha, bhikkhu,
dhamma pariyputti-dsu (a. ni. 5.73) pariyattidhamme dissati. Dihadhammo pattadhammoti-dsu (d. ni. 1.299; mahva. 18) sacce. Evadhamm
te bhagavanto ahesunti-dsu (d. ni. 2.13, 145) samdhimhi. Sacca dhammo
dhiti cgoti evamdsu (j. 1.1.57; 1.2.147-148) paya. Jtidhammna,

bhikkhave, sattnanti evamdsu (d. ni. 2.398; ma. ni. 1.131) pakatiya.
Dhammo have rakkhati dhammacrinti-dsu (j. 1.10.102; 1.15.385) pue.
Cattro prjik dhammti evamdsu (pr. 233) pattiya. Kusal dhamm
akusaldhammti-dsu (dha. sa. tikamtik 1) eyye. Idha pana pariyattiya
dahabboti (ma. ni. aha. 1.mlapariyyasuttavaan; dha. sa. aha. cittuppdakaa 1; bu. va. aha. 1.1).
Voti pana aya vo-saddo handa dni, bhikkhave, pavremi voti (sa. ni.
1.215) ettha upayogatthe gato. Sannipatitna vo, bhikkhave, dvaya karayanti-dsu (ma. ni. 1.273) karaatthe. Ye hi vo ariy parisuddhakyakammantti-dsu padaprae. rocaymi vo, bhikkhaveti-dsu (a. ni. 7.72) sampadnatthe. Idhpi sampadnatthe evti dahabbo.
Bhikkhanaslatdiguayogena (..0042) bhikkh, bhinnakilesatdiguayogena
v. Atha v sasre bhaya ikkhantti bhikkh. Bhikkhaveti tesa lapana.
Tena te dhammassavane niyojento attano mukhbhimukha karoti. Desessmti
kathessmi. Tena nha dhammissaratya tumhe aa kici kreyymi, anvaraaena sabba eyyadhamma paccakkhakritya pana dhamma desessmti idni pavattiyamna dhammadesana paijnti. dikalyanti-dsu
dimhi kalya dikalya, dikalyametassti v dikalya. Sesapadadvayepi eseva nayo. Tattha slena dikalya. Samdhin majjhekalya.
Paya pariyosnakalya. Buddhasubuddhatya v dikalya. Dhammasudhammatya majjhekalya. Saghasuppaipattiy pariyosnakalya.
Atha v ugghaitauvinayanena dikalya. Vipacitauvinayanena majjhekalya neyyapuggalavinayanena pariyosnakalya. Ayamevattho idhdhippeto.
Atthasampattiy sttha. Byajanasampattiy sabyajana. Saksandicha-atthapadasamyogato v sttha. Akkhardichabyajanapadasamyogato
sabyajana. Ayamevattho idhdhippeto. Upanetabbbhvato ekantena paripuanti kevalaparipua. Apanetabbbhvato parisuddha. Sldipacadhammakkhandhapripriy v paripua. Caturoghanittharaya pavattiy lokmisanirapekkhatya ca parisuddha. Brahma seha uttama brahmna v
sehna ariyna cariya sikkhattayasagaha ssana brahmacariya paksayissmi paridpayissmti attho.
Eva bhagavat desito paksito ca ssanadhammo yesa assddna
dassanavasena pavatto, te assddayo desanhrassa visayabht yattha yattha
phe savisesa vutt, tato tato niddhretv udharaavasena idhnetv
dassetu tattha katamo assdoti-di raddha. Tattha kmanti manpiyarpdi tebhmakadhammasakhta vatthukma. Kmayamnassti icchantassa. Tassa ceta samijjhatti tassa kmayamnassa sattassa ta kmasakhta vatthu samijjhati ce, sace so ta labhatti vutta hoti. Addh ptimano (..004
hotti ekasena tuhacitto hoti. Laddhti labhitv. Maccoti satto. Yadicchatti ya
icchati. Ayamettha sakhepo, vitthro pana niddese (mahni. 1) vuttanayena veditabbo. Aya assdoti yya adhippyasamijjhan icchitalbhe ptimanat soma-

nassa, aya assdetabbato assdo.


Tassa ce kmaynassti tassa puggalassa kme icchamnassa, kmena v
yyamnassa. Chandajtassti jtatahassa. Jantunoti sattassa. Te km parihyantti te vatthukm kenaci antaryena vinassanti ce. Sallaviddhova ruppatti
atha ayomaydin sallena viddho viya piyatti attho. Aya dnavoti yya
kmna viparimaathbhv kmaynassa sattassa ruppan domanassuppatti, aya dnavo.
Yo kme parivajjetti yo bhikkhu yathvutte kme tattha chandargassa vikkhambhanena v samucchindanena v sabbabhgena vajjeti. Yath ki? Sappasseva
pad siroti, yath koci puriso jvitukmo kahasappa paipathe passitv attano
pdena tassa sira parivajjeti, soma pe samativattatti so bhikkhu sabba
loka visaritv hitatt loke visattiksakhta ima taha satim hutv samatikkamatti. Ida nissaraanti yadida visattiksakhtya tahya nibbnrammaena ariyamaggena samativattana, ida nissaraa.
Khettanti kedrdikhetta. Vatthunti gharavatthu-divatthu. Hiraa vti
kahpaasakhta suvaasakhtaca hiraa. V-saddo vikappanattho,
so sabbapadesu yojetabbo. Gavssanti gvo ca asse cti gavssa. Dsaporisanti dse ca porise cti dsaporisa. Thiyoti itthiyo. Bandhti tibandhavo.
Puth kmeti aepi v manpiyarpdike bah kmague. Yo naro anugijjhatti
yo satto anu anu abhikakhati patthetti attho. Aya assdoti yadida khettdna anugijjhana, aya assdeti vatthukme etenti assdo.
Abal (..0044) na balyantti khettdibhede kme anugijjhanta ta puggala
kusalehi pahtabbatt abalasakht kiles balyanti abhibhavanti, saddhbaldivirahena v abala ta puggala abal kiles balyanti, abalatt abhibhavantti
attho. Maddantena parissayti ena kmagiddha kme pariyesanta

rakkhantaca shdayo ca pkaaparissay kyaduccaritdayo ca apkaaparissay maddanti. Tato na pe dakanti tato tehi pkapkaaparissayehi abhibhta ta puggala jti-didukkha samudde bhinnanva udaka viya
anveti anugacchatti attho. Aya dnavoti yvya tahduccaritasakilesahetuko jti-didukkhnubandho, aya dnavo.
Tasmti yasm kmagiddhassa vuttanayena dukkhnubandho vijjati, tasm.
Jantti satto. Sad satoti pubbarattpararatta jgariynuyogena sato hutv.
Kmni parivajjayeti vikkhambhanavasena samucchedavasena ca rpdsu
vatthukmesu sabbappakra kilesakma anuppdento kmni parivajjaye
pajaheyya. Te pahya tare oghanti eva te kme pahya tappahnakara-ariyamaggeneva catubbidhampi ogha tareyya, taritu sakkueyyti attho. Nva sitvva
pragti yath puriso udakaggahaena garubhra nva udaka bahi sicitv
lahukya nvya appakasireneva prag bhaveyya, pra gaccheyya, evameva
attabhvanva kilesdakagaruka sicitv lahukena attabhvena prag
bhaveyya, pra nibbna arahattappattiy gaccheyya anupdisesya nibbnadhtuy parinibbnenti attho. Ida nissaraanti ya kmappahnamukhena
caturogha taritv anupdisesya nibbnadhtuy nibbna, ida sabbasakhatanissaraato nissaraanti.
Dhammoti dndipuadhammo. Haveti niptamatta. Rakkhati dhammacrinti yo ta dhamma appamatto carati, ta dhammacri dihadhammikasamparyikabhedena duvidhatopi anatthato rakkhati pleti. Chatta mahanta
yatha vassakleti vassakle deve vassante yath mahanta chatta kusalena
purisena dhrita ta vassatemanato rakkhati. Tattha yath ta chatta appamatto hutv attna rakkhanta chdentaca vassdito rakkhati, eva
dhammopi attasammpaidhnena appamatto hutv dhammacariyya attna
rakkhantayeva (..0045) rakkhatti adhippyo. Es pe crti etena vuttamevattha pkaatara karoti, ta suvieyyameva. Ida phalanti dihadhammikehi samparyikehi ca anatthehi yadida dhammassa rakkhaa vutta rakkhvasnassa ca abbhudayassa nipphdana, ida nissaraa anmasitv desanya nibbattetabbatya phalanti.
Sabbe dhammti sabbe sakhat dhamm. Anattti natthi etesa att krakavedakasabhvo, saya v na attti anattti. Itti eva. Yad paya passatti
yasmi kle vipassana ussukkpento anattnupassansakhtya paya
passati. Atha nibbindati dukkheti atha anattnupassanya pubbe eva aniccatdukkhatna
suparidihatt nibbidnupassanvasena vipassangocarabhte
pacakkhandhadukkhe nibbindati nibbeda pajjati. Esa maggo visuddhiyti y
vuttalakkha nibbidnupassan sabbakilesavisujjhanato visuddhisakhtassa
ariyamaggassa accantavisuddhiy v amatadhtuy maggo upyo. Aya upyoti yadida anattnupassanmukhena sabbasmi vaasmi nibbindana
vutta, ta visuddhiy adhigamahetubhvato upyo.
Cakkhum pe parivajjayeti imiss gthya aya sakhepattho yath
cakkhum puriso sarre vahante visamni bhmippadesni caatya v visame

hatthi-dayo parivajjeti, eva loke sappao puriso sappaatya hithita


jnanto ppni lmakni duccaritni parivajjeyyti. Aya attti y aya
ppni parivajjetabbnti dhammarjassa bhagavato , aya attti.
Eva visu visu suttesu gat phalpyattiyo udharaabhvena
dassetv idni t ekato gat dassetu suatoti gthamha.
Tattha suato loka avekkhassu, mogharjti attti mogharja, sabbampi
sakhraloka avasavattitsallakkhaavasena v tucchabhvasamanupassanavasena v suoti passti ida dhammarjassa vacana vidhnabhvato
atti. Sabbad satikiriyya tasuatdassana sampajjatti sad satoti upyoti vutta. Attnudihi haccti vsativatthuka (..0046) sakkyadassana
uddharitv samucchinditv. Eva maccutaro siyti. Ida phalanti ya eva
vuttena vidhin maccutaraa maccuno visaytikkamana tassa ya pubbabhgapaipadpaipajjana, ida desanya phalanti attho. Yath pana assddayo
sutte katthaci sarpato katthaci niddhretabbatya katthaci visu visu katthaci
ekato dassit, na eva phaldayo. Phaldayo pana sabbattha sutte gthsu v
ekato dassetabbti imassa nayassa dassanattha visu visu udharitvpi
puna suato lokanti-din ekato udharaa katanti dahabba.
6. Eva assddayo udharaavasena sarpato dassetv idni tattha puggalavibhgena desanvibhga dassetu tattha bhagavti-di vutta.
Tattha ugghaita ghaitamatta uddihamatta yassa niddesapainiddes na
kat, ta jntti ugghaita. Uddesamattena sappabheda savitthramattha
paivijjhatti attho, ugghaita v uccalita uhapitanti attho, ta jntti ugghaita. Dhammo hi desiyamno desakato desanbhjana sakamanto viya hoti,
tamesa uccalitameva jntti attho, calitameva v ugghaita. Sassatdi-krassa
hi veneyyna sayassa buddhveik dhammadesan takhaapatit eva calanya hoti, tato paramparnuvattiy, tatthya ugghaite calitamatteyeva saye
dhamma jnti avabujjhatti ugghaita, tassa ugghaitaussa nissaraa
desayati, tattakeneva tassa atthasiddhito. Vipacita vitthrita niddiha jntti vipacita, vipacita v manda saika dhamma jntti vipacita,
tassa vipacitaussa dnavaca nissaraaca desayati, ntisakhepavitthrya desanya tassa atthasiddhito. Netabbo dhammassa painiddisena attha
ppetabboti neyyo, mudindriyatya v pailomaggahaato netabbo anunetabboti
neyyo, tassa neyyassa assda dnava nissaraaca desayati, anavasesetvva desanena tassa atthasiddhito. Tatthya pi
Katamo ca puggalo ugghaita? Yassa puggalassa saha udhaavelya
dhammbhisamayo hoti. Aya vuccati puggalo ugghaita.
Katamo (..0047) ca puggalo vipacita? Yassa puggalassa sakhittena
bhsitassa vitthrena atthe vibhajiyamne dhammbhisamayo hoti. Aya
vuccati puggalo vipacita.
Katamo ca puggalo neyyo? Yassa puggalassa uddesato paripucchato yonisomanasikaroto kalyamitte sevato bhajato payirupsato eva anupubbena
dhammbhisamayo hoti. Aya vuccati puggalo neyyoti (pu. pa. 148-150).

Padaparamo panettha nettiya paivedhassa abhjananti na gahitoti


dahabba. Ettha ca assdo, dnavo, nissaraa, assdo ca dnavo ca,
assdo ca nissaraaca, dnavo ca nissaraaca, assdo ca dnavo ca nissaraacti ete satta pahnanay.
Tesu tatiyachahasattam veneyyattayavinayane samatthatya gahit, itare
cattro na gahit. Na hi kevalena assdena dnavena tadubhayena v kathitena
veneyyavinayana sambhavati, kilesna pahnvacanato. Pacamopi dnavvacanato nissaraassa anupyo eva. Na hi vimuttiras bhagavato desan
vimutti tadupyaca anmasant pavattati. Tasm ete cattro nay anuddha.
Sace pana padaparamassa puggalassa vasena pavatta sakilesabhgiya
vsanbhgiya tadubhayabhge hita desana suttekadesa gtha v
tdisa etesa nayna udharaabhvena uddharati, eva sati sattannampi
nayna gahaa bhaveyya. Veneyyavinayana pana tesa santne ariyamaggassa uppdana. Ta yathvuttehi eva nayeti, nvasesehti itare idha na vutt.
Yasm pana peake (peako. 23)
Tattha katamo assdo ca dnavo ca?
Yni karoti puriso, tni attani passati;
kalyakr kalya, ppakr ca ppakanti.
Tattha ya kalyakr kalya paccanubhoti, aya assdo. Ya ppakr
ppa paccanubhoti, aya dnavo.
Ahime (..0048), bhikkhave, lokadhamm. Katame aha? Lbhoti-di (a. ni. 8.6).
Tattha lbho yaso sukha pasas, aya assdo. Albho ayaso dukkha nind,
aya dnavo.
Tattha katamo assdo ca nissaraaca?
Sukho vipko puna, adhippyo ca ijjhati;
khippaca parama santi, nibbnamadhigacchatti. (peako. 23);
Aya assdo ca nissaraaca.
Dvattisimni, bhikkhave, mahpurisassa mahpurisalakkhani, yehi samanngatassa mahpurisassa dveva gatiyo bhavanti ana pe vivaacchadoti
sabba lakkhaasutta, (d. ni. 3.199) aya assdo ca nissaraaca.
Tattha katamo dnavo ca nissaraaca?
Bhr have pacakkhandh, bhrahro ca puggalo;
bhrdna dukha loke, bhranikkhepana sukha.
Nikkhipitv garu bhra, aa bhra andiya;
samla tahamabbuyha, nicchto parinibbutoti. (sa. ni. 3.22);
Aya dnavo ca nissaraaca.
Tattha katamo assdo ca dnavo ca nissaraaca?
Km hi citr madhur manoram, virparpena mathenti citta;
tasm aha pabbajitomhi rja, apaaka smaameva seyyoti. (ma. ni.
2.307; therag. 787-788; peako. 23);
Aya assdo ca dnavo ca nissaraacti vutta. Tasm tepi nay idha
niddhretv veditabb. Phaldsupi aya nayo labbhati eva. Yasm peake

(peako. 22) tattha katama phalaca upyo ca? Sle patihya naro sapaoti
gth (sa. ni. 1.23), ida phalaca upyo ca.
Tattha (..0049) katama phalaca atti ca?
Sace bhyatha dukkhassa, sace vo dukkhamappiya;
mkattha ppaka kamma, vi v yadi v rahoti. (ud. 44);
Ida phalaca atti ca.
Tattha katamo upyo ca atti ca?

Kumbhpama kyamima viditv, nagarpama cittamida hapetv;


yodhetha mra pavudhena, jitaca rakkhe anivesano siyti. (dha. pa.
40);
Aya upyo ca atti ca. Eva phaldna dukavasenapi udharaa veditabba. Ettha ca yo nissaraadesanya vinetabbo, so ugghaitati-din yath
desanvibhgena puggalavibhgasiddhi hoti, eva ugghaitaussa bhagav
nissaraa desetti-din puggalavibhgena desanvibhgo sambhavatti so
tath dassito.
Eva yesa puggalna vasena desanvibhgo dassito, te puggale paipadvibhgena vibhajitv dassetu catasso paipadti-di vutta. Tattha paipadbhikato vibhgo paipadkato hotti ha catasso paipadti. T panet ca
samathavipassanpaipattivasena duvidh honti. Katha? Samathapakkhe tva
pahamasamannhrato pahya yva tassa tassa jhnassa upacra uppajjati,
tva pavatt samathabhvan paipadti vuccati. Upacrato pana pahya
yva appan tva pavatt pa abhiti vuccati.
S panya paipad ekaccassa dukkh hoti nvaradipaccankadhammasamudcragahaatya kicch asukhasevanti attho, ekaccassa tadabhvena
sukh. Abhipi ekaccassa dandh hoti mand asghappavatti, ekaccassa
khipp amand sghappavatti. Tasm yo dito kilese vikkhambhento dukkhena
sasakhrena sappayogena kilamanto vikkhambheti, tassa dukkh paipad hoti.
Yo pana vikkhambhitakileso appanparivsa (..0050) vasanto cirena agaptubhva pputi, tassa dandhbhi nma hoti. Yo khippa agaptubhva
pputi, tassa khippbhi nma hoti. Yo kilese vikkhambhento sukhena akilamanto vikkhambheti, tassa sukh paipad nma hoti.
Vipassanpakkhe pana yo rprpamukhena vipassana abhinivisanto cattri
mahbhtni pariggahetv updrpa pariggahti arpa pariggahti, rprpa pana pariggahanto dukkhena kasirena kilamanto pariggahetu sakkoti,
tassa dukkh paipad nma hoti. Pariggahitarprpassa pana vipassanparivse maggaptubhvadandhatya dandhbhi nma hoti. Yopi rprpa
pariggahetv nmarpa vavatthapento dukkhena kasirena kilamanto vavatthapeti, vavatthapite ca nmarpe vipassanparivsa vasanto cirena magga
uppdetu sakkoti. Tasspi dukkh paipad dandhbhi nma hoti.
Aparo nmarpampi vavatthapetv paccaye pariggahanto dukkhena kasirena
kilamanto pariggahti, paccaye ca pariggahetv vipassanparivsa vasanto
cirena magga uppdeti. Evampi dukkh paipad dandhbhi nma hoti.
Aparo paccayepi pariggahetv lakkhani paivijjhanto dukkhena kasirena kilamanto paivijjhati, paividdhalakkhao ca vipassanparivsa vasanto cirena
magga uppdeti. Evampi dukkh paipad dandhbhi nma hoti.
Aparo lakkhanipi paivijjhitv vipassane tikkhe sre suppasanne
vahante uppanna vipassannikanti pariydiyamno dukkhena kasirena kilamanto pariydiyati, nikantica pariydiyitv vipassanparivsa vasanto cirena
magga uppdeti. Evampi dukkh paipad dandhbhi nma hoti. Iminvup-

yena itarpi tisso paipad veditabb. Vipassanpakkhik eva panettha catasso


paipad dahabb.
Cattro puggalti yathvuttapaipadvibhgena cattro paipannakapuggal.
Ta pana paipadvibhga saddhi hetupyaphalehi dassetu tahcaritoti-di vutta.
Tattha caritanti cariy, vuttti attho. Tahya nibbattita carita etassti tahcarito, tahya v pavattito carito tahcarito, (..0051) lobhajjhsayoti attho. Dihicaritoti etthpi eseva nayo. Mandoti mandiya vuccati avijj, tya samanngato
mando, mohdhikoti attho.
Satindriyenti satiy dhipacca kurumnya. Satindriyameva hissa visada
hoti. Yasm tahcaritatya pubbabhge kosajjbhibhavena na vriya balava
hoti, mohdhikatya na pa balavat. Tadubhayenpi na samdhi balav hoti,
tasm satindriyameva hissa visada hotti vutta. Tenevha satipahnehi
nissayehti. Tahcaritatya cassa kilesavikkhambhana na sukaranti dukkh
paipad, avisadaatya dandhbhiti pubbe vuttanaya netv yojetabba.
Niyytti ariyamaggena vaadukkhato niggacchati.
Udatthoti uda-attho, urapaoti attho. Pasahyapailbhena cassa
samdhi tikkho hoti sampayuttesu dhipacca pavatteti. Tenevha samdhindriyenti. Visadaatt khippbhiyti vutta. Samdhipadhnatt
jhnna jhnehi nissayehti aya viseso. Sesa purimasadisameva. Dihicarito aniyynikamaggampi niyynikanti maamno tattha usshabahulatt vriydhiko hoti. Vriydhikatyeva cassa kilesavikkhambhana sukaranti sukh paipad, avisadaatya pana dandhbhiti imamattha dasseti dihicarito
mandoti-din. Sesa vuttanayameva.
Saccehti ariyasaccehi. Ariyasaccni hi lokiyni pubbabhgaassa sammasanahnatya lokuttarni adhimuccanatya maggaassa abhisamayahnatya
ca nissayni hontti. Sesa vuttanayameva. Ettha ca dihicarito udattho ugghaita. Tahcarito mando neyyo. Itare dvepi vipacitati eva yena veneyyattayena pubbe desanvibhgo dassito, tadeva veneyyattaya imin paipadvibhgena dassitanti dahabba.
Idni ta veneyyupuggalavibhga atthanayayojanya visaya katv
dassetu ubho tahcaritti-di vutta. Tahya samdhipaipakkhatt tahcarito visujjhamno samdhimukhena visujjhatti ha (..0052) samathapubbagamyti. Samathavipassana yuganaddha bhvetti (a. ni. 4.170; pai. ma. 2.1,
3) vacanato pana sammdihisahiteneva sammsamdhin niyyna, na
sammsamdhin evti ha samathapubbagamya vipassanyti. Rgavirg cetovimuttti arahattaphalasamdhti sagahesu vutta. Idha pana angmiphalasamdhti vakkhati. So hi samdhismi pariprakrti. Tattha rajanahena rgo. So virajjati etyti rgavirg, tya rgavirgya, rgappahyikyti
attho.
Cetovimuttiyti cetoti citta, tadapadesena cettha samdhi vuccati yath citta
paaca bhvayanti (sa. ni. 1.23). Paippassaddhivasena paipakkhato vimu-

ccatti vimutti, tena v vimutto, tato vimuccananti v vimutti, samdhiyeva. Yath


hi lokiyakathya sa cittaca desanssa. Yathha nnattaky nnattasainoti (d. ni. 3.332, 341, 357; a. ni. 7.44; 9.24) ki citto tva, bhikkhti (pr.
135) ca, eva lokuttarakathya pa samdhi ca. Yathha pacaiko
sammsamdhti (vibha. 804) ca samathavipassana yuganaddha bhvetti
ca. Tesu idha rgassa ujuvipaccankato samathapubbagamatvacanato ca cetoggahaena samdhi vutto. Tath vimuttivacanena. Tena vutta samdhiyevti.
Ceto ca ta vimutti cti cetovimutti. Atha v vuttappakrasseva cetaso paipakkhato vimutti vimokkhoti cetovimutti, cetasi v phalavie vuttappakrva
vimuttti cetovimutti, cetaso v phalaviassa paipakkhato vimutti vimokkho
etasminti cetovimutti, samdhiyeva. Pavimuttiyti etthpi aya nayo yathsambhava yojetabbo.
Dihiy savisaye pasadis pavattti dihicarito visujjhamno pamukhena
visujjhatti ha ubho dihicarit vipassanti-di. Avijjvirg pavimuttti arahattaphalapa. Samathaggahaena tappaipakkhato taha vipassanggahaena avijjaca niddhretv pahamanayassa bhmi sakk sukhena dassetunti
ha ye samatha pe htabbti.
Tattha (..0053) samathapubbagam paipadti purim dve paipad, itar vipassanpubbagamti dahabb. Htabbti gametabb, netabbti attho. Vipassanya aniccadukkha-anattasabhvato dukkhasaparivratt ca asubhasaya im catasso sa dassit honti. Tappaipakkhena ca cattro vipallsti
sakalassa shavikkitanayassa bhmi sukhena sakk dassetunti ha ye vipassan pe htabbti.
7. Eva paipadvibhgena veneyyapuggalavibhga dassetv idni ta
avibhgena dassento yasm bhagavato desan yvadeva veneyyavinayanatth, vinayanaca nesa sutamaydna tissanna pana anukkamena
nibbattana, yath bhagavato desanya pavattibhvavibhvanaca hranayabypro, tasm imassa hrassa samuhitappakra tva pucchitv yena puggalavibhgadassanena desanbhjana vibhajitv tattha desanya desanhra
niyojetukmo ta dassetu svya hro kattha sambhavatti-dimha.
Tattha yassti yo so ahahi akkhaehi vimutto sotvadhnapariyosnhi ca
sampattti samanngato yassa. Satthti dihadhammikasamparyikaparamatthehi yathraha anussanato satth. Dhammanti yathnusiha paipajjamne
apyesu apatamne dhretti dhammo, ta dhamma. Desayatti sakhepavitthranayehi bhsati katheti. Aataroti bhagavato svakesu aataro. Garuhnyoti slasutdiguavisesayogena garukarayo. Sabrahmacrti brahma vuccati
sehahena sakala satthussana. Sama saha v brahma carati paipajjatti sabrahmacr. Saddha pailabhatti sammsambuddho vata so bhagav yo
evarpassa dhammassa desetti tathgate, svkkhto vatya dhammo yo
eva ekantaparipuo ekantaparisuddhoti-din dhamme ca saddha labhati
uppdetti attho.
Tatthti tasmi yathsute yathpariyatte dhamme. Vmasti piy pi-a-

tthassa ca vmasanapa. Sesa tass eva vevacana. S hi yathvuttavmasane sakoca anpajjitv ussahanavasena usshan, tulanavasena tulan,
upaparikkhaavasena upaparikkhti ca vutt. Atha v (..0054) vmasatti
vmas, s padapadatthavicra pa. Usshanti vriyena upatthambhit
dhammassa dhraaparicayasdhik pa. Tulanti padena padantara, desanya v desanantara tulayitv sasanditv gahaapa. Upaparikkhti mahpadese otretv piy pi-atthassa ca upaparikkhaapa. Attahita parahitaca kakhantehi suyyatti suta, klavacanicchya abhvato, yath
duddhanti. Ki pana tanti? Adhikrato smatthiyato v pariyattidhammoti viyati. Atha v savana suta, sotadvrnusrena pariyattidhammassa upadhraanti attho. Sutena hetun nibbatt sutamay. Pakrena jntti pa. Y
vmas, aya sutamay pati paccekampi yojetabba. Tathti yath sutamay pa vmasdipariyyavat vmasdivibhgavat ca, tath cintmay
cti attho. Yath v sutamay oramattik anavahit ca, eva cintmay cti
dasseti.
Sutena nissayenti sutena pariyattidhammena pariyattidhammassavanena v
upanissayena itthambhtalakkhae karaavacana, yathvutta suta upanissyti attho. Vmasti-dsu ida sla, aya samdhi, ime rprpadhamm,
ime pacakkhandhti tesa tesa dhammna sabhvavmasanabht
pa vmas. Tesayeva

dhammna vacanattha mucitv sabhvasarasalakkhaassa tulayitv viya


gahaapa tulan. Tesayeva dhammna salakkhaa avijahitv aniccatdiruppanasappaccaydi-kre ca takketv vitakketv ca upaparikkhaapa upaparikkh, tath upaparikkhite dhamme saviggahe viya upahahante evametehi
nijjhnakkhame katv cittena anu anu pekkha manasnupekkha. Ettha ca
yath sutamay pa yathsutassa dhammassa dhraaparicayavasena pavattanato usshajt usshanti vattabbata arahati, na eva cintmayti idha
usshanti pada na vutta. Cintana cint, nijjhnanti attho. Sesa vuttanayameva.
Imhi dvhi pahti yathvutthi dvhi pahi kraabhthi. Sutacintmayaesu hi patihito vipassana rabhatti. Imsu dvsu pastipi pahanti.
Tehi jtsu uppannsti v vacanaseso (..0055) yojetabbo. Manasikrasampayuttassti rprpapariggahdimanasikre yuttappayuttassa. Ya a uppajjatti vuttanayena manasikrappayogena dihivisuddhikakhvitaraavisuddhimaggmaggaadassanavisuddhipaipadadassanavisuddhna sampa danena vipassana ussukkantassa ya adassanavisuddhisakhta ariyamaggaa uppajjati, aya bhvanmay pati sambandho. Ta pana
dassana bhvanti duvidhanti ha dassanabhmiya v bhvanbhmiya
vti. Yadi dassananti vuccati, katha tattha pa bhvanmayti? Bhvanmayameva hi ta a, pahama nibbnadassanato pana dassananti vuttanti
saphalo pahamamaggo dassanabhmi. Ses sekkhsekkhadhamm bhvanbhmi.
8. Idni im tisso pa pariyyantarena dassetu paratoghosti-di vutta.
Tattha paratoti na attato, aato satthuto svakato vti attho. Ghosti tesa desanghosato, desanpaccayti attho. Atha v parato ghoso etissti paratoghos, y
pa, s sutamayti yojetabba. Paccattasamuhitti paccatta tassa tassa
attani sambht. Yonisomanasikrti tesa tesa dhammna sabhvapariggahandin yathvuttena upyena pavattamanasikr. Parato ca ghosenti paratoghosena hetubhtena. Sesa vuttanayameva.
Idni yadattha im pa uddha, tameva veneyyapuggalavibhga yojetv
dassetu yassti-di vutta. Tattha im dveti gaanavasena vatv puna t sutamay cintmay cti sarpato dasseti. Aya ugghaitati aya sutamayacintmayaehi sayapayogapabodhassa nipphditatt uddesamatteneva jnanato
ugghaitati vuccati. Aya vipacitati cintmayaena sayassa aparikkhatatt uddesaniddesehi jnanato vipacita. Aya neyyoti sutamayaasspi abhvato niravasesa vitthradesanya netabbato neyyo.
9. Eva desanpaipadavibhgehi desanbhjana veneyyattaya vibhajitv idni tattha pavattitya bhagavato dhammadesanya desanhra niddhretv yojetu sya dhammadesanti-di raddha.
Tattha (..0056) syanti s aya. Y pubbe dhamma vo, bhikkhave, desessmti-din (netti. 5) painiddesavrassa dito desanhrassa visayabhvena
nikkhitt pi, tamevettha desanhra niyojetu sya dhammadesanti

paccmasati. Ki desayatti kathetukamyatvasena desanya piattha


pucchitv ta gaanya paricchinditv smaato dasseti cattri saccnti.
Saccavinimutt hi bhagavato desan natthti. Tass ca cattri saccni piattho.
Pavattipavattakanivattitadupyavimuttassa neyyassa abhvato cattri avipartabhvena saccnti dahabba. Tni dukkha samudaya nirodha magganti
sarpato dasseti.
Tattha anekupaddavdhihnabhvena kucchitatt blajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhvavirahena tucchatt ca dukkha. Avasesapaccayasamavye
dukkhassa uppattikraatt samudayo. Sabbagatisuatt natthi ettha sasracrakasakhto dukkharodho, etasmi v adhigate sasracrakasakhtassa
dukkharodhassa abhvotipi nirodho, anuppdanirodhapaccayatt v. Mrento
gacchati, nibbnatthikehi maggiyatti v maggo. Tattha samudayena assdo,
dukkhena dnavo, magganirodhehi nissaraa. Eva yasmi sutte cattri
saccni sarpato gatni, tattha yathrutavasena. Yattha pana sutte cattri
saccni sarpato na gatni, tattha atthato cattri saccni uddharitv tesa
vasena assddayo niddhretabb. Yattha ca assddayo sarpato gat, tattha
vattabbameva natthi. Yattha pana na gat, tattha atthato uddharitv tesa
vasena cattri saccni niddhretabbni. Idha pana assddayo udharaavasena
sarpato dassitti tehi saccni niddhretu dnavo cti-di vutta.
Tattha sakhittena pacupdnakkhandh dukkhti (d. ni. 2.387; ma. ni.
1.120; 3.373; vibha. 202) vacanato tahvajj tebhmakadhamm dukkhasacca,
te ca aniccdisabhvatt dnavo, phalaca desanya sdhetabba. Tattha ya
lokiya, ta sandhya vutta phalaca dukkhanti. Assdoti tahvipallsnampi icchitatt te sandhya assdo samudayoti vutta. Saha vipassanya ariyamaggo desan ca (..0057) desanphaldhigamassa upyoti katv upyo
atti ca maggoti vutta. Nissaraapade cpi ariyamaggo niddhretabbo, na
cya saccavibhgo kuloti dahabbo. Yath hi saccavibhage (vibha. 208)
tah avasih kiles avasih akusal dhamm ssavni kusalamlni ssav
ca kusal dhamm samudayasaccabhvena vibhattti tasmi tasmi naye
tata-avasih tebhmakadhamm dukkhasaccabhvena vibhatt, evamidhpi dahabbanti. Imni cattri saccnti nigamana. Ida dhammacakkanti
yya bhagavato catusaccavasena smukkasik dhammadesan, ida
dhammacakka.
Idni tass dhammadesanya dhammacakkabhva saccavibhagasuttavasena (ma. ni. 3.371 dayo) dassetu yathha bhagavti-di vutta. Tattha ida
dukkhanti ida jti-divibhga sakhepato pacupdnakkhandhasagaha
tahvajja tebhmakadhammajta dukkhassa adhihnabhvena dukkhadukkhdibhvena ca dukkha ariyasaccanti attho. Meti bhagav attna niddisati.
Brasiyanti brasnmakassa nagarassa avidre. Paccekabuddha-isna
ksato otaraahnatya isipatana. Migna tattha abhayassa dinnatt migadyanti ca laddhanme assame. Uttarati atikkamati, abhibhavatti v uttara,
natthi etassa uttaranti anuttara. Anatisaya appaibhga v. Kicpi bhaga-

vato dhammadesan aneksu devamanussaparissu anekasatakkhattu tesa


ariyasaccappaivedhasampdanavasena pavattit, tathpi sabbapahama asikoaappamukhya ahrasaparimya brahmakoiy catusaccappaivedhavibhvany dhammadesan, tass stisay dhammacakkasamati
dhammacakka pavattitanti vutta.
Tattha satipahndidhammo eva pavattanahena cakkanti dhammacakka,
cakkanti v . Dhammato anapetatt dhammaca ta cakkacti dhammacakka. Dhammena yena cakkantipi dhammacakka. Yathha dhammaca
pavatteti cakkacti dhammacakka, cakkaca pavatteti dhammacti dhammacakka, dhammena pavattetti dhammacakkanti-di (pai. ma. 2.41-42). Appaivattiyanti dhammissarassa bhagavato sammsambuddhabhvato dhammacakkassa ca anuttarabhvato appaisedhanya. Kena pana appaivattiyanti ha
samaena vti-di. Tattha samaenti pabbajja upagatena. Brhmaenti (..005
jtibrhmaena. Paramatthasamaabrhmanahi pailomanacittayeva natthi.
Deventi kmvacaradevena. Kenacti yena kenaci avasihaprisajjena. Ettvat
ahannampi parisna anavasesapariydna dahabba. Lokasminti sattaloke.
Tatthti tissa catusaccadhammadesanya. Aparim pad, aparim
akkharti uppaipivacana yebhuyyena padasagahitni akkharnti dassanattha. Pad akkhar byajanti ligavipallso katoti dahabba. Atthassti
catusaccasakhtassa atthassa. Saksanti saksitabbkro. Esa nayo sesesupi. Atthassti ca sambandhe smivacana. Itipidanti itti pakrattho, pi-saddo
sampianattho, iminpi iminpi pakrena ida dukkha ariyasacca veditabbanti attho. Tena jti-dibhedena yathvuttassa dukkhasaccassa anekabhedata tadpakna akkharapaddna vuttappakra aparimataca samattheti.
Aya dukkhasamudayoti aya kmatahdibhed tahvaassa mlabht
yathvuttassa dukkhassa nibbattihetubhvato dukkhasamudayo. Aya dukkhanirodhoti aya sabbasakhatanissa asakhatadhtu yathvuttassa dukkhassa anuppdanirodhapaccayatt dukkhanirodho. Aya dukkhanirodhagmin paipadti
aya sammdihi-di-ahagasamho dukkhanirodhasakhta nibbna
gacchati rammaavasena tadabhimukhbhtatt paipad ca hoti dukkhanirodhappattiyti dukkhanirodhagmin paipad. Itipidanti padassa pana samudayasacce
ahasatatahvicaritehi, nirodhasacce madanimmadandipariyyehi,
maggasacce sattattisabodhipakkhiyadhammehi attho vibhajitv veditabbo.
Sesa vuttanayameva.
Eva dvdasa padni suttanti gthya sakalassa ssanassa channa atthapadna channaca byajanapadna vasena y dvdasapadat vutt, tameva
dhamma vo, bhikkhave, desessmti-din desanhrassa visayadassanavasena chachakkapariyya (ma. ni. 3.420 dayo) ekadesena uddisitv dhammacakkappavattanasuttena (sa. ni. 5.1081; mahva. 13; pai. ma. 2.30) tadatthassa
sagahitabhvadassanamukhena sabbasspi bhagavato vacanassa catusaccade-

sanbhva tadatthassa ca catusaccabhva vibhvento ida dukkhanti (..0059)


me, bhikkhave, brasiyanti-din saccavibhagasutta (ma. ni. 3.371 dayo)
uddesato dassetv tattha aparim padti-din byajanatthapadni vibhajanto dvdasapadabhva dpetv idni tesa aamaavisayivisayabhvena
sambandhabhva dassetu tattha bhagav akkharehi saksetti-di vutta.
Tattha padvayavaggahaamukhena padaggahaa, gahite ca pade padatthvabodho gahitapubbasaketassa hoti. Tattha ca padvayavaggahaena viya
padaggahaassa, padatthvayavaggahaenpi padatthaggahaassa visesdhna jyatti ha akkharehi saksetti. Yasm pana akkharehi sakhittena
dpiyamno attho padapariyosne vkyassa apariyositatt padeneva paksito
dpito hoti, tasm padehi paksetti vutta. Vkyapariyosne pana so attho vivarito vivao kato hotti vutta byajanehi vivaratti. Yasm ca pakrehi vkyabhede kate tadattho vibhatto nma hoti, tasm krehi vibhajatti vutta. Tath
vkyvayavna pacceka nibbacanavibhge kate so attho pkao hotti vutta
nirutthi uttnkarotti. Katanibbacanehi vkyvayavehi vitthravasena niravasesato desitehi veneyyna cittaparitosana buddhinisnaca kata hotti ha
niddesehi paapetti. Ettha ca akkharehi eva saksetti avadhraa akatv
akkharehi saksetiyevti eva avadhraa dahabba. Evahi sati atthapadna nnvkyavisayatpi siddh hoti. Tena eknusandhike sutte chaeva atthapadni, nnnusandhike pana anusandhimhi anusandhimhi cha cha atthapadni
niddhretabbni.
Akkharehi ca padehi ca ugghaetti-din byajanapadna kiccasdhana
dasseti. Veneyyattayavinayameva hi tesa bypro. Ahnabhvato pana saccappaivedhassa padaparamo na idha vutto. Neyyaggahaeneva v tasspi idha
gahaa sekkhaggahaena viya kalyaputhujjanassti dahabba. Akkharehti-dsu karaasdhane karaavacana, na hetumhi. Akkhardni hi ugghaandi-atthni, na ugghaandi-akkhardi-attha. Yadatth ca kiriy (..0060) so hetu,
yath annenavasatti. Ugghaetti sotvadhna katv samhitacittna veneyyna saksanavasena akkharehi visesa dahanto

yath padapariyosne sayappaibodho hoti, tath yathdhippeta attha


sakhepena katheti uddisatti attho. Vipacayatti yath-uddiha attha niddisati. Vitthretti vitthra karoti, vitthra katv cikkhati v, painiddisatti attho.
Yasm cettha ugghaetti uddisana adhippeta. Uddeso ca desanya di,
tasm vutta ugghaan dti. Tath vipacana niddisana, vittharaa
painiddisana, niddesapainiddes ca desanya majjhapariyosnti. Tena vutta
vipacan majjhe, vitthra pariyosnanti.
Eva akkharehi saksetti-din channa byajanapadna bypra
dassetv idni atthapadna bypra dassetu soya dhammavinayoti-di
vutta. Tattha sldidhammo eva pariyatti-atthabhto veneyyavinayanato dhammavinayo. Ugghayantoti uddisiyamno. Tenti ugghaitavinayanena. Vipacyantoti niddisiyamno. Vitthryantoti painiddisiyamno.
10. Ettvat dhamma vo, bhikkhave, desessmti uddihya piy tividhakalyata dassetv idni atthabyajanasampatti dassetu cha padni atthoti-di vutta. Ta suvieyya. Tenha bhagavti-din desanhrassa visayabhvena uddiha pi nigamanavasena dasseti. Lokuttaranti-di kevalaparipua parisuddhanti padna atthavivaraa. Tattha upahita sabbavisesnanti sabbesa uttarimanussadhammasakhtna visesna adhislasikkhdivisesna v upatihanahna. Ida nesa padakkantanti-dna viya
etassa saddasiddhi veditabb. Ida vuccati tathgatapada itipti-dsu ida
sikkhattayasagaha ssanabrahmacariya tathgatagandhahatthino paipattidesangamanehi kilesagahana ottharitv gatamaggotipi. Tena gocarabhvansevanhi nisevita bhajitantipi. Tassa mahvajiraasabbautaadantehi
rajita tebhmakadhammna rajanahnantipi vuccatti attho. Ato cetanti
yato tathgatapaddibhvena vuccati, ato aneneva kraena brahmuno sabbasattuttamassa bhagavato, brahma v sabbaseha cariyanti payati yvadeva
(..0061) manussehi suppaksitatt yathvuttappakrehi yati. Tenha bhagavti yathvuttattha pi nigamanavasena dasseti.
Anupdparinibbnatthatya bhagavato desanya yvadeva ariyamaggasamppanattho desanhroti dassetu kesa aya dhammadesanti pucchitv
yognanti ha. Catusaccakammahnabhvanya yuttappayuttti yogino. Te hi
ima desanhra payojentti. Ida vacana desanhravibhagassa yathnusandhin samm hapitabhva dassetu pakaraa sagyantehi hapitanti
dahabba. Tath hi vutta tenha yasm mahkaccyanoti. Niyuttoti pito
assddipadatthe niddhretv yojitoti attho.
Desanhravibhagavaan nihit.

2. Vicayahravibhagavaan
11. Tattha katamo vicayo hroti-di vicayahravibhago. Tatthya apubbapa-

davaan ki vicinatti ettha vicinatti etena vicayasaddassa kattuniddesata


dasseti. Kinti panatthassa hrassa visayo pucchitoti ta tassa visaya dassetu
pada vicinatti-di vutta. Tattha pada vicinatti dito pahya yva nigaman suttassa sabba pada vicinati. Ayaca vicayo duvidho saddato atthato ca.
Tesu ida nmapada, ida khytapada, ida upasaggapada, ida niptapada, ida itthiliga, ida purisaliga, ida napusakaliga, ida attakla, ida angatakla, ida vattamnakla, ida kattusdhana, ida
karaasdhana, ida kammasdhana, ida adhikaraasdhana, ida
paccattavacana, ida upayogavacana, yva ida bhummavacana, ida
ekavacana, ida anekavacananti evamdivibhgavacana, aya saddato
padavicayo. So panya padavicayo avipartasabhvaniruttisallakkhaeneva
sampajjatti dahabba. Atthato pana vicayo tena tena padena vattabba-atthasavaan. Sace pana pada pucchdivasena pavatta, tassa tadatthassa ca
pucchdibhvo vicetabboti imamattha dassento paha vicinatti-dimha.
Yasm (..0062) ca sabbo desanhro vicayahrassa visayo suttassa vicayoti
katv, tasm vutta assda vicinatti-di. Yasm pana anugtti ettha anurp gti anugtti ayampi attho icchito, tasm viciyamnassa suttapadassa anurpato suttantarapadnipi atthuddhravasena v paduddhravasena v netv vicetabbnti dassento sabbe nava suttante vicinatti ha. Nava suttanteti suttageyydike nava sutte, yathsambhavatoti adhippyo. Aya vicayahrassa padatthaniddeso.
Eva niddesavre vicayahro sakhepato niddihoti ta vibhgena niddisitv
painiddesavasena vibhajanto yasm padavicayo suttassa anupada pavattetabbatya atibhriko na sukaro cti ta anmasitv pahavissajjanavicaye tva
dassento yath ki bhaveti-dimha. Tattha yath ki bhaveti yena pakrena
so vicayo pavattetabbo, ta pakrajta ki bhave, kdisa bhaveyyti attho.
Yath ki bhaveyytipi pho. Puna yathti niptamatta. yasmti piyavacana ajitoti bvarbrhmaassa paricrakabhtna soasanna aataro. Pryaneti pra vuccati nibbna, tassa adhigampyadesanatt kicpi sabba
bhagavato vacana pryananti vattabbata arahati, sagtikrehi pana vatthugthnugtigthdhi saddhi ajitasuttdna (su. ni. 1038 dayo; cani. ajitamavapucch 57 dayo, ajitamavapucchniddesa 1 dayo) soasanna
suttna ida nma katanti tesaeva pryanasamati ha pryaneti.
Keci pryanikoti pahanti. Te kira tpasapabbajjpagamanato pubbe pryana adhyant vicarisu. Tasm ayampi pryana vattetti pryanikoti vutto.
Pucchatti kasm vutta, nanu pucchnibbattatt attti? Saccameta, pucchankra pana buddhiya viparivattamna katv evamha.
Pucch ca nmes adihajotanpucch dihasasandan vimaticchedan
anumatipucch kathetukamyatpucch ekasabykaray vibhajjabykaray
paipucchbykaray hapany dhammdhihn sattdhihnti anekavidh.
Tasm kimaya pucch adihajotanti-din yathsambhava pucch vicetabb. Yath cettha pucchvibhgo, eva vissajjanavibhgopi (..0063) vissajjana-

vicaye yathsambhava vattabbo. Pucchsabhgena hi vissajjananti. Idha pana


vimaticchedana sattdhihna puccha udharitv tattha vicayankra
dassetu kenassu nivuto lokoti-dimha.
Tattha kenti kattari karaavacana. Sti niptamatta, sti v sasaye
nipto, tenassa pahassa vimaticchedanapucchbhva dasseti. Nivutoti paicchdito. Lokoti sattaloko. Iccyasm ajitoti sagtikrakavacana. Nappaksatti na payati. Kissbhilepana brsti ki assa lokassa abhilepana vadasi.
Ki svbhilepanantipi pho, tassa ki su abhilepananti padavibhgo.
Padnti pajjati etehi atthoti padni, vkyni. Pucchitnti pucchbhvena vuttnti attho. Eko pahoti yadipi cattri padni pucchanavasena vuttni, tu icchito
pana attho eko evti eko pahoti vutta. Tattha kraamha ekavatthupariggahti. Ida vutta hoti kicpi nivraa-appaksana-abhilepanamahbhayasakht pucchya gahit cattro ete atth, te paneka loka patiguabht, loko
padhnabhvena gahitoti tabbasena ekovya pahoti. Tenevha lokdhihnanti-di. Ko pana so lokoti? ha loko tividhoti-di.
Tattha rgdikilesabahulatya kmvacarasatt kilesaloko. Jhnbhiparibuddhiy rpvacarasatt bhavaloko. nejasamdhibahulatya visadindriyatt arpvacarasatt indriyaloko. Atha v kilissana kileso, vipkadukkhanti attho.
Tasm dukkhabahulatya apyesu satt kilesaloko. Tadae satt sampattibhavabhvato bhavaloko. Tattha ye vimuttiparipcakehi indriyehi samanngat satt,
so indriyalokoti veditabba. Pariypannadhammavasena lokasamati ariyapuggal idha na sagayhanti.
Avijjya nivuto lokoti caturagasamanngatena andhakrena viya rathaghadidhammasabhvappaicchdanalakkhaya avijjya nivuto paicchdito (..0064)
loko. Vivicchti vicikicchhetu. Vivicch macchariyanti sagahe vutta. Pamdti pamdahetu. Jappbhilepananti japp tah assa lokassa makkalepo viya
makkaassa abhilepana silesoti brmi. Dukkhanti jti-dika vaadukkhanti
aya padattho. Sesa piy eva viyati. Imni cattri padni pucchgthya
vuttni imehti vissajjanagthya vuttehi imehi cathi padehi vissajjitni.
Kathanti ha pahamanti-di. Tena yathkkama pucchvissajjanni veditabbnti dasseti.
Idni ta yathkkama puccha vissajjanaca sarpato dassetu gthya ca
attha vivaritu kenassti-di vutta. Tattha nvaraehti padena vuttamevattha pkaa katv dassetu avijjnvara hi sabbe sattti-di vutta.
Ettha ca yathhti-din suttantaradassanena imasmi pahavissajjanavicaye
anugtivicaya dassetti dahabba. Tattha pariyyatoti kraato. Nvaraasakhtna kmacchanddnampi kraabhvato paicchdanabhvato ca ekayeva nvaraa vadmi, na pana aesa nvaraasabhvna abhvti attho.
Yath ca avijjya sati nvarana bhvo, eva avijjya asati na santi nvaranti dassetu sabbasoti-di vutta.
Tenti avijjya nivuto lokoti padena. Pahamassa padassti kenassu nivuto
lokoti padassa. Yuttti yojit, anurpti v attho. Etena pucchnurpat vissajja-

nassa dassitti pubbparavicayo vuttoti veditabba. Yo puggalo nvaraehi nivutoti-din vivicchpamdna avijjya paccayabhva dasseti. Nivuto eva hi
nappaksati. Vivicchti vicikicch. Tenevha vivicch nma vuccati vicikicchti. Tatrya padasiddhi yath micchdihisammdihiyo nicca aniccanti-din ekasagghabhvena pavattanti, na evamaya. Aya pana anekasagghabhvato nicca nu kho anicca nu khoti-din vividha viruddha v
icchati esatti vivicchti. So vicikicchantoti-din appaksanassa vivicchpamdna kraabhva vivarati. Sukke dhamme na uppdiyatti na samdya
vattati. Nappaksantti te attano santne anuppdiyamn kusal dhamm ta
puggala paksa (..0065) loke abhita na karontti attho. Abhilimpatti
makkalepo viya makkaa drusildsu purisa rpdivisaye allypetti attho.
sattibahulassti sagabahulassa. Eva abhijappti karitvti eva pariyuhnahyinti imin kraena. Tatthti tya tahya. Loko abhilitto silesena makkhito
viya hotti attho.
Bhyati etasmti bhaya. Mahanta bhaya mahabbhaya. Tenevha
dukkhamassa mahabbhayanti. Dukkha domanassanti dukkhameva vibhattanti sabba dukkha vibhajitv dassetu tisso dukkhatti-di vutta. Odhasoti kadci attpakkamamlya kadci parpakkamamlyti-din vibhgena
dukkhadukkhatya muccanak visesena rpvacar. Tathti odhaso kadci karahacti eva kahati.

Viparimadukkhatya muccanak upekkhsampattibahul visesena arpvacarasatt. Appbdhti pada dukkhadukkhatya muccanassa kraavacana.
Dghyukti viparimadukkhatya. Arpadev hi loke visesato dghyukti.
Idaca muccanamaccantika. Yasm ca dukkh vedanpi sakhatatt aniccatdisakhradukkhasabhv eva, tasm yato muccanamaccantika, ta anavasesapariydnavasena sagahitv dassetu sakhradukkhatya panti-dimha.
Tattha updiyatti updi, vipkakkhandh kaatt ca rpa. Updissa sesa
updisesa, ta natthi etissti anupdises, nibbnadhtu, tya anupdisesya
nibbnadhtuy, itthambhtalakkhae cya karaaniddeso. Nibbnadhtti ca
nibbyanamatta. Tasmti yasm sakalalokabypin sabbasaghin ca sakhradukkhat, tasm. Lokassti sambandhe smivacana. Tena dukkhamassti
padassa attha dasseti. Evamettha lokassa nvaradni ajnantena, samayantaraparicayena v tattha sasayapakkhandena ekaseneva byktabbatt sattdhihn pucch kat, s ca ajnanassa, sasayassa v nvaradivisayatya
catubbidh. Piya pana nvaradna loko dhrabhvena gthya vuttoti
eko pahoti dassitanti. Ayamettha pucchvicayo. Vissajjanavicayopi adihajotin
vissajjan vimaticchedin cti-din pucchvicaye vuttanaynusrena veditabbo.
Eva (..0066) ekdhra puccha dassetv idni anekdhra dassetu
savanti sabbadhti-di vutta. Tattha savantti sandanti. Sabbadhti sabbesu
rpdsu yatanesu. Sotti tahdisot. Ki nivraanti tesa ki varaa k
rakkh. Savara brhti ta nesa nvaraasakhta savara kathehi.
Kena sot pidhyareti kena dhammena tahdisot pidhiyyanti pacchijjantti ayamettha padattho. Sesa pivaseneva vi bhavissati.
Te dve pahti yadipi imiss gthya pucchvasena pavattya cattri padni
cattri vkyni. tu icchitassa pana atthassa duvidhatt te dve pah.
Kasmti ce? Imehi bahvdhivacanena pucchitti ha. Tatthya sakhepattho
ime etya gthya gahit atth yasm bahni adhikicca pavattavacanena
pucchit, tasm te dve pahti. Ekato upari bahti hi ssanavohro, tameva
pucchya duvidhatthavisayata vivaritu evanti-di vutta. Tassattho yhi
tibyasandisakhthi pavadhdhi eva v duggatihetubhthi padhi
sama saha, sabbath v aya loko panno ajjhotthao. Tanimittehi dasahi kilesavatthhi sakiliho ca, tassa ta pannkra sakilihkraca buddhiya
katv ha eva sampannassa eva sakilihassti. Vodyati sujjhati etenti vodna, samathavipassan. Vuhti etena nimittato pavattato cti vuhna,
ariyamaggo.
Asamhitassti nnrammaesu vikkhittacittassa. Savantti pavattanti. Abhijjhti-di asamdhnahetudassana. Tenevha eva asamhitassti. Yathha
bhagavti-din idhpi anugtivicaya dasseti. Sotna savana yebhuyyena
anurodhavasenevti ha savati manpikesu rpesti. Ettha ca cakkhdayo
sotna dvrabhvena pavattamn upacravasena saya savant viya vutt.
Itti eva. Sabbti sabbasm. Sabbathti sabbappakrena. Ida vodnanti ida

pariyuhnavightanti vutta pariyuhnappahna vodna.


Vissajjanagthya (..0067) sati tesa nivraanti vipassansampayutt sati
kusalkusalna dhammna gatiyo samanvesamn tesa sotna nivraanti. Sotna savara brmti tameva sati sotna savara brmi. Payete pidhyareti rpdsu aniccatdipaivedhasdhikya maggapaya ete sot
sabbaso pidhiyyanti, uppajjitu appadnavasena samucchijjantti attho.
Nvichatti abhijjhdippavattidvrabhvena cittasantna, puggala v nkahati. Anusayappahna idha pidhna adhippetanti ha paya anusay
pahyantti. Yasm anusayanimitta pariyuhna anusaybhve na hotti ha
anusayesti-di. Idni tamevattha upamya vibhvento ta yath khandhavantassti-dimha. Etthpi sotna nivraasakhta savara pidhnaca
ajnantena tattha v sasayitena ekasikatt dhammdhihn pucch katti
idha pucchvicayo vuttanayeneva vissajjanavicayo ca veditabbo.
Ettha ca yena adhippyena kenassu nivuto lokoti gthya (su. ni. 1038;
cani. ajitamavapucch 57, ajitamavapucchniddesa 1; netti. 45) satipi nivradna catunna pucchitabbabhve eko pahoti vutta. Tena tva sotnayeva savaro pidhnaca pucchitanti sote ekatthavasena gahetv pucchya ekdhihnabhvato eko pahoti vattabba siy. Sotna v bahubhvato bahti
yattak sot, tattak pahti. Yena pana adhippyena savanti sabbadhi sotti
gthya (su. ni. 1040; cani. ajitamavapucch 59, ajitamavapucchniddesa 3; netti. 45) sote anmasitv savarapidhnna vasena dve pahti
vutta. Tena pahamagthya satipi nivradna lokdhrabhve loka anmasitv nivradna vibhgena cattro pahtipi vattabbanti aya nayo dassitoti dahabba.
Idni yasm pucchanto na kevala pubbe attan racitaniymeneva pucchati,
atha kho desankle vuttadhammassa anusandhi gahetvpi pucchati, tasm
tassa anusandhi pucchya vicetabbkra dassento yni sotnti gthya
anantara pa ceva sati cti gthamha. Tassya sakhepattho yya
bhagavat vutt pa, y ca (..0068) sati yaca tadavasesa nmarpa, eta
sabbampi kattha nirujjhati, eta me puho pabrhti.
Vissajjanagthya panassa yasm pasatiyo nmeneva sagaha
gacchanti, tasm t visu na vutt. Ayacettha sakhepattho ya ma tva,
ajita, eta paha apucchi kattheta uparujjhatti anantaragthya (su. ni.
1042; cani. ajitamavapucch 61, ajitamavapucchniddesa 5; netti. 11, 45),
yattha ta asesa uparujjhati, ta te vadmi. Tassa tassa hi viassa nirodhena saheva apubba acarima ettheta uparujjhati, ettheva viassa nirodhena nirujjhati, eta vianirodha tassa nirodho ntivattatti vutta hotti.
Aya pahe anusandhi pucchatti anantaragthya sotna pariyuhnnusayappahnakiccena saddhi sati pa ca vutt, ta sutv tappahne pasatsu tihantsu tsa sannissayena nmarpena bhavitabba, tath ca sati
vaati eva. Kattha nu kho imsa sanissayna pasatna asesanirodhoti
imin adhippyena aya pucch katti ha aya pahe pe dhtunti.

Tattha anusandhyati desan etyti anusandhi.


Yya paipadya anupdisesa nibbnadhtu adhigacchanti, ta catusaccakammahnabhvansakhta paipada saha visayena dassetu ti ca
saccnti-di vutta. Tattha sakhatnti samecca sambhya paccayehi katnti
sakhatni. Nirodhadhammnti nirujjhanasabhvni. Dukkha samudayo
maggoti tesa sarpadassana. Nirodho pana kathanti ha nirodho asakhatoti. So hi kenaci paccayena na sakhatoti asakhato. Saha visayena pahtabbapahyakasabhvesu
ariyasaccesu
pahyakavibhgamukhena pahtabbavibhga dassetu tattha samudayoti-di vutta.
Tattha avijjvasesti dassanamaggena pahnvases avijjti attho. Ayaca
sesa-saddo kmacchando bypdo mno uddhaccanti etthpi yojetabbo. Yath
hi avijj, eva etepi dhamm apyagamanyasabhv pahamamaggena pahyanti evti. Avijjniravasestipi pho, etthpi yathvuttesu kmacchanddipadesupi niravasesa-saddo yojetabbo (..0069). Svasesahi purimamaggadvayena
kmacchanddayo pahyanti, itarehi pana niravasesanti. Tedhtuke imni dasa
sayojannti ettha tedhtuketi sayojanna visayadassana. Tattha hi tni
sayojanavasena pavattanti.
12. Anataassmtindriya adhihyti ta pahyaka patv. Ya
panti ettha yanti hetu-atthe nipto. Ida khaye anti yena ena hetubhtena kh me jtti attano jtiy khabhva jnti, ida eva paccavekkhaassa nimittabhta arahattaphalaa khaye a nma. Npara itthattyti pajntti etthpi yanti netabba ya npara itthattyti pajntti. Ida
anuppde anti idhpi pubbe vuttanayeneva arahattaphalaavasena attho
yojetabbo. Ahasliniya (dha. sa. aha. cittuppdakkaa 135-142) pana
khaye a kilesakkhayakare ariyamagge anti vutta. Anuppde a
paisandhivasena anuppdabhte tatamaggavajjhakilesna anuppdapariyosne uppanne ariyaphale anti vutta. Idha pana ubhayampi arahattaphalaavaseneva vibhatta. Tenevha imni dve ni atvindriyanti, rammaasaketena dve nmni labbhantti ca.
Aindriya hehimesu tsu phalesu, uparimesu ca tsu maggesu uppattiy
punappuna uppajjamnampi anataassmtindriya viya pahamaphaluppattiy aggaphaluppattiy anuppdanirodhena nirujjhatti ha yaca anataassmtindriyanti-di. Etena pahtabbadhamm viya dassanabhvanhi aggaphaluppattiy tadavasesaphaladhammpi anuppdanirodhena nirujjhanti. Ko
pana vdo tebhmakadhammnanti dasseti, ek pa atvindriyatt. Yadi
ek, katha dvidh vuttti ha api cti-di. rammaasaketenti khaye anuppdeti imya rammaasamaya. S pajnanahena pati y pubbe
sotna pidhnakicc vutt pa, s pajnanasabhvena pa. Itar pana
yathdiha yathgahita rammaa apilpanahena oghanahena satti.
13. Eva (..0070) pa ceva sati cti padassa attha vivaritv idni nmarpanti padassa attha vivaranto tattha ye pacupdnakkhandh, ida nmarpanti ha. Nmarpaca vibhgena dassento sukhaggahaattha pkaanma-

rpameva vibhvetu tattha yeti-dimha. Taggahaeneva hi sahacaradin


tadae cittacetasik rpadhamm ca gahit hontti. Nmaggahaena cettha
khandhattayameva gahitanti nmarpa viasampayuttanti vutta. Ta
pana rpa sampayuttanti? Nayida sampayuttapaccayavasena vutta. Pacurajanassa pana avibhgena gahayasabhva sandhya vuttanti dahabba.
Gthya anupdises nibbnadhtu pucchitti ta caturiddhipdamukhena ariyamaggdhigamena pattabbanti dassento iddhipdabhvanmlabhtni indriyni satipahi niddhretu tattha sati ca pa ca cattri indriynti ha.
Kusalkusalna dhammna gatiyo samanvesamn sati sijjhant ekantena
samdhi nipphdeti. Satiggahaena cettha pariyuhnappahna idhdhippetanti ha sati dve indriyni, satindriyaca samdhindriyacti. Tath anusayasamugghtavidhyin pa sijjhamn na vin catubbidhasammappadhnavriya sijjhatti vutta pa dve indriyni paindriyaca vriyindriyacti.
Y imesu catsu indriyesti imesu sati-dsu catsu indriyesu nissayapaccayatya adhihnabhtesu tasahajt eva y saddahan. Imehi cathi indriyehtipi pi, tass imehi cathi indriyehi sampayuttti vacanaseso, rammae abhippasdalakkha saddh kattukmatsabhvassa chandassa visesapaccayo
hotti ha y saddhdhipateyy cittekaggat, aya chandasamdhti. Samhite citteti vipassansamdhin samhite citte. Ida pahnanti vikkhambhanappahnasdhako samdhi pahnanti vutto pajahati etenti katv. Padhnantipi
pho, aggoti attho. Tath hi

samdhi ekodti vuccati.


Asssapasssti-din kyavaccittasakhrassena tasamuhpak vriyasakhrva gahit. Te hi yva bhvannipphatti tva ekarasena saraato sakappetabbato ca sarasakappti vutt eva (..0071) me bhvan hotti yath
icchit, tath pavattiy hetubhvato. Tadubhayanti chandasamdhisakhtaca
padhnasakhrasakhtaca vriyanti ta ubhaya. Ubhayameva hi upacravasena aa viya katv chandasamdhippadhnasakhrasamanngata iddhipdanti vutta. Abhinnampi hi upacravasena bhinna viya katv voharanti,
yath silputtakassa sarranti.
Tattha ijjhatti iddhi, samijjhati nipphajjatti attho. Ijjhanti v tya satt iddh
vuddh ukkasagat hontti iddhi, pajjati etenti pdo, pahamena atthena iddhi
eva pdo iddhipdo, iddhikohsoti attho. Dutiyena atthena iddhiy pdo patih
adhigampyoti iddhipdo. Tena hi uparparivisesasakhta iddhi pajjanti
ppuanti. Vivekanissitanti tadagavivekanissita samucchedavivekanissita
nissaraavivekanissitaca iddhipda bhvetti attho. Tath hi aya iddhipdabhvannuyutto yog vipassankkhae kiccato tadagavivekanissita ajjhsayato nissaraavivekanissita. Maggakkhae pana kiccato samucchedavivekanissita rammaato nissaraavivekanissita iddhipda bhvetti. Esa nayo virganissitanti-dsu.
Vivekatt eva hi virgdayo, kevalacettha vossaggo duvidho pariccgavossaggo ca pakkhandanavossaggo cti. Tattha pariccgavossaggo vipassankkhae tadagavasena, maggakkhae samucchedavasena kilesappahna.
Pakkhandanavossaggo vipassankkhae tanninnabhvena, maggakkhae rammaakaraavasena nibbnapakkhandana. Tadubhayampi imasmi lokiyalokuttaramissake atthasavaannaye yujjati. Tath hi aya pahamiddhipdo
yathvuttena pakrena kilese pariccajati nibbnaca pakkhandati. Vossaggapariminti imin pana vacanena vossaggattha pariamanta pariataca paripaccanta paripakkacti attho. Ayahi iddhipdabhvannuyutto yog yath
pahamo iddhipdo kilesapariccgavossaggattha nibbnapakkhandanavossaggatthaca paripaccati, yath ca paripakko hoti, tath na bhvetti. Sesiddhipdesupi eseva nayo. Aya pana viseso yath chanda jehaka katv pavattito
samdhi chandasamdhi. Eva vriya citta vmasa jehaka katv pavattito samdhi vmassamdhti.
14. Na (..0072) kevala catuttha-iddhipdo eva samdhiamlako, atha kho
sabbopti dassetu sabbo samdhi amlako apubbagamo nuparivattti vutta. Yadi eva kasm so eva vmassamdhti vuttoti? Vmasa
jehaka katv pavattitattti vuttovyamattho. Tattha pubbabhgapaya amlako. Adhigamapaya apubbagamo. Paccavekkhaapaya nuparivatti. Atha v pubbabhgapaya amlako. Upacrapaya apubbagamo. Appanpaya nuparivatti. Upacrapaya v amlako. Appanpaya apubbagamo. Abhipaya nuparivattti veditabba.
Yath pureti yath samdhissa pubbenivsnussatinuparivattibhvena

pure pubbe attsu jtsu asakhyeyyesupi savaavivaesu attano paresaca


khandha khandhpanibaddhaca duppaivijjha nma natthi, tath pacch
samdhissa angatasanuparivattibhvena angatsu jtsu asakhyeyyesupi savaavivaesu attano paresaca khandha khandhpanibaddhaca
duppaivijjha nma natthti attho.
Yath pacchti yath samdhissa cetopariyanuparivattibhvena angatesu sattasu divasesu parasattna citta duppaivijjha nma natthi, tath pure
attesu sattasu divasesu parasattna citta duppaivijjha nma natthti attho.
Yath divti yath divasabhge sriylokena andhakrassa vidhamitatt cakkhumantna sattna pthagata cakkhuvieyya rpa suvieyya. Tath
rattinti tath rattibhge caturagasamanngatepi andhakre vattamne samdhissa dibbacakkhunuparivattitya duppaivijjha rpyatana natthi.
Yath ratti tath divti yath ca rattiya tath divpi atisukhuma kenaci tirohita yaca atidre, ta sabbarpa duppaivijjha nma natthi. Yath ca rpyatane vutta, tath samdhissa dibbasotanuparivattitya saddyatane ca
netabba. Tenevha iti vivaena cetasti-di. Tattha apariyonaddhenti abhiassa pribandhakakilesehi anajjhotthaena, apariyonaddhatt eva sappabhsa citta. Eteneva samdhissa iddhividhanuparivattitpi vutt evti
dahabba. Pacindriynti iddhipdasampayuttni sekkhassa pacindriyni
adhippetnti ha (..0073) kusalnti. Cittasahabhnti-di tesa vianirodhena nirodhadassanattha raddha. Tath nmarpacti-di. Teneta
dasseti na kevala pacindriyni eva, atha kho nmarpaca viahetuka
viassa nirodh nirujjhatti.
Tassti viassa. Hetti tah-avijjdiko. Anhranti padassa atthavivaraa.
Anabhinanditanti abhinandanabhtya tahya pahnatt eva apatthita. Tato
eva appaisandhika via ta nirujjhati. Yath ca via, eva nmarpampi viasakhtassa hetuno paccayassa ca abhv tappaccayna
sakhrdna abhv ahetu appaccaya. Sesa pkaameva. Pucchvissajjanavicayopi vuttanaynusrena veditabbo.
Eva anusandhipucchampi dassetv heh sattdhihn dhammdhihn
ca pucch visu visu dassitti idni t saha dassetu ye ca sakhtadhammseti-di raddha. Tatthya padattho sakhtadhammti aniccdivasena
parivmasitadhamm, arahata eta adhivacana. Sekkhti sldni sikkhamn avases ariyapuggal. Puthti bah sattajan. Tesa me nipako iriya,
puho pabrhti tesa sekhsekhna nipako paito tva bhagav paipatti
puho me brhti. Sesa pivaseneva viyati.
15. Kissti kissa hetu, kena kraenti attho. Sekhsekhavipassan pubbagamappahnayogenti sekhe asekhe vipassanpubbagamappahne ca pucchanayogena, pucchvidhinti attho.
Vissajjanagthya kmesu nbhigijjheyyti vatthukmesu kilesakmena na
abhigijjheyya. Manasnvilo siyti bypdavitakkdayo kyaduccaritdayo ca
manaso vilabhvakare dhamme pajahanto cittena anvilo bhaveyya. Yasm

pana asekkho aniccatdivasena sabbadhammna paritulitatt kusalo sabbadhammesu kynupassansati-dhi ca sato sabbakilesna bhinnatt uttamabhikkhubhva patto ca hutv sabba-iriypathesu pavattati, tasm kusalo pe
paribbajeti hti aya sakhepattho.
Tattha (..0074) ya pucchgthya nipakoti pada vutta, ta bhagavanta sandhya vutta, bhagavato ca nepakka ukkasapramippatta anvaraaadassanena dpetabbanti anvaraaa tva kammadvrabhedehi
vibhajitv sekhsekhapaipada dassetu bhagavato sabba kyakammanti-di vutta. Tena sabbattha appaihataadassanena tathgatassa sekhsekhapaipattidesankosallameva vibhveti. Tattha ko cti kva ca, kasmi visayeti
attho. Ta visaya dasseti ya anicce dukkhe anattani cti. Ida vutta hoti
adassana nma uppajjamna sabba sakhata anicca dukkha
sabbe dhamm anattti uppajjati, tassa pana tasmi visaye yena appavatti, so
paightoti, etena lakkhaattayappaivedhassa durabhisambhavata anaasdhraataca dasseti. Lakkhaattayavibhvanena hi bhagavato catusaccappaivedha sammsambodhica pait paijnanti.
Aa adassananti ta paighta sarpato dasseti. Charammaasabhvappaicchdako hi sammoho adassanassa paightoti. Yasmi visaye adassana uppattiraha, tattheva tassa paightena bhavitabbanti ha ya
anicce dukkhe anattani cti. Yath idha purisoti-di upamdassana. Tatrida
opammasasandana puriso viya sabbo loko, trakarpni viya cha rammani, tassa purisassa trakarpna dassana viya lokassa cakkhuvidhi
yathraha charammaajnana, tassa purisassa trakarpni passantasspi ettakni satni, ettakni sahassnti-din gaanasaketena ajnana
viya lokassa rpdi-rammaa kathaci jnantasspi aniccdilakkhaattaynavabodhoti. Sesa pkaameva.
Idni yehi padehi bhagavat yasmato ajitassa sekhsekhapaipad vutt,
tesa padna attha vibhajitu tattha sekhenti-dimha. Tattha tatthti
niptamatta, tasmi v vissajjane. Sekhenti sikkh etassa slanti sekho, tena
sekhena. Dvsu dhammesti duvidhesu dhammesti adhippyo. Pariyuhnyesti dosena pariyuhitena yattha parivattitabba, tesu ghtavatthsti attho.
Paighahnyestipi pho, soyevattho.
Ettha (..0075) ca gedhapaisedhacodanya gedhanimitto doso gedhe sati
hotti tatopi cittassa rakkhitabbat niddhretv vutt. Yasm pana bhagavat
kmesu nbhigijjheyyti (su. ni. 1045; cani. ajitamavapucch 64, ajitamavapucchniddesa 8; netti. 15-17) vutta, tasm tattha y icchti-din gedhavasena niddeso kato. Atha v dosato cittassa rakkhitabbat gthya dutiyapdena
vuttyevti dahabb. Dutiyapdena hi sesakilesavodnadhamm dassit. Tath
hi uppannnuppannabhedato sammvymassa visayabhvena sabbe sakilesavodnadhamme catudh vibhajitv sammappadhnamukhena sekhapaipada
matthaka ppetv dassetu sekho abhigijjhantoti-di vutta. Tattha anvilasakappoti vilna kmasakappdna abhvena anvilasakappo. Tato eva ca

anabhigijjhanto vyamati, vriya pavatteti. Katha vyamatti ha so anuppannnanti-di.


Tattha soti uttarivisesatthya paipajjamno sekkho. Anuppannnanti anibbattna. Ppaknanti lmakna. Akusalna dhammnanti akosallasambhtna dhammna. Anuppdyti na uppdanatthya. Chanda janetti kattukamyatsakhta kusalacchanda uppdeti. Vyamatti payogaparakkama
karoti. Vriya rabhatti kyikacetasikavriya karoti. Citta paggahtti teneva
sahajtavriyena citta ukkhipati. Padahatti padhnavriya karoti. Vyamatti-dni pana cattri padni sevanbhvanbahulkammastaccakiriyhi yojetabbni. Uppannna ppaknanti anuppannti avattabbata pannna ppadhammna. Pahnyti pajahanatthya. Anuppannna kusalnanti anibbattna kosallasambhtna dhammna. Uppdyti uppdanatthya. Uppannnanti nibbattna. hitiyti hitattha. Asammosyti anassanattha. Bhiyyobhvyti punappuna bhvya. Vepullyti vipulabhvya. Bhvanyti vahiy.
Pripriyti paripraatthyti aya tva padattho.
16. Katame anuppannti-di akusaladhamm kusaladhamm ca ydis anuppann ydis ca uppann, te dassetu raddha. Tattha ime anuppannti ime
kmavitakkdayo asamudcravasena v ananubhtrammaavasena (..0076)
v anuppann nma. Aath hi anamatagge sasre anuppann nma akusal
dhamm natthi. Vitakkattayaggahaacettha nidassanamatta dahabba. Akusalamlnti anusay eva sabbesa akusalna mlabhvato eva vutt, na
lobhdayo eva. Ime uppann anusay bhmiladdhuppann

asamugghituppannti-di-uppannapariyyasabbhvato nmavasena uppann


nma, na vattamnabhventi attho. Ime anuppann kusal dhammti ime sotpannassa saddhdayo sotpattiphalasacchikiriyya paipannassa anuppann
kusal dhamm nma, ko pana vdo puthujjannanti dasseti. Kusalasaddo cettha
bhitikasutte (ma. ni. 2.358 dayo) viya anavajjapariyyo dahabbo. Ime uppann
kusal dhammti ime pahamamagge saddhdayo sotpattiphalasacchikiriyya
paipannassa uppann kusal dhamm nma.
Satipahnabhvanya suniggahito kmavitakkoti ha yena kmavitakka
vreti, ida satindriyanti. Anavajjasukhapadahnena avikkhepena cetodukkhasannissayo vikkhepapaccayo bypdavitakko suniggahitoti vutta yena bypdavitakka vreti, ida samdhindriyanti. Kusalesu dhammesu raddhavriyo
parpardha sukhena sahatti vriyena vihisvitakko suniggahitoti ha yena
vihisvitakka vreti, ida vriyindriyanti. Samdhi-dnampi yathsakapaipakkhappahna paavantasseva ijjhatti imamattha dassento ha yena
uppannuppanneti-di.
Etesa yathniddhritna pacanna indriyna savisaye jehakabhva
dassetu saddhindriya kattha dahabbanti-di vutta. Ta suvieyyameva.
Imesaca saddhdna sekhna indriyna nibbattiy sabbepi sekh dhamm
matthakappatt hontti dassento eva sekhoti-din sekhapaipada nigameti.
17. Eva sekhapaipada vibhajitv idni asekhapaipada vibhajitu kusalo
sabbadhammnanti-dimha. Tattha sabbadhammnanti imin padena vuttadhamme tva vibhajitv tattha asekkhassa kosalla dassetu loko nmti-di
(..0077) vutta. Ta vuttatthameva. Kilesalokena bhavaloko samudgacchatti
kmvacaradhamma nissya rprpvacaradhamme samudgametti attho.
Soti so mahaggatadhammesu, parittamahaggatadhammesu v hito. Indriyni
nibbattetti slasamdhayo nibbedhabhgiye katv vimuttiparipcanyni saddhdni indriyni uppdeti. Indriyesu bhviyamnesti yathvutta-indriyesu vahiyamnesu rprpapariggahdivasena neyyassa pari bhavati.
Dassanapariti tapari. Bhvanpariti traapari pahnapari
ca. S duvidhenti-din sakhepato vuttamattha yad hi sekhoti-din
vivarati. Tattha nibbidsahagatehi samanasikrehti imin balavavipassana dasseti. Yad hi sekhoti cettha sikkhanaslatya kalyaputhujjanopi
sekhapadena sagahitoti katv dve dhamm kosalla gacchanti dassanakosallacti-di vutta. Ayamettha adhippyo yad kalyaputhujjano pubbabhgasikkha sikkhanto nibbidsahagatehi samanasikrehi eyya parijnti, tad
tassa te vipassandhamm dassanakosalla pahamamaggaa gacchanti
samppuanti tena saddhi ghaenti. Yad pana sotpanndisekho vuttanayena
neyya parijnti, tad tassa te vipassandhamm bhvankosalla gacchantti.
Ta anti y pubbe neyyassa pari vutt, ta neyyaparijnanaa.
Pacavidhena veditabbanti visayabhedena tassa bheda dasseti. Dhammna
salakkhae anti rprpadhammna kakkhaaphusandisalakkhae a.
Ta pana yasm sabba neyya hetuhetuphalabhedato duvidhameva hoti,

tasm dhammapaisambhid ca atthapaisambhid cti niddiha.


Pariti traapari adhippet. Yasm panassa rprpadhamme salakkhaato paccayato ca abhijnitv kusaldivibhgehi te pariggahetv aniccdivasena
jnan hoti, tasm eva abhijnitv y parijnan, ida kusalanti-di vutta.
Tattha evagahitti eva aniccdito kalpasammasandivasena gahit sammasit. Ida phala nibbattentti ida udayabbayadika phala paipiy
uppdenti (..0078), nimittassa kattubhvena upacaraato yath ariyabhvakarni
saccni ariyasaccnti. Tesanti udayabbayadna. Evagahitnanti evapavattitna. Aya atthoti aya saccna anubodhapaivedho attho. Yath hi paripa sammasitabbadhamme sammasanadhamme tattha sammasankra
parijnti, eva sammasanaphalampi parijntti katv aya nayo dassito.
Ye akusalti samudayasaccamha. Sabbe hi akusal samudayapakkhiyti. Ye
kusalti maggadhamm sammdihi-dayo. Yadipi phaladhammpi sacchiktabb, catusaccappaivedhassa pana adhippetatt katame dhamm sacchiktabb, ya asakhatanti vutta. Atthakusaloti paccayuppannesu atthesu kusalo.
Dhammakusaloti paccayadhammesu kusalo. Pi-atthapidhamm v atthadhamm. Kalyatkusaloti yuttatkusalo, catunayakovidoti attho, desanyuttikusalo v. Phalatkusaloti khsavaphalakusalo. yakusaloti-dsu yoti vahi.
S anatthahnito ahuppattito ca duvidh. Apyti avahi. Spi atthahnito anahuppattito ca duvidh. Upyoti sattna accyike kicce v bhaye v uppanne
tassa tikicchanasamattha hnuppattikraa, tattha kusaloti attho. Khsavo
hi sabbaso avijjya pahnatt pavepullappatto etesu ydsu kusaloti. Eva
asekhassa kosalla ekadesena vibhvetv puna anavasesato dassento mahat
kosallena samanngatoti ha.
Parinihitasikkhassa asekhassa satokritya aa payojana natthti vutta
dihadhammasukhavihratthanti. Idni yathniddiha sekhsekhapaipada
nigamento im dve cariyti-dimha. Tattha bojjhanti bujjhitabba. Ta catubbidhanti ta bojjha catubbidha, catusaccabhvato. Eva jntti eva paribhisamaydivasena yo jnti. Aya vuccatti aya asekho sativepullappatto
nippariyyena sato abhikkamatti-din vuccatti. Sesa uttnatthameva.
Idhpi pucchvissajjanavicay pubbe vuttanaynusrena veditabb.
Ettvat (..0079) ca mahthero vicayahra vibhajanto ajitasuttavasena (su.
ni. 103 dayo; cani. ajitamavapucch 57 dayo, ajitamavapucchniddesa 1
dayo) pucchvicaya vissajjanavicayaca dassetv idni suttantaresupi pucchvissajjanavicayna naya dassento eva pucchitabba, eva vissajjitabbanti ha. Tattha evanti imin nayena. Pucchitabbanti pucch ktabb, cikkhitabb
v, vivecetabbti attho. Eva vissajjitanti etthpi eseva nayo. Suttassa cti-di
anugtivicayanidassana. Anugti atthato ca byajanato ca samnetabbti suttantaradesansakht anugti atthato byajanato ca savaiyamnena suttena
samn sadis ktabb, tasmi v sutte samm netabb. Atthpagatanti atthato
apeta, asambandhattha v dasadimdivacana viya. Tenevha samphappalpa bhavatti. Etena atthassa samnetabbatya kraamha. Dunnikkhitta-

ssti asammvuttassa. Dunnayoti dukkhena netabbo, netu v asakkueyyo.


Byajanupetanti sabhvaniruttisamupeta.
Eva anugtivicaya dassetv niddesavre suttassa yo pavicayoti sakhittena vuttamattha vibhajitu suttaca pavicinitabbanti vatv tassa vicinankra dassento ki ida sutta haccavacananti-dimha. Tattha haccavacananti bhagavato hnakarani hacca abhihantv pavattavacana, sammsambuddhena sma desitasuttanti attho. Anusandhivacananti svakabhsita.
Tahi bhagavato vacana anusandhetv pavattanato anusandhivacananti
vuttanti. Ntatthanti yathrutavasena tabbattha. Neyyatthanti niddhretv
gahetabbattha. Sakilesabhgiyanti-dna padna attho pahnavravaanya vi bhavissati. Yasm pana bhagavato desan soasavidhe ssanapahne eka bhga abhajant nma natthi, tasm sopi nayo vicetabbabhvena
idha nikkhitto.
Kuhi imassa suttassti imassa suttassa kasmi padese dimajjhapariyosnesu. Sabbni saccni passitabbnti dukkhasacca suttassa kuhi kasmi
padese kasmi v pade passitabba niddhretv vicetu, samudayasacca
nirodhasacca maggasacca kuhi passitabba dahabba niddhretv vicetunti eva sabbni saccni uddharitv vicetabbnti adhippyo. dimajjhapariyosneti eva sutta pavicetabbanti dito majjhato pariyosnato (..0080) ca eva
imin pucchvicaydinayena sutta pavicitabbanti attho. Ettha ca pucchvissajjanapubbparnugtivicay piya sarpeneva dassit. Assddivicayo pana
saccaniddhraamukhena nayato dassito, so niddesavre vuttanayeneva veditabbo. Tabbicayeneva ca padavicayo siddhoti.
Vicayahravibhagavaan nihit.

3. Yuttihravibhagavaan
18. Tattha katamo yuttihroti-di yuttihravibhago. Tattha ki yojayatti yuttihrassa visaya pucchati. Ko panetassa visayo? Atathkrena gayhamn
suttatth visayo, te hi tena stisaya ythvato yuttiniddhraena yojetabb. Itaresupi aya hro icchito eva. Ta pana bhtakathanamatta hoti. Yasm panya
yuttigavesan nma na mahpadesena vin, tasm yuttihra vibhajanto tassa
lakkhaa tva upadisitu cattro mahpadesti-dimha.
Tattha mahpadesti mah-apades, buddhdayo mahante apadisitv vuttni
mahkranti attho. Atha v mahpadesti mah-oks, mahantni
dhammassa patihnnti vutta hoti. Tatrya vacanattho apadissatti apadeso,
buddho apadeso etassti buddhpadeso. Esa nayo sesesupi. Sammukh meta
bhagavato sutanti-din kenaci bhatassa ganthassa dhammoti v adhammoti
v vinicchayane kraa. Ki pana tanti? Tassa tath bhatassa suttotaradi
eva. Yadi eva katha cattroti? Apadisitappabhedato. Dhammassa hi dve

sampadyo bhagav svak ca. Tesu svak saghagaapuggalavasena tividh.


Evamamumh mayya dhammo paiggahitoti apadisitabbna bhedena
cattro. Tenha buddhpadeso pe ekattherpadesoti. Tni padabyajannti kenaci bhatasuttassa padni byajanni ca, atthapadni ceva byajanapadni cti attho. Savaakena v savaanvasena hariyamnni (..0081)
padabyajanni. Sutte otrayitabbnti sutte anuppavesitabbni. Sandassayitabbnti sasandetabbni. Upanikkhipitabbnti pakkhipitabbni.
Suttdni dassetu katamasminti-di vutta. Tattha yasm bhagavato
vacana ekagthmattampi saccavinimutta natthi, tasm sutteti padassa attha
dassetu catsu ariyasaccesti vutta. Ahakathya pana ti piakni
suttanti vutta, ta imin nettivacanena aadatthu sasandati ceva sameti cti
dahabba. Yvadeva anupdparinibbnatth bhagavato desan, s ekantena
rgdikilesavpasama vadatti vinayetipadassa attha dassento rgavinayeti-dimha. Vinayoti hi kraa rgdivpasamanimitta idhdhippeta.
Yathha
Ye kho tva, gotami, dhamme jneyysi, ime dhamm sargya savattanti no virgya, saogya savattanti no visaogya, cayya savattanti no apacayya, mahicchatya savattanti no appicchatya, asantuhiy
savattanti no santuhiy, sagaikya savattanti no pavivekya, kosajjya
savattanti no vriyrambhya, dubbharatya savattanti no subharatya,
ekasena gotami dhreyysi neso dhammo, neso vinayo, neta satthussananti. Ye ca kho tva, gotami, dhamme jneyysi ime dhamm virgya savattanti no sargya, visaogya savattanti no saogya,

apacayya savattanti no cayya, appicchatya savattanti no mahicchatya,


santuhiy savattanti no asantuhiy pavivekya savattanti no sagaikya,
vriyrambhya savattanti no kosajjya, subharatya savattanti no dubbharatya, ekasena gotami dhreyysi eso dhammo, eso vinayo, eta satthussananti (cava. 406).
Dhammatyantipadassa attha dassetu paiccasamuppdeti vutta. Paiccasamuppdo hi hitva s dhtu dhammahitat dhammaniymatti (a. ni.
3.137) vutto. Dhammatya (..0082) upanikkhipitabbnti ida piya natthi,
atthadassanavasena pana idha vuttanti dahabba. Ettha ca pavatti nivatti
tadupyaca bdhakdibhve niyata paridpento sutte otarati nma. Ekantena
rgdikilesavinaya vadanto vinaye sandissati nma. Tath sassata ucchedaca vajjetv ekattanaydiparidpanena sabhvadhammna paccayapaccayuppannabhva vibhvento dhammata na vilometi nma.
Evavidho ca kmsavdika sava na uppdetti imamattha dassento
yadi catsu ariyasaccesti-dimha. Nanu ca anulomato paiccasamuppdo
pavatti, pailomato nivattti so cattri ariyasaccni anupaviho kasm idha visu
gahitoti? Saccameta. Idha pana visu gahaa dhammna paccayyattavuttidassanena aniccapaccayalakkhaa asamatthapaccayalakkhaa nirhapaccayalakkhaaca vibhvetv tesa udayavantat tato eva vayavantat tadubhayena aniccat udayabbayapaipanena dukkhat anattatti tilakkhaasamyogaparidpan sabbadihigatakumatividdhasan anaasdhra ssanasampatti
paksit hotti dassanattha.
Ettha ca sutta suttnuloma cariyavdo attanomatti ida catukka veditabba tattha sutta nma tisso sagtiyo ruhni ti piakni. Suttnuloma
nma mahpades, ya anulomakappiyanti vuccati. cariyavdo nma ahakath. Attanomati nma nayagghena anubuddhiy attano paibhna. Tattha
sutta appaibhiya, ta paibhantena satthva paibhito hoti. Anulomakappiya pana suttena samentameva gahetabba, na itara. cariyavdopi
suttena samento eva gahetabbo, na itaro. Tath attanomati, s pana sabbadubbalti.
Idni yadattha idha cattro mahpades bhat, ta dassetu cathi mahpadesehti-di vutta. Tattha ya yanti ya ya atthajtaca dhammajtaca.
Yujjatti yathvuttehi cathi mahpadesehi yujjati. Yena yenti yena yena kraena. Yath yathti yena yena pakrena. Ta ta gahetabbanti savaiyamne sutte bhatena kraena pasagena pakrena ca suttato uddharitv savaanvasena gahetabbanti (..0083) attho. Tena catumahpadesviruddhya
yuttiy suttato atthe niddhretv yuttihrayojan ktabbti dasseti.
19. Idni ta yuttiniddhraa dassetu paha pucchitenti-di raddha.
Tattha kati padnti kittakni padni. Pariyoghitabbanti padassa attha dassetu
vicetabbanti vutta. Yattakni padni yathdhippeta attha abhivadanti, tattakni padni tadatthassekassa tu icchitatt eko pahoti vuccati, tni pana
ekagthya yadi v sabbni padni yva yadi v eka pada eka attha

abhivadati, ekoyeva so pahoti imamattha dasseti yadi sabbnti-din. Tanti


ta paha. Atabbanti jnitabba. Ki ime dhammti-di jnankradassana. Tattha dhammti pariyattidhamm. Nnatthti nn atth.
Pucchgthya aya padattho kenassubbhhato lokoti aya sattaloko coro
viya coraghtakena kena abhihato vadhyatti attho. Kenassu parivritoti mluvalatya viya nissitarukkho kena loko ajjhotthao. Kena sallena otioti kena visaptakhurappena viya sarrabbhantaranimuggena sallena anupaviho. Kissa dhpyitoti kissa kena kraena dhpyito santpito loko. Sadti pada sabbattha yojetabba. Teti cattri padni. Pahasaddpekkhya pulliganiddeso. Vissajjetti
etena vissajjanato tayo pahti yatti dasseti.
20. Tatthti vissajjanagthya dutiyapde vutt jar ca pahamapde vutta
maraacti imni dve sakhatassa pacakkhandhassa sakhatoti lakkhyati
etehti sakhatalakkhani. Vuttaheta bhagavat timni, bhikkhave, sakhatassa sakhatalakkhani. Katamni ti? Uppdo payati, vayo payati,
hitassa aathatta payatti (a. ni. 3.47; kath. 214). Tena vutta jarya
hitassa aathatta, maraa vayoti. Ettha ca hitassa aathattanti etena
khandhappabandhassa pubbparaviseso idha jar, na khaahitti dasseti.
Maraa vayoti imin ca tisso mato, phusso (..0084) matoti eva loke vutta
sammutimaraa dasseti, na khaikamaraa, samucchedamaraa v.
Idni te tayo pahti vuttamattha yuttivasena dassetu jarya cti-di
vutta. Tattha yebhuyyena jiassa maraadassanato jarmarana nnatta
asampaicchamna pati tesa nnattadassanattha gabbhagatpi hi myantti vutta. Ida vutta hoti yathdhippetajarvirahitassa maraassa dassanato a jar aa maraanti. Tenevha na ca te ji bhavantti. Kica
bhiyyo? Kevalassa maraassa dihatt ava jar aa maraa, yath ta
devnanti imamattha dasseti atthi ca devnanti-din. Anuttarimanussadhammena ca tikicchanena sakk jarya paikra ktu, na tath maraassti
evampi jarmarana atthato nnatta sampaicchitabbanti dassetu sakkatevti-di vutta. Tattha sakkateti sakyate, sakkti attho. Paikammanti paikaraa. Nanu ca maraasspi paikra ktu sakk iddhipdabhvanya vasibhve satti codana manasi katv ha aatreva iddhimantna iddhivisayti. Vuttaheta bhagavat
Yassa kassaci, nanda, cattro iddhipd bhvit bahulkat ynkat
vatthukat anuhit paricit susamraddh, so kakhamno kappa v
tiheyya kappvasesa vti (d. ni. 2.166, 182; sa. ni. 5.822; kath. 623; ud.
51).
Ko panettha kappo, ko v kappvasesoti? Kappoti yukappo, yasmi tasmihi
kle ya manussna yuppama, ta paripua karonto kappa tihati
nma. Appa v bhiyyoti (d. ni. 2.7; a. ni. 7.74) vutta pana vassasatdito atireka tihanto kappvasesa tihati nma. Yadi eva kasm iddhimanto cetovasippatt khsav lokahitattha tath na tihantti? Khandhasakhtassa
dukkhabhrassa paritatt anussukkatya ca. Paippassaddhasabbussukk hi

te uttamapuristi. Vuttaheta dhammasenpatin


Nbhinandmi maraa, nbhikakhmi jvita;
klaca paikakhmi, vetana bhatako yathti. (therag. 654; mi. pa. 2.2.
4);
Yath (..0085) jarmarana aamaa atthato nnatta, eva tehi
tahya ca nnatte dassite tayo pahti ida sijjhatti ta dassetu ya panti-dimha.
Tattha yasm tahya abhvepi sati jarmaraa labbhati khsavasantne,
tasm aa jarmaraa a tahti imamatthamha dissanti vtarg jrantpi myantpti. Nanu ca tahpi jraabhijjanasabhvti? Sacca, na ida
jarmaraa idhdhippetanti vuttovyamattho. Yadi cti-din jarmaraato
tahya anaatte dosa dasseti. Yobbanahpi vigatatah siyu, na ida
yuttanti adhippyo. Jarmaraampi siy dukkhassa samudayo tahya anaatte
satti adhippyo. Na ca siy tah dukkhassa samudayo jarmaraato anaatte
satti bhvo. Na hi jarmaraa dukkhassa samudayo, tah dukkhassa samudayo, tasm veditabba etesamatthato nnattanti adhippyo. Yath ca tah
maggavajjh, eva jarmaraampi siy maggavajjha tahya anaatte sati.
Yath ca jarmaraa na maggavajjha, tath tahpi siyti ayampi nayo vutto
evti dahabba. Imya yuttiyti imya yathvuttya upapattiy. Aamaehti
ahi ahi krapapatthi atthato ce aatta, tadaampi byajanato gavesitabbanti attho.
Imesa dhammna atthato ekattanti imamevattha na hi yujjatti-din
vivarati. Tahya adhippye aparipramneti icchitlbhamha. Tena icchtahna atthato ekatta vutta hotti. Etena na hi yujjati icchya ca tahya ca
atthato aattanti. Yath ida vacana samatthana hoti, eva icchvipariyye
ghtavatthsu kodho ca upanho ca uppajjatti idampi samatthana hoti, na
tath jarmaraavipariyyeti jarmaraatahna atthato aattampi samatthita hotti etamattha dasseti imya yuttiyti-din.
Yadi icchtahna atthato anaatta, atha kasm bhagavat imiss
gthya dvidh vuttti? Tattha parihramha ya panidanti-din. Tattha yanti
kiriyparmasana. Abhilapitanti vutta ya ida abhilapana (..0086), ida
bhirna rpdna vatthna rammaavasena, rammaakaraavasena v
yojetabba. Dvhi dhammehti dvhi pakathi. K pana t pakatiyoti? Appattassa
visayassa esanavasena icch, pattassa appattassa v ptukmatvasena tah,
ayametsa viseso. Yadipi eva, tathpi sabb tah rpdivisaya gilitv parinihapetv gahaena ekasabhv evti dassento sabb hi tah ajjhosnalakkhaena ekalakkhati ha. Idni tamattha upamya paksento sabbo aggti-dimha, ta suvieyyameva.
Aya pana na kevala tah rammae pavattivisesena dvhi eva nmehi
vutt, atha kho anekehipi pariyyehti dassanattha icch-itipti-di vutta.
Tattha icchanti tya rammanti icch. Tahyanahena tah. Pjananato
duruddhraato ca visapta salla viyti salla. Santpanahena dhpyan.

kahanahena sghasot sarit viyti sarit, allahena v sarit, saritni sinehitni ca, somanassni bhavanti jantunoti (dha. pa. 341) hi vutta. Allni ceva
siniddhni cti ayamettha attho. Visattikti visatti visattik. Visati visattik. Visamti visattik. Vislti visattik. Visakkatti visattik. Visavdikti visattik. Visaharatti visattik. Visamlti visattik. Visaphalti visattik. Visaparibhogti visattik. Visat v pana s tah rpe sadde gandhe rase phohabbe dhamme kule
gae visat vitthatti visattik.
Sinehanavasena sineho. Nngatsu kilamathuppdanena kilamatho. Palivehanahena lat viyti lat. Lat uppajja tihatti (dha. pa. 340) hi vutta. Mamanti
maanavasena maan. Dragatampi kahitv bandhanahena bandho.
ssanahena s. rammaarasa ptukmatvasena pips. Abhinandanahena abhinandan. Itti eva rammae pavattivisesena anekehi nmehi gayhamnpi sabb tah ajjhosnalakkhaena ekalakkhati yathvuttamattha nigameti.
Puna (..0087) tahya anekehi nmehi gahitabhvameva yath cti-din
upacayena dasseti. Tattha vevacaneti vevacanahravibhage. s ca pihti
gthya (netti. 37; peako. 11) attha tattheva vaayissma.

Avigatargassti-dsu rajanahena rgo, chandanahena chando, piyyanahena pema, paridahanahena paridhoti tahva vutt. Tenevha tahyeta
vevacananti. Eva yujjatti eva icchtahna atthato anaatt tayo pahti ya vutta, ta yujjati yuttiy sagacchatti attho.
21. Eva kenassubbhhato lokoti (sa. ni. 1.66) gthya tayo pahti
pahattayabhve yutti dassetv idni aehi pakrehi yuttigavesana dassento
sabbo dukkhpacroti-dimha. Tattha dukkhpacroti dukkhappavatti. Kmatahsakhramlakoti kmatahpaccayasakhrahetukoti yujjatti adhippyo.
Nibbidpacroti nibbidpavatti kmna viparimaathbhv uppajjamn
anabhirati anibbid ca. Kmatahparikkhramlakoti kmatahya parikkhrabhtavatthukmahetuko. Tattha anabhiratisakht nibbid kmatahparikkhramlik, na anibbidti sabbo nibbidpacro kmatahparikkhramlakoti
na pana yujjatti vutta. Imya yuttiyti naya dasseti. Ida vutta hoti yath
pahattayabhve yutti vutt, yath ca dukkhpacranibbidpacresu, eva
imya yuttiy imin yogena nayena aamaehi kraehi tatapippadese
anurpehi aath aehi hethi yutti gavesitabbti.
Idni ta nayadassana sakhittanti vitthrato vibhajitv dassetu yath hi
bhagavti-di raddha. Tatthya sakhepattho rgadosamohacaritna
yathkkama asubhamettpaccaykrakath rgdivinayanato sappyti aya
ssanayutti. Evamavahite yadi rgacaritassa mettcetovimutti deseyya, s
desan na yujjati asappyabhvato. Tath sukhpaipaddayoti. Nanu ca sukhpaipaddayo paipattiy sambhavanti, na desanyti? Saccameta, idha pana
rgacaritoti tibbakileso rgacaritoti adhippeto. Tassa dukkhya paipadya
bhvan (..0088) samijjhati. Yassa ca dukkhya paipadya bhvan samijjhati,
tassa garutar asubhadesan sappy, yassa garutar asubhadesan sappy,
na tassa mandakilesassa viya lahukatarti imamattha dassento ha sukha v
paipada pe deseyya na yujjati desanti. Imin nayena sesapadesupi
yathsambhava attho vattabbo. Ettha ca ayuttaparihrena yuttisamadhigamoti
yuttivicraya ayuttipi gavesitabbti vutta yadi hi pe na yujjati desanti.
Sesesupi eseva nayo. Eva ya kicti-di yuttihrayojanya nayadassanameva.
Tattha evanti imin nayena. Ya kicti aampi ya kici. Anulomappahnanti pahnassa anurpa, pahnasamatthanti attho. Sutte anavasesna padatthna anupadavicra vicayo hro, vicayahrasavaanya niddhritesu
atthesu yuttigavesana sukaranti ha sabba ta vicayena hrena vicinitv
yuttihrena yojetabbanti. Yvatik assa bhmti savaentassa cariyassa
ya a ya paibhna, tassa yattako visayo, tattako yuttihravicroti attho.
Ta kissa hetu? Anantanayo samantabhaddako vimaddakkhamo vicittadesano
ca saddhammoti.
Eva nayadassanavaseneva yuttihrayojan dassitti ta brahmavihraphalasampattinavnupubbasampattivasibhvehi vibhajitv dassetu mettvihrissa
satoti-di raddha. Tattha mettvihrissti mettvihralbhino. Satoti samnassa, tathbhtassti attho. Bypdoti padoso. Citta pariydya hassatti

citta abhibhavissati. Yasm pana kusalkusalna dhammna apubba acarima pavatti nma natthi, tasm sampattito vuhnassa aparabhgeti dassanattha hassatti vutta. Na yujjati desanti bypdapaipakkhatt mettya
tdis kath na yuttti attho. Bypdo pahna abbhattha gacchatti yujjati desanti yathvuttakraato eva aya kath yuttti. Sesavresupi iminva nayena
attho veditabbo. Anuttna eva vaayissma.
Animittavihrissti aniccnupassanmukhena pailaddhaphalasampattivihrassa. Nimittnusrti sakhranimittnusr. Tena tenevti niccdsu (..0089) ya
ya pahna, tena teneva nimittena. Asmti vigatanti pacasu updnakkhandhesu dihimnavasena ya asmti maita, ta vigata. Tamevattha vivarati ayamahamasmti na samanupassmti. Vicikicchkathakathsallanti vinayakukkuccasspi katha kathanti pavattisabbhvato vicikicchpadena visesita.
Na yujjati desanti vicikicchya pahnekahabhvato na yuttya kath.
Pahama jhna sampannassti pahamajjhnasamagino. Kmargabypd visesya savattantti na yujjatti yasm nvaraesu appahnesu pahamajjhnassa upacrampi na sampajjati, pageva jhna, tasm kmargabypd
visesya dutiyajjhnya savattantti na yuttya kath. Yathladdhassa pana
pahamajjhnassa kmargabypd pariyuhnappatt hnya savattantti
yujjati desan yutt kathti, eva sabbattha yojetabba. Avitakkasahagat samanasikr nma saha upacrena dutiyajjhnadhamm, rammaakaraattho
hettha sahagata-saddo. Hnyti pahamajjhnato parihnya. Visesyti dutiyajjhnya. Imin nayena tattha tattha hnanti, visesoti ca vuttadhamm veditabb.
Vitakkavicrasahagatti pahamajjhnadhamm, kmvacaradhamm eva v.
Upekkhsukhasahagatti upacrena saddhi dutiyajjhnadhamm, tatramajjhattupekkh hi idha upekkhti adhippet. Ptisukhasahagatti saha upacrena tatiyajjhnadhamm. Upekkhsatiprisuddhisahagatti catutthajjhnadhamm.
Sapacrti pausakicca karont eva ye keci cittuppd, kicayatanadhammtipi vadanti. Savedayitanirodhasahagatti savedayitanirodha upasampajja viharissmti tassa parikammavasena pavattadhamm. Te
pana yasm nevasansayatanasampattiya hiteneva sakk savedayitanirodha upasampajja viharitu, na tato parihnena, tasm nevasansayatanasampattiy hnya savattantti na yutt kath. Visesya savattantti pana yutt kathti ha hnya pe desanti. Kallatparicitanti samatthabhvena paricita, yathvuttasampattsu vasibhvena paricitanti attho. Tenevha abhinhra khamatti. Sesa sabba uttnameva.
Api (..0090) cettha appaikklasamukhena kmacchando vacetti yujjati.
Paikklasapatirpatya bypdo vacetti yujjati. Samdhimukhena thinamiddha vacetti yujjati. Vriyrambhamukhena uddhacca vacetti yujjati.
Sikkhkmatmukhena kukkucca vacetti yujjati. Ubhayapakkhasantraamukhena vicikicch vacetti yujjati. Ihnihasamupekkhanamukhena sammoho
vacetti yujjati. Attautmukhena attani aparibhavane mno vacetti yujjati.
Vmasmukhena hetupatirpakapariggahena micchdihi vacetti yujjati. Vira-

ttatpatirpakena sattesu adaypannat vacetti yujjati. Anutapaisevanapatirpatya kmasukhalliknuyogo vacetti yujjati. jvaprisuddhipatirpatya
asavibhgaslat vacetti yujjati. Savibhgaslatpatirpatya micchjvo
vacetti yujjati. Asasaggavihritpatirpatya asagahaslat vacetti yujjati.
Sagahaslatpatirpatya ananulomikasasaggo vacetti yujjati. Saccavditpatirpatya pisuavc vacetti yujjati. Apisuavditpatirpatya anatthakmat vacetti yujjati. Piyavditpatirpatya cukamyat vacetti yujjati. Mitabhitpatirpatya asammodanaslat vacetti yujjati. Sammodanaslatpatirpatya my sheyyaca vacetti yujjati. Niggayhavditpatirpatya pharusavcat vacetti yujjati. Ppagarahitpatirpatya paravajjnupassit vacetti
yujjati. Kulnuddhayatpatirpatya kulamacchariya vacetti yujjati. vsacirahitikmatmukhena vsamacchariya vacetti yujjati. Dhammaparibandhapariharaamukhena dhammamacchariya vacetti yujjati. Dhammadesanbhiratimukhena bhassrmat vacetti yujjati. Apharusavcatganuggahakaraamukhena sagaikrmat vacetti yujjati. Puakmatpatirpatya kammrmat vacetti yujjati. Savegapatirpena cittasantpo vacetti yujjati. Saddhlutpatirpatya aparikkhat vacetti yujjati. Vmasanpatirpena assaddhiya
vacetti yujjati. Attdhipateyyapatirpena garna anussaniy appadakkhiagghit vacetti yujjati. Dhammdhipateyyapatirpena sabrahmacrsu agrava
vacetti yujjati. Lokdhipateyyapatirpena attani dhamme ca paribhavo vacetti
yujjati. Mettyanmukhena rgo vacetti yujjati. Karuyanpatirpena soko
vacetti yujjati. Muditvihrapatirpena pahso (..0091) vacetti yujjati. Upekkhvihrapatirpena kusalesu dhammesu nikkhittachandat vacetti yujjati. Eva
gamapatirpaka-adhigamapatirpakdnampi tath tath vacanasabhvo
yuttito veditabbo. Eva gamnusrena yuttigavesan ktabbti.
Yuttihravibhagavaan nihit.

4. Padahnahravibhagavaan
22. Tattha katamo padahno hroti-di padahnahravibhago. Tattha
yasm ida imassa padahna, ida imassa padahnanti tesa tesa
dhammna padahnabhtadhammavibhvanalakkhao padahno hro,
tasm pavattiy mlabhta avijja di katv sabhvadhammna padahna sannakraa niddhrento avijjya sabhva niddisati sabbadhammaythva-asampaivedhalakkha avijjti. Tassattho sabbesa dhammna
avipartasabhvo na sampaivijjhyati etenti sabbadhammaythva-asampaivedho. So lakkhaa etissti s tath vutt. Etena dhammasabhvappaicchdanalakkha avijjti vutta hoti. Atha v samm paivedho sampaivedho. Tassa
paipakkho asampaivedho. Kattha pana so sampaivedhassa paipakkhoti ha
sabba pe lakkhati. Yasm pana asubhe subhanti-divipallse sati tattha

sammoho uparpari jyatiyeva na hyati, tasm tass vipalls padahnanti


vutta.
Piyarpa starpanti piyyitabbajtiya ihajtiyaca padahna. Ya
loke piyarpa starpa etthes tah uppajjamn uppajjatti (d. ni. 2.400;
ma. ni. 1.133; vibha. 203) hi vutta. Adinndnanti adinndnacetan. S hi ekavra uppannpi andnavadassitya lobhassa uppattikraa hotti tassa padahna vutta. Dosassa ptipto padahna, mohassa micchpaipad
padahnanti etthpi iminva nayena attho veditabbo. Vaasahnabyajanaggahaalakkhati
nimittnubyajanaggahaalakkha.
Sukhasaya
phassassa upagamanalakkhaat phassapaccayatva vutt. Phuho sajntti (sa. ni. 4.93) hi vutta (..0092). Assdoti tah. Sakhatalakkhani uppdavayaathattni. Yebhuyyena niccaggahaa vidhnanti niccasaya
viapadahnat vutt. Tath hi so bhikkhu tayeva via sandhvati
sasaratti viavisayameva attano niccaggha pavedesi. Pacanna
khandhna yadi aniccat dukkhat ca sudih, attasa sukhasa anavaksti ha aniccasadukkhasa-asamanupassanalakkha attasati.
Yadanicca ta dukkha, ya dukkha tadanattti (sa. ni. 3.15) hi vutta.
Yebhuyyena attbhiniveso arpadhammesti ha tass nmakyo padahnanti. Sabba neyyanti cattri saccni catusaccavinimuttassa eyyassa abhvato. Cittavikkhepapaisaharaa uddhaccavikkhambhana. Asubhti asubhnupassan, paibhganimittabht asubh eva v, tahpaipakkhatt samathassa asubh padahnanti vutta. Abhijjhya tanukaraato adinndnverama alobhassa padahnanti vutt. Tath bypdassa tanukaraato ptiptverama adosassa padahnanti vutt. Vatthu-avippaipatti visayasabhvapaivedho, sammpaipatti slasamdhisampadna nibbidena

anabhiratiameva v tath pavatta. Sabbpi vedan dukkhadukkhatdibhvato dukkhanti katv vutta dukkhasaya vedan padahnanti. Dhammasati dhammamattanti sa.
Sattna kye avtargat pacanna ajjhattikyatanna vasena hotti ha
pacindriyni rpni rpargassa padahnanti. Kyo hi idha rpanti adhippeto.
Visesato jhnanissayabhte manyatane ca nikanti hotti ha chahyatana
bhavargassa padahnanti. Edisa m rpa nibbattatu, m edis vedanti
eva pavatt rpdi-abhinandan nibbattabhavnupassit. adassanassti
kammassakataadassanassa. Yonisomanasikravato hi pubbenivsnussati
kammassakataassa kraa hoti, na ayoniso ummujjantassa. Imassa ca
atthassa vibhvanattha mahnradakassapajtaka (j. 2.22.1153 dayo),
brahmajle (d. ni. 1.38 dayo) ekaccasassatavdo ca udharitabbo. Okappanalakkhati-din saddhpasdna visesa dasseti. So pana saddhyayeva avatthviseso dahabbo. Tattha okappana saddahanavasena rammaassa oghaa nicchayo. Anvilat (..0093) assaddhiypagamena cittassa aklussiyat.
Abhipatthiyan saddahanameva. Aveccapasdo pasahito yatanagato abhippasdo. Apilpana asammoso nimujjitv viya rammaassa oghaa v,
ettha ca saddhdna pasdasaddhsammappadhnasatipahnajhnagni
yathkkama padahnanti vadantena avatthvisesavasena padahnabhvo
vuttoti dahabba. Satisamdhna v kydayo satipahnti. Vitakkdayo ca
jhnnti padahnabhvena vutt.
Assdamanasikro sayojanyesu dhammesu assdnupassit. Punabbhavavirohati punabbhavya viroha, punabbhavanibbattanrahat vipkadhammatti attho. Opapaccayikanibbattilakkhaanti upapattibhavabhvena nibbattanasabhva. Nmakyarpakyasaghtalakkhaanti arparpakyna samhiyabhva. Indriyavavatthnanti cakkhdna channa indriyna vavatthitabhvo.
Opapaccayikanti upapattikkhandhanibbattaka. Upadhti attabhvo. Attano
piyassa maraa cintentassa blassa yebhuyyena soko uppajjatti maraa
sokassa padahnanti vutta. Ussukka cetaso santpo. Odahananti avadahana. Attano nissayassa santapanameva bhavassti vutta bhava dassetu
imnti-di vutta. Tattha bhavassa agni bhavasakhtni ca agni bhavagni. Tesu kiles bhavassa agni. Kammavipkavaa bhavasakhtni
agni. Samaggnti sabbni. Khandhyatandna aparparuppattisasaraa
sasro. Tassa purimapurimajtinipphanna kilesdivaa kraanti ha
bhavo sasrassa padahnanti. Samppakahetubhva sandhya maggo
nirodhassa padahnanti vutta.
Kammahnoghakassa otaraahnatya bahussuto tittha nma, tassa
sammpayirupsan titthaut. Dhammpasahita pmojja pta nma,
sappyadhammassavanena ta uppdetv kammahnassa brhan ptaut,
bhvanya thokampi laypattiy uddhapattiy ca jnan pattaut. Attano
pacahi padhniyagehi samanngatassa jnan attaut, tesu purimna
purimna pacchimassa pacchimassa padahnabhvo suvieyyo eva. Katapu-

asseva patirpadesavso sambhavati (..0094), na itarassti pubbekatapuat


patirpadesavsassa padahnanti vutta. Yathbhtaadassana saha
adhihnena taruavipassan. Nibbidti balavavipassan. Virgoti maggo. Vimuttti phala. Evanti yadida tass vipalls padahnanti-din avijjdna
padahna dassita, imin nayena athpi yo koci upanissayo balavapaccayoti
yo koci avasesapaccayo, sabbo so padahna kraanti veditabba. Eva y
kci upanis yogato ca paccayato ctipi pahanti. Tattha upanisti kraa, yogatoti yuttito, paccayatoti paccayabhvamattatoti attho veditabbo. Ya panettha
atthato na vibhatta, ta suvieyyameva.
Padahnahravibhagavaan nihit.

5. Lakkhaahravibhagavaan
23. Tattha katamo lakkhao hroti-di lakkhaahravibhago. Tattha ki lakkhayatti lakkhaahrassa visaya pucchati. Ye dhammti-din lakkhaahra
sakhepato dassetv ta udharaehi vibhajitu cakkhunti-di raddha.
Tattha vadhakahena ekalakkhanti imin anavahitabhvdinpi ekalakkhaat vutt evti dahabba.
Eva yatanavasena ekalakkhaata dassetv idni khandhdivasena
dassetu atte, rdha, rpe anapekkho hotti-di sutta bhata. Yamakovdasutte (sa. ni. 3.85) vadhakahena ekalakkha vuttti tasmi sutte vadhaka
rpa vadhaka rpanti yathbhta nappajntti-din gatatt vutta. Itti
eva, imissa gthya kyagatya satiy vuttya sati vedangat sati cittagat
sati dhammagat ca sati vutt bhavati satipahnabhvena ekalakkhaattti
adhippyo. Dihanti-dna attha parato vaayissma.
Kye (..0095) kynupass viharhti ettha kyeti rpakye. Rpakyo hi idha
agapaccagna kesdnaca samhahena kyoti adhippeto. Yath ca samhahena, eva kucchitna yahena. Kucchitnahi paramajegucchna so
yotipi kyo, yoti uppattideso. Tatrya vacanattho yanti tatoti yo. Ke yanti?
Kucchit kesdayo, iti kucchitna yoti kyo.
Kynupassti kya anupassanaslo, kya v anupassamno. Kyeti ca
vatv puna kynupassti dutiya kyaggahaa asammissato vavatthnaghanavinibbhogdidassanattha. Tena na kye vedannupass cittadhammnupass v, atha kho kynupass evti kyasakhte vatthusmi kynupassankrasseva dassanena asammissato vavatthna dassita hoti. Tath na kye
agapaccagavinimutta-ekadhammnupass, npi kesalomdivinimutta-itthipurisnupass.
Yopi cettha kesalomdiko bhtupdyasamhasakhto kyo, tatthapi na
bhtupdyavinimutta-ekadhammnupass, atha kho rathasambhrnupassako
viya agapaccagasamhnupass, nagarvayavnupassako viya kesalomdisa-

mhnupass, kadalikkhandhapattavaivinibbhujjako viya rittamuhivinivehako


viya ca bhtupdyasamhnupass evti nnappakrato samhavaseneva kyasakhtassa vatthuno dassanena ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathvuttasamhavinimutto kyo v ao v koci dhammo dissati, yathvuttadhammasamhamatte eva pana tath tath satt micchbhinivesa karonti. Tenhu
por
Ya passati na ta diha, ya diha ta na passati;
apassa bajjhate mho, bajjhamno na muccatti. (d. ni. aha. 2.373; ma.
ni. aha. 1.106; pai. ma. aha. 1.1.36; mahni. aha. 3);
Ghanavinibbhogdidassanatthanti disaddena ayamattho veditabbo. Ayahi
etasmi kye kynupassyeva, na aadhammnupass.
Ida vutta hoti yath anudakabhtyapi marciy udaknupassino honti, na
eva aniccadukkhnatta-asubhabhte eva imasmi kye niccasukha-attasubhabhvnupass (..0096), atha kho kynupass aniccadukkha-anatta-asubhkrasamhnupassti attho. Atha v yvya mahsatipahne (d. ni. 2.374 dayo) asssapasssdicuikajta-ahikapariyosno kyo vutto, yo ca idhekacco pathavkya aniccato anupassati, pokya tejokya vyokya kesakya pe
ahimijakyanti paisambhidya (pai. ma. 3.34 dayo) kyo vutto, tassa
sabbassa imasmiyeva kye anupassanato kye kynupassti evampettha
attho dahabbo.
Atha v kye ahanti v mamanti v gahetabbassa kassaci ananupassanato,
tassa pana kesalomdikassa nndhammasamhassa anupassanato kye kesdidhammasamhasakhte kynupassti attho dahabbo. Api ca imasmi kye
aniccato anupassati no niccatoti-din anukkamena paisambhidya (pai. ma. 3
34 dayo) gatanayassa sabbasseva aniccalakkhadikassa krasamhasakhtassa kyassa anupassanato kye kynupassti attho.
Viharhti vatthi. tpti tsu bhavesu kilese tpetti tpo, so assa atthti
tp. Sampajnoti sampajaasakhtena ena samanngato. Satimti kyaparigghikya satiy samanngato. Aya pana yasm satiy rammaa pariggahetv paya anupassati, na hi sativirahit anupassan atthi, tenevha
satica khvha, bhikkhave, sabbatthika vadmti (sa. ni. 5.234). Antpino
ca anto sakoco antaryakaro hoti, kammahna na sampajjati. Tasm yesa
dhammna nubhvena ta sampajjati, ta dassanattha tpti-di vutta.
Tattha vineyyti tadagavinayena v vikkhambhanavinayena v vinayitv.
Loketi tasmiyeva kye. Kyo hi idha lujjanapalujjanahena lokoti adhippeto.
Abhijjhggahaena cettha kmacchando, domanassaggahaena bypdo gahitoti nvaraesu balavadhammadvayappahnadassanena nvaraappahna
vuttanti kynupassansatipahnassa pahnaga (..0097) dassita. tpti-din pana sampayogaga dassitanti imamattha dassetu tpti-di
vutta. Tattha abhijjhdomanassna samatho ujupaipakkhoti abhijjhdomanassavinayo vuccamno samdhindriya dpetti ha vineyya loke abhijjhdomanassanti samdhindriyanti (sa. ni. aha. 3.5.367). Ekalakkhaatt catunna indri-

ynanti yath vriyapasamdhindriyehi kynupassansatipahna ijjhati,


eva vedancittadhammnupassansatipahnnipi tehi ijjhantti catusatipahnasdhane imesa indriyna sabhvabhedbhvato samnalakkhaatt itarni satipahnnipi vuttni eva hontti attho.
24. Idni satipahnesu gahitesu sabbesa bodhipakkhiyadhammna gahitabhva dassetu catsu satipahnesti-di vutta. Tattha bodhagamti
bodha ariyamaggaa gacchantti bodhagam. Yathvuttassa bodhassa
pakkhe bhavti bodhipakkhiy. Neyynikalakkhaenti ettha nimittato pavattato
ca vuhna niyyna, niyyne niyuttti neyynik, yath dovrikoti. Niyynasakhta v phala arahantti neyynik. Niyyna payojana etesanti v neyynik. Niyyniktipi pho, tattha niyyna etesa atthti niyynikti attho. Niyyniytipi pho, tassa niyyantti niyyniyti attho dahabbo. Niyynikalakkhaenti niyynikasabhvena.
Eva akusalpi dhammti yath kusal dhamm ekalakkhaabhvena niddhrit, eva akusalpi dhamm ekalakkhaahena niddhretabb. Katha? Pahnekahatvasenti dassento pahna abbhattha gacchantti ha. Idni ta
pahna dassetu catsu satipahnesti-di vutta. Tattha kynupassandsu catsu satipahnesu bhviyamnesu asubhe subhanti-dayo cattro vipalls pahyanti, kabakrhrdayo cattro hr cassa paria gacchanti,
tesa parijnanassa paribandhino kmargdayo byantkat hontti attho, kasm?
Tehi pahtabbabhvena ekalakkhaattti. Eva sabbattha attho yojetabbo. Tenevha eva akusalpi dhamm ekalakkhaatt pahna abbhattha gacchantti.

yattha v panti-di vutta. Tattha yatthti yassa desanya. V-saddo vikappattho. Panti padaprao. Rpindriyanti ruppanasabhva ahavidha
indriya. Tatthti tassa desanya. Rpadhtti ruppanasabhv dasa
dhtuyo. Rpyatananti ruppanasabhva dasyatana, rpni dasyatannti
attho. Ruppanalakkhaena ekalakkhaatt imni desitnti adhippyo. Desita
tattha sukhindriya somanassindriya sukhavedanbhvena ekalakkhaattti
adhippyo.
Dukkhasamudayo ca ariyasaccanti ida akusalassa somanassassa vasena
vutta, ssavakusalasspi vasena yujjati eva. Sabbo ca paiccasamuppdo desitoti sambandho. Avijjnusayitatt adukkhamasukhya vedanya. Vuttaheta
adukkhamasukhya vedanya avijjnusayo anusetti (ma. ni. 1.465). Tath ca
vutta adukkhamasukhya hi vedanya avijj anusetti. Etena adukkhamasukhvedanggahaena avijj gahitti dasseti. Sati ca avijjggahae sabbo paiccasamuppdo desitoti dassetu avijjpaccay sakhrti-di vutta. So cti
ettha ca-saddo byatirekattho, tena so paiccasamuppdo anulomapailomavasena
duvidhoti ima vakkhamnavisesa joteti. Tesu anulomato paiccasamuppdo
yathdassito sargasadosasamohasakilesapakkhena htabboti vutto, pailomato pana paiccasamuppdo yo avijjyatveva asesavirganirodhti-din
piya (ma. ni. 3.126; mahva. 1) vutto, ta sandhya vtargavtadosavtamoha-ariyadhammehi htabboti vutta.
Idni ekalakkhaatvibhvanena lakkhaahrayojanya naya dassetu eva
ye dhammti-di vutta. Tattha kiccatoti pathav-dna phassdnaca rprpadhammna sandhraasaghaandikiccato, tesa tesa v paccayadhammna
tatapaccayuppannadhammassa paccayabhvasakhtakiccato.
Lakkhaatoti kakkhaaphusandisabhvato. Smaatoti ruppananamandito
aniccatdito khandhyatandito ca. Cutpaptatoti sakhatadhammna
bhagato uppdato ca, samnanirodhato samnuppdato cti (..0099) attho.
Ettha ca sahacaraa samnahetut samnaphalat samnabhmit samnavisayat samnrammaatti evamdayopi ca-saddena sagahitti dahabba.
Sesa uttnatthameva.
Lakkhaahravibhagavaan nihit.

6. Catubyhahravibhagavaan
25. Tattha katamo catubyho hroti catubyhahravibhago. Tattha byajanena
suttassa neruttaca adhippyo ca nidnaca pubbparasandhi ca gavesitabboti
sakhepena tva catubyha dasseti. Byajanenti imin hrna suttassa
byajanavicayabhvato byajanamukheneva ete catubyhahrapadatth niddhretabbti dasseti. Neruttanti nirutta nibbacananti attho. Niruttameva nerutta.

Tenevha y niruttipadasahitti. Tassattho y nirutti, ida nerutta. K


pana s nirutti? Padasahitti padesu sahit yutt, ligavacanaklasdhanapurisdivisesayogena yo yo attho yath yath vattabbo, tath tath pavattasabhvaniruttti attho. Tath hi vutta ya dhammna nmaso anti.
Tattha yanti hetu-atthe nipto, yya kraabhtyti attho. Dhammnanti eyyadhammna. Nmasoti pathav phasso khandh dhtu tisso phussoti evamdinmavisesena a pavattati, aya sabhvanirutti nma. Pathavti hi evamdika
sadda gahetv tato para saketadvrena tadatthapaipatti tata-aniyatanmapaattiggahaavaseneva hotti. Atha v padasahitti padena sahit.
Padato hi padatthvabodho. So panassa atthe pavattinimittabhtya paattiy
gahitya eva hotti s pana paatti niruttisakhtapadena sahit padattha
bodhetti padasahitti vutt. Yad hi bhikkhti-din dhammna nmaso
anti padassa attha vivarati.
Tattha atthassti saddbhidheyyassa atthassa. Nma jntti nmapaattivasena aya nmti nma jnti. Dhammassti sabhvadhammassa. Tath (..0100)
tath na abhiniropetti yo yo attho dhammo ca yath yath ca voharitabbo, tath
tath na nma vohra abhiniropeti desetti attho. Ettvat ca aya bhikkhu
atthakusalo yva anekdhivacanakusaloti vuccatti sambandhitabba.
Tattha atthakusaloti pi-atthe kusalo. Dhammakusaloti piya kusalo. Byajanakusaloti akkharesu ca vkyesu ca kusalo. Niruttikusaloti nibbacane kusalo.
Pubbparakusaloti desanya pubbparakusalo. Desankusaloti dhammassa
desanya kusalo. Attdhivacanakusaloti attapaattikusalo. Esa nayo sesesupi.
Eva sabbni ktabbni, janapadaniruttnti yattakni sattavohrapadni, tni
sabbni yathsambhava sutte nibbacanavasena ktabbni vattabbnti attho.
Sabb ca janapadaniruttiyoti sabb ca lokasamayo yathraha ktabb.
Samaa ntidhveyyti hi vutta. Tath hi sammutisaccamukheneva paramatthasaccdhigamo hotti.
26. Adhippyakae anuttna nma natthi.
27. Nidnakae imin vatthunti imin puttagavdikittanasakhtena kraena. Kraahettha vatthu nidnanti ca vutta. Imin nayena sabbattha nidnaniddhraa veditabba.
Kmandhti kilesakmena andh. Jlasachannti tahjlapaliguhit. Tahchadanachditti tahsakhtena andhakrena pihit. Bandhanbaddhti kmaguasakhtena bandhanena baddh. Pamattabandhantipi pho, pamdenti attho. Pubbparenti pubbena v aparena v desanantarenti adhippyo.
Yujjatti yoga upeti, sametti attho. Imehi padehi pariyuhnehti imehi yathvuttehi gthpadehi tahpariyuhnadpakehi. Syeva tahti y purimagthya
vutt, syeva tah. Yachti-din dvinnampi gthna atthasasandanena
pubbpara vibhveti. Payogenti samudcrena. Tasmti yattha saya
uppann, ta santna nissaritu adent nnrammaehi (..0101) palobhayamn kilesehi citta pariydya tihati. Tasm kilesavasena ca pariyuhnavasena ca tahbandhana vutt.

Papacenti sasre cira hapentti papac. Tihanti ethti hit. Bandhanahena sandna viyti sandna. Nibbnanagarappavesassa paisedhanato
paligha viyti paligha. Anavasesatahpahnena nittaho. Attahitaparahitna idhalokaparaloknaca munanato munti eva gthya padattho veditabbo. Papacdi-atth pana piya vibhatt evti. Tattha yassete papacdayo
abbhattha gat, tassa tahya lesopi na bhavati. Tena vutta yo eta sabba
samatikkanto, aya vuccati nittahoti.
28. Pariyuhnanti tahya pariyuhnanti vuttni tahvicaritni. Sakhrti tadabhisakhat sakhrti vutt tahdihimnahetuk sakhr. Te pana
yasm sattasu javanacetansu pahamacetan sati paccayasamavye imasmiyeva attabhve phala deti. Pacchimacetan anantare attabhve. Ubhinna
vemajjhacetan yattha katthaci phala deti, tasm vipaccanoksavasena vibhajitv dassetu dihadhammavedany vti-di vutta. Yasm pana tatacetansampayutt tahpi cetan viya dihadhammavedanydivasena tidh hoti,
tasm vutta eva tah tividha phala detti. Pubbparena yujjatti ya
pubba purima sakhrna dihadhammavedanyatdivacana vutta, ta
imin aparena kammassa dihadhammavedanyatdivacanena yujjati gagodaka viya yamunodakena sasandati sametti attho.
Sakhr dassanabalenti catsu dihigatasampayuttesu vicikicchsampayutte cti pacasu cittuppdesu sakhr pahamamaggapabalena. Chattisa
tahvicaritni bhvanbalenti pahamamaggena pahnvasesavasena vutta,
na sabbesa vasena.
Anubandhoti tahdna anuppabandhena pavatti. Yo cpi papacoti-din
papacetti-din vutta rdhasuttacasasandati. Tenevha ida ekatthanti. Yadipi atthato eka, desanya pana viseso (..0102) vijjatti dassetu api
cti-di vutta. Evanti imin vuttappakrena. Suttenti savaiyamnena
suttena. Suttanti suttantara. Sasandayitvti vimissitv atthato abhinna katv.
Pubbparena saddhi yojayitvti pubbena v aparena v suttena saddhi
atthato sambandha yojetv. Vuttamevattha pkaa karoti tena suttassa attho
niddiho hoti vitthrito suttantaradassanena.
Na kevala suttantarasasandanameva pubbparasandhi, atha kho aopi
atthti dassetu so cyanti-di vutta. Tattha atthasandhti kiriykrakdivasena atthassa sambandho. So pana yasm saksandna channa atthapadnayeva hoti, sabbasspi padatthassa tadavarodhato.
Sambandho ca nma na koci attho. Tasm atthasandhi chappadnti-di
vutta. Byajanasandhti padassa padantarena sambandho. Yasm pana
sabbampi nmdipada chahi byajanapadehi asagahita nma natthi, tasm
byajanasandhi chappadnti-di vutta.
Desansandhti yathvuttadesanantarena desanya sasandana. Na ca
pathavi nissyti pathavi visayasakhta nissaya katv, pathavi lambitvti attho. Jhyti phalasampattijhnena jhy. So hi sabbasakhranissaa
nibbna lambitv sampajjanavasena jhyati, na pathavi nissya jhyatti

vutto. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha ca cathi mahbhtehi rpappaibaddhavuttitya sabbo kmabhavo rpabhavo ca gahit. Arpabhavo pana sarpeneva
gahitoti sabba loka pariydiyitv puna aenapi pariyyena ta dassetu na
ca ima lokanti-dimha. Sabbo hi loko idhaloko paraloko cti dveva kohs
honti. Yasm pana idhalokoti visesato dihadhammabhto sattasantno
vuccati. Paralokoti bhavantarasakhepagato sattasantno tadubhayavinimutto
anindriyabaddho rpasantno. Tasm ta sandhya yamida ubhayamantarenti-di vutta.
Ye pana ubhayamantarenti vacana gahetv antarbhava icchanti, tesa
ta micch. Antarbhavo hi abhidhamme paikkhittoti. Dihanti rpyatana (..0103
Sutanti saddyatana. Mutanti patv gahetabbato gandhyatana rasyatana
phohabbyatanaca. Vitanti avasiha dhammrammaapariypannarpa. Pattanti pariyesitv v apariyesitv v patta. Pariyesitanti patta v
appatta v pariyesita. Vitakkita vicritanti vitakkanavasena anumajjanavasena ca lambita. Manasnucintitanti cittena anu anu cintita. Aya sadevake
pe anissitena cittena na yati jhyantoti aya khsavo phalasampattijhnena jhyanto pubbeva tahdihinissayna suhu pahnatt sadevake loke
pe manussya yattha katthacipi anissitena cittena jhyati nma. Tato eva
loke kenacipi na yati aya ida nma nissya jhyatti. Vuttaheta
Namo te purisjaa, namo te purisuttama;
yassa te nbhijnma, ki tva nissya jhyasti.

(netti. 104);
Idni khsavacittassa katthacipi anissitabhva godhikasuttena (sa. ni.
1.159) vakkalisuttena (sa. ni. 3.87) ca vibhvetu yath mroti-di vutta.
Via samanvesantoti parinibbnato uddha via pariyesanto. Papacttoti-din adassanassa kraamha. Anissitacitt na yanti jhyamnti
na kevala anupdisesya nibbnadhtuy khsavassa cittagati mrdayo
na jnanti, api ca kho sa-updisesyapi nibbnadhtuy tassa ta na jnantti
attho. Aya desansandhti godhikasuttavakkalisuttna viya suttantna aamaa-atthasasandan desansandhi nma.
Niddesasandhti niddesassa sandhi niddesasandhi, niddesena v sandhi niddesasandhi. Purimena suttassa niddesena tasseva pacchimassa niddesassa,
pacchimena v purimassa sambandhananti attho. Ta dassetu yasm bhagav
yebhuyyena pahama vaa dassetv pacch vivaa dasseti, tasm nissitacittti-di vutta. Tattha nissita citta etesanti nissitacitt, puggal, niddisitabb
puggaldhihnya desanyti adhippyo. Dhammdhihnya pana nissita
citta etthti nissitacitt, nissitacittavanto tahdihinissayavasena pavatt suttapades. Sesamettha sabba pkaameva.
Catubyhahravibhagavaan nihit.

7. vaahravibhagavaan

29. Tattha (..0104) katamo vao hroti vaahravibhago. Tattha rambhathti rambhadhtusakhta vriya karotha. Nikkamathti kosajjapakkhato
nikkhantatt nikkamadhtusakhta taduttarivriya karotha. Yujatha buddhassaneti yasm slasavaro indriyesu guttadvrat bhojane mattaut satisampajaanti imesu dhammesu patihitna jgariynuyogavasena rambhanikkamadhtuyo sampajjanti, tasm tathbhtasamathavipassansakhte bhagavato ssane yuttappayutt hotha. Dhuntha maccuno sena, nagrava kujaroti eva paipajjant ca tedhtu-issarassa maccurjassa vasa satte netti tassa
sensakhta abala dubbala yath nma balpapanno kujaro naehi kata
agra khaeneva viddhaseti, evameva kilesagaa dhuntha vidhamatha
viddhasethti attho (sa. ni. aha. 1.1.185).
Idni yadattha aya gth nikkhitt, ta yojetv dassetu rambhatha nikkamathti vriyassa padahnanti-di vutta. Tattha rambhatha nikkamathti ida
vacana vriyassa padahna vriyapayogassa kraa vriyrambhe niyojanato, yog ve jyat bhrti (dha. pa. 282) vacanato yogo bhvan. Tattha vipassanbhvanya vakkhamnatt samdhibhvan idhdhippetti vutta
yujatha buddhassaneti samdhissa padahnanti. Maccuno senanti
vuttya kilesasenya samm dhunana eneva hotti ha dhuntha pe
padahnanti. Puna yathvuttavriyasamdhipasampayuttesu dhipaccaki-

ccatya papacappahnasamatth vaamla chinditv vivaa ppenti cti


dassanattha rambhatha nikkamathti vriyindriyassa padahnanti-di
vutta. Imni padahnni desanti ynimni vriyassa padahnanti-din
vriydna padahnni vuttni, s rambhatha nikkamathti didesan, na vriyrambhavatthu-dnti attho. Tath ceva savaita.
Eva yathnikkhittya desanya padahnavasena attha niddhretv idni
ta sabhgavisabhgadhammavasena vaetukmo tassa bhmi dassetu (..010
ayujantna v sattna yoge yujantna v rambhoti-dimha.
Tassattho yoge bhvanya ta ayujantna v sattna aparipakkana vsanbhgena yati vijnanattha aya desanrambho yujantna
v paripakkananti.
So pamdo duvidhoti yena pamdena bhvana nnuyujanti, so pamdo
attano kraabhedena duvidho. Aenti pacanna khandhna salakkhaasmaalakkhaapaicchdakena sammohena. Nivutoti chdito. eyyahnanti eyyaca ta iti rpa, iti rpassa samudayoti-din assa pavattanahnacti eyyahna. Anekabhedatt ppadhammna tabbasena anekabhedopi pamdo mlabhtya avijjya vasena eko evti ha ekavidho avijjyti. Lbhavinicchayapariggahamacchariyni pariyesan-rakkhparibhogesu antogadhni. Chandargajjhosn tah evti tahmlakepi dhamme ettheva
pakkhipitv tividho tahyti vutta.
Rpsu bhavesti rpadhammesu. Ajjhosnanti tahbhiniveso. Etena tahya
rpakyo padahnanti padassa attha vivarati. Andimati hi sasre itthipuris aamaarpbhirm, ayacattho cittapariydnasuttena (a. ni. 1.1-10)
dpetabbo. Arpsu sammohoti phassdna atisukhumasabhvatt santatisamhakiccrammaaghanavinibbhogassa dukkaratt ca arpadhammesu sammoho,
sattna patihitoti vacanaseso. Eva niddhrite rpakyanmakyasakhte
updnakkhandhapacake rammaakaraavasena pavatta tahaca avijjaca avisesena vutta catupdnna vasena vibhajitv tesa khandhna
updnnaca
dukkhasamudayabhvena
sahaparieyyapahtabbabhva
dasseti tattha rpakyoti-din.
30. Eva pamdamukhena purimasaccadvaya niddhretv pamdamukheneva aparampi saccadvaya niddhretu tattha yoti-di vutta. Tattha tassti
tassa pamdassa. Sampaivedhenti samm parijnanena assddna jnanena. Rakkha paisaharati attano cittassa rakkhaasakht pamdassa
paisahara, tappaipakkhena sakocan appamdnuyogena y (..0106)
khepan. Aya samathoti kiccena samdhi dasseti. Aya vodnapakkhavisabhgadhammavasena vaan. Yad jnti kmna pe nisasanti
imin samathdhigamassa upya dasseti.
Tattha kmnanti vatthukmnaca kilesakmnaca. Assdaca assdatoti
kme paicca uppajjamna sukhasomanassasakhta assda assdatya
assdamattato. dnavanti appassd km bahudukkhti-din (ma. ni. 1.236)
vutta dnava dosa. Nissaraanti pahamajjhna. Vuttaheta kmna-

meta nissaraa yadida nekkhammanti (itivu. 72). Okranti lmakabhva.


Sakilesanti sakilissana. Kmahetu hi satt sakilissanti. Vodnanti visujjhana. Nekkhamme ca nisasanti nvaraappahndiguavisesayoga.
Tatthti tasmi yathvutte samathe sati. Y vmasti y pa. Samhito,
bhikkhave, bhikkhu yathbhta pajntti (sa. ni. 5.1071) hi vutta. Yath
tahsahitva avijj sakhrna paccayo, eva avijjsahitva tah updnna paccayo. Tsu niruddhsu updndna abhvo evti tah-avijjpahnena sakalavaadukkhanirodha dassento imesu dvsu dhammesu pahnesti-dimha. Imni cattri saccni visabhgasabhgadhammvaanavasena
niddhritnti adhippyo.
Eva vodnapakkha nikkhipitv tassa visabhgadhammavasena sabhgadhammavasena ca vaana dassetv idni sakilesapakkha nikkhipitv
tassa visabhgadhammavasena sabhgadhammavasena ca vaana dassetu
yathpi mleti gthamha. Tassattho yath nma patihhetubhvena
mlanti laddhavohre bhmigate rukkhassa avayave pharasucheddi-antarybhvena anupaddave tato eva dahe thire sati khandhe chinnepi assatthdirukkho
ruhati, evameva tahnusayasakhte attabhvarukkhassa mle maggaapharasun anupacchinne tayida dukkha punappuna aparparabhvena nibbattati na nirujjhatti. Kmatahdinivattanattha bhavatahyti vutta. Etassa
dhammassa paccayoti etassa bhavatahsakhtassa dhammassa bhavesu dnavappaicchdandivasena assdaggahaassa paccayo. Vuttaheta sayojanyesu, bhikkhave, dhammesu assdnupassino (..0107) tah pavahatti
(sa. ni. 2.57). Tenevha avijjpaccay hi bhavatahti. Idha samatho vipassan ca maggasamdhi maggapa ca adhippetti ha yena tahnusaya
samhanatti-di. Imni cattri saccnti visabhgasabhgadhammvaanavasena niddhritnti. Sesa vuttanayameva.
Idni na kevala niddhriteheva visabhgasabhgadhammehi vaana, atha
kho pi-gatehipi tehi vaana vaahroti dassanattha sabbappassa akaraanti gthamha. Tattha sabbappassti sabbkusalassa. Akaraanti anuppdana. Kusalassti catubhmakakusalassa. Upasampadti pailbho. Sacittapariyodpananti attano cittavodna, ta pana arahattena hoti. Iti slasavarena
sabbappa pahya samathavipassanhi kusala sampdetv arahattaphalena
citta pariyodapetabbanti eta buddhna ssana ovdo anusihti aya
sakhepattho, vitthrato pana attho pito eva viyati.
Tattha sabbappa nmti-dsu dosasamuhnanti doso samuhnameva
etassti dosasamuhna, na doso eva samuhnanti. Lobhasamuhnyapi
pisuavcya sambhavato. Kyaduccaritanti pada apekkhitv dosasamuhnanti napusakaniddeso. Lobhasamuhna mohasamuhnanti etthpi eseva
nayo. Samphappalpo uddhaccacittena pavattayatti adhippyena tassa mohasamuhnat vutt.
Eva duccarita-akusalakammapathakammavibhgena sabbappanti ettha
vuttappa vibhajitv idnissa akusalamlavasena agatigamanavibhgampi

dassetu akusalamlanti-di vutta. Tattha akusalamla payoga gacchantanti lobhdi-akusalni kyavacpayoga gacchantni, kyavacpayoga samuhpentnti attho. Chandti chandahetu. Ya chand agati gacchati, ida
lobhasamuhnanti chand agati gacchatti yadeta agatigamana, ida
lobhasamuhnanti. Eva sesesupi attho dahabbo. Ettvat sabbappassa
akaraanti ettha ppa dassetv idni tassa akaraa dassento lobho pe
payti thi kusalamlehi (..0108) tia akusalamlna pahnavasena
sabbappassa akaraa anuppdanamha. Tath lobho upekkhyti-din
brahmavihrehi. Tattha arati vpasament mudit tass mlabhta moha
pajahatti katv vutta moho muditya pahna abbhattha gacchatti.
31. Idni aenapi pariyyena ppa tassa akaraaca dassetv sesapadnaca atthavibhvanamukhena sabhgavisabhgadhammvaana dassetu
sabbappa nma aha micchattnti-di vutta. Akiriy akaraa anajjhcroti thipi padehi micchattna anuppdanameva vadati. Tath kiriy karaa
ajjhcroti thipi padehi uppdanameva vadati. Ajjhcroti adhihahitv caraa.
Attassti ciraklappavattivasena purassa. Maggassti ariyamaggassa. Vuttaheta puramagga pura ajasanti kho ariyasseta ahagikassa
maggassa adhivacananti (sa. ni. 2.65 atthato samna). Attena v vipassin
bhagavat yathdhigata desitabhva sandhya attassa maggassti vutta.
Vipassino hi aya bhagavato sammsambuddhassa ptimokkhuddesagthti.
Ya paivedhenti yassa paribhisamayena. Ya pariyodpita, aya nirodhoti yadipi asakhat dhtu kenaci sakilesena na sakilissati, adhigacchantassa pana puggalassa vasena eva vutta. Tassa hi yva sakiles na vigacchanti, tva asakhat dhtu apariyodapitti vuccati. Yath nibbndhigamena
ye khandh vpasametabb, tesa sesabhvena asesabhvena ca sa-updisesti ca, anupdisesti ca vuccati, evasampadamida dahabba.
Imni
pi-gatadhammna
sabhgavisabhgadhammvaanavasena
niddhritni cattri saccni punapi pi-gatadhammna

sabhgavisabhgadhammvaanena vaahra dassetu dhammo have


rakkhatti gthamha. Tass padattho pubbe vutto eva. Dhammoti puadhammo idhdhippeto. Ta vibhajitv dassento dhammo nma duvidho indriyasavaro maggo cti ha. Indriyasavarassena cettha sabbampi sla gahitanti
dahabba (..0109). Sabb upapattiyo duggati dukkhadukkhatdiyogena dukkh
gatiyoti katv. Yathvutte duvidhe dhamme pahamo dhammo yath sucio hoti,
yato ca so rakkhati, yattha ca patihpeti, ta sabba dassetu tattha y savarasle akhaakritti-di vutta. Idni tassa dhammassa apyato rakkhae ekantikabhva vibhvetu gmaisayutte (sa. ni. 4.358) asibandhakaputtasutta bhata.
Tattha evanti pakrena. Ca-saddo sampiane, iminpi pakrena ayamattho
veditabboti adhippyo. Asibandhakaputtoti asibandhakassa nma putto. Gme
jehakatya gma. Pacchbhmakti pacchbhmivsino. Kmaalukti sakamaaluno. Sevlamlikti ptova udakato sevlaceva uppaldni ca gahetv
udakasuddhibhvajnanattha mla katv piandhanak. Udakorohakti sya
pta udaka orohaak. Uyypentti upariypenti. Sapentti samm
ypenti. Sagga nma okkmentti parivretv hitva gaccha, bho, brahmaloka, gaccha, bho, brahmalokanti vadant sagga pavesenti.
Anuparisakkeyyti anuparigaccheyya. Ummujjti uhaha. Uplavti jalassa upariplava. Thalamuplavti thala abhiruha. Tatra yssti tatra ya assa, ya
bhaveyya. Sakkharakahalanti sakkhar v kahal v. S adhogm assti s
adho gaccheyya, hehgm bhaveyya. Adho gaccheyyti heh gaccheyya.
Maggassti ariyamaggassa. Tikkhatti tikhiat. S ca kho na satthakassa viya
nisitakaraat, atha kho indriyna paubhvoti dassetu adhimattatti ha.
Nanu ca ariyamaggo attan pahtabbakilese anavasesa samucchindatti atikhio nma natthti? Saccameta, tathpi no ca kho yath dihippattassti vacanato saddhvimuttadihippattna kilesappahna pati atthi kci visesamattti
sakk vattu. Aya pana viseso na idhdhippeto, sabbupapattisamatikkamanassa adhippetatt. Yasm pana ariyamaggena odhiso kiles pahyanti, taca
nesa tathpahna maggadhammesu indriyna (..0110) apavapavatarapavatamabhvena hotti yo vajirpamadhammesu matthakappattna aggamaggadhammna pautamabhvo. Aya idha maggassa tikkhatti adhippet.
Tenevha aya dhammo sucio sabbhi upapatthi rakkhatti. Tasm
rakkhitacittassti-din suttantarena (ud. 32) sugatisaitnampi upapattna
duggatibhva sdheti.
32. Idni yathvuttassa dhammassa visabhgadhammna tahvijjdna
sabhgadhammnaca samathavipassandna niddhraavasena vaahra
yojetv dassetu tattha duggatna hetu tah ca avijj cti-dimha. Ta
pubbe vuttanayatt suvieyyameva. Ida vuccati brahmacariyanti ida ariya
samathavipassansakhta maggabrahmacariyanti vuccati. Ya rakkhatti
sabbhi duggathi rakkhantassa ariyamaggassa rammaabhto nirodho
rakkhanto viya vutto, nimittassa kattubhvena upacaritatt. Imni cattri saccni

visabhgasabhgadhammvaanavasena niddhritnti adhippyo.


vaahravibhagavaan nihit.

8. Vibhattihravibhagavaan
33. Tattha katamo vibhattihroti vibhattihravibhago. Tattha dhammavibhattibhmivibhattipadahnavibhattti tividh vibhatti. Tsu yasm dhammesu vibhgato niddihesu tattha labbhamno bhmivibhgo padahnavibhgo ca niddisiyamno suvieyyo hoti, tasm dhammavibhatti tva niddisanto soasavidhe
pahne yesa suttna vasena visesato vibhajitabb, tni suttni dassetu dve
suttni vsanbhgiyaca nibbedhabhgiyacti vutta. Tattha vsan puabhvan, tass bhgo kohso vsanbhgo, tassa hitanti vsanbhgiya,
sutta. Nibbijjhana lobhakkhandhdna padlana nibbedho, tassa bhgoti
sesa purimasadisameva. Yasmi sutte ti puakiriyavatthni desitni, ta
sutta vsanbhgiya. Yasmi pana sekkhsekkh desit, ta nibbedhabhgiya. Ayaca attho piyayeva gamissati.
Puabhgiyti (..0111) puabhge bhav. Tath phalabhgiy veditabb.
Phalanti pana smaaphala. Savaraslanti ptimokkhasavaro, satisavaro,
asavaro, khantisavaro, vriyasavaroti paca savar savarasla. Pahnaslanti tadagappahna, vikkhambhanappahna, samucchedappahna,
paippassaddhippahna, nissaraappahnanti pacappahnni. Tesu nissaraappahnavajjna pahnna vasena pahnasla veditabba. Soti yo vsanbhgiyasuttasampaigghako, so. Tena brahmacariyenti tena savaraslasakhtena sehacariyena kraabhtena brahmacr bhavati. Ettha ca ahasampattibrahmacariyassa na paikkhepo, keci pana teneva brahmacariyenti
pahanti, tesa matena siy tassa paikkhepo.
Pahnasle hitoti samucchedapaippassaddhippahnna vasena pahnasle
hito. Tena brahmacariyenti tena pahnaslena visesabhtena maggabrahmacariyena. Ye pana teneva brahmacariyenti pahanti, tesa aya pho vsanbhgiya nma sutta dnakath, slakath, saggakath, puavipkakathti.
Ye pana tena brahmacariyenti pahanti, tesa aya pho vsanbhgiya
nma sutta dnakath, slakath, saggakath kmna dnavo nekkhamme
nisasoti. Tattha katamo pho yuttataroti? Pacchimo photi niha
gantabba. Yasm nibbedhabhgiya nma sutta y catusaccappaksanti
vakkhati, na hi mahthero svasesa katv dhamma desesti.
Natthi pajnanti-din ubhinna suttna stisaya asakarakraa
dasseti. Tattha pajnanti ariyamaggassa padahnabht vuhnagmin vipassanpa. Imni cattri suttnti imesa suttna vsanbhgiyanibbedhabhgiyna vakkhamnnaca sakilesabhgiya-asekkhabhgiyna vasena
cattri suttni. Desanyti desannayena. Sabbato vicayena hrena vicinitvti

sabbatobhgena ekdasasu hnesu pakkhipitv vicayena hrena vicinitv. Yuttihrena yojetabbnti etena vicayahrayuttihr vibhattihrassa parikammahnanti dasseti. Yvatik assa bhmti imin vibhattihrassa mahvisayata
dasseti.
34. Eva (..0112) vsanbhgiyanibbedhabhgiyabhvehi dhamme ekadesena vibhajitv idni tesa kilesabhgiya-asekkhabhgiyabhvehi sdhrasdhraabhvehi vibhajitu tattha katame dhamm sdhrati-di raddha.
Tattha katame dhammti katame sabhvadhamm. Sdhrati avisih, samnti attho. Dve dhammti duve pakatiyo. Pakati-attho hi aya dhamma-saddo
jtidhammna sattnanti-dsu (pai. ma. 1.33) viya. Nmasdhrati
nmena sdhra, kusalkusalti samnanmti attho. Vatthusdhrati
vatthun nissayena sdhra, ekasantatipatitatya samnavatthukti attho. Visesato sakilesapakkhe pahnekah nmasdhra, sahajekah vatthusdhra. Aampi eva jtiyanti kiccapaccayapaipakkhdhi samna sagahti.
Micchattaniyatna aniyatnanti ida puthujjanna upalakkhaa. Tasm
sassatavd ucchedavdti diko sabbo puthujjanabhedo haritv vattabbo.
Dasanappahtabb kiles sdhra micchattaniyatna aniyatna eva ca
sambhavato sammattaniyatna asambhavato ca. Imin nayena sesapadesupi
attho veditabbo.
Ariyasvakoti sekkha sandhya vadati. Sabb s avtargehi sdhrati
lokiyasampatti rpvacar arpvacar dibbavihro brahmavihro pahamajjhnasampattti evamdhi pariyyehi sdhra. Kusalasampatti pana imin pariyyena siy asdhra, ima pana dosa passant keci ya kici pe
sabb s avtargehi sdhrati pahanti. Katha te odhiso gahit, atha odhiso
gahetabb, katha sdhrati? Anuyoga manasikatv ta visodhento ha
sdhra hi dhamm eva aamaanti-di. Tassattho yath micchattaniyatna aniyatnaca sdhrati vutta, eva sdhra dhamm na sabbasattna sdhraatya sdhra, kasm? Yasm aamaa para para
saka saka visaya ntivattanti. Painiyatahi tesa pavattihna, itarath
tath vohro eva na siyti adhippyo. Yasm ca ete eva dhamm eva (..0113)
niyat visay, tasm yopi imehi dhammehi samanngato na so ta dhamma
uptivattatti ha. Na hi micchattaniyatna aniyatnaca dassanena pahtabb
kiles na santi, aesa v santti eva sesepi vattabba.
Asdhrao nma dhammo tassa tassa puggalassa paccattaniyato ariyesu
sekkhsekkhadhammavasena anariyesu sabbbhabbapahtabbavasena gavesitabbo, itarassa tath niddisitabbabhvbhvato. So ca kho sdhravidhuratya
ta ta updya tathvuttadesannusrenti imamattha dasseti katame
dhamm asdhra yva desana updya gavesitabb sekkhsekkh bhabbbhabbti imin. Ahamakassti sotpattiphalasacchikiriyya paipannassa.
Dhammatti dhammasabhvo pahamassa maggahat dutiyassa phalahat.
Pahamassa v pahyamnakilesat. Dutiyassa pahnakilesat. Puna ahamakassti angmimaggahassa. Nmanti sekkhti nma. Dhammatti tatama-

ggahat
hehimaphalahat ca. Paipannaknanti maggasamagna.
Nmanti paipannakti nma. Eva ahamakassti-din ariyapuggalesu asdhraadhamma dassetv itaresu nayadassanattha eva visesnupassinti-di vutta. Lokiyadhammesu eva hi hndibhvo. Tattha visesnupassinti asdhraadhammnupassin. Micchattaniyatna aniyat dhamm sdhra
micchattaniyat dhamm asdhra. Micchattaniyatesupi niyatamicchdihikna aniyat dhamm sdhra. Niyatamicchdihi asdhrati imin
nayena visesnupassin veditabb.
Eva nnnayehi dhammavibhatti dassetv idni bhmivibhatti padahnavibhattica vibhajitv dassetu dassanabhmti-dimha. Tattha dassanabhmti pahamamaggo. Yasm pana pahamamaggakkhae ariyasvako sammattaniyma okkamanto nma hoti, tato para okkanto, tasm dassanabhmi niymvakkantiy padahnanti vutta. Kicpi hehimo hehimo maggo upari-uparimaggdhigamassa kraa hoti, sakkyadihi-dni appahya kmargabypddippahnassa asakkueyyatt. Tathpi ariyamaggo attano phalassa visesakraa sannakraacti dassetu bhvanbhmi (..0114) uttarikna
phalna pattiy padahnanti vutta. Sukh paipad khippbhi uttarassa tathvidhapaccayasamyoge ca hotti s vipassanya padahnanti vutt.
Itar pana tissopi paipad samatha vahanti eva. Tsu sabbamudutya dassitya sespi dassit evti ha dukkh paipad dandhbhi samathassa padahnanti.
Dnamaya puakiriyavatthti dnameva dnamaya, pujjaphalanibbattanahena pua, tadeva kattabbato kiriy, payogasampattiydna adhihnabhvato vatthu cti dnamayapuakiriyavatthu. Paratoghosassti dhammassavanassa. Sdhraanti na bja viya akurassa, dassanabhmi-dayo viya v niymvakkanti-dna veika, atha kho sdhraa, tadaakraehipi paratoghosassa pavattanatoti adhippyo. Tattha keci dyakassa dnnumodana cianti dna paratoghosassa kraanti vadanti. Dyako pana dakkhivisuddhi kakhanto dnasldiguavisesna savane yuttappayutto hotti dna
dhammassavanassa kraa vutta.

cintmayaassa kraanti ha slamayanti-di. Bhvanmayanti samathasakhta bhvanmaya. Bhvanmayiyti uparijhnasakhtya vipassansakhtya ca bhvanmayiy. Purima purimahi pacchimassa pacchimassa
padahna. Idni yasm dna sla lokiyabhvan ca na kevala yathvuttaparatoghosdnayeva, atha kho yathkkama pariyattibhusaccakammahnnuyogamaggasammdihnampi paccay honti, tasm tampi naya dassetu
puna dnamayanti-din desana vahesi. Tath patirpadesavsdayo
kyavivekacittavivekdna kraa hotti ima naya dassetu patirpadesavsoti-dimha. Tattha kusalavmasyti paisakhnupassanya. Akusalapariccgoti imin pahnapari vuttti. Samdhindriyassti maggasamdhindriyassa. Sesa suvieyyameva.
Vibhattihravibhagavaan nihit.

9. Parivattanahravibhagavaan
35. Tattha (..0115) katamo parivattano hroti parivattanahravibhago. Tattha
yasm savaiyamne sutte yathniddihna kusalkusaladhammna paipakkhabhte akusalakusaladhamme pahtabbabhvdivasena niddhraa
paipakkhato parivattana, tasm sammdihissa purisapuggalassa micchdihi
nijji bhavatti-di raddha. Tattha samm pasatth, sundar dihi etassti
sammdihi, tassa. S panassa sammdihit pubbabhgasammdihiy v
lokuttarasammdihiy v veditabb. Micchdihi nijji bhavatti purimanaye
vipassansammdihiy pahn hoti, vikkhambhitti attho. Pacchimanaye pahamamaggasammdihiy pahn samucchinnti attho.
Ye cassa micchdihipaccayti micchbhinivesahetu ye ariyna adassanakmatdayo lobhdayo ptiptdayo ca aneke lmakahena ppak akosallasambhtahena akusal dhamm uppajjeyyu. Imassa raddhavipassakassa ariyassa ca. Dhammti samathavipassandhamm, sattattisabodhipakkhiyadhamm v anuppann v sambhavanti uppann, bhvanpripri gacchanti.
Sammsakappassti-dnampi iminva nayena attho veditabbo. Aya pana
viseso sammvimutti-dna micchvimutti avimuttva samn vimutt mayanti evasaino avimuttiya v vimuttisaino. Tatrya vacanattho micch
ppik vimutti vimokkho etassti micchvimutti. Ahag ca micchvimutti yathvuttenkrena micchbhinivesavasena ca pavatt antadvayalakkha. Sammvimutti pana phaladhamm, micchdihike samsevato micchvimokkho v micchvimutti. Micchvimuttiadassana pana micchvimokkhe micchdihiy ca
sranti gahaavasena pavatto akusalacittuppdo antamaso ppa katv
sukata mayti paccavekkhato uppannamoho ca. Sammvimuttiadassanassti ettha sekkhna paccavekkhaaa sammvimuttiadassananti adhi-

ppeta. Tahi uttaribhvanpripriy savattati.


36. Eva sammdihi-dimukhena micchdihi-di dassetv puna ptipta-adinndnakmesumicchcrdito veramaiydhi ptiptdna parivattana dassetu yassti-di raddha. Tattha klavdissti (..0116) lakkhaavacana. Klena spadesa pariyantavati atthasahitanti so samphappalpassa pahnya paipanno hotti vutta.
Puna ye ca kho kecti-din sammdihi-dimukheneva micchdihi-dhi
eva parivattana pakrantarena dasseti. Tattha sandihikti paccakkh. Sahadhammikti sakra. Grayhti garahitabbayutt. Vdnuvdti vd ceva anuvd
ca. Vdnupttipi pho, vdnupavattiyoti attho. Pujjti pjany. Psasti
pasasitabb.
Puna ye ca kho kecti-din majjhimya paipattiy antadvayaparivattana
dasseti. Tattha bhujitabbti-dni cattri padni vatthukmavasena yojetabbni.
Bhvayitabb bahulktabbti padadvaya kilesakmavasena. Tesa adhammoti bhvetabbo nma dhammo siy, km ca tesa bhvetabb icchit,
kmehi ca verama kmna paipakkho, iti s tesa adhammo pajjatti adhippyo.
Niyyniko dhammoti saha vipassanya ariyamaggo. Dukkhoti ppa nijjarpessmti pavattita sarratpana vadati. Sukhoti anavajjapaccayaparibhogasukha. Etesupi vresu vuttanayeneva adhammabhvpatti vattabb. Idni asubhasadimukhena subhasadiparivattana dassetu yath v panti-di
vutta. raddhavipassakassa kilessucipaggharaavasena tebhmakasakhr
asubhato upahahantti katv vutta sabbasakhresu asubhnupassino viharatoti. Ya ya v panti-din paipakkhassa lakkhaa vibhveti. Tattha ajjhpannoti adhi-panno, abhi-upagato paritoti attho.
Parivattanahravibhagavaan nihit.

10. Vevacanahravibhagavaan
37. Tattha (..0117) katamo vevacano hroti vevacanahravibhago. Tattha
yath vevacananiddeso hoti, ta dassetu eka bhagav dhamma aamaehi vevacanehi niddisatti vutta. Vevacanehti pariyyasaddehti attho.
Padattho pubbe vutto eva. Kasm pana bhagav eka dhamma anekapariyyehi niddisatti? Vuccate desankle yatica kassaci kathaci tadatthapaibodho siyti pariyyavacana, tasmi khae vikkhittacittna aavihitna
aena pariyyena tadatthvabodhanattha pariyyavacana. Teneva padena
puna vacane tadaesa tattha adhigatat siyti mandabuddhna punappuna
tadatthasallakkhae asammosanattha pariyyavacana. Anekepi atth samnabyajan hontti y atthantaraparikappan siy, tass parivajjanatthampi pariyyavacana anaassa vacane anekhi thi thi sahi tesa tesa atthna

panatthampi pariyyavacana seyyathpi nighausatthe. Dhammakathikna


tanti-atthupanibandhanaparvabodhanna sukhasiddhiypi pariyyavacana.
Attano dhammaniruttipaisambhidppattiy vibhvanattha, veneyyna tattha
bjvpanattha v pariyyavacana bhagav niddisati.
Ki bahun yass dhammadhtuy suppaividdhatt sammsambuddh yath
sabbasmi atthe appaihatacr, tath sabbasmi saddavohreti ekampi
attha anekehi pariyyehi bodheti, na tattha dandhyitatta vitthyitatta
atthassa. Npi dhammadesanhni, veikovya buddhadhammoti pariyyadesana dassento sti-dimha. Tattha attha dassento s nma vuccati y
bhavissassa atthassti-dimha. Tattha bhavissassa atthassti angatassa
icchitabbassa atthassa. Avassa gamissatti-din tass pavattiykra
dasseti. Angatatthavisay tah s. Angatapaccuppannatthavisay tah
pihti ayametsa viseso.
Atthanipphattipaiplanti yya icchitassa atthassa nipphatti paipleti gameti, yya v nipphanna attha paipleti rakkhati. Aya abhinandan (..0118)
nma, yathladdhassa atthassa kelyan nmti attho. Ta atthanipphatti sattasakhravasena vibhajitv dassento piya v tinti-dimha. Tattha
dhammanti rpdi-rammaadhamma, ati-ihrammaa abhinandati, anihrammaehipi ta dassetu appaikklato v abhinandatti vutta. Paikklepi
hi vipallsavasena satta, sakhra v appaikklato abhinandati.
Ysu anekadhtsu pavattiy tah anekadhtsu sarti vutt, t dhtuyo
vibhgena dassetu cakkhudhtti-di vutta. Kicpi dhtuvibhagdsu
(vibha. 172 dayo) kmadhtu-dayo api anekadhtuyo gat, tsampi
ettheva samavarodhoti dassanattha ahrasevettha dassit. Keci rpdhimuttti-di tsu dhtsu tahya pavattidassana. Tattha yasm paca ajjhattik
dhtuyo satta ca viadhtuyo dhammadhtu ca dhammrammaeneva sagahit, tasm ahrasa dhtuyo uddisitv chaeva tahya pavattihnni vibhattnti dahabba. Tahpakkh nekkhammassitpi domanassupavicr tassa anuttaresu vimokkhesu piha upahpayato uppajjati pihapaccay domanassanti
vacanato, ko pana vdo gehassitesu domanassupavicresti imni catuvsati
padni tahpakkhoti vutta. Gehassit pana upekkh aupekkhatya
yathbhinivesassa paccayo hotti y cha upekkh gehassit, aya dihipakkhoti vutta.
38. Idni tesa upavicrna tahpariyya dassento syeva patthankrena dhammanandti-dimha. Puna citta pa bhagav dhammo sagho
sla cgoti imesa pariyyavacananiddhraena vevacanahra vibhajitv
dassetu citta mano vianti-di raddha. Tattha aampi eva jtiyanti imin pa pajnan vicayo pavicayo dhammavicayo sallakkha upalakkha paccupalakkha paicca kosalla nepua vebhaby cint upaparikkh bhr medh pariyik vipassan sampajaa patodo pa paindriya pabala pasattha papsdo pa-loko pa-obhso
papajjoto paratana amohoti (mahni. 149) evamdnampi paya pari-

yyasaddna sagaho dahabbo.


Pacindriyni (..0119) lokuttarnti khaye anti-dni pacindriyni lokuttarni, lokuttarapaya vevacannti attho. Sabb pati itarehi vevacanehi vutt
sabb pa lokiyalokuttaramissikti attho. Api cti-din iminpi pariyyena
vevacana vattabbanti dasseti. dhipateyyahenti adhimokkhalakkhae dhipateyyahena. Yath ca buddhnussatiya vuttanti yath buddhnussatiniddese
(visuddhi. 1.123) itipi so bhagavti-din piy so bhagav itipi araha pe
itipi bhagavti anekehi vevacanehi bhagav anussaritabboti vutta. Iminva
nayena balanipphattigato vesrajjappatto yva dhammobhsapajjotakaroti, etehi
pariyyehi buddhassa bhagavato vevacana buddhnussatiya vattabbanti
pada haritv sambandho veditabbo. Etnipi katipayni eva bhagavato vevacanni. Asakhyeyy hi buddhagu guanemittakni ca bhagavato nmni. Vuttaheta dhammasenpatin
Asakhyeyyni nmni, saguena mahesino;
guena nmamuddheyya, api nma sahassatoti. (ud. aha. 53);
Dhammnussatiya asakhatanti-dsu na kenaci paccayena sakhatanti asakhata. Natthi etassa anto vinsoti ananta. savna anrammaato ansava. Avipartasabhvatt sacca. Sasrassa paratrabhvato pra. Nipuaavisayatt sukhumasabhvatt ca nipua. Anupacitaasambhrehi dahu
na sakkti sududdasa. Uppdajarhi anabbhhatatt ajajjara. Thirabhvena
dhuva. Jarmaraehi apalujjanato apalokita. Masacakkhun dibbacakkhun
ca apassitabbatt anidassana. Rgdipapacbhvena nippapaca. Kilesbhisakhrna vpasamahetutya santa.
Amatahetutya bhagbhvato ca amata. Uttamahena atappakahena ca
pata. Asivna kammakilesavipkavana abhvena siva. Cathi yogehi
anupaddavabhvena khema. Tah khyati etthti tahakkhayo. Katapuehipi
kadcideva passitabbatt acchariya. Abhtapubbatt abbhuta (..0120). Anantaryatt antika. Anantaryabhvahetuto antikadhamma (sa. ni. aha. 3.5.
377-409).

Anibbattisabhvatt ajta. Tato eva abhta. Ubhayenpi uppdarahitanti


vutta hoti. Kenaci anupaddutatt anupaddava. Na kenaci paccayena katanti
akata. Natthi ettha sokoti asoka. Sokahetuvigamena visoka. Kenaci anupasajjitabbatt anupasagga. Anupasaggabhvahetuto anupasaggadhamma.
Gambhraagocarato gambhra. Sammpaipatti vin passitu pattu
asakkueyyatt duppassa. Sabbaloka uttaritv hitanti uttara. Natthi etassa
uttaranti anuttara. Samassa sadisassa abhvena asama. Paibhgbhvena
appaisama. Uttamahena jeha, psasatamatt v jeha. Sasradukkhaitehi letabbato lea. Tato rakkhaato ta. Rabhvena araa. Agabhvena anagaa. Niddosatya akca. Rgdimalpagamena vimala.
Cathi oghehi anajjhottharayato dpo. Sasravpasamasukhatya sukha.
Pamakaradhammbhvato appama, gaetu etassa na sakkti ca appama. Sasrasamudde anosdanahnatya patih. Rgdikicanbhvena
pariggahbhvena ca akicananti evamattho dahabbo.
Saghnussatiya sattna sroti slasrdisraguayogato sattesu srabhto. Sattna maoti gorasesu sappimao viya sattesu maabhto. Sraguavaseneva sattesu uddharitabbato sattna uddhro. Niccalaguatya
sattna esik. Guasobhsurabhibhvena sattna pasna surabhi kusumanti attho.
Guesu uttamaga pa tass upasobhhetutya sla uttamagopasobhana vutta. Slesu pariprakrino anijjhant nma gu natthti nidhnaca
sla sabbadobhaggasamatikkamanahenti vutta. Ayaca attho kakheyyasuttena (ma. ni. 1.64 dayo) dpetabbo. Aparampi vutta ijjhati, bhikkhave, slavato cetopaidhi visuddhattti (d. ni. 3.337; sa. ni. 4.352; a. ni. 8.35). Sippanti
dhanusippa. Dhaanti dhanyitabba. Dhammavolokanatyti samathavipassandidhammassa volokanabhvena (..0121). Volokanahenti sattabhmakdipsde viya sle hatv abhicakkhun lokassa voloketu sakkti vutta.
Sabbabhmnuparivatti ca sla catubhmakakusalasspi tadanuvattanato.
Sesa uttnamevti.
Vevacanahravibhagavaan nihit.

11. Paattihravibhagavaan
39. Tattha katamo paattihroti paattihravibhago. Tattha k panya
paattti? ha y pakatikathya desanti. Ida vutta hoti y desanhrdayo viya assddipadatthavisesaniddhraa akatv bhagavato sbhvikadhammakathya desan. Y tass papan, aya paattihro. Yasm pana s
bhagavato tath tath veneyyasantne yathdhippetamattha nikkhipatti
nikkhepo. Tassa cya hro dukkhdisakhte bhge pakrehi peti, asakarato v hapeti, tasm nikkhepapaattti vutto. Iti pakatikathya desanti

sakhepena vuttamattha vitthrena vibhajitu k ca pakatikathya desanti


pucchitv cattri saccnti-dimha.
Tattha ida dukkhanti aya paattti kakkhaaphusandisabhve rprpadhamme attdivasena anekabhedabhinne abhinditv panasakhatasantpaviparimahatsmaena y kucchitabhvdimukhena ekajjha gahaassa kraabht paatti, k pana sti? Nmapaattinibandhan tajjpaatti. Viattivikrasahito saddo evti apare. Imin nayena tattha tattha paatti-attho veditabbo. Pacanna khandhnanti-din tass paattiy updna dasseti.
Dasanna indriynanti aha rpindriyni manindriya vedanindriyanti eva
dasanna. Anubhavanasmaena hi vedan ekamindriya kat, tath saddhdayo ca maggapakkhiyti.
Kabaa karyatti kabakroti vatthuvasena aya niddeso. Yya ojya satt
ypenti, tassyeta adhivacana. S hi ojahamakassa (..0122) rpassa haraato hro. Atthti maggena asamucchinnatya vijjati. Rgoti rajanahena rgo.
Nandanahena nand. Tahyanahena tah. Sabbnetni lobhasseva nmni.
Patihita tattha via viruhanti kamma javpetv paisandhi-kahanasamatthatya patihitaceva via viruhaca. Yatthti tebhmakavae
bhumma, sabbattha v purimapurimapade eta bhumma. Atthi tattha sakhrna vuddhti ye imasmi vipkavae hitassa yati vahanahetuk
sakhr, te sandhya vutta yattha atthi yati punabbhavbhinibbattti
yasmi hne yati punabbhavbhinibbatti atthi. Atthi tattha yati jtijarmaraanti yattha paisandhiggahaa, tattha khandhna abhinibbattilakkha jti,
paripkalakkha jar, bhedanalakkhaa maraaca atthi. Aya pabhvapaatti dukkhassa ca samudayassa cti aya yathvutt desan dukkhasaccassa
samudayasaccassa ca samuhnapaatti, vipkavaassa sakhrnaca tahpaccayaniddesatoti adhippyo.
Natthi rgoti aggamaggabhvanya samucchinnatt natthi ce rgo. Appatihita
tattha via aviruhanti kamma javpetv paisandhi-kahanasamatthatybhvena appatihitaceva aviruhacti vuttapaipakkhanayena attho veditabbo.
Aya paripaattti-din ekbhisamayavaseneva maggasammdihi
catsu ariyasaccesu pavattatti dasseti. Aya bhvanpaattti aya dvrrammaehi chadvrappavattanadhammna aniccnupassan maggassa bhvanpaatti. Nirodhapaatti nirodhassti rodhasakhtya tahya maggena anavasesanirodhapaatti. Uppdapaattti uppannassa papan. Oksapaattti hnassa papan. haanpaattti nharaapaatti. siknanti
gunna vaesu nlamakkhikhi hapita-aak sik nma. Ettha yassa
uppann, tassa sattassa anayabyasanahetutya sik viyti sik, kiles,
tesa sikna. Abhinightapaattti samugghtapaatti.
41. Eva vaavivaamukhena sammasana-updnakkhandhamukheneva
saccesu paattivibhga dassetv idni teparivaavasena dassetu ida
dukkhanti me, bhikkhaveti-di (..0123) raddha. Tattha dassanahena cakkhu.

Yathsabhvato jnanahena a. Paivijjhanahena pa. Viditakaraahena vijj. Obhsanahena loko. Sabba pavevacanameva. Aya vevacanapaatti. Sacchikiriypaattti paccakkhakaraapaatti.
Tulamatulacti gthya pacurajanna paccakkhabhvato tulita paricchinnanti tula, kmvacara. Na tulanti atula, tula v sadisamassa aa lokiyakamma
natthti atula, mahaggatakamma. Kmvacararpvacarakamma v tula, arpvacara atula, appavipka v tula. Bahuvipka
atula. Sambhavati etenti sambhava, sambhavahetubhta. Bhavasakhra
punabbhavasakharaaka. Avassajti vissajjesi. Munti buddhamuni. Ajjhattaratoti niyakajjhattarato. Samhitoti upacrappansamdhivasena samhito. Abhindi
kavacamivti kavaca viya bhindi. Attasambhavanti attani sajta kilesa. Ida
vutta hoti savipkahena sambhava bhavbhisakharaahena bhavasakhranti ca laddhanma tultulasakhta lokiyakammaca ossaji, sagmasse mahyodho kavaca viya attasambhava kilesaca ajjhattarato samhito
hutv abhindti.
Atha v tulanti tulayanto trento. Atulaca sambhavanti nibbnaceva sambhavaca. Bhavasakhranti bhavagmikamma. Avassaji munti pacakkhandh
anicc, tesa nirodho nibbna niccanti-din (pai. ma. 3.38 atthato samna)
nayena tulayanto buddhamuni bhave dnava nibbne nisasaca disv ta
khandhna mlabhta bhavasakhra kammakkhayakarena ariyamaggena
avassaji. Katha? Ajjhattarato. So hi vipassanvasena ajjhattarato samathavasena samhito kavacamiva attabhva pariyonandhitv hita attani sambhavatt attasambhavanti laddhanma sabba kilesajta abhindi, kilesbhve
kamma appaisandhikatt avassaha nma hoti, kilesbhvena kamma
jahti attho (d. ni. aha. 2.169; ud. aha. 51).
Sakhatsakhatadhtuvinimuttassa abhieyyassa abhvato vutta tula
pe dhammnanti. Tena dhammapaisambhid vutt hotti ha nikkhepapaatti dhammapaisambhidyti. Bhavasakhre samudayapakkhiya sandhyha pariccgapaattti. Dukkhasaccapakkhiyavasena paripaattti.
Samdhnavisihassa (..0124) ajjhattaratabhvassa vasena bhvanpaatti
kyagatya satiyti vutta. Ajjhattaratatvisihassa pana samdhnassa
vasena hitipaatti cittekaggatyti vuttanti dahabba. Abhinibbidpaatti
cittassti yusakhrossajjanavasena cittassa abhinharaapaatti. Updnapaattti gahaapaatti. Sabbautyti sammsambuddhabhvassa. Etena asammsambuddhassa yusakhrossajjana natthti dasseti. Kilesbhvena
bhagav kamma jahatti dassento padlanpaatti avijjaakosnanti ha.
Yo dukkhamaddakkhi yatonidnanti yo raddhavipassako sabba tebhmaka
dukkha adakkhi passi, taca yatonidna ya hetuka, tampissa kraabhvena taha passi. Kmesu so jantu katha nameyyti so eva paipanno
puriso savatthukmesu kilesakmesu yena pakrena nameyya abhinameyya, so
pakro natthi. Kasm? Km hi loke sagoti atv. Yasm imasmi loke kmasadisa bandhana natthi. Vuttaceta bhagavat na ta daha bandhana-

mhu dhrti-di (dha. pa. 345; sa. ni. 1.121; netti. 106; peako 15), tasm
sakhre sajjanahena sagoti viditv. Tesa satm vinayya sikkheti kyagatsatiyogena satim tesa kmna vpasamya tsupi sikkhsu appamatto
sikkheyyti attho.
Vevacanapaattti khandhdna vevacanapaatti. Adakkhti pana padena
sambandhatt vutta dukkhassa paripaatti cti. Paccatthikato dassanapaattti anatthajananato paccatthikato dassanapaatti. Pvakakappti jalita-aggikkhandhasadis. Papta-uragopamti paptpam-uragopam ca.
Mohasambandhano lokoti aya loko avijjhetukehi sayojanehi bandho.
Bhabbarpova dissatti vipannajjhsayopi myya sheyyena ca paicchditasabhvo bhabbajtika viya attna dasseti. Upadhibandhano blo, tamas parivritoti tassa pana blassa tath dassane sammohatamas parivritatt kmaguesu andnavadassitya kilesbhisakhrehi bandhatt. Tath bhto cya (..0125
blo paitna assir viya khyati alakkhiko eva hutv upahti. Tayida
sabba blassa sato rgdikicanato. Paitassa pana pacakkhun passato
natthi kicananti aya sakhepattho. Mohassena vipalls gahitti ha desanpaatti vipallsnanti. Vipartapaattti vipartkrena upahahamnassa
papan.
Atthi nibbnanti samaabrhmana vcvatthumattameva. Natthi nibbnanti paramatthato alabbhamnasabhvattti vippaipannna micchvda
bhajitu bhagavat vutta atthi, bhikkhave, ajta abhta akata asakhatanti. Tattha hetu dassetu no ceta, bhikkhaveti-di vutta. Tassattho
bhikkhave, yadi asakhat

dhtu na abhavissa, na idha sabbassa sakhatassa nissaraa siy. Nibbnahi rammaa katv pavattamn sammdihi-dayo maggadhamm anavasesakilese samucchindanti, tato tividhassapi vaassa appavattti.
Tatthyamadhippyo yath parieyyatya sa-uttarna kmna rpnaca paipakkhabhta tabbidhurasabhva nissaraa payati, eva
tasabhvna sakhabhadhammna paipakkhabhtena tabbidhuratsabhvena nissaraena bhavitabba, yaca ta nissaraa. S asakhat dhtu.
Kica bhiyyo? Sakhatadhammrammaa vipassana. Api ca anulomaa kilese na samucchedavasena pajahitu sakkoti. Sammutisaccrammaampi pahamajjhndsu a vikkhambhanamattameva karoti, kilesna na
samuccheda, samucchedappahnakaraca ariyamaggaa, tassa sakhatadhammasammutisaccavipartena rammaena bhavitabba, s asakhat dhtu.
Tath nibbna-saddo katthaci visaye avipartattho veditabbo, upacravuttisabbhvato, yath ta shasaddoti.
Atha v atthi, bhikkhave, ajta abhta akata asakhatanti (ud. 73)
vacana avipartattha, bhagavat bhsitatt. Yahi bhagavat bhsita, ta
avipartattha. Yath ta sabbe sakhr anicc, sabbe sakhr dukkh,
sabbe dhamm anattti (ma. ni. 1.353, 356; kath. 753; cani. ajitamavapucchniddesa 4; pai. ma. 1.31; netti. 5; dha. pa. 277-279), evampi yuttivasena asakhatya dhtuy paramatthato sabbhvo veditabbo. Ki v etya yutticintya?
Yasm bhagavat (..0126) atthi, bhikkhave, ajta abhta akata asakhatanti (ud. 73), appaccay dhamm asakhat dhammti (dha. sa. dukamtik7-8) ca, asakhataca vo, bhikkhave, dhamma desessmi asakhatagminica
paipadanti-din (sa. ni. 4.366-367, 377) ca anekehi suttapadehi nibbnadhtuy paramatthato sabbhvo desitoti. Tattha upanayanapaattti paipakkhato
hetu-upanayanassa papan. Jotanpaattti paitassa atthassa siddhiy
paksanpaatti. Sesa sabba suvieyyameva.
Paattihravibhagavaan nihit.

12. Otaraahravibhagavaan
42. Tattha katamo otarao hroti otaraahravibhago. Tattha asekkh vimuttti aya tedhtuke vtargat asekkh phalavimutti. Tniyevti tni asekkhya
vimuttiya saddhdni. Aya indriyehi otarati asekkhya vimuttiy niddhritehi saddhdhi indriyehi savaanya otara.
Pacindriyni vijjti sammsakappo viya sammdihiy upakrakatt pakkhandhe saddhdni cattri indriyni vijjya upakrakatt sagahanavasena
vuttni. Sakhrapariypannnti pacasu khandhesu sakhrakkhandhe antogadhni. Ye sakhr ansavti ta sakhrakkhandha viseseti, aggaphalassa
adhippetatt. Tato eva ca no bhavag. Dhammadhtusagahitti ahrasadh-

tsu dhammadhtusagahit. Yadipi pubbe vtargat asekkh vimutti dassit,


tass pana paipattidassanattha aya ahamasmti annupassti dassanamaggo idha vuttoti imamattha dassetu aya ahamasmti annupassti-di
vutta. Sabba vuttanayameva.
43. Nissitassa calitanti tahdihivasena kamma anavahna. Cutpaptoti aparpara cavana upapatanaca. Nissitapade labbhamna nissayana
uddharanto ha nissayo nmti. Tahnissayoti tahbhiniveso. So hi tahcaritassa patihbhvena tath vutto. Eva (..0127) dihinissayopi dahabbo.
Rattassa cetanti cetanpadhnatt sakhrakkhandhadhammna cetanssena taha eva vadati. Tenevha aya tahnissayoti. Yasm pana vipartbhiniveso mohassa balavabhve eva hoti, tasm y mhassa cetan, aya
dihinissayoti vutta.
Eva cetanssena tahdihiyo vatv idni tattha nippariyyena cetanayeva
gahanto cetan pana sakhrti ha. Y rattassa vedan, aya sukh vedanti sukhya vedanya rgo anusetti katv vutta. Tath adukkhamasukhya
vedanya avijj anusetti ha y sammhassa vedan, aya adukkhamasukh
vedanti. Idha vedanssena cetan vutt. Tahyti taha. Dihiyti dihi.
Yath v sesadhammna tahya nissayabhve puggalo tahya nissitoti
vuccati. Eva tahya sesadhammna paccayabhve puggalo tahya nissitoti vuccatti ha tahya anissitoti.
Passaddhti darathapaippassambhan. Kyikti karajakyasannissit. Cetasikti cittasannissit. Yasm pana s darathapaippassaddhi kyacittna sukhe
sati pka hoti, tasm ya kyika sukhanti-din phalpacrena vuttya
passaddhiy nati-abhvassa kraabhva dassetu passaddhakyoti-di
vutta. Soti eva vimuttacitto khsavo. Rpasakhaye vimuttoti rpna
sakhayasakhte nibbne vimutto. Atthtipi na upetti sassato att ca loko ctipi
tahdihi-upayena na upeti na gahti. Natthti asassatoti. Atthi natthti ekacca
sassata ekacca asassatanti. Nevatthi no natthti amarvikkhepavasena.
Gambhroti uttnabhvahetna kilesna abhvena gambhro. Nibbutoti atthti-din upagamanakilesna vpasamena parinibbuto stibhto.
Idhgatti paralokato idha gati. Gatti idhalokato paralokagamana. Ta pana
punabbhavoti ha peccabhavoti. Idha huranti dvrrammaadhamm dassitti
ubhayamantarenti padena dvrappavattadhamme dassento phassasamuditesu dhammesti ha. Tassattho phassena (..0128) saddhi phassena kraabhtena ca samuditesu sambhtesu viavedansacetanvitakkavicrdidhammesu. Attna na passatti tesa dhammna anattabhveneva tattha
attna na passati. Virajjati virg vimuccatti padehi lokuttaradhammna paiccasamuppdabhva dassento tadatthatya sldnampi pariyyena tabbhvamha lokuttaroti-din.
44. Nmasampayuttoti nmena missito. Sa-updises nibbnadhtti arahattaphala adhippeta. Taca papadhnanti ha sa-updises nibbnadhtu
vijjti. Sesa sabba uttnameva.

Otaraahravibhagavaan nihit.

13. Sodhanahravibhagavaan
45. Tattha katamo sodhano hroti sodhanahravibhago. Tattha bhagav pada
sodhetti avijjya nivuto lokoti (su. ni. 1039; cani. ajitamavapucch 58, ajitamavapucchniddesa 2) vadanto bhagav kenassu nivuto lokoti (su. ni. 1038;
cani. ajitamavapucch 57, ajitamavapucchniddesa 1) yasmat ajitena
pucchvasena vutta pada sodheti nma, tadatthassa vissajjanato. No ca rambhanti na tva rambha sodheti, tu icchitassa atthassa apariyositatt.
Suddho rambhoti tu icchitassa atthassa pabodhitatt sodhito rambhoti
attho. Aapakkhandna dvehakajtna v pucchanakle pucchitna
pucchvisayo avijaa mahgahana viya mahdugga viya ca andhakra
avibhta hoti. Yad ca bhagavat paitehi v bhagavato svakehi apade
pada dassentehi nijjaa nigumba katv pahe vissajjite mahat gandhahatthin abhibhavitv obhaggapadlito gahanappadeso viya vigatandhakro vibhto
upahahamno visodhito nma hoti.
Sodhanahravibhagavaan nihit.

14. Adhihnahravibhagavaan
46. Tattha (..0129) katamo adhihno hroti adhihnahravibhago. Tattha
tath dhrayitabbti ekattavemattatsakhtasmaavisesamattato dhrayitabb, na pana tattha kici vikappetabbti adhippyo. Avikappetabbatya kraa
niddesavravaanya vuttameva. Ta ta phala maggati gavesatti maggo,
tadatthikehi maggyati gavesyatti v maggo. Niratiyahena nirassdahena ca
nirayo. Uddha anugantv tiriya acitti tiracchn. Tiracchnva tiracchnayoni. Petatya petti, ito pecca gatabhvoti attho. Petti eva pettivisayo. Na suranti
na bhsanti na dibbantti asur. Asur eva asurayoni. Dibbehi rpdhi suhu
aggti sagg. Manassa ussannatya manuss. Vna vuccati tah, ta tattha
natthti nibbna. Niraya gacchatti nirayagm. Sesapadesupi eseva nayo. Asurayoniyoti asurayoniy hito, asurajtinibbattanakoti attho. Sagga gametti saggagmiyo. Manussagmti manussalokagm. Paisakhnirodhoti paisakhya
paipakkhabhvanya nirodho, paipakkhe v tath appavatte uppajjanrahassa
paipakkhavuttiy anuppdo. Appaisakhnirodhoti sakhatadhammna sarasanirodho, khaikanirodhoti attho.
47. Rpanti ekattat. Bhtna updyti vemattat. Updrpanti ekattat.
Cakkhyatana pe kabakro hroti vemattat. Tath bhtarpanti ekattat.

Pathavdhtu pe vyodhtti vemattat. Pathavdhtti ekattat. Vsati kr


vemattat. podhtti ekattat. Dvdasa kr vemattat. Tejodhtti ekattat.
Cattro kr vemattat. Vyodhtti ekattat. Cha kr vemattatti imamattha
dassento dvhi krehi dhtuyo pariggahtti-dimha.
Tattha kesti kes nma updinnakasarrahak kakkhaalakkha imasmi
sarre piyekko pathavdhtukohso. Lom nma pe matthaluga nma
sarrahaka kakkhaalakkhaa imasmi sarre piyekko kohsoti aya
vemattat. podhtti-dikohsesu pittdsu (..0130) eseva nayo. Aya pana
viseso yena cti yena tejodhtun kupitena. Santappatti aya kyo santappati
ekhikajardibhvena usumajto hoti. Yena ca jryatti yena aya kyo jaryati.
Indriyavekallata balakkhaya valittacapalitdica pputi. Yena ca pariayhatti yena kupitena aya kyo ayhati, so ca puggalo ayhmi ayhmti
kandanto satadhotasappigostacandandilepana tlavaavtaca paccssati.
Yena ca asitaptakhyitasyita samm parima gacchatti asita v odandi, pta v pnakdi, khyita v pihakhajjakdi, syita v ambapakkamadhuphitdi samm paripka gacchati, rasdibhvena viveka gacchatti attho.
Ettha ca purim tayo tejodht catusamuhn. Pacchimo kammasamuhnova.
Uddhagam vtti uggrahikkrdipavattak uddha rohanavt. Adhogam
vtti uccrapassvdinharaak adho orohanavt. Kucchisay vtti antna
bahivt. Kohsay vtti antna antovt. Agamagnusrino vtti dhamanijlnusrena sakalasarre agamagni anusa samijanapasradinibbattak vt. Asssoti antopavisanansikavto. Passsoti bahinikkhamanansikavto. Ettha ca purim sabbe catusamuhn. Asssapasss cittasamuhn
eva. Eva vemattatdassanavasena vibhgena udha catasso dhtuyo paikklamanasikravasena upasaharanto imehi dvcattlsya krehti-dimha.
Tattha na gayhpaganti na gahaayogga. Sabhvabhvatoti sabhvalakkhaato.

neva dassetu tenha bhagav y ceva kho panti-dimha. Ta sabba


suvieyya.
48. Eva saccamaggarpadhammavasena adhihnahra dassetv idni
avijjvijjdnampi vasena ta dassetu avijjti ekattatti-di vutta. Tattha
dukkhe aanti-dsu yasm avijj dukkhasaccassa ythvasarasalakkhaa (..0131) jnitu paivijjhitu na deti chdetv pariyonandhitv tihati,
tasm dukkhe aanti vuccati. Tath yasm dukkhasamudayassa dukkhanirodhassa dukkhanirodhagminiy paipadya ythvasarasalakkhaa jnitu
paivijjhitu na deti chdetv pariyonandhitv tihati, tasm dukkhanirodhagminiy paipadya aanti vuccati. Pubbanto attaddhabht khandhyatanadhtuyo. Aparanto angataddhabht. Pubbantparanto tadubhaya. Idappaccayat
sakhrdna krani avijjdni. Paiccasamuppann dhamm avijjdhi
nibbatt sakhrdidhamm.
Tatthya avijj yasm attna khandhdna yva paiccasamuppannna
dhammna ythvasarasalakkhaa jnitu paivijjhitu na deti chdetv
pariyonandhitv tihati, tasm pubbante aa yva paiccasamuppannesu
dhammesu aanti vuccati, evya avijj kiccato jtitopi kathit. Ayahi
imni aha hnni jnitu paivijjhitu na detti kiccato kathit. Uppajjamnpi
imesu ahasu hnesu uppajjatti jtito kathit. Eva kiccato jtito ca kathitpi
lakkhaato kathite eva sukathit hotti lakkhaato dassetu aanti-di
vutta.
Tattha a atthnattha krakraa catusaccadhamma vidita
pkaa karoti. Aya pana avijj uppajjitv ta vidita pkaa ktu na detti
apaccankato aa. Dassanantipi pa, s hi ta kra passati. Avijj
pana uppajjitv passitu na detti adassana. Abhisamayotipi pa, s ta
kra abhisameti. Avijj pana uppajjitv ta abhisametu na detti anabhisamayo. Anubodho sambodho paivedhotipi pa, s ta kra anubujjhati
sambujjhati paivijjhati. Avijj pana uppajjitv ta anubujjhitu sambujjhitu paivijjhitu na detti ananubodho asambodho appaivedho. Tath sallakkhaa upalakkhaa paccupalakkhaa samapekkhaantipi pa, s ta kra sallakkhati upalakkhati paccupalakkhati sama samm ca apekkhati. Avijj pana
uppajjitv tassa tath ktu na detti asallakkhaa anupalakkhaa apaccupalakkhaa asamapekkhaanti ca vuccati.
Nssa (..0132) kici paccakkhakamma atthi, sayaca appaccavekkhitv katakammanti appaccakkhakamma. Dummedhna bhvo dummejjha. Blna
bhvo blya. Sampajaanti pa, s atthnattha krakraa catusaccadhamma sampajnti. Avijj pana uppajjitv ta kraa pajnitu na detti asampajaa. Mohanavasena moho. Pamohanavasena pamoho. Sammohanavasena sammoho. Avindiya vindati, vindiya na vindatti avijj. Vaasmi ohanati otaratti avijjogho. Vaasmi yojetti avijjyogo. Appahnahena ceva punappuna uppajjanato ca avijjnusayo. Magge pariyuhitacor viya addhike kusala-

citta pariyuhti viluppatti avijjpariyuhna. Yath nagaradvre palighasakhtya lagiy patitya manussna nagarappaveso pacchijjati, evameva
yassa sakkyanagare aya patit, tassa nibbnasamppaka agamana
pacchijjatti avijjlag nma hoti. Akusalaca ta mlaca, akusalna v
mlanti akusalamla. Ta pana na aa, idhdhippeto mohoti moho akusalamlanti aya ekapadiko avijjya atthuddhro. Aya vemattatti aya avijjya
vemattat.
Vijjti vindiya vindatti vijj, vijjhanahena vijj, viditakaraahena vijj.
Dukkhe anti-dsu dukkhasaccassa ythvasarasalakkhaa jnti
passati paivijjhatti dukkhe ariyasacce visayabhte a dukkhe anti
vutta. Esa nayo sesesupi. Pati tassa tassa atthassa pkaakaraasakhtena papanahena pa, tena tena v aniccdin pakrena dhamme jntti
pa. Pajnankro pajnan. Aniccdni vicinatti vicayo. Pakrehi vicinatti
pavicayo. Catusaccadhamme vicinatti dhammavicayo. Aniccdna sallakkhaavasena sallakkha. Tesayeva pati pati upalakkhaavasena paccupalakkha.
Paitabhvo paicca. Kusalabhvo kosalla. Nipuabhvo nepua. Aniccdna vibhvanavasena vebhaby. Tesayeva cintanavasena cint. Aniccdni upaparikkhatti upaparikkh. Bhrti pathaviy nma, ayampi sahahena
vitthatahena ca bhr viyti bhr. Tena vutta bhr vuccati pathav, tya pathavisamya vitthatya paya samanngatoti bhripaoti (..0133) (mahni. 27).
Api ca bhrti payeveta adhivacana. Bhte atthe ramatti bhr.
Kilese medhati hisatti medh, khippa gahaadhraahena v medh.
Yassuppajjati, ta satta hitapaipattiya sampayutta v ythvalakkhaapaivedhe parietti pariyik. Aniccdivasena dhamme vipassatti vipassan.
Samm pakrehi aniccdni jntti sampajaa. Uppathapaipanne sindhave
vthi-ropanattha patodo viya uppathe dhvanakacitta vthi-ropanattha
vijjhatti patodo viyti patodo. Dassanalakkhae indaha kretti indriya, pasakhta indriya paindriya. Avijjya na kampatti pabala. Kilesacchedanahena pava sattha pasattha. Accuggatahena pava psdo
papsdo. lokanahena pava loko pa-loko.
Obhsanahena pava obhso pa-obhso. Pajjotanahena pava
pajjoto papajjoto. Ratikaraahena ratidyakahena ratijanakahena cittkatahena dullabhaptubhvahena atulahena anomasattaparibhogahena ca
pava ratana paratana. Na tena satt muyhanti, saya v rammae
na muyhatti amoho. Dhammavicayapada vuttatthameva. Kasm paneta puna
vuttanti? Amohassa mohapaipakkhabhvadpanattha. Teneta dpeti yvya
amoho, so na kevala mohato ao dhammo, mohassa paipakkho dhammavicayasakhto amohova idhdhippetoti. Sammdihti ythvaniyynikakusaladihi.
Dhammavicayasakhto pasattho sundaro v bojjhagoti dhammavicayasambojjhago. Maggaganti ariyamaggassa aga kraanti maggaga. Ariyamaggassa antogadhatt maggapariypannanti.
Asasampattti savirgabhvanvasena pavattit asaabhavpapatti-

nibbattanasampatti. Anuppanne hi buddhe ekacce titthyatane pabbajitv vyokasie parikamma katv catutthajjhna nibbattetv jhn vuhya saya
dosa passanti, saya sati hatthaccheddidukkhaceva sabbabhayni (..0134)
ca honti, ala imya saya, sabhvo santoti eva saya dosa
passitv savirgavasena catutthajjhna nibbattetv aparihnajjhn kla
katv asasu nibbattanti. Citta nesa cuticittanirodheneva idha nivattati, rpakkhandhamattameva tattha nibbattati.
Te yath nma jiyvegukkhitto saro yattako jiyvego, tattakameva kse
gacchati, evameva jhnavegukkhitt upapajjitv yattako jhnavego, tattakameva
kla tihanti. Jhnavege pana parikkhe tattha rpakkhandho antaradhyati,
idha paisandhisa uppajjati, ta sandhya vutta asaabhavpapattinibbattanasampattti. Vibhtasasampattti viacyatanasampatti. S hi
pahamruppaviassa
pahamruppasayapi vibhvanato vibhtasati vuccati. Keci vibhtarpasati pahanti, tesa matena vibhtarpasampatti nma sesruppasampattiyo. Ses sampattiyo suvieyyva.
Nevasekkhansekkho jhyti jhnalbh puthujjano. jniyo jhyti arah,
sabbepi v ariyapuggal. Assakhaluko jhyti khalukassasadiso jhy. Tath hi
khaluko asso damatha na upeti ito cito ca yathruci dhvati, evameva yo
puthujjano abhilbh, so abhi assdetv alamettvat, katamettvatti
uttaridamathya aparisakkanto abhicittavasena ito cito ca dhvati pavattati, so
assakhaluko jhyti vutto. Dihuttaro jhyti jhnalbh dihigatiko. Pauttaro
jhyti lakkhapanijjhnena jhy, sabbo eva v padhiko jhy.
Sarao samdhti akusalacittekaggat, sabbopi v ssavo samdhi. Arao samdhti sabbo kusalbykato samdhi, lokuttaro eva v. Savero samdhti paighacittesu ekaggat. Avero samdhti mettcetovimutti. Anantaradukepi eseva nayo.
Smiso samdhti lokiyasamdhi. So hi anatikkantavamisalokmisatya
smiso. Nirmiso samdhti lokuttaro samdhi. Sasakhro samdhti dukkhpaipado dandhbhio sukhpaipado ca dandhbhio. So hi sasakhrena
sappayogena cittena paccankadhamme kicchena (..0135) kasirena niggahetv
adhigantabbo. Itaro asakhro samdhi. Ekasabhvito samdhti sukkhavipassakassa samdhi. Ubhayasabhvito samdhti samathaynikassa samdhi.
Ubhayato bhvitabhvano samdhti kyasakkhino ubhatobhgavimuttassa ca
samdhi. So hi ubhayato bhgehi ubhayato bhvitabhvano.
ghapaipadti kmna orohanapaipatti, kmasukhnuyogoti attho. Nijjhmapaipadti kmassa nijjhpanavasena khedanavasena pavatt paipatti, attakilamathnuyogoti attho. Akkham paipadti-dsu padhnakaraakle stdni asahantassa paipad, tni nakkhamatti akkham. Sahantassa pana tni khamatti
kham. Uppanna kmavitakka ndhivsetti-din (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.14; 6.
58) nayena micchvitakke sametti sam. Manacchahni indriyni dametti dam
paipad.
Evanti imin vuttanayena. Yo dhammoti yo koci jti-didhammo. Yassa dhammassti tato aassa jardidhammassa. Samnabhvoti dukkhdibhvena samna-

bhvo. Ekattatyti samnatya dukkhdibhvna ekbhvena. Ek bhavatti


anekopi dukkhanti-din ekasaddbhidheyyatya ek bhavati. Etena ekattatya
lakkhaamha. Yena yena v pana vilakkhaoti yo dhammo yassa dhammassa
yena yena bhvena visadiso. Tena tena vematta gacchatti tena tena bhvena
so dhammo tassa dhammassa vemattata visadisatta gacchati, dukkhabhvena samnopi jti-diko abhinibbatti-dibhvena jardikassa visihata gacchatti attho. Imin vemattatya lakkhaamha.
Idni tva ekattavemattatvisaye niyojetv dassetu sutte v veyykarae vti-di vutta. Tattha pucchitanti pucchvasena desitasuttavasena vutta, na
pana adhihnahrassa pucchvisayatya. Sesa uttnameva.
Adhihnahravibhagavaan nihit.

15. Parikkhrahravibhagavaan
49. Tattha (..0136) katamo parikkhro hroti parikkhrahravibhago. Tattha yo
dhammo ya dhamma janayati, tassa so parikkhroti sakhepato parikkhralakkhaa vatv ta vibhgena dassetu kilakkhaoti-di vutta. Tattha
hinoti attano phala paikraabhva gacchatti hetu. Paicca etasm phala
etti paccayo. Kicpi hetupaccayasaddehi kraameva vuccati, tathpi tattha
visesa vibhgena dassetu

asdhraalakkhaoti-di vutta. Sabhvo hetti samnabhvo bja hetu.


Nanu ca bja akurdisadisa na hotti? No na hoti, aato hi tdisassa anuppajjanato.
Yath v panti-dinpi udharaantaradassanena hetupaccayna visesameva vibhveti. Tattha duddhanti khra. Dadhi bhavatti ekattanayena abhedopacrena v vutta, na aath. Na hi khra dadhi hoti. Tenevha na catthi ekaklasamavadhna duddhassa ca dadhissa cti. Atha v ghae duddha
pakkhitta dadhi bhavati, dadhi tattha klantare jyati paccayantarasamyogena,
tasm na catthi ekaklasamavadhna duddhassa ca dadhissa ca rasakhravipkdhi bhinnasabhvatt. Evamevanti yath hetubhtassa khrassa phalabhtena
dadhin na ekaklasamavadhna, evamaasspi hetussa phalena na ekaklasamavadhna, na tath paccayassa, na hi paccayo ekantena phalena bhinnaklo evti. Evampi hetupaccayna viseso veditabboti adhippyo.
Eva bhira hetupaccayavibhga dassetv idni ajjhattika dassetu
ayahi sasroti-di vutta. Tattha avijj avijjya hetti vutte ki ekasmi
cittuppde anek avijj vijjantti? ha purimik avijj pacchimikya avijjya hetti. Tena ekasmi kle hetuphalna samavadhna natthti etamevattha samattheti. Tattha purimik avijjti-din hetuphalabhtna avijjna vibhga
dasseti. Bjakuro viyti-din imamattha dasseti yath bja akurassa hetu
honta samanantarahetutya hetu hoti. Ya pana bjato phala nibbattati, tassa
bja paramparahetutya hetu hoti. Eva avijjyapi hetubhve dahabbanti.
Puna (..0137) yath v panti-dinpi hetupaccayavibhgameva dasseti.
Tattha thlakanti dpakapallik. Anaggikanti aggi vin. Dpetunti jletu. Iti
sabhvo hetti eva padpujjlandsu aggi-dipadpasadisa kraa sabhvo
hetu. Parabhvo paccayoti tattheva kapallikvaiteldisadiso aggito ao
sabhvo paccayo. Ajjhattikoti niyakajjhattiko niyakajjhatte bhavo. Bhiroti tato
bahibhto. Janakoti nibbattako. Parigghakoti upatthambhako. Asdhraoti veiko. Sdhraoti aesampi paccayuppannna samno.
Idni yasm kraa parikkhroti vutta, kraabhvo ca phalpekkhya,
tasm kraassa yo kraabhvo yath ca so hoti, yaca phala yo ca tassa
viseso, yo ca kraaphalna sambandho, ta sabba vibhvetu avupacchedatthoti-di vutta. Tattha kraaphalabhvena sambandhat santati. Ko ca
tattha sambandho, ko kraaphalabhvo ca? So eva avupacchedattho. Yo phalabhto aassa akraa hutv nirujjhati, so vupacchinno nma hoti, yath ta
arahato cuticitta. Yo pana attano anurpassa phalassa hetu hutv nirujjhati, so
anupacchinno eva nma hoti, hetuphalasambandhassa vijjamnattti ha avupacchedattho santati-atthoti.
Yasm ca kraato nibbatta phala nma, na anibbatta, tasm nibbatti-attho phalatthoti vutta. Yasm pana purimabhavena anantarabhavapaisandhnavasena pavatt upapattikkhandh punabbhavo, tasm vutta paisandhi-attho punabbhavatthoti. Tath yassa puggalassa kiles uppajjanti, ta palibundhenti samm paipajjitu na denti. Yva ca maggena asamugghtit, tva

anusenti nma, tena vutta palibodhattho pariyuhnattho, asamugghtattho


anusayatthoti. Paribhisamayavasena parite na kadci ta nmarpakurassa kraa hessatti ha aparitattho viassa bjatthoti. Yattha avupacchedo tattha santatti yattha rprpappavattiya yathvutto avupacchedo,
tattha santativohro (..0138). Yattha santati tattha nibbattti-di paccayaparamparadassana hetuphalasambandhavibhvanameva.
Yath v pana cakkhuca paiccti-din sabhvo hetti vuttamevattha
vibhgena dasseti. Tattha sannissayatyti upanissayapaccayatya. Manasikroti kiriymanodhtu. S hi cakkhuviassa viabhvena samnajtitya
sabhvo hetu. Sakhr viassa paccayo sabhvo hetti pudi-abhisakhr paisandhiviassa paccayo, tattha yo sabhvo, so hetti. Sakhrti
cettha sabbo lokiyo kusalkusalacittuppdo adhippeto. Imin nayena sesapadesupi attho veditabbo. Eva yo koci upanissayo sabbo so parikkhroti yathvuttappabhedo yo koci paccayo, so sabbo attano phalassa parikkharaato abhisakharaato parikkhro. Tassa niddhretv kathana parikkhro hroti.
Parikkhrahravibhagavaan nihit.

16. Samropanahravibhagavaan
50. Tattha katamo samropano hroti samropanahravibhago. Tattha
ekasmi padahneti yasmi kismici ekasmi kraabhte dhamme suttena
gahite. Yattakni padahnni otarantti yattakni aesa kraabhtni tasmi
dhamme samosaranti. Sabbni tni samropayitabbnti sabbni tni padahnni padahnabht dhamm samm niddhraavasena netv desanya ropetabb, desanruhe viya katv kathetabbti attho. Yath vae hre ekamhi
padahne, pariyesati sesaka padahnanti (netti. 4 niddesavra) vacanato
anekesa padahnna pariyesan vutt, evamidhpi bahna padahnna samropan ktabbti dassento yath vae hreti ha. Na kevala
padahnavaseneva samropan, atha kho vevacanabhvanpahnavasenapi
samropan ktabbti dassento tattha samropan catubbidhti-dimha.
Kasm (..0139) panettha padahnavevacanni gahitni, nanu padahnavevacanahre eva ayamattho vibhvitoti? Saccameta, idha pana padahnavevacanaggahaa bhvanpahnna adhihnavisayadassanatthaceva tesa
adhivacanavibhgadassanatthaca. Evahi bhvanpahnni suvieyyni
honti sukarni ca papetu. Ida padahnanti ida tividha sucarita
buddhna ssanassa ovdassa visaydhihnabhvato padahna. Tattha
kyikanti-din thi sucaritehi sldayo tayo khandhe samathavipassan tatiyacatutthaphalni ca niddhretv dasseti, ta suvieyyameva. Vanyatti vana,
vanati, vanute iti v vana. Tattha yasm paca kmagu kmatahya, nimittaggho anubyajanagghassa, ajjhattikabhirni yatanni tappaibandhachanda-

rgdna, anusay ca pariyuhnna krani honti, tasm tamattha


dassetu paca kmaguti-di vutta.
51. Aya vevacanena samropanti yo rgavirg cetovimutti sekkhaphala,
angmiphala, kmadhtusamatikkamananti etehi pariyyavacanehi tatiyaphalassa niddeso, tath yo avijjvirg pavimutti asekkhaphala, aggaphala
arahatta, tedhtukasamatikkamananti etehi pariyyavacanehi catutthaphalassa niddeso, yo ca paindriyanti-dhi pariyyavacanehi paya niddeso,
aya vevacanehi ca samropan.
Tasmtiha tva, bhikkhu, kye kynupass viharhti-di lakkhaahravibhagavaanya vuttanayena veditabba. Kevala tattha ekalakkhaatt avuttnampi vuttabhvadassanavaseneva gata, idha bhvansamropanavasenti
ayameva viseso. Kynupassan visesato asubhnupassan eva kmargatadekahakilesna ekantapaipakkhti asubhasa kabakrhrapariya paribandhakiles kmupdna kmayogo abhijjhkyagantho kmsavo kmogho
rgasalla rpadhammapariya paipakkhakiles rpadhammesu rgo chandgatigamananti etesa ppadhammna pahnya savattatti imamattha
dasseti kye kynupass viharantoti-din.
Tath (..0140) vedannupassan visesato dukkhnupassanti, s
Yo sukha dukkhato adda, dukkhamaddakkhi sallato;
adukkhamasukha santa, adakkhi na aniccatoti. (sa. ni. 4.253; itivu.
53)
divacanato sabba vedana dukkhanti passant sukhasaya vedanhetupariya paribandhakilesna gosldhi bhavasuddhi hotti vedanssdena
pavattassa
bhavupdnasakhtassa
slabbatupdnassa
vedanvasena
anattha me acarti-dinayappavattassa (d. ni. 3.340; a. ni. 9.29; 10.79; dha. sa.
1237; vibha. 909, 960) bypdakyaganthassa dosasallassa vedanssdavaseneva pavattassa bhavayogabhavbhavabhavoghasakhtassa bhavargassa
bhavapariya paribandhakakilesna vedanvisayassa rgassa dosgatigamanassa ca pahnya savattatti etamattha dasseti vedansu vedannupassti-din.
Tath cittnupassan visesato aniccnupassanti, s citta aniccanti
passant tattha yebhuyyena satt niccasainoti niccasaya vihrapariya paribandhakilesna niccbhinivesapaipakkhato eva dihupdna
dihiyogaslabbataparmsakyaganthadihsavadihoghasakhtya
dihiy
niccasanimittassa seyyohamasmti-dinayappavattassa (dha. sa. 1239;
vibha. 832, 866, 962) mnasallassa sapariya paipakkhakilesna
saya rgassa dihbhinivesassa appahnatt uppajjanakassa bhaygatigamanassa ca pahnya savattatti imamattha dasseti citte cittnupassti-din.
Tath dhammnupassan visesato anattasati, s sakhresu attasaya
manosacetanhrapariya paipakkhakilesna sakkyadihiy idameva
saccanti (ma. ni. 2.187, 202-203; 3.27) pavattassa micchbhinivesassa micchbhinivesahetukya avijjyoga-avijjsava-avijjoghamohasallasakhtya avijjya

sakhrapariya paribandhakilesna sakhresu rgassa mohgatigamanassa (..0141) ca pahnya savattatti imamattha dasseti dhammesu dhammnupass viharantoti-din. Sesa uttnameva.
Samropanahravibhagavaan nihit.
Nihit ca hravibhagavaan.

1. Desanhrasamptavaan
Eva suparikammakatya bhmiy nnvani muttapupphni pakiranto viya
susikkhitasippcariyavicritesu surattasuvalakresu nnvidharasijlasamujjalni vividhni mairatanni bandhanto viya mahpathavi parivattetv
pappaakoja khdpento viya yojanikamadhugaa petv sumadhurasa
pyento viya ca yasm mahkaccno nnsuttapadese udharanto soasa hre
vibhajitv idni te ekasmiyeva sutte yojetv dassento hrasamptavra
rabhi. rabhanto ca yya niddesavre
52. Soasa hr pahama, disalocanato dis viloketv.
sakhipiya akusena hi, nayehi thi niddise suttanti.
Gth vutt. Yasm ta hravibhagavro nappayojeti, vippakiavisayatt,
nayavicrassa ca antaritatt. Anekehi suttapadesehi hrna vibhgadassanameva hi hravibhagavro. Hrasamptavro pana ta payojeti, ekasmiyeva
suttapadese soasa hre

yojetvva tadanantara nayasamuhnassa kathitatt. Tasm soasa hr


pahamanti gtha paccmasitv tass niddeso kuhi dahabbo, hrasampteti ha. Tassattho tass gthya niddeso kattha dahabboti. Etena suttesu
hrna yojannayadassana hrasamptavroti dasseti. Hrasamptapadassa attho vutto eva.
Arakkhitena (..0142) cittenti cakkhudvrdsu sati-rakkhbhvena aguttena
cittena. Micchdihihatenti sassatdimicchbhinivesadsitena. Thinamiddhbhibhtenti cittassa kyassa ca akalyatlakkhaehi thinamiddhehi ajjhotthaena.
Vasa mrassa gacchatti kilesamrdna yathkma karayo hotti aya
tva gthya padattho.
Pamdanti arakkhitena cittenti ida pada chasu dvresu sativosaggalakkhaa pamda katheti. Ta maccuno padanti ta pamajjana guamraato maccusakhtassa mrassa vasavattanahna, tena arakkhitena cittena,
vasa mrassa gacchatti pahamapda catutthapdena sambandhitv
dasseti. So vipallsoti ya aniccassa khandhapacakassa niccanti dassana,
so vipallso vipariyesaggho. Tenevha vipartagghalakkhao vipallsoti.
Sabba vipallsasmaena gahetv tassa adhihna pucchati ki vipallsayatti. Smaassa ca viseso adhihnabhvena voharyatti ha saa citta
dihimitti. Ta vipallsayatti padena sambandhitabba. Tesu savipallso
sabbamuduko, aniccdikassa visayassa micchvasena upahitkraggahaamatta migapotakna tiapurisakesu purisoti uppannasa viya. Cittavipallso tato balavataro, amai-dike visaye mai-di-krena upahahante tath
sannihna viya niccdito sannihnamatta. Dihivipallso pana sabbabalavataro ya ya rammaa yath yath upahti, tath tath na sassatdivasena idameva sacca moghamaanti abhinivisanto pavattati. Tattha savipallso cittavipallsassa kraa, cittavipallso dihivipallsassa kraa hoti.
Idni vipallsna pavattihna visaya dassetu so kuhi vipallsayati,
catsu attabhvavatthsti ha. Tattha attabhvavatthsti pacasu updnakkhandhesu. Te hi hito aha mno etthti att, attti bhavati ettha buddhi
vohro cti attabhvo, so eva subhdna vipallsassa ca adhihnabhvato
vatthu cti attabhvavatthti vuccati. Rpa attato samanupassatti-din
tesa sabbavipallsamlabhtya sakkyadihiy pavattihnabhvena attabhvavatthuta dassetv puna vipallsna pavatti-krena saddhi (..0143)
visaya vibhajitv dassetu rpa pahama vipallsavatthu asubhe sunti vutta. Ta sabba suvieyya. Puna mlakraavasena vipallse vibhajitv dassetu dve dhamm cittassa sakilesti-dimha. Tattha kicpi avijjrahit tah natthi, avijj ca subhasukhasanampi paccayo eva, tathpi tah
etsa stisaya paccayoti dassetu tahnivuta pe dukkhe sukhanti
vutta. Dihinivutanti dihissena avijj vuttti avijjnivutanti attho. Kmacettha
tahrahit dihi natthi, tahpi dihiy paccayo eva. Tahpi nicca attti ayoniso ummujjantna tathpavattamicchbhinivesassa moho visesapaccayoti
dassetu dihinivuta pe attti vutta.

Yo dihivipallsoti anicce nicca, anattani attti pavattampi vipallsadvaya


sandhyha so atta rpa pe atta via attato samanupassatti.
Etena ahrasavidhopi pubbantnukappikavdo pacchimna dvinna vipallsna vasena hotti dasseti. Tahvipallsoti tahmlako vipallso. Asubhe
subha, dukkhe sukhanti eta vipallsadvaya sandhya vadati. Angata
rpa abhinandatti angata rpa dihbhinandanavasena abhinandati. Angata vedana, saa, sakhre, via abhinandatti etthpi eseva nayo.
Etena catucattlsavidhopi aparantnukappikavdo yebhuyyena purimna
dvinna vipallsna vasena hotti dasseti. Dve dhamm cittassa upakkilesti
eva paramasvajjassa vipallsassa mlakraanti visesato dve dhamm
cittassa upakkiles tah ca avijj cti te sarpato dasseti. Thi visujjhanta
citta visujjhatti paipakkhavasenapi tsa upakkilesabhvayeva vibhveti, na
hi tah-avijjsu pahnsu koci sakilesadhammo na pahyatti. Yath ca vipallsna mlakraa tahvijj, eva sakalasspi vaassa mlakraanti yathnusandhinva gtha nihapetu tesanti-di vutta. Tattha tesanti yesa arakkhita citta micchdihihataca, tesa. Avijjnvarananti-din mrassa
vasagamanena andimatisasre sasaraanti dasseti.
Thinamiddhbhibhtenti ettha thina nmti-din thinamiddhna
sarpa dasseti. Tehi cittassa abhibhtat suvieyyvti ta anmasitv kilesamraggahaeneva (..0144) tanimitt abhisakhramrakhandhamramaccumr gahit evti kilesamrassa ca sattamrassa cti ca-saddena v tesampi
gahaa katanti dahabba. So hi nivuto sasrbhimukhoti so mravasa
gato, tato eva nivuto kilesehi yva na mrabandhana chijjati, tva sasrbhimukhova hoti, na visakhrbhimukhoti adhippyo. Imni bhagavat dve saccni
desitni. Katha desitni?
Tattha duvidh kath abhidhammanissit ca suttantanissit ca. Tsu abhidhammanissit nma arakkhitena cittenti rattampi citta arakkhita, duhampi
citta arakkhita, mhampi citta arakkhita. Tattha ratta citta ahanna
lobhasahagatacittuppdna vasena veditabba, duha citta dvinna paighacittuppdna vasena veditabba, mha citta dvinna momhacittuppdna vasena veditabba. Yva imesa cittuppdna vasena indriyna
agutti agopyan aplan anrakkh sativosaggo pamdo cittassa asavaro,
eva arakkhita citta hoti. Micchdihihata nma citta catunna dihisampayuttacittuppdna vasena veditabba, thinamiddhbhibhta nma citta
pacanna sasakhrikkusalacittuppdna vasena veditabba. Eva
sabbepi aggahitaggahaena dvdasa akusalacittuppd honti. Te katame
dhamm akusal? Yasmi samaye akusala citta uppanna hotti-din cittuppdakae (dha. sa. 365) akusalacittuppdadesanvasena vitthrato vattabb.
Mrassti ettha paca mr. Tesu kilesamrassa catunna savna catunna
oghna catunna yogna catunna ganthna catunna updnna
ahanna nvarana dasanna kilesavatthna vasena savagocchakdsu
(dha. sa. dukamtik 14-19, 1102) vuttanayena, tath jtimado gottamado rogya-

madoti-din khuddakavatthuvibhage (vibha. 832) gatna sattanna kilesnaca vasena vibhgo vattabbo. Aya tvettha abhidhammanissit kath.
Suttantanissit (ma. ni. 1.347; a. ni. 11.17) pana arakkhitena cittenti cakkhun
rpa disv nimittaggh hoti anubyajanaggh, yatvdhikaraamena cakkhundriya asavuta viharanta abhijjhdomanass ppak akusal dhamm
anvssaveyyu, tassa (..0145) savarya na paipajjati, na rakkhati cakkhundriya, cakkhundriye na savara pajjati. Sotena pe ghnena jivhya
kyena manas pe manindriyena savara pajjati (ma. ni. 1.347, 411,
421; 2.419; 3.15, 75). Eva arakkhita citta hoti. Micchdihihatena cti
micchdihihata nma citta pubbantakappanavasena v aparantakappanavasena v pubbantparantakappanavasena v micchbhinivisantassa ayoniso
ummujjantassa sassato lokoti v pe neva hoti na na hoti tathgato para
marati (vibha. 937; pai. ma. 1.140) v y dihi, tya hata upahata. Y ca
kho im cattro sassatavd pe paca paramadihadhammanibbnavdti brahmajle (d. ni. 1.30 dayo) pacattaye (ma. ni. 3.21 dayo) ca gat
dvsahi dihiyo, tsa vasena cittassa micchdihihatabhvo kathetabbo.
Thinamiddhbhibhtenti thina nma cittassa akammaat. Middha nma
vedandikkhandhattayassa akammaat. Tath thina anusshasahanana.
Middha asattivighto. Iti thinena middhena ca citta abhibhta ajjhotthaa
upadduta sakocanappatta laypanna. Vasa mrassa gacchatti vaso
nma icch lobho adhippyo ruci kakh atti. Mroti paca mr
khandhamro abhisakhramro maccumro devaputtamro kilesamroti.
Gacchatti tesa vasa iccha pe atti gacchati upagacchati upeti
vattati anuvattati ntikkamatti. Tena vuccati vasa mrassa gacchatti.
Tattha yathvutt akusal dhamm, tahvijj eva v samudayasacca. Yo so
vasa mrassa gacchatti vutto, so ye pacupdnakkhandhe updya
paatto, te pacakkhandh dukkhasacca. Eva bhagavat idha dve saccni
desitni. Tenevha dukkha samudayo cti. Tesa bhagav pariya ca
pahnya ca dhamma desetti vuttamevattha pkaatara ktu dukkhassa
pariya samudayassa pahnyti vutta. Katha desetti ce
Tasm rakkhitacittassa, sammsakappagocaro;
sammdihi purakkhatv, atvna udayabbaya;
thinamiddhbhibh bhikkhu, sabb duggatiyo jaheti. (ud. 32)
Gthya (..0146). Tassattho yasm arakkhitena cittena vasa mrassa
gacchati, tasm satisavarena manacchahna indriyna rakkhaena rakkhitacitto assa. Sammsakappagocaroti yasm kmasakappdimicchsakappagocaro tath tath ayoniso vikappetv nnvidhni micchdassanni gahti.
Tato eva ca micchdihihatena cittena vasa mrassa gacchati, tasm yonisomanasikrena kamma karonto nekkhammasakappdisammsakappagocaro
assa. Sammdihi purakkhatvti sammsakappagocaratya vidhutamicchdassano kammassakatlakkhaa yathbhtaalakkhaaca sammdihi
pubbagama katv slasamdhsu yuttappayutto. Tato eva ca atvna udaya-

bbaya pacasu updnakkhandhesu samapasya krehi uppda nirodhaca atv vipassana ussukkpetv anukkamena ariyamagge gahanto
aggamaggena thinamiddhbhibh bhikkhu sabb duggatiyo jaheti eva sabbaso
bhinnakilesatt bhikkhu khsavo yathsambhava tividhadukkhatyogena
duggatisakht sabbpi gatiyo jaheyya, tsa parabhge nibbne tiheyyti
attho.
Ya tahya avijjya ca pahna, aya nirodhoti pahnassa nirodhassa
paccayabhvato asakhatadhtu pahna nirodhoti ca vutt. Imni cattri saccnti purimagthya purimni dve, pacchimagthya pacchimni dveti dvhi
gthhi bhsitni imni cattri ariyasaccni. Tesu samudayena assdo, dukkhena
dnavo, magganirodhehi nissaraa, sabbagatijahana phala, rakkhitacittatdiko upyo, arakkhitacittatdinisedhanamukhena rakkhitacittatdsu niyojana
bhagavato attti. Eva desanhrapadatth assddayo niddhretabb. Tenevha niyutto desanhrasamptoti.
Desanhrasamptavaan nihit.

2. Vicayahrasamptavaan
53. Eva (..0147) desanhrasampta dassetv idni vicayahrasampta
dassento yasm desanhrapadatthavicayo vicayahro, tasm desanhre vipallsahetubhvena niddhritya tahya kusaldivibhgapavicayamukhena vicayahrasampta dassetu tattha tah duvidhti-di raddha. Tattha kusalti
kusaladhammramma. Kusala-saddo cettha bhitikasutte (ma. ni. 2.358 dayo)
viya anavajjatthe dahabbo. Kasm panettha tah kusalapariyyena uddha?
Heh desanhre vipallsahetubhvena taha uddharitv tass vasena
sakilesapakkho

dassito. Vicittapaibhnatya pana idhpi tahmukheneva vodnapakkha


dassetu kusalapariyyena tah uddha. Tattha sasra gametti sasragmin, sasranyikti attho. Apacaya nibbna gametti apacayagmin.
Katha pana tah apacayagminti? ha pahnatahti. Tadagdippahnassa hetubht tah. Katha pana ekantasvajjya tahya kusalabhvoti?
Sevitabbabhvato. Yath tah, eva mnopi duvidho kusalopi akusalopi, na
tah evti tahya nidassanabhvena mno vutto.
Tattha mnassa yathdhippeta kusaldibhva dassetu ya mna
nissyti-dimha. Vuttaheta bhagavat mnamaha, devnaminda, duvidhena vadmi sevitabbampi asevitabbampti-di. Ya nekkhammassita domanassanti-di kusalti vuttatahya sarpadassanattha vutta. Tattha nekkhammassita domanassa nma
Tattha katamni cha nekkhammassitni domanassni? Rpnatveva aniccata viditv viparimavirganirodha pubbe ceva rp etarahi ca, sabbete
rp anicc dukkh viparimadhammti evameta yathbhta sammappaya disv anuttaresu vimokkhesu piha upahpeti kudssu nmha tadyatana upasampajja viharissmi, yadariy etarahi yatana upasampajja
viharantti. Iti anuttaresu vimokkhesu piha upahpayato uppajjati (..0148)
pih, pihpaccay domanassa. Ya evarpa domanassa, ida vuccati
nekkhammassita domanassanti (ma. ni. 3.307)
Eva chasu dvresu ihrammae pthagate anuttaravimokkhasakhta-ariyaphaladhammesu piha upahpetv tadadhigamya aniccdivasena vipassana
upahpetv ussukkpetu asakkontassa imampi pakkha imampi msa,
imampi savacchara, vipassana ussukkpetv ariyabhmi samppuitu
nsakkhinti anusocato uppanna domanassa nekkhammavasena vipassanvasena anussativasena pahamajjhndivasena paipattiy hetubhvena uppajjanato nekkhammassita domanassa nma. Aya tah kusalti aya pihti
vutt tah kusal. Katha? Rgavirg cetovimutti, tadramma kusalti. Ida
vutta hoti rgavirg cetovimutti, na sabhvena kusal, anavajjahena kusal.
Ta uddissa pavattiy tadramma pana tah kusalrammaatya kusalti.
Avijjvirg pavimutti anavajjahena kusal. Tassti pavimuttiy. Yya
vasena tasm rakkhitacittassti gthya sabb duggatiyo jaheti vutta.
Iti ciratara vipassanparivsa parivasitv dukkhpaipaddandhbhiya
adhigatya pavimuttiy vasena vicayahrasampta dassetu tass ko pavicayoti-di raddha. Tattha yasm pavimutti ariyamaggamlik, tasm catutthajjhnapdake ariyamaggadhamme uddisitv tesa gamanapaipada
dassetu kattha dahabbo, catutthe jhneti-di vutta. Tattha pramityti
ukkasagatya catutthajjhnabhvanya. Yehi ahahi agehi samanngata
catutthajjhnacitta vutta, tni agni dassetu parisuddhanti-di vutta.
Tattha upekkhsatiprisuddhibhvena parisuddha. Parisuddhatt eva pariyodta, pabhassaranti vutta hoti. Sukhdna paccayaghtena vtargdi-agaatt anagaa. Anagaatt eva vigatpakkilesa, agaena hi citta upa-

kkilissati, subhvitatt mudubhta vasibhvappattanti attho. Vase vattamnahi citta mudti vuccati. Mudutt eva ca kammaniya, kammakkhama
kammayogganti attho. Muduhi citta kammaniya hoti (..0149), eva bhvita
muduca hoti kammaniyaca, yathayida, bhikkhave, cittanti (a. ni. 1.22). Etesu
parisuddhabhvdsu hitatt hita. hitattyeva nejappatta, acala nirijananti attho. Mudukammaabhvena v attano vase hitatt hita. Saddhdhi
pariggahitatt nejappatta. Saddhpariggahitahi citta assaddhiyena na
ijati, vriyapariggahita kosajjena na ijati, satipariggahita pamdena na ijati,
samdhipariggahita uddhaccena na ijati, papariggahita avijjya na ijati,
obhsagata kilesandhakrena na ijati. Imehi chahi dhammehi pariggahita
nejappatta hoti. Eva ahagasamanngata citta abhinhrakkhama
hoti. Abhisacchikarayna dhammna abhisacchikiriyya.
Aparo nayo catutthajjhnasamdhin samhita citta nvaraadrbhvena
parisuddha. Vitakkdisamatikkamena pariyodta. Jhnapailbhapaccankna ppakna icchvacarna abhvena anagaa. Icchvacarnanti
icchya avacarna icchvasena otina pavattna nnappakrna
kopa-apaccaynanti attho. Abhijjhdna cittupakkilesna vigamena vigatpakkilesa. Ubhayampi ceta anagaasuttavatthasuttna (ma. ni. 1.57 dayo;
70 dayo) vasena veditabba. Vasippattiy mudubhta. Iddhipdabhvpagamena kammaniya. Bhvanpripriy patabhvpagamena hita nejappatta. Yath nejabhvappatta nejappatta hoti, eva hitanti attho.
Evampi ahagasamanngata citta abhinhrakkhama hoti. Abhisacchikarayna dhammna abhisacchikiriyya pdaka padahnabhta.
Tenevha so tattha ahavidha adhigacchati cha abhi dve ca viseseti.
Tattha soti adhigatacatutthajjhno yog. Tatthti tasmi catutthajjhne adhihnabhte. Ahavidha adhigacchatti ahavidha gua adhigacchati. Ko pana
so ahavidho guoti? ha cha abhi dve ca viseseti. Manomayiddhi vipassanaca. Ta cittanti catutthajjhnacitta. Yato parisuddha, tato pariyodtanti-din purima purima pacchimassa pacchimassa kraavacananti dasseti.
Tadubhayanti yesa rgdi-agana abhijjhdi-upakkilesnaca abhvena
anagaa vigatpakkilesanti (..0150) ca vutta. Tni agani upakkiles
cti ta ubhaya. Tadubhaya tahsabhvatt tahya anulomanato ca tahpakkho. Y ca ijanti y ca cittassa asamdnena phandan. Ahitti anavahna. Aya dihipakkhoti y ijan ahiti ca, aya micchbhinivesahetutya
dihipakkho.
Cattri indriynti-din vedantopi catutthajjhna vibhveti. Eva ahagasamanngata
catutthajjhnacitta
upari abhidhigamya abhinhrakkhama hoti. S ca abhinhrakkhamat cuddasahi krehi ciavasibhvasseva hoti. So ca vasibhvo ahasampattilbhino, na rpvacarajjhnamattalbhinoti ruppasampattiy manasikravidhi dassento so uparima sampatti
santato manasikarotti-dimha. Tattha uparima sampattinti ksnacyatanasampatti. Santato manasikarotti agasantatyapi rammaasantatyapi

santti manasikaroti. Yato yato hi ruppasampatti santato manasikaroti, tato


tato rpvacarajjhna avpasanta hutv upahti. Tenevha tassa uparima pe sahahatti. Ukkah ca paighasati paighasasakhtsu pacaviasasu anabhirati sahahati. So sabbasoti-din ekadesena ruppasampatti dasseti. Abhibhinhro rpasati rpvacarasa
nmet yvadeva abhiatthbhinhramatta, na pana arpvacarasampattiyo
viya santti adhippyo. Vokro nnattasati nnattasa nmet nnrammaesu vokro, tattha cittassa kulappavattti attho. Samatikkamatti eva tattha dnavadass hutv t samatikkamati. Paighasa cassa abbhattha gacchatti
assa ksnacyatanasampatti adhigacchantassa yogino dasapi paighasa vigacchanti. Imin pahamruppasampattimha.
Eva samhitassti eva imin vuttanayena rpvacarajjhne cittekaggatyapi samatikkamena samhitassa. Samhitassti ruppasamdhin santavuttin
samhitassa. Obhsoti yo pure rpvacarajjhnobhso. Antaradhyatti so rpvacarajjhnobhso arpvacarajjhnasampajjanakle vigacchati. Dassanacti
rpvacarajjhnacakkhun (..0151) dassanaca antaradhyati. So samdhti so
yathvutto rprpasamdhi. Chaagasamanngatoti upakrakaparikkhrasabhvabhtehi chahi agehi samanngato. Paccavekkhitabboti pati avekkhitabbo,
punappuna cintetabboti attho. Paccavekkhakra saha visayena dassetu
anabhijjhsahagatanti-di vutta. Tattha sabbaloketi sabbasmi piyarpe starpe sattaloke sakhraloke ca. Tena kmacchandassa pahnamha. Tath
abypannanti-din bypdakosajjasrambhasheyyavikkhepasammosna
pahna. Puna tni cha agni samathavipassanvasena vibhajitv dassetu
yaca anabhijjhsahagatanti-di vutta. Ta sabba suvieyya.
54. Ettvat pavimuttti vuttassa arahattaphalassa samdhimukhena
pubbabhgapaipada dassetv idni arahattaphalasamdhi dassetu so
samdhti-di vutta. Tattha so samdhti yo so sammsamdhi. Pubbe
vuttassa ariyamaggasamdhissa phalabhto samdhi pacavidhena veditabbo
idni vuccamnehi pacahi paccavekkhaaehi attano paccavekkhitabbkrasakhtena pacavidhena veditabbo. Aya samdhi paccuppannasukhoti-dsu arahattaphalasamdhi appitappitakkhae sukhatt paccuppannasukho.
Purimo purimo pacchimassa pacchimassa samdhisukhassa paccayatt yati
sukhavipko. Kilesehi rakatt ariyo. Kmmisavamisalokmisna abhv
nirmiso. Buddhdhi mahpurisehi sevitatt akpurisasevito. Agasantatya
sabbakilesadarathasantatya ca santo. Atittikarahena pato. Kilesapaippassaddhiy laddhatt, kilesapaippassaddhibhvena v laddhatt paippassaddhiladdho.
Passaddha passaddhti hi ida atthato eka. Paippassaddhikilesena v arahat laddhattpi paippassaddhiladdho. Ekodibhvena adhigatatt, ekodibhvameva v adhigatatt ekodibhvdhigato. Appaguassavasamdhi viya sasakhrena sappayogena paccankadhamme niggayha kilese vretv anadhigatatt
nasasakhraniggayhavritagatoti.
Yato yato bhgato taca samdhi sampajjanto, tato v vuhahanto sativepu-

llappatto satova sampajjati satova vuhahati, yathparicchinnaklavasena v


sato sampajjati sato vuhahati. Tasm (..0152) yadettha aya samdhi paccuppannasukho ceva yatica sukhavipkoti eva paccavekkhantassa paccattameva aparappaccayaa uppajjati, ayameko kro. Esa nayo sesesupi. Evametesa pacanna paccavekkhitabbkrna vasena samdhi pacavidhena
veditabbo.
Puna yo ca samdhti-din arahattaphale samathavipassanvibhga
dasseti. Tattha samdhisukhassa sukhanti adhippetatt yo ca samdhi paccuppannasukho, yo ca samdhi yati sukhavipko, aya samathoti vutta. Ariyanirmisdibhvo pana panubhvena nipphajjatti ha yo ca samdhi ariyo
pe aya vipassanti.
Eva arahattaphalasamdhi vibhgena dassetv idni tassa pubbabhgapaipada samdhivibhgena dassetu so samdhti vutta. Tattha so samdhti yo so arahattaphalasamdhissa pubbabhgapaipadya vutto rpvacaracatutthajjhnasamdhi, so samdhi. Pacavidhenti vakkhamnena pacappakrena veditabbo. Ptipharaatti-dsu pti pharamn uppajjatti dvsu jhnesu
pa ptipharaat nma. Sukha pharamn uppajjatti tsu jhnesu pa
sukhapharaat nma. Paresa ceto pharamn uppajjatti cetopariyapa cetopharaat nma. lokapharae uppajjatti dibbacakkhupa lokapharaat
nma. Paccavekkhaaa paccavekkhanimitta nma. Vuttampi ceta
dvsu jhnesu pa ptipharaat, tsu jhnesu pa sukhapharaat, paracitte
a cetopharaat, dibbacakkhu lokapharaat, tamh tamh samdhimh
vuhitassa paccavekkhaaa paccavekkhaanimittanti (vibha. 804).

Ettha ca passena desan katti pavasena savaan kat. Pa ptiIdha samathavipassanvibhga dassetu yo ca ptipharaoti-di vutta.
Ettha ca passena desan katti pavasena savaan kat. Pa ptipharaatti-dsu samdhisahagat evti tattha samdhivasena samatho
uddhao. Tasm ptisukhacetopharaat visesato samdhivipphravasena ijjhantti t samathoti vutt. Itarni avipphravasenti tni vipassanti vuttni.
55. Idni (..0153) ta samdhi rammaavasena vibhajitv dassetu dasa
kasiyatannti-di vutta. Tattha kasiajjhnasakhtni kasini ca tni
yogino sukhavisesna adhihnabhvato, manyatanadhammyatanabhvato
ca yatanni cti kasiyatanni. Pathavkasianti kataparikamma pathavmaalampi, tattha pavatta uggahapaibhganimittampi, tasmi nimitte uppannajjhnampi vuccati. Tesu jhna idhdhippeta. ksakasianti kasiugghimkse pavattapahamruppajjhna. Viakasianti pahamruppavirammaa dutiyruppajjhna. Pathavkasidike suddhasamathabhvanvasena pavattite sandhya imni aha kasini samathoti vutta. Sesakasiadvaya vipassandhihnabhvena pavatta vipassanti vutta.
Evanti imin nayena. Sabbo ariyamaggoti sammdihi-dibhvena abhinnopi
ariyamaggo satipahndipubbabhgapaipadbhedena anekabhedabhinno niravaseso ariyamaggo. Yena yena krenti anabhijjhdsu, paccuppannasukhatdsu ca kresu yena yena krena vutto. Tena tenti tesu tesu kresu ye ye
samathavasena, ye ca ye ca vipassanvasena yojetu sambhavanti, tena tena
krena samathavipassanhi ariyamaggo vicinitv yojetabbo. Teti samathdhihnavipassandhamm. Thi dhammehi sagahitti thi anupassandhammehi
sagahit, gaana gatti attho. Katamehi thti? ha aniccatya dukkhatya anattatyti. Aniccatya sahacaraato vipassan aniccatti vutt. Esa nayo sesesupi.
So samathavipassana bhvayamno ti vimokkhamukhni bhvayatti so ariyamaggdhigamya yuttappayutto yog klena samatha sampajjanavasena
klena vipassana sammasanavasena vahayamno animittavimokkhamukhdisakht tisso anupassan brheti. Tayo khandhe bhvayatti tisso anupassan
uparparivisesa ppento slakkhandho samdhikkhandho pakkhandhoti ete
tayo khandhe vaheti. Yasm pana thi khandhehi ariyo ahagiko maggo sagahito, tasm tayo khandhe bhvayanto ariya ahagika magga bhvayatti
vutta.
Idni (..0154) yesa puggalna yattha sikkhantna visesato niyynamukhni yesaca kilesna paipakkhabhtni ti vimokkhamukhni, tehi saddhi
tni dassetu rgacaritoti-di vutta. Tattha animittena vimokkhamukhenti
aniccnupassanya. S hi niccanimittdisamugghanena animitto, rgdna
samucchedavimuttiy vimokkhoti laddhanmassa ariyamaggassa mukhabhvato
dvrabhvato animittavimokkhamukhanti vuccati. Adhicittasikkhyti samdhismi. Sukhavedanya phassa anupagacchantoti sukhavedanya hita

sukhavedankraato phassa tahya anupagacchanto. Sukha vedana parijnantoti aya sukh vedan viparimdin dukkhti parijnanto, savisaya
rga samatikkanto. Rgamala pavhentoti-din tehi pariyyehi rgasseva
pahnamha. Dosacarito puggaloti-dsupi vuttanaynusrena attho veditabbo.
Padhikassa santatisamhakiccrammadighanavinibbhogena sakhresu
attasuat pka hotti visesato anattnupassan papadhnti ha suatavimokkhamukha pakkhandhoti. Tath sakhrna sarasapabhagutya ittarakhaatt uppannna tattha tattheva bhijjana samm samhitasseva
pkaa hotti visesato aniccnupassan samdhippadhnti ha animittavimokkhamukha samdhikkhandhoti. Tath slesu pariprakrino khantibahulassa
uppanna dukkha aratica abhibhuyya viharato sakhrna dukkhat
vibht hotti dukkhnupassan slappadhnti ha appaihitavimokkhamukha
slakkhandhoti. Iti thi vimokkhamukhehi tia khandhna sagahitatt vutta
so ti vimokkhamukhni bhvayanto tayo khandhe bhvayatti. Yasm ca thi
ca khandhehi ariyassa ahagikassa maggassa sagahitatt tayo khandhe bhvayanto ariya ahagika magga bhvayatti vutta. Tasm tehi tassa
sagaha dassento y ca sammvcti-dimha.
Puna tia khandhna samathavipassanbhva dassetu slakkhandhoti-di vutta. Tattha slakkhandhassa khantipadhnatt, samdhissa bahpakratt ca samathapakkhabhajana dahabba. Bhavagnti upapattibhavassa
agni. Dve padnti dve pd. Yebhuyyena hi pacadasa caraadhamm slasamdhisagahitti. Bhvitakyoti (..0155) bhisamcrikaslassa pripriy bhvitakyo. dibrahmacariyakaslassa pripriy bhvitaslo. Atha v bhvitakyoti
indriyasavarena bhvitapacadvrakyo. Bhvitasloti avasihaslavasena
bhvitaslo. Samm kyabhvanya sati accanta kyaduccaritappahna anavajjaca uhna sampajjati. Tath anuttare sle sijjhamne anavasesato micchvcya micchjvassa ca pahna sampajjati. Cittapasu ca bhvitsu sammsatisammsamdhisammdihisammsakapp bhvanpripri gat eva
honti tasabhvatt tadubhayakraatt cti imamattha dasseti kye bhviyamneti-din.
Pacavidha adhigama gacchatti ariyamaggdhigamameva avatthvisesavasena pacadh vibhajitv dasseti. Ariyamaggo hi khippa saki ekacittakkhaeneva catsu saccesu attan adhigantabba adhigacchatti na tassa lokiyasampattiy viya vasibhvankicca atthti khippdhigamo ca hoti. Pajahitabbna
accantavimuttivasena pajahanato vimuttdhigamo ca. Lokiyehi mahantna slakkhandhdna adhigamanabhvato mahdhigamo ca. Tesayeva vipulaphalna adhigamanato vipuldhigamo ca. Attan kattabbassa kassaci anavasesato
anavasesdhigamo ca hotti. Ke panete adhigam? Keci samathnubhvena,
keci vipassannubhventi ima vibhga dassetu tattha samathenti-di
vutta.
56. Iti mahthero tasm rakkhitacittassti gthya vasena arahattaphalavimuttimukhena vicayahrasampta niddisanto desankusalatya anekehi suttappa-

desehi tass pubbabhgapaipadya bhvanvisesna bhvannisasnaca


vibhajanavasena nnappakrato vicayahra dassetv idni dasanna tathgatabalnampi vasena ta dassetu tattha yo desayatti-dimha. Ovdena
svake na visavdayatti attano anusihiy dhammassa savanato svakti
laddhanme veneyye na vippalambheti na vaceti, visavdanahetna ppadhammna ariyamaggena bodhimle eva suppahnatt. Tividhanti tippakra,
thi krehti attho. Ida karothti ima saraagamana sldica upasampajja (..01
viharatha. Imin upyena karothti anenapi vidhin sarani sodhent sldni
pariprent sampdetha. Ida vo kurumnnanti ida saraagamana sldica
tumhka anutihantna dihadhammasamparyanibbnna vasena hitya
sukhya ca bhavissati, tni sampdethti attho.
Eva ovadankra dassetv ya vutta ovdena svake na visavdayatti, ta tathgatabalehi vibhajitv dassetu so tath ovaditoti-dimha. Tattha
tathti tena pakrena ida karotha, imin upyena karothti-din vuttappakrena. Ovaditoti dhammadesanya ssito. Anusihoti tasseva vevacana. Tath
karontoti yathnusiha tath karonto. Ta bhminti yass bhmiy adhigamatthya ovadito, ta dassanabhmica bhvanbhmica. Neta hna vijjatti
eta kraa na vijjati. Kraahi tihati ettha phala tadyattavuttityti hnanti vuccati. Dutiyavre bhminti slakkhandhena pattabba sampattibhavasakhta bhmi.
Idni yasm bhagavato catuvesrajjnipi avipartasabhvatya pahamaphalaassa visayaviseso hoti, tasm tnipi tassa visayabhvena dassetu sammsambuddhassa te satoti-di vutta. Tattha sammsambuddhassa te satoti aha
sammsambuddho, may sabbe dhamm abhisambuddhti paijnanena sammsambuddhassa te sato. Ime dhamm anabhisambuddhti neta hna vijjatti
ime nma tay dhamm anabhisambuddhti koci sahadhammena sahetun
sakraena vacanena, sunakkhatto (d. ni. 3.1 dayo; ma. ni. 1.146 dayo) viya
vippalapant pana appama. Tasm sahadhammena paicodessatti eta
kraa na vijjati. Esa nayo sesapadesupi. Yassa te atthya dhammo desitoti
rgdsu yassa yassa pahnatthya asubhabhvandidhammo kathito. Takkarassti tath paipannassa. Visesdhigamanti abhipaisambhiddivisesdhigama.
Antaryikti antaryakaraa antaryo, so sla etesanti antaryik. Antarye
niyutt, antarya v phala arahanti, antaryappayojanti (..0157) v antaryik. Te pana kammakilesdibhedena pacavidh. Aniyynikti ariyamaggavajj
sabbe dhamm.
Dihisampannoti maggadihiy sampanno sotpanno ariyasvako. Suhatanti
ativadhita. Idampi ekadesakathanameva. Matakapetdidnampi so na karoti
eva. Puthujjanoti puthna kilesbhisakhrdna janandhi kraehi puthujjano. Vuttaheta
Puthna janandhi, kraehi puthujjano;
puthujjanantogadhatt, puthuvya jano itti. (d. ni. aha. 1.7; ma. ni. aha.

1.2; a. ni. aha. 1.1.51; dha. sa. aha. 1007; pai. ma. aha. 2.1.130);
Mtaranti-dsu janik mt. Janako ca pit. Manussabhto khsavo arahti adhippeto. Ki pana ariyasvako ae jvit voropeyyti? Etampi ahna.
Sacepi bhavantaragata ariyasvaka attano ariyasvakabhva ajnantampi
koci eva vadeyya ida kunthakipillika jvit voropetv sakalacakkavagabbhe cakkavattirajja paipajjhti, neva so na jvit voropeyya. Athpi eva
vadeyyu sace ima na ghtessasi, ssa te chindissmti, ssamevassa
chindeyyu, neva so ta ghteyya. Puthujjanabhvassa pana mahsvajjabhvadassanattha ariyabhvassa ca baladpanattha eva vutta. Ayahettha adhippyo svajjo vata puthujjanabhvo. Yatra hi nma mtughkdnipi nantariyni karissati, mahbalova ca ariyabhvo, yo etni kammni na karotti.
Sagha bhindeyyti samnasavsaka samnasmya hita pacahi
kraehi sagha bhindeyya. Vuttaheta pacahupli, krehi sagho
bhijjati kammena uddesena voharanto anussvanena salkagghenti (pari. 458).
Tattha kammenti apalokandsu catsu kammesu aatarakammena. Uddesenti pacasu ptimokkhuddesesu aatarena uddesena. Voharantoti (..0158)
kathayanto, thi thi upapatthi adhamma dhammoti-dni ahrasabhedakaravatthni dpayanto. Anussvanenti nanu tumhe jntha mayha uccakul
pabbajitabhva bahussutabhvaca, mdiso nma uddhamma ubbinaya
satthussana gheyyti ki tumhka cittampi uppdetu yutta, kimaha
apyato na bhymti-din nayena kaamle vacbheda katv anussvanena. Salkagghenti eva anussvetv tesa citta upatthambhetv anivattidhamma katv gahatha ima salkanti salkagghena.

Ettha ca kammameva uddeso v pama, vohrnussvanasalkagghpana pana pubbabhgo. Ahrasavatthudpanavasena hi voharantena tattha
rucijananattha anussvetv salkya ghityapi abhinno eva hoti sagho. Yad
pana eva cattro v atirek v salka ghetv veika kamma v
uddesa v karonti, tad sagho bhinno nma hoti. Eva dihisampanno
puggalo sagha bhindeyya sagharji v janeyyti neta hna vijjatti.
Duhacittoti vadhakacittena paduhacitto. Lohita uppdeyyti jvamnakasarre khuddakamakkhikya pivanamattampi lohita uppdeyya. Ettvat hi mtughtdni pacnantariyakammni dassitni honti. Yni puthujjano karoti, na ariyasvako. Duhacittoti vinsacittena paduhacitto. Thpanti cetiya. Bhindeyyti
nseyya.
Aa satthranti aya me satth satthu kicca ktu samatthoti bhavantarepi aa titthakara. Apadiseyyti aya me satthti eva gaheyyti neta
hna vijjati. Ito bahiddh aa dakkhieyya pariyeseyyti ssanato
bahiddh aa bhiraka samaa v brhmaa v aya dakkhiraho,
imasmi kat kr mahapphal bhavissantti adhippyena tasmi paipajjeyyti
attho. Kuthalamagalena suddhi pacceyyti imin ida bhavissatti eva
pavattatt kuthalasakhtena dihasutamutamagalena attano suddhi
vodna saddaheyya.
57. Itth rj cakkavatt siyti neta hna vijjatti yasm itthiy kosohitavatthaguyhdna abhvena lakkhani na paripranti, itthiratanbhvena (..0159) ca
sattaratanasamagit na sampajjati. Sabbamanussnampi ca na adhiko attabhvo hoti, tasm itth pe vijjatti vutta. Yasm sakkattdni ti hnni
uttamni, itthiligaca hna, tasm tass sakkattdnipi paisiddhnti. Nanu ca
yath itthiliga, eva purisaligampi brahmaloke natthi, tasm puriso mahbrahm siyti na vattabbanti? No na vattabba. Kasm? Idha purisassa tattha
nibbattanato. Itthiyo hi idha jhna bhvetv kla katv brahmaprisajjna
sahabyata upapajjanti, na mahbrahmna. Puriso pana katthaci na uppajjatti
na vattabbo. Samnepi tattha ubhayaligbhve purisasahnva tattha
brahmno, na itthisahn, tasm suvuttameta. Itth tathgatoti ettha tihatu
tva sabbaugue nibbattetv lokna traasamattho buddhabhvo, paidhnamattampi itthiy na sampajjati.
Manussatta ligasampatti, hetu satthradassana;
pabbajj guasampatti, adhikro ca chandat;
ahadhammasamodhn, abhinhro samijjhatti. (bu. va. 2.59)
Imni hi paidhnasampattikrani. Iti paidhnamattampi sampdetu asamatthya itthiy kuto buddhabhvoti itth tathgato araha sammsambuddho siyti
neta hna vijjatti vutta. Sabbkraparipro puussayo sabbkrapariprameva attabhva nibbattetti purisova araha hoti sammsambuddho.
Ekiss lokadhtuyti dasasahassilokadhtuy, y jtikhettanti vuccati. S hi
tathgatassa gabbhokkantikldsu kampati. khetta pana koisatasahassacakkava. Y ekato savaati ca vivaati ca, yattha ca niyaparittdna

(d. ni. 3.277 dayo) pavattati. Visayakhettassa parima natthi. Buddhnahi yvataka a tvataka neyya, yvataka neyya tvataka
a, neyyapariyantika a, apariyantika neyyanti (mahni. 69;
cani. mogharjamavapucchniddesa 85; pai. ma. 3.5) vacanato avisayo
nma natthi. Iti imesu tsu khettesu tisso sagtiyo ruhe tepiake buddhavacane
hapetv ima cakkava aasmi cakkave buddh uppajjantti sutta
natthi, na uppajjantti pana atthi.
Apubba (..0160) acarimanti apure apacch ekato na uppajjanti, pure v
pacch v uppajjantti vutta hoti. Tattha gabbhokkantito pubbe pureti veditabba.
Tato pahya hi dasasahassicakkavakampanena khettapariggaho kato nma
hoti, aassa buddhassa uppatti natthi. Dhtuparinibbnato para pana pacch,
tato hehpi aassa buddhassa uppatti natthi, uddha na vrit.
Kasm pana apubba acarima na uppajjantti? Anacchariyatt. Acchariyamanuss hi buddh bhagavanto. Yathha ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamno uppajjati acchariyamanussoti-di (a. ni. 1.171). Yadi ca aneke buddh
ekato uppajjeyyu, anacchariy bhaveyyu. Desanya ca visesbhvato. Yahi
satipahndibheda dhamma eko deseti, aenapi so eva desetabbo siy,
vivdabhvato ca. Bahsu hi buddhesu ekato uppannesu bahna cariyna
antevsik viya amhka buddho psdikoti-din tesa svak vivadeyyu.
Ki v etena kraagavesanena, dhammatves ya ekiss lokadhtuy dve
tathgat ekato na uppajjantti (mi. pa. 5.1.1).
Yath nimbabjakostakibjdni madhura phala na nibbattenti, asta amadhurameva phala nibbattenti, eva kyaduccaritdni madhuravipka na
nibbattenti amadhurameva nibbattenti. Yath ca ucchubjaslibjdni madhura
sdurasameva phala nibbattenti na asta kauka. Eva kyasucaritdni
madhurameva vipka nibbattenti na amadhura. Vuttampi ceta
Ydisa vapate bja, tdisa harate phala;
kalyakr kalya, ppakr ca ppakanti. (sa. ni. 1.256; netti. 122);
Tasm tia duccaritnanti-di vutta.
Aataro samao v brhmao vti yo koci pabbajjmattena samao v jtimattena brhmao v. Ppiccho sambhvandhippyena vimhpanato kuhako.
Paccayasannissitya payuttavcya vasena lapako. Paccayanibbattakanimittvacarato nemittako. Kuhanalapananemittakatta pubbagama katvti kuhandibhvameva purakkhatv santindriyo (..0161) santamnaso viya caranto. Paca
nvaraeti kmacchanddike paca nvarae. Appahya asamucchinditv, cetaso
upakkileseti nvarae. Nvara hi citta upakkilesenti kiliha karonti vibdhenti upatpenti ca. Tasm cetaso upakkilesti vuccanti. Paya dubbalkaraeti nvarae. Nvara hi uppajjamn anuppannya paya uppajjitu na
denti. Tasm paya dubbalkarati vuccanti. Anupahitassatti catsu satipahnesu na upahitassati. Abhvayitvti avahayitv. Anuttara sammsambodhinti arahattapadahna sabbautaa.
Pacchimavre aataro samao v brhmao vti sabbaubodhisatta

sandhya vadati. Tattha sabbadospagatoti sabbehi pramitpaipakkhabhtehi


dosehi apagato. Etena paripritapramibhva dasseti. Satipahnni vipassan, bojjhago maggo, anuttar sammsambodhi arahatta. Satipahnni v
vipassan, bojjhag missak, sammsambodhi arahattameva. Sesa anantaravre vuttapaipakkhato veditabba. Ya ettha anti ya etasmi yathvutte
hne ca hna, ahne ca ahnanti pavatta a. Hetusoti tassa hnassa
ahnassa ca hetuto. hnasoti takhae eva vajjanasamanantara. Anodhisoti odhi-abhvena, kici anavasesetvti attho.
Iti hnhnagatti-dsu eva hnhnabhva gat. Sabbeti khayavayavirajjananirujjhanasabhv sakhatadhamm, te eva ca sattapaattiy updnabht keci saggpag ye dhammacrino, keci apypag ye adhammacrino,
keci nibbnpag ye kammakkhayakara ariyamagga paipann.
58. Idni yathvuttamattha vivaranto sabbe satt marissantti gthdvayamha. Tassa attha sabbe sattti ariy ca anariy cti-din sayameva niddisati. Tattha jvitapariyanto maraapariyantoti jvitassa pariyanto nma maraasakhto anto. Yathkamma gamissantti ettha yadeta sattna yathkamma
gamana, aya kammassakatti attho (..0162). Kammna phaladassvit ca
avippavso cti puappaphalpagti imin vacanena kammna phalassa
paccakkhakrit, katpacitna kammna attano phalassa appadnbhvo ca
dassitoti attho.
Kammameva kammanta, ppa kammanta etesanti ppakammant, tassa
attha dassetu apuasakhrti vutta. Apuo sakhro etesanti apuasakhr. Ppakammantti v nissakkavacana, ppakammantahetti attho.
Tath puasakhrti-dsupi. Puna niraya ppakammantti-din antadvayena saddhi majjhimapaipada dasseti. Tath aya sakilesoti-din vaavivaavasena dnavassdanissaraavasena hetuphalavasena ca gthya tayo
atthavikapp dassit. Puna niraya ppakammantti aya sakilesoti-din
vodnavasena gthya attha dasseti.
59. Tena tenti tena tena ajjhositavatthun rpabhava-arpabhavdin. Chattisti kmatah tva rpdivisayabhedena cha, tath bhavatah vibhavatah
cti ahrasa. T eva ajjhattikesu rpdsu ahrasa, bhiresu rpdsu ahrasti eva chattisa. Yena yenti subha sukhanti-din.
Vodna tividha khandhattayavasenti ta dassetu tahsakilesoti-di vutta. Puna sabbe satt marissantti-di paipadvibhgena gthnamattha dassetu vutta. Tattha tattha gminti tattha tattheva nibbne gmin,
nibbnassa gamanaslti attho.
Puna tatthatatthagminsabbatthagminna paipadna vibhga dassetu
tayo rsti-di vutta. Yanti ya niraydi. Ta ta hna yathraha gametti sabbatthagmin. Paipadsakhte apuakamme puakamme ca kammakkhayakaraakamme ca vibhgaso bhagavato pavattanaa. Ida sabbatthagmin paipada nma tathgatabala. Imin hi ena bhagav
sabbampi paipada yathbhta pajnti.

Katha? Sakalagmavsikesupi eka skara v miga v mrentesu


sabbesa cetan parassa jvitindriyrammava hoti, ta pana kamma tesa
yhanakkhaeyeva nn hoti. Tesu hi eko darena karoti, eko tvampi karohti
parehi nippito karoti (..0163), eko samnacchando viya hutv appaibhamno
vicarati. Tesu eko teneva kammena niraye nibbattati, eko tiracchnayoniya, eko
pettivisaye, ta tathgato yhanakkhae eva imin nhrena yhitatt esa
niraye nibbattissati, esa tiracchnayoniya, esa pettivisayeti jnti. Niraye nibbattanakampi esa ahasu mahnirayesu nibbattissati, esa soasasu ussadesti
jnti. Tiracchnayoniya nibbattanakampi esa apdako bhavissati, esa dvipdako, esa catuppdako, esa bahuppdakoti jnti. Pettivisaye nibbattanakampi
esa nijjhmatahiko bhavissati, esa khuppipsiko, esa paradattpajvti jnti.
Tesu ca kammesu ida kamma paisandhi kahissati, ida

nkahissati dubbala dinnya paisandhiy upadhivepakkamatta bhavissatti jnti. Tath sakalagmavsikesu ekato dna dadamnesu sabbesampi
cetan deyyadhammrammava hoti, ta pana kamma tesa yhanakkhae eva nna hoti. Tesu hi keci devaloke nibbattanti, keci manussaloke, ta
tathgato yhanakkhae eva imin nhrena yhitatt esa manussaloke nibbattissati, esa devaloketi jnti. Tatthapi esa paranimmitavasavattsu nibbattissati,
esa bhummadevesu nibbattissati, esa jehakadevarj hutv, esa tassa dutiya
tatiya v hnantara karonto paricrako hutv nibbattissatti jnti.
Tesu ca kammesu ida paisandhi kahitu sakkhissati, ida na sakkhissati dubbala dinnya paisandhiy upadhivepakkamatta bhavissatti jnti.
Tath vipassana pahapentesu ca esa imin nhrena vipassanya raddhatt
arah bhavissati, esa angm, esa sakadgm, esa sotpanno, ekabj kolakolo sattakkhattuparamo, esa magga pattu na sakkhissati lakkharammaikavipassanyameva hassati, esa paccayapariggahe, esa nmarpapariggahe,
arpapariggahe ca hassati, esa mahbhtamattameva vavatthapessati, esa
kici sallakkhetu na sakkhissatti jnti. Kasiaparikamma karontesupi esa
parikammamatte eva hassati, esa nimitta uppdetu sakkhissati, na appana.
Esa appanampi uppdessati, esa (..0164) jhna adhigamissati, na uparivisesa.
Esa uparivisesampi adhigamissatti jnti.
Anekadhtti anek cakkhdayo pathavdayo ca dhtuyo etassti anekadhtu,
bahudhtti attho. Lokoti khandhyatandiloko. Cakkhudhtti-di yhi dhthi
anekadhtti loko vutto, tsa sarpato dassana. Tattha sabhvahena nissattahena ca dhtu. Cakkhu eva dhtu cakkhudhtu. Sesapadesupi eseva nayo.
Kmadhtti ettha dve km kilesakmo ca vatthukmo ca. Kilesakmapakkhe
kmapaisayutto dhtu kmadhtu, kmavitakkasseta nma. Vatthukmapakkhe pana kmvacaradhamm kmo uttarapadalopena, kmo ca so dhtu
cti kmadhtu. Bypdapaisayutto dhtu bypdadhtu, bypdavitakkasseta nma. Bypdova dhtu bypdadhtu, dasa-ghtavatthuvisayassa
paighasseta nma. Vihispaisayutto dhtu vihisdhtu, vihisvitakko.
Vihis eva v dhtu vihisdhtu, parasattavihesanasseta nma. Nekkhamma-abypda-avihisdhtuyo nekkhammavitakkdayo sabbakusaladhamm
mettkaru cti veditabba. Rpadhtti rpabhavo, sabbe v rpadhamm. Arpadhtti arpabhavo, arpadhamm v. Nirodhadhtti nirodhatah. Sakhradhtti sabbe sakhatadhamm. Sesa suvieyya.
Aamaavilakkhaatt nnappakr dhtuyo etasminti nndhtu, loko.
Tenevha a cakkhudhtu yva a nibbnadhtti, yath ca ida a
cakkhudhtu-dibhedena updinnakasakhralokassa vasena anekadhtunndhtuloka pajnti, eva anupdinnakasakhralokassapi vasena ta pajnti. Paccekabuddh hi dve ca aggasvak updinnakasakhralokasseva
nnatta jnanti, tampi ekadeseneva, na nippadesato. Anupdinnakasakhralokassa pana nnatta na jnanti. Bhagav pana imya nma dhtuy ussannya
imassa rukkhassa khandho seto hoti, imassa ko, imassa maho, imassa

pharuso, imassa bahalo, imassa tanuttaco. Imya nma dhtuy ussannya


imassa rukkhassa patta vaasahndivasena evarpa nma hoti, imya
nma dhtuy ussannatt imassa rukkhassa puppha nla hoti ptaka lohitaka odta (..0165) sugandha duggandha, imya nma dhtuy ussannya phala khuddaka mahanta dgha vaa susahna dussahna maha pharusa sugandha duggandha titta madhura kauka
ambila kasva hoti, imya nma dhtuy ussannya imassa rukkhassa
kaako tikhio hoti, atikhio ujuko kuilo kaho nlo odto hotti eva anupdinnasakhralokasspi vasena anekadhtunndhtubhva jnti. Sabbaubuddhna eva hi eta bala, na aesa.
60. Ya yadeva dhtunti ya kici hndisabhva. Yasm adhimutti nma
ajjhsayadhtu, tasm adhimuccana ajjhsayassa hndisabhvena pavattana.
Ta pana tassa ta ta adhihahana abhinivisanaca hotti ha adhimuccanti, ta tadeva adhihahanti abhinivisantti. Adhimuccanassa visaya vibhgena dassetu keci rpdhimuttti-di vutta. Ta suvieyyameva. Nndhimuttikatanti hndivasena nndhimuttikatya a.
Te yathdhimutt ca bhavantti te hndhimuttik patdhimuttik satt yath
yath adhimutt honti. Ta ta kammasamdna samdiyantti adhimutti-anurpa ta ta attan samdiyitabba kattabba kamma karonti, tni kammasamdnni samuhnavasena vibhajanto te chabbidha kammanti-dimha.
Tattha keci lobhavasena kamma samdiyantti sambandhitabba. Esa nayo
sesesupi. Ta vibhajjamnanti ta samuhnavasena chabbidha puna pavattinivattivasena vibhajjamna duvidha.
Ya lobhavasena dosavasena mohavasena ca kamma karotti dasa-akusalakammapathakamma sandhya vadati. Tahi sakilihatya kakanti kaha.
Apyesu nibbattpanato kakavipkanti kahavipka. Ya saddhvasena
kamma karotti dasakusalakammapathakamma. Tahi asakilihatt paaranti sukka. Sagge nibbattpanato paaravipkatt sukkavipka. Ya lobhavasena dosavasena mohavasena saddhvasena ca kamma karoti, ida kahasukkanti vomissakakamma. Kahasukkavipkanti sukhadukkhavipka. Missakakammahi katv akusalavalena tiracchnayoniya magalahatthibhva upapanno kusalena pavatte sukha anubhavati, kusalena rjakule (..0166) nibbattopi akusalena dukkha vedayati. Ya vriyavasena pavasena ca kamma
karoti, ida kamma akaha asukka akaha-asukkavipkanti kammakkhayakar catumaggacetan. Tahi yadi kaha bhaveyya, kahavipka dadeyya.
Yadi sukka bhaveyya, sukka-upapattipariypanna vipka dadeyya. Ubhayavipkassa pana appadnato akaha-asukkavipkanti ayamettha attho.
Kammasamdne pahama acelakapaipad kmesu ptabyat, dutiya
tibbakilesassa assumukhasspi rudato parisuddhabrahmacariyacaraa, tatiya
kmesu aptabyat acelakapaipad, catuttha paccaye alabhamnasspi jhnavipassansukhasamagino ssanabrahmacariyacaraa. Ya eva jtiya
kammasamdnanti ya aampi evapakra kamma. Imin puggalen-

ti-di tasmi kammavipke bhagavato assa pavattankradassana. Tattha


upacitanti yath kata kamma phaladnasamattha hoti, tath kata upacita.
Avipakkanti na vipakkavipka. Vipkya paccupahitanti vipkadnya katoksa. Na ca bhabbo abhinibbidh gantunti kilesbhisakhrna abhinibbijjhanato abhinibbidhsakhta ariyamagga adhigantu na ca bhabbo. Ta
bhagav na ovadatti ta vipkvaraena nivuta puggala bhagav saccapaivedha purakkhatv na ovadati, vsanattha pana tdisnampi dhamma
deseti eva, ajtasattu-dna viya.
Upacitanti ktu raddha. Tenevha na ca tva pripri gatanti. Tena
micchattaniymassa asamatthata dasseti. Pur pripri gacchatti pripri
phalanipphdanasamatthata gacchati pur adhigaccheyya. Micchattaniyatatya
sajjuka phaladhammassa abhjanabhva nibbattayati pur. Tenevha pur
veneyyatta samatikkamatti. Pur aniyata samatikkamattipi pho, so
evattho. Asamatteti kamme asampue, te asampue v.
61. Eva kilesantaryamissaka kammantarya dassetv idni amissaka
kammantarya dassetu imassa ca puggalassti-di vutta. Ta vuttanayameva.
Sabbesanti imasmi balaniddese vuttna sabbesa kammna. Mudumajjhdhimattatti mudumajjhatibbabhvo. Kammnahi mudu-dibhvena tavipkna mudumajjhatikkhabhvo (..0167) viyatti adhippyo. Dihadhammavedanyanti-dsu dihadhamme imasmi attabhve veditabba phala dihadhammavedanya. Upapajje anantare attabhve veditabba phala upapajjavedanya. Aparasmi attabhve ito aasmi yasmi kasmici attabhve veditabba phala aparpariyavedanya. Ekajavanavrasmihi sattasu cetansu
pahamacetan dihadhammavedanya nma. Pariyosnacetan upapajjavedanya nma. Majjhe paca cetan aparpariyavedanya nma. Vipkavemattatanti vipkavemattatya vipkavisese a. Imassa pana kammavipkassa
gatisampatti gativipatti, upadhisampatti upadhivipatti, klasampatti klavipatti,
payogasampatti payogavipattiyo kraa. So ca nesa kraabhvo atthekaccni ppakni kammasamdnni gatisampattipaibhni na vipaccantti-dipivasena (vibha. 810) veditabbo.
62. Anantarabalaniddese vuttakammasamdnapadeneva jhndni sagahetv dassetu tath samdinnna kammnanti-di vutta. Sekkhaputhujjanasantnesu pavattni jhndni kamma honti. Tattha tath samdinnnanti
sukka sukkavipka paccuppannasukha, yati sukhavipkanti evamdippakrehi samdinnesu kammesu. Sakilesoti paipakkhadhammavasena kilihabhvo. Vodna paipakkhadhammehi visujjhana. Vuhna paguavodna bhavagavuhnaca. Eva sakilissatti-dsu ayamevattho imin krena jhndi sakilissati vodyati vuhahatti jnanaa bhagavato anvaraaa, na tassa varaa atthti.
Kati jhnnti-di jhndayo vibhgena dassetu raddha. Cattri jhnnti
catukkanayavasena rpvacarajjhnni sandhyha. Ekdasti rp rpni

passatti-din (d. ni. 2.129, 174; 3.339, 358; ma. ni. 2.248; 3.312) ahanna
tiaca suatavimokkhdna vasena vutta. Ahti tesu hapetv lokuttare
vimokkhe aha. Sattti tesu eva nirodhasampatti hapetv satta. Tayoti suttantapariyyena suatavimokkhdayo tayo. Dveti abhidhammapariyyena animittavimokkhasssambhavato avases dve. Ettha ca paipiy satta appitappitakkhae vikkhambhanavasena paccankadhammehi vimuccanato (..0168), rammae adhimuccanato ca vimokkh. Nirodhasampatti pana sabbaso savedayitehi vimuttatt apagamavimokkho nma. Lokuttar ca tatamaggavajjhakilesehi samucchedavasena vimuttatt vimokkhoti aya viseso veditabbo.
Samdhsu catukkanayapacakanayesu pahamajjhnasamdhi savitakko savicro samdhi nma. Pacakanaye dutiyajjhnasamdhi avitakko vicramatto
samdhi nma. Catukkanaye pacakanayepi sesajhnesu samdhi avitakko avicro samdhi nma.
Sampattsu paipiy ahanna sampattna samdhtipi nma sampatttipi. Kasm? Cittekaggatsabbhvato. Nirodhasampattiy tadabhvato na
samdhti nma. Sasampattidi heh vuttameva.
Hnabhgiyo samdhti appaguehi pahamajjhndhi vuhitassa samanasikrna kmdi-anupakkhandana pahamajjhndisamdhissa hnabhgiyat. Pahamajjhnassa kmargabypd sakilesoti vuttatt dutiyajjhndivasena yojetabba. Kukkua vuccati ajajigucchanamukhena tapparamat.
Kukkuajhyti puggaldhihnena jhnni vuttni, dve pahamadutiyajjhnnti
vutta hoti. Yo pahama dutiya v jhna nibbattetv alamettvatti
sakoca pajjati, uttari na vyamati, tassa tni jhnni cattripi kukkuajhnnti vuccanti, tasamagino ca kukkuajhy. Tesu purimni dve sannabalavapaccatthikatt visesabhgiyatbhvato ca sakilesabhvena

vuttni. Itarni pana visesabhgiyatbhvepi mandapaccatthikatt vodnabhvena vuttnti dahabba.


Visesabhgiyo samdhti paguehi pahamajjhndhi vuhitassa samanasikrna dutiyajjhndipakkhandana, paguavodna bhavagavuhnaca
vuhnanti vutta. Hehima hehimahi paguajjhna uparimassa uparimassa padahna hoti. Tasm vodnampi vuhnanti vutta. Bhavagavasena sabbajhnehi vuhna hotti bhavagaca vodna vuhna. Yasm
pana vuhnavasibhvena yathparicchinnakla sampattito vuhna hoti,
tasm sampattivuhnakosalla idha vuhnanti vutta.
63. Tasseva (..0169) samdhissti tassa anantarabalaniddese jhndipariyyehi vuttasamdhissa. Parivrti parikkhr. Indriynti saddhsatipaindriyni.
Balnti hirottappehi saddhi tniyeva. Vriyassa visu gahaa balna bahpakradassanattha. Vriyupatthambhena hi saddhdayo paipakkhena akampany honti. Tenevha vriyavasena balni bhavantti. Tesanti indriyna. Mudumajjhdhimattatti avisada mudu. Ntivisada majjha. Ativisada adhimattabalava tikkhanti vuccati.
Veneyyna indriynurpa bhagavato desanpavattti dassetu tattha
bhagavti-di vutta. Tattha sakhittavitthrenti sakhittassa vitthrena. Atha
v sakhittenti uddihamattena. Sakhittavitthrenti uddesena niddesena ca.
Vitthrenti uddesaniddesapainiddesehi. Mudukanti lahuka apyabhayavaabhaydhi santajjanavasena bhriya akatv. Mudutikkhanti ntitikkha. Savegavatthhi savegajanandivasena bhriya katv. Samatha upadisatti
samatha adhika katv upadisati, na tath vipassananti adhippyo. Na hi kevalena samathena saccappaivedho sambhavati. Samathavipassananti samadhura
samathavipassana. Vipassananti stisaya vipassana upadisati. Yasm
cettha tikkhindriydayo ugghaitau-dayova, tasm tikkhindriyassa nissaraa
upadisatti-di vutta. Tattha adhipasikkhyti adhipasikkha.
Ya ettha anti ettha indriyna mudumajjhdhimattatya ya a, ida
vuccati parasattna parapuggalna indriyaparopariyattavemattatanti
sambandhitabba. Tassa assa pavattankra dassetu aya ima
bhminti-di vutta. Tattha aya ima bhmi bhvanaca gatoti aya
puggalo evamima sakilesavsana vodna bhavagaca gato gacchati
gamissati ca, klavacanicchya abhvato, yath duddhanti. Imya velya
imasmi samaye imya mudumajjhatikkhabhedya anussaniy. Evadhtukoti hndivasena eva-ajjhsayo eva-adhimuttiko. Ayacassa sayoti imassa
puggalassa aya sassatucchedappakro, yathbhtanulomakhantippakro
v sayo. Idahi catubbidha sayanti ettha satt vasantti sayoti vuccati. Ima
pana bhagav sattna saya (..0170) jnanto tesa dihigatna vipassanakammassakatanaca appavattikkhaepi jnti eva. Vuttampi ceta
kma sevantaeva jnti aya puggalo kmagaruko kmsayo kmdhimuttoti. Kma sevantaeva jnti aya puggalo nekkhammagaruko nekkhammsayo nekkhammdhimuttoti. Nekkhamma sevantaeva jnti bypda

abypda thinamiddha lokasaa sevantaeva jnti aya puggalo


thinamiddhagaruko thinamiddhsayo thinamiddhdhimuttoti (pai. ma. 1.113).
Aya anusayoti aya imassa puggalassa kmargdiko appahnoyeva anusayitakileso. Appahnoyeva hi thmagato kileso anusayo. Parasattnanti padhnasattna. Parapuggalnanti tato paresa sattna, hnasattnanti attho. Ekatthameva v eta padadvaya veneyyavasena dvidh vutta. Indriyaparopariyattavemattatanti parabhvo ca aparabhvo ca paropariyatta a-krassa okra
katv, tassa vemattat paropariyattavemattat. Saddhdna indriyna paropariyattavemattatya a indriyaparopariyattavemattatanti padavibhgo
veditabbo.
Tattha yanti ya anekavihitassa pubbenivsassa anussaraavasena bhagavato a, ida ahama tathgatabalanti sambandho. Anekavihitanti anekavidha, anekehi v pakrehi pavattita. Pubbenivsanti anussaritu icchita
attano paresaca samanantartta bhava di katv tattha tattha nivutthasantna. Anussaratti ekampi jti dvepi jtiyoti eva jtipaipiy anugantv
sarati, anudeva v sarati, citte abhininnmitamatte eva saratti attho. Bhagavato
hi parikammakicca natthi, vajjanamatteneva sarati. Seyyathidanti raddhappakranidassanatthe nipto. Ekampi jtinti ekampi paisandhimla cutipariyosna ekabhavapariypanna khandhasantna. Esa nayo dvepi jtiyoti-dsupi.
Anekepi savaakappeti-dsu pana parihyamno kappo savaakappo,
vahamno vivaakappoti veditabbo. Tattha savaena savaahy (..0171)
gahito tamlatt, vivaena ca vivaahy. Evahi sati yni cattrimni,
bhikkhave, kappassa asakhyeyyni. Katamni cattri? Savao savaahy
vivao vivaahyti (a. ni. 4.156) vuttni, tni sabbni pariggahitni honti. Amutrsinti-di sarakradassana. Tattha amutrsinti amumhi savaakappe,
amumhi bhave v yoniya v gatiya v viahitiya v sattvse v sattanikye v. Evanmoti tisso v phusso v. Evagottoti bhaggavo v gotamo v.
Evavaoti odto v smo v. Evamhroti slimasodanhro v pavattaphalabhojano v. Evasukhadukkhappaisavedti anekappakrena kyikacetasikna smisanirmisappabhedna v sukhadukkhna paisaved. Evamyupariyantoti eva vassasataparamyupariyanto v caturstikappasahassaparamyupariyanto v. So tato cuto amutra udapdinti so tato bhavato, sattanikyato v
cuto puna amukasmi nma sattanikye udapdi. Atha v tatrpi bhave v
sattanikye v ahosi. Evanmoti-di vuttatthameva.
64. Dibbenti-dsu dibbasadisatt dibba. Devatnahi sucaritakammanibbattampi pittasemharuhirdhi apalibuddha upakkilesavimuttatt drepi rammaaggahaasamattha dibba pasdacakkhu hoti. Idampi vriyabhvanbalanibbatta acakkhu tdisamevti dibbasadisatt dibba, dibbavihravasena v
pailaddhatt, attan ca dibbavihrasannissitattpi dibba, lokapariggahena
mahjutikattpi dibba, tirokudigatarpadassanena mahgatikattpi dibba.
Ta sabba saddasatthnusrena veditabba. Dassanahena cakkhu. Cakkhu-

kiccakaraena cakkhumivtipi cakkhu. Cutpaptadassanena dihivisuddhihetutt visuddha. Yo hi cutimattameva passati, na upapta, so ucchedadihi
gahti. Yo upaptamattameva passati na cuti, so navasattaptubhvadihi
gahti. Yo pana tadubhaya passati, so yasm duvidhampi ta dihigata ativattati. Tasmssa ta dassana dihivisuddhihetu hoti. Tadubhayaca bhagav
passati. Tena vutta cutpaptadassanena dihivisuddhihetutt visuddhanti.
Ekdasa-upakkilesavirahato (..0172) v visuddha. Yathha
So kho aha anuruddh vicikicch cittassa upakkilesoti iti viditv vicikiccha cittassa upakkilesa pajahi. Amanasikro cittassa upakkileso
thinamiddha chambhitatta uppila duhulla accraddhavriya
atilnavriya abhijapp nnattasa atinijjhyitatta rpna cittassa
upakkilesoti iti viditv atinijjhyitatta rpna cittassa upakkilesa pajahinti
(ma. ni. 3.242) evamdi.
Tadeva ekdasa-upakkilesavirahato v visuddha. Manusspacra atikkamitv rpadassanena atikkantamnusaka, masacakkhu atikkantatt v atikkantamnusaka. Tena dibbena cakkhun visuddhena atikkantamnusakena.
Satte passatti manusso manussa masacakkhun viya satte passati oloketi.
Cavamne upapajjamneti ettha cutikkhae upapattikkhae v dibbacakkhunpi
dahu na sakk. Ye pana sannacutik idni cavissanti, ye ca gahitapaisandhik sampati nibbatt, te cavamn upapajjamnti adhippet. Te evarpe
cavamne upapajjamne. Hneti mohanissandayuttatt hnajtikulabhogdivasena hite paribhte. Pateti amohanissandayuttatt tabbiparte. Suvaeti adosanissandayuttatt ihakantamanpavaayutte. Dubbaeti dosanissandayuttatt anihkantmanpavaayutte abhirpe virpe vti attho. Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttatt v ahe mahaddhane. Duggateti duggatigate,
lobhanissandayuttatt v dalidde appannapnabhojane. Yathkammpageti ya
ya kamma upacita, tena tena upagate. Tattha purimehi cavamneti-dhi
dibbacakkhukicca vutta. Imin pana padena yathkammpagaakicca.
Yathkammpagaa-angatasani ca dibbacakkhupdakneva dibbacakkhun saheva ijjhanti.
Kyaduccaritenti-dsu duhu carita, duha v carita kilesaptikatt
duccarita. Kyena duccarita, kyato v pavatta duccarita kyaduccarita.
Eva vacmanoduccaritnipi dahabbni. Samanngatti samagbht. Ariyna(..0173) upavdakti buddhdna ariyna, antamaso gihisotpannnampi antimavatthun v guaparidhasanena v upavdak akkosak garahak. Micchdihikti vipartadassan. Micchdihikammasamdnti micchdihihetubhtasamdinnannvidhakamm. Ye ca micchdihimlakesu kyakammdsu
aepi samdapenti. Tattha vacmanoduccaritaggahaena ariypavdamicchdihsu gahitsupi tesa puna vacana mahsvajjabhvadassanattha. Mahsvajjo hi ariypavdo nantariyasadiso. Yathha
Seyyathpi, sriputta, bhikkhu slasampanno samdhisampanno pasampanno diheva dhamme aa rdheyya, evasampadamida, sriputta,

vadmi ta vca appahya ta citta appahya ta dihi appainissajjitv


yathbhata nikkhitto eva nirayeti (ma. ni. 1.149).
Micchdihito ca mahsvajjatara nma aa natthi. Yathha
Nha, bhikkhave, aa ekadhammampi samanupassmi eva mahsvajjatara,
yathayida, bhikkhave, micchdihi. Micchdihiparamni,
bhikkhave, vajjnti (a. ni. 1.310).
Kyassa bhedti updinnakkhandhapariccg. Para marati tadanantara
abhinibbattakkhandhaggahae. Atha v kyassa bhedti jvitindriyassa upacched. Para marati cutito uddha. Apyanti-di sabba nirayavevacana.
Nirayo hi saggamokkhahetubht puasammat ay apetatt, sukhna v
yassa abhv apyo. Dukkhassa gati paisaraanti duggati, dosabahulatya v
duhena kammun nibbatt gati duggati. Vivas nipatanti tattha dukkaakrinoti
vinipto. Natthi ettha assdasaito ayoti nirayo.
Atha v apyaggahaena tiracchnayoni dpeti, tiracchnayoni hi apyo,
sugatito apetatt. Na duggati, mahesakkhna ngarjdna sambhavato.
Duggatiggahaena pettivisaya dpeti, so hi apyo ceva duggati ca sugatito apetatt, dukkhassa ca gatibhtatt. Na tu vinipto asurasadisa avinipatitatt. Petamahiddhiknahi (..0174) vimnnipi nibbattanti. Viniptaggahaena asurakya
dpeti, so hi yathvuttenatthena apyo ceva duggati ca sukhasamussayehi viniptatt viniptoti vuccati.

Nirayaggahaena avci-di-anekappakra nirayameva dpeti. Upapannti upagat, tattha abhinibbattti adhippyo. Vuttavipariyyena sukkapakkho veditabbo.
Aya pana viseso ettha sugatiggahaena manussagatimpi sagahti.
Saggaggahaena devagati eva. Tattha sundar gatti sugati. Rpdhi visayehi
suhu aggoti saggo. So sabbopi lujjanapalujjanahena lokoti aya vacanattho.
Amukya kappakoiya upacita tenya etarahi, angate v saggpago apypago cti ahamanavamabalaakicca ekajjha katv dassita. Tath kappasatasahassevti-dsupi. Tenevha imni bhagavato dve nti.
Nihato mro bodhimleti nihato samucchinno kilesamro bodhirukkhamle. Ida
bhagavato dasama balanti ida kilesamrassa hanana samucchindana
bhagavato dasama bala. Tenevha sabbsavaparikkhaya anti.
Yasm pana yad arahattamaggena savsan sabbe sav khepit, tad bhagavat sabbautaa adhigata nma, tasm ya sabbaut pattti-di
vutta.
Aya tvettha cariyna samnatthakath. Paravd panha dasabalaa nma pi-ekka natthi, yasm sabbaut patt vidit sabbadhammti
vutta, tasm sabbautaassevya pabhedoti, ta na tath dahabba.
Aameva hi dasabalaa, aa sabbautaa. Dasabalaahi
sakasakakiccameva jnti, sabbautaa tampi tato avasesampi jnti.
Dasabalaesu hi pahama krakraameva jnti. Dutiya kammaparicchedameva, tatiya dhtunnattakraameva, catuttha ajjhsaydhimuttimeva, pacama kammavipkantarameva, chaha jhndhi saddhi tesa
sakilesdimeva, sattama indriyna tikkhamudubhvameva, ahama
pubbenivutthakkhandhasantatimeva,
navama sattna cutpaptameva,
dasama saccaparicchedameva. Sabbautaa pana etehi jnitabbaca
tato uttarica pajnti. Etesa pana kicca sabba na karoti (..0175). Tahi
jhna hutv appetu na sakkoti, iddhi hutv vikubbitu na sakkoti, maggo
hutv kilese khepetu na sakkoti.
Apica paravd eva pucchitabbo dasabalaa nmeta savitakkasavicra avitakkavicramatta avitakka-avicra kmvacara rpvacara arpvacara lokiya lokuttaranti. Jnanto paipiy satta savitakkasavicrnti
vakkhati, tato parni dve avitakka-avicrnti, savakkhayaa siy savitakkasavicra, siy avitakkavicramatta, siy avitakka-avicranti. Tath paipiy
satta kmvacarni, tato dve rpvacarni, avasne eka lokuttaranti vakkhati.
Sabbautaa pana savitakkasavicrameva kmvacarameva lokiyamevti nihamettha gantabba.
Vicayahrasamptavaan nihit.

3. Yuttihrasamptavaan

65. Eva nnnayehi vicayahrasampta vitthretv idni yuttihrasamptdni dassetu tattha katamo yuttihrasamptoti-di raddha. Tattha tasm
rakkhitacittassti gthya padattho vitthritoyeva. Rakkhitacittassa sammsakappagocaro bhavissatti yujjatti manacchahni dvrni satikavena pidahitv
viharantassa kmavitakkdna micchsakappna avasaro eva natthti
nekkhammavitakkdiko sammsakappo eva tassa gocaro pavattihna bhavissatti ayamattho yujjati. Yuttiy ghaeti sasandati sametti attho. Sammsakappagocaro sammdihi bhavissatti vuttanayena sammsakappagocaro puggalo
avipartameva vitakkato sammdihi bhavissati. Sammdihisakhta vipassana purakkhatv viharanto maggaena pacanna khandhna udayabbaya asammohato paivijjhissati. Tath paivijjhanto ca dukkhasabhvatt
duggatisakht sabb bhavagatiyo jahissati, tato eva sabba viniptabhaya
sasrabhayaca samatikkamissatti sabbopi cyamattho yutto evti.
Yuttihrasamptavaan nihit.

4. Padahnahrasamptavaan
66. Sakasampattiy (..0176) viya susavihitasakappo bhavati. Indriyesu guttadvrat sucaritapripriy sannakraanti ha rakkhitacittassti tia sucaritna padahnanti. Tassattho rakkhitacittassti ida tia sucaritna
padahnavacananti. Nekkhammasakappdibahulassa kmacchanddinvaraappahna sukaranti nekkhammasakappdayo samathassa sannakraanti
ha sammsakappagocaroti samathassa padahnanti. Kammassakatsammdihiya sappaccayanmarpadassanasammdihiyaca hito attdhna
sasradukkha passanto tadatikkamanupya vipassana rabhatti sammdihivipassanya visesakraanti ha sammdihipurekkhroti vipassanya
padahnanti. Udayabbayadassana ussukkpento sammattaniyma okkamatti ta pahamamaggdhigamassa kraanti ha atvna udayabbayanti dassanabhmiy padahnanti. lokasamanasikrdhi thinamiddhassa abhibhavana vriyassa sannakraanti ha thinamiddhbhibh bhikkhti vriyassa
padahnanti. Yadipi ariyamaggakkhae pahnabhvan samnakl ekbhisamayassa icchitatt, tathpi pahtabbassa pahnbhve bhvanpripr natthti
pahnanimitt viya katv bhvan vutt sabb duggatiyo jaheti bhvanya padahnanti. Atha v sabb duggatiyo jaheti ida bhagavato vacana yogna
usshajananattha nisasakittana hotti bhvanya visesakraanti vutta
sabb pe padahnanti.
Padahnahrasamptavaan nihit.

5. Lakkhaahrasamptavaan
67. Indriyesu guttadvrat satisavaro, satibalena ca nekkhammavitakkdibahulo hotti vutta tasm rakkhitacittassa sammsakappagocaroti ida satindriyanti. Tassattho tasm rakkhitacittassa sammsakappagocaroti ettha
rakkhitacittatya ca sammsakappagocarat krapacrena (..0177) ida satindriya, gahitni bhavanti pacindriyni indriyalakkhaena vimuttiparipcanabhvena v ekalakkhaattti adhippyo. Gahito bhavatti ettha maggalakkhaena
gahaa suvieyyanti ta hapetv kraato gahaa dassetu sammdihito
hi sammsakappo pabhavatti-di vutta. Tato eva gahito bhavati ariyo ahagiko maggoti vatv vimuttivimuttiadassannipi vuttni.
Lakkhaahrasamptavaan nihit.

6. Catubyhahrasamptavaan
68. Rakkhyatti rakkhita. Ida padavasena nibbacana. Yasm pana atthavasena nibbacane vutte padavasena nibbacana vuttameva hoti, tasm rakkhita
pariplyatti es niruttti vutta. Tattha iti-saddo dyattho, pakre v. Tena evamdik evapakr v es niruttti vutta hoti. Tasm cintetti citta. Attano
santna cinotti citta, paccayehi citanti citta, cittavicittahena citta, cittakaraahena citta. Samm sakappetti sammsakappoti-din nirutti veditabb.
Aya ettha bhagavato adhippyoti rakkhitacitto assti-din indriyasavardayo duggatipahnaca vadato bhagavato ettha gthya adhippyo. Kokliko
hti-di nidnaniddeso. Tattha hi-saddo krae. Ida vutta hoti yasm kokliko
(sa. ni. 1.181; a. ni. 10.89; su. ni. koklikasutta) arakkhitacittatya aggasvakesu citta padosetv padumaniraya upapanno, tasm duggatiyo jahitukmo
rakkhitacitto assti bhagav sati-rakkhena cetas samanngato sabb duggatiyo jahatti attho. Suttamhi vutta satiy citta rakkhitabbanti desannusandhidassana.
Catubyhahrasamptavaan nihit.

7. vaahrasamptavaan
69. Nekkhammasakappabahulo (..0178) kasiavasena mettdivasena v
laddhya cittekaggatsakhtya cittamajsya citta hapetv samdhiyeva
v yathladdha sakilesato rakkhitacitto nma hotti vutta tasm rakkhitacittassa sammsakappagocaroti aya samathoti. Papadhn vipassanti
ha sammdihipurekkhroti aya vipassanti. Ariyamaggena dukkhasacce

parite udayabbayadassana matthakappatta nma hotti vutta atvna


udayabbayanti dukkhapariti. Ya kici samudayadhamma, sabba ta
nirodhadhammanti hi maggaassa pavattidassanti. Imni cattri saccnti
catusaccadhammavasena vaana nihapeti. Tattha purimena saccadvayahapanena visabhgadhammavasena, pacchimena sabhgadhammavasena vaananti dahabba.
vaahrasamptavaan nihit.

8. Vibhattihrasamptavaan
70. Kusalapakkho kusalapakkhena niddisitabboti rakkhitacittassti satisavaro,
so chabbidho dvravasena cakkhudvrasavaro yva manodvrasavaroti.
Sammsakappo tividho nekkhammasakappo, abypdasakappo, avihissakappoti. Sammdihi ahavidh dukkhe a pe idappaccayatpaiccasamuppannesu dhammesu anti. Udayabbayaa pasavidha avijjsamuday rpasamudayo pe viparimalakkhaa passantopi viakkhandhassa vaya passati. Thinamiddhbhibhavana catubbidha catumaggavasena. Tattha satisavaro lokiyalokuttaravasena duvidho. Tesu lokiyo kmvacarova, lokuttaro dassanabhvanbhedato duvidho. Ekameko cettha catusatipahnabhedato catubbidho. Esa nayo sammsakappdsupi.
Aya pana viseso sammsakappo pahamajjhnavasena rpvacarotipi nharitabbo. Padahnavibhgo padahnahrasampte vuttanayena vattabbo (..0179).
Akusalapakkhe asavaro cakkhu-asavaro pe kya-asavaro, copanakya-asavaro, vc-asavaro, mano-asavaroti ahavidho. Micchsakappo
kmavitakkdivasena tividho. Aa dukkhe aanti-din ahavidh
vibhatta. Sammdihipaipakkhato micchdihi dvsahividhena veditabb.
Thinamiddha uppattibhmito pacavidhanti eva akusalapakkhe vibhatti veditabb.
Vibhattihrasamptavaan nihit.

9. Parivattanahrasamptavaan
71. Parivattanahre vaahre vuttanayena samathavipassanniddhraa
akatv samathavipassanya bhvityti ha. Lokiy cettha samathavipassan
dahabb. Paipakkhenti arakkhitena cittenti gthya paipakkhenti adhippyo. Atha v vibhattihre niddihassa akusalapakkhassa paipakkhenti attho.
Parivattanahrasamptavaan nihit.

10. Vevacanahrasamptavaan
72. Mnasa hadaya paara via viakkhandho manoviadhtti (dha. sa. 6) ca cittassa vevacana. Takko vitakko sakappo appan
byappan cetaso abhiniropanti ca sammsakappassa. Pa pajnan
vicayo pavicayoti-din

(dha. sa. 16) sammdihiy. Thina thiyan thiyitatta cittassa akallat akammaat onho parinho antosakocoti thinassa. Akallat akammaat
kylasiya supya supyan supitattanti (dha. sa. 1163) middhassa.
Bhikkhako bhikkhti-din (pr. 45) bhikkhupadassa. Duggati apyo vinipto
vaadukkha sasroti-din duggatiy vevacana veditabba.
Vevacanahrasamptavaan nihit.

11. Paattihrasamptavaan
73. Adhihahitv (..0180) rakkhantiy satiy rakkhiyamna citta tass adhihna viya hotti katv vutta rakkhitacittassti padahnapaatti satiyti.
Sesa imasmi paattihrasampte ito paresu otaraasodhanahrasamptesupi apubba natthi. Heh vuttanayameva.
Paattihrasamptavaan nihit.

14. Adhihnahrasamptavaan
76. Adhihnahrasampte sammdihi nma ya dukkhe anti-din catusaccahetuhetusamuppannapaccayapaccayuppannasakhtassa
visayassa
vasena vemattata dassetv puna ya tattha tattha yathbhta adassananti pipi-atthna avasihavisayavaseneva vemattata dpeti. Tattha ya
saccgamananti ya saccato avipartato visayassa gamana, adhigamoti attho.
Ya paccgamanantipi pho, tassa ya paipivisayassa gamana, tatavisaydhigamoti attho. Sesamettha parikkhrasamropanahrasamptesu ya
vattabba, ta pubbe vuttanayatt uttnameva.
Adhihnahrasamptavaan nihit.

Missakahrasamptavaan
Api cettha hrasamptaniddeso iminpi nayena veditabbo
Manopubbagam dhamm, manoseh manomay;
manas ce pasannena, bhsati v karoti v;
tato na sukhamanveti, chyva anapyinti. (dha. pa. 2);
Tattha katamo desanhrasampto? Manopubbagam dhammti manoti
khandhavavatthnena viakkhandha deseti. yatanavavatthnena manyatana (..0181), dhtuvavatthnena viadhtu, indriyavavatthnena mani-

ndriya. Katame dhamm pubbagam? Cha dhamm pubbagam, kusalna


kusalamlni, akusalna akusalamlni, sdhipatikna adhipati, sabbacittuppdna indriyni. Api ca imasmi sutte mano adhippeto. Yath balaggassa
rj pubbagamo, evameva dhammna mano pubbagamo. Tattha tividhena
mano pubbagamo nekkhammachandena abypdachandena avihischandena. Tattha alobhassa nekkhammachandena manopubbagama, adosassa
abypdachandena manopubbagama, amohassa avihischandena manopubbagama.
Manosehti mano tesa dhammna seha visiha uttama pavara
mla pamukha pmokkha, tena vuccati manosehti. Manomayti
manena kat, manena nimmit, manena nibbatt, mano tesa paccayo, tena
vuccati manomayti. Te pana dhamm chandasamudnit anvilasakappasamuhn
phassasamodhn vedankkhandho sakkhandho sakhrakkhandho. Manas ce pasannenti y saddh saddahan okappan abhippasdo.
Iti imin pasdena upeto samupeto upagato samupagato sampanno samanngato, tena vuccati pasannenti ida manokamma. Bhsati vti vackamma.
Karoti vti kyakamma. Iti dasakusalakammapath dassit.
Tatoti dasavidhassa kusalakammassa katatt upacitatt. Nanti yo so katapuo
katakusalo katabhrutto, ta puggala. Sukhanti duvidha sukha kyika
cetasikaca. Anvetti anugacchati.
Idhassu puriso appahnnusayo sayojaniyesu dhammesu assda anupassati, so sayojaniyesu dhammesu assda anupassanto yathdiha yathsuta sampattibhava pattheti. Iccassa avijj ca bhavatah ca anubaddh
honti, so yathdiha yathsuta sampattibhava patthento pasdanyavatthusmi citta pasdeti saddahati okappeti. So pasannacitto tividha puakiriyavatthu anutihati dnamaya slamaya bhvanmaya kyena vcya
manas. So tassa vipka paccanubhoti diheva dhamme upapajje v aparpare v pariyye. Iti kho panassa avijjpaccay sakhr, sakhrapaccay
via, viapaccay nmarpa, nmarpapaccay sayatana, sayatanapaccay sukhavedanyo phasso, phassapaccay (..0182) vedanti eva
santa ta sukhamanveti. Tasseva vedanya aparpara parivattamnya
uppajjati tah. Tahpaccay updna pe samudayo hotti.
Tattha ya mano, ye ca manopubbagam dhamm, yaca sukha, ime
vuccanti pacakkhandh, te dukkhasacca. Tesa purimakraabht avijj
bhavatah ca samudayasacca. Tesa pariya pahnya bhagav
dhamma deseti, dukkhassa pariya samudayassa pahnya. Yena parijnti,
yena pajahati, aya maggo. Yattha ca maggo pavattati, aya nirodho. Imni
cattri saccni eva yatanadhtu-indriyamukhenpi niddhretabbni. Tattha
samudayena assdo, dukkhena dnavo, magganirodhehi nissaraa, sukhassa
anvayo phala, manas pasannena kyavacsamh upyo, manopubbagamatt dhammna attano sukhakmena pasannena manas vackamma kyakammaca pavattetabbanti aya bhagavato atti. Aya desanhrasampto.

Tattha katamo vicayahrasampto? Mananato rammaavijnanato mano.


Mananalakkhae sampayuttesu dhipaccakaraato pubbagamo hbhvato
nissattanijjvahena dhamm. Gmesu gmai viya padhnahena mano seho
etesanti manoseh. Sahajtdipaccayabhtena manas nibbattti manomay.
Aklussiyato, rammaassa okappanato ca pasannena vacviattivipphrato
tath sdiyanato ca bhsati. Copanakyavipphrato tath sdiyanato ca karoti.
Tath pasutatt anaatt ca tatoti vutta. Sukhanato stabhvato ihabhvato
ca sukhanti vutta. Katpacitatt avipakkavipkatt ca anvetti vutta. Krayattavuttito asakantito ca chyva anapyinti vutta. Aya anupadavicayato vicayahrasampto.
Tattha katamo yuttihrasampto? Manassa dhammna dhipaccayogato
pubbagamat yujjati. Tato eva tesa manassa anuvattanato dhammna manosehat yujjati. Sahajtdipaccayavasena manas nibbattatt dhammna manomayat yujjati. Manas pasannena samuhnna kyavackammna kusalabhvo yujjati. Yena kusalakamma upacita, ta chy viya sukha anvetti
yujjati. Aya yuttihrasampto.
Tattha (..0183) katamo padahno hrasampto? Mano manopavicrna
padahna. Manopubbagam dhamm sabbassa kusalapakkhassa padahna. Bhsatti sammvc, karotti sammkammanto, te samm-jvassa
padahna. Samm-jvo sammvymassa padahna. Sammvymo
sammsatiy padahna. Sammsati sammsamdhissa padahna.
Manas pasannenti ettha pasdo saddhindriya, ta slassa padahna.
Sla samdhissa padahna. Samdhi payti yva vimuttiadassan
yojetabba. Aya padahnahrasampto.
Tattha katamo lakkhao hrasampto? Manopubbagam dhammti manopubbagamatvacanena dhammna chandapubbagamatpi vriyapubbagamatpi vmaspubbagamatpi vutt hoti dhipateyyalakkhaena chanddna
manas ekalakkhaatt. Tath nesa saddhdipubbagamatpi vutt hoti indriyalakkhaena saddhdna manas ekalakkhaatt. Manas ce pasannenti
yath manassa pasdasamanngamo tasamuhnna kyavackammna
anavajjabhvalakkhaa. Eva cittassa sati-disamanngamopi nesa anavajjabhvalakkhaa yonisomanasikrasamuhnabhvena ekalakkhaatt. Sukhamanvetti sukhnugamanavacanena sukhassa paccayabhtna manpiyarpdna anugamo vutto hoti tesampi kammapaccayatya ekalakkhaattti. Aya
lakkhaahrasampto.
Tattha katamo catubyho hrasampto? Manopubbagamti-dsu manoti-dna padna nibbacana nirutta, ta padatthaniddesavasena veditabba. Padattho ca vuttanayena suvieyyova. Ye sukhena atthik, tehi pasannena manas kyavacmanokammni pavattetabbnti ayamettha bhagavato
adhippyo. Puakiriyya aesampi pubbagam hutv tattha tesa samm
upanetro imiss desanya nidna. Chadvrdhipat rj (dha. pa. aha. 2.181
erakapattangarjavatthu), cittnuparivattino dhamm (dha. sa. dukamtik 62;

1205-1206), cittassa ekadhammassa, sabbeva vasamanvagti (sa. ni. 1.62)


evamdisamnayanena imiss desanya sasandan desannusandhi. Padnusandhiyo pana suvieyyvti. Aya catubyho hrasampto.
Tattha (..0184) katamo vao hrasampto? Manopubbagam dhammti
tattha yni ti kusalamlni, tni ahanna sammattna hetu. Ye sammatt,
aya ahagiko maggo. Ya manosahajanmarpa, ida dukkha. Asamucchinn purimanipphann avijj bhavatah, aya samudayo. Yattha tesa
pahna, aya nirodhoti imni cattri saccni. Aya vao hrasampto.
Tattha katamo vibhattihrasampto? Manopubbagam dhamm, manas ce
pasannena, tato na sukhamanvetti nayida yathrutavasena gahetabba. Yo
hi samao v brhmao v ptiptimhi micchdihike micchpaipanne saka
citta pasdeti, pasannena ca cittena abhtagubhitthavanavasena bhsati v
nipaccakra vssa ya karoti, na tato na sukhamanveti. Dukkhameva pana
ta tato cakkava vahato padamanveti. Iti hi ida vibhajjabykaraya. Ya
manas ce pasannena bhsati v karoti v, tace vackamma kyakammaca
sukhavedanyanti. Ta kissa hetu? Sammattagatehi sukhavedanya micchgatehi dukkhavedanyanti. Katha panya pasdo dahabbo? Nya pasdo,
pasdapatirpako pana micchdhimokkhoti vadmi. Aya vibhattihrasampto.
Tattha katamo parivattano hrasampto? Manopubbagamti-di. Ya
manas paduhena bhsati v karoti v dukkhassnugm. Idahi sutta etassa
ujupaipakkho. Aya parivattano hrasampto.
Tattha katamo vevacano hrasampto? Manopubbagamti mano citta
manyatana manindriya manovia manoviadhtti pariyyavacana. Pubbagam purecrino puregminoti pariyyavacana. Dhamm att
sabhvti pariyyavacana. Seha padhna pavaranti pariyyavacana.
Manomay manonibbatt manosambhtti pariyyavacana. Pasannena saddahantena okappententi pariyyavacana. Sukha sta vedayitanti pariyyavacana. Anveti anugacchati anubandhatti pariyyavacana. Aya vevacano
hrasampto.
Tattha (..0185) katamo paattihrasampto? Manopubbagamti aya
manaso kiccapaatti. Dhammti sabhvapaatti, kusalakammapathapaatti.
Manosehti padhnapaatti. Manomayti sahajtapaatti. Pasannenti
saddhindriyena
samanngatapaatti,
assaddhiyassa
paikkhepapaatti.
Bhsati v karoti vti sammvcsammkammantna nikkhepapaatti. Tato
na sukhamanvetti kammassa phalnubandhapaatti, kammassa

avinsapaattti. Aya paattihrasampto.


Tattha katamo otarao hrasampto? Manoti viakkhandho. Dhammti
vedansasakhrakkhandh. Bhsati v karoti vti kyavacviattiyo. Tsa
nissay cattro mahbhtti rpakkhandhoti aya khandhehi otarao. Manoti
abhisakhravianti manoggahaena avijjpaccay sakhr gahitti.
Sakhrapaccay via pe samudayo hotti aya paiccasamuppdena
otaraoti. Aya otarao hrasampto.
Tattha katamo sodhano hrasampto? Manoti rambho neva padasuddhi, na
rambhasuddhi. Manopubbagamti padasuddhi, na rambhasuddhi. Tath
dhammti yva sukhanti padasuddhi, na rambhasuddhi. Sukhamanvetti pana
padasuddhi ceva rambhasuddhi cti. Aya sodhano hrasampto.
Tattha katamo adhihno hrasampto? Manopubbagam dhamm, manoseh manomayti ekattat. Manas ce pasannenti vemattat, tath manas ce
pasannenti ekattat. Bhsati v karoti vti vemattat, tath manas ce pasannenti ekattat. So pasdo duvidho ajjhattaca bypdavikkhambhanato, bahiddh
ca okappanato. Tath sampattibhavahetubhtopi vahihetubhtovti aya
vemattat. Tayida sutta dvhi krehi adhihtabba hetun ca yo pasannamnaso, vipkena ca yo sukhavedanyoti. Aya adhihno hrasampto.
Tattha katamo parikkhro hrasampto? Manopubbagamti ettha manoti kusalavia. Tassa ca asampayuttassa alobho adoso amohoti tayo sampayutt het, avippayuttassa alobho (..0186) adosoti dve sampayutt het.
Sabbesa avisesena yonisomanasikro hetu, cattri sampatticakkni paccayo.
Tath saddhammassavana, tassa ca dndivasena pavattamnassa deyyadhammdayo paccayo. Dhammti cettha vedandna ihrammadayo. Tath
tayo viassa, vedandayo pasdassa, saddheyyavatthukusalbhisakhro
vipkasukhassa paccayoti. Aya parikkhro hrasampto.
Tattha katamo samropano hrasampto? Manopubbagam dhammti
manoti puacitta, ta tividha dnamaya, slamaya, bhvanmayanti.
Tattha dnamayassa alobho padahna, slamayassa adoso padahna,
bhvanmayassa amoho padahna. Sabbesa abhippasdo padahna,
saddhjto upasakamati, upasakamanto payirupsatti (ma. ni. 2.183) sutta
vitthretabba. Kusalacitta sukhassa ihavipkassa padahna. Yonisomanasikro kusalacittassa padahna. Yoniso hi manasi karonto kusalacitta adhihti kusalacitta bhveti, so anuppannna ppakna akusalna
dhammna anuppdya chanda janeti, uppannna kusalna dhammna
pe padahati. Tasseva catsu sammappadhnesu bhviyamnesu cattro
satipahn yva ariyo ahagiko maggo bhvanpripri gacchatti aya
bhvanya samropan. Sati ca bhvanya pahnaca siddhamevti. Aya
samropano hrasampto.
Tath
Dadato pua pavahati, sayamato vera na cyati;
kusalo ca jahti ppaka, rgadosamohakkhay sa nibbutoti. (d. ni. 2.197;

ud. 75; peako. 16);


Tattha dadato pua pavahatti dnamaya puakiriyavatthu vutta.
Sayamato vera na cyatti slamaya puakiriyavatthu vutta. Kusalo ca
jahti ppakanti lobhassa ca dosassa ca mohassa ca pahnamha. Tena bhvanmaya puakiriyavatthu vutta. Rgadosamohakkhay sa nibbutoti anupdparinibbnamha.
Dadato (..0187) pua pavahatti alobho kusalamla. Sayamato vera
na cyatti adoso kusalamla. Kusalo ca jahti ppakanti amoho kusalamla.
Rgadosamohakkhay sa nibbutoti tesa nissaraa vutta.
Dadato pua pavahatti slakkhandhassa padahna. Sayamato vera
na cyatti samdhikkhandhassa padahna. Kusalo ca jahti ppakanti pakkhandhassa vimuttikkhandhassa padahna. Dnena orikna kilesna
pahna, slena majjhimna, paya sukhumna. Rgadosamohakkhay sa
nibbutoti katvbhmi dasseti.
Dadato pua pe jahti ppakanti sekkhabhmi dassit. Rgadosamohakkhay sa nibbutoti aggaphala vutta.
Tath dadato pua pe na cyatti lokiyakusalamla vutta. Kusalo ca
jahti ppakanti lokuttarakusalamla vutta. Rgadosamohakkhay sa nibbutoti lokuttarassa kusalamlassa phala vutta.
Dadato pe na cyatti puthujjanabhmi dassit. Kusalo ca jahti ppakanti
sekkhabhmi dassit. Rgadosamohakkhay sa nibbutoti asekkhabhmi dassit.
Dadato pe na cyatti saggagmin paipad vutt. Kusalo ca jahti ppakanti sekkhavimutti. Rgadosamohakkhay sa nibbutoti asekkhavimutti vutt.
Dadato pe na cyatti dnakatha slakatha saggakatha lokiyna
dhammna desanamha. Kusalo ca jahti ppakanti loke dnavnupassanya
saddhi smukkasika dhammadesanamha. Rgadosamohakkhay sa
nibbutoti tass desanya phalamha.
Dadato pua pavahatti dhammadna misadnaca vadati. Sayamato vera na cyatti ptipt veramaiy sattna abhayadna vadati.
Eva sabbnipi sikkhpadni vitthretabbni. Tena ca slasayamena sle patihito citta sayameti, tassa samatho pripri gacchati. Eva so samathe
hito vipassankosallayogato kusalo ca jahti (..0188) ppaka rga jahti,
dosa jahti, moha jahti, ariyamaggena sabbepi ppake akusale dhamme
jahti. Eva paipanno ca rgadosamohakkhay sa nibbutoti rgdna parikkhay dvepi vimuttiyo adhigacchatti aya suttaniddeso.
Tattha katamo desanhrasampto? Imasmi sutte ki desita? Dve sugatiyo
dev ca manuss ca, dibb ca paca kmagu, mnusak ca paca kmagu,
dibb ca pacupdnakkhandh, mnusak ca pacupdnakkhandh. Ida
vuccati dukkha ariyasacca. Tassa kraabhvena purimapurimanipphann
tah samudayo ariyasacca. Tayida vuccati assdo ca dnavo ca. Sabbassa
purimehi dvhi padehi niddeso dadato pe na cyatti. Kusalo ca jahti ppakanti maggo vutto. Rgadosamohakkhay sa nibbutoti dve nibbnadhtuyo

sa-updises ca anupdises ca. Ida nissaraa. Phaldni pana yathraha


veditabbnti. Aya desanhrasampto.
Vicayoti dadato pua pavahatti imin pahamena padena tividhampi
dnamaya slamaya bhvanmaya puakiriyavatthu vutta. Dasavidhassapi deyyadhammassa pariccgo vutto. Tath chabbidhassapi rpdi-rammaassa. Sayamato vera na cyatti dutiyena padena aver asapatt abypd
ca paipad vutt. Kusalo ca jahti ppakanti tatiyena padena uppdo aanirodho sabbopi ariyo ahagiko maggo sabbepi bodhipakkhiy dhamm vutt.
Rgadosamohakkhay sa nibbutoti rgakkhayena rgavirg cetovimutti, mohakkhayena avijjvirg pavimutti vuttti. Aya vicayo hrasampto.
Yuttti dne hito ubhaya paripreti macchariyappahnaca pubhisandacti atthes yutti. Slasayame hito ubhaya paripreti upacrasamdhi
appansamdhicti atthes yutti. Ppake dhamme pajahanto dukkha parijnti, nirodha sacchikaroti, magga bhvetti atthes yutti. Rgadosamohesu
sabbaso parikkhesu anupdisesya nibbnadhtuy parinibbyatti atthes
yuttti. Aya yuttihrasampto.
Padahnanti (..0189) dadato pua pavahatti cgdhihnassa padahna. Sayamato vera na cyatti saccdhihnassa padahna. Kusalo
ca jahti ppakanti padhihnassa padahna. Rgadosamohakkhay sa
nibbutoti upasamdhihnassa padahnanti. Aya padahno hrasampto.
Lakkhaoti dadatoti etena peyyavajja atthacariya samnattat ca dassitti veditabb sagahavatthubhvena ekalakkhaatt. Sayamatoti etena
khantimett-avihis-anuddaydayo dassitti veditabb vernuppdanalakkhaena ekalakkhaatt. Vera na cyatti etena hir-ottappa-appicchatsantuhitdayo dassit vervahanena ekalakkhaatt. Tath ahirknottappdayo acetabbabhvena ekalakkhaatt. Kusaloti etena kosalladpanena sammsakappdayo dassit maggagdibhvena ekalakkhaatt. Jahti ppakanti etena paribhisamaydayopi dassit abhisamayalakkhaena ekalakkhaatt. Rgadosamohakkhayti etena avasihakilesdnampi khay dassit khepetabbabhvena
ekalakkhaattti aya lakkhao.
Catubyhoti dadatoti gthya bhagavato ko adhippyo? Ye mahbhogata
patthayissanti, te dna dassanti dliddiyappahnya. Ye averata icchanti, te
paca verni pajahissanti. Ye kusaladhammehi chandakm, te ahagika
magga bhvessanti. Ye nibbyitukm, te rgadosamoha pajahissantti ayamettha bhagavato adhippyo. Eva nibbacananidnasandhayo vattabbti. Aya
catubyho.
vaoti yaca adadato macchariya, yaca asayamato vera, yaca akusalassa ppassa appahna, aya paipakkhaniddesena samudayo. Tassa alobhena ca adosena ca amohena ca dndhi pahna, imni ti kusalamlni.
Tesa paccayo aha sammattni, aya maggo. Yo rgadosamohna khayo,
aya nirodhoti. Aya vao.
Vibhattti dadato pua pavahatti ekasena yo bhayahetu deti, rgahetu

deti, misakicikkhahetu deti, na tassa pua vahati. Yaca daadna


satthadna paravihehanattha apua assa pavahati. Ya pana kusalena
cittena anukampanto v apacyamno v anna deti, pna vattha yna (..0190
mlgandhavilepana seyyvasatha padpeyya deti, sabbasattna v abhayadna deti, mettacitto hitajjhsayo nissaraasa dhamma deseti. Sayamato vera na cyatti ekasena abhayparatassa cyati, kikraa? Ya asamattho, bhayparato dihadhammikassa bhyati m ma rjno gahetv
hattha v chindeyyu pe jvantampi sle uttseyyunti, tena sayamena
avera cyati. Yo pana eva samno vera na cyati. Yo pana eva samdiyati,
ptiptassa ppako vipko dihe ceva dhamme abhisamparye ca, eva
sabbassa akusalassa, so tato ramati, imin sayamena vera na cyati.
Sayamo nma sla. Ta catubbidha cetan sla, cetasika sla, savaro
sla, avtikkamo slanti. Kusalo ca jahti ppakanti ppapahyak sattattisa
bodhipakkhiy dhamm vattabbti. Aya vibhatti.
Parivattanoti dadato pua pavahati, adadatopi pua pavahati, na
dnamayika. Sayamato vera na cyati asayamatopi vera na cyati, ya
dnena paisakhnabalena bhvanbalena. Kusalo ca jahti ppaka, akusalo
pana na jahti. Rgadosamohakkhay sa nibbuto, tesa aparikkhay natthi nibbutti. Aya parivattano.
Vevacanoti dadato pua pavahati. Pariccgato kusala upacyati. Anumodatopi pua pavahati cittappasdatopi veyyvaccakiriyyapi. Sayamatoti
slasavarato soraccato. Vera na cyatti ppa na vahati, akusala na
vahati. Kusaloti paito nipuo medhv parikkhako. Jahtti samucchindati

samuggheti. Aya vevacano.


Paattti dadato pua pavahatti lobhassa painissaggapaatti, alobhassa nikkhepapaatti. Sayamato vera na cyatti dosassa vikkhambhanapaatti, adosassa nikkhepapaatti. Kusalo ca jahti ppakanti mohassa samugghtapaatti, amohassa bhvanpaatti. Rgadosamohassa pahnapaatti,
alobhdosmohassa bhvanpaatti. Rgadosamohakkhay sa nibbutoti kilesna paippassaddhipaatti, nibbnassa sacchikiriyapaattti. Aya paatti.
Otaraoti (..0191) dadato pua pavahatti dna nma saddhdhi indriyehi hotti aya indriyehi otarao. Sayamato vera na cyatti sayamo nma
slakkhandhoti aya khandhehi otarao. Kusalo ca jahti ppakanti ppappahna nma thi vimokkhehi hoti. Tesa upyabhtni ti vimokkhamukhnti
aya vimokkhamukhehi otarao. Rgadosamohakkhay sa nibbutoti vimuttikkhandho. So ca dhammadhtu dhammyatanacti aya dhthi ca yatanehi
ca otaraoti. Aya otarao.
Sodhanoti dadatoti-dik padasuddhi, no rambhasuddhi. Rgadosamohakkhay sa nibbutoti aya padasuddhi ca rambhasuddhi cti. Aya sodhano.
Adhihnoti dadatoti aya ekattat, cgo pariccgo dhammadna misadna abhayadna, aha dnni vitthretabbni. Aya vemattat. Sayamoti
aya ekattat. Ptimokkhasavaro satisavaroti aya vemattat. Kusalo ca
jahti ppakanti aya ekattat. Sakkyadihi pajahati vicikiccha pajahatti-dik aya vemattat. Rgadosamohakkhay sa nibbutoti aya ekattat. Sa-updises nibbnadhtu anupdises nibbnadhtti aya vemattatti. Aya adhihno.
Parikkhroti dnassa pmojja paccayo. Alobho hetu, sayamassa hirottappdayo paccayo. Yonisomanasikro adoso ca hetu, ppappahnassa samdhi
yathbhtaadassanaca paccayo. Tisso anupassan hetu, nibbutiy maggasammdihi hetu, sammsakappdayo paccayoti. Aya parikkhro.
Samropano hrasamptoti dadato pua pavahatti dnamaya puakiriyavatthu, ta slassa padahna. Sayamato vera na cyatti slamaya
puakiriyavatthu, ta samdhissa padahna. Slena hi jhnenapi rgdikiles na cyanti. Yepissa tappaccay uppajjeyyu sav vightaparih, tepissa
na honti. Kusalo ca jahti ppakanti pahnapari, ta bhvanmaya puakiriyavatthu. Rgadosamohakkhay sa (..0192) nibbutoti rgassapi khay dosassapi khay mohassapi khay. Tattha rgoti yo rgo srgo cetaso srajjan
lobho lubbhan lubbhitatta abhijjh lobho akusalamla. Dosoti yo doso
dussan dussitatta bypdo cetaso bypajjan doso akusalamla. Mohoti ya
aa adassana anabhisamayo asambodho appaivedho dummejjha
blya asampajaa moho akusalamla. Iti imesa rgdna khayo
nirodho painissaggo nibbuti nibbyan parinibbna sa-updises nibbnadhtu anupdises nibbnadhtti. Aya samropano hrasampto.
Missakahrasamptavaan nihit.

Nayasamuhnavravaan
79. Eva nnsuttavasena ekasuttavasena ca hravicra dassetv idni
nayavicra dassetu tattha katama nayasamuhnanti-di raddha.
Kasm panettha yath tattha katamo desanhro, assddnavatti gth. Aya
desanhro ki desayatti-din hraniddeso raddho, eva tattha katamo
nandiyvao, tahaca avijjampi cti gth, aya nandiyvao ki nayatti-din anrabhitv samuhnamukhena raddhanti? Vuccate hranayna visayabhedato. Yath hi hr byajanamukhena suttassa atthasavaan, na eva
nay. Nay pana nnsuttato niddhritehi tahvijjdhi mlapadehi catusaccayojanya nayato anubujjhiyamno dukkhdi-attho. So hi maggaa nayati samppetti nayo. Paivijjhantna pana ugghaitau-dna tia veneyyna
vasena mlapadavibhgato tidh vibhatt. Ekameko cettha yato neti, yaca neti,
tesa sakilesavodnna vibhgato dvisagaho catucha-ahadiso cti bhinno
hranayna visayo. Tath hi vutta hr byajanavicayo, suttassa nay tayo
ca suttatthoti (netti. sagahavra). Eva visihavisayatt hranayna hrehi
aath naye niddisanto tattha katama nayasamuhnanti-dimha.
Tatthya (..0193) vacanattho samuhahanti etenti samuhna. Ke samuhahanti? Nay. Nayna samuhna nayasamuhna. Ki pana ta?
Tatamlapadehi catusaccayojan. S hi nandiyvadna nayna uppattihnatya samuhna bhmti ca vuccati. Tath ca vakkhati aya vuccati
nandiyvaassa nayassa bhmti (netti. 81). Pubb koi na payati avijjya ca
bhavatahya cti-di nandiyvaassa nayassa bhmidassana. Tattha pubb
koi na payatti asukassa nma buddhassa bhagavato, asukassa v cakkavattino kle avijj bhavatah ca uppann. Tato pubbe nhosti eva avijjbhavatahna na kci purim mariyd upalabbhati. Kasm? Anamataggatt sasrassa. Vuttaheta anamataggoya, bhikkhave, sasro, pubb koi na payatti (sa. ni. 2.124; kath. 75) vitthro. Tatthti avijjbhavatahsu. Yadipi avijjya sayojanabhvo, tahya ca nvaraabhvo piya vutto, tathpi avijjya
paicchditdnavehi bhavehi tah sayojetti imassa atthassa dassanattha
avijjnvaraa tahsayojananti vutta.
Avijjsayuttti avijjya missit, avijjya v abhinivesavatthsu baddh. Avijjpakkhena vicarantti avijjpakkhena avijjsahyena dvdasavidhena vipallsena
abhinivesavatthubhte rammae pavattanti. Te vuccanti dihicaritti te avijjbhibht rpdni niccdito abhinivisant dihicaritti vuccanti, dihicarit nmti
attho. Tahpakkhenti ahasatatahvicaritena. Dihivicarite tahvicarite ca
paipattiy vibhajitv dassetu dihicaritti-di vutta. Tattha attakilamathnuyoganti attano kyassa kilissanapayoga attaparitpanapaipatti. Kmasukhalliknuyoganti kmasukhassa allyanapayoga kmesu ptabyata.
Yadipi bhirak dukkha tahti ca jnanti ida dukkha, ettaka dukkhan-

ti, aya tah, aya tass virgoti parieyyapahtabbabhvena pana na


jnanti, iti pavattipavattihetumattampi na jnanti. K pana kath nivattinivattihetsti ha ito bahiddh natthi saccavavatthnanti-di. Tattha (..0194) saccappaksanti saccadesan. Samathavipassankosallanti samathavipassansu bhvankosalla, tsu uggahaparipucchsavanamanasikrakosalla v. Vipassandhihnacettha samatha adhippeta. Upasamasukhappattti kilesna vpasamasukhdhigamo. Vipartacetti micchbhinivihacet. Natthi sukhena sukhanti
ya anavajjapaccayaparibhogasukhena kya cittaca paippassaddhadaratha
katv ariyehi pattabba upasamasukha, ta paikkhipati. Dukkhenti kyakhedanadukkhena.
So loka vahayatti so kme paisevento attabhvasakhta loka
vaheti pneti. Puttanattuparamparya v sasrassa anupacchedanato sattaloka vaheti. Bahu pua pasavatti attano pacahi kmaguehi santappanena puttamukhadassanena ca bahu pua uppdeti. Abhinivesassa ntidahatya evasa. Dahatya evadih dukkhena sukha patthayamn attakilamathnuyogamanuyutt kmesu puasa kmasukhalliknuyogamanuyutt
ca viharantti yojetabba.
Tadabhi santti tathsaino samn. Rogameva vahayantti attabhvarogameva kilesarogameva v aparpara vahenti. Gaasallesupi eseva nayo.
Rogbhitunnti yathvuttarogabydhit. Gaapaipitti yathvuttagaabdhit.
Sallnuviddhti yathvuttasallena anupavih. Ummujjanimujjnti upapajjanacavanni. Ugghtanigghtanti uccvacabhva. Rogagaasallabhesajjanti yathvuttarogditikicchana, samathavipassana sandhya vadati. Tenevha samathavipassan roganigghtakabhesajjanti. Tattha roganigghtakanti rogavpasamana. Sakileso dukkhanti-din saccni tesa parieyydibhvena
katheti.
Tattha sakileso dukkhanti attakilamathnuyogakmasukhalliknuyogasakilesavanto, tehi v sakilissamno rprpakyo dukkha ariyasacca. Tadabhisago tahti tattha abhisago sagoti laddhanm tah.
80. Idni dihicaritatahcaritna sakkyadihidassane pavattibheda
dassetu dihicaritti-di vutta. Tattha dihicarit rpa attato upagacchantti (..0195) dihicarit dihbhinivesassa balavabhvato rpa attti gahanti.
Tesahi attbhiniveso balav, na tath attaniybhiniveso. Esa nayo vedananti-dsupi. Tahcarit rpavanta attnanti tahcarit tahbhinivesassa balavabhvato rpa attano kicanapalibodhabhve hapetv avasesa vedandi
attti gahanti. Attani v rpanti attdhra v rpa. Rpasmi v attnanti
rpdhra v attna. Vedanvantanti-dsupi eseva nayo. Etesahi attaniybhiniveso balav, na tath attbhiniveso. Tasm yathladdha attaniyanti
kappetv tadaa attti gahanti. Aya vuccati vsativatthuk sakkyadihti
aya pacasu updnakkhandhesu ekekasmi catunna catunna ghna
vasena vsativatthuk sati vijjamne khandhapacakasakhte kye, sat v vijjamn tattha dihti sakkyadihi.

Lokuttar sammdihti pahamamaggasammdihi. Anvyikti sammdihiy


anugmino. Yad sammdihi sakkyadihiy pajahanavasena pavatt, tad
tass anuguabhvena pavattamnakti attho. Ke pana teti? ha sammsakappoti-di. Te tayo khandhti-din ariyamaggato khandhamukhena samathavipassan niddhreti. Tattha sakkyoti-di catusaccaniddhraa. Ta sabba
suvieyyameva.
Puna tattha ye rpa attato upagacchantti-din sakkyadassanamukhena
uccheddi-antadvaya, majjhimaca paipada niddhreti. Tattha ime vuccanti
ucchedavdinoti ime rpdike pacakkhandhe attato upagacchant rpdna
aniccabhvato ucchijjati att vinassati na hoti para marati eva abhinivisanato ucchedavdinoti vuccanti. Ime vuccanti sassatavdinoti ime rpavanta
v attnanti-din rpdivinimutto ao koci attti upagacchant so nicco dhuvo
sassatoti abhinivisanato sassatavdinoti vuccanti. Ucchedasassatavd ubho
ant, aya sasrapavattti-di saccaniddhraa, ta suvieyya.
Ucchedasassata samsato vsativatthuk sakkyadihti att ucchijjati att
niccoti ca dippavattanato ucchedasassatadassana sakhepato (..0196) vsativatthuk sakkyadihi eva hoti. Sabbopi hi attavdo sakkyadihi-antogadho
evti. Vitthrato dvsahi dihigatnti ucchedasassatadassana vitthrena
brahmajle (d. ni. 1.28 dayo) gatni dvsahi dihigatni. Tesanti eva
sakhepavitthravantna ucchedasassatadassanna.

Paipakkhoti pahyakapaipakkho. Tecattlsa bodhipakkhiy dhammti aniccasa dukkhasa anattasa pahnasa virgasa nirodhasa
cattro satipahn pe ariyo ahagiko maggoti ete tecattlsa bodhipakkhiy dhamm.
Eva vipassanvasena paipakkha dassetv puna samathavasena dassetu
aha vimokkh dasa ca kasiyatannti vutta. Dvsahi dihigatni mohajlanti dvsahi dihigatni mohajlahetukatt mohajlaca. Andi-anidhanappavattanti purimya koiy abhvato andi. Asati paipakkhdhigame santnavasena
anupacchedena pavattanato anidhanappavatta. Yasm pana mohajlahetukni dihigatni mohajle padlite padlitni honti, tasm vutta tecattlsa
bodhipakkhiy dhamm avajira mohajlappadlananti.
Tattha avajiranti vajirpamaa. Aha sampattiyo sampajjitv tejetv
tikkhasabhva pdita vipassana maggaaca avajira. Idameva hi a bhagavato pavatta mahvajiraanti vuccati. Ta pana sasambhra katv dassento tecattlsa bodhipakkhiy dhammti ha. Mohajlappadlananti pubbabhge vikkhambhanavasena maggakkhae samucchedavasena avijjbhavatahna padlana. Attdibhedabhinnesu rpdsu saka-attabhvdsu ca sasibbanavasena pavattanato jla bhavatah. Tass hi tah
jlin sibbin jlanti ca adhivacananti. Eva attakilamathnuyogakmasukhalliknuyogadihitahbhinivesasassatucchedna niddhraavasena mohajlapariyyavisesato avijjtah vibhajitv yathnusandhin sakilesapakkha nigamento tena vuccati pubb koi na payati avijjya ca bhavatahya cti ha.
81. Tattha (..0197) dihicaritoti-din vodnapakkha dasseti. Tattha sallekhnusantatavuttti anupaddutasallekhavutti. Kasm? Yasm sallekhe tibbagravo.
Dihicarito hi tapojigucchdin anupyenapi yebhuyyena kilesna sallekhandhippyena carati, tasm so ssane pabbajito dhutadhammavasena sallekhapaipada preti. Sikkhnusantatavuttti acchiddacatuprisuddhislavutti. Dihiy
savisaye pasadis pavattti so visujjhamno padhiko hotti ha dihicarito
sammattaniyma okkamanto dhammnusr bhavatti. Tahvasena micchvimokkho hotti tahcarito visujjhamno saddhdhikova hoti, tasm vutta tahcarito sammattaniyma okkamanto saddhnusr bhavatti. Dihicarito sukhya
paipadyti-di paipadniddeso heh desanhravibhage (netti. 5 dayo)
gato eva, atthopi tattha sabbappakrato vutto eva.
Apubbapadesu pana viveciyamnoti vimociyamno. Painissaratti niyyti vimuccatti attho. Dandhaca dhamma jntti tahcaritassa mandapaassa
vasena vutta. Tikkhapao pana khippa dhamma jntti. Sattpi duvidhti-din indriyavibhgena puna paipadvibhga dasseti, ta suvieyya.
Ye hi kecti-din tsa paipadna niyyne tsupi klesu ekantikabhva
dasseti. Tattha imhi eva cathi paipadhti imhi eva cathi paipadhi, tabbinimuttya aya paipadya abhvato. Catukkamagganti paipadcatukka, paipad hi maggoti. Atha v catukkamagganti nandiyvaassa catuddissakhta
magga. T pana catasso dis dislocananaye gamissanti. Kimattha pana

catukkamagga paapentti ha abudhajanasevityti-di. Tattha abudhajanasevityti apaitajanasevitya. Blakantyti blajanakmitya. Rattavsiniyti


rattesu rgbhibhtesu vasatti rattavsin, tass. Nandiyti tatra tatrbhinandanahena nandsakhtya. Avaanatthanti samucchindanattha. Aya vuccati
nandiyvaassa nayassa bhmti aya tahvijjna vasena sakilesapakkhe
dve dis samathavipassanna vasena (..0198) vodnapakkhepi dve dis catusaccayojan nandiyvaassa nayassa samuhnatya bhmti.
82. Eva nandiyvaassa nayassa bhmi niddisitv idni tassa disbhtadhamme niddisantena yasm cassa disbhtadhammesu vuttesu dislocananayo
vuttoyeva hoti, tasm veyykaraesu hi ye kusalkusalti dislocanalakkhaa
ekadesena paccmasitv te duvidh upaparikkhitabbti-di raddha. Tattha
teti disbhtadhamm. Duvidhti ime sakilesadhamm, ime vodnadhammti eva duvidhena. Upaparikkhitabbti upapattito parito ikkhitabb, dhammayuttito tatadisbhvena pekkhitabb locitabbti attho.
Ya pakra sandhya duvidh upaparikkhitabbti vutta, ta dasseti lokavanusr ca lokavivanusr cti. Tassattho loko eva vaa lokavaa.
Lokavaabhvena anusarati pavattatti lokavanusr, sakilesadhammoti attho.
Lokassa, lokato v vivaa lokavivaa, nibbna. Ta anusarati anulomanavasena gacchatti lokavivanusr, vodnadhammoti attho. Tenevha vaa
nma sasro, vivaa nibbnanti.
Ta katha dahabbanti ta katha kena pakrena dahabbanti ce? Upacayena. Yath kata kamma phaladnasamattha hoti, tath kata upacitanti
vuccati. Eva upacitabhve kamma nma hoti, vipkavaassa kraa hotti
attho. Sabbepi kiles cathi vipallsehi niddisitabb, dasannampi kilesna vipallsahetubhvato. Te kattha dahabbti te pana vipalls kattha passitabbti ha
dasa vatthuke kilesapujeti. Dasavidhakrae kilesasamheti attho. Tattha kilespi kilesavatthu, kilesna paccayadhammpi kilesavatthu. Tesu kraabhvena purimasiddh kiles parato paresa kilesna paccayabhvato kilespi
kilesavatthu. Ayonisomanasikro, ayonisomanasikraparikkhat ca dhamm kilesuppattihetubhvato kilesappaccaypi kilesavatthti dahabba.
Cattro (..0199) hrti ettha hrassena tabbisay kilespi adhippet. Catasso
viahitiyoti etthpi eseva nayo. Pahame hreti-din dasavatthuke kilesapuje purima purima pacchimassa pacchimassa kraanti dasseti. Tattha
pahame hreti visayabhte pahame hre pahamo vipallso pavattatti attho.
Seshresupi eseva nayo. Pahame vipallseti pahame vipallse appahne sati
pahama updna pavattatti attho. Sesapadesupi eseva nayo. Ya panettha
vattabba, ta niddeseyeva kathayissma.
83. Idni dasavatthuka kilesapuja tahvijjvasena dve kohse karonto
yo ca kabakro hroti-dimha. Tattha kabakrhra phasshraca aparijnantassa tahcaritassa yathkkama kyavedansu tibbo chandargo hoti,
iti upakkilesassa chandargassa hetubhvato yo ca kabakro hro, yo ca
phasso hro, ime tahcaritassa puggalassa upakkilesti vutt. Tath manosa-

cetanhra vihraca aparijnanto dihicarito tesu attasa niccasa


ca hotti vuttanayeneva te dihicaritassa puggalassa upakkilesti vutt. Tath
purimak dve vipalls purimakni eva ca dve dve-updnayogaganthsava-oghasallaviahiti-agatigamanni tahpadhnatt tahsabhvatt tahvisayatt ca tahcaritassa upakkilesti vutt. Pacchimakni pana tni dihipadhnatt dihisabhvatt dihivisayatt ca dihicaritassa upakkilesti vuttti
dahabb.
84. Kabakre hre asubhe subhanti vipallsoti catsu hresu kabakre
hre catsu ca vipallsesu asubhe subhanti vipallso dahabbo kabakrhrassa asubhasabhvatt asubhasamuhnatt ca. Tath phasshrassa dukkhasabhvatt dukkhapaccayatt ca visesato tattha dukkhe sukhanti vipallso.
Tath yebhuyyena satt vie niccasaino, sakhresu ca attasaino, cetanpadhn ca sakhrti vutta vie hre pe attti vipallsoti.
Pahame vipallse hito kme updiyatti asubhe subhanti vipariyesaggh kilesakmena vatthukme daha gahti (..0200). Ida vuccati kmupdnanti ya
tath kmna gahaa, ida vuccati kmupdna. Dukkhe sukhanti vipariyesaggh slabbatehi angate bhavavisuddhti ta nibbutisukhanti daha
gahti. Anicce niccanti vipariyesaggh sabbe bhav nicc dhuv sassat aviparimadhammti sasrbhinandini bhavadihi daha gahti. Anattani attti vipariyesaggh asati attani kassida kammaphala, tasm so
karoti, so paisavedetti attadihi daha gahtti imamattha dasseti dutiye
vipallse hitoti-din.
Aya vuccati kmayogoti yena kmargasakhtena kmupdnena vatthukmehi saha satto sayojyati, aya kmargo kmayogoti vuccati. Aya vuccati
bhavayogoti yato slabbatupdnasakhtena bhavupdnena bhavena saha
satto sayojyati, aya bhavargo bhavayogoti vuccati. Aya vuccati dihiyogoti yya ahetukadihi-disakhtya ppikya dihiy, sakkyadihi-di-avasihadihiy ca satto dukkhena saha sayojyati, aya ppik dihi dihiyogoti
vuccati. Aya vuccati avijjyogoti yya attavdupdnena sakalavaadukkhena
ca saha satto sayojyati, aya avijj avijjyogoti vuccati.
Yasm pana kmayogdayo abhijjhkyaganthdna paccay honti, tasm
pahame yoge hito abhijjhya kya ganthatti-di vutta. Tattha abhijjhya
kya ganthatti parbhijjhyanalakkhaya abhijjhya nmakya ganthati
ghaetti attho. Tath bhavapatthanya appahnatt bhavadihibhavargavasena
ghtavatthsu satt cittni padsentti ha dutiye yoge hito bypdena kya
ganthatti. Tath dihivasena avijjvasena ca slabbatehi sujjhati, idameva
sacca moghamaanti ca abhinivisatti ha tatiye pe idasaccbhinivesena kya ganthatti.
Tassti tassa abhijjhdhi samanngatassa puggalassa. Eva ganthitti eva
abhijjhyandivasena nmakya ganthitv hit. savantti (..0201) savabhvena pavattanti. Kuto ca vuccati savantti kuto pana hetuto te kiles savantti
savahetu pucchati. Yasm pana kiles kusalappavatti nivretv citta pariy-

dya tihant, maggena asamucchinn eva v savna uppattihetu honti,


tasm anusayato v pariyuhnato vti vutta. Abhijjhkyaganthena kmsavoti abhijjhkyaganthena siddhena kmargasabhvatt kmsavo siddho hoti.
Katthacideva visaye domanassito tappaipakkhe visaye tabbisayabahule ca
bhave patthetti ha bypdakyaganthena bhavsavoti. Parmsakyaganthena dihsavoti slabbataparmsakyaganthena siddhena tasabhvatt
aparpara v dihiyo ganthentassa dihsavo siddho hoti. Idasaccbhinivesakyaganthena avijjsavoti idameva sacca moghamaanti abhinivisantassa
ayonisomanasikrato anekehi akusalehi dhammehi saddhi avijjsavo uppajjati,
sabbesa v akusaladhammna avijjpubbagamatt idasaccbhinivesakyaganthena siddhena tassa hetubhto avijjsavo siddho hoti.
Yasm pana sav eva paribuddh vaasmi ohananti osdentti oghti
vuccanti, tasm vutta tassa ime cattro savti-di.
Anusayasahagatti anusayabhva appaikkhipitv gat pavatt, anusayabht v. Ajjhsayanti citta. Anupavihti ogh. Hadaya hacca tihantti
cittassa abbhantarasakhta hadaya hantv tihanti. Tath hi vutta ahasliniya (dha. sa. aha. 5) abbhantarahena hadayanti. Tena vuccanti sallti
yasm ajjhsaya anupavih hadaya hacca tihanti, tena vuccanti sallti.
Pjanana

duruddharaat ca sallaho. Eso me attti gahaamukhena esohamasmti


gahaa hotti dihi nissyapi mna jappentti ha dihoghena mnasalloti.
Pariydinnanti aassa oksa adatv samantato gahita. Catsu dhammesu
sahahatti
rammaapaccayatya
rammaabhtesu
catsu
(..0202)
dhammesu patihahati. Tni sarpato dasseti rpe vedanya saya sakhresti. Nandpasecanenti lobhasahagatassa sampayutt nand sahajtakoiy, itarassa upanissayakoiy upasecananti nandpasecana, tena nandpasecanena.
Kena pana ta nandpasecananti ha rgasallena nandpasecanena vienti.
Tattha rgasallenti rgasallena hetubhtena nandpasecanena vienti
itthambhtalakkhae karaavacana. Rppag viahitti rpameva rammaakaraavasena upagantabbato, viassa patihbhvato ca rppag
viahiti. Tihati etthti hiti. Pacavokrabhavasmihi abhisakhravia
rpakkhandha nissya tihati. Dosasallenti sahajtena dosasallena. Yad
vedanpag viahiti vuccati, tad upanissayakoiyva nandiy upasitta
via dahabba. Vedanpi domanassavedanva. Yad ca upanissayapaccayabhtena dosasallena vedanpag viahiti vuccati, tad sahajtakoiy,
upanissayakoiy v nandiy upasitta via dahabba. Vedan pana
tissopi tissanna vedanna rammapanissayabhvato. Tattha pahamanayo
domanassrammaassa abhisakhraviassa vasena vutto. Dutiyo sabbavedanrammaassa vasenpi dahabba.
Mnasallenti mnasallena sahajtena, upanissayabhtena v. Mohasallenti
etthpi eseva nayo. Ettha ca andimatisasre itthipuris rpbhirmti rgasallavasena paham viahiti yojit. Sabbyapi vedanya dukkhapariyyasabbhvato dukkhya ca doso anusetti dosasallavasena dutiy, savasena
seyyohamasmti maan hotti mnasallavasena tatiy, sakhresu samhaghana dubbinibbhoganti mohasallavasena catutth viahiti yojitti
dahabb.
Upatthaddhanti olubbhrammaabhthi viahithi upatthambhita. Taca
kammanti ya cetan cetasikanti pubbe (netti. 82) vutta. Ime ca kilesti ime
ca dasavatthuk kiles. Sesa suvieyyameva.
85. Idni (..0203) hrdayo nayna sakilesapakkhe disbhvena vavatthapetu im catasso disti-di raddha, ta uttnameva. Puna kabakro hroti-di hrdsuyeva yassa puggalassa upakkiles, ta vibhajitv dassetu
raddha. Tattha dasanna suttnanti ekadesesu samudyavohrena vutta.
Samudyesu hi pavatt sama avayavesupi dissati, yath pao daho,
samuddo dihoti ca. Eko atthoti ekassa atthassa nipphdanato vutta. Byajanameva nnanti ettha byajanaggahaena byajanatthopi gahitoti dahabba.
Dasahipi suttapadehi savatthuk tah vutt. Tah ca rgacarita puggala
khippa dsetti ha ime rgacaritassa puggalassa upakkilesti. Yath ca
pahamadisbhvena vuttadhamm rgacaritassa upakkiles, eva dutiyadisbhvena vuttadhamm dosacaritassa. Tatiyacatutthadisbhvena vuttadhamm

yathkkama dihicaritassa mandassa tikkhassa ca upakkiles vutt. Tesa upakkilesabhvo vuttanaynusrena veditabbo.
hravipallsdayo yadipi sabbehi thi vimokkhamukhehi pubbabhge yathraha parieyy pahtabb ca. Yassa pana dukkhnupassan purime hradvaye dukkhkrena bahula pavattati, tassa vasena yo ca kabakro hro, yo
ca phasso hro, ime appaihitena vimokkhamukhena paria gacchantti
vutta. Esa nayo sesesu. Evaceta, na aath. Na hi ariyamaggna viya
pahtabbesu vimokkhamukhna parieyyapahtabbesu koci niyamo sambhavati. Iti sabbe lokavanusrino dhamm niyyanti, te lok thi vimokkhamukhehti
nigamana. Tassattho iti eva vuttappakr sabbe hrdayo lokasakhtavanusrino dhamm te lokabht vaato niyyanti aniccnupassandhi thi vimokkhamukhehti.
86. Eva sakilesapakkhe disbhtadhamme niddisitv idni vodnapakkhe
disbhtadhamme dassetu catasso paipadti-di vutta. Tattha dibbabrahma-ariya-nejavihroti cattro vihr. Mnappahna-layasamugghta-avijjpahnabhavpasam cattro acchariy abbhut dhamm. Saccdhihndni
cattri adhihnni. Chandasamdhibhvandayo catasso samdhibhvan.
Indriyasavaro tapasakhto puadhammo (..0204) bojjhagabhvan sabbpadhipainissaggasakhta nibbnacti cattro sukhabhgiy dhamm veditabbti.
Paham paipadti-di paipadsatipahndna abhedasandassana.
Yadi eva kasm visu gahaa katanti? Dasavatthukassa kilesapujassa paipakkhabhvadassanattha paipaddidasakaniddeso. Tath hi vakkhati cattro
hr tesa paipakkho catasso paipadti-di (netti. 87). Kicpi catsu satipahnesu ida nma satipahna imya eva paipadya ijjhatti niyamo natthi,
tathpi pahamya paipadya pahama satipahna sambhavatti sambhavavasena eva vutta paham paipad, pahama satipahnanti. Yasm
pana hravipallsdna viya paipadsatipahndna atthato nnatta
natthi. Satipahnniyeva hi tath tath paipajjamnni dukkhpaipaddandhbhidinmakni honti, tasm yath sakilesapakkhe pahame hre pahamo
vipallsoti-din adhikaraabhedena vutta, eva adhikaraabheda akatv
paham paipad, pahama satipahnanti-di vutta. Sesesupi eseva nayo.
Andhassa pabbatrohana viya kadcideva uppajjanaka acchariya, accharyogga acchariyanti por. Abhtapubba bhtanti abbhuta. Ubhayampeta vimhayvahassa adhivacana. Na hi mnappahndito aa durabhisambhavatara vimhanyaca upalabbhatti adhitihati etena, ettha v adhihnamattameva v tanti adhihna. Saccaca ta adhihnaca, saccassa v adhihna, sacca adhihna etassti v saccdhihna. Sesesupi eseva nayo.
Samdhi eva bhvetabbatya samdhibhvan. Sukha bhajatti sukhabhgiyo,
sukhabhgassa v sukhakohsassa hitoti sukhabhgiyo. Ekassapi sattassa asubhabhvandayo viya ekadese avattitv anavasesapariydnato natthi etiss
pamanti appama.

Paham paipad bhvit bahulkat pahama satipahna paripretti


pahamya paipadya bhvanbahulkro pahamassa satipahnassa bhvanpriprti attho. Sesapadesupi eseva nayo. Yath hi ariyamagge bhvite satipahndayo bodhipakkhiyadhamm sabbepi bhvit eva honti, evasampadamida dahabba.
Kynupassanya (..0205) kmargassa ujuvipaccankabhvato pahamo satipahno bhvito bahulkato kmapaipakkha pahama jhna paripretti
vutta. Tath ptipaisavedandivasena pavattamna dutiya satipahna,
sapptikassa dutiyajjhnassa cittassa abhippamodanavasena pavattamna
tatiya satipahna ukkasagatasukhassa tatiyajjhnassa aniccavirgdivasena pavattiy sakhresu upekkhaka catuttha satipahna upekkhsatiprisuddhibhvato catutthajjhnassa pripriy savattati.
Yasm pana rpvacarapahamajjhna rpvacarasampattna, dutiyajjhna bypdavitakkdidrbhvena brahmavihrna, tatiyajjhna ptivirgena sukhena vipassanya adhihnabhta ariyavihrna, catutthajjhna
upekkhsatiprisuddhi-nejappatta nejavihrna visesato paccayo hoti,
tasm pahama jhna bhvita bahulkata pahama vihra paripretti-di vutta. Iti yo yassa visesapaccayo, so ta paripretti vuttoti dahabba.
87. Idni paipaddayo vodnapakkhe disbhvena vavatthapetu tattha im
catasso disti-di vutta. Ta suvieyyameva. Puna paham paipadti-di paipadcatukkdsu yena yassa puggalassa vodna, ta vibhajitv
dassetu raddha. Ta heh vuttanayameva. Yadipi tsu vimokkhamukhesu
ida nma vimokkhamukha imya eva paipadya ijjhatti niyamo natthi.
Yesa pana puggalna purimhi dvhi paipadhi appaihitena vimokkhamukhena ariyamaggdhigamo. Tath yassa tatiyya paipadya suatavimokkhamukhena, yassa ca catutthya paipadya animittavimokkhamukhena ariyamaggdhigamo, tesa puggalna vasena aya paipadvimokkhamukhasasandan.
Satipahndhi vimokkhamukhasasandanyapi eseva nayo.
Tesa vikkitanti tesa asantsanajavaparakkamdivisesayogena shna
buddhna paccekabuddhna buddhasvaknaca vikkita viharaa.
Yadida hrdikilesavatthusamatikkamanamukhena saparasantne paipaddisampdan. Idni hrdna paipaddhi yena samatikkamana, ta nesa
paipakkhabhva dassento cattro hr tesa paipakkho catasso (..0206)
paipadti-dimha. Tattha tesa paipakkhabhvo pahtabbabhvo pahyakabhvo ca hraviahitnacettha pahtabbabhvo tappaibandhachandargavasena dahabbo. Tattha vikkita bhvan sacchikiriy cti-di tassya
sakhepattho tesa vikkitanti ettha yadeta vikkita nma bhvetabbna
bodhipakkhiyadhammna
bhvan, sacchiktabbna phalanibbnna
sacchikiriy ca. Tath pahtabbassa dasavatthukassa kilesapujassa tadagdivasena pahna byantkiriy anavasesananti. Idni ta sakhepena dassento
indriydhihna vikkita vipariysnadhihnanti ha.
Indriydhihnanti indriyna pavattana bhvan sacchikiriy ca. Vipariys-

nadhihnanti vipallsna apavattana pahna anuppdana. Indriyni


saddhammagocaroti indriyni cettha saddhammassa gocarabhtni pavattihetti
adhippetni saddhindriydnti attho. Vipariys kilesagocaroti vipalls sakilesapakkhassa pavattihna pavattihetti. Aya vuccati shavikkitassa nayassa
bhmti yya cattro hrti-din sakilesapakkhe dasanna catukkna,
catasso paipadti-din vodnapakkhepi dasanna catukkna tahcaritdna upakkilesavodnavibhvanmukhena niddhra, aya shavikkitassa
nayassa bhmi nma.
88. Idni ugghaitau-dipuggalattayavasena tipukkhalanayassa bhmi
vibhvetukmo yasm pana nayna aamanuppavesassa icchitatt shavikkitanayato tipukkhalanayo niggacchati, tasm paipadvibhgato cattro
puggale shavikkitanayassa bhmi niddisitv tato eva ugghaitau-dipuggalattaye niddhretu tattha ye dukkhya paipadyti-di raddha. Tattha ime dve
puggalti ime purimna dvinna paipadna vasena dve puggal. Esa nayo
itaratthpi. Puna tattha ye dukkhya paipadyti-di yathvuttapuggalacatukkato ugghaitau-dipuggalattaya niddhretu vutta. Tattha yo sdhrayti dukkhpaipadya khippbhiya, sukhpaipadya dandhbhiya ca
niyytti sambandho. Katha pana paipaddvaya ekassa sambhavatti? Nayidameva dahabba. Ekassa puggalassa ekasmi dve paipad sambhavantti.
Yathvuttsu pana dvsu (..0207) paipadsu yo yya kyaci niyyti, aya vipacitati ayamettha adhippyo. Yasm pana ahasliniya (dha. sa. aha. 350)
paipad calati na calatti vicraya calatti vutta, tasm ekassapi puggalassa jhnantaramaggantaresu paipadbhedo icchitovti.
Tattha bhagavti-din desanvibhgehipi tameva puggalavibhga vibhveti. Ta heh vuttanayameva. Tattha adhicittanti adhicittasikkhacti ca-saddo
luttaniddiho. Tena adhicittasikkhaca adhipasikkhaca vipacitaussa

paapetti attho. Adhislanti etthpi eseva nayo. Adhislasikkha adhicittasikkha adhipasikkhacti yojetabba.
Cattri hutv ti bhavantti ligavipallsena vutta, cattro puggal hutv tayo
puggal hontti attho.
Aya sakilesoti aya akusalamldidvdasattikasagaho sakilissati etenti sakilesoti katv. Ida vodnanti etthpi eseva nayo.
Ti hutv dve bhavantti nandiyvaanayassa disbhtadhammadassanattha
vutta. Tenevha tah ca avijj cti-di, ta sabba suvieyyameva.
Kasm panettha nayna uddesnukkamena niddeso na katoti? Nayna
nayehi sambhavadassanattha. Pahamanayato hi puggaldhihnavasena tatiyanayassa, tatiyanayato ca dutiyanayassa sambhavoti imassa visesassa dassanattha pahamanaynantara tatiyanayo, tatiyanaynantaraca dutiyanayo
niddiho. Dhammdhihnavasena pana tatiyanayato dutiyanayo, dutiyanayato
pahamanayopi sambhavatti imassa visesassa dassanattha ante tah ca
avijj cti-din pahamanayassa bhmi dassit. Teneva hi cattri hutv ti
bhavanti, ti hutv dve bhavantti vutta. Yadi eva dve hutv cattri bhavanti,
dve hutv ti bhavanti, ti hutv cattri bhavantti ayampi nayo vattabbo siyti?
Saccameta, aya pana nayo atthato dassito evti (..0208) katv na vutto.
Yasm tia atthanayna aamaa anuppaveso icchito, sati ca anuppavese tato viniggamopi sambhavati evti. Ayaca attho peakopadesena vibhvetabbo.
Tatthya dito pahya vibhvan cattro puggal tahcarito duvidho
mudindriyo tikkhindriyo ca. Tath dihicaritoti. Tattha tahcarito mudindriyo
dukkhya paipadya dandhbhiya niyyti, tikkhindriyo dukkhya paipadya
khippbhiya niyyti, dihicarito pana mudindriyo sukhya paipadya dandhbhiya niyyti, tikkhindriyo sukhya paipadya khippbhiya niyyti. Iti
imsu paipadsu yathraha hitehi tahcaritadihicaritehi cattro hr tappaibandhachandargappahnena pahtabb. Cattro satipahne bhvetv
cattro vipalls dahabbti sabbo yathvuttanayo anugantabbo.
Tatthya pi tattha ye dihicarit satt, te kmesu dosadih, na ca ye
kmesu anusay samhat, te attakilamathnuyogamanuyutt viharanti. Tesa
satth v dhamma deseti aataro v garuhniyo sabrahmacr kmehi
natthi atthoti, te ca pubbeyeva kmehi anatthik, iti kme appakasirena painissajjanti, te cetasikena dukkhena anajjhosit. Tena vuccati sukh paipadti. Ye
pana tahcarit satt, te kmesu ajjhosit, tesa satth v dhamma deseti
aataro v bhikkhu kmehi natthi atthoti, te piyarpa dukkhena painissajjanti. Tena vuccati dukkh paipadti. Iti ime sabbe satt dvsu paipadsu samosaraa gacchanti dukkhyaca sukhyaca.
Tattha ye dihicarit satt, te dvidh tikkhindriy ca mudindriy ca. Tattha ye
dihicarit satt tikkhindriy, te sukhena painissajjanti, khippaca abhisamenti.
Tena vuccati sukh paipad khippbhiti. Tattha ye dihicarit satt mudindriy pahama tikkhindriya updya dandhatara abhisamenti, te sukhena

painissajjanti, dandhaca abhisamenti. Tena vuccati sukh paipad dandhbhiti. Tattha tahcarit satt duvidh tikkhindriy ca mudindriy (..0209) ca.
Tattha ye tahcarit satt tikkhindriy, te dukkhena painissajjanti, khippaca
abhisamenti. Tena vuccati dukkh paipad khippbhiti. Tattha ye tahcarit satt mudindriy pahama tikkhindriya updya dandhatara abhisamenti, te dukkhena painissajjanti, dandhaca abhisamenti. Tena vuccati dukkh
paipad dandhbhiti. Im catasso paipadyo apacam achah. Ye hi
keci nibbut nibbyanti nibbyissanti v imhi cathi paipadhi anahi, aya
paipad catukkamaggena kilese niddisati. Y catukkamaggena ariyadhammesu
niddisitabb, aya vuccati shavikkito nma nayo.
Tatrime cattro hr, cattro vipalls updn yog ganth sav ogh sall
viahitiyo agatigamannti eva imni sabbni dasa padni. Aya suttassa
sasandan.
Cattro hr, tattha yo ca kabakro hro, yo ca phasso hro, ime tahcaritena pahtabb. Tattha yo ca manosacetanhro, yo ca vihro, ime
dihicaritena pahtabb.
Tattha pahamo hro pahamo vipallso, dutiyo hro dutiyo vipallso, tatiyo
hro tatiyo vipallso, catuttho hro catuttho vipallso, ime cattro vipalls apacam achah. Idaca pam cattro hr.
Tattha pahame vipallse hito kme updiyati, ida kmupdna. Dutiye
vipallse hito angata bhava updiyati, ida slabbatupdna. Tatiye vipallse hito vipartadihi updiyati, ida dihupdna. Catutthe vipallse hito
khandhe attato updiyati, ida attavdupdna.
Tattha kmupdne hito kme abhijjhya ganthati, aya abhijjhkyagantho.
Slabbatupdne hito bypda ganthati, aya bypdakyagantho. Dihupdne hito parmsa ganthati, aya parmsakyagantho. Attavdupdne
hito papacento ganthati, aya idasaccbhinivesakyagantho.
Tassa (..0210) ganthaganthit kiles savanti. Ki pana vuccati savantti?
Vippaisr. Ye vippaisr, te anusay. Tattha abhijjhkyaganthena kmsavo,
bypdakyaganthena bhavsavo, parmsakyaganthena dihsavo, idasaccbhinivesakyaganthena avijjsavo.
Te cattro sav vepulla gat ogh honti, tena vuccanti oghti. Tattha kmsavo kmogho, bhavsavo bhavogho, avijjsavo avijjogho, dihsavo dihogho.
Te cattro ogh sayamanupavih anusayasahagat vuccanti sallti hadayamhacca tihanti. Tattha kmogho rgasalla, bhavogho dosasalla, avijjogho
mohasalla, dihogho dihisalla.
Imehi cathi sallehi pariydinna via catsu dhammesu tihati rpe
vedanya saya sakhresu. Im catasso viahitiyo. Tattha rgasallena
nandpasecana rppaga via tihati. Dosasallena vedanpaga.
Mohasallena sapaga. Dihisallena nandpasecana sakhrpaga
via tihati.
Cathi viahithi catubbidha agati gacchanti chand dos bhay moh.

Rgena chand agati gacchati, dosena dos agati gacchati, mohena moh
agati gacchati, dihiy bhay agati gacchati, iti imni ca kammni ime ca
kiles aya sasrahetu.
Tatthim catasso dis kabakro hro asubhe subhanti vipallso kmupdna kmayogo abhijjhkyagantho kmsavo kmogho rgasalla rppag
viahiti chand agatigamana, aya paham dis.
Phasso hro dukkhe sukhanti vipallso slabbatupdna bhavayogo bypdakyagantho bhavsavo bhavogho dosasalla vedanpag viahiti dos
agatigamana, aya dutiy dis.
Manosacetanhro anattani attti vipallso dihupdna dihiyogo parmsakyagantho dihsavo dihogho dihisalla sapag viahiti bhay
agatigamana, aya tatiy dis.
Vihro (..0211) anicce niccanti vipallso attavdupdna avijjyogo
idasaccbhinivesokyagantho avijjsavo avijjogho mohasalla sakhrpag
viahiti moh agatigamana, aya catutth dis. Iti imesa dasanna
suttna pahamena padena pahamya disya lokana, dutiyena padena dutiyya disya, tatiyena padena tatiyya disya, catutthena padena catutthiy disya
lokana, aya vuccati dis lokan. Imin nayena sabbe kiles catsu padesu
pakkhipitabb. Aya akusalapakkho.
Catasso paipad, cattri jhnni, cattro satipahn, cattro vihr dibbo
brahm ariyo nejo, cattro sammappadhn, cattro acchariy abbhut
dhamm, cattro adhihn, cattro samdhayo chandasamdhi vriyasamdhi
cittasamdhi vmassamdhi, cattro dhamm sukhabhgiy natra
bojjhag natra tapas natra indriyasavar natra sabbanissagg,
cattri appamni.
Tattha dukkh paipad dandhbhi bhviyamn bahulkariyamn
pahama jhna paripreti, pahama jhna paripua pahama satipahna paripreti, pahama satipahna paripua pahama vihra
paripreti, pahamo vihro paripuo pahama sammappadhna paripreti,
pahama sammappadhna paripua pahama acchariya abbhuta
dhamma paripreti, pahamo acchariyo abbhuto dhammo paripuo pahama
adhihna paripreti, pahama adhihna paripua chandasamdhi
paripreti, chandasamdhi paripuo indriyasavara paripreti, indriyasavaro
paripuo pahama appama paripreti. Eva yva sabbanissagg
catuttha appama paripreti.
Tattha paham ca paipad pahamaca jhna pahamaca satipahna
dibbo ca vihro pahamaca sammappadhna pahamo ca acchariyo abbhuto
dhammo saccdhihnaca chandasamdhi ca indriyasavaro ca mett ca appama. Aya paham dis.
Dutiy ca paipad khippbhi dutiyaca jhna dutiyaca satipahna
brahm ca vihro dutiyaca sammappadhna dutiyo ca acchariyo abbhuto
dhammo cgdhihnaca (..0212) cittasamdhi ca tapo ca karu ca appa-

ma. Aya dutiy dis.


Tatiy ca paipad dandhbhi tatiyaca jhna tatiyaca satipahna
ariyo ca vihro tatiyaca sammappadhna tatiyo ca acchariyo abbhuto dhammo
saccdhihnaca vriyasamdhi ca bojjhag ca mudit ca appama. Aya
tatiy dis.
Catutth ca paipad khippbhi catutthaca jhna catutthaca satipahna nejo ca vihro catutthaca sammappadhna catuttho ca acchariyo
abbhuto dhammo upasamdhihnaca vmassamdhi ca sabbanissaggo ca
upekkh ca appama. Aya catutth dis. Imsa catunna disna y lokan, aya vuccati dislocano nma nayo.
Tatthya yojan cattro ca hr, catasso ca paipad, cattro ca vipalls,
cattro ca satipahn, cattri ca updnni, cattri ca jhnni, cattro ca yog,
cattro ca vihr, cattro ca ganth, cattro ca sammappadhn, cattro ca sav,
cattro ca acchariy abbhut dhamm, cattro ca ogh, cattri ca adhihnni,
cattri ca sallni, cattro ca samdhayo, catasso ca viahitiyo, cattro ca
sukhabhgiy dhamm, cattri ca agatigamanni cattri ca appamni. Iti kusalkusalna pakkhapaipakkhavasena yojan. Aya shavikkite dislocano
nayo.
Tassa cattri smaaphalni pariyosna, tattha pahamya disya sotpattiphala pariyosna, dutiyya sakadgmiphala, tatiyya angmiphala, catutthiy arahattaphala pariyosnanti.

sukhya paipadya khippbhiya niyyti, aya ugghaita. Yo sukhya v


Tattha katamo tipukkhalanayo? Paipadvibhgena catsu puggalesu yo
sukhya paipadya khippbhiya niyyti, aya ugghaita. Yo sukhya v
paipadya, dandhbhiya, dukkhya v paipadya khippbhiya niyyti,
aya vipacita. Yo dukkhya paipadya dandhbhiya niyyti, aya neyyo.
Iti cattro hutv tayo honti. Tattha ugghaitaussa samathapubbagam vipassan sappy (..0213). Neyyassa vipassanpubbagamo samatho, vipacitaussa samathavipassan yuganaddh. Ugghaitaussa muduk desan,
neyyassa tikkh desan, vipacitaussa tikkhamuduk desan.
Ugghaitaussa adhipasikkh, vipacitaussa adhicittasikkh ca adhipasikkh ca, neyyassa adhislasikkh ca adhicittasikkh ca adhipasikkh ca.
Iti imesa puggalna cathi paipadhi niyyna.
Tatthya sakilesapakkho, ti akusalamlni, tayo phass, tisso vedan,
tayo upavicr, tayo kiles, tayo vitakk, tayo parih, ti sakhatalakkhani,
tisso dukkhat.
Ti akusalamlnti lobho akusalamla, doso akusalamla, moho akusalamla. Tayo phassti sukhavedanyo phasso, dukkhavedanyo phasso, adukkhamasukhavedanyo phasso. Tisso vedanti sukh vedan, dukkh vedan, adukkhamasukh vedan. Tayo upavicrti somanasspavicro, domanasspavicro, upekkhpavicro. Tayo kilesti lobho, doso, moho. Tayo vitakkti kmavitakko, bypdavitakko, vihisvitakko. Tayo parihti rgajo, dosajo, mohajo.
Ti sakhatalakkhanti uppdo, hiti, vayo. Tisso dukkhatti dukkhadukkhat,
viparimadukkhat, sakhradukkhat.
Tattha lobho akusalamla manpikena rammaena samuhahati. Tadeva
manpikrammaa paicca uppajjati sukhavedanyo phasso, sukhavedanya
phassa paicca uppajjati sukh vedan, sukha vedana paicca uppajjati
somanasspavicro, somanasspavicra paicca uppajjati rgo, rga paicca
uppajjati kmavitakko, kmavitakka paicca uppajjati rgajo pariho, rgaja
pariha paicca uppajjati uppdo sakhatalakkhaa, uppda sakhatalakkhaa paicca uppajjati viparimadukkhat.
Doso akusalamla amanpikena rammaena samuhahati. Tadeva amanpikrammaa paicca uppajjati dukkhavedanyo phasso, dukkhavedanya (..0214
phassa paicca uppajjati dukkh vedan, dukkha vedana paicca uppajjati
domanasspavicro, domanasspavicra paicca uppajjati doso, dosa paicca
uppajjati bypdavitakko, bypdavitakka paicca uppajjati dosajo pariho,
dosaja pariha paicca uppajjati hitassa aathatta sakhatalakkhaa,
hitassa aathatta sakhatalakkhaa paicca uppajjati dukkhadukkhat.
Moho akusalamla upekkhhniya rammaena samuhahati. Tadeva
upekkhhniya rammaa paicca uppajjati adukkhamasukhavedanyo
phasso, adukkhamasukhavedanya phassa paicca uppajjati adukkhamasukh vedan, adukkhamasukha vedana paicca uppajjati upekkhpavicro,

upekkhpavicra paicca uppajjati moho, moha paicca uppajjati vihisvitakko, vihisvitakka paicca uppajjati mohajo pariho, mohaja pariha
paicca uppajjati vayo sakhatalakkhaa, vaya sakhatalakkhaa paicca
uppajjati sakhradukkhat. Iti aya thi krehi kilesna niddeso. Yo koci akusalapakkho, sabbo so tsu akusalamlesu samosaratti.
Tattha katamo kusalapakkho? Ti kusalamlni alobho, adoso, amoho. Tisso
pa sutamay, cintmay, bhvanmay. Tayo samdh savitakkasavicro, avitakkavicramatto, avitakka-avicro. Tisso sikkh adhislasikkh, adhicittasikkh,
adhipasikkh. Ti nimittni samathanimitta, paggahanimitta, upekkhnimitta. Tayo vitakk nekkhammavitakko, abypdavitakko, avihisvitakko. Ti
indriyni anataassmtindriya, aindriya, atvindriya. Tayo upavicr nekkhammpavicro, abypdpavicro, avihispavicro tisso esan
kmesan, bhavesan, brahmacariyesan. Tayo khandh slakkhandho, samdhikkhandho, pakkhandho.
Tattha alobho kusalamla sutamayipaa paripreti. Sutamayi pa paripu savitakkasavicra samdhi paripreti, savitakkasavicro samdhi paripuo adhislasikkha paripreti, adhislasikkh paripu (..0215) samathanimitta paripreti, samathanimitta paripua nekkhammavitakka paripreti,
nekkhammavitakko paripuo anataassmtindriya paripreti, anataassmtindriya paripua nekkhammasitpavicra paripreti, nekkhammpavicra paripuo kmesana pajahati. Kmesanappahna slakkhandha paripreti.
Adoso kusalamla cintmayipaa paripreti, cintmayipa paripu
avitakkavicramatta samdhi paripreti, avitakkavicramatto samdhi paripuo adhicittasikkha paripreti, adhicittasikkh paripu upekkhnimitta
paripreti, upekkhnimitta paripua abypdavitakka paripreti, abypdavitakko paripuo aindriya paripreti, aindriya paripua abypdpavicra paripreti, abypdpavicro paripuo bhavesana pajahati, bhavesanappahna samdhikkhandha paripreti.
Amoho kusalamla bhvanmayipaa paripreti, bhvanmayipa paripu avitakka-avicra samdhi paripreti, avitakka-avicro samdhi paripuo adhipasikkha paripreti, adhipasikkh paripu paggahanimitta paripreti, paggahanimitta paripua avihisvitakka paripreti, avihisvitakko paripuo atvindriya paripreti, atvindriya paripua
avihispavicra paripreti, avihispavicro paripuo brahmacariyesana
paripreti, brahmacariyesan paripu pakkhandha paripreti.
Iti ime tayo dhamm akusalapakkhik kusalapakkhik ca tikaniddesehi
niddih tipukkhalanayassa dis nma. Tassa pariyosna tayo vimokkh appaihito suato animitto, aya tipukkhalo nma dutiyo nayo.
Tattha ye ime tayo puggal ugghaita vipacita neyyoti imesa tia
puggalna dve puggal sukhya paipadya khippbhiya, sukhya paipadya dandhbhiya ca niyyanti, dveyeva puggal dukkhya paipadya khipp-

bhiya, dukkhya paipadya dandhbhiya ca niyyanti, ime cattro. Te visesena dve honti dihicarito ca tahcarito ca. Ime (..0216) cattro hutv tayo honti,
tayo hutv dve honti. Imesa dvinna puggalna aya sakileso avijj ca
tah ca ahirkaca anottappaca asati ca asampajaaca nvarani ca sayojanni ca ajjhosnaca abhiniveso ca ahakro ca mamakro ca assaddhiyaca dovacassat ca kosajjaca ayonisomanasikro ca vicikicch ca avijj ca
asaddhammassavanaca asampatti ca.
Tattha avijj ca ahirkaca asati ca nvarani ca ajjhosnaca ahakro ca
assaddhiyaca kosajjaca vicikicch ca asaddhammassavanaca, aya ek dis.
Tah ca anottappaca asampajaaca sayojanni ca abhiniveso ca
mamakro ca dovacassat ca ayonisomanasikro ca avijj ca asampatti ca,
aya dutiy dis. Dasanna dukna dasa padni paham disti ktabbni.
Sakhittena attha penti paipakkhe kahapakkhassa dasanna dukna
dasa padni dutiyakni, aya dutiy dis.
Tattha katamo kusalapakkho? Samatho ca vipassan ca vijj ca caraaca
sati ca sampajaaca hir ca ottappaca ahakrappahnaca mamakrappahnaca sammvymo ca yonisomanasikro ca sammsati ca sammsamdhi
ca pa ca nibbid ca sampatti ca saddhammassavanaca somanassaca
dhammnudhammapaipatti ca.
Dasanna dukna samathdni somanassapariyosnni pahamni dasa
padni paham dis, vipassandni dhammnudhammapaipattipariyosnni
dutiyni dasa padni dutiy dis. Iti akusalapakkhe kusalapakkhe ca nandiyvaassa nayassa catasso dis.
Tsu kusalapakkhe samathdhi akusalapakkhe tahdayo pahna
gacchanti, tesa pahn rgavirg cetovimutti, kusalapakkhe vipassandhi akusalapakkhe avijjdayo pahna gacchanti, tesa pahn avijjvirg pavimutti. Iti im dve vimuttiyo nandiyvaanaye pariyosna.
Tattha (..0217) tah avijj samatho vipassanti cattri padni, tesu ahrasa
mlapadni samosaranti. Katha? Samatho ca alobho ca adoso ca asubhasa
ca dukkhasa cti imni paca padni samatha bhajanti, vipassan ca
amoho ca aniccasa ca anattasa cti imni cattri padni vipassana
bhajanti. Eva nava padni kusalni dvsu padesu samosaranti. Tah ca lobho
ca doso ca subhasa ca sukhasa cti imni paca padni taha bhajanti,
avijj ca moho ca niccasa ca attasa cti imni cattri padni avijja
bhajanti. Eva nava padni akusalni dvsu padesu samosaranti. Iti tipukkhalo ca
shavikkito ca nandiyvaanaya anuppavisanti.
Katha tipukkhale naye itare dve nay anuppavisanti? Vipassan ca amoho ca
aniccasa ca anattasa cti imni cattri padni amoho, samatho ca alobho
ca asubhasa ca dukkhasa cti imni cattri padni alobho, adoso adoso
eva. Eva nava padni kusalni tsu padesu samosaranti. Tah ca lobho ca
subhasa ca sukhasa cti imni cattri padni lobho, avijj ca moho ca
niccasa ca attasa cti imni cattri padni moho, doso doso eva. Eva

nava padni akusalni tsu padesu samosaranti. Iti tipukkhale naye itare dve nay
anuppavisanti.
Katha catsu padesu ahrasa mlapadni samosaranti? Tah ca subhasa ca, aya pahamo vipallso. Lobho ca sukhasa ca, aya dutiyo vipallso. Avijj ca niccasa ca, aya tatiyo vipallso. Moho ca attasa ca, aya
catuttho vipallso. Iti nava padni akusalni catsu padesu samosaranti. Samatho
ca asubhasa ca pahama satipahna, alobho ca dukkhasa ca dutiya
satipahna, vipassan ca aniccasa ca tatiya satipahna, amoho ca
anattasa ca catuttha satipahna. Iti nava padni kusalni catsu padesu
samosaranti. Eva shavikkitanaye itare dve nay anuppavisanti. Tiahi
nayna y bhmiyo gocaro, so ekeka naya (..0218) anuppavisati. Tasm
ekekassa nayassa akusale v dhamme vite kusale v paipakkho anvesitabbo.
Paipakkha anvesitv so nayo niddisitabbo. Tamhi naye niddihe yath ekamhi
naye itaresa nayna mlapadni anuppavihni, tato tato nharitv niddisitabbni. Ekekasmihi naye ahrasa mlapadni anuppavihni.
Tattha ekekasmi dhamme vite sabbe dhamm vit honti. Imesa
tia nayna shavikkitassa nayassa cattri phalni pariyosna pahamya
disya pahama phala, dutiyya disya dutiya phala, tatiyya disya
tatiya phala, catutthya disya catuttha phala pariyosna.
Tipukkhalassa nayassa tayo vimokkh pariyosna pahamya disya appaihito, dutiyya suato, tatiyya animitto

vimokkho pariyosna.
Nandiyvaassa nayassa dve vimuttiyo pariyosna pahamya disya tahvirg cetovimutti, dutiyya disya avijjvirg pavimutti pariyosna. Imesu
tsu nayesu y ahrasanna padna locan, aya dislocano nayo. Y loketv kusalapakkhe akusalapakkhe ca aya dhammo ima dhamma bhajatti jnantena samm yojan, aya akuso nayoti ime paca nay.
Nayasamuhnavravaan nihit.

Ssanapahnavravaan
89. Eva sabbath nayasamuhna vibhajitv idni ssanapahna vibhajanto yasm sagahavrdsu mlapadeheva pahna sagahetv sarpato na
dassita, tasm yath mlapadehi pahna niddhretabba, eva pahnatopi mlapadni niddhretabbnti dassanattha ahrasa mlapad kuhi
dahabb? Ssanapahneti ha. Mlapadassanapahnnahi aamaasagaho pubbe dassito evti. Atha ssanapahnanti ko vacanattho? Ssanassa
pahnanti ssanapahna, ssana (..0219) desan, tass veneyyajjhsaynurpa tesa hitasukhanipphdanattha pakrehi hna pavatti ssanapahna. Idha pana tassa tathbhvadpana ssanapahnanti veditabba.
Atha v ssana adhislasikkhdayo. Tesa pavattanupyabhvato patihahanti etehti pahnni, sakilesdidhamm. Tesa pavedanato tadupacrena
suttni pahnni. Tesa pana samhabhvato aya pakaraappadeso
pahna nma.
Aparo nayo kenahena pahna? Pahitahena gamanahenti attho. Ye
te goh pahitagvoti (ma. ni. 1.156) gatahnasmihi yena pahnena te
goh pahitagvoti vutt, ta atthato gamana hoti. Iti ntivitthritanayesu
hranayesu anissagagamanassa desanassa sakilesabhgiydilokiydibhedesu tadubhayavomissakabhedesu ca vitthritanayalbhato nissagavasena
pavattagamanatt te sakilesabhgiydayo lokiydayo ca visu visu vomiss
ca adhikaraavasena pahna nma. Tesa paksanato aya pakaraappadeso pahnanti veditabba.
Sakilesabhgiyanti-dsu sakilissati etenti sakileso. Sakilesabhge
sakilesakohse pavatta sakilesabhgiya. Vsan puabhvan, vsanbhge pavatta vsanbhgiya, vsana bhajpetti v vsanbhgiya.
Nibbijjhana lobhakkhandhdna padlana nibbedho. Nibbedhabhge
pavatta, nibbedha bhajpetti v nibbedhabhgiya. Parinihitasikkhdhamm asekkh, asekkhabhve pavatta, asekkhe bhajpetti v asekkhabhgiya. Tesu yattha tahdisakileso vibhatto, ida sakilesabhgiya. Yattha
dndipuakiriyavatthu vibhatta, ida vsanbhgiya. Yattha sekkh slakkhandhdayo vibhatt, ida nibbedhabhgiya. Yattha pana asekkh slakkha-

ndhdayo vibhatt, ida asekkhabhgiya. Itarni tesa vomissakanayavasena


vuttni.
Tni pana cha duk cattro tik eka catukka aparampi eka catukkanti
dvdasa honti. Tesu cattro duk dve ca tik uddha, itare (..0220) na uddha,
anuddharae kraa natthi. Imin nayena tepi gahetu sakkti piya sakhittti dahabba. Tath hi vakkhati imni cattri suttni, sdhrani katni
aha bhavantti-di. Tattha yasm katthaci sutte tahsakilesova niddisyati,
katthaci dihisakilesova, katthaci duccaritasakilesova niddisyati, tasm
sakilesabhgiya sutta tidh vibhajitv uddiha tahsakilesabhgiya
suttanti-din. Tath vodna nma sakilese sati hotti vodnabhgiya
sutta sakilesavibhgena tidhva uddiha tahvodnabhgiya suttanti-din. Ta pana atthato vsanbhgiydi eva hoti. Ayaca nayo kesuci potthakesu natthi.
Tattha sakileso tividhoti-di sakilesapaipakkhato samathdiniddhraavasena vsanbhgiydisuttna visayadassanattha raddha. Tattha yadi
satti uppajjati bhavesti bhavesu chandarga pajahitu asakkontassa yadi
bhavapatthan uppajjati. Eva syanti evamassa puggalassa aya samathavipassanbhvanmaya puakiriyavatthu bhavati pujjabhavaphalanibbattanato.
Tatrpapattiy savattatti tatra tatra bhave upapattiy savattati. Imni cattri
suttnti imni sakilesabhgiydni cattri suttni. Sdhrani katnti sakilesabhgiyaca vsanbhgiyaca, sakilesabhgiyaca nibbedhabhgiyaca,
sakilesabhgiyaca asekkhabhgiyaca, vsanbhgiyaca nibbedhabhgiyacti eva padantarasayojanavasena missitni katni. Aha bhavantti purimni cattri imni cattrti eva aha bhavanti.
Tniyeva aha suttni sdhrani katni soasa bhavantti tniyeva yathvuttni aha suttni vsanbhgiyaca asekkhabhgiyaca nibbedhabhgiyaca,
asekkhabhgiyaca sakilesabhgiyaca vsanbhgiyaca, nibbedhabhgiyaca sakilesabhgiyaca vsanbhgiyaca, asekkhabhgiyaca sakilesabhgiyaca nibbedhabhgiyaca, asekkhabhgiyaca vsanbhgiyaca nibbedhabhgiyaca, asekkhabhgiyaca sakilesabhgiyaca vsanbhgiyaca,
nibbedhabhgiyaca asekkhabhgiyaca nevasakilesabhgiyaca, navsanbhgiyaca nanibbedhabhgiyaca na (..0221) asekkhabhgiyacti eva sdhrani katni purimni aha imni ahti soasa bhavanti. Tesu cattro ekak,
cha duk, cattro tik, eko catukko, aparopi eko catukkoti ayampi vibhgo veditabbo. Tatthpi dve duk, dve tik, dve catukk ca piya angatti veditabb.
Idni imassa pahnassa sakalassanasagahitabhva vibhvetu imehi
soasahi suttehi bhinnehi navavidha sutta bhinna bhavatti vutta.
Tassattho imehi sakilesabhgiydhi soasahi suttehi pahnanayena vibhattehi suttageyydinavavidha pariyattissanasakhta sutta bhinna soasadh vibhatta hoti. Imin soasavidhena pahnena asagahito pariyattissanassa padeso natthti adhippyo. Katha pana sakilesabhgiydibhvo gahetabboti? ha gthya gth anuminitabbti-di. Tattha gthya gth anuminita-

bbti aya gth viya gth sakilesabhgiyti v vsanbhgiyti v nibbedhabhgiyti v asekkhabhgiyti v anuminitabb, anu anu minitv takketv jnitabbti attho. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha ca gthveyykaraavinimutt
sabb pariyatti suttentipadena sagahitti dahabb.
90. Idni sakilesabhgiydni suttni yathniddihni udharaavasena vibhvetu tattha katama sakilesabhgiya suttanti-di raddha. Tattha
kmandh jlasachannti gthya attho heh vuttoyeva. Yath imassa, eva
ito parnampi heh vuttatthna uttnapadnaca attha na vaayissma.
Agatigamannti kydhi ayuttagamanni, akattabbakaranti attho. Chandti
chandahetu icchpaccay. Agati gacchatti agantabba gati gacchati, akattabba karotti attho. Dhammanti sdhna ariyna dhamma. Ativattatti atimadditv vtikkamati. Nihyatti hyati. Yasoti kitti ca parivro ca.
Manopubbagam dhammti gthya manoti yadipi kmvacarakusaldibheda sabbampi catubhmakacitta mano, imasmi pana hne cakkhuplattherassa (..0222) (dha. pa. 1-2; therag. 95) purimajtiya vejjabhtassa uppannavasena niyamiyamna paighasampayuttacittameva labbhati. So mano pubbagamo etesanti manopubbagam, manas pahamagmin samanngatti
attho. Dhammti nissattanijjvahena dhamm, te pana vedandayo tayo arpino
khandh. Ete hi manopubbagam. Katha panetehi saddhi ekasmi
vatthusmi ekasmica rammae ekakkhae uppajjamno mano pubbagamo
nma hotti? Uppdapaccayahena. Yath hi bahsu ekato gmaghtdikammni karontesu ko etesa pubbagamoti vutte yo tesa paccayo hoti, ya
ya nissya te ta kamma karonti, so datto v mitto v tesa pubbagamoti
vuccati, evasampadamida dahabba. Iti uppdapaccayahena mano pubbagamo etesanti manopubbagam. Na hi te mane anuppajjante uppajjitu sakkuanti, mano pana ekaccesu cetasikesu anuppajjantesupi uppajjati eva.
Adhipativasena mano seho etesanti manoseh. Yath hi cordna corajehakdayo adhipatino seh, tath tesampi mano seho. Yath pana dru-dhi
nipphannni bhani drumaydni nma honti, tath etepi manato nipphannatt
manomay nma. Paduhenti abhijjhdhi dosehi paduhena dsitena bhsati
v karoti v. So hi bhsanto catubbidha vacduccaritameva bhsati, karontopi
tividha kyaduccaritameva karoti, abhsanto akaronto tehi abhijjhdhi paduhamanatya tividha manoduccarita preti. Evamassa dasa akusalakammapath
pripri gacchanti. Tato na dukkhamanvetti tato tividhaduccaritato ta
puggala dukkha anveti duccaritnubhvena catsu apyesu dukkha anugacchati. Yath ki? Cakkava vahato padanti, yath nma sakaa vahato balbaddassa pada paharanta cakka anugacchati, eva na puggala dukkhamanugacchatti.
Middh yad hotti gthya middhti thinamiddhbhibhto. Mahagghasoti
mahbhojano
harahatthaka-alasakatatravaakakkamsakabhuttavamitakna aataro viya. Niddyitti supanaslo. Samparivattasyti seyyasukhapassasukhna anuyujanavasena samparivattakasayanaslo (..0223). Nivpapu-

hoti kuakdin skarabhattena puho. Gharaskaro hi blaklato pahya


posiyamno thlasarrakle gehato bahi nikkhamitu alabhanto hehmacdsu
samparivattitv samparivattitv assasanto passasanto sayateva. Ida vutta
hoti yad puriso middh ca hoti mahagghaso ca, nivpapuho mahvarho viya
aena iriypathena ypetu asakkonto niddslo saparivattasy, tad so
anicca dukkha anattti ti lakkhani manasi ktu na sakkoti. Tesa amanasikr mandapao punappuna gabbha upeti, gabbhavsato na parimuccatti.
Ayasva malanti gthya ayasti ayato. Samuhitanti jta. Tatuhyti
tato uhahitv. Atidhonacrinanti dhon vuccati cattro paccaye idamatthitya alametenti paccavekkhitv paribhujanapa, ta atikkamitv caranto atidhonacr nma. Ida vutta hoti yath ayato mala samuhya yato ta samuhita,
tameva khdati vinseti, evameva cattro paccaye appaccavekkhitv paribhujanta atidhonacrina sni kammni attano santne uhitatt attano santakneva tni kammni duggati nayantti.
Coro yathti gthya coro yath sandhimukhe gahtoti yath coro gharasandhi chinditv geha pavisanto gharasandhimukhe eva rjapurisehi gahito.
Sakammun haati bajjhate cti tena attan katakammena kasbhitandin
haati ceva addubandhandin bajjhati ca. Eva aya pecca paj paratthti
evampi aya ppakrin paj ito cavitv paraloke. Sakammun haati bajjhate
cti attanva katena ppakammena niraydsu nnappakrehi kammakradhi
haati ceva paribajjhati cti.
Sukhakmnti gthya yo daena vihisatti yo puggalo daena v
leu-dhi v vibdhati. Pecca so na labhe sukhanti so puggalo paraloke manussasukha v dibbasukha v na labhati, nibbnasukhe pana vattabbameva
natthi.
Gunna (..0224) ce taramnnanti gvsu mahogha tarantsu. Jimha
gacchati pugavoti yadi ythapati usabho kuila gacchati. Sabb t jimha
gacchantti sabbpi t gviyo kuilameva gacchanti. Kasm? Nette jimha gate

satti nettari kuila gate sati, nettassa kuila gatattti attho. So hi tsa paccayiko upaddavaharo ca.
Evamevanti gthya yath ceta, evameva yo manussesu padhnasammato, yadi so adhammacr siy. Ye tassa anujvino, sabbepi adhammikva
honti. Smisampad hi pakatisampada sampdeti. Yasm ca etadeva, tasm
sabba raha dukkha seti, rj ce hoti adhammiko. Sukiccharp vatti
suhu kicchpannarp vata. Upadhsti kmagupadhsu. Rattti rgbhibht.
Kaukanti dukkha.
Kukkuccajanakeneva pattavaippabhavassa upacchinnatt phaluppatti kadaliy parbhavya hotti ha phala ve kadali hantti. Tath phalapariyosnatt osadhna phala veu phala naanti vutta. Vaavya kucchismi
gadrabhassa jt assatar nma, s gabbha gahitv kle sampatte vijyitu na
sakkoti. Pdehi bhmi paharant tihati, athassa cattro pde catsu khukesu
bandhitv kucchi phletv potaka nharanti, s tattheva marati. Tena vutta
gabbho assatari yathti. Ida vutta hoti yath attano phala kadaliveunaepi vinseti, gabbho ca assatari, eva attano kammaphalabhto sakkro asappurisa vinsetti.
Kodhamakkhagarti
kujjhanalakkhaa
kodha,
paraguamakkhanalakkhaa makkhaca garu katv uddha katv ukkhipitv caranto. Sukhetteti
sukhettepi. Ptibjavti ptibhva gata bja viya. Chakaarasdiparibhvanasukkhpanasukhasaydni akaraena bjadosaduhanti attho.
91. Cetasti attano cittena. Cetoti tassa puggalassa citta. Pariccti paricchinditv. Iriyatti pavattati. Yathbhatanti yath kici haritv hapita.
Mkatthti m akattha. Na pamutyatthti pamokkho natthi. Upeccpti saciccpi, buddhipubbenpti attho.
Adhammenti (..0225) vatvpi musvdenti vacana musvdassa mahsvajjabhvadassanattha. Tenevha eka dhamma attassti-di (dha. pa.
176), tath eva paritta kho, rhula, tesa smaa, yesa natthi sampajnamusvde lajjti-di (ma. ni. 2.108). Ta katha nu bhavissatti ta dhana
kena nu pakrena tesa bhavissati. Adhammena tesa sambhatatt tesu nacirahitika hotti attho. Antary su bhavissantti adhammiyavohrdito rjantarydayo bhavissanti. Sti niptamatta. Sambhatassa vinassatti imassa sambhata
sajjita vinassati. Sagganti sugati. S hi rpdhi sobhanehi aggoti saggoti
adhippet. Ettvatti dihadhammikasamparyikna atthna hniy. Hatti
vinah.
Vivaateti nivaati. Lobh khaati attnanti lobhahetu apuni karonto kyavisamdiyogena attna khaati nma. Mittehi jratti mittabhvehi hyati.
Carantti cathi iriypathehi akusalameva karont vicaranti. Blti idhalokattha
paralokatthaca ajnant idha bl nma. Dummedhti nippa. Na hi paya
duhatta nma atthi. Amittenevti amittabhtena viya verin viya hutv. Kaukapphalanti tikhiaphala, dukkhaphalanti attho. Na ta kamma kata sdhu, ya
katv anutappatti ya kamma niraydsu nibbattanasamattha dukkhudaya

katv anussaritnussaritakkhae anutappati anusocati, ta kata na sdhu na


sundara na bhaddaka. Yassa assumukhoti yassa asshi tintamukho rodanto
vipka paisevati anubhoti.
Dukkaranti vattapaivattapradivasena bhisamcrikaslassa ktu asakkueyyatya dukkara. Samdnato pahya khaa akatv visesato dibrahmacariyakassa carimakacitta ppetabbatya duttitikkha, slasavardayo v aparikkhate katv sampdetu asakkueyyatya dukkara. Adhivsetabbna
pana dussahanato khantisavaravasena duttitikkha. Abyattenti mandapaena. Smaanti samaabhvo. Tatthti tassa smaassa. Sambdhti
dunnivatthadupprutamtugmdisammadd. Yatthti slasavardna paribandhabhtesu sambdhasakhtesu visabhgrammadsu (..0226). Atha v
dukkarantipadassa attha dassetu duttitikkhanti vutta. Duttitikkhanti
dukkhama duradhivsiya. Abyattenti blena. Smaanti samaadhammo.
Ida vutta hoti ya pait kulaputt dasapi vassni vsatipi pe sahipi
vassni dantebhi dantamdhya jivhya tlu hacca cetas citta abhiniggahitv eksana ekabhatta paisevamn pakoika brahmacariya
carant smaa karonti, ta bl abyatt ktu na sakkontti. Bahhi tattha
sambdhti tasmi smaasakhte ariyamagge bah sambdh, maggdhigamya paipannassa bah parissayti attho.
Appameyya paminantoti appameyya khsavapuggala ettakaslo aya
ettakasamdhi ettakapaoti eva minanto. Kodha vidv vikappayeti ko idha
vidv medhv vikappeyya, khsavova khsava minanto vikappeyyti dpeti.
Nivuta maeti yo pana puthujjano minetu rabhati, ta nivuta avakujjapaa mami. Akissavanti kissav vuccati pa, nippaanti attho.
Kuhrti attacchedakahena kuhrisadis pharusavc. Chindatti kusalamlasakhte mleyeva nikantati. Visa halhala ivti halhalasakhta visa
iva. Eva viraddha ptetti viraddha aparaddha khalitapuggala eva apyesu vinipteti. Vc dubbhsit yathti yath vc ariypavdanavasena
dubbhsit.
92. Nindiyanti nindanya. Ta v nindati yo pasasiyoti yo guavisihatya
pasasraho puggalo, ta v so ppicchatdni ropetv garahati. Vicintti upacinti. Kalinti apardha. Aya kalti aya apardho. Akkhesti jtakanakkhesu.
Sabbasspi sahpi attanti sabbena attano dhanenpi attanpi saddhi. Sugatesti sobhanagamanatt, sundara hna gatatt, samm gatatt, samm ca
gadatt sugatasakhtesu buddhdsu. Mana padosayeti yo mana padoseyya,
tassa aya manopadoso eva mahattaro kalti vutta hoti. Kasm? Yasm sata
sahassna pe ppakanti. Tattha sata sahassnanti nirabbudagaanya
satasahassa. Chattisatti aparni chattisati (..0227) nirabbudni. Paca cti
abbudagaanya paca ca abbudni. Tasm vassagaanya ettako so klo, ya
kla ariyagarahivca manaca paidhya ppaka niraya upeti, tattha
paccatti vutta hoti. Idaca sakhepena padumaniraye yuppama, vitthrena pana parato gamissati.

Lobhagueti guoti blehi dihatt, anekakkhattu pavattitatt ca lobhoyeva


lobhaguo, tasmi lobhague, tahyti attho. Anuyuttoti anu anu yutto. Avadati avacana, buddhnampi ovdassa aggahaato. Maccharti pacavidhamacchariyena macchar. Pesuiya anuyuttoti pesuiyasmi anuyutto aggasvakna bhedanena. Koklikahi myamna ovadantena yasmat mahmoggallnena bhsit im gthti. Mukhaduggti mukhavisama. Vibhtti vigatabhta
alikavdi. Anariyti asappurisa. Bhnahti bhtihanaka attano buddhivinsaka.
Purisantti purisdhama. Kalti alakkhipurisa. Avajtakaputtti buddhassa bhagavato avajtaputta. M bahubhidha nerayikosti idni bahubh m hohi, nerayiko asi jto. Rajamkirasti kilesaraja attani pakkhipasi. Santeti samitakilese
khsave. Kibbisakrti ppakri. Papatanti naraka.
Ida sakilesabhgiyanti ida tahdna sabhvabhedato avatthbhedato
ca anekabhedaka dassetu anekehi suttapadehi udharaavasena dassita
sakilesabhgiya suttanti veditabba.
Pasannenti kammakammaphaldni saddahantena.
93. Iddhanti hatthpagasspagdi-alakrehi maikanakdhi ca samiddha.
Phtanti telamadhuphitdhi ca dhanadhadhi ca vipula. kiamanussanti nirantaramanussa. Sambdhabyhanti byh vuccanti anibbiddharacchyo. Yesu pavihamaggeneva niggacchanti, te sambdh byhak etthti
sambdhabyha. Iminpi tassa nagarassa ghanavsameva dpeti. Bhantenti
damatha anupagatena, ito cito ca paribbhamantena v. Appakanti almaka.
Aveccappasdenti acalappasdena, saccappaivedhato gatena pasdena.
Pecca (..0228) so labhateti yo bhte daena na hisati, so puggalo paraloke
manussabhto manussasukha devabhto dibbasukha ubhaya atikkanto
nibbnasukha labhatti attho.
94. Crika pakkamissatti janapadacrika gamissati. Kasm pana bhagav
janapadacrika caratti? Sattahi kraehi buddh bhagavanto janapadacrika
caranti desantaragatna veneyyna vinayanatta, tatra hitna ussukkasamuppdana, bhvakna ekasmi hne nibaddhavsapariharaa attano ca
tattha ansagadassana, sambuddhavasitahnatya desna cetiyabhvasampdana, bahna sattna dassanpasakamandhi puoghappasavana,
avuhi-di-upaddavpasamanacti imehi sattahi kraehi buddh bhagavanto
janapadacrika carantti veditabba.
Isidattapurti isidatto ca puro ca, tesu isidatto sakadgm. Puro sotpanno. Sketeti sketoti laddhanme attano bhogagmake. Magge purisa
hapesunti tesa kira gmadvrena bhagavato gamanamaggo, tasm sace
bhagav amhka suttna v pamattna v gaccheyya, atha passitu na
labheyymti maggamajjhe purisa hapesu. Anubandhisti na dratova,
pihito pihito anubandhisu. Bhagav hi sakaamaggassa majjhe jaghamaggena agamsi, itare ubhosu passesu anugacchant agamasu. Magg okkammti buddh hi kenaci saddhi gacchantva paisanthra karonti kenaci
saddhi hit kenaci saddhi divasabhgampi nisinn, tasm bhagav cintesi

ime mayha ssane vallabh gataphal, imehi saddhi nisditv divasabhga


paisanthra karissmti. Maggato okkamitv yenaatara rukkhamla tenupasakami. Paatte sane nisdti te kira chattuphanakattaradaapdabbhajanatelni ceva ahavidhaca pnaka sarabhapdapallakaca ghpetv
gamasu. Atha na pallaka paapetv adasu. Satth tattha nisdi. Ekamanta nisdisti chattuphandni bhikkhusaghassa dethti vatv bhagavanta vanditv ekamanta nisdisu.
Svatthiy (..0229) kosalesu crika pakkamissatti-di sabba majjhimadesavaseneva vutta. Kasm? Niyatciatt. Bhagavato hi crikacaraa majjhimadeseyeva. Sacepi paccantadese gacchati, majjhimadeseyeva arua uhpetti
niyatcia, tasm majjhimadesavaseneva vutta. Kssti ksirahato. Tath
magadhesti magadharahato. sanne no bhagav bhavissatti ettha na kevala
sannatt eva tesa somanassa hoti, atha kho idni dna dtu gandhamldipja ktu dhamma sotu paha pucchitu labhissmti nesa somanassa hoti.
Tasmtiha thapatayo sambdho gharvsoti thapatayo yasm tumhka mayi
drbhte anappaka domanassa sanne anappaka somanassa hoti,
tasmpi veditabbameta sambdho gharvsoti. Gharvsassa hi dosena
tumhka eva hoti. Sace pana gharvsa pahya pabbajit assatha, eva vo
may saddhiyeva gacchantnaca

gacchantnaca ta na bhaveyyti imamattha dpento evamha. Tattha sakicanasapalibodhahena sambdhat veditabb. Mahghare vasantasspi hi
sakicanasapalibodhahena gharvso sambdhova. Rajopathoti rgdirajna
gamanapatho, gamanahnanti attho. Abbhokso pabbajjti pabbajj pana akicana-apalibodhahena abbhokso. Caturatanikepi hi gabbhe dvinna
bhikkhna pallakena pallaka ghaetv nisinnnampi akicanpalibodhahena pabbajj abbhokso nma hoti. Alaca pana vo thapatayo appamdyti
eva sambdhagharvse vasantna tumhka appamdameva ktu
yuttanti attho.
Ngti hatthino. Opavayhti rao rohanayogg. Eka purato eka pacchato
nisdpemti te kira dvepi jan sabblakrapaimait dvsu ngesu t itthiyo
eva nisdpetv rao nga majjhe katv ubhosu passesu gacchanti, tasm
evamhasu. Ngopi rakkhitabboti yath kici visesita na karoti, eva rakkhitabbo hoti. Tpi bhaginiyoti yath pamda npajjanti, eva rakkhitabb honti.
Attpti sitakathitavikkhepitdni akarontehi attpi rakkhitabbo hoti (..0230). Eva
karonto hi smidubbhako esoti niggahetabbo hoti.
Tasmtiha thapatayoti yasm tumhe rj nicca rjabhaa paicchpeti,
tasmpi sambdho gharvso rajopatho. Yasm pana pasuklika bhikkhu
eva paicchpento natthi, tasm abbhokso pabbajj, eva sabbatthpi. Alaca
kho thapatayo appamdya, appamdameva karothti dasseti.
Muttacgoti vissahacgo. Payatapti gatgatna dnatthya dhotahattho.
Vosaggaratoti vosaggasakhte cge rato. Ycayogoti ycitabbayutto. Yjayogotipi pho, dnayuttoti attho. Dnasavibhgaratoti etena appamattakampi kici
labhitv tatopi savibhge rato. Appaivibhattanti ida amhka bhavissati,
ida ayynanti eva akatavibhga, sabba dtabbameva hutv hitanti attho.
Imehi kho thapatayo cathi dhammehi samanngato ariyasvako sotpanno
hotti sotpanno imehi dhammehi samanngato hotti attho. Etena sotpannena
imesa catunna dhammna ekantato labbhamnata dasseti.
Eva tesa thapatna imehi cathi dhammehi samanngata pariyyena
dassetv idni nippariyyena ta dassetu tumhe kho thapatayoti-di vutta.
95. Sahassa kappakoiyoti sahassa attabhv ahesunti attho. Asti kappakoiyotipi pho, asti-yukappakoiyo ahesunti attho. Kattha pana te ahesunti?
ha deve ceva manusse cti, devesu ceva manussesu cti attho. Saviruhamhti samantato pallavaggahaena viruhe. Alabhihanti alabhi aha. Ajja
tisa tato kappti tato kappato ajja sampati aya kappo tisatimo. Tass
saya vsanti tassa buddhagatya saya vsanato.
Tahnightakoti (..0231) tahya samucchedako. Vaasakoti pupphamayakaiko. Sabbapupphehilakatoti nnpupphehi alakato. Lapanantarti uttardharohna antarato. Okkti pabh. Muddhanantaradhyathti muddhani antaradhyatha. Kakha vitarti vimati vinodehi. Yassa ta sabbadhammesu, sad
a pavattatti tanti niptamatta. Yassa sabbadhammesu kakhappaibaddhatt sad a pavattati. So sabba bhagav thera nanda etadabra-

vti sambandho. Rj rahe bhavissatti sabbasmi rahe rj bhavissati. Carimanti carimabhava. Sacchikatvti paccakkha katv. Dhammatanti catusaccadhamma, paccekabodhi v.
96. Suvaacchadana nvanti ubhosu passesu suvalakrehi paimaitavasena chdita suvaanva. Paha puh viyksi, sakkassa iti me
sutanti yath s devat paha puh sakkassa byksi, eva maypi sutanti
yasm mahmoggallno attan yathsuta ta bhagavato vadati.
Pasuthpesti sarradhtu abbhantare hapetv pashi katathpesu.
Evahi te bhagavanta uddissakat nma honti, tenevha uddissakatesu dasabaladharnanti.
97. Devaputtasarravati devaputtasarrasadisava. Subhagasahitti
sobhaggayuttasahn. Ura vata ta sti ta may kata pua ura
vata ahosi. Yhanti y aha. Satasahassa kappe, mudito thpa apjesti
thpa pjetv satasahassa yukappe aha muditoti attho. Angantuna viniptanti apyupapatti anupagantv. Ya cakkhunti ya pacakkhu. Paihitanti hapita. Vimuttacittamhti vimuttacitto amhi. Vidhtalatoti vidhtatahlato,
samucchinnatahoti attho.
98. Smkapatthodanamattanti smkatina nikodanamatta. Akhileti
pacanna cetokhilna abhvena akhile. Tasmica okappayi dhammamuttamanti tasmi paccekabuddhe uttamadhamma paccekabodhi uttamadhammena nma imasmi (..0232) bhavitabbanti saddahi. Tasmica dhamme
paidhesi mnasanti imin pailaddhadhamma ahampi sacchikareyyanti
citta paidahi. Bhave kudsupi ca m apekkhavti katthaci bhave apekkhav
m bhaveyyanti ca paidhesi mnasanti sambandho.
Kursti uttarakursu. Dghyukesti tesa vassasahassyukatya vutta.
Amamesti apariggahesu. Psti sattesu. Ahnagmsti yathladdhasampatthi yvatyuka aparihnasabhvesu. Tidasopapajjathti tvatiso hutv upapajji, tidase v tvatisabhavane upapajji. Visihakypagatoti visihakyesu
nnvaakyesu upagato. Yasassisti parivravantesu. Hithitsihti kusalkusale vtivatthi. Paccakkha khvimanti paccakkha kho ima vacananti adhippyo.
Saksti so aksi. Balimbhihrti pjbali abhihari. Patitassa ekanti tassa
hatthato ekapuppha patita.
Uparihanti upari vehse hita. Arihanti ariha nma paccekasambuddha.
Ajjhattaca bahiddh cti ajjhattavisay ca bahiddhavisay ca. Ye me vijjisti ye
me pubbe vijjamn ahesu. Jtimaraasasro, natthi dni punabbhavoti punappuna jyanamyanabhto sasro punabbhavoti ca vuccati, so ca dni natthti
attho.
Ida vsanbhgiya suttanti ida vsanbhgapuavibhvanna nnsuttapadna udharaavasena dassita vsanbhgiya suttanti veditabba.
99. Uddha adho pe apunabbhavyti ida nibbedhabhgiya suttanti
vutta oghataraassa ariyamaggakiccatt. Na cetan karayti na citta upp-

detabba. Dhammatti dhammasabhvo.


100. Yad haveti yasmi have kle. Ptubhavantti uppajjanti. Dhammti anulomapaccaykrapaivedhasdhak bodhipakkhiyadhamm. Ptubhavantti v
paksenti, abhisamayavasena pka honti. Dhammti catu-ariyasaccadhamm.
tpo vuccati kilesasantpanahena vriya. tpinoti (..0233) sammappadhnavriyavato. Jhyatoti rammapanijjhnalakkhaena lakkhapanijjhnalakkhaena ca jhnena jhyantassa. Brhmaassti bhitappassa khsavassa.
Athassa kakh vapayanti sabbti athassa eva ptubhtadhammassa y t ko
nu kho, bhante, phusatti? No kallo pahoti bhagav avocti-din (sa. ni. 2.12)
nayena katama nu kho, bhante, jarmaraa, kassa panida jarmaraanti?
No kallo pahoti bhagav avocti-din (sa. ni. 2.35) ca nayena paccaykrakakh vutt. Y ca paccaykrasseva appaividdhatt ahosi nu kho ahamattamaddhnanti-dik (ma. ni. 1.18; sa. ni. 2.20) soasakakh buddhe kakhati
dhamme kakhatti-dik (dha. sa. 1008) aha ca kakh gat, t sabb vapayanti apagacchanti nirujjhanti, kasm? Yato pajnti sahetudhamma, yasm
avijjdikena hetun sahetuka ima sakhrdi kevala dukkhakkhandhadhamma pajnti asi paivijjhati.
Yato khaya paccayna avedhi yasm paccayna khayasakhta
nibbna avedi asi paivijjhi, tasm yadssa tpino jhyato brhmaassa
vuttappakr dhamm ptubhavanti. Athassa y nibbnassa aviditatt kakh
uppajjeyyu, sabbpi t kakh vapayantti.
raanti raaka. Atuchena ypentanti kulesu ato niccanavoyeva
hutv uchena piacariyya ypenta. Atha v abhilakkhitesu issarajanagehesu kaukabhaasambhra sugandhabhojana pariyesantassa uchana
tuchana nma, gharapaipiy pana dvre hitena laddhamissakabhojana
atuchana nma. Ida idha adhippeta. Tena ypenta. Kmesu anapekkhinanti vatthukmakilesakmesu nirapekkha.
Chetvti vadhitv. Sukha setti kodhaparihena aparidayhamnatt sukha
sayati. Na socatti kodhavinsena vinahadomanassatt na socati. Visamlassti
dukkhavipkassa. Madhuraggassti ya akkuhassa paccakkositv pahaassa
paippaharitv sukha uppajjati, ta sandhya so madhuraggoti vutto. Imasmihi hne pariyosna agganti vutta. Ariyti buddhdayo.
Haneti (..0234) haneyya. Uppatitanti asamugghita avikkhambhituppannavasena samudcruppannavasena samudcaranta. Vinodayeti attano santnato
nhareyya.
101. Sattiyti desanssameta, ekatodhrdin satthenti attho. Omahoti
pahao. Cattro hi pahr omaho ummaho maho vimahoti. Tattha upari
hatv adhomukha dinnappahro omaho nma, adho hatv uddha mukha
dinnappahro ummaho nma, aggaasci viya vinivijjhitv kato maho nma,
seso sabbopi vimaho nma. Imasmi pana hne omaho gahito. So hi sabbadruo duruddharaasallo duttikiccho antodoso antopubbalohito ca hoti. Pubbalohita anikkhamitv vaamukha pariyonandhitv tihati. Pubbalohita nharitu-

kmehi macena saddhi bandhitv adhosiro ktabbo hoti, maraa v maraamatta v dukkha pputi. Paribbajeti vihareyya.
Imya gthya ki kathita? Yath sattiy omahapuriso sallubbhanavaatikicchanna atthya vriya rabhati payoga karoti parakkamati. Yath ca
dayhamne matthake dittasiro tassa nibbpanatthya vriya rabhati payoga
karoti parakkamati, evameva bhikkhu kmargappahnya sato appamatto
hutv vihareyya bhagavti kathesi.
Eva devatya kathite atha bhagav cintesi imya devatya upam daha
katv nt, attha pana parittaka gahetv hit. Punappuna kathentpi hi es
kmargassa vikkhambhanappahnameva katheyya, yva ca kmargo
maggena na samugghiyyati, tva anubandhova hotti tameva upama gahetv
pahamamaggavasena devatya vinivaetv dassento sattiy viya omahoti
dutiyagthamha. Tassattho purimanaynusrena veditabbo.

Lokmisanti kmaguo. Santipekkhoti sabbasakhrpasama nibbna apekkhamno. Paavti paavanto. Pahitattoti nibbna patipesitacitto. Virato
kmasayti yya kyaci sabbato kmasaya (..0235) catutthamaggasampayuttya samucchedaviratiy virato. Virattotipi pho. Kmasayti pana
bhummavacana hoti. Sagthvagge (sa. ni. 1.96) kmasasti pho.
Cathi maggehi dasannampi sayojanna attatt sabbasayojantto. Catutthamaggeneva v uddhambhgiyasayojantto tatra tatrbhinandanato nandisakhtya tahya tiaca bhavna parikkhatt nandibhavaparikkho. So
tdiso khsavo bhikkhu gambhre sasraave na sdati.
Saddahnoti yena pubbabhge kyasucaritdibhedena, aparabhge ca sattattisabodhipakkhiyabhedena dhammena arahanto buddhapaccekabuddhabuddhasvak nibbna patt. Ta saddahno arahata dhamma nibbnappattiy lokiyalokuttarapaa labhati, taca kho na saddhmattakeneva. Yasm
pana saddhjto upasakamati, upasakamanto payirupsati, payirupsanto
sota odahati, odahitasoto dhamma suti, tasm upasakamanato pahya
yva dhammassavanena susssa labhate paa.
Ki vutta hoti? Ta dhamma saddahitvpi cariyupajjhye klena kla
upasakamitvpi vattakaraena payirupsitv yad payirupsanya rdhitacitt
kici vattukm honti. Atha adhigatya sotukmatya sota odahitv suanto
labhatti eva susssampi ca sati-avippavsena appamatto subhsitadubbhsitautya vicakkhao eva labhati, na itaro. Tenha appamatto vicakkhaoti.
Patirpakrti desakldni ahpetv lokiyassa lokuttarassa dhammassa patirpa adhigampya karotti patirpakr. Dhuravti cetasikavriyavasena anikkhittadhuro. Uhtti kyikavriyavasena uhnasampanno asithilaparakkamo.
Vindate dhananti lokiyalokuttaradhana adhigacchati. Saccenti vacsaccena
paramatthasaccena ca. Buddhapaccekabuddha-ariyasvak nibbuti ppuant
kittimpi ppuantiyeva. Dadanti paresa ya kici icchita patthita dento
mittni ganthati sampdeti karotti (..0236) attho. Duddada v dadanto ganthati,
dnamukhena cattripi sagahavatthni gahitnti veditabbni. Tehi mittni
karonti. Asm lok para loka, sa ve pecca na socatti yassa puggalassa ime
saddhdayo dhamm vijjanti, so imasm lok para loka gantv na socati, sokakraa tassa natthti attho.
Yassete caturo dhamm, saddhassa gharamesino;
sacca dhammo dhiti cgo, sa ve pecca na socatti. (sa. ni. 1.246; su. ni.
190)
Gtha avasesa katv udhaa. avakasutte hi im gth avakena katha
su labhate paanti-din (sa. ni. 1.246; su. ni. 187) puhena bhagavat bhsitti.
Yena kenaci vaenti yena kenaci kraena, pakrena v. Savsoti
ekasmi hne sahavso samgamo. Tanti tath samgata anukampitabba
purisa. Manas ce pasannenti karusamusshitena pasdena pasannena
manas. Na tena hoti sayuttoti tena yathvuttena anussanena kmacchand-

dna sayojanavasena sayutto nma na hoti. Ynukamp anuddayti y ariyamaggasamppanavasena karuyan, mettyan cti attho.
102. Rgo ca doso cti rgados heh vuttanayva. Kutonidnti kinidn
kihetuk. Paccattavacanassa hi aya to-deso, samse cassa lopbhvo veditabbo. Arat rat lomahaso kutojti yya pantesu sensanesu, adhikusalesu ca
dhammesu arati ukkahit, y ca pacasu kmaguesu rati abhirati satti kandi, yo ca lomahasasamuhnato lomahasasakhto cittutrso, ime tayo
dhamm kuto jt kuto nibbattti pucch. Kuto samuhyti kuto uppajjitv.
Manoti kusalacitta. Vitakkti kmavitakkdayo. Kumrak dhakamivosajantti
yath kumrak kant kka suttena pde bandhitv osajanti khipanti, eva
kusalamana akusalavitakk kuto samuhya osajantti pucch.
Rgo (..0237) cti dutiyagth tass vissajjana. Tattha itoti attabhva
sandhyha. Attabhvanidn hi rgados, arati rati lomahas ca attabhvato
jt. Kmavitakkdayo attabhvato eva samuhya kusalamana osajanti. Tena
tadaa pakati-dikraa paikkhipanto ha itonidn ito samuhyti.
Purimagthya vuttanayenettha saddasiddhi veditabb.
Idni yvya itonidnti-dsu attabhvanidn attabhvato jt attabhvato
samuhyti attho vutto, ta sdhento ha snehaj attasambhtti. Ete hi rgdayo vitakkapariyosn tahsnehena jt. Tath jyant ca pacupdnakkhandhabhede attabhvasakhte attani sambht. Tenha snehaj attasambhtti. Idni tadatthajotika upama dasseti nigrodhasseva khandhajti. Tattha
khandhajti khandhesu jt proh. Ida vutta hoti yath nigrodhassa
khandhajasakht proh porasasakhte snehe sati jyanti, jyant ca tasmiyeva nigrodhe tesu tesu skhappadesesu sambhavanti, eva ete rgdayo
ajjhatta tahsnehe sati jyanti, jyant ca tasmiyeva attabhve tesu tesu
cakkhdippadesesu ihrammaesu sambhavanti. Tena vutta snehaj attasambhtti. Puthu visatt kmesti yasm rgopi pacakmaguikdivasena,
dosopi ghtavatthu-divasena arati-dayopi tassa tassa bhedassa vasenti
sabbath sabbepime kiles puthu anekappakr hutv vatthudvrrammadivasena tesu tesu kmesu tath tath visatt lagg sasibbitv hit. Kimiva? Mluvva vitat vane yath vane vitat mluv tesu tesu rukkhaskhappaskhdibhedesu visatt hoti lagg sasibbitv hit, eva ete kiles dhamm, tasm ettha
puthupabhedesu vatthukmesu visatta kilesagahana.
Ye na pajnanti yatonidna, te na vinodenti suohi yakkha. Tassattho ye
satt na kilesagahana itonidna esa uppajjatti jnanti, te na tahsinehasinehite attabhve uppajjatti (..0238) atv ta tahsineha dnavnupassandibhvanaggin visosent vinodenti pajahanti, eva amhka bhsita
suohi yakkhti. Te duttara oghamima taranti, atiapubba apunabbhavyti ye hi sakilesagahana vinodenti, te ekantena magga bhventi. Na hi
maggabhvana vin kilesavinodana atthi. Eva magga bhvent te pakatiena duttara kmoghdi catubbidha ogha imin dghena addhun supinantenapi atiapubba anatikkantapubba apunabbhavya nibbnya taranti.

Dukkara bhagavti eko kira devaputto pubbayogvacaro bahalakilesatya


sappayogena kilese vikkhambhento samaadhamma katv pubbahetumandatya ariyabhmi appatvva kla katv devaloke nibbatto, so tathgata upasakamitv dukkarabhva rocento evamha. Tattha dukkaranti dasapi vassni
pe sahipi vassni ekantaparisuddhassa samaadhammassa karaa
nmeta dukkara. Sekkhti satta sekkh. Slasamhitti slena samhit samupet. hitattti patihitasabhv. Eva pucchitapaha vissajjitv uparipaha
samuhpanattha anagriyupetassti-dimha. Tattha anagriyupetassti
anagriya niggehabhva upagatassa, pabbajitassti attho. Tuhti catupaccayasantoso.
Bhvanyti cittavpasamabhvanya. Te chetv maccuno jlanti ye rattindiva indriypasame rat, te dussamdaha citta samdahanti. Ye samhitacitt, te catupaccayasantosa prent na kilamanti. Ye santuh, te sla
prent na kilamanti. Ye sle patihit satta sekkh, te ariy maccuno jlasakhta kilesajla chinditv gacchanti.
Duggamoti saccameta, bhante, ye indriypasame rat, te dussamdaha
citta samdahanti. Ye samhitacitt, te catupaccayasantosa prent na kilamanti. Ye santuh, te sla prent na kilamanti. Ye sle paramagghino satta
sekkh, te ariy maccuno jlasakhta kilesajla chinditv gacchanti. Ki na
gamissanti, aya pana duggamo bhagav (..0239) visamo maggoti ha. Tattha
kicpi ariyamaggo neva duggamo na visamo, pubbabhgapaipadya panassa
bah parissay honti, tasm eva vutto. Avasirti asirena adhosir hutv
papatanti. Ariyamagga rohitu asamatthatya eva te magge papatantti
vuccanti. Ariyna samo maggoti sveva maggo ariyna samo hoti. Visame
samti visamepi sattakye sam eva.
103. Idahi ta jetavananti anthapiiko devaputto jetavanassa ceva buddhdnaca vaabhaanattha gantv evamha. Isisaghanisevitanti bhikkhusaghanivesita. Eva pahamagthya jetavanassa vaa kathetv idni ariyamaggassa vaa kathento kamma vijjti-dimha. Tattha kammanti maggacetan. Vijjti maggapa. Dhammoti samdhi, samdhipakkhik v dhamm.
Sla jvitamuttamanti sle patihitassa jvitaca uttamanti dasseti. Atha v vijjti
dihisakapp. Dhammoti vymasatisamdhayo. Slanti vckammantjv. Jvitamuttamanti etasmi sle patihitassa jvita nma uttamanti. Etena macc
sujjhantti etena ahagikena maggena satt visujjhanti.
Tasmti yasm maggena sujjhanti, na gottadhanehi, tasm. Yoniso vicine
dhammanti upyena bodhipakkhiyadhamma vicineyya. Eva tattha visujjhatti
eva tasmi ariyamagge visujjhati. Atha v yoniso vicine dhammanti upyena
ariyasaccadhamma vicineyya. Eva tattha visujjhatti eva tesu catsu ariyasaccesu visujjhati. Idni sriputtattherassa vaa kathento sriputtovti-dimha. Tattha sriputtovti avadhraavacana, etehi padhi sriputtova
seyyoti vadati. Upasamenti kilesavpasamena. Pragatoti nibbna gato, yo
koci nibbnapatto bhikkhu, na tdiso. Etvaparamo siy, na ther uttaritaro nma

svako atthti vadati.


Attanti atte pacakkhandhe. Nnvgameyyti tahdihhi nnugaccheyya.
Nappaikakheti tahdihhi na pattheyya. Yadattanti idamettha kraavacana.
Yasm ya atta, ta pahna niruddha atthagata, tasm (..0240) ta
nnugaccheyya. Yasm ca ya tattha angata, ta appatta ajta anibbatta, tasm tampi na pattheyya. Tattha tatthti paccuppannampi dhamma
yattha yattheva so uppanno, tattha tattheva na aniccnupassandhi sattahi anupassanhi vipassati, aradsu v tattha tattha vipassati. Asahra asakuppanti ida vipassanpaivipassandassanattha vutta. Vipassan hi rgdhi
na sahirati na kuppatti asahr asakupp, ta anubrhaye vaheyya paivipasseyyti vutta hoti. Atha v nibbna rgdhi na sahirati na kuppatti asahra asakuppa, ta vidv paito bhikkhu anubrhaye, punappuna tadrammaa phalasampatti appento vaheyyti attho.
Tassa pana anubrhanassa atthya ajjeva kiccamtappanti kilesna tpanaparitpanena tappanti laddhanma vriya ajjeva ktabba. Ko ja
maraa suveti sve jvita v maraa v ko jnti. Ajjeva dna dassmi, sla
v

rakkhissmi, aatara v pana kusala karissmi, ajja tva papaco atthi, sve
v punadivase v jnissmti citta anuppdetv ajjeva karissmti eva
vriya ktabbanti dasseti. Mahsenenti ahivicchikavisasatthdni hi anekni
maraakrani tassa senti tya mahatiy senya vasena mahsenena evarpena maccun saddhi katipha tva gamehi, yvha buddhapjdi
attano avassaya kamma karomti eva mittasanthavkrasakhto v ida
sata v sahassa v gahetv katipha gamehti eva lajnuppadnasakhto v imin balarsin paibhissmti eva balarsisakhto v sagaro
natthi. Sagaroti hi mittakaraalajadnabalarsisakahanna nma,
tasm ayamattho vutto. Atanditanti analasa uhhaka. Eva paipannatt
bhaddo ekaratto assti bhaddekaratto. Itti eva paipanna puggala bhaddekaratto ayanti rgdisantatya santo buddhamuni cikkhati.
Cakkhun paya cti cakkhun ca paya ca. Cakkhubhtya v paya.
Satiy paya cti satiy ca paya ca, sativisihya v paya. Kyenti
nmakyena.
Dibbacakkhu (..0241) suvisuddhanti dibba cakkhu suvisuddha, ya sacchikarotti adhippyo. Pubbenivsti purimsu jtsu nivutthakkhandh. Iddhividhti
iddhikohs. Nirodhoti nibbna. Sesa suvieyyameva.
104. Yassa selpama cittanti ekaghana sela viya pakativtehi lokadhammavtehi akampanyato yassa citta selpama. Tenha hita nnupakampatti. Rajanyesti lbhdsu. Kopaneyyeti albhdike. Kuto na dukkhamessatti ta eva bhvitacitta vtikkantalokadhamma uttamapurisa lokadhammahetuka dukkha nnugamissati.
Yo brhmaoti bhitappadhammatya brhmao, na dihamagalikatya
huhukrakasvdippadhammayutto hutv kevala jtimattena brhmaoti
paijnti. So brhmao bhitappadhammatt huhukrappahnena nihuhuko. Rgdikasvbhvena nikkabhvo. Slasavarena sayatacittatya
yatatto. Catumaggaasakhtehi vedehi anta nibbna, vedna v anta
gatatt
vedantag. Maggabrahmacariyassa vusitatt vsitabrahmacariyo.
Dhammena so brahmavda vadeyyti so brhmao ahanti eta vda
vadeyya. Yassa sakalalokasannivse kuhici ekrammaepi rgussado dosussado mohussado mnussado dihussadoti ime ussad natthti attho.
Na gdhatti na patihahati. Sukkti sukkasakht gah. Yadi candimasriydna pabh tattha natthi, tamo eva ca siyti sakamne sandhyha tamo
tattha na vijjatti. Yad ca attanvedti-dsu evavidha nibbna attapaccakkhena ena yad vindati, atha rprpadhammato sukhadukkhato ca vippamutto hotti.
Sakesu dhammesti saka-attabhvasakhtesu updnakkhandhesu. Yebhuyyena hi ajjhatta vipassanbhiniveso hotti. Eta piscanti ajakalpaka, eta
tay vutta pisca kilesapiscaca. Pakkulanti tay kata akkula pakkulakaraaca. Ativattatti atikkamati.
Nbhinandati (..0242) yantinti puradutiyika gacchanti aa v na

abhinandati cittena na sampaicchati. Tameva pakkamanti na socati. Sag


sagmaji muttanti pacavidhpi sagato mutta sagmaji bhikkhu.
Bahvetthti bahu ettha nhyati jano, na tena so suddho nma hotti adhippyo.
Jtibala nisedhanti jtibalassa nisedhaka. Sahy vatti samathavipassanbhvanya saha ayanavasena sahy vata. Klena kla sappyadhammassa
savanavasena ciraratta sameti samgamo etesanti cirarattasametik. Sithilamrabbhti sithila vriya katv.
105. Tatra kho, bhikkhave, ko visesoti satthu svakassa ca pacasveva updnakkhandhesu nibbiddayoti pubbabhgapaipattiya anupdvimuttiyaca
heh upari ca visesbhva dasseti. Vuttaheta natthi vimuttiy nnattanti
(a. ni. 5.31; kath. 355 atthato samna). Tattha visesbhva paccmasati
tatra ko visesoti. Adhippaysoti adhikapayogo. Nnkaraanti ca visesoyeva
vutto.
Aya kho, bhikkhave, visesoti bhikkhave, yadipi svakassa satthu ca vimuttiya viseso natthi, sayambhuena pana savsanasabbakilese khepetv
sammsambodhi abhisambujjhitv anuppannassa ariyamaggassa parasantne
uppdandisakalasabbauguasamyogo. Aya sammsambuddhassa pavimuttato visesoti. Tattha anuppannassti avattamnassa. Ariyamaggahi kassapasammsambuddho uppdesi. Antar ao satth uppdet nma nhosi,
tasm aya bhagav anuppannassa maggassa uppdet nma. Asajtassti
tasseva vevacana. Anakkhtassti akathitassa. Magga jntti magga.
Magga vidita pkaa aksti maggavid. Magge ca amagge ca kovidoti
maggakovido. Maggnugti magga anugacchant. Pacchsamanngatti aha
pahama samanngato, svak pacch samanngat.
106. Nce (..0243) kule paccjtoti-din (a. ni. 4.85; pu. pa. 168) tamena
yuttoti tamo. Kyaduccaritdhi puna nirayatamupagamanato tamaparyao. Iti
ubhayenapi khandhatamova kathito hoti. Ahe kule paccjtoti-din (a. ni.
4.85; pu. pa. 168) jotin yuttoti joti, lokabhtoti vutta hoti. Kyasucaritdhi
puna saggpapattibhavpagamanato jotiparyao. Imin nayena itarepi dve veditabb.
Na ta daha bandhanamhu dhrti ettha dhrti buddhdayo paitapuris.
Ya sakhalikasakhta ayena nibbatta yasa addubandhanasakhta
drumayaca pabbajatiehi rajju katv katarajjubandhanaca, ta asi-dhi
chinditu sakkueyyatya thiranti na vadantti attho. Srattarattti ratt hutv
ratt. Balavargarattti attho. Maikualesti masu ca kualesu ca, maicittesu v kualesu. Eta dahanti ye maikualesu srattaratt, tesu yo rgo, y
ca puttadresu apekkh tah, eta kilesamaya bandhana paitapuris
dahanti vadanti.
Ohrinanti kahitv catsu apyesu ptanato avaharati heh haratti ohrina. Sithilanti bandhanahne chavi-dni akopetv bandhanabhvampi ajnpetv jalapathathalapathdsu kamma ktu detti sithila. Duppamucanti
lobhavasena hi ekavrampi uppanna kilesabandhana dahahnato

kacchapo viya dummocaya hotti duppamuca. Etampi chetvnti eta


dahampi kilesabandhana akhaggena chinditv anapekkhino hutv kmasukha pahya paribbajanti pakkamanti pabbajanti cti attho.
107. Cetetti akusalacetanvasena ceteti. Pakappetti tameva akusalacetana
kyavackammabhva ppanavasena kappeti. Anusetti rgdi-anusayova
santne appahnabhvena anuseti. rammaameta hoti viassa hitiyti
yadeta cetana pakappana anusayanaca, eta abhisakhraviassa
hitiy pavattiy paccayo hotti attho. rammae sati patih viassa hotti
yathvuttapaccaye sati abhisakhraviassa kamma (..0244) javpetv
paisandhi-kahanasamatthatsampdanato patih hoti. yati punabbhavbhinibbatti hotti yati punabbhavasakht vidna abhinibbatti hoti.
No ce, bhikkhave, cetetti-din akusalakammameva paikkhipati. Ayahettha
sakhepattho, yadipi kadci yonisomanasikr akusalacetan nappavattati, anusay pana appahnti, te kusalassa abhisakhraviassa patih honti yevti.
Sati ca abhisakhravie yati punabbhavbhinibbatti hotti vattu vaatiyeva. Tatiyavro vuttapaipakkhanayena veditabbo.
108. Neso, bhikkhave, ariyassa vinaye samuddoti-di yadi duppraahena
sasdanahena duratikkamanahena sgaro samuddoti vucceyya, tato satabhgenapi sahassabhgenapi cakkhu-dsveva aya nayo labbhatti dassetu
vutta. Tenha cakkhu, bhikkhave, purisassa samuddo, tassa rpamayo vegoti, rpesu sattna vichanato rpyatanameva vego cakkhussa vegoti attho.
Yo ta rpamaya vega sahatti yo bhikkhu saha visayena cakkhu aniccato dukkhato anattato sammasanto tattha ca nibbindanto virajjanto tappaibaddhato kilesajlato vimuccanto abhibhavati. Aya vuccati, bhikkhave, atari cakkhusamuddanti aya bhikkhu cakkhusakhta samudda tioti vuccati.
Aparo nayo cakkhu, bhikkhave, ariyassa vinaye samuddoti yadipi duppraahena yadi v samudanahena samuddo, cakkhumeva samuddo. Tassa hi pathavito yva akanihabrahmalok nldi-rammaa samosaranta paripuabhva ktu na sakkoti. Eva duppraahenapi samuddo. Cakkhu ca tesu
tesu nldi-rammaesu samudeti asavuta hutv osaramna kilesuppattiy
kraabhvena sadosabhvena gacchatti samudanahenapi samuddo. Tath
cakkhu tahsotdna uppattidvratya tehi santnassa samudanahena
temanahena samuddo. Tassa rpamayo vegoti samuddassa appamo mimayo vego viya (..0245) tasspi cakkhusamuddassa samosarantassa nldibhedassa rammaassa vasena appameyyo rpamayo vego veditabbo. Yo ta rpamaya vega sahatti yo ta cakkhusamudde samosaranta rpamaya vega
manpe rpe rga, amanpe dosa, asamapekkhane mohanti eva rgdikilese anuppdento upekkhakabhvena sahati.
Sa-minti-dsu kilesa-mhi sa-mi. Kilesavaehi svaa. Kilesagahehi
sagaha. Kilesarakkhasehi sarakkhasa. Kodhupysassa v vasena sa-mi.
Kmaguavasena svaa. Mtugmavasena sagaha sarakkhasa. Vuttaheta mibhayanti kho, bhikkhave, kodhupysasseta adhivacana (itivu.

109; ma. ni. 2.162; a. ni. 4.122). Tath vaanti kho, bhikkhave, pacanneta
kmaguna adhivacana (itivu. 109; ma. ni. 2.164; a. ni. 4.122). Gaharakkhasoti kho, bhikkhave, mtugmasseta adhivacananti (itivu. 109). Sesadvresupi
eseva nayo.
Sa-mibhaya duttara accatarti aniccatdi-mibhayena sabhaya duratikkama atikkami. Lokantagti sasralokassa anta gato. Pragatoti vuccatti
nibbna gatoti kathyati.
Baisti sattna anatthahetutya bais viya bais. Anayyti anatthya.
Bybdhyti dukkhya. Ihti pariyih v apariyih v sukhrammaatya
ih. Kmanyahena kant. Manassa vahanahena manp. Piyasabhvatya piyarp. Kilesakmasahitatt kmpasahit. Rgajananahena cittassa
rajanato rajany. Taceti ta rprammaa, nldivasena anekabhedabhinnampi hi rpyatana rprammaabhvena cakkhuvieyyabhvena ca ekavidhata ntivattatti tasabhvasmaa gahetv taceti vutta. Abhinandatti abhinandanabhtya sapptikatahya abhimukho

nandati. Abhivadatti aho sukha, aho sukhanti vadpentiy tahyanavasena


abhivadati. Ajjhosya tihatti gilitv parinihapetv tihati. Aya vuccati,
bhikkhave, bhikkhu gilitabaiso mrassti aya, bhikkhu, kilesamrassa baisabhta rpataha gilitv hitoti vuccati. Sesavresupi imin nayena (..0246)
attho veditabbo. Abhedti bhindi. Paribhedti sabbabhgena bhindi. Sesa uttnameva.
109. Aya loko santpajtoti aya sattaloko jtasantpo tibyasandivasena
uppannasokasantpo ca rgdivasena uppannaparihasantpo cti attho. Phassaparetoti anekehi dukkhaphassehi abhibhto. Roda vadati attatoti ta ta attan
phuha dukkha abhvitakyatya adhivsetu asakkonto aho dukkha,
disa dukkha mayha sattunopi m hotti-din vilapanto vadati. Kasm?
Yena yena hi maanti, tato ta hoti aath, yasm ete satt yena yena pakrena attano dukkhassa paikra maanti ssanti, ta dukkha tato aena
pakrena tikicchitabba hoti. Yena v pakrena attano vahi maanti, tato
aath avahi eva pana hoti. Eva aathbhvita icchvighta eva pputi. Aya bhavasatto kmdibhavesu satto sattaloko, tathpi bhavamevbhinandati, na tattha nibbindati. Yadabhinandati ta bhayanti ya kmdibhava
abhinandati, ta jarmaradi-anekabyasannubandhatt ativiya bhaynakahena bhaya. Yassa bhyatti yato jarmaradito bhyati, ta dukkhassa adhihnabhvato dukkhadukkhatya ca dukkhanti.
Bhavavippahnyti bhavassa pajahanatthya. Khoti avadhraatthe nipto.
Ida vutta hoti ekanteneva kmdibhavassa samudayappahnena pahnattha ida may adhigata maggabrahmacariya vussatti.
Eva ariyassa maggassa ekaseneva niyynikabhva dassetv idni aamaggassa niyynikabhva paikkhipanto ye hi kecti-dimha. Tattha bhaventi rpabhavena v arpabhavena v. Bhavassti sasrassa. Vippamokkhanti
bhavato vimutti, sasrasuddhinti attho. Kicpi te samaabrhma tattha
nibbnasaino, bhavagmikammena pana rprpajjhnena (..0247), tanibbattena ca upapattibhavena bhavavisuddhi vadant bhavena bhavavippamokkha
vadanti nma. Tenha sabbe te avippamutt bhavasmti vadmti. Atha v
bhaventi bhavadihiy, bhavati tihati sassatanti hi pavattanato sassatadihi
bhavadihti vuccati. Bhavadihi eva uttarapadalopena bhavoti vutt bhavatahti-dsu viya. Bhavadihivasena hi idhekacce bhavavisesayeva bhavavippamokkha maanti. Yath ta bako brahm ha ida nicca, ida dhuva,
ida sassata, ida aviparimadhammanti (ma. ni. 1.501; sa. ni. 1.175).
Vibhaventi ucchedadihiy. Vibhavati vinassati ucchijjatti hi pavattanato ucchedadihi vuttanayena vibhavoti vuccati. Bhavassa nissaraamhasti sasrasuddhi vadisu. Ucchedadihivasena hi idhekacce sasrasuddhi vadanti.
Tath hi vutta
Yato kho, bho, aya att rp ctumahbhtiko pe nevasansayatana upasampajja viharati. Ettvat kho, bho, aya att samm samucchinno hotti (d. ni. 1.91).

Anissati anikkhant. Tattha kraamha upadhihi paicca dukkhamida


sambhotti. Tattha upadhinti khandhdi-upadhi. Ki vutta hoti? Yattha ime
dihigatik nibbnasaino, tattha khandhpadhikilespadhi-abhisakhrpadhayo adhigat t. Kuto tassa dukkhanissaraatti. Ya pana paramatthato
dukkhanissaraa, ta dassetu sabbupdnakkhay natthi dukkhassa sambhavoti vutta.
Lokamima passti bhagav attano citta lapati. Puthti visu visu. Avijjya
paretanti mohena abhibhta. Bhtanti khandhapacaka. Bhtaratanti itth
purise, puriso itthiyti eva aamaa sattesu rata, tato eva bhav aparimutt. Ye hi keci bhavti ittarakha v dghyuk v stavanto v astavanto v
bhav. Sabbadhti uddha adho tiriyanti sabbattha. Sabbatthatyti sabbabhvena. Sabbe te bhavti-dsu sabbepi bhav aniccti-din vipassansahitya
maggapaya aviparta passato bhavatahpi pahyati nirujjhati, vibhava
ucchedampi nbhinandati na pattheti, tassa sabba (..0248) tahna anavasesato maggena nirujjhanato nibbna nibbuti hoti. Tassa eva nibbutassa
bhikkhuno anupd kilesbhisakhrna anupdnato aggahaato punabbhavo
na hoti. Evabhtena ca abhibhto pacavidhopi mro vijito assa anena mrena
sagmo, sabbepi bhave samatikkanto ihnihdsu tdilakkhaappattoti.
Anusotagm andhaputhujjano paisotagm kalyaputhujjano. hitatto sekkho.
Itaro asekkho.
110. Abhijtikoti jtiyo. Kahbhijtikoti kahe nce kule jto. Kaha dhamma
abhijyatti kaka dasavidha dussladhamma pasavati karoti, so ta abhijyitv niraye nibbattati. Sukka dhammanti aha pubbepi puna akatatt
nce kule nibbatto, idni pua karissmti puasakhta sukka paara
dhamma abhijyati, so tena sagge nibbattati. Akaha asukka nibbnanti
nibbnahi sace kaha bhaveyya, kahavipka dadeyya. Sukka, sukkavipka dadeyya. Dvinnampi appadnato pana akaha asukkanti vutta. Nibbnanti cettha arahatta adhippeta. Tahi kilesanibbnante jtatt nibbna
nma. Ta esa abhijyati pasavati karoti. Sukkbhijtikoti sukke ucce kule jto.
Sesa vuttanayeneva veditabba. Kaha kahavipkanti-dikassa kammacatukkassa attho heh hrasamptavre vibhatto eva.
111. Mnusattanti manussabhva, manussayoninti attho. Dveti kicca akiccameva cti dve. Kiccni tveva kattabbni, na ckicca kici kattabbanti dasseti.
Sukiccanti-di kiccanti vuttna tesa sarpadassana.
Padhnnti uttamni visihni. Purimasmi pabbajitesti visaye bhumma.
Dutiye adhikarae. Tattha nibbnanti arahatta adhippeta. Kasm panettha
misapariccgo arahattena samadhuro niddihoti? Dakkhieyyesu dakkhiya
mahapphalabhvadassanattha. Yena yena v pana vatthunti uccheddivatthun. Ajjhositti bhavatahdivasena ajjhosit. Dutiye yena yena v pana vatthunti amarvikkhepavatthu-din.
Imin (..0249) asubhena kammavipkenti asubhassa kyaduccaritdikammassa vipkatt asubhena asivena kammavipkena. Ida blalakkhaa nibba-

ttatti purimasmi bhave duccaritasamagitya blo aya bhavatti upalakkhaa


jyati. Ida sakilesabhgiya suttanti ida eva pavatta sakilesabhgiya
nma sutta.
Imin subhenti ettha vuttanaynusrena attho veditabbo. Tattha mahpurisalakkhaanti paitalakkhaa. Kilesabhmhti kilesahnehi kilesvatthhi v.
Snusayassa pariyuhna jyatti appahnnusayassa paccayasamyoge rgdayo pariyuhnavasena pavattanti. Pariyuhito sayujjatti yo rgdhi pariyuhitacitto, so kmargdhi sayujjati nma. Sayujjanto updiyatti yo kmargasayojandhi sayutto, so kmupdndni akusalakammni ca updiyati.
Sesa sabbattha uttnameva.
112. Eva soasavidhena ssanapahna nnsuttehi udharaavasena
vibhajitv idni ahavsatividhena ssanapahna dassentena yasm ayampi
pahnavibhgo mlapadehi sagahito, na imasspi tehi asagahito padeso
atthi, tasm mlapada vibhajitabbataca dassetu tattha katame ahrasa
mlapadti pucchya vasena mlapadni uddharitv lokiya lokuttaranti-din navatik, thavo cti ahavsatividha ssanapahna uddiha. Tattha
lokiyanti loke niyutto, loke v vidito lokiyo. Idha pana lokiyo attho yasmi sutte
vutto, ta sutta lokiya. Tath lokuttara. Yasmi pana sutte padesena lokiyo,
padesena lokuttaro vutto, ta lokiyaca lokuttaraca. Yaca satte adhihya
sattapaattimukhena desita, ta sattdhihna. Dhammavaseneva desita
dhammdhihna. Ubhayavasena desita sattdhihnaca dhammdhihnaca. Imin nayena sabbapadesu attho veditabbo. Buddhdna pana gubhitthavanavasena pavatta sutta thavo nma.
Tattha sajjukhranti takhaayeva dhenuy thanehi nikkhanta abbhuhakhra. Muccatti pariamati. Ida vutta hoti yath dhenuy thanato nikkhanta
khra (..0250) takhaayeva na muccati na pariamati na dadhibhva
gacchati, takkdi-ambilasamyogato pana parato klantarena pakati jahati
dadhibhva pputi, evameva ppakammampi kiriyakkhaeyeva na vipaccati. Yadi vipacceyya, nngatna sabhvahna siy, na koci ppakamma
ktu visaheyya. Yva pana kusalbhinibbattakkhandh caranti, tva ta te
rakkhanti, tesa bhed apyesu nibbattpanavasena vipaccati. Vipaccamnaca
ahanta blamanveti, ki viya? Bhasmacchannova pvako. Yath hi chrikya
paicchanno vtaccitagro akkantopi chrikya paicchannatt na tva ahati,
chrika pana tpetv cammdni ahanavasena yva matthalug ahanto
gacchati, evameva ppakammampi yena kata, ta bla dutiye v tatiye v
attabhve niraydsu nibbatta ahanta anugacchatti.
Yassindriynti tatthya sakhepattho yassa bhikkhuno chekena srathin
sudant ass viya cha indriyni samatha dantabhva nibbisevanabhva
gatni, tassa navavidha mna pahya hitatt pahnamnassa catunna savna abhvena ansavassa tdibhve hitassa tathrpassa devpi pihayanti,
manusspi dassanaca gamanaca patthentiyevti. hre satti hrapaibaddhe chandarge appahne sati.

113. Sabb dis anuparigamma cetasti parito dasapi dis cittena anugantv.
Nevajjhagti neva adhigaccheyya. Piyataranti atisayena piya. Attanti attato.
Eva piyo puthu att paresanti eva kassacipi attan piyatarassa anupalabbhanavasena visu visu paresa sattna att piyo. Yasm ca etadeva, tasm na
hise para attakmo attano sukhakmoti.
Bhtti jt nibbatt. Bhavissantti nibbattissanti. Bhtti v khsav. Te hi
pahnabhavatt bht eva. Gamissantti paraloka gamissanti. Khsav pana
anupdisesa nibbna.
Piyo ca hotti suparisuddhya slasampattiy, suparisuddhya ca dihisampattiy samanngato piyo piyyitabbo hoti. Vuttaheta
Sladassanasampanna (..0251), dhammaha saccavdina;
attano kammakubbna, ta jano kurute piyanti. (dha. pa. 217);
Psacchatta viya garuktabbatya garu. Uttarimanussadhammavasena
sambhvetabbatya bhvanyo. Slaguena v piyagaru-dibhv veditabb.
Tath hi vutta kakheyya

ce, bhikkhave, bhikkhu sabrahmacrna piyo ca assa manpo ca garu ca


bhvanyo cti, slesvevassa pariprakrti (ma. ni. 1.65).
Vattti klena vakkhmti-dipacadhamme attani upahpetv sabrahmacrna ullumpanabhve hatv vatt. Vacanakkhamoti sabrahmacrhi yena
kenaci vuccamno subbaco hutv padakkhiagghitya tesa vacana khamatti vacanakkhamo. Vattti v dhammakathvasena vacanaslo. Vacanakkhamoti
dhamma savaento parehi asahro hutv tesa pucchvacanakkhamatya
vacanakkhamo. Gambhraca katha kattti saccapaiccasamuppddi, aa
v gambhrakatha katt. Na cahne niyojakoti dhammavinaydi adhammvinaydivasena avatv dhammavinaydivaseneva dpanato na ca ahne niyojako.
Mtara pitara hantvti ettha tah janeti purisanti (sa. ni. 1.55-57) vacanato tsu bhavesu sattna jananato tah mt nma. Aha asukassa nma
rao, rjamahmattassa v puttoti pitara nissya asmimnassa uppajjanato
asmimno pit nma. Loko viya rjna yasm sabbadihigatni dve sassatucchedadihiyo bhajanti, tasm sassatucchedadihiyo dve khattiy rjno nma.
Dvdasyatanni vitthatahena rahasadisatt raha nma. yasdhako yuttakapuriso viya tanissito nandirgo anucaro nma.
Anghoti niddukkho. Brhmaoti khsavo. Etena hi tahdayo arahattamaggasin hat bhit. Ytti so brhmao niddukkho hutv ytti.
Kyeti karajakye. Cittanti pdakajjhnacitta. Samodahatti pakkhipati. Yad
dissamnena kyena gantukmo hoti, tad kyagatika (..0252) pdakajjhnacitta adhihahatti attho. Cittepi kya samodahatti yad sgha gantukmo
hoti, tad pdakajjhnacitte kya pakkhipati, cittagatika kya adhihahatti
attho. Kye sukhasaaca lahusaaca okkamitvti seyyathpi nma balav
puriso samijita v bha pasreyya, pasrita v bha samijeyyti vuttanayena (mahva. 8, 137; d. ni. 2.66; ma. ni. 1.282; 2.338; sa. ni. 1.172) iddhim
kye sukhasaaca lahusaaca okkamitv paresa dissamnena kyena
rmarmaeyyakdni pekkhamno cittakkhaeneva icchitahna gacchati.
114. Ya ta lokuttara anti sabba loka uttaritv abhibhavitv hitatt
vutta, na pana lokuttarabhmikatt. Sabbakle pavattatti vajjanapaibaddhavuttitt vutta, na satata samita pavattatti. Na hi sabbautaa bhagavato
sabbasmiyeva kle uppajjatti sakk vattunti.
Kittayissmi te santinti sabbakilesavpasamahetutya santi nibbna dassessmi. Dihe dhammeti dihe dukkhdidhamme, imasmi eva v attabhve. Antihanti itihsti eva na itikirya pavatta, attapaccakkhanti attho. Ya viditv sato
caranti sabbe sakhr aniccti-din (dha. pa. 277; therag. 676; netti. 5)
nayena sato hutv caranto ariyamaggena ya santi viditv. Tare loke visattikanti sakhraloke visappanato visattikasakhta taha tare tareyya samatikkameyyti attho.
Tacha abhinandmti ta vuttappakra santijotaka tumhka vacana
aha patthaymi, ta eva v santi uttama abhinandmti dhotako vadati.
Uddha adho tiriyacpi majjheti ettha uddhanti angata upari ca. Adhoti atta

heh ca. Tiriyacpi majjheti paccuppanna parito ca. Eta viditv sagotti
eta angatdi sagajananahnanti atv. Bhavbhavyti khuddaknaceva mahantnaca bhavna atthya, sassatucchedya v.
Ariyasaccnanti (..0253) ariyabhvakarna saccna. Ananubodhti abujjhanena ajnanena. Appaivedhti appaivijjhanena. Sandhvitanti bhavato
bhavassa gamanena sandhvita. Sasaritanti punappuna gamanavasena
sasarita. Mamaceva tumhkacti may ceva tumhehi ca. Atha v sandhvita sasaritanti sandhvana sasaraa mamaceva tumhkaca ahosti
attho. Bhavanettti bhavbhava nayanasamatth tahrajju. Sasitanti sasarita. Samhatti suhu hat chinn appavattikat.
Sabbe sakhr aniccti paccayehi sakharyantti sakhrti laddhanm
pacakkhandh. di-antavantato aniccantikato tvaklikato khaaparittato ca na
niccti anicc. Yad paya passatti yad vipassanpaya passati. Atha
imasmi vaadukkhe nibbindati, nibbindanto dukkhaparijnandivasena saccni
paivijjhati. Esa maggo visuddhiyti yvya vuttanayena saccappaivedho, esa
visuddhatthya maggo. Sabbe sakhr dukkhti sabbe sakhr abhihasampaipanahena khayahena ca dukkhti. Sesa vuttanayameva. Sabbe dhamm
anattti sabbepi tebhmakadhamm parato tucchato suato asrato avasavattanato ca anattti. Sesa purimasadisameva.
Seyyoti visiho uttamo. Sadisoti samno. Hnoti lmako. Omnopi hi attano avakaraamukhenapi sapaggahanavaseneva pavattati. Tena vutta hnohamasmti. Kimaatra yathbhtassa adassanti sarasapabhagutya ekanteneva
anavahitasabhvehi rpadhammehi seyydivasena attano ukkhipanassa tesa
yathbhta adassana aa vin ki aa kraa siy, aa kici
kraa tassa natthti attho. Vedandsupi eseva nayo. Vuttavipariyyena sukkapakkho veditabbo.
115. Ye ariyasaccni vibhvayantti dukkhdni ariyasaccni pa-obhsena
saccappaicchdakakilesandhakra vidhametv attano paksni pkani
karonti. Gambhrapaenti appameyyapaatya sadevakassapi lokassa
ena alabbhaneyyapatihapaena sabbaunti vutta (..0254) hoti. Sudesitnti sakhepavitthrdhi tehi tehi nayehi suhu desitni. Kicpi te honti bhusa
pamattti te vibhvita-ariyasacc puggal kma devarajjacakkavattirajjdipamdahna gamma bhusa pamatt honti, tathpi sotpattimaggaena abhisakhraviassa nirodhena hapetv satta bhave anamatagge sasre ye uppajjeyyu nmaca rpaca, tesa niruddhatt na ahama bhava diyanti,
sattamabhaveyeva pana vipassana rabhitv arahatta ppuantti attho.
Yathindakhloti ettha yathti upamvacana. Indakhloti nagaradvrathirakaraattha ummrabbhantare aha v dasa v hatthe pathavi khaitv koitassa
sradrumayassa thambhasseta adhivacana. Pathavissito siyti gambhranemitya anto pavisitv bhminissito siy bhaveyya. Catubbhi vtehti cathi dishi
gatavtehi. Asampakampiyoti kampetu v cletu v asakkueyyo. Tathpama pe passatti yo cattri ariyasaccni paya ajjhoghetv passati, ta

sappurisa uttamapurisa tath dassanato sabbatitthiyavdavtehi asampakampiyatya tathpama yathvutta-indakhlpama vadmti attho.
Sotpattiyagehti ariyasotpajjanassa agabhtehi. Ariyasvakoti ariyassa
buddhassa bhagavato saddhammassavanante jtatt ariyasvako. Khanirayomhti khanirayo amhi. Khpyaduggativiniptoti ida niraydnayeva vevacanavasena vutta. Niraydayo hi vahisakhtato ayato apetatt apy.
Dukkhassa gati paisaraanti duggatiyo. Dukkaakrino vivas ettha nipatantti vinipt. Sota ariyamagga dito patto adhigatoti sotpanno. Akuppadhammatya
maggaphalna puthujjanabhvasakhte virpe na nipatanasabhvoti aviniptadhammo. Tato eva dhammaniymena niyatatya niyato. Uparimaggattayasakht sambodhi avassa pattabbatya assa para ayana gati paisaraanti
sambodhiparyao.
Nivihti-dni padni aamaavevacanneva. Sahadhammiyti sabrahmacrino. Ariyakantehti ariyna kantehi piyehi manpehi. Paca slni (..0255) hi
ariyasvakna kantni honti, bhavantarepi avijahanato. Tni sandhyeta
vutta. Sabbopi panettha savaro labbhatiyeva. Sotpannohamasmti ida desanssameva. Sakadgmi-dayopi sakadgmhamasmti-din nayena bykarontiyeva. Yato sabbesampi sikkhpadvirodhena yuttahne bykaraa anutamevti.
Yassindriynti yassa ariyapuggalassa saddhdni indriyni. Subhvitnti ariyamaggabhvanvasena suhu bhvitni. Ajjhatta bahiddh cti orambhgiyna
uddhambhgiynaca sayojanna pajahanavasena. Tenha sabbaloketi.
Nibbijjhti nibbijjhitv paivijjhitv.
Dhammapadnti dhammakohsni. Anabhijjh dhammapada nma alobho
v alobhassena adhigatajhnavipassanmaggaphalanibbnni v dasa-asubhavasena v adhigatajhndni anabhijjh dhammapada. Catubrahmavihravasena adhigatni abypdo dhammapada. Dasnussati-hrepaikklasavasena adhigatni sammsati dhammapada. Dasakasia-npnavasena adhigatni sammsamdhi dhammapada.
Paca chindeti heh apyupapattisavattanikni paca orambhgiyasayojanni pde baddharajju viya puriso satthena heh maggattayena chindeyya.
Paca jaheti uparidevalokasamppakni paca uddhambhgiyasayojanni
puriso gvya baddharajju viya arahattamaggena jaheyya chindeyyevti attho.
Paca cuttari bhvayeti uddhambhgiyasayojanna pahnatthya saddhdni pacindriyni uttari bhveyya. Paca sagtigoti eva sante pacanna
rgadosamohamnadihisagna atikkamanena pacasagtigo hutv bhikkhu
oghatioti vuccati, nittiacaturoghoti vuccatti attho.
Anata
appaividdha catusaccadhamma, amatapadayeva v
assmi jnissmti paipannassa pahamamaggahassa indriyanti anataassmtindriya. Pahamamaggaahi tapubbabhgavasena eva vutta.
jnti pahamamaggena tamariyda anatikkamitv jntti ao, tassa indriyanti aindriya, heh tsu phalesu, upari tsu maggesu ca asseta adhiva-

cana. Atvino catsu saccesu nihitakiccassa arahato (..0256) indriyanti


atvindriya, aggaphalaasseta adhivacana. Anabhisametassti appaividdhassa. Abhisamayyti paivedhya.
116. Blalakkhanti blassa upalakkhaakrani. Blanimittnti blo ayanti gahetu nimittni krani. Blpadnnti blassa porni viruhni
kammni. Duccintitacintti-dsu duccintita abhijjha bypda micchdassanaca cintetti duccintitacint. Dubbhsita musvddi bhsatti dubbhsitabhs. Dukkaa ptiptdikamma karotti dukkaakammakr. Vuttavipariyyena sukkapakkho veditabbo.
Bhiyyoti uparpari. Pakujjheyyunti virujjheyyu. Pakuppeyyuntipi pho. Bhusenti dahena. Daenti daadnena. Dhroti paito sappaajtiko. Nisedhayeti paibheyya. Puna kici ktu vattu v

asamattha kareyyti attho.


Paranti paccatthika. Yo sato upasammatti yo satim hutv upasammati,
tassa upasamayevha blassa paisedhana mamti attho.
Vajjanti dosa. Yad na maatti yasm na maati. Ajjhruhatti ajjhottharati. Gova bhiyyo palyinanti yath goythe tvadeva dve gvo yujjhante gogao
olokento tihati yva na eko palyati, yad pana palyati, atha ta palyna
sabbo gogao bhiyyo ajjhottharati, eva dummedho khamanta bhiyyo ajjhottharatti attho.
Sadatthaparamti sakatthaparam. Khanty bhiyyo na vijjatti tesu sakatthaparamesu atthesu khantito uttaritaro ao attho na vijjati. Tamhu parama
khantinti yo balav titikkhati, tassa ta khanti parama hu. Blabala nma
aabala. Ta yassa bala, abalameva ta, na ta balanti hu kathenti
dpenti. Dhammaguttassti dhammena rakkhitassa dhamma v rakkhantassa.
Paivattti paippharitv vatt, paipparitv v ya v ta v vadeyysi.
Dhammaha pana cletu samattho nma natthi. Tasseva tena ppiyoti tena
kodhena tasseva puggalassa ppa hoti. Katarassti (..0257)? Yo kuddha paikujjhati, tassa. Tattha kuddhanti sampadne upayogavacana, kuddhassti attho.
Tikicchantnanti ekavacane bahuvacana, tikicchantanti attho. Jan maantti
evarpa attano ca parassa cti ubhinna attha tikicchanta nipphdenta
puggala blo ayanti andhablaputhujjan eva maanti. Ye dhammassa akovidti ye catusaccadhamme akovid acchek, te eva maantti attho.
117. Pattanti adhigata etarahi anubhuyyamna kmpakaraa pattabbanti tadeva angate adhigantabba anubhavitabba, ubhayameta rajnukianti tadubhayampi rgarajdhi avakia. turassti rgdikilesturassa. Anusikkhatoti kilesabahulapuggale anusikkhato. Ye ca sikkhsrti ye yathsamdinna slavatdisakhta sikkha srato gahetv hit. Tenha sla vata
jvita brahmacariyanti. Tattha ya na karomti oramati, ta sla. Ya vesabhojanakiccacaradi, ta vata. Jvitanti jvo. Brahmacariyanti methunavirati.
Upahnasrti etesa sldna anuhnasr. Etehi eva sasrasuddhti tni
srato gahetv hitti attho.
Iccete ubho antti iti slabbataparmsamukhena attakilamathnuyogo, kmesu
anavajjasaitmukhena kmasukhalliknuyogo cti ete ubho ant. Te ca kho
yathkkama yati pattabbe, etarahi patte ca rgarajdi-okie kmague allnehi kilesturna anusikkhantehi, sayaca kilestureheva paipajjitabb, tato
eva ca te kaasivahan aparpara jarmaraehi sivathikya vahanasl
ekanteneva kaasi vahenti, saya vahant pare ca antadvaye samdapent vahpenti cti attho.
Ubho ante anabhiyti yathvutte ubho ante ajnitv. Olyanti eketi sassato
att ca loko cti olyanatahbhinivesavasena avalyanti ekacce. Atidhvanti
eketi ekacce ucchijjati vinassati att ca loko cti atidhvanbhinivesavasena
atikkamanti.
Na (..0258) amaisu tesaca tahdimaanna pahnatt. Tato eva anu-

pdparinibbnato tividhampi vaa tesa papanya natthti.


Jati jneyya. Sayujeti sayojeyya. Mnusanti manussna idanti
mnusa, manussabhavapariypanna. Kihi tassa saka hotti tassa maccumukha pavisantassa sattassa ki aa saka nma aatra kalyakammato. Kammassak hi satt. Tenha tasm kareyya kalyanti-di. Tattha
samparyikanti samparyaphalanibbattaka.
118. Ime dhammti ime kusal v akusal v dhamm. Evagahitti eva
samdinn uppdit. Ida phalanti ida ihavipka anihavipkaca phala.
Ayamatthoti aya vuhi, aya hnti attho. Aampi evajtiyanti ekasabykaraya vadati.
kakhato na jneyyunti tattha yena hetun bhagavato y kakh, s
aesa avisayoti ha kinta bhagav kakhatti. Ida avisajjanyanti.
Ettakoti etaparimo. Slakkhandheti slakkhandhahetu. Slakkhandhentipi
pho. Sesapadesupi eseva nayo. Iriyyanti kyavacsamcre. Pabhveti nubhve. Hitesityanti mettya. Iddhiyanti iddhividhya. Ettak buddhagu, te ca
pacceka evapabhv. Tath maggaphalanibbnni evamnubhvni. Ariyasagho evavidhaguehi yuttoti.
Tia ratanna mahnubhvat na sabbath aesa visayo, bhagavato
eva visayoti ha buddhavisayo avisajjanyoti. Tena yo aopi attho buddhavisayo, so avisajjanyoti dasseti. Vuttaheta bhagavat buddhavisayo acinteyyo
na cintetabbo, ya cintento ummdassa vightassa bhg assti (a. ni. 4.77).
Katam pubb koti avisajjanyanti katam pubb koti kenaci kata
pucchana avisajjanya. Kasm? Sasrassa purimya koiy abhvato. Tenevha purim, bhikkhave, koi na payatti (a. ni. 10.61). Tattha na payatti
(..0259) na dissati, na upalabbhatti attho. Na payatti aassa avisayo na
hotti pana attha sandhya na payatti svakna avekallenti-di
vutta. Tattha attpanyikti att upanetabbo etissti attpanyik. Natthi
buddhna bhagavantna avijnanti etena purimya koiy abhvato eva na
payati, na tattha assa paightoti dasseti.
Ya pana atthi, ta aesa appameyyampi bhagavato na appameyyanti
bhagavato sabbattha appaihataata dassetu yath bhagav koklika
bhikkhu rabbhti-dimha. Tattha aatara bhikkhunti nmagottena apkaa. Kva dgha nu kho, bhante, padume niraye yuppamanti paha
pucchitv nisinna eka bhikkhu evamhti. Etthya phaseso dgha kho,
bhikkhu, padume niraye yuppama, ta na sukara sakhtu ettakni
vassnti v ettakni vassasatnti v ettakni vassasahassnti v ettakni
vassasatasahassnti vti. Sakk pana, bhante, upam ktunti. Sakk bhikkhti bhagav avoca. Seyyathpi, bhikkhu, vsatikhriko kosalako tilavho. Tato
puriso vassasatassa vassasatassa accayena ekameka tila uddhareyya.
Khippatara kho so, bhikkhu, vsatikhriko kosalako tilavho imin upakkamena
parikkhaya pariydna gaccheyya, na tveva eko abbudo nirayo. Seyyathpi,
bhikkhu, vsati abbud niray, evameko nirabbudo nirayoti-di (sa. ni. 1.181; a.

ni. 10.89; su. ni. koklikasutta).


Tattha vsatikhrikoti mgadhakena patthena cattro patth kosalarahe eko
pattho hoti. Tena patthena cattro patth haka, cattri hakni doa, catudo mnik, catumnik khr. Tya khriy vsatikhriko tilavho. Tilavhoti tilasakaa. Abbudo nirayoti abbudo nma eko paccekanirayo natthi, avcimhi eva
pana abbudagaanya paccanokso abbudo nirayoti vutto. Esa nayo nirabbuddsupi.
Tattha vassagaanpi eva veditabb yath hi satasatasahassni koi hoti.
Eva satasatasahassakoiyo pakoi nma. Satasatasahassapakoiyo (..0260)
koipakoi nma. Satasatasahassakoipakoiyo nahuta. Satasatasahassanahutni ninnahuta. Satasatasahassni ninnahutni eko abbudo. Tato vsatiguo nirabbudo. Esa nayo sabbattha. Ayaca gaan aparicitna dukkarti
vutta ta na sukara sakhtunti. Keci pana tattha tattha paridevannattena kammakraannattenapi imni nmni laddhnti vadanti. Apare stanarak eteti. Citta ghtetvti citta padsetv.
119. Katha jinoti pakrapucch. Kena jinoti kraapucch. Kena kraena
kena hetun kya paipattiy jinoti pucchati. Kathanti pana kena pakrena ki attna, udhu angatna paccuppannna kilesna pahnena jinoti pucchati,
tasm ta visajjanyanti vutta. Katamo jinoti ki rpa jino, udhu vedan
sa sakhr via jino. Rpdivinimutto v ao jino, yo attti vuccatti
imamattha sandhyha avisajjanyanti. Kittakoti pamato kiparimo.
Atthi tathgatoti atthi satto. Yvyamyasm evanmo evagottoti pacakkhandhe updya paapyati, tassa puggalassa adhippetatt vutta visajjanyanti. Rpa tathgatoti rpa attti sakkyadihivasena pucchatti katv vutta
avisajjanyanti. Imin nayena sabbapadesu attho veditabbo.
120. Bla phasamruhanti-dni smi-atthe upayogavacanni. Kyena duccaritnti kyena duhu katni. Olabbhantti avalambanti avatthariyanti. Sesapadadvaya tasseva vevacana. Olambandi-krena hi tni upahahanti, tasm
eva vutta. Mahatanti mahantna. Pathaviya olambantti pathavitale pattharanti. Sesapadadvaya tasseva vevacana. Pattharakroyeva hesa. Tatra,
bhikkhave, blassti tasmi upahahankre blassa eva hoti.
Lbh (..0261) vo, bhikkhaveti bhikkhave, ye ime tumhehi pailaddh manussattasaddhpailbhdayo, lbh vo tumhka lbh eva. Suladdhanti yampida
pabbajitv catuprisuddhisldisampdana laddha, tampi suladdha. Khao vo
pailaddhoti aha-akkhaavajjito navamoya khao pailaddho maggabrahmacariyavsya. Dih mayti-din ekadesanidassanena aha akkhae vibhveti.
121. Yahi yahinti ya ya duggati yo gacchati. So na adhammoti yo
adhammo tena carito, so na adhammacri puggala. Hantti bdhati.
Appesakkhatti appnubhvat. Dubbaatti virpat bbhacchat. Duppaatti nippaat ahetukapaisandhivasena eamgat.
122. Vcnurakkhti catunna vacduccaritna parivajjanena vcnurakkh.
Abhijjhdna anuppdanena manas suhu savuto. Ptiptdayo pajahanto

kyena ca akusala na kayir, ete tayo kammapathe visodhaye. Eva visodhento hi slakkhandhdna esakehi buddhdhi ishi pavedita ariya ahagika magga rdheyyti. Dukkaanti kyena vcya manas ca dukkaa
svajja dukkhudraya duggatisavattaniya kamma yassa natthi. Savuta
thi hnehti etehi thi kraehi kyaduccaritdna pavesanivraato pihita, ta
aha brhmaanti vadmti.
Accantadusslyanti ekantadusslabhvo. Gih vpi jtito pahya dasa akusalakammapathe karonto, pabbajito vpi upasampannadivasato pahya garukpatti pajjamno accantadusslo nma. Idha pana yo dvsu tsu attabhvesu
dusslo, tassa gatiy

gata dusslabhva sandhyeta vutta. Dusslabhvoti cettha dusslassa


cha dvrni nissya uppann tah veditabb. Mluv slamivotthatanti yassa
puggalassa ta tahsakhta dusslya. Yath nma mluv sla otthata
deve vassante pattehi udaka paicchitv sabhajanavasena sabbatthakameva
pariyonandhati, eva attabhva otthata pariyonandhitv hita (..0262) so
mluvya sabhajitv bhmiya ptiyamno rukkho viya tya dusslyasakhtya tahya sabhajitv apyesu ptiyamno, yath na anatthakmo diso
icchati, tath attna karoti nmti attho.
Attan hi katanti gthya aya sakhepattho yath psamaya psasambhava vajira tameva asmamaya mai attano uhnahnasakhta
psamai khyitv chiddchidda khakhaa katv aparibhoga
karoti, evameva attan kata attani jta attasambhava ppa dummedha
nippaa puggala catsu apyesu abhimatthati kantati viddhasetti.
Niseviyti katv. Garahti grayh. Blamatti mandabuddhino. Khay ca
kammassti kammakkhayakaraena kammassa khepanato. Vimuttacetasoti
samucchedavimuttiy paippassaddhivimuttiy ca vimuttacitto. Nibbanti te jotirivindhanakkhayti yath nma anupdno jtavedo nibbyati, evameva abhisakhrassa viassa anavasesakkhay nibbyati.
123. Yathpi bhamaroti gthya bhamaroti y kci madhukarajti.
Pupphanti pupphrme caranto pupphaca tassa vaaca gandhaca ahehaya
ahehayanto avinsento caratti attho. Eva caritv ca paleti rasamdyti yvadattha rasa pivitv aparampi madhukaraatthya rasa gahetv eti. So eka
vanagahana ajjhoghetv rukkhasusirdsu ta rajamissaka rasa hapetv
anupubbena madhurarasa madhu karoti, na tassa pupphrme caritapaccay
puppha v tassa vao v gandho v vinassati, atha kho puppha pkatikameva hoti. Eva gme mun careti eva sekkho asekkho v anagriyamuni kulapaipiy gme bhikkha gahanto careyyti attho. Na hi tassa gme caraapaccay saddhhni v bhogahni v hoti, saddhpi bhogpi pkatikva honti. Eva
caritv ca pana gmato nikkhamitv bahigme udakaphsukahne saghi
paapetv nisinno akkhabhajana- (mi. pa. 6.1.2) vaalepanaputtamaspamavasena (mi. pa. 6.1.2; sa. ni. 2.63) paccavekkhanto (..0263) piapta paribhujitv tathrpa vanasaa anupavisitv ajjhattikakammahna sammasanto maggaphalni hatthagatneva karoti. Asekkhamuni pana dihadhammasukhavihramanuyujati. Ayamassa bhamarena madhukarena sarikkhat. Khsavo panettha adhippetoti.
Ptimokkhasavarasavuto viharatti yo na pti rakkhati, ta mokkheti
moceti pyikdhi dukkhehti ptimokkho. So eva kyikavcasikassa vtikkamassa savaraato pidahanato savaro. Tena ptimokkhasavarena savuto
samanngato hutv sabbiriypathesu carati. cragocarasampannoti crena ca
gocarena ca sampanno. Aumattesti appamattakesu. Vajjesti akusaladhammesu. Bhayadassvti bhaya dass. Samdya sikkhati sikkhpadesti sikkhpadesu ya kici sikkhitabba, ta sabba samm diyitv sikkhati.

Kyakammavackammena samanngato, kusalena parisuddhjvoti ettha cragocaraggahaeneva kusale kyakamme vackamme ca gahitepi yasm ida jvaprisuddhisla na ksdsu uppajjati, kyavacdvresu eva pana uppajjati,
tasm tassa uppattidvradassanattha kyavackammena samanngato, kusalenti vutta. Yasm pana tena samanngato, tasm parisuddhjvo, jvaprisuddhipi slamevti dassanattha eta vutta. Vuttaheta katame ca thapati
kusal sl? Kusala kyakamma kusala vackamma, parisuddha jvampi kho aha thapati slasmi vadmti (ma. ni. 2.265). raddhavriyoti yassa
kyika cetasikaca vriya raddha hoti, so raddhavriyoti vuccati. Tattha
yo gaasagaika vinodetv catsu iriypathesu aha-rambhavatthuvasena
ekako hoti, tassa kyika vriya raddha nma hoti. Yo cittasagaika vinodetv ahasampattivasena ekako hoti, gamandsu uppannakilesa uppannahneyeva niggahitv jhna nibbatteti, tassa cetasika vriya raddha
nma hoti. Eva raddhavriyo. Thmavti hitim. Dahaparakkamoti thiraparakkamo. Anikkhittadhuro pe sacchikiriyyti sakilesadhammna pahnattha vodnadhammna sampdanattha (..0264), paccakkhakaraatthaca dhura anikkhipitv vriya ussukkpento viharati. Paavti pacanna
khandhna udayabbayaparigghikya paya samanngato. Tenha udayatthagminiyti.
Natthi puttasama pemanti mtpitaro virpepi attano puttake suvaabimbaka viya maanti mlgue viya ssdsu katv pariharamn. Tehi uhaditpi omuttitpi gandhavilepana paicchant viya somanassa pajjanti. Tenha
natthi puttasama pemanti. Puttapemena sama pema nma natthti vutta
hoti. Gosamitanti gohi sama godhanasadisa aa dhana nma natthi.
Sriyasam bhti sriybhya sam a bh nma natthi. Samuddaparamti
ye keci ae sar nma, sabbe te samuddaparam. Samuddo tesa uttamo,
samuddasadisa aa udaka nidna nma natthi bhagavti vadati.
Yasm pana attapemena sama pema natthi. Mtpitaro hi chaetvpi
puttadhtaro aposetv attnameva posenti. Dhaena ca sama dhana nma
natthi. Tathrpe hi kle hiraasuvadnipi gomahisdnipi dhaaggahaattha dhaasmiknameva santika gahetv gacchanti. Paya ca sam
bh nma natthi. Sriydayo hi ekadesayeva obhsenti, paccuppannameva ca
tama vinodenti, pa pana dasasahassimpi lokadhtu ekapajjota ktu
sakkoti, attasdipaicchdakaca tama vidhamati. Meghavuhiy ca samo
saro nma natthi. Nad v hi hotu takdni v, vuhisamo saro nma natthi.
Meghavuhiy hi pacchinnya mahsamudde agulipabbatemanamattampi
udaka na hoti, vuhiy pana pavattamnya yva bhassarabhavanpi ekodaka hoti. Tasm bhagav devatvacana paikkhipanavasena paigtha
vadanto natthi attasama pemanti-dimha.
124. Kisdha bhtti ki nu bht. Maggo canekyatano pavuttoti ahatisrammaavasena anekehi kraehi maggo kathito, eva sante kissa bht hutv
aya janat dvsahi dihiyo aggahesti vadati. Bhripati bahupaa ussa-

nnapaa. Paraloka na bhyeti imasm lok paraloka gacchanto na bhyeyya.


Paidhyti (..0265) hapetv. Gharamvasantoti anthapiikdayo viya
bahvannapne ghare vasanto. Savibhgti accharya gahitampi nakhena
phletv parassa datvva bhujanaslo. Vadati ycakna ycanavasena
vuttavacana, vacanyo v. Ettha ca vcanti cattri vacsucaritni gahitni.
Mananti ti manosucaritni. Kyenti ti kyasucaritni. Ime dasa kusalakammapath pubbasuddhi-aga nma. Bahvannapna gharamvasantoti imin
yaa-upakkharo gahito. Saddhoti eka aga, mudti eka, savibhgti eka,
vadati ekanti imni cattri agni sandhya etesu dhammesu hito catsti
ha.
Aparo nayo vcanti-dni ti agni, bahvannapnanti imin yaa-upakkharova gahito, saddho mudu savibhg vadati eka aga.
Aparo dukanayo nma hoti vca manacti eka aga, kyena ppni
akubbamno bahvannapna gharamvasantoti eka, saddho mudti eka,
savibhg vadati ekanti etesu catsu dhammesu hito dhamme hito nma
hoti. So ito paraloka gacchantona bhyati.
Kyasamcrampti-di ptimokkhasavaradassana. Tattha duvidhenti
dvividhena, dvhi kohsehti attho. Jati jneyya. Slakath ca nmes kammapathavasena v paattivasena v kathetabb. Tattha kammapathavasena tva
kathentena asevitabbakyasamcro ptiptdinndnamicchcrehi kathetabbo. Paattivasena kyadvre paattasikkhpadavtikkamavasena. Sevitabbakyasamcro ptiptdiveramahi ceva kyadvre paattasikkhpada-avtikkamena ca kathetabbo.
Asevitabbavacsamcro musvddivacduccaritena ceva vacdvre paattasikkhpadavtikkamena ca kathetabbo. Sevitabbavacsamcro musvddiveramahi ceva vacdvre paattasikkhpada-avtikkamena ca kathetabbo.
Pariyesan (..0266) pana kyavchi pariyesan eva, s kyavacsamcraggahaena gahitpi yasm jvahamakasla nma etasmiyeva dvradvaye
uppajjati, na kse, tasm jvahamakasladassanattha visu vutt. Tattha
nasevitabbapariyesan anariyapariyesanya kathetabb, sevitabbapariyesan
ariyapariyesanya. Vuttaheta katam ca, bhikkhave, anariyapariyesan?
Idha, bhikkhave, ekacco attan jtidhammo samno jtidhammayeva pariyesatti-di (ma. ni. 1.274). Tath katam ca, bhikkhave, ariyapariyesan? Idha,
bhikkhave, ekacco attan jtidhammo samno jtidhamme dnava viditv
ajta anuttara yogakkhema nibbna pariyesatti-di (ma. ni. 1.275).
170. Maggnahagikoti jaghamaggdayo v hontu dvsahidihigatamagg
v, sabbesampi maggna sammdihi-dhi ahahi agehi micchdihi-dna
ahanna ppadhammna pahnakaro nirodha rammaa katv catsupi
saccesu dukkhaparijnandikicca sdhayamno ahagiko maggo seho
uttamo. Saccna caturo padti sacca bhae na kujjheyyti (dha. pa. 224)
gata vacsacca v hotu, sacco brhmao, sacco khattiyoti-dibheda
sammutisacca v, idameva sacca moghamaanti (ma. ni. 3.331; ud. 54;

mahni. 20) dihisacca v, ekahi sacca na dutiyamatthti (su. ni. 890;


mahni. 119) vutta paramatthasacca v hotu. Sabbesampi imesa saccna
parijnitabbahena pahtabbahena sacchiktabbahena bhvetabbahena ekapaivedhahena tathapaivedhahena ca dukkha ariyasaccanti-dayo
(mahva. 14; d. ni. 2.387; ma. ni. 1.120) caturo pad seh nma. Virgo seho
dhammnanti yvat, bhikkhave, dhamm sakhat v asakhat v, virgo
tesa dhammna aggamakkhyatti (a. ni. 4.34; 5.32; itivu. 90) vacanato nibbnasakhto virgo sabbadhammna seho. Dvipadnaca cakkhumti sabbesampi devamanussdibhedna dvipadna pacahi cakkhhi cakkhum
bhagavva sehoti.
Aggnti uttamni. Yvatti yattak. Apadti nippad ahimacchdayo. Dvipadti manussapakkhijtdayo. Catuppadti hatthi-assdayo (..0267). Bahuppadti
satapadi-dayo. Rpinoti kmvacararpvacarasatt. Asainoti asabhave
nibbattasatt. Nevasansainoti bhavagge nibbattasatt. Aggamakkhyatti
guehi aggo uttamo seho akkhyati.
Asakhatnanti nibbnameva vutta. Virgoti-dni ca nibbnasseva nmni.
Tahi gamma sabbe kiles virajjanti, sabbe rgamaddayo mad nimmad
honti abhva gacchanti, sabb pips vinaya upenti, sabbe lay samugghta gacchanti, vani upacchijjanti, tah khyati, sabbaparih vpasammanti, vaadukkha nirujjhati nibbyati. Tasm ta etni nmni labhatti.
Dhammo ca kusalakkhatoti tassa satthuno dhammo ca

kusalo anavajjo, anavajjatt eva paipakkhehi rgdhi kilesehi sabbatitthiyavdehi ca aparikkhato. Tni ti visissareti etni ti ratanni loke sabbaratanehi visissanti guavasena sabbaloka atisentti attho.
Samaapadumasacayo gaoti padumasadisna ariyasamana samhasakhto gao. Padumanti hi paripuasatapattassa saroruhassa nma. Ariyapuggal ca sabbathpi paripuaguti padumasadis vutt. Vidna sakkatoti
vidhi paitehi sakkato. Naravaradamakoti naravaro ca purisna damako
nyako cti attho. Lokassa uttarti lokassa upari hitni, sabbaloke uttamnti attho.
Nirupadhoti rgaparihdhi anupadho. Saccanmoti avitathanmo yathbhuccaguehi gatanmo. Sabbbhibhti sabbaloka attano guehi abhibhavitv hito. Saccadhammoti vaato ekantanissaraabhvena avitatho saha pariyattiy navavidhopi lokuttaradhammo, tato eva natthao tassa uttarti tassa uttari
adhikaguo ao ca dhammo natthti attho. Ariyasaghova nicca sabbakla
vidhi sabbapaitehi pjito.
Ekyananti (..0268) gthya ekyananti eka magga. Maggassa hi
Maggo pantho patho pajjo, ajasa vaumyana;
nv uttarasetu ca, kullo ca bhisi sagamoti. (cani. pryanatthutigthniddesa 101)
Bahni nmni, svya idha ayananmena vutto. Tasm ekyananti ekamagga,
na dvedhpathabhtanti attho. Atha v ekena ayitabbanti ekyana. Gaasagaika pahya vivekahena pavivittena paipajjitabbanti attho. Ayanti v etenti
ayano, sasrato nibbna gacchantti attho. Ekassa v sabbasattasehassa
bhagavato ayanoti ekyano. Kicpi hi tena aepi ayanti, tathpi bhagavatova
so ayano, tena uppditatt. Yathha so hi, brhmaa, bhagav anuppannassa
maggassa uppdetti-di (ma. ni. 3.79). Ayatti v ayano, gacchati pavattatti
attho. Ekasmi imasmiyeva dhammavinaye ayano, na aatthti ekyano.
Yathha imasmi kho, subhadda, dhammavinaye ariyo ahagiko maggo upalabbhatti (d. ni. 2.214). Api ca pubbabhge nnmukhabhvanya pavattopi aparabhge eka nibbnameva ayati gacchatti ekyano, ta ekyana.
Jtikhayantadassti jtiy khayasakhto anto jtikhayanto. Jtiy accantakhayanto nibbna, ta passti jtikhayantadass. Magga pajnti hitnukamptipi pho. Tassattho vuttappakra ekyanasakhta magga sayambhuena bhagav pajnti, jnanto ca tena tena hitena satte anukampatti. Idni
tassa maggassa ekyanabhva, tsupi klesu ekantaniyynataca vibhvetu
etena maggena tarisu pubbe, tarissanti ye ca taranti oghanti ha. Tassattho
ye attamaddhna kmoghdicatubbidha ogha tarisu, ye ta angatamaddhna tarissanti, etarahi ca taranti, te sabbe eteneva maggena, na aenti.
Visuddhipekkhti caturoghanittharaena accantavisuddhi nibbna apekkhant, parinibbyitukmti attho.
Eva (..0269) duvidhampi ssanapahna nnsuttapadni udharantena
vibhajitv idni sakilesabhgiydhi sasanditv dassetu puna lokiya suttanti-di raddha. Tattha dassanabhgiyena ca bhvanbhgiyena cti nibbedha-

bhgiyena. Nibbedhabhgiyameva hi dassanabhgiya bhvanbhgiyanti


dvidh bhinditv dassita. Lokiyaca lokuttaracti lokiya lokuttaraca sutta,
sakilesabhgiydhi dassanabhgiydhi cti ubhayehi niddisitabbanti adhippyo. Yasmi sutteti-di niddisankradassana. Tattha sakilesabhgiyanti
sakilesakohsasahita, sakilesatthadpananti attho. Esa nayo sesesupi.
Eva lokiyattikassa sakilesabhgiydhi cathi padehi sasandana
dassetv imin nayena sesatikna sesapadnaca sasandana suvieyyanti ta anuddharitv sakilesabhgiydna samatikkamana dassetu
vsanbhgiya suttanti-di vutta. Tattha yadipi sakilesabhgiya sutta,
vsanbhgiyaca sutta lokiyameva. Tathpi lokuttarasuttni viya lokiyasuttna vsanbhgiya sutta sakilesabhgiyassa samatikkamya hotti imamattha dassetu vsanbhgiya sutta sakilesabhgiyassa suttassa
nigghtyti vutta. Tattha nigghtyti pahnya. Suttassena cettha suttattho
gahitoti dahabba. Yasm ca vodnadhamm viya sakilesadhammna
dassanabhmisamatikkamaneneva bhvanbhmi adhigantabb, tasm bhvanbhgiya sutta dassanabhgiyassa suttassa painissaggyti vutta. Yasm
pana asekkhadhammesu uppannesu maggabhvankicca nma natthi. Jhnabhvanpi dihadhammasukhavihratth eva hoti, tasm asekkhabhgiya
sutta bhvanbhgiyassa suttassa painissaggya, asekkhabhgiya sutta
dihadhammasukhavihratthanti ca vutta.
Idni tikapadeheva sasanditv dassetu lokuttaranti-di vutta. Ekabjinti-dsu yo sotpanno hutv ekameva attabhva janetv arahatta pputi,
aya ekabj nma. Yathha
Katamo ca puggalo ekabj? Idhekacco puggalo tia sayojanna parikkhay sotpanno hoti aviniptadhammo (..0270) niyato sambodhiparyao.
So ekayeva mnusaka bhava nibbattetv dukkhassanta karoti. Aya
vuccati puggalo ekabjti (pu. pa. 33).
Yo pana dve v ti v kulni sandhvitv sasaritv dukkhassanta karoti,
aya kolakolo nma. Yathha
Katamo ca puggalo kolakolo? Idhekacco puggalo tia pe paryao. So dve v ti v kulni sandhvitv sasaritv dukkhassanta karoti.
Aya vuccati puggalo kolakoloti (pu. pa. 32).
Tattha kulnti bhave. Dve v ti vti idamettha desanmattameva. Yva
chahabhav sasarantopi kolakolo hoti eva.
Yo pana satta bhave sasaritv dukkhassanta karoti, aya sattakkhattuparamo nma. Yathha
Katamo ca puggalo sattakkhattuparamo? Idhekacco pe paryao. So
sattakkhattu deve ceva mnuse ca sandhvitv sasaritv dukkhassanta
karoti. Aya vuccati puggalo sattakkhattuparamoti (pu. pa. 31).
Ko pana tesa eta pabheda niyametti? Keci tva pubbahetu niyametti
vadanti. Keci pahamamaggo, keci upari tayo magg. Keci tia maggna
vipassanti. Tattha pubbahetu niyametti vde pahamamaggassa upanissayo

kato nma hoti. Upari tayo magg nirupanissay uppannti pajjati. Pahamamaggo niyametti vde upari tia maggna niratthakat pajjati. Upari tayo
magg niyamentti vde pahamamagge anuppanne eva upari tayo magg uppannti pajjati. Vipassan niyametti vdo pana yujjati. Sace hi upari tia
maggna vipassan balavat hoti, ekabj nma hoti. Tato mandatar kolakolo.
Tato mandatar sattakkhattuparamoti. Ettha ca yo manussesu eva sattakkhattu
sasaritv arahatta pputi, yo ca (..0271) devesuyeva sattakkhattu sasaritv arahatta pputi, ime na idhdhippet. Yo pana klena devesu, klena
manussesti vomissakanayena sasaritv arahatta pputi, so idhdhippeto.
Tasm sattakkhattuparamoti ida idhahakavokiavaajjhsayassa vasena
veditabba. Vaajjhsayo hi dito pahya cha devaloke sodhetv akanihe
hatv parinibbyissati.
Tattha yo saddha dhura katv sotpattimagga nibbatteti, so maggakkhae
saddhnusr nma hoti. Phalakkhae pana saddhvimutto nma hutv vuttanayena ekabji-dibhedo hoti. Yo pana paa dhura katv sotpattimagga
nibbatteti, so maggakkhae dhammnusr nma. Phalakkhae pana dihippatto
nma hutv ekabji-dibhedo hoti. Idaca ahanna vimokkhna albhino
vasena vutta. Lbh pana phalakkhae kyasakkh nma hoti. Tattha ye saddhvimuttadihippattakyasakkhinmak tayo sotpann, te ekabji-dhi theva
sagahetv vutta pacahi puggalehi niddisitabba ekabjin pe dhammnusrinti, eva pacahi.
Dvdasahi puggalehti sakadgmimaggaho, sakadgm, angmimaggaho,
abhedena angm, antarparinibbyi-dayo paca, saddhvimuttadihippattakyasakkhino tayoti bhedena ahti, eva dvdasahi. Tattha hi yo avihdsu tattha
tattha yuvemajjha appatv parinibbyati, aya antarparinibby. Yo pana yuvemajjha atikkamitv arahatta pputi, aya upahaccaparinibby. Tath yo
avihdsu upapanno asakhrena appayogena arahatta adhigacchati, aya asakhraparinibby. Yo pana sasakhrena sappayogena arahatta adhigacchati,
aya sasakhraparinibby. Uddha uparpari brahmaloke upapattisoto etassti uddhasoto. Paisandhivasena akanihe gacchatti akanihagm.
Tattha atthi uddhasoto akanihagm atthi uddhasoto na akanihagm,
atthi na uddhasoto akanihagm atthi na uddhasoto na akanihagmti.
Tattha yo idha angmiphala patv avihdsu nibbatto (..0272) tattha yvatyuka hatv uparpari nibbattitv akaniha pputi, aya uddhasoto akanihagm nma. Yo pana avihdsu nibbatto tattheva aparinibbyitv akanihampi appatv uparpari brahmaloke parinibbyati, aya uddhasoto na akanihagm nma. Yo ito cavitv akaniheyeva nibbattati, aya na uddhasoto akanihagm nma. Yo pana avihdsu catsu aatarasmi nibbattitv tattheva
parinibbyati, aya na uddhasoto na akanihagm nma. Saddhvimuttdayo
vuttavibhgyeva.
Navahi puggalehti ettha ahanna vimokkhna albh arah pavimutto
nma. Tesa pana lbh vikkhambhanasamucchedavimokkhavasena ubhohi

bhgehi rpakyanmakyasakhtato ubhato bhgato vimuttatt ubhatobhgavimutto nma. Samassinti ettha tividho samass iriypathasamass, rogasamass, jvitasamassti.
Tatra yo hndsu iriypathesu yeneva iriypathena samanngato hutv vipassana rabhati, teneva iriypathena arahatta patv parinibbyati, aya iriypathasamass nma. Yo pana eka roga patv antoroge eva vipassana pahapetv arahatta patv teneva rogena parinibbyati, aya rogasamass nma.
Palibodhassa tah, bandhanassa mno, parmsassa dihi, vikkhepassa uddhacca, kilesassa avijj, adhimokkhassa saddh, paggahassa
vriya, upahnassa sati, avikkhepassa samdhi, dassanassa pa,
pavattassa jvitindriya, gocarassa vimokkho, sakhrassa nirodhoti terasasu ssesu kilesassa avijja arahattamaggo pariydiyati, pavattassa jvitindriya cuticitta pariydiyati. Tattha avijjpariydyaka citta jvitindriya
pariydtu na sakkoti. Jvitindriyapariydyaka avijja pariydtu na
sakkoti. Aa avijjpariydyaka citta, aa jvitindriyapariydyaka.
Yassa ceta ssadvaya sama pariydna gacchati, so jvitasamass nma.
Katha (..0273) panida sama hotti? Vrasamatya.

Yasmihi vre maggavuhna hoti, sotpattimagge paca paccavekkhani,


sakadgmimagge paca, angmimagge paca, arahattamagge cattrti eknavsatime paccavekkhaae patihya bhavaga otaritv parinibbyato imya
vrasamatya ida ubhayassapariydnampi sama hoti nma. Tenya
puggalo jvitasamassti vuccati, ayameva idhdhippeto. Eva suatavimuttdayo tayo saddhvimutto pavimutto ubhatobhgavimutto samassti satta
svak arahanto, paccekabuddho, sammsambuddhoti imehi navahi puggalehi
asekkhabhgiya sutta niddisitabba.
Rgacaritoti rgasahita carita etassti rgacarito. Rgena v carito pavattito rgacarito, rgajjhsayo rgdhikoti attho. Esa nayo sesesupi. Rgamukhe
hitoti rgapariyuhne hito, pariyuhitargoti attho. Sesapadesupi eseva nayo.
Vsanbhgiya suttanti lokiya sattdhihna vsanbhgiya sutta.
Lokiya sattdhihna sakilesabhgiyahi sutta rgacaritehi puggalehi
niddiha. Tattha lokiya, sattdhihnanti padadvaya anuvattamna
katv vutta vsanbhgiyanti. Slavantehti slavantdhi puggalehi. Pakatislanti-di yehi samanngat, te puggal. Tesa dassanena puggalna upalakkhaa. Atha v dhammdhihna pakatisldivasena, sattdhihna pakatislavantdivasena veditabbanti imassa nayassa dassanattha slavantehi niddisitabbanti vatv pakatislanti-di vutta. Ta pakatisldna pacanna eva
gahaa nidassanamatta, pattidna-abbhanumodanadhammassavanadesandihijukammdnampi cettha sambhavato. Tesampi v ettheva sagahetv dassanattha pacti vutta.
Tattha pakatislanti sampattaviratisla. Cittappasdoti kammaphalasaddh
ratanattayasaddh ca. a paya niddisitabbanti yasmi sutte pa gat,
ta sutta anti niddisitabba. Na kevala papariyyeneva, atha kho
paindriydipariyyenapi yattha pa gat, ta sutta anti niddisitabbanti dassetu paindriyenti-di vutta. Tassattho heh vutto eva. Ya
v panti-dsu ya v aa kici paya adhivacana. Sabba ta yattha
katthaci sutte gata, ta sutta anti niddisitabbanti attho.
Ajjhattikabhirehti (..0274) yasmi sutte ajjhattikni yatanni, bhirni ca yatanni gatni, ta sutta tehi yatanehi a eyyanti niddisitabba.
Papi rammaabht eyyanti eyyato visu katv pa vutt. Tath hi
pa antarassa rammaanti katthaci sutte eyyabhvenapi vuccati. Ya
kici rammaabhtanti ya kici assa visayabhta rpdi. Ajjhattika v
bhira vti v-saddena orikdi sagahti. Sabba ta sakhatena asakhatena cti sabba ta yathsambhava sakhatabhvena asakhatabhvena ca eyyanti niddisitabba. eyyadhammavasena hi eyyasutta eyyanti
vuccatti.
Ya v pana kici bhagav aataravacana bhsatti lokiyalokuttardisuttesu
ekasmi sutte dve. Tesu ya v pana kici aataravacana ekasseva
kathana bhsati niddisati. Sabba ta yathniddiha dhrayitabbanti ta
yath sabba sutta lokiydsu yadi aataravasena, atha ubhayavasena yath

yath niddiha, tath tath gahetabba, ta ta padhnabhvena niddisitabbanti attho.


Kilesasahitaeva kamma vipkassa hetu, na itaranti vutta duvidho hetu
yaca kamma ye ca kilesti. Samudayo kilesti ettha samudayoti etena
samudayapakkhiy vutt. Kilesti ca kilesavanto, sakilihti attho. Ya dissatti ya ya dissati. Tsu tsu bhmsti puthujjanabhmi-dsu. Kappiynulomenti kappiyena ca kappiynulomena ca. Tattha kappiya piya sarpato vutta,
kappiynuloma mahpadesavasena nayato dassita. Paikkhittakraenti
yena kraena bhagavat ya paikkhitta, tena kraena ta niddisitabba.
Ekantena sargdisavattanameva hi bhagavat paikkhitta, ta sargya
savattandikraena niddisitabba. Dhammassti asakhatadhammassa. Ariyadhammnanti maggaphaladhammna. Sesa suvieyyameva.
Ettha ca yath sakilesabhgiydna aamaa sasaggato anekavidho
pahnabhedo icchito, eva lokiyasattdhihndisasaggatopi anekavidho
pahnabhedo sambhavati. Piya pana ubhayatthpi ekadesadassanavasena
gatatt nayadassananti veditabba. Sakk hi imin (..0275) nayena viun te
niddhretunti. Yath ca sakilesabhgiydna lokiydnaca visu visu
sasaggabhedavasena aya pahnabhedo anekavidho labbhati, eva ubhayesampi sasaggavasena aya nayo yathraha labbhateva. Labbhati hi lokiya
sutta kici sakilesabhgiya, kici vsanbhgiya. Tath lokuttara sutta
kici nibbedhabhgiya, kici asekkhabhgiyanti. Sesesupi eseva nayo.
Eva soasavidhe pahne ahavsatividha pahna pakkhipitv, ahavsatividhe ca pahne soasavidha pakkhipitv yathraha dukatikdibhedena
sambhavato pahnavibhgo veditabbo, so ca kho tsu piakesu labbhamnassa
suttapadassa vasena. Yasm pana tni tni suttapadni udharaavasena
niddhretv imasmi atthe vitthriyamne atipapaco hoti, atibhriy ca nettisavaan, sakk ca imin nayena viun ayamattho vitu, tasm na ta
vitthrayimha. Teneva hi piya aamaasasaggavasena pahnavibhgo
ekadeseneva dassito, na nippadesatoti.
Ssanapahnavravaan nihit.

Nigamanakath
Ettvat ca
Hre naye ca pahne, suvisuddhavinicchaya;
vibhajanto navagassa, ssanassatthavaana.
Nettippakaraa dhro, gambhra nipuaca ya;
adesayi mahthero, mahkaccyano vas.
Saddhammvatarahne, paane ngasavhaye;
dhammsokamahrja-vihre vasat may.

Cirahitattha y tassa, raddh atthavaan;


udharaasuttna, lakkhanaca sabbaso.
Attha (..0276) paksayant s, ankulavinicchay;
samatt sattavsya, piy bhavrato.
Iti ta sakharontena, ya ta adhigata may;
pua tassnubhvena, lokanthassa ssana.
Oghetv visuddhya, sldipaipattiy;
sabbepi dehino hontu, vimuttirasabhgino.
Cira tihatu lokasmi, sammsambuddhassana;
tasmi sagrav nicca, hontu sabbepi pino.
Samm vassatu klena, devopi jagatpati;
saddhammanirato loka, dhammeneva passatti.
Iti badaratitthavihravsin cariyadhammaplena kat
Nettippakaraassa atthasavaan samattti.
Nettippakaraa-ahakath nihit.

Das könnte Ihnen auch gefallen