Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
Direccin de contacto
Academia Hondurea de la Lengua
Calle La Fuente N 445,
esquina con la Cuesta Lempira,
Centro Histrico de Tegucigalpa
Tegucigalpa, Honduras, C. A.
Tel.: (504) 2238-6389
Fax: (504) 2222-4649
ahlhonduras@hotmail.com
ahlengua@hotmail.com
ISBN: 978-99926-820-1-2
9 789992 682012
Direccin de contacto
Academia Hondurea de la Lengua
Calle La Fuente N 445,
esquina con la Cuesta Lempira,
Centro Histrico de Tegucigalpa
Tegucigalpa, Honduras, C. A.
Tel.: (504) 2238-6389
Fax: (504) 2222-4649
ahlhonduras@hotmail.com
ahlengua@hotmail.com
ISBN: 978-99926-820-1-2
A Antonio Ortega,
quien sugiri la idea de este diccionario.
Presentacin institucional
Excelentsimo seor embajador de Espaa en Honduras,
don Luis Belzuz de los Ros
ii
Presentacin del
Diccionario de las Lenguas
de Honduras
Excelentsimo seor director de la Academia Hondurea de la Lengua,
Marcos Caras
escollos pero tambin con logros que seran perceptibles al correr de los aos
y no de manera inmediata, dise sus programas de estudio alrededor del espaol exclusivamente de modo que el perfil de nuestros pases se propuso, para
su fortalecimiento, con elementos unitarios, por ejemplo, religin: la catlica;
idioma: el espaol, raza: mestiza o ladina.
La Academia Hondurea de la Lengua, al tomar la iniciativa para producir
esta obra Diccionario de las Lenguas de Honduras, se ha situado en una perspectiva actual, el mismo nombre ya lo dice, que no postula como necesidad de
un Estado el ser unitario en cualquiera y en todas sus manifestaciones y que,
antes al contrario, sostiene que es en la riqueza de su diversidad adonde puede
encontrar su fuerza. Vivimos en una sociedad multitnica y pluricultural y esto
vale para, prcticamente, todos los pases de la tierra. Al acadmico Vctor Manuel Ramos le ha correspondido ser el coordinador de este ambicioso proyecto
y lo ha hecho con meritorio entusiasmo y dedicacin. Me complace subrayar
apoyos incondicionales, dgase a corazn abierto, particularmente el del seor
embajador de Espaa en Honduras, don Luis Belzuz de los Ros, as como el
de don lvaro Ortega del Centro Cultural de Espaa en Tegucigalpa y con su
eficiencia caracterstica el de la Agencia Espaola de Cooperacin Internacional
para el Desarrollo.
Son siete las lenguas distintas al espaol que figuran en el diccionario y
cuyas entradas se han diseado en orden alfabtico, a saber chort, garfuna,
isleo, miskito, pech, tawahka, tolupn. Comisiones de cada una de estas etnias
han trabajado junto al Coordinador, durante ms de tres aos, en la elaboracin
del respectivo segmento del diccionario; ha sido un trabajo paciente, meticuloso, que ha requerido la bsqueda de consensos y la superacin de limitaciones.
Ahora, y ello nos satisface, se ha llegado a la etapa final: la publicacin de este
diccionario, que es, en su gnero, una obra pionera.
La Academia Hondurea de la Lengua, que tiene en el cultivo del idioma
espaol su eje central, se hermana a estas otras lenguas tan hondureas, reconociendo que nuestro espaol ha convivido con ellas y ha conocido de mltiples influencias an poco estudiadas y confa en poder continuar este dilogo
pospuesto por determinadas circunstancias que consideramos superadas. Al
final, lograremos un entendimiento muy profundo de nuestro pasado, de las
actuales condiciones culturales y sus perspectivas de futuro gracias a la magia
de las palabras, que no otra cosa es un diccionario y de manera relevante este
que ahora presentamos.
Prlogo
Excelentsimo seor vicedirector de la Academia Hondurea de la Lengua,
Dr. Vctor Manuel Ramos1
a iniciativa para este Diccionario de las Lenguas de Honduras fue posible gracias a tres motivaciones: la primera ocurri en la sede del Centro
Cultural de Espaa en Tegucigalpa, en la oficina de lvaro Ortega. Me
encontraba ah porque haca gestiones para que la Agencia Espaola de Cooperacin Internacional para el Desarrollo (AECID) aprobara, para la Academia
Hondurea de la Lengua, un proyecto consistente en la traduccin de algunas
obras clsicas a las otras lenguas hondureas. La propuesta no prosper, pero
por dicha gestin tuve la oportunidad de ver sobre el escritorio de Ortega un
ejemplar del Diccionario de las Lenguas de Espaa2 , y me puse a hojearlo. Surgi, entonces, la idea de hacer un diccionario similar con el espaol y las otras
lenguas de Honduras. El diccionario haba llegado hasta Tegucigalpa, enviado
desde Espaa por el padre de lvaro, don Antonio Ortega, quien tambin sugera
a lvaro la posibilidad de hacer un diccionario similar en Honduras. La segunda ocurri en el seno de la Academia en Tegucigalpa, cuando escuch, en una
1 Vctor Manuel Ramos naci en Camasca, Intibuc, Honduras. Doctor en medicina por la Universidad
Nacional Autnoma de Honduras (UNAH), se especializ en anestesiologa, reanimacin y dolor
en La Habana, Cuba. Aunque se ha desempeado como profesor en la Facultad de Medicina de la
UNAH, donde lleg a ser Vicedecano, su pasin por las letras le ha llevado a cultivar paralelamente
una dilatada carrera literaria.
Desde muy joven, comienza a colaborar en las pginas literarias de algunos peridicos nacionales
y a escribir cuentos para nios. Algunos de estos relatos fueron reunidos en un libro titulado Monsieur
Hrisson y otros cuentos, con ilustraciones del cubano Eloy Barrios Alayn. Uno de estos cuentos,
Ratoncito gris, dio vida a su segundo libro, el cual fue finalista en el concurso A la orilla del
viento, del Fondo de Cultura Econmica de Mxico. En este mbito, Vctor Manuel Ramos ha recibido
varios premios, entre los que destaca el Premio Bienal Zorzal de Oro de Literatura Infantil y Juvenil,
patrocinado por el Centro Cultural Sampedrano; el primer premio en el Concurso Centroamericano
de Literatura Infantil y Juvenil 15 de Setiembre, patrocinado por el Ministerio de Cultura de
Guatemala; y el primer premio en el Concurso de Narrativa Breve de la Editorial Nuevo Ser de Buenos
Aires. Ramos ha publicado adems un libro de poemas para nios, editado por la Universidad Estatal
a Distancia de Costa Rica: Nanas y canciones.
Ms all de la literatura infantil, con su ensayo Antonio Ramn Vallejo, vida y obra, Ramos se
hizo acreedor al Premio de Investigaciones Histricas Rey Juan Carlos I. Ha publicado adems varias
antologas, una de ellas: La minificcin en Honduras, como parte de un proyecto de la Universidad
Pedaggica Nacional de Colombia.
Vctor Manuel Ramos ha dirigido, durante ocho aos, el Fondo Editorial de la Universidad
Pedaggica Nacional (UPNFM). En la actualidad, es subdirector de la Academia Hondurea de la
Lengua y miembro de la Academia Hondurea de Geografa e Historia y del Instituto Moraznico,
adems de socio de la Asociacin de Prensa Hondurea. Colabora peridicamente con Diario Tiempo,
en donde tiene una columna llamada Estafeta, en la que trata diversos temas: poltica, cultura, arte,
literatura y msica.
2 Enrique Fontanillo Merino, Diccionario de las Lenguas de Espaa, Ediciones Generales Anaya, 1.
edicin, Madrid, 1985.
vii
ceremonia con motivo del Da del Idioma Espaol, al ministro de Cultura, Dr.
Rodolfo Pastor Fasquelle, hablar de la necesidad de incorporar a la Academia,
las otras lenguas que se hablan en Honduras y que forman parte del patrimonio
cultural nacional. Y, la tercera, se produjo en el seno del Instituto Hondureo
de Antropologa e Historia (IHAH), en donde yo laboraba como editor, gracias
al llamado a colaborar que me haba hecho su gerente el Dr. Daro Euraque. l
haba generado un vuelco total en la poltica del IHAH, pues tradicionalmente se
pregonaba desde ah que la cultura hondurea nicamente tena dos fuentes: la
espaola y la maya; el Dr. Euraque, en sintona con el pensamiento del Dr. Pastor
Fasquelle, le dio un giro de 120 grados a la interpretacin de nuestra herencia e
incorpor, con todo su valor, a la identidad nacional, el acervo patrimonial de los
dems pueblos indgenas y afro descendientes que pueblan el territorio catracho.
El resto vino por aadidura. Don scar Acosta, entonces director de nuestra Academia, de inmediato aprob la idea y me puse a rellenar los formularios
que el trmite con la AECID exige, con la cooperacin siempre afanosa que me
brindaron en el Centro Cultural de Espaa en Tegucigalpa. La aprobacin lleg e
inici la coordinacin del trabajo. Inicialmente me contact con Marco Gutirrez
quien sugiri los nombres de las personas que podran hacer las traducciones
en las siete lenguas hondureas, adems del espaol: chort, garfuna, isleo,
miskito, pech, tawahka y tolupn.
En un encuentro inicial con estos amigos pude explicarles los objetivos y
las caractersticas del proyecto, les entregu el listado en espaol con una sola
acepcin para cada palabra y de esa reunin salimos todos convencidos de la
trascendencia que para los pueblos nativos y para el patrimonio nacional tena
la idea del diccionario.
Se trata, indudablemente, de un primer paso, porque las lenguas, como todas
las estructuras vivas, cambian y se enriquecen constantemente incorporando
nuevos vocablos para designar los avances en la vida social, en la ciencia y en la
tecnologa, lo que, necesariamente, har que esta obra requiera nuevas ediciones.
Surgieron algunas dificultades para la comunicacin con los traductores y
cuando entregaron su trabajo, algunos muy incompletos, no fue posible establecer
nuevos contactos. Por esta razn en este diccionario solo aparecen completas
las traducciones en tawahka, gracias al esfuerzo de Ins Salinas, quien trabaj
incansablemente hasta lograr la traduccin de todas las entradas del diccionario; lo mismo puedo decir de Justa Suazo, quien cooper con mucha diligencia,
sin embargo parte de las entradas se lograron traducir con la utilizacin del
Diccionario Lila Garifuna: diccionario garifuna - garifuna - espaol3 y de los
sinnimos; la traduccin al miskito se logr completar con la ayuda del Dic3 Salvador Suazo, Diccionario Lila Garifuna: diccionario garifuna - garifuna - espaol, CCET,
Tegucigalpa, 2011.
viii
Caractersticas lingsticas
de las lenguas originarias
de Honduras
Excelentsimo seor censor de la Academia Hondurea de la Lengua, Msc.
Ramn A. Hernndez Torres
xi
de Opalaca, Intibuc, y Santa Cruz, Lempira, a fines del siglo pasado. Persiste,
ahora, nicamente la lengua mesoamericana Maya-chorti.
la lengua Maya-chorti, ubicada en Copn y Ocotepeque, el Consejo Nacional Indgena Maya Chorti de Honduras (CONIMCHH) la revitaliza
actualmente con xito, tambin se habla con mucha vitalidad en Chiquimula,
Guatemala; la cultura chorti de los cultivadores de maz tiene el tpico sistema
numrico vigesimal mesoamericano, pertenece a la familia cholana junto al chol
tambin hablado en Guatemala. Sus rasgos fontico-fonolgicos destacables son:
la serie simple de las oclusivas1 y africadas2; adems, las anteriores son aspiradas3
y glotalizadas4. El orden en la oracin predominante es S(ujeto) O(bjeto) V(erbo)
con posposiciones (van despus del nombre, contrario a las preposiciones del
espaol), aunque tambin se presenta el orden SVO en algunas construcciones
sintcticas; es una lengua ergativa ya que distingue mediante morfemas5
el sujeto agente (que realiza la accin verbal) del no agente. La posesin de los
sustantivos se expresa mediante morfemas flexivos6 que se prefijan7 al nombre
segn este empiece con consonante o vocal. La flexin verbal del chorti, como
las dems lenguas mayas, es compleja ya que existen juegos de prefijos o sufijos
con los cuales se conjugan los verbos transitivos e intransitivos, para el caso: los
verbos transitivos llevan los prefijos de inflexin, sujetos (Juego A) y sufijos de
inflexin, pacientes (Juego B)8, Prez Martnez (1996: 32); el juego A tambin
funciona para expresar la posesin de los sustantivos. El alfabeto prctico es: a,
b, b, ch, ch, d, e, g, i, j, k, k, l, m, n, o, p, r, s, t, t, tz, tz, u, w, x, y.
Entre las lenguas del rea Intermedia tenemos:
La lengua pesh pertenece a la familia chibcha. Su sistema numrico
es decimal. Fonolgicamente es tonal, significa que una misma palabra puede
cambiar de significado segn el tono alto (), medio (no se marca) o bajo (`)
con que se pronuncie: h caa, oh(a) correr, k(a) dormir; adems, tiene
1 Sonidos que se pronuncian cuando dos rganos articulatorios se cierran en algn punto de la cavidad
bucal y se abren para dejar salir el aire produciendo una explosin.
2 Sonidos que se producen en dos momentos sucesivos, uno oclusivo y otro fricativo, este ltimo
mediante un acercamiento de los articuladores bucales que dejan salir el aire con friccin como la
ch del espaol, sonido compuesto de ts.
3 Tanto las oclusivas como las africadas se modifican ya que al pronunciarse tambin se aspiran, por
ejemplo, la th del ingls.
4 Un sonido glotal se pronuncia en la parte ms posterior de la cavidad bucal, en la glotis, cuya
caracterstica es que la salida del aire se interrumpe produciendo un clic. La serie glotalizada son
sonidos a los cuales se les agrega el cierre glotal.
5 Es la unidad mnima de la lengua con significado gramatical, por ejemplo la s que se agrega en el
espaol para pluralizar los nombres.
6 Conjunto de morfemas que se agregan como afijos a las races nominales o verbales para formar
palabras que expresan los distintos significados de la lengua como en el caso de la conjugacin verbal
del espaol.
7 Los afijos son los morfemas definidos anteriormente, reciben distintos nombres dependiendo de su
ubicacin en la raz, prefijos si van antes, sufijos se van despus e infijos si se insertan dentro de la
raz.
8 Cf. Prez Martnez, 1996.
xii
quince vocales: cinco breves: i, u, e, o. a; cinco largas: , , , , (este diacrtico es el acento circunflejo para las vocales largas) y cinco nasales: , , , , .
Morfolgicamente resaltan los segmentos temticos que deben agregarse antes
de sufijar los morfemas tanto nominales como verbales, as: awesh(ka) leer,
weshk lectura, aweshka ledo, aweshta lector; tambin posee un sistema
de modalidad u oraciones segn la actitud del hablante, as se marcan expresiones que significan posibilidad, obligacin o deseo. El orden en la oracin es
S(ujeto) O(bjeto) V(erbo) con posposiciones. En la lengua pesh no hay acento
fontico o prosdico, como en las dems, ya que existe el tono, por esto, en una
misma palabra pueden concurrir los tres tonos apuntados arriba, esto tambin
hace que sean ms comunes los hiatos que los diptongos. El patrn silbico es
V(ocal), VC(consonante), CV, CVC, CCV y VCC; si la slaba es CCV la primera
consonante es / p / , / t / , / k / , / n / , / ch / o / w / y la segunda una / r / o una /
l / de manera restringida despus de / k / . Si la estructura silbica es VCC, la
primera consonante es / s / o / ch / , en este caso la segunda es / r / ; si la primera
consonante es / n / la segunda es / h / . El alfabeto prctico y el orden de las letras
es como sigue: a, , , b, ch, e, , , h, i, , , k, l, m, n, , o, , , p, r, rr, s, sh, t,
u, , , v, w, y, / / . Tono alto / / , tono medio / / (en la ortografa pesh este
no se escribe) y tono bajo / ` / .
Las lenguas tawahka y miskita pertenecen a la familia Misumalpa
(incluye tambin el matagalpa [Nicaragua], cacaopera [El Salvador], ambas
extintas) y al filium macrochibcha (es decir, parentesco remotamente chibcha);
el sistema numrico es pentasimal; fonolgicamente destacan la existencia de
la nasal velar ng en posicin final de palabra: yang yo y la posvelar sorda
h; tiene tres vocales breves: i, u, a y tres largas: , , . Morfolgicamente los
sustantivos son variables ya que presentan una forma absoluta cuando aparecen
aislados: casa (Tka), utla (Mto) y una forma construida ni cuando aparece en
oraciones en tawahka; en miskito: aras caballo forma absoluta, araska forma
construida. Adems, los nombres cambian de forma cuando son posedos, segn
las personas gramaticales hasta formar paradigmas parecidos a la conjugacin
verbal, esta es bastante regular y simple (ms la miskita que la tawahka) que
la nominal donde se presentan irregularidades. Como lenguas emparentadas
son bastante similares, estructuralmente hablando, aunque apuntamos algunas
diferencias: el tawahka tiene una nasal9 interdental10 / / en posicin final de
palabra, as contrastan [man0] t y yang yo; en oraciones compuestas existen
morfemas que distinguen entre sujetos iguales y sujetos distintos; tambin tiene
un sistema de modalidad de oraciones segn la actitud del hablante que puede
expresarse mediante morfemas (patrimonial) y mediante verbos (prstamos del
9 Sonido que al momento de articularlo la corriente de aire sale por la cavidad nasal.
10 Es la consonante que se articula con el pice de la lengua entre los dientes.
xiii
xv
Bibliografa
Constenla Umaa, Adolfo, Las lenguas del rea intermedia: Introduccin a su
estudio areal, Universidad de Costa Rica, San Jos, 1992.
Dennis, Ronald y Margaret Royce de Dennis, Diccionario tol (jicaque) espaol
y espaol tol (jicaque), ILV / IHAH, 1983, Tegucigalpa.
Dennis, Ronald K., La conjugacin del verbo en idioma tol (jicaque), ILV /
IHAH, Tegucigalpa / Guatemala, 1992.
Green, Thomas Michael, A Lexicographic Study of Ulwa, Tesis Doctoral,
Massachusetts Institute of Technology, Massachusetts, 1999.
Hernndez Torres, Ramn A., Gramtica Tawahka, PRONEEAAH / EFA, Tegucigalpa, 2012.
Gramtica Tol, PRONEEAAH / EFA, Tegucigalpa, 2012.
Gramtica Pesh, PRONEEAAH / EFA, Tegucigalpa, 2012.
Diccionario Bilinge Tawahka Espaol, Espaol Tawahka, PRONEEAAH / EFA, Tegucigalpa, 2012.
Diccionario Bilinge Tol Espaol, Espaol Tol, PRONEEAAH / EFA,
Tegucigalpa, 2012.
Diccionario Bilinge Pesh Espaol, Espaol Pesh, PRONEEAAH /
EFA, Tegucigalpa, 2012.
Hyman, Larry M., Fonologa: Teora y anlisis, Ed. Paraninfo, Madrid, 1981.
Lewandowski, Theodor, Diccionario de lingstica, Ed. Ctedra, 5 edicin,
Madrid, 2000.
McLean Cornelio, Melba E., Diccionario panamaka: (Sumo Espaol Sumo).
CIDCA, Managua, Nicaragua, 1996.
Martnez Landero, Francisco, La Lengua y cultura de los sumos de Honduras,
Instituto Hondureo de Antropologa e Historia, Tegucigalpa, 1980.
Prez Martnez, Vitalino et l., Diccionario chorti- Espaol, Proyecto Lingstico Francisco Marroqun, Guatemala, 1996.
Plan Educacin para Todos, Gramtica miskita, Secretara de Educacin, Tegucigalpa, 2007.
Salamanca, Danilo, Elementos de gramtica del miskitu, Tesis doctoral, Massachusetts Institute of Technology, Massachusetts, 1988.
Suazo, Salvador, Conversemos en garfuna: Gramtica y manual de conversacin, COPRODEIM, Tegucigalpa, 1991.
Gramtica escolar garfuna, CEDEC / PRONEEAAH / Banco Mundial,
Tegucigalpa, 2002.
xvi
abajo
abajo En o hacia lo inferior. Ch. ejmar. G.
abnegacin
abusar
shelter. M. aibakaya. Ta. wadatnin / sanni
/ was / win yulni. To. ss nin nquipj.
abrigo Prenda contra el fro. Ch.
bochjor. G. dargua tubachabacha. I.
overcoat. M. aibakaika. P. armoka. Ta.
yakit / sanni parakni. To. sipijit.
abril Cuarto mes del ao. Ch. abril. G.
gadr hati. I. april. M. li wainhka katy.
P. Yawika. Ta. yapu waiku.
abrir Descubrir lo que esta cerrado u
oculto. Ch. pasa. G. adra. I. open. M.
bukutbaya. P. aprih. Ta. nukalnin / di
lamana sak kidi. To. jun cjyol.
abrochar Ajustar con broches o
botones. Ch. makjobnuk. G. adhiragua
abdunagua. I. button. M. butin mankaya.
P. tuk. Ta. bruchi / butin karak danh
yamnin. To. poteln.
abrogar Abolir, revocar. G. agidara /
agumuchaguagda. I. abrogate / abolish.
M. briras ba. Ta. danin / yamnin awaski.
a b r u m a d o Agobia do, mole st o.
Ch. koyer. G. magurasugua. I. be
overwhelmed. M. pain munanka limind
luwanka. Ta. wark dutayang / yasuhnaki
/ sipawasyang.
abrumar Agobiar, causar molestia. Ch.
koyer. G. magurasuni / gitaranigi. I.
overwhelm. M. diara wirha munaya. Ta.
anna / kalsuhna / dutni kulawi.
absceso Tumor por acumulacin de pus.
Ch. chur. G. luti / gahguati / giburi. I.
abscess. M. mabiara takiba. P. kamuka.
Ta. suru / pulni duwi.
absoluto Independiente, sin restriccin.
Ch. jaxtaka. G. lunguali. I. absolute. M.
aiska pali. Ta. nitki / pri lani ambuk dfis.
absorber Embeber, empapar. Ch.
pachataja. G. achra. I. absorb. M. utki
sakaya. Ta. suihnin / suih / lubuyihna.
ac
acomodar
acentuar Poner acento. Ch. tzijban /
acompaar
adiestrado
actuar Poner en accin. Ch. chempa.
adiestrar
10
afinacin
aduearse Apoderarse de algo. Ch.
afinar
12
aguar
/ aymahani. I. be dying. M. pruwaya
swapanba. P. nipichkua. Ta. dawarahki
/ dawasak ki.
agotar Consumir del todo. Ch.
makekwar. G. hawtarani. I. exhaust
/ to wear out. M. danh takuya ba. P.
yaktichkitonch. Ta. danh kalahna. To.
nintulupj.
agraciado Que tiene gracia. Ch.
ajchojran. G. magadireti. I. good looking.
M. tingki yabaya. Ta. tingki lani.
agradable Que agrada. Ch. ajimbutzir.
G. buidutu / gagasntu. I. nice / pleasant.
M. brinka pain ba. P. tahra. Ta. yamni
kaldakayang,wi.
agradar Complacer. Ch. kunersyaj. G.
ichiga igundani. I. please. M. aibrinka ba.
Ta. ymki.
a g r a d e c e r D a r g r a cia s. Ch .
chajbeyxbir. G. atengirun. I. thank. M.
tingkika yabaya. P. kaparkua. Ta. tingki
mayultayng.
ag radecido Que agradece. Ch.
ajchajbeyx. G. gatengirati. I. grateful.
M. tingkika lukiba. P. kapar en. Ta. tingki
palni.
agrandar Aumentar de tamao algo.
Ch. nojtares. G. awaridagda. I. enlarge.
M. tara daukaya. P. katich. Ta. nuhni
yamwi,na.
agrario Relativo al campo. G. arbugeti.
I. agrarian. M. unta warkka sturka. Ta.
sau / pan pas.
agravar Hacer ms grave. Ch. mwakres.
G. lraun wuribani. I. aggravate. M. kau
sauhkaya. Ta. uba dutni kalna,wi.
agraviar Afrentar. Ch. subajresna.
G. agibubagua. I. affront. M. lahtuban
willaya. Ta. blalahwi.
13
aguardiente
14
aldea
ajo Bulbo blanco para cocinar. Ch. aju
alegar
16
amargar
all En aquel lugar. Ch. tarix. G. yaga. I.
amanecer
18
aprender
animal Ser viviente. Ch. arak. G. anmlu.
apretar
atmsfera
arranque Base de una construccin.
21
atrapar
22
baba
baba Saliva. Ch. tzukti. G. lira iyumulugu
25
bandera
26
beneficiar
barril Depsito grande de metal o
benevolencia
benevolencia Buena voluntad. Ch.
28
borrar
blando Suave. Ch. kun. G. lifinu. I.
29
bosque
30
buzo
Inf lamacin de los
bronquios. Ch. bronkitis. G. chatiwrini.
I. bronchitis. M. siahka siknis kum. P. Auh
warki. Ta. uhdana palanyak.
brujera Maleficio oficiado por una bruja.
Ch. bax. G. abiaraglei. I. witchcraft.
M. sukia warka. P. wihna ichta. Ta. bruhu.
brujo Que hace brujera. Ch. ajbax. G.
gabiarahati. I. witch. M. pasin taila.
P. wihna. Ta. saikira. To. pnacj pan /
clucita.
brjula Aparato para orientarse. Ch.
irseyajut. G. lemeri lisimunu afayahati.
I. compass. M. yabal wapni lulkaika
misinka. Ta. lain rumyang.
bruma Niebla. Ch. mojmen. G. hemereti
/ luburuwaniga / gurumu. I. mist. M. kabu
mukuska. P. awas. Ta. mukus.
brutalidad Crueldad. Ch. merexnib. G.
agrewaiduwa / gasgrni / afagagda.
I. brutality. M. lal pain apia daukanka. P.
iwarkuasa. Ta. rausauhyang.
bruto Tonto. Ch. merex. G. ibidiauga
tau. I. silly. M. lal pain apia. P. ahranu.
Ta. tuntu.
bucal Relativo a la boca. Ch. bukal. G.
iyumagieti. I. buccal. M. bila. P. asa
paken. Ta. tninpas.
bueno Bondadoso. Ch. imbutz. G.
grigia gidehaiti. I. good. M. pain. Ta.
yamni. To. ss.
bufido Voz del ganado. Ch. aru ewakax.
G. lemhan bagasu / lamlan bagasu. I.
snort. M. bip inra. P. wakash awahna. Ta.
turuh mahwi.
bho Ave nocturna. Ch. bwo. G. duguyu.
I. owl. M. wauya. P. uku. Ta. wauya.
buhonero Vendedor ambulante de
baratijas. Ch. ajchomma yemtujr. G.
bogoneru. I. peddler. M. sipar atkaya
b r o n q u iti s
cabal
cabal Exacto. Ch. jaxjaxtaka. G.
35
cada
cacique Jefe de una tribu. Ch. kasike. G.
campaa
calendario Sistema de divisin del
campesino
38
carencia
caos Confusin. Ch. mabanbanir. G.
carga
carga Lo que se trasporta. Ch. kuchmar.
40
cautivo
cartn Papel muy grueso. Ch. karton. G.
41
cavar
cavar Escarbar. Ch. pajnir. G. ahiga. I.
42
charlatn
I. blowpipe. M. bulit lulkaya trisbaika. Ta.
bara arakbusni. To. tjul.
cerca Prximo. Ch. yataka. G. yarafa
madise / malhali. I. close. M. lamara. P.
persh. Ta. yaihnit. To. nyapin.
cercar Rodear con un muro o valla.
Ch. maka. G. ageyedagua lau farga. I.
enclose. M. pins aubi mankaya. P. persh.
Ta. kut lanin. To. tj vcj.
cerdo Mamfero domstico. Ch. chitam.
G. buiruhu. I. pig. M. kuirko. P. wari. Ta.
kuirku. To. malana.
cereal Gramincea para hacer harina. G.
riauti. I. cereal. M. plawar ma. Ta. plawar
yamwa dsin.
cerebro Parte superior del encfalo.
Ch. sasa. G. ichgwagu. I. brain. M.
lal mabiarka. P. sa srih. Ta. tunba.
c e r e m o n ia Acto solem ne. Ch.
kubesyajir. G. serumun. I. ceremony. M.
lillaka daukaya. P. kech. Ta. sirimuniani.
cero Signo sin valor. Ch. seru. G. nikata.
I. zero. M. bahki. Ta. tuylni.
cerrar Impedir la comunicacin con
el exterior. Ch. mujtzar. G. grigia
daruguiti. I. close / to shut. M. prakaya.
P. akatich. Ta. sip yulwaski sau uk yak.
cerro Elevacin de tierra. Ch. witzir. G.
wbu. I. hill. M. tasba prumni. P. chok.
Ta. asang tuna. To. tucucj.
certero Que da en el blanco. Ch.
ajimbutzir. G. ghneti. I. accurate /
right. M. win tatakra. P. artuk keru. Ta.
pani kat.
certificar Asegurar como cierto. Ch.
erachirna. G. anarngda. I. certify. M.
raidka ulban waungkataya. Ta. ramh
piyni.
43
chatarra
44
cincha
chorrear Caer un lquido en chorro. Ch.
45
cinco
46
cocodrilo
claro Lleno de luz. Ch. charan. G.
codo
48
comparar
colonia Barrio. Ch. ucheyrchinam. G.
compartir
50
consejo
concurso Competencia. Ch. wepta
51
conserva
52
correspondencia
contrato Documento que establece
corriente
54
cuarto
creer Tener por cierto. Ch. kabajsen. G.
55
cuatro
56
dama
dama Mujer. Ch. ixik. G. hiru / wri. I.
59
dedicar
60
denunciar
delgado De poco grosor. Ch. kox. G.
61
departamento
62
descansar
desafo Accin y efecto de desafiar. Ch.
G. awseragdni. I. develop. M.
pain paskaya. P. ka twe. Ta. mahnin /
barakwi,nin.
desastre Desgracia grande. Ch.
mabanbnir. G. damichi. I. disaster. M.
ull saukanka. P. warkwknas . Ta. di dutni
kalahna.
desatar Soltar. Ch. weche. G. afargada.
I. untie. M. lanhkaya. P. ryk. Ta.
uluhnin,wi.
desatornillar Sacar el tornillo. G.
adugudugudagda. I. unscrew. M. kruka
daikaya. P. aryok. Ta. kru wirh yaknin.
desautorizar Quitar autoridad. Ch.
ilakotor. G. agidarei bagumadihan. I.
discredit. M. kiaka krikaya. Ta. tunun
kaupak yaknin.
desayuno La comida de la maana. Ch.
ajkinwyar. G. aigini binfiti. I. breakfast.
M. titan pata / la kum pura luwi ba. P. sr
kapani. Ta. ma pairis kungni.
desbarajustar Huir con miedo. Ch.
ajner bajkut. G. acafigda. I. throw into
confusion. M. sibrin plapaya. P. arkat
trok. Ta. kira sak ki.
descalzar Quitar el calzado. Ch.
pispisyok. G. tarafachun sabadu. I. take
one's shoes off. M. suska daikaya. P. tank
ps. Ta. sus yaknin.
descambiar Deshacer un cambio. Ch.
yajkun otronyajr. G. asnsira aganbiada.
I. change back. M. sins munanka. P.
tamanka. Ta. sins yamnin.
descaminar Retornar. Ch. sutpar. G.
achragadagda. I. mislead. M. yabal
tikan. P. tah wach topar. Ta. lapahwaski.
descansar Reposar. Ch. jiryen. G.
emragua. I. rest. M. ris briaya. P.
63
descifrar
64
desnudar
unwrap. M. taika wina sakaya. P. aryk.
Ta. slin yaknin.
deseo Sensacin de adquirir algo. Ch.
tzajtzir. G. ayumahani / busieni. I. desire.
M. brinka. P. tah kap. Ta. wt yawi.
desequilibrio Prdida del equilibrio.
G. chgchg. I. imbalance. M. suika
kawaya. Ta. nining liliwi.
desertar Abandonar una causa. Ch.
wepta. G. anura / furida / merederuni
lidan aban kesi. I. desert. M. suih plapaya.
P. trk. Ta. kalah kirana.
desesperar Impaciencia. Ch. tzajtakir.
G. argda furesei. I. despair. M.
bila kaikras laka. Ta. yamanduki /
yabadanghni / yabadanghniki.
desfilar Marchar en fila. Ch. xanatzojr.
G. afileiha / habulehan grigia. I. march
in formation. M. lain kat mars munaya.
Ta. par k,wi.
desfile Accin de desfilar. Ch. xanbarir.
G. afileihani. I. parade. M. mars munaya.
Ta. parna,wi / parwarang.
desgajar Arrancar. Ch. jixte. G.
agucchara. I. break off. M. klaki sakaya.
Ta. dutnin / isnin.
desgarrar Arrancar con violencia. Ch.
chekchajch. G. adgda. I. tear. M.
krikaya. Ta. anwi dutnin.
desgarro Herida. Ch. chekir. G.
dti. I. tear. M. klakwanka kum.
Ta. pilaun.
desgastar Consumir. Ch. bijkres. G.
agastara / ahiracha. I. wear down. M.
biakaya. P. arha. Ta. danh kalahwi.
d e sg r ac ia Suceso f unesto. Ch.
mabanbanir. G. lamisei. I. misfurtune.
M. trabil ull. P. warkwkn hapar. Ta. pat.
desgranar Sacar el grano. Ch. jixma.
G. efereha lagu awasi. I. remove the grain
65
desnutricin
diez
M. tallia mayara iwan. Ta. nining iwitwi
sangka dawi.
desvelar Quitar el sueo. Ch. irwaynij.
G. marumuguni ariyabu. I. keep awake.
M. yapan saukaya. P. kakwk. Ta.
makauh wauhnin.
desvestir Desnudar. Ch. puspus.
G. aragachaguni. I. undress. M. paka
daikaya. Ta. asnina yaknin.
desvo Desviacin. G. geyei. I. detour. M.
yabal klayara. Ta. pirinyak.
detallar Describir con detalles. Ch.
tzijban imbutz. G. gabahdaguradi. I.
detail. M. sitnika kat aisaya. Ta. lawi talwi
yamwi.
detener Parar. Ch. nata. G. eredeha /
adadaha. I. detain / stop. M. takaskaya.
P. sh sak. Ta. laih watnin.
deterioro Dao. Ch. posir. G. gadei /
agadeiruni. I. deterioration. M. aisawan.
Ta. dauh kalwi.
detrs Situado en la parte posterior. Ch.
tupat. G. tanagagien / tarigien. I. behind.
M. ninara. P. ask. Ta. dangnit yak.
deuda Obligacin de pagar. Ch. betwar.
G. adurehani. I. debt. M. tras. Ta. taras
launin. To. level lejay.
devolver Regresar algo. Ch. sutin. G.
agiribudagda / aguyuguda. I. return. M.
kli yabaya. P. arkawarka wsh. Ta. wat
kalanin.
de vo rar Comer con ansia. Ch.
chawrun. G. huchechegua / aguchaguni
/ aheridagua. I. devour. M. wilin piaya. P.
amas. Ta. anwi kaswi.
da Tiempo en que dura la claridad del sol.
Ch. ajkin. G. weyu. I. day. M. yua. P. sr.
Ta. ma taimni. To. pawasa.
diablo Demonio. Ch. malin. G. mafiya
/ winani / mafuya. I. devil. M. sitan.
67
diferencia
68
doctor
disolver Separar. Ch. ukan. G. afarenra.
69
documento
70
duro
wihka waya. P. tpuhn. Ta. banki / ban
atnin / kaunhki / karanG. To. ps naya.
dureza Calidad de duro. Ch. kekonib.
G. dereti / grewei. I. hardness. M. uva
karna / karhna. P. kuinitish. Ta. dadasni.
duro Firme, resistente. Ch. intan. G.
dereti. I. hard. M. karna. P. kwinih. Ta.
dadasni / parasni. To. tmcj.
71
ebanista
ebanista Carpintero calificado. Ch.
electorado
76
empresa
emblema Smbolo. Ch. kirikna. G.
77
empujar
empujar Hacer fuerza contra una cosa
engordar
enderezar Poner derecho. Ch. tatza.
engredo
enterrador
enorgullecer Llenar de orgullo. Ch.
enterrar
82
esbirro
enviar Hacer llevar. Ch. ukechen. G.
escabullirse
84
espaldar
escopeta Arma de fuego. Ch. tochti.
85
espanto
86
estropear
estafa Robo con engao. Ch. xujch. G.
87
estudiante
88
fbrica
fbrica Lugar donde se fabrica. G.
fallido
fallido Frustrado. G. chatari. I. failed.
feliz
M. laik apia kaikaia. P. imachasht. Ta.
abuk yamwakidi.
fatal Inevitable, desgracia. Ch. kalapir.
G. lamislu. I. fatal. M. diara saura. Ta.
pat nuhni kaslahna.
fatiga Cansancio. Ch. kejtzbujk. G.
guchuwa / lubucha uragu. I. fatigue. M.
swapanka. P. ohkaisht. Ta. kalsuhna / ni.
fat i g a r Cau sa r ca n sa ncio. G .
abuchauwagda uagu. I. tire. M. swapkaia.
P. karek. Ta. kalsuhwi.
fauces Parte posterior de la boca. G.
agleugu. I. jaws / maw. M. wan bila nina
tani pska. Ta. tingpas ahwasait.
fauna Conjunto de los animales. Ch.
arakwob. G. sun hauyei animlu. I.
fauna. M. kuntri o tasba kum bilara
daiwan nani bra ba aslika. P. peswakwa
awaharu cher. Ta. tinglau balna.
favor Ayuda. Ch. takarsaj. G. dehani /
idmuai. I. favor. M. yamni luki yaban
ba. P. arwar. Ta. ilp yamna.
favorecer Ayudar. Ch. takresnar. G.
idgua. I. favour. M. hilp munaia. P.
arwarki. Ta. ilpkalyamna.
favo r ito Que es estimado con
preferencia. G. febigi. I. favourite. M.
yamni o laik kaiki yaba. Ta. kasak yamni
ilp yamna.
fe Conjunto de creencias que constituyen
una religin. Ch. kubse. G. afieni.
I. faith. M. kasak lukanka. P. feha. Ta.
kristian lani kulwakidi.
fealdad Calidad de feo. G. wuribati. I.
ugliness. M. saurka. Ta. di maisih.
febril Relativo a la fiebre. G. abwa. I.
feverish. M. rih. Ta. yamah duwi.
fecal Relativo a los excrementos. G.
idiga / gege. I. faecal. M. kna tnka bri
ba. Ta. b.
93
feliz
94
flecha
fiera Animal salvaje e indmito. G.
95
flema
96
fro
fortalecerka. Ta. yamni barakwi. To. cj
ca nsem.
fortuna Riqueza. G. irisini. I. fortune.
M. diara tara o lalah baku sakanka o bri
ba. Ta. rits.
fsforo Palito de madera con cabeza
inflamable. G. machi. I. match. M. pauta
prakaia / mats. P. tenwpaska. Ta. mats
tunun. To. sim.
foto Imagen impresa. G. iyawa. I. photo
/ picture. M. lilka. Ta. wayan yakna. To.
vyuju.
fotgrafo Personas que toma fotos.
G. adirahati. I. photographer. M. lilka
ialkra. Ta. muih as muih wayan yak
yasng. To. tjiw.
fracasar Frustrarse. G. achra. I. fail.
M. kriwaia. P. akahpstwa. Ta. patduna /
kana. To. malala ntje pala.
fractura Rotura de un hueso. G.
halagua / deinti. I. fracture. M. krikanka.
P. thp. Ta. muih walkn bahna. To.
latjuul.
fracturar Romper un hueso o una cosa.
G. ahalachagua / adeinra. I. fracture. M.
krikaia. P. tp. Ta. walkn bahna.
frgil Quebradizo. Ch. inlewlew. G.
baubauti / huhuati. I. fragile. M. baiwra.
P. enwartsh. Ta. bahyang. To. la tcema.
franja Faja, lista o tira. Ch. orbujk. G.
beliti / iyanasei. I. fringe. M. kwala un
tamaya. P. a akahtas / yahtka. Ta. pisni
as. To. jtsla.
franqueza Sinceridad. Ch. enrich. G.
furangu. I. frankness. M. paramka. P.
ksth. Ta. rmh. To. t cj vle.
frasco Vasija. G. weru. I. bottle. M.
batil sirpi kum. Ta. bukit / pana. To. tsjicj
tapacj.
97
fritanga
fritanga Fritura abundante en grasa. Ch.
gabardina
gabardina Tela fuerte de algodn.
101
ganado
Conju nto de a n i males
domsticos. Ch. wakax. G. ibirani. I.
cattle. M. bib. P. wakach. Ta. turuh balna.
ganancia Lo que se gana. G. bagaeirun.
I. profit. M. lalah pakanka. Ta. winkalna.
ganar Adquirir un beneficio. Ch.
Ch.tajwintzar. G. agaeira. I. earn /
to make / to win. M. win takaya. P.
Ganaichkawa. Ta. winkalnin.
gancho Instrumento corvo y puntiagudo.
Ch. xajr. G. patiku. I. hook / hairpin. M.
alionhka kum ayan ni paskan. P. akaweha.
Ta. gansuni.
ganga Oferta a bajo precio. Ch. matujri.
G. meseruni. I. bargain / gangue. M.
praiska alahban. Ta. ganagni.
ganglio Cuerpo linftico. G. luti
aglerugu. I. ganglion. M. wan wakia
walaba. P. ganglioha. Ta. suruna.
gangrena Privacin de vida en un tejido.
G. gumari gahguali. I. gangrene. M.
talsawan. P. taskamukta. Ta. kangrina.
ganso Ave de corral. Ch. ajtzo. G. ganaru
/ wanana. I. goose. M. klukum. Ta. dutni.
gnster Bandido. Ch. ajmabanban. G.
bandisi. I. gangster. M. rukkira. P. Tersun.
Ta. gansu.
ganza Llave maestra. G. lihuduhudu
gelein. I. picklock. M. ki mihta aisika.
Ta. ki ting.
garabato Gancho. Ch. xajr. G.
adahihaglei. I. scribble. M. tinkrus. Ta.
ting kurus.
garaje Cochera. Ch. ototxantar. G.
afuruwaglei. I. garage. M. truk watla.
Ta. garahini.
garanta Fianza. G. afayeihadi. I.
guarantee. M. watlikara. Ta. garntiani.
ganado
102
genocidio
gastar Emplear el dinero. Ch. satar. G.
103
gente
gente Personas. Ch. pakab. G. grigia
gramtica
gobernar Mandar. Ch. warajkanpar. G.
105
gramo
106
gusto
guardabosque Que protege el bosque.
107
haber
haber Ocurrir. Ch. ayan. G. susereti. I.
111
hechicero
hechicero Brujo. Ch. ajbax. G.
112
hojalata
herrero El que labra el hierro. G. aduguti
hojarasca
114
hundir
hanufuna. I. horror / terror. M. ull saura.
Ta. dutni kal kulawi.
hortaliza Planta comestible cultivada
en la huerta. Ch. karir. G. tin nad
bdrburitu. I. vegetable. M. plun
mankan pinska. P. ortalizaha. Ta.
kasnindin.
h o s p e dar Alojar en casa. Ch.
turuwaynib. G. apusaraha. I. host / to
lodge. M. utla ta yabaya. P. pesh teskra
oker. Ta. kaminin ni.
hospital Establecimiento en que se curan
enfermos. Ch. turertzakoner. G. luban
aturadi. I. hospital. M. haspital. P. pesh
chanako. Ta. sikns ni.
hostil Enemigo. Ch. ajkijnar. G. agani. I.
hostile. M. waihla. Ta. wainhla. To. sltj.
hoy En este da. Ch. koner. G. ugue. I.
today. M. naiwa. P. ikatah. Ta. war mani
akat.
hoyo Agujero redondo. Ch. chen. G.
huyu / hurenti. I. hole. M. unta krukma.
P. atapak. Ta. sulinh.
hueco Concavidad vaca. Ch. chen. G.
chigati. I. hollow. M. pliska inhty kum. P.
atapak. Ta. sulihni.
huelga Paro laboral hecha por los obreros.
Ch. tzoji. G. edegehetia. I. strike. M.
upla kuhbanka gabait mapara takiba. Ta.
ta lapakwi ramhni yulwi.
hurfano Menor sin padres. Ch. menor
/ mayantatob. G. meteuti. I. orphan.
M. rau. P. ye atus akachitus. Ta. warau.
huerto Lugar en que se plantan verduras.
G. ichari lun nad bdrti. I. orchard.
M. blun manki daki pliska. P. huertoha.
Ta. di dahna.
hueso Pieza dura parte del esqueleto. Ch.
bak. G. ab. I. bone. M. dusa. P. apaa.
Ta. wakal.
huracn
huracn Viento muy impetuoso. Ch.
h
116
idea
idea Representacin mental. Ch. bijnun.
119
imagen
incendio
impostor Que engaa con apariencia
121
incertidumbre
122
indulto
inculto Sin cultura. Ch. matwachir. G.
123
ineficaz
124
inseparable
ingle Juntura de los muslos con el tronco.
125
insertar
126
intolerancia
M. sinskira. P. asmaen. Ta. sinsni
nuhni. To. ss jola.
intemperie Desigualdad del tiempo.
G. luriban dan. I. bad weather. M. plis
kum diara apura barkaya. Ta. taimni yak
awaski.
i n t e n c i n Deter m i nacin. Ch.
kapesnarir. G. gawaguwali. I. intention.
M. kupia laka. P. kastsh. Ta. kulnin ni.
To. malala quelel liji.
i n t e n s i da d Mag n it ud de u n a
fuerza, sonido, etc. Ch. syanbir. G.
gibegubaigti. I. intensity. M. pliska tara
kum. P. wnheka w. Ta. nuhni / tihini /
parasni. To. ymcj yaca.
intercambiar Cambiar mutuamente
algo. Ch. xanibir. G. snsi. I. exchange.
M. wal sins muni briaya. P. thmanken
kn. Ta. wirihnin. To. ne n ne mea.
interceder Rogar por otro. Ch.
kabajsen. G. ayanuha / luaigie. I.
intercede. M. helpkara aisaya. Ta. nitki.
inters Deseo. Ch. chukpar. G. lau. I.
interest. M. lalah pakanka. Ta. watni /
nitni.
interesar Tener inters en algo. Ch.
chukparbir. G. abaseha lau / etnira lun.
I. be interested. M. wand takaya. P. tahra.
Ta. daknin. To. wama jama.
interferir Interponer. G. ebelua /
lidaun. I. interfere. M. kaina dakbaya.
Ta. plisniyak.
interino Temporal. Ch. twajkinob.
G. arhati. I. temporary. M. upla kum
watlikara taim kunghku kum swiba. Ta.
payak / kau.
interior Que est en la parte de adentro.
Ch. makwir. G. tidan. I. interior. M. utla
bilara. Ta. papusyak.
intoxicar
izquierda
ira Clera. Ch. kijna. G. ia / igau /
129
jabal
jabal Mamfero montaraz. G. hawuriya.
joven
juzgar
justicia Lo que se juzga con respeto
135
la
l a Artculo determinado, singular,
139
lago
140
legal
latente Activo a la espera. Ch. kojkon.
legar
142
lija
lxico Conjunto de palabras de un idioma.
lima
lima Instrumento para limar. Ch. rax. G.
lote
llave Instrumento que abre la cerradura.
145
loza
loza Utensilio de cermica para la cocina.
146
macarrn
macarrn Fideo grueso. Ch. tziktzik. G.
maicena
150
mango
malograr Frustrar. G. abulegua. I. spoil
manguera
152
marginar
manzanilla Hierba medicinal. G.
153
marido
154
mecha
matadero Lugar en donde se matan las
155
mechero
mechero Candil. G. kink. I. lighter.
156
mercanca
mellizo Gemelo. Ch. kwach. G. madaya.
157
merendar
158
moda
milagro Hecho sobrenatural atribuido a
159
moderar
160
motor
montaa Monte grande elevado. Ch.
161
mover
mover Cambiar de situacin. Ch. pijchyar.
162
muy
tasba pis ka kum gabamaitka. Ta. sau
daklana pisni balna. To. plcj patja nta.
muralla Muro grande. G. fadagua /
farga. I. wall. M. kutbanka tara walpa
wal daukiba. Ta. nandaka nuhni.
murcilago Mamfero volador. Ch.
sutz. G. musagalu. I. bat. M. sakanki. P.
tkm. Ta. umis. To. tsulutsul.
murmurar Hablar entre dientes. G.
agllha. I. murmur. M. swira paskaya.
Ta. brukwi. To. levelele.
muro Valla de piedra. Ch. maktetun. G.
fadagua abunawaguti lau dluti yad.
I. wall. M. klar tuakniba. P. muroha. Ta.
kidara nandakna. To. wa popa campayna.
msculo Tejido contrctil. Ch. utya. G.
grg. I. muscle. M. snuka. P. yukuwe
prp. Ta. purusni. To. namas tsipjal
mas pne mpes vyu.
163
nacer
nacer Salir de vientre de la madre. Ch.
167
navaja
168
notificar
nia Femenino de nio. Ch. sitz. G. irah.
novedad
170
oasis
oasis Aparato para enfriar agua. G.
173
obtener
174
operar
M. diara yabaya wiyayaba. P. htok. Ta.
ilpyamwi.
ofrenda Don que se ofrece. Ch.
takresnarir. G. esdeiha. I. offering. M.
kaliksan. P. plth rkhko tpr. Ta. ilpni.
ofuscar Turbar la razn. G. ichiga
durmadei. I. daze / obfuscate. M. wan
nakra alahbaya. P. confundrha. Ta. alas
yamwi.
odo rgano para or. Ch. utichikin.
G. arigarigu. I. ear. M. kiama unta. P.
shtpk. Ta. tapansulihni. To. pjats.
or Percibir los sonidos. Ch. ubin. G.
agnba. I. hear. M. walaya. P. wch. Ta.
dakanin. To. pjocjs.
ojal Hendidura donde entra el botn.
G. lebelagle budun turagu dagua. I.
buttonhole. M. butin untika. Ta. butin
pani.
ojal Interjeccin de deseo. Ch. osre.
G. itaralmuga. I. hopefully. M. kaka. P.
yarah. Ta. aitani.
ojeada Mirada rpida. Ch. wirnawak.
G. ubuigudina. I. look / peek. M. laki
kaikanka ainakra wal. Ta. talwadana.
ojera Coloracin lvida en el parpado
inferior. Ch. bixnakut. G. lau agu. I.
eyecup / eyebath. M. wan kiama. Ta.
tapan.
ojo rgano de la visin. Ch. nakut. G.
agu. I. eye. M. wan nakra. P. wh. Ta.
makpa. To. nan.
ola Onda grande en el mar. Ch. ajtoberja.
G. lugudi barana. I. wave. M. rip. P.
knra aso pkh pe. Ta. kubu ripni.
oleada Movimiento de gente apiada. G.
sandala. I. large wave. M. rip krawi. Ta.
was ripni.
175
opinar
176
oyente
oruga Larva. G. gewera / gafn.
177
pabelln
pabelln Bandera. Ch. bujk yaxpwen.
paleta
paleta Pala pequea. G. agubuhaglei. I.
parecer
panza Vientre. Ch. nak. G. luraga
183
pared
184
pato
waha uktechka. Ta. munh lamawa din.
To. jay osopj teway.
pasaporte Documento para viajar de un
pas a otro. G. dugumdu asgraglei
terenchaun. I. passport. M. kantry tikid.
P. kah uya uktechka. Ta. pasis ni.
pasar Moverse, trasladarse. Ch. numsen.
G. asgra. I. pass. M. luwi waya. P.
tchka. Ta. p uk kiwi.
pascua Fiesta catlica de navidad. Ch.
nojkinar. G. fuluri funati feduguna /
fedugu. I. easter. M. krismis. P. pathta
aye on techk wakatichk. Ta. uru mani.
pase Licencia. Ch. koranir. G. asgraglei
/ grada to bemei. I. pass. M. bal wataus.
P. tahpateur techkapra. Ta. sau kuring
waunh taya. To. jutja.
pasear Salir a divertirse. Ch. warar. G.
asaha / ebluha / aguapasu / ichiga
murusun lagragun. I. stroll. M. kirbayaa.
P. kaowe. Ta. kurutnin. To. lanucj
tjucuwis.
pasillo Paso estrecho. G. ebelaglei
brti. I. passage. M. inty pliska. P. kao
ahra. Ta. wat nin pani. To. jmc jent a
jum.
pasin Sentimiento muy intenso. Ch.
wajchyuxin. G. faga / ayumahani /
asfuira. I. passion. M. diara kumra uba
kniwiba. P. patichta aye amaskerchen /
patahrapenukwa. Ta. uba kulawi.
paso Sitio para pasar. Ch. ocher. G.
etpruni / aibuguni / mochanu. I. way.
M. wapanka. P. tahtech. Ta. yakut bayak.
To. quee mis.
pasta Masa blanda y plstica. G. abadiruti
/ agubuduti / aarudawaguti / amugehauti.
I. paste. M. dus ma wa wawi saka dukia.
P. patapesh erchka. Ta. ispaguiti. To. tsjan
lotjoopj.
185
patria
patria Tierra natal. Ch. karum. G. bagaira.
percatar
pegar Unir una cosa con otra. Ch. chabi.
187
percha
percha Mueble para colgar la ropa. G.
188
psimo
permutar Cambiar. Ch. jispar. G.
189
pestaa
190
placenta
pincel Brocha pequea. G. ewegeraglei.
191
placer
pl acer Sensacin agradable. Ch.
192
pliza
plomo Metal blando y pesado. G. balu.
193
pollo
pollo Cra de la gallina. Ch. akach. G.
predecir
poseer Tener. Ch. ayan. G. adairaguni
195
predeterminar
196
prioridad
presidio Penitenciara. Ch. makajr. G.
prisa
198
prorrogar
programa Declaracin de lo que se
prosperar
pupila
wina wahma ra tawan wina shins takiba.
Ta. awarni ki. To. ma cj lejay.
publicar Hacer del conocimiento
pblico. Ch. cheksunar. G. agumaira. I.
publish. M. tawan mawanra kler aisaya. P.
iaspasku ah. Ta. un kalahni muih bitik.
publicidad Anuncios comerciales.
Ch. pejnar chommarob. G. ariahaali
/ grumaiwali. I. publicity. M. maisa
pakanka nani. P. ias pasku aha pesh
krih arler. Ta. bakan nin din klir yamwi.
pueblo Poblacin, ciudad. Ch. chinam.
G. agaira / adu / ubiebari. I. town. M.
twan. P. kah. Ta. tawan. To. patja nta
/ laynta.
puente Obra para pasar un ro. Ch.
numib. G. burichi. I. bridge. M. karna. P.
uktechka. Ta. puinti,kil bayak. To. casaa
lawnin / yoquin.
puerco Cerdo. Ch. chitam. G. wiyeti. I.
filthy. M. kuirko. P. wr. Ta. taski kira.
To. lapj lejay.
puerta Vano para entrar o salir por l. Ch.
kekarar. G. bena. I. door. M. dur unhta. P.
kaosapa. Ta. durunta. To. jun vilicj.
puerto Lugar de la costa donde llegan las
naves. G. wafu / potu. I. port / harbour. M.
takaskaya pliska. P. puru uya tkera. Ta.
but wat wa plisni.
pulga Insecto dptero chupador. Ch. chak.
G. hayaba. I. flea. M. ins. P. ch. Ta. pisa.
To. pel.
pulgada Unidad de medida. Ch. bisor.
G. misure tun gamisa. I. inch. M. ins. P.
pulgadaas. Ta. ins. To. namas tsipjal mas
pne mpes vyu.
pulgar Dedo ms grueso de la mano y
del pie. G. luguchi lirah habu luma
ugudi. I. thumb. M. wan kulkaika asmala.
201
pupitre
agu. I. pupil. M. nakra yula. P. awsh.
Ta. mak pa kungni.
pupitre Asiento escolar. Ch. kajn. G.
halau tidan luba furendei. I. desk. M.
ulbaya sirka. P. achaha. Ta. kul sinini.
To. casaa la osos
purificar Dar pureza. Ch. bojbirna. G.
harumagda. I. purify / cleanse. M. yula
ikaya. P. sana / warh. Ta. klin yamnin,wi.
To. s lamijin.
202
quebrantar
quebrantar Romper. Ch. tarjtza. G.
205
rbano
rbano Hortaliza de raz comestible. G.
r
209
ras
210
recolectar
rebotar Botar repetidamente un cuerpo
recomendar
regalar
redimir Librar de una obligacin. G.
213
regaar
214
renta
/ abigihaniati. I. lightning. M. imyula
lipanka. P. chok. Ta. lapna / lapwi / lipna.
To. menmen.
relatar Contar. Ch. tziki. G. abauda
uruga. I. relate. M. wark daukan turka
kum aisayaba. P. ehwa. Ta. yaulnin.
relativo No absoluto. G. ligia meme / kei
gubaig. I. relative. M. diara kum dukiara
aisayaba. Ta. kapat. To. yom lal jinijwa.
relieve Figura que resalta sobre un plano.
G. wbgua. I. relief. M. pint dinkan
kumra piska kau pain kaikiba. P. chohka.
Ta. wayani talwa din.
religin Creencias o dogmas relacionados
con la divinidad. Ch. kubseyajir. G. emei
lun bungiu. I. religion. M. relidian. P.
religionha. Ta. rilihiung. To. pjacj poo
pyon.
relinchar Hacer desorden los nios. Ch.
morojsen. G. ehnhani / ehenha gabayu. I.
misbehave. M. aras iniba. P. apara wahner.
Ta. tapandadaswi. To. lepalana.
reliquia Vestigio. Ch. kajpesyaj. G.
alagante. I. relic. M. diara ul kum wina
piska kumi takaskan ba. P. relikiaha. Ta.
wayani. To. po lotj ne nin.
relucir Resplandecer. G. amhani /
eglelehani / ewedndeda. I. shine. M. diara
kum ingni ba. P. kamaskiwa. Ta. dalhwi
/ yaringwi.
remar Mover el remo para impeler
la embarcacin. Ch. nuxyarko. G.
eheunha. I. row. M. duru kaubaya. Ta.
waihnin / waihwi / kawaih wi. To. s
moo lemyaya.
r e m e d i a r Pone r remed io. Ch.
yajkuntzakar. G. agaraniha. I. remedy
/ repair. M. siknis kara sika daukaya. P.
isituka. Ta. sika yamnin. To. situcj jnwa.
215
renunciar
resumir
nani wal wapan kayasa. Ta. duwa atnin
kidi. To. tjyat wa.
res Vaca. Ch. wakax. G. widu. I. beef.
M. bip. P. wakach. Ta. turuh. To. mayola
p sis.
resaca Goma de la borrachera. G.
tabadileha. I. hangover. M. rip tara kriwi
iwan klabrika takaskiba. Ta. guma. To.
pyalitsi.
resaltar Distinguirse. G. araudaguni. I.
stand out. M. pura luanka puliba. Ta. sutni
yak. To. vyatolos.
resbalar Deslizarse. Ch. impajrpajr /
inpitzpitz. G. ragua / agyedagua. I. slip.
M. mina manki kawanka. P. kaptsh. Ta.
datalna.
rescatar Recuperar lo perdido. Ch.
tajwinar. G. adirayana. I. rescue. M.
tiwan wina pliki sakaya. P. paska. Ta.
wal yakna.
reservar Guardar para ms adelante.
Ch. chojban. G. areida / amanicha lau.
I. reserve. M. yauhka dukiara swiaya. P.
ukatich. Ta. apaknin. To. in majaman.
resguardar Defender. Ch. korpesyaj.
G. atnigita / aunigira. I. safeguard. M.
main kaikaya. P. ch. Ta. maintalwi. To.
jun vilicj nta toncja.
residuo Desecho. Ch. ayanirmawimbutz.
G. ligiagun / lagrchn. I. residue. M.
yuwika. P. apkta. Ta. yayanh. To. tsjan
tsjicj tjapacj.
resignar Conformar. Ch. tzayer. G.
argdaguni ngua. I. resign. M. pruwan
sarka. P. resignaka. Ta. kaunh watnin.
resistir Aguantar. Ch. birityen. G.
awnda. I. resist. M. bapi buwaya. P.
tpha. Ta. ban sak ki. To. po nin liji.
resolver Solucionar. Ch. imbutzir. G.
arnsehani. I. solve. M. wabni daukaya.
217
retener
Reducir a tr minos
breves. G. achungungudagdni /
aradaguagdni. I. summarize. M.
turi prani wal lukanka tak yabiba. P.
resumirka. Ta. parahni nyamna. To. tsicj
tjepyacj.
retener No dejar que se separe. Ch. nutir.
G. erdehani. I. retain. M. alki takaskaya.
P. peshkasak. Ta. laih watnin. To. po ni
tjili.
retirar Apartar. Ch. kiki. G. adseduni
/ igiruni. I. retire. M. lalah sakaya banku
wina. P. pechka. Ta. saityak dana /
yaklana.
retornar Volver. Ch. pakaxtyenir. G.
agribuda / guya. I. return. M. kli tawaya,
watawaya. P. warktebona. Ta. nawatnin.
To. neswa ncuwin.
reunir Volver a unir. Ch. morojsik. G.
aundara. I. reunite. M. asla takaya. P.
warka nwha. Ta. wat uduhnin.
revancha Desquite. G. eyrehabu /
lariahaun wuribani. I. revenge. M. taka.
P. wakatsh. Ta. wat yakisdi.
revelar Descubrir. Ch. chujkun. G.
ewneduhani. I. reveal. M. mapara takaya.
Ta. nukalnin / nukalahnin.
revivir Resucitar. Ch. bixkes. G.
asragda / agguda / abgaidagda. I.
revive. M. pruwan wina kli rakaya. Ta.
wat sangka kalnin. To. neswa tsjilm.
revocar Dejar sin efecto. G. mabareseni.
I. revoke. M. lalauvaya, dikaya. Ta.
salainin / usnin. To. la jljl lejay / secjolol.
revolcar Derribar y darle vueltas en el
suelo. Ch. warku. G. agbahauni maugu.
I. bring down. M. akarbaya. P. unkaprih.
Ta. sau yak kaltulnin. To. latsptj.
revoltoso Sedicioso. Ch. yaparbir. G.
gawuibuhaiti / gereguti. I. mischievous.
resumir
218
roncar
daukaya ba kat daukiba. Ta. bas yamnin /
adaryamnin. To. malala jinwa.
rincn Lugar pequeo. Ch. makwir. G.
kn. I. corner. M. un kum yucuanra. P.
ashth. Ta. kungyak. To. wa justsjulu
moo.
ria Pelea. Ch. jajtzbir / tzojyir. G.
ereguni / brbun / wurisiyu. I. quarrel.
M. unsabanka. P. apahru. Ta. kinhmak.
To. lepalana jinwa.
rin rgano que produce la orina. G.
kidin. I. kidney. M. kiskamka. P. orwawa.
Ta. kinhmak. To. pjwepja.
ro Corriente natural de agua. Ch. xukur.
G. duna chururuti. I. river. M. awala. P.
asw. Ta. was. To. s pne jama.
riqueza Abundancia de bienes. Ch.
tuminir. G. irsini. I. riches. M. ritska,
yamnika. P. nntapk. Ta. rits mahni
duwi. To. pajal plcj tyaa.
risa Accin de rer. Ch. tzaner. G.
leherehaun. I. laugh. M. kikanka. P. arkh.
Ta. kararang ki. To. wii.
risueo Que re con facilidad. Ch.
ajtzene. G. lhayasun (m) thayasun (f).
I. smiling. M. kakikra. Ta. alas yulwi kari.
ritmo Cadencia de movimientos. Ch.
lajbar. G. meli. I. rhythm. M. dans
pulanka. Ta. malnin. To. tila jinwa.
robar Tomar para s lo ajeno. Ch. xujchin.
G. weruhan. I. steal. M. imhplikan. P.
katsh. Ta. malnin. To. peques.
roble rbol caducifolio de madera dura.
Ch. choror. G. hiyna. I. oak. M. usupum.
P. sihsewa. Ta. usupum. To. tsolol.
roca Piedra grande. Ch. pojptun. G. dbu.
I. rock. M. walpa tara kum. P. sh uya. Ta.
kidara nuhn. To. pe pn.
roce Pasar una cosa tocando la superficie
de otra. G. signei. I. rub. M. irbanka,
219
ropa
ktkta arah. Ta. arknin. To. mwen pjacj
p / jyolo.
ropa Vestido. Ch. bujk. G. dagua. I.
clothes. M. kwala. P. . Ta. asna kanin
din. To. pll.
rosa Flor del rosal. Ch. chir. G. fului
funayumatu. I. rose. M. tangni rosa. P.
h. Ta. tangni rusa. To. pjay l.
rosario Rezo catlico a la virgen. Ch.
kubseyaj. G. iain ksifiku. I. rosary. M.
katolik pura sunra awa ba. Ta. rosariu. To.
pjay l wa.
rosca Vuelta de espiral del tornillo o la
tuerca. G. murudaglei / lamuruha. I.
srew thread. M. kru untika ba. P. atorch.
Ta. kru. To. jos la jul.
rostro Cara. Ch. jut. G. igbu. I. face.
M. mawan. P. watapak. Ta. munh / ni. To.
vyala.
rotacin Giro de la tierra sobre su eje.
G. graraha laruguana. I. rotation. M.
wilwi tawiba. P. tamanka. Ta. sau tayalwi
pani yak.
roto Hecho pedazos. Ch. xajra. G.
heguati (m) heguatu. I. torn. M. kalwan,
aisawan. P. tawuh. Ta. dauhkalka. To.
la tjcem.
rtulo Letrero. Ch. uyarenar tzijb. G.
aunwenbun uhadaigi dadiu lidan aban
fulasu. I. sign. M. ulbanka tara kaikaya
bapi ba. P. rotuloh. Ta. mark yamwi ulna.
To. tjacj ne tsylcj.
rubio De color parecido al del oro.
Ch. chakpuren. G. funati tidiburi /
egelewehati tilagirun. I. blond. M. tawa
r
220
sbado
sbado Da despus del viernes. G.
sandalia
224
seal
sedimento Materia que se posa en el
sealar
sobra
sini kalni arungka yalahnin din. To. casaa
laosos.
sima Abismo. Ch. tujor. G. lun. I. chasm.
M. purara il. P. choh katuk cha. Ta. sulihni
nuhni. To. casaa.
smbolo Emblema. G. saini / ma / emei.
I. symbol. M. kulkanka tara yabiba. P.
sinestroha. Ta. simbulu. To. nin justa.
similitud Parecido. Ch. inxojtir. G.
gengeguati. I. similarity. M. sim dukia
ba. P. chn. Ta. talyaki. To. nin wa l.
simio Mono. G. megu. I. ape. M. urus. P.
urs. Ta. urus. To. tsiyu jinwa lo.
simpata Afinidad. Ch. tzintza. G.
hinsieguti. I. sympathy. M. talia laik
kaikiba. Ta. wanaihni. To. quelel laseja.
simple Sencillo. Ch. matran. G. magniti.
I. simple. M. aunkas. P. aohuta. Ta. isi din
as. To. cj way.
simplificar Hacer ms sencillo. G.
afesehani. I. simplify. M. tara winw sirpi
daukaya ba. P. aohutaka. Ta. klir yamnin.
To. nin piya.
simulacro Simulacin. Ch. sarirna.
G. abahdaha / ayeiha / lenegeyuma. I.
simulacrum. M. diara rait kum pulankara
lakib. Ta. talya / patki. To. pajal quelel liji
jinwa.
simular Fingir lo que no es. Ch. irseyaj.
G. afranguagdni. I. feing. M. diara
kum rai baku daukiba. Ta. alas kalyamwi.
To. vecj pee jin liji.
s i n d i c ato Organizacin de los
trabajadores de una empresa. Ch.
morajjorir. G. haundau nadagimaitia
luagu yti haun. I. trade union. M. war
uplika nani asla takanka. P. sindikatoha.
Ta. wark yamyang kaluduhnani. To. iyom
amulu jatja nta.
sobre
228
sublime
solventar Arreglar cuentas. Ch.
229
subordinar
230
sustentar
suma Reunin de muchas cosas. Ch. tziki.
sustituir
232
tabaco
tabaco Hoja para fumar. Ch. kujtz. G.
tapadera
236
tesis
telefon / aisaya baxka. Ta. yul bawa dini.
To. tjan lavels tsjicj.
telfono Aparato que transmite la voz
a distancia. G. ggamu. I. telephone. M.
aisaya baxka. P. akapachka. Ta. sidan
wanh. To. tjan vel.
telgrafo Aparatos para transmitir
despachos a distancia. G. ladanhagle
uganu. I. telegraph. M. maisa pakan
misinka. Ta. yul parahni yulnin. To. tjaja
la pacj.
telegrama Mensaje telegrfico. G.
grada daunwagtu. I. telegram. M.
maisa pakan prahni. Ta. yul parahni ulna.
To. tjana tjepyacj.
telenovela Novela de la televisin. G.
parafuduwa. I. television serial. M. upl
lilka ra taki ba. Ta. wayara. To. quepj yom
juslanucj.
televisar Pasar por la televisin.
G. asgragda ldagie bigibigiti. I.
televise. M. televisan kaikaya. Ta. wayani
talwamunah lanin. To. mpes tjinyucj.
televisin Sistema de transmisin
de imgenes y sonido a distancia. G.
bigibigiti. I. television. M. televisan. P.
pesh akarwa cha a. Ta. wayani talwi,
binniduwi. To. mpes nyucum.
tener Poseer algo. Ch. ayan. G. adairaguni
ngua / gni ban. I. have. M. briaia. Ta.
di dunin. To. tyatj.
tenia Solitaria. Ch. ayan ani. G. hauyei
hewera. I. tapeworm. M. bri kan. P. chen
akahtech katesh katesh. Ta. babil duwadai.
To. tyaa tjsa.
teir Dar tinte. Ch. tzijbarir. G. adareira
/ aglada / adnguha gamisa. I. tinge.
M. kalatka kum yabayaba. P. mk. Ta.
ikirhnin. To. te tjeme.
tesoro
238
tonelada
pulaika. P. timonha. Ta. wauhnin din. To.
mola oss moo toncja.
tmpano Membrana de odo. Ch.
ubinchikin. G. tumadigien. I. tympanum.
M. kiama luhpia. P. suhtapak asaya. Ta.
tapan suman. To. mpats jul ja asa.
tinta Sustancia de color para escribir.
Ch. tzijbanir. G. dingu / daseiti. I. ink.
M. pluma. P. maka. Ta. rawasnin wasni /
tinta. To. lopisis yna.
tirar Arrojar. Ch. joru. G. fl. I. throw.
M. lulkaya. P. akasna. Ta. rumnin /
rumpamnin. To. tjana litsi / tjinyu.
tiro Disparo. Ch. jurma. G. balu. I. shot.
M. bulid. P. tun. Ta. bulit,tutwidin. To.
litsi.
tiroides Glndula situada en el cuello.
G. ubua lu ugubu. I. thyroid. M. piska
kum yan pitka wanbriba. P. katoktoka. Ta.
dinitsuru. To. quis puy popa ca nacj.
titubear Dudar. Ch. makubse. G.
adagaha. I. hesitate. M. lalauhbi aisaya.
P. atate atate. Ta. ramh kulwas. To. ma
polel vele.
titu l ar Poseedor de un empleo.
Ch. ayanpatnar. G. guirigagda. I.
appointment. M. skul snata alkaya. P.
titularka. Ta. wark tunun. To. yom pajal
sele ne lo.
ttulo Documento que acredita profesin.
Ch. kotorerjun. G. dugumedu. I. diploma.
M. skul snata diplomka. P. tituloha. Ta.
ayangni. To. pn tjapacj jup l.
tiza Arcilla blanca para escribir. Ch.
takinojob. G. sebi. I. chalk. M. tisa. P.
tizaha. Ta. ulnin din pihni. To. pje mpes
la pacj.
toalla Tela para secarse. Ch. payuj. G.
amabaidagdtu. I. towel. M. tawil. P. k
ktah. Ta. tawil.
239
tono
240
trasnochar
traje Vestido completo. Ch. pik. G. sutu
traspaso
traspaso Cambiar de propietario. Ch.
242
tumor
I. court. M. la watla. P. tribunalha. Ta. l
uni. To. yom malala liji nta jatj jawelepj.
tributo Impuesto. Ch. tojma tumin. G.
fayei bufaran. I. tribute. M. lalah ga. P.
aohtamha. Ta. duwa akupak launin. To.
jepja tmel se aya jinwa.
trifulca Pelea. Ch. jajtzbir. G. chaga.
I. row. M. blahwanka. P. aph. Ta.
kalbabawi. To. nicunu jinwa.
trigo Gramnea cuya harina sirve para
hacer el pan. G. tubua fulurau. I. wheat.
M. plawar ma. Ta. trigo.
tripa Intestino. Ch. sojyon. G. isasa. I.
gut. M. biara sirpika. P. kuteshta. Ta. ban
bikis. To. tsul.
triple Repetido tres veces. G. ruwa
waiyasu. I. triple. M. aima yumhpa. P.
krihma. Ta. wat bas lamna.
triste Afligido. Ch. tzajtakir. G. hiruti. I.
sad. M. sari. P. amenchkwa. Ta. sari ki.
To. onanyuca.
triturar Machacar. Ch. kikirna. G.
amuligida. I. triturate. M. kriki tikaya. P.
kriha. Ta. bahwi bikis dana. To. iul jinwa.
triunfar Vencer. Ch. imbutzir. G.
awansera. I. triumph. M. wintakaya
airayakara. P. trunfeshkwa. Ta. winkalna.
To. napj netj jinwa.
t r o f e o Seal de victor ia. Ch.
cheyajirimbutz. G. ideweresei luagu
tahuarun bali. I. trophy. M. puli wintakan
yabiba. P. trofeoha. Ta. win kalahna saini.
To. tsan pne ca.
trompeta Instrumento musical de metal
y de viento. G. fidu. I. trumpet. M. trumpit.
P. trompetaha. Ta. trumpit. To. molajos.
tronco Tallo de los rboles. Ch. bot. G.
idib. I. trunk. M. dus lal. P. phs. Ta.
pan saran. To. tlonconsos.
243
tumulto
244
ubicar
ubicar Estar en determinado lugar. Ch.
247
urna
248
vaca
vaca Hembra del toro. Ch. wakax. G.
251
vlvula
verano
s tpk. Ta. bas / butun / yudutni. To.
us us.
velocidad Medida de la rapidez. Ch.
wakchetaka. G. furesei. I. velocity. M.
karnika, pawika. P. aha. Ta. isti. To.
ymcj jama.
veloz Muy rpido. Ch. wakche. G.
fureseti. I. fast. M. istika. P. unwar ohua.
Ta. sirihni. To. ymcj.
vena Vaso sanguneo que conduce sangre
venosa. Ch. chich. G. ilagla. I. vein.
M. wakia. P. aps. Ta. sininwah. To. as
mo lowinin.
venado Ciervo. Ch. masa. G. usai. I.
deer. M. sula. P. ch. Ta. sana. To. ps.
vencer Someter. G. gaeina / heretina
luwai. I. defeat. M. pura luwaya. P.
abrhchtah. Ta. bit kalyamnin. To. malala
pyala.
vendar Tapar los ojos con una venda. Ch.
makanakut. G. auburagua. I. bandage. M.
nakra prakaya. P. awa mk. Ta. minikpa
sitnin. To. jun tsiupapj.
v e n d ava l Vie nt o f ue r t e. Ch .
kekwarikar. G. lere garabali. I. gale.
M. pasa karna ba. P. ompsh unwkas.
Ta. wing nuh. To. lpj sejoja.
vender Entregar algo a cambio de dinero.
Ch. chommar. G. aluguaha. I. sell. M.
atkaya. P. chah. Ta. bakannin / bakanwi.
To. tmel jay ne aya.
veneno Sustancia que puede causar la
muerte si se bebe. G. paisini. I. poison.
M. puisin. P. omnsh. Ta. puisin. To. ma
polel mm mpyapatsca / tsjin latsucj.
venganza Agravio en respuesta a otro. G.
laguyu ladga / suti aguyuti. I. vengeance /
revenge. M. pana munaya. P. artawrakpra
apah par. Ta. talwarang. To. tji yuna mpes
ca nin lamejay.
253
verdad
verdad Lo cierto. Ch. erach. G. inarn.
vigilar
takanba. P. veteranoha. Ta. di lan ki. To.
comuypan.
veterinaria Ciencia que trata las
enfermedades de los animales. G. surusia
haun animalu. I. veterinary. M. daiwan
saika atkiba. P. pech wakua achana chana.
Ta. tinglas kulni kan. To. castlya jastsucj
nta.
va Camino. Ch. bir. G. uma. I. lane. M.
yabal aisaitka kum o ailal ba. P. th. Ta.
ta. To. jmcj plavin vyavin.
viable Posible. Ch. matran. G. gemeiti.
I. viable. M. yaba wapaika ba. P.
kraprwa. Ta. sip karang,ki. To. cj
polel p.
viajar Ir de viaje. Ch. xanbar. G.
fawayasuabu irah. I. travel. M. plisra
takwaya. P. techna. Ta. kiwi pa uk. To.
nasa jum.
vitico Prevencin monetaria para quien
hace un viaje. G. lebegi baigin luma pasei.
I. travel allowance. M. plisra takaya
lalahka ba. P. platoh tah teshka. Ta. basni
tatuna kalawa.
vbora Serpiente. Ch. chan. G. hewe. I.
snake. M. piuta. P. ebis. Ta. bil / . To. lats
jinwa.
vibrar Moverse rpidamente un cuerpo.
G. aseiha. I. vibrate. M. sararwaya. P.
chok chok. Ta. nik nin. To. siwts.
vicepresidente Persona que sustituye
al presidente. Ch. chawajjorir. G. laigieti
abuti. I. vicepresident. M. pre sident
sekanka. P. stah asuk achahta. Ta.
gabamint sikanni. To. jepj pne locopya.
viceversa En doble sentido. Ch. sutunoj.
G. undu giribuya. I. vice versa. M. waya
balaya. P. n tk. Ta. wat nawatwi akiwi.
To. junta ama.
255
vigorizar
256
voluble
vspera El da anterior a otro. Ch. numkin
volumen
258
ya
ya Ahora mismo. Ch. turix. G. guet /
261
zafarrancho
Esc nd alo. Ch.
mabanbanir. G. chagagua. I. up roar /
mess. M. plun piaika kum. P. aparu. Ta.
blalahn.
zafarse Desatarse. G. aluguchagua /
adilia. I. free. M. swakwi takaya. P. atvr.
Ta. subitna. To. tsopj ta.
zafiro Piedra preciosa color azul. Ch.
tun witz. G. seiri. I. sapphire. M. walpa
manakira blu kum. P. swrahn. Ta.
kidara yaksihni.
zaga Parte posterior. G. aigili. I. rear. M.
diara nina sat ba. P. ask kta. Ta. dang
ahni / pirin sit. To. cj ipaa jinwa.
zalamero Que acta con cario afectado.
Ch. inchoj. G. kainabaguagda. I.
flattering. M. daukas. Ta. sulyar.
zambo Mestizo. Ch. kaxlan. G. idiudu /
miguasi. I. half breed. M. karibi wihki
indian wal baikan tuktika kum. P. kumah.
Ta. miks.
zampar Meter. Ch. sajba. G. ahabucha
uniein. I. gobble. M. diara kum ban kum
dinkiba. P. achaha. Ta. dalnin.
zanahoria Hortaliza de raz anaranjada.
G. ilagla aigana ielitu. I. carrot. M.
intawakia lalahni pi ba. P. zanahoriaha.
Ta. sanauria. To. olos jas l.
zancada Paso largo. G. esetiraguni /
ahudraguni. I. stride. M. wapra yari. Ta.
umas karak naini lapakwi.
zancadilla Cruzar la pierna delante de
otro para derribarlo. G. estranpa. I. trip.
M. sita mangkaya. P. taho akshr. Ta.
kalni baranhmak walsah yak ana. To.
tsjom tsyupjapj na yaca.
zanco Palo largo con sostn para el pie,
para andar. G. tugudi falandigana. I. stilt.
M. umas. Ta. umas, yamna.
z a fa r r a n c h o
265
zarzamora
266
Bibliografa general
Direccin de contacto
Academia Hondurea de la Lengua
Calle La Fuente N 445,
esquina con la Cuesta Lempira,
Centro Histrico de Tegucigalpa
Tegucigalpa, Honduras, C. A.
Tel.: (504) 2238-6389
Fax: (504) 2222-4649
ahlhonduras@hotmail.com
ahlengua@hotmail.com
ISBN: 978-99926-820-1-2
9 789992 682012