Michael H.

Hart

100
postaci,
ktre miay
najwikszy
wpyw
na dzieje
ludzkoci

Z angielskiego przeoy
Piotr Amsterdamski

wiat Ksiki

Tytu oryginau
The 100 A Ranking of the Most Influential Persons in History
Projekt obwoluty, oprawy i stron tytuowych
Mieczysaw Bancerowski
Redakcja
Marek Gumkowski
Korekta
Marianna Filipkowska, Halina Ruszkiewicz, Ludwika Szumna
Copyright 1978, 1992 by Michael H. Hart
Published by arrangement with Card Publishing Group, Inc.
All Rights Reserved
Copyright for the Polish edition by wiat Ksiki, Warszawa 1995
Copyright for the Polish translation by Piotr Amsterdamski, Warszawa 1994
Pisownia nazwisk arabskich i chiskich wedug najnowszych zasad transkrypcji

wiat Ksiki, Warszawa 1996

Druk i oprawa: Drukarnia Naukowo-Techniczna, Warszawa
ISBN 83-7129-028-4
Nr 1090

Pamici mojego ojca,

bez ktrego zachty i inspiracji
ksika ta nigdy by nie powstaa

Chciabym wyrazi szczeglne podzikowanie dr. J. Richardowi Gottowi III

za liczne uwagi na temat znaczenia rozmaitych historycznych postaci.
Bardzo pomogy mi rwnie dyskusje z Harrisonem Rothem
i Donaldem Archerem.
Dzikuj serdecznie mojej matce i siostrze za to,
e zachcay mnie i wspieray podczas pracy.
Przede wszystkim jednak chciabym podzikowa mojej onie Sherry,
ktrej pomoc przy zbieraniu informacji
i pisaniu w wielkim stopniu przyczynia si
do powstania tej ksiki.

Wersja elektroniczna
0.9v

- w tej wersji brak rysunkw oraz fotografii, s one dostpne w wersji djvu
oraz papierowej
+ zawiera dodatkowo linki do wikipedii i linki wewntrzne
- numery stron w spisie ilustracji odnosz si do wersji djvu oraz papierowej

Ksika nie jest na licencji GPL. Przy cytowaniu i zamieszczaniu

informacji z tej ksiki w wikipedii/innych miejscach proszeni s pastwo o
podanie penego rda:
H a r t M i c h a e l - 1 0 0 p o s t a c i , kt r e mi a y n a j w i ks z y w p y w n a d z i e j e l u d z ko c i ,
w i a t K s i ki 1 9 9 5 ; I S B N 8 3 - 7 1 2 9 - 0 2 8 - 4

Spis treci
Spis treci.........................................................................................................................................5
Spis ilustracji..................................................................................................................................10
Przedmowa.....................................................................................................................................14
Przedmowa do II wydania amerykaskiego..................................................................................16
Wstp.............................................................................................................................................20
Tablica chronologiczna niektrych wanych.................................................................................23
Mahomet........................................................................................................................................24
Isaac Newton..................................................................................................................................27
Jezus Chrystus................................................................................................................................30
Budda.............................................................................................................................................33
Konfucjusz.....................................................................................................................................35
w. Pawe ......................................................................................................................................37
Cai Lun..........................................................................................................................................39
Johann Gutenberg..........................................................................................................................42
Krzysztof Kolumb..........................................................................................................................44
Albert Einstein...............................................................................................................................46
Ludwik Pasteur..............................................................................................................................49
Galileusz........................................................................................................................................51
Arystoteles.....................................................................................................................................54
Euklides.........................................................................................................................................56
Mojesz..........................................................................................................................................58
Karol Darwin.................................................................................................................................60
Shi Huangdi...................................................................................................................................63
Oktawian August...........................................................................................................................66
Mikoaj Kopernik...........................................................................................................................68
Antoine Laurent Lavoisier.............................................................................................................70
Konstantyn Wielki.........................................................................................................................72
James Watt.....................................................................................................................................74
Michael Faraday.............................................................................................................................76
James Clerk Maxwell.....................................................................................................................78
Marcin Luter..................................................................................................................................80
Jerzy Waszyngton..........................................................................................................................83
Karol Marks...................................................................................................................................85
Bracia Wright.................................................................................................................................88
Czyngis-chan.................................................................................................................................91
Adam Smith...................................................................................................................................93
William Szekspir............................................................................................................................95
John Dalton..................................................................................................................................103
Aleksander Wielki.......................................................................................................................105
Napoleon Bonaparte.....................................................................................................................108
Tomasz Edison.............................................................................................................................111
Antony van Leeuwenhoek...........................................................................................................113
William T.G. Morton...................................................................................................................115
Guglielmo Marconi......................................................................................................................118
Adolf Hitler..................................................................................................................................120
Platon...........................................................................................................................................123
Oliver Cromwell..........................................................................................................................125
Alexander Graham Bell...............................................................................................................128
Alexander Fleming......................................................................................................................130

John Locke...................................................................................................................................132
Ludwig van Beethoven................................................................................................................134
Werner Heisenberg......................................................................................................................136
Louis Daguerre............................................................................................................................138
Simn Bolvar..............................................................................................................................140
Kartezjusz....................................................................................................................................142
Micha Anio................................................................................................................................145
Papie Urban II............................................................................................................................146
Umar Ibn al-Chattab....................................................................................................................148
Asioka..........................................................................................................................................150
w. Augustyn...............................................................................................................................151
William Harvey............................................................................................................................153
Ernest Rutherford.........................................................................................................................155
Jan Kalwin...................................................................................................................................157
Gregor Mendel.............................................................................................................................160
Max Planck..................................................................................................................................162
Joseph Lister................................................................................................................................164
Nikolaus August Otto..................................................................................................................166
Francisco Pizarro.........................................................................................................................169
Hernando Corts..........................................................................................................................172
Tomasz Jefferson.........................................................................................................................175
Krlowa Izabela I.........................................................................................................................178
Jzef Stalin...................................................................................................................................181
Juliusz Cezar................................................................................................................................184
Wilhelm Zdobywca......................................................................................................................186
Zygmunt Freud............................................................................................................................189
Edward Jenner..............................................................................................................................191
Wilhelm Conrad Rntgen............................................................................................................193
Jan Sebastian Bach.......................................................................................................................195
Laozi............................................................................................................................................197
Wolter..........................................................................................................................................199
Johannes Kepler...........................................................................................................................202
Enrico Fermi................................................................................................................................204
Leonhard Euler............................................................................................................................206
Jean-Jacques Rousseau................................................................................................................208
Niccol Machiavelli.....................................................................................................................211
Thomas Malthus..........................................................................................................................214
John F. Kennedy..........................................................................................................................216
Gregory Pincus............................................................................................................................218
Mani.............................................................................................................................................221
Lenin............................................................................................................................................224
Sui Wen Di...................................................................................................................................227
Vasco da Gama............................................................................................................................229
Cyrus Wielki................................................................................................................................233
Piotr Wielki..................................................................................................................................236
Mao Zedong.................................................................................................................................239
Francis Bacon..............................................................................................................................241
Henry Ford...................................................................................................................................244
Mengzi.........................................................................................................................................246
Zaratustra.....................................................................................................................................248
Krlowa Elbieta I.......................................................................................................................250
Michai Gorbaczow......................................................................................................................253

Menes...........................................................................................................................................259
Karol Wielki................................................................................................................................261
Homer..........................................................................................................................................264
Justynian I....................................................................................................................................266
Mahawira.....................................................................................................................................268
Lista dodatkowa...........................................................................................................................270
Archimedes..................................................................................................................................272
Charles Babbage..........................................................................................................................273
Cheops.........................................................................................................................................274
Maria Skodowska-Curie.............................................................................................................275
Benjamin Franklin.......................................................................................................................276
Mohandas Gandhi........................................................................................................................277
Leonardo da Vinci........................................................................................................................278
Abraham Lincoln.........................................................................................................................279
Ferdynand Magellan....................................................................................................................280
w. Tomasz z Akwinu.................................................................................................................280
Uwagi kocowe...........................................................................................................................281
Skd pochodzili bohaterowie ksiki?.........................................................................................282
Kiedy yli bohaterowie ksiki?..................................................................................................283
Czym si zajmowali bohaterowie ksiki?..................................................................................283

Spis ilustracji
Mekka, wite miasto islamu; czarny budynek w rodku to Kaaba, sanktuarium, w ktrym mieci si
Czarny Kamie 31
Wojownicy muzumascy w okresie podbojw Mahometa, dokonywanych w imi Allaha 33
Isaac Newton 36
Newton rozszczepia promie wiata 39
Jezus Chrystus 41
Budda 44
Dzwonnica japoskiej wityni buddyjskiej 45
Konfucjusz.48
Legendarne spotkanie Konfucjusza z Laozi 49
w. Pawe 51
Micha Anio, fragment fresku Nawrcenie w. Pawa w Watykanie 53
Pielgrzymi chrzecijascy idcy w procesji Via Dolorosa w Jerozolimie w dzie Wielkiego Pitku 54
Pokrojony bambus myje si i moczy w basenie 55
Przygotowanie masy papierniczej 56
Formowanie arkusza papieru 56
Prasowanie arkuszy papieru 57
Suszenie arkuszy papieru 57
Johann Gutenberg 59
Gutenberg sprawdza z przyjacimi pierwsz stron druku 60
Strona z oryginau Biblii Gutenberga 61
Krzysztof Kolumb 63
Vclav Broik, Kolumb przed Izabel 64
John Vanderlyn, Zejcie Kolumba na ld 65
Nina, Pinta i Santa Maria egluj do Nowego wiata 66
Albert Einstein 67
Einstein omawia swoje teorie 70
Ludwik Pasteur 72
Pasteur w swoim laboratorium 73
Galileusz 75
Ilustracja prawa Galileusza dotyczcego dziaania dwigni, z jego podrcznika fizyki Dialogi i dowodzenia matematyczne 76
Teleskop Galileusza 76
Krzywa Wiea w Pizie, z ktrej szczytu Galileusz mia rzekomo demonstrowa prawo spadania cia 77
Arystoteles 79
Rafael, portret Arystotelesa, fragment obrazu Szkoa ateska 80
Arystoteles i jego ucze Aleksander 81
Euklides 83
Wykres do twierdzenia z geometrii Euklidesowej 85
Micha Anio, Mojesz 86
Karol Darwin 88
Wielki Mur Chiski 91
Oktawian August 95
Posg cesarza Augusta w Watykanie 97
Mikoaj Kopernik 99
Antoine Laurent Lavoisier 101
Lavoisier w swoim laboratorium w Royal Arsenal 103

Konstantyn Wielki 104

Konstantyn pokonuje lwa - fragment gobelinu powiconego Konstantynowi, wedug projektu Pietra da
Cortony 105
James Watt 107
Watt jako chopiec obserwuje skraplanie pary wodnej 108
Silnik parowy Watta o dziaaniu dwustronnym z 1769 r. 109
Michael Faraday 110
James Clerk Maxwell 112
Rwnania Maxwella s podstawowymi prawami elektrycznoci i magnetyzmu 113
Marcin Luter 115
Luter przybija dziewidziesit pi tez na drzwiach kocioa w Wittenberdze 116
E. Delperee, Luter przed sejmem wormackim 117
Jerzy Waszyngton 119
Karol Marks 121
W szkole kadr w Beijing (Pekin) obywatele chiscy suchaj wykadu z marksizmu 123
Orville i Wilbur Wrightowie 125
Pierwszy dwupatowiec braci Wright 127
Czyngis-chan 129
Adam Smith 131
Pens szkocki powicony pamici Smitha 133
Portret Edwarda de Vere'a (przypisywany Marcusowi Gheeraedtsowi) 134
List pisany (po francusku) przez trzynastoletniego Edwarda de Vere'a 141
John Dalton 146
Tablica ciarw atomowych uoona przez Daltona 147
Aleksander Wielki 149
Aleksander na koniu, szczeg z mozaiki Bitwa Aleksandra wykonanej w Pompejach z II w. p.n.e. 151
Napoleon Bonaparte 53
Napoleon podczas bitwy pod Waterloo 155
Tomasz Edison 158
Edison w swoim laboratorium w Memo Park 159
Antony van Leeuwenhoek 161
William T.G. Morton 163
Guglielmo Marconi 166
Marconi w swoim pywajcym laboratorium na jachcie Elettra 167
Adolf Hitler 168
Scena z Buchenwaldu 169
Bojwki faszystowskie, 1933 r. 171
Platon 173
Oliver Cromwell 176
Cromwell odmawia przyjcia korony Anglii 177
Alexander Graham Bell 180
Alexander Fleming 182
John Locke 184
Ludwig van Beethoven 187
Werner Heisenberg 189
Louis Daguerre 191
Simn Bolvar 193
Kartezjusz (Ren Descartes) 196
Micha Anio 200
Pieta, Watykan 201
Bg oddziela wody od ziemi - scena ze sklepienia Kaplicy Sykstyskiej 202
Papie Urban II wzywa krzyowcw do odzyskania Ziemi witej 203

Meczet w Kairze nazwany imieniem Umara Ibn al-Chattaba 206

Asioka pisa edykty na kamiennych supach; na ilustracji sup w Lauriya-Nandangarh 208
Augustyn dyskutuje z manichejczykami 210
Augustyn dyktuje skrybie 212
William Harvey 213
Harvey wyjania swoje koncepcje Karolowi I 214
Ernest Rutherford 216
Jan Kalwin 219
Pomnik ku czci reformacji, Genewa 221
Gregor Mendel 222
Max Planck 225
Joseph Lister 227
Nikolaus August Otto 229
Silnik Otta wykorzystali pionierzy przemysu samochodowego: Gottlieb Daimler i Karl Benz 231
Benzynowy powozik, egzemplarz oryginalny 231
Francisco Pizarro 233
Pizarro na audiencji u Karola V przed wyruszeniem do Peru 235
Hernando Corts 238
Spotkanie Cortsa i Montezumy 241
Tomasz Jefferson 242
Dom Jeffersona w Charlottesville w Wirginii - w historycznym Monticello - zosta zbudowany wedug
jego wasnego projektu 245
Krlowa Izabela I 247
Jzef Stalin 251
Juliusz Cezar 255
Idy marcowe; zabjstwo Juliusza Cezara 256
Wilhelm Zdobywca 258
Wilhelm Zdobywca podczas bitwy pod Hastings 261
Zygmunt Freud 262
Edward Jenner 264
Jenner przeprowadza pierwsze szczepienie 265
Wilhelm Conrad Rntgen 267
Jan Sebastian Bach 269
Laozi 272
Rodzina taoistyczna skada ofiar podczas peni ksiyca przed zrwnaniem dnia z noc 274
Wolter 275
Pogrzeb Woltera 278
Johannes Kepler 279
Enrico Fermi 282
Leonhard Euler 285
Jean-Jacques Rousseau 288
Niccol Machiavelli 291
Thomas Malthus 294
John F. Kennedy 297
20 lipca 1969 r. astronauta z Apolla 11 pozostawi na Ksiycu ten odcisk stopy, speniajc zobowizanie Kennedy'ego z maja 1961 r., zgodnie z ktrym statek kosmiczny z zaog mia wyldowa na
Ksiycu przed upywem tego dziesiciolecia 298
Gregory Pincus 300
Mozaika perska przedstawiajca manichejskich wybranych 303
Lenin 306
Drzeworyt Lenina z czerwonogwardzistami. Pod spodem napis: Stoimy na stray wolnoci 308
Sui Wen Di 310

Vasco da Gama 312

Cyrus Wielki 316
Piotr Wielki 319
Mao Zedong 323
Obywatele chiscy wituj osiemnast rocznic przejcia przez Mao Zedonga wadzy w Chinach 324
Przewodniczcy Mao uczestniczy w uroczystoci szkolnej 326
Franciszek Bacon ....... [...] ludzie, co nie maj przyjaci, ktrym mogliby otworzy swoje wntrze,
poeraj wasne serca [...] Franciszek Bacon, O przyjani (tum. Czesaw Znamierowski) 327
Henry Ford 331
Synny model T Forda 332
Mengzi 334
Zaratustra 336
witynia ognia naleca do parsw w Bombaju 337
Krlowa Elbieta I 339
Zwycistwo nad hiszpask Armad (1588 r.) za rzdw Elbiety I byo pocztkiem panowania Anglii na
morzach 341
Michai Gorbaczow 344
Gorbaczow i Reagan podpisuj porozumienie o redukcji zbroje w czasie spotkania na szczycie w
Waszyngtonie (8 grudnia 1987 r.) 374
Michai Gorbaczow z on Rais zwiedzaj Ryg w 1987 r. 351
Hebanowa tabliczka z czasw I dynastii, jeden z najwczeniejszych znanych przykadw hieroglifw, w
lewym grnym rogu wida rysunek jastrzbia krla Menesa 354
Karol Wielki 356
Traktat z Verdun wytyczy granice obecnej Francji i Niemiec 359
Homer 361
John Flaxman, ilustracja do Iliady Homera przedstawiajca pogrzeb Hektora 362
Justynian I 354
Mozaika bizantyjska w kociele San Vitale w Rawennie przedstawiajca cesarza Justyniana 365
Mahawira 367

Przedmowa
Napisanie ksiki takiej jak ta - oprcz erudycji i opanowania wielkiej iloci najrozmaitszych
informacji - zakada dwa etapy rozstrzygajce o jej zawartoci. Chcc sporzdzi list najbardziej
wpywowych postaci w dziejach, trzeba cierpliwie i starannie bada histori, poznawa osoby i
wydarzenia oraz dokona wyboru tych, ktre szczeglnie si wyrniaj. Ta trudna selekcja oznacza
upamitnienie jednych i pominicie innych. Taka jednak w gruncie rzeczy jest natura mylenia
historycznego i historii. Eksponujc pewne osoby i epizody, historia czyni to zawsze czyim kosztem.
Etap drugi, dla zawartoci ksiki troch mniej wany, ale wywoujcy wicej emocji, polega na
uszeregowaniu wybranych postaci w okrelonej kolejnoci. Jest to zadanie tym bardziej zoone i kopotliwe, gdy prezentowane osoby wywodz si z rnych epok i okresw historycznych oraz rejonw
geograficznych, a take reprezentuj najrniejsze dziedziny ludzkiej aktywnoci - od sztuki i nauki
poczynajc, a na filozofii i religii koczc.
Rezultaty decydowania w tak delikatnej materii znaj wszyscy, ktrzy kiedykolwiek podjli prb
samodzielnego wgldu w przeszo. Kady, kto pasjonuje si histori, kreuje wasnych bohaterw. Ich
lista nie pokrywa si z adn, ktr by zestawi kto inny. Nic w tym dziwnego. W refleksji historycznej i
pisaniu historii stale dochodz do gosu dwa czynniki. Jeden to fakty, czyli rzeczywiste wydarzenia.
Drugi to wartoci, czyli indywidualne - bardzo osobiste i wielce zrnicowane - zapatrywania na wiat i
ludzi. Fakty istniej niezalenie od nas, wartoci nosimy niejako w sobie. Wybierajc jedne postacie i
stawiajc je wyej lub niej od innych, nie tylko pozwalamy przemwi faktom, ale dokonujemy rwnie
wartociowania. Takie podejcie odkrywa stopie rozeznania w minionych epokach i wydarzeniach oraz
znajomoci osb, lecz ujawnia take co z nas, pokazuje, kim jestemy. Jest tak dlatego, e na og kady,
kto siga w przeszo, czyni to w celu peniejszego zrozumienia teraniejszoci i skuteczniejszego
oddziaywania na przyszo. Ta caociowa wizja, obejmujca wszystkie wymiary dziejw, dochodzi
wyranie do gosu rwnie w tej ksice.
Wybory, jakich dokona Michael H. Hart, odzwierciedlaj przede wszystkim perspektyw
amerykask. W Europie, zwaszcza w naszej jej czci, wywouje to zrozumiae kontrowersje i zarzuty o
uproszczenia i jednostronno. Ksika tego rodzaju napisana przez kogo yjcego w Polsce lub blisko
nas w Ameryce zapewne wywoaaby takie same sprzeciwy i opory. Jest to zjawisko naturalne i dobrze
ilustruje lokalne patriotyzmy, nawet jeli maj one ogromny zasig terytorialny. Z polskiej i wschodnioeuropejskiej perspektywy wrd postaci wprowadzonych do niniejszego wydania (m.in. Michai
Gorbaczow) na pewno powinien znale si Jan Pawe II. W USA jest to, by moe, mniej oczywiste.
Tego typu rnic w zapatrywaniach i ocenach jest znacznie wicej.
Decydujc si na wielostronny bilans osigni pojedynczych osb, ktre wywary najwikszy
wpyw na bieg dziejw, autor nie mg unikn elementw wartociowania o profilu teologicznym.
Zaskakuje umieszczenie Jezusa Chrystusa za Mahometem, a nawet za Newtonem. Wprawdzie autor
kilkakrotnie wyjania powody przyjtego w ksice uszeregowania swoich bohaterw, co wiadczy, e
powanie liczy si z wtpliwociami, jakie ono wywoa, ale nie wydaje si, by jego argumenty brzmiay
przekonujco. Na przykad teza, e w. Pawe dokona ubstwienia Jezusa, stajc si zaoycielem
chrzecijastwa w stopniu nie mniejszym anieli Jezus, jest nie do przyjcia ze wzgldu na wiadomo,
jak Jezus - zgodnie ze wiadectwami ewangelistw - mia o sobie. Podobne zastrzeenia czy uwagi
mona by mnoy. Czytelnicy zatem powinni z przymrueniem oka traktowa proponowany im ranking
popularnoci. Autor susznie zaznacza, e jego oceny nie s niezmienne ani ostateczne oraz e kady ma
pene prawo do formuowania i zgaszania wasnych propozycji i opinii. Utrwalenie w ksice pogldw
autora nie oznacza ich petryfikacji. Raczej proponuje on pasjonujc przygod duchow i intelektualn,
starajc si o wzbudzenie zainteresowania przeszoci i krytyczny jej osd. Ksika jest przeznaczona
dla ludzi ciekawych wiata i dnych wiedzy. Jej zalet jest to, i przyblia postacie godne zapamitania
oraz - z czym rzadziej mamy do czynienia - pokazuje ich oddziaywanie, rzeczywisty wpyw na losy i
wiatopogld nastpnych pokole, a po nasze czasy. Dziki temu uzyskujemy moliwo wyjcia poza

ramy, w jakich toczy si nasze ycie, i zetknicia si z nie znanymi nam bd mao znanymi, lecz
wybitnymi postaciami innych rejonw wiata. Skoro to prawda, e historia est magistra vitae, to
historia przedstawiona w taki sposb, uwraliwiajca rwnie na inne anieli nasz krgi kultury i
duchowoci oraz skaniajca do samodzielnych przemyle i ocen, jest z pewnoci nauczycielk, ktra
liczy na dojrzao tych, co wiedzc duo, chc pozna i nauczy si jeszcze wicej.
Ks. Waldemar Chrostowski

Przedmowa do II wydania
amerykaskiego
Pierwsze wydanie tej ksiki ukazao si dwanacie lat temu, ale mimo to nadal cieszy si ona
powodzeniem. Zostaa take przetumaczona na inne jzyki. Skoro tak, to czy potrzebne jest kolejne,
uaktualnione wydanie?
Jednym z powodw, ktry skania mnie do przeprowadzenia korekt, jest fakt, e historia nie
zatrzymaa si na roku 1978, w ktrym ksika ta zostaa napisana. Wrcz przeciwnie, od tamtego czasu
wydarzyo si bardzo wiele, w tym rwnie rzeczy zupenie nieoczekiwanych; pojawiy si te zupenie
nowe postacie historyczne. Poza tym wiat si zmieni i gdyby nawet dwanacie lat temu moja znajomo
historii bya doskonaa, to i tak w wietle zmian, jakie zaszy, pewne sprawy wymagayby uaktualnienia.
Oczywicie, w 1978 r. moja znajomo przeszoci nie bya wcale doskonaa. W nastpnych latach
pogbiem (tak przynajmniej mam nadziej) swoj wiedz dziki wasnym badaniom, wiele day mi
rwnie uwagi czytelnikw. Pisali oni w listach o przeoczonych przeze mnie faktach historycznych,
przedstawiali rwnie nowe i czsto lepsze interpretacje tych faktw, ktre byy mi ju znane. To samo
dotyczy uwag zgaszanych przez suchaczy w czasie dyskusji radiowej, do ktrej mnie zaproszono.
Drugim powodem uzasadniajcym celowo nowego wydania ksiki bya zatem potrzeba dokonania
korekty pewnych niedocigni, jakie znalazy si w pierwszej edycji.
Jednym z najtrudniejszych (i najbardziej interesujcych) zada zwizanych z pisaniem tej ksiki
bya ocena znaczenia rozmaitych przywdcw politycznych. Wszyscy mamy skonno do przeceniania
znaczenia osb stojcych obecnie na czele pastw; wydaj si nam stworzone na miar olbrzymw,
natomiast mowie stanu yjcy par wiekw temu - ktrych znaczenie wydawao si ich wspczesnym
rwnie niezwykle wielkie - dzi s niemal zupenie zapomniani.
Znacznie atwiej jest oceni przywdcw z okresu staroytnoci. Znamy skutki - lub przynajmniej
nastpstwa - ich dziaalnoci i moemy wykorzysta te informacje do oceny znaczenia danej osoby.
Ocena znaczenia wspczesnego polityka jest duo trudniejsza. Bez wzgldu na to, jak potny nam si
teraz wydaje, a take niezalenie od tego, jak nowatorskie s jego poczynania, naprawd trudno
przewidzie, jak dugo trwa bd jego wpywy.
Doskonaym tego przykadem jest pozycja (20) Mao Tse-tunga (Mao Zedonga wedug obecnej
pisowni) w pierwszym wydaniu tej ksiki. Ksik pisaem tu po mierci Mao, kiedy wspomnienia o
jego osigniciach wci jeszcze byy ywe. Oczywicie, zdawaem sobie wwczas spraw z tego, e
znaczenie Mao bdzie male z biegiem lat, ale zupenie nie doceniem rozmiarw i szybkoci tego
procesu. W cigu paru lat po mierci Mao reformy wprowadzone przez jego nastpc (Deng Xiaopinga)
w zasadniczy sposb zmieniy wiele zasad polityki Mao, nawet tych, do ktrych przywizywa
najwiksz wag. Jeeli Deng rezygnuje z tak duej i istotnej czci programu Mao, to jest oczywiste, e
w pierwszym wydaniu ksiki przeceniem historyczne znaczenie Mao.
Jednake obecna edycja tej ksiki nie ma na celu jedynie zmiany pozycji poszczeglnych osb;
oprcz zmniejszania si wpywu Mao miniona dekada obfitowaa w znacznie wicej wydarze. W
okresie pracy nad pierwszym wydaniem wygldao na to, i ruch komunistyczny jest tak silnie zakorzeniony w wielu krajach - co wydawao mi si okropne - i tak umiejtnie i bezlitonie dziery wadz, e
moe przetrwa cae lata, a niewykluczone, e uda mu si nawet zatriumfowa nad Zachodem, ktry jest
co prawda bardziej ludzki, ale mniej zdeterminowany.
Gdyby tak si stao, oznaczaoby to, e twrcy ruchu i ustroju komunistycznego (Marks, Lenin,
Stalin) wywarli niezwykle wielki wpyw na histori. Wydarzenia ostatnich paru lat wykazay jednak, e
ustrj komunistyczny nie jest wcale ani tak silny, ani tak mocno zakorzeniony, jak si tego obawiaem.
Niewtpliwie upadek marksizmu jest najwaniejszym wydarzeniem minionej dekady.
Zaamao si cae imperium sowieckie w Europie Wschodniej, a wyzwolone kraje odrzuciy ustrj
komunistyczny. Rne inne kraje (takie jak na przykad Etiopia i Mongolia), ktre kiedy byy

uzalenione od Zwizku Radzieckiego, rwnie odrzuciy marksizm. Sam Zwizek Radziecki rozpad
si, a na jego miejsce powstao pitnacie niezalenych republik, z ktrych adna nie zachowaa ustroju
marksistowsko-leninowskiego.
W wiecie nadal jeszcze istnieje kilka pastw komunistycznych: Wietnam, Korea Pnocna, Kuba,
Laos i Chiska Republika Ludowa. Wszystkie one s gospodarczo sabe, wydaje si take, i w adnym z
nich ustrj komunistyczny nie stoi na zbyt pewnym gruncie. Jakkolwiek przeszo miliard ludzi yje
jeszcze pod rzdami komunistycznej tyranii i chocia teoretycznie powrt marksizmu wci jest
moliwy, nikogo to nie zaskoczy, jeeli za dziesi czy dwadziecia lat nigdzie w wiecie nie znajdzie si
ju adnego rzdu komunistycznego!
Wynika z tego, e twrcy komunizmu mieli duo mniejsze znaczenie, ni pierwotnie
przypuszczaem. Sugeruje to rwnie, e rozmaici ludzie, ktrych pogldy szczeglnie ostro rniy si
od idei komunistycznych, tacy jak na przykad Tomasz Jefferson i Adam Smith, wywarli prawdopodobnie wikszy historyczny wpyw ni ten, jaki im przypisaem w pierwszym wydaniu ksiki.
Nasuwa to rwnie myl, e na list najbardziej wpywowych osb naleaoby wpisa nowe
nazwiska. W czasie ostatnich doniosych lat (1985-1991) przywdc Zwizku Radzieckiego by Michai
Gorbaczow. Jego polityka i dziaalno - a take brak dziaa w krytycznych chwilach! - przyczyniy si
w duym stopniu do zakoczenia zimnej wojny, upadku komunizmu i rozpadu Zwizku Radzieckiego. W
zwizku z tym, e wydarzenia te miay niezwyk wag, w tym wydaniu ksiki Gorbaczow znalaz si
wrd 100 najbardziej wpywowych osb. Zajmuje pozycj 95, nieco nisz anieli Lenin, ale znacznie
wysz ni wikszo przywdcw politycznych synnych w przeszoci. Inn zmian, ktra
prawdopodobnie wywoa wiele kontrowersji, jest wczenie Edwarda de Vere'a jako rzeczywistego Williama Szekspira, zamiast czowieka ze Stratfordu nad rzek Avon, ktrego wikszo ortodoksyjnych
podrcznikw uznaje za Szekspira. Wprowadziem t zmian z duym wahaniem. Oznacza ona
przyznanie si do popenienia powanego bdu w pierwszym wydaniu tej ksiki: nie sprawdziwszy
naleycie faktw, po prostu na zasadzie owczego pdu przyjem, e to czowiek ze Stratfordu by owym
wielkim dramaturgiem. W cigu minionych lat zbadaem dokadnie argumenty za i przeciw i doszedem
do wniosku, e dowody przemawiaj zdecydowanie przeciwko czowiekowi ze Stratfordu, a na korzy
Edwarda de Vere'a.
auj, e brak miejsca nie pozwala na przytoczenie wszystkich argumentw, ktre wskazuj, e to
Edward de Vere, a nie czowiek ze Stratfordu jest Szekspirem. Mam nadziej, e fakty, ktre przedstawiem w tekcie, s dla wikszoci czytelnikw w wystarczajcym stopniu przekonujce. Peniejsze,
bardziej szczegowe ich omwienie zainteresowany odbiorca moe znale w doskonaej ksice
Charltona Ogburna Mysterious William Shakespeare, ktra chyba ostatecznie rozstrzyga t interesujc
kwesti.
Oprcz Gorbaczowa do obecnego zrewidowanego wydania wprowadzono jeszcze dwie inne osoby,
ktrych nie byo w pierwszym wydaniu: Ernesta Rutherforda i Henry'ego Forda. Rutherford jest jednym z
najznakomitszych uczonych XX w. Nie rozumiem, jak do tego doszo, e pominem go w pierwszym
wydaniu, faktem jest, e paru naukowcw wyrazio zdziwienie z tego powodu. Przegldajc jego
osignicia doszedem do wniosku, e wkad Rutherforda do nowoczesnej fizyki atomowej jest wikszy
ni Nielsa Bohra (ktry zajmowa pozycj 100 w pierwszym wydaniu), a jego udzia w badaniach nad
promieniotwrczoci jest bardziej doniosy ni Bccqucrela (zajmujcego poprzednio pozycj 58).
W pierwszym wydaniu Henry Ford znalaz si na licie dodatkowej. Wielu czytelnikw stwierdzio
jednake, i nie doceniem jego znaczenia, i przedstawio powody, dla ktrych Ford powinien si znale
w gronie pierwszych stu osb. Rozpatrzyem jeszcze raz zasugi Forda i doszedem do wniosku, e
krytyka bya suszna, w zwizku z tym wprowadziem odpowiedni korekt do drugiego wydania.
Nie naley jednak wnosi, e wprowadzone zmiany s prostym nastpstwem krytycznych gosw.
To nie liczba listw z pretensjami skonia mnie do zmiany zdania odnonie do Forda - w rzeczywistoci
zgoszono nawet wicej zastrzee w sprawie paru innych zagadnie - ale fakt, e ich autorzy mieli
suszno. Kolejno osb na tej licie, uoonej lepiej czy gorzej, wynika z moich wasnych opinii, nie
stanowi ustpstwa na rzecz czytelnikw lub ekspertw. Wprowadzenie trzech dodatkowych osb
(Gorbaczowa, Rutherforda i Forda) do grona stu najwaniejszych ludzi w historii, wymagao usunicia z
niego trzech innych, ktre zostay do niego zaliczone w pierwszym wydaniu ksiki. Tych trzech usuni-

tych to Niels Bohr, Pablo Picasso i Antoine Henri Becquerel. Nie znaczy to wcale, e uwaam ich za
ludzi mao wanych. Przeciwnie, wszyscy trzej - jak wikszo wymienionych na licie dodatkowej i jak
wielu i wiele innych mczyzn i kobiet, ktrych nie mogem wymieni z braku miejsca - byli
utalentowanymi ludmi i wspuczestniczyli w tworzeniu tego fascynujcego wiata, w ktrym yjemy.

Michael H. Hart
Stycze 1992

Widzimy zatem, jak dalece trwalsze s pomniki umysu i wiedzy od pomnikw wzniesionych moc wadzy
lub bdcych dzieem rk. Bo czy wiersze Homera nie trwaj dwadziecia pi wiekw albo duej bez
straty sylaby lub litery, podczas gdy w tym czasie niezliczone paace, witynie, zamki, miasta zniszczay i
zostay zburzone?
Francis Bacon O dostojestwie i postpach nauk (1605)

Wstp
W swojej ksice Listy o Anglikach Wolter wspomina, e w czasie pobytu w Anglii w 1726 r. by
przypadkowym wiadkiem dyskusji paru uczonych, ktrzy zastanawiali si, kto by waniejszy - Cezar,
Aleksander, Timur czy Cromwell? Jeden z mwcw utrzymywa, e najwybitniejszym czowiekiem by
niewtpliwie sir Isaac Newton. Wolter zgodzi si z tym sdem: Temu wic, kto opanowa umysy
dziki sile prawdy, a nie temu, kto gwatem bierze ludzi w niewol [...] naley si nasza atencja 1. Bez
wzgldu na to, czy Wolter by przekonany, e sir Isaac Newton by najwikszym czowiekiem w historii,
czy te po prostu chcia t myl wykorzysta jako filozoficzn puent, owa anegdota nasuwa interesujce
pytanie: kto z miliardw ludzi yjcych na naszym globie wywar najwikszy wpyw na dzieje?
W ksice tej przedstawiem moj wasn odpowied na to pytanie: list 100 osb, ktre, moim
zdaniem, najbardziej wpyny na bieg historii. Chciabym z caym naciskiem podkreli, e jest to lista
ludzi, ktrzy mieli najwikszy wpyw, nie jest to jednak lista ludzi najwspanialszych. Na przykad w
ksice tej znalazo si miejsce dla niezwykle wpywowego, zego i bezlitosnego czowieka, jakim by
Stalin, nie figuruje w niej natomiast mogca niemal uchodzi za wit Matka Cabrini. Ksika ta
powicona jest wycznie odpowiedzi na pytanie, kto naley do grona 100 osb, ktre wywary
najwikszy wpyw na histori i ksztat naszego wiata. Uszeregowaem tych 100 osb w kolejnoci ich
znaczenia; to znaczy wedug ich wpywu na dzieje lub ycie codzienne ludzkoci. Grupa tak
wyjtkowych ludzi, szlachetnych lub niegodziwych, synnych lub mao znanych, byskotliwych lub
skromnych, musi budzi zainteresowanie; s to ludzie, ktrzy wpynli na nasz sposb ycia i
uksztatowali nasz wiat.
Przed przystpieniem do sporzdzania listy naleao ustali podstawowe zasady wyboru: kto i
dlaczego na zasuguje. Jako pierwsz zasad przyjem, e musi to by osoba rzeczywicie istniejca.
Zasada ta jest niekiedy trudna do przestrzegania; na przykad: czy chiski mdrzec Laozi (Lao-cy) istnia
naprawd, czy te by tylko postaci legendarn? A co z Homerem? A co z Ezopem, hipotetycznym
autorem Bajek Ezopa? W takich wypadkach, kiedy informacje nie s pewne, musiaem zda si na
przypuszczenia - mam nadziej, e uzasadnione - oparte na dostpnych informacjach.
Odrzucone zostay rwnie osoby anonimowe. Oczywicie, e osoba, ktra wynalaza koo - o ile w
ogle dokonaa tego jaka jedna osoba - odegraa ogromn rol w historii, by moe wiksz ni
ktokolwiek inny wymieniony w tej ksice. Jednake, zgodnie z ustalonymi przeze mnie zasadami, osoba
ta, a take wynalazca pisma i wszyscy inni anonimowi dobroczycy ludzkoci nie zostali uwzgldnieni w
moich rozwaaniach.
Ukadajc t list nie mogem ograniczy si tylko do wyboru najsynniejszych lub najbardziej
powaanych ludzi w historii. Posiadanie sawy, talentu czy szlachetnego charakteru nie jest rwnowane
z wywieraniem wpywu. Z tej wanie przyczyny na licie nie znaleli si: Benjamin Franklin, Martin
Luther King Jr., Babe Ruth, a nawet Leonardo da Vinci. Niektrzy z nich trafili na list dodatkow,
przedstawion po omwieniu pierwszych stu osb. Z drugiej jednak strony nie zawsze wywierany wpyw
jest wpywem dobroczynnym; taki geniusz za jak Hitler odpowiada kryteriom pozwalajcym umieci
go na gwnej licie. Poniewa o wyborze decyduje znaczenie danej osoby, jej wpyw powinien obejmowa due obszary wiata. Dlatego pominito wielu wybitnych mw stanu, ktrych wpywy miay
zasig lokalny. Jednake istotne oddziaywanie na kraj o duym znaczeniu odpowiada mniej istotnemu,
ale wywieranemu na cay nasz glob; std Piotr Wielki, car rosyjski, figuruje na licie, chocia wpyn on
gwnie na losy swego kraju.
Nie ograniczyem si tylko do osb, ktre oddziaay na obecn sytuacj ludzkoci, uwzgldniem
rwnie wypadki wpywania na poprzednie pokolenia. A wpywanie na przyszo? Ustalajc kolejno
osb na mojej licie, uwzgldniaem wpyw, jaki ich dziaania maj szans wywrze na przysze
generacje lub na wydarzenia, ktre mog w przyszoci nastpi. Oczywicie, nasza wiedza na temat
przyszoci jest nader ograniczona, w zwizku z tym tego rodzaju wpywy mogem oceni tylko
1 Tum. J. Rogoziski.

szacunkowo. Mimo to mona chyba bez obawy popenienia wielkiego bdu przewidzie, e na przykad
za 500 lat elektryczno bdzie miaa nadal due znaczenie, a zatem osignicia takich uczonych, jak
Faraday i Maxwell, bd w dalekiej przyszoci nadal wpywa na codzienne ycie naszych potomkw.
Du wag dla ustalenia pozycji danej osoby na licie miao znaczenie zdarze historycznych, w ktrych
ona uczestniczya. Oglnie biorc, istotne wydarzenia historyczne nigdy nie wynikaj z dziaa jednego
czowieka. Poniewa w tej ksice interesuje mnie jednak wpyw pojedynczej, okrelonej osoby, dlatego
prbowaem przypisa zasugi za dane osignicie kademu uczestnikowi proporcjonalnie do jego
udziau. Nasi bohaterowie nie s zatem ustawieni na licie odpowiednio do wagi wydarzenia czy
znaczenia ruchu, z ktrym byli zwizani. Niekiedy osoba, ktra niemal samodzielnie doprowadzia do
jakiego istotnego wydarzenia lub powoaa do ycia jaki wany ruch spoeczny, jest uszeregowana
wyej ni inna, ktra braa udzia w ruchu o wikszym znaczeniu, ale odegraa w nim mniej istotn rol.
Uderzajcym przykadem jest umieszczenie Mahometa wyej ni Jezusa, a to gwnie dlatego, i
uwaam, e Mahomet wywar wikszy osobisty wpyw na powstanie islamu ni Jezus na powstanie
chrzecijastwa. Oczywicie, wcale to nie znaczy, abym uwaa Mahometa za bardziej znaczc posta
ni Jezus.
Byy liczne wane wydarzenia, w ktrych brao udzia wiele osb, ale adna z nich nie odegraa w
tych zdarzeniach decydujcej roli. Doskonaym przykadem jest wynalezienie prochu i broni palnej; inne
przykady - to ruch na rzecz rwnouprawnienia kobiet lub powstanie i rozwj hinduizmu. Chocia kade
z tych wydarze ma ogromn wag. maj one tak wielu wsptwrcw, e aden z nich oddzielnie nie
kwalifikuje si do umieszczenia na naszej licie.
Czy nie byoby zatem wskazane wybranie jednego reprezentanta kadego z tych wydarze i
przyznanie tej osobie caej zasugi? Sdz, e nie byoby to suszne. Gdyby przyj taki sposb
postpowania, indyjski filozof Siankara pojawiby si na szczycie listy jako reprezentant hinduizmu.
Jednake Siankara ani nie cieszy si nadzwyczajn saw - poza Indiami jest waciwie nie znany - ani
te jego wpyw nie by zbyt wielki. Podobnie uznabym za bezzasadne umieszczenie Richarda Gatlinga,
wynalazc pierwszego modelu broni maszynowej, wyej ni Alberta Einsteina tylko dlatego, e rozwj
broni palnej mia wiksze znaczenie ni sformuowanie teorii wzgldnoci. We wszystkich takich
przypadkach postanowiem nie poszukiwa pierwszego wrd rwnych. Kady bohater tej ksiki
zosta wybrany na podstawie jego rzeczywistego znaczenia, a nie jako reprezentant wanego cigu
zdarze.
W wypadkach, gdy jako efekt cisej wsppracy dwch osb powstao co, co w istocie jest ich
wsplnym dzieem, przyjem inn zasad. Na przykad Orville i Wilbur Wrightowie tak cile ze sob
wsppracowali przy budowie samolotu, e waciwie nie mona oceni, co jest czyim wkadem. W
takim wypadku nie miaaby sensu prba ustalenia, jaki by proporcjonalny udzia kadego z nich, by
kademu przypisa odpowiednie, oddzielne miejsce na licie. Zamiast tego umieciem ich na jednym,
wsplnym miejscu.
Podobnie jak bracia Wright rwnie Karol Marks i Fryderyk Engels znaleli si w jednym hale. W
tytule figuruje tylko nazwisko Marksa, uwaam bowiem, e z nich dwch Marks mia wiksze znaczenie.
W ten sam sposb potraktowaem kilka innych wsppracujcych ze sob osb. Chciabym podkreli, e
ta zasada nie odnosi si do postaci, ktre wprawdzie pracoway w tej samej dziedzinie, ale nie nawizay
cisej wsppracy. Jest jeszcze jeden czynnik, ktry, jak mi sugerowano, powinien by uwzgldniony
przy ustalaniu pozycji danej osoby. Oceniajc z dzisiejszej perspektywy, mona by powiedzie, e gdyby
Guglielmo Marconi nie wynalaz radia, to w cigu paru lat zrobiby to kto inny. Wydaje si te prawdopodobne, e nawet gdyby Hernando Corts w ogle nie istnia, to i tak Hiszpania dokonaaby podboju
Meksyku, a teoria ewolucji zostaaby sformuowana nawet bez Darwina. Jednake byy to osignicia
wanie Marconiego, Cortsa i Darwina i dlatego to oni figuruj na licie - w zwizku z tym, czego
dokonali. Odrzuciem wszystkie argumenty goszce, e nastpioby to tak czy inaczej. Z drugiej
jednak strony dzieem paru wyjtkowych osb s wydarzenia lub osignicia, do ktrych bez tych osb
mogoby nigdy nic doj. Oceniajc te postaci, skadajce si na grup kompletnie rnicych si midzy
sob ludzi, wrd ktrych znajduj si Czyngis-chan, Beethoven. Mahomet i Wilhelm Zdobywca przypisaem ich dokonaniom wiksz wag, poniewa byy to rzeczywicie ich osobiste osignicia w
najgbszym sensie tego sowa. Z dziesitkw miliardw ludzi. ktrzy yli na Ziemi, mniej ni jedna

osoba na milion znalaza si w jakim duym sowniku biograficznym. Z okoo dwudziestu tysicy ludzi,
ktrych zasugi uznano za godne wzmianki w biograficznych sownikach, tylko okoo p procenta
znalazo si w tej ksice. Sdz zatem, ze kady z nich jest naprawd monumentaln postaci historyczn.
Wpyw kobiet na dzieje ludzkoci oraz ich wkad do cywilizacji jest oczywicie duo wikszy, ni
wynikaoby to z liczby kobiet, ktrych sylwetki omwiono w tej ksice. Zbir najwaniejszych w
historii ludzi bdzie naturalnie skada si z osb, ktre miay talent i sposobno do wywierania swojego
wpywu. W toku dziejw kobiety byy z reguy pozbawione takiej sposobnoci, a obecno na licie tylko
dwch kobiet jest po prostu odzwierciedleniem tej smutnej prawdy. Uwaam jednak, e nie byoby
suszne ukrywanie przykrego faktu dyskryminacji kobiet przez wpisanie na list paru kobiet jako swego
rodzaju symboli. Opieram si tu na tym, co rzeczywicie zdarzyo si w przeszoci, a nie na tym, co
powinno lub co mogoby si zdarzy, gdyby stosunki midzy ludmi byy bardziej sprawiedliwe.
Podobne spostrzeenia mogyby odnosi si rwnie do rnych grup rasowych lub etnicznych, w
przeszoci utrzymywanych w niekorzystnym pooeniu.
Chciabym podkreli, e wpyw, jaki wywieray dane osoby, by jedynym kryterium decydujcym
o ich pozycji w tym zbiorze. Mona oczywicie uoy list wybitnych ludzi opierajc si na innych
kryteriach, takich jak sawa, presti, zdolnoci, wszechstronno umysu lub szlachetno charakteru.
Czytelnikw zachcam gorco do prb uoenia swoich wasnych list. Moe to by lista osb
najbardziej wpywowych, najwybitniejszych czy innych jeszcze, najdoskonalszych w jakiejkolwiek
okrelonej dziedzinie. Przekonaem si, e pisanie ksiki o stu postaciach, ktre wywary najwikszy
wpyw na histori wiata, staje si pasj i rozrywk. Jestem pewny, e i tobie, czytelniku, ukadanie
wasnej listy - czy nawet list - sprawi du przyjemno. Twoja lista osb nie bdzie i nie musi by taka
sama jak moja. Moesz na przykad zechcie wybra stu ludzi najpotniejszych, majcych najwiksz
wadz, albo te sto postaci najbardziej charyzmatycznych. Jeeli jednak zdecydujesz si na wyszukanie
osb najbardziej wpywowych, to mam nadziej, e prba ta pozwoli ci, podobnie jak to byo ze mn,
ujrze histori z cakowicie nowej perspektywy.

Tablica chronologiczna

niektrych wanych
wydarze

U w a g a : w e r s a l i k a m i w p i s a n o n a z w i s k a p i e r w s z y c h d w u d z i e s t u o s b p r z e d s t a w i o n y c h w tej k s i c e

p.n.e.
3500 -

Powstanie pisma w Sumerze

3000 -

Menes dokonuje zjednoczenia Egiptu

Bliski Wschd: pocztek epoki brzu

Budowa wielkiej piramidy Cheopsa

2500 Sargon z Akadu podbija Sumer

2000
Pierwszy alfabet (pierwotni mieszkacy Kanaanu?)
Kodeks Hammurabiego
1500 -

Amenhotep IV Echnaton
Bliski Wschd: rozpowszechnienie
stosowania elaza

Wyjcie z Egiptu: M O J E S Z
Wojna trojaska
Rzdy krla Dawida w Jerozolimie

1000 -

600 -

Homer

Izajasz

Chiny: pocztek epoki elaza

Zaratustra

Babiloczycy zdobywaj Jude,

burz wityni Salomona
Mahawira

500

Cyrus Wielki zdobywa Babiloni

BUDDA
KONFUCJUSZ

Bitwa pod Maratonem; przewaga

cikozbrojnej piechoty
Sofokles

Perykles
Herodot

400

mier Sokratesa

Aleksander Wielki

Laozi
300

200

Demokryt

Hipokrates
Platon
ARYSTOTELES
EUKLIDES
Arystarch z Samos

Mengzi
Asioka

Archimedes
SHI HUANGDI jednoczy Chiny
Liu Bang zakada dynasti Han
Rzym pokonuje Kartagin w II wojnie punickiej

Rzym podbija Grecj

100

Juliusz Cezar podbija Gali

AUGUST, pierwszy cesarz rzymski
p.n.e.
n.e.
Ukrzyowanie JEZUSA
Pisma i nauki SW. PAWA
100

CAI LUN - wynalazek papieru

Szczyt potgi Rzymu
Ptolemeusz
Galen

200

Mani naucza w Mezopotamii, Persja

Koniec dynastii Han w Chinach

300
Konstantyn Wielki, pierwszy chrzecijaski cesarz rzymski

400 -

500 -

Kawaleria Gotw (uprz z siodami i strzemionami) zwycia piechot rzymsk

w bitwie pod Adrianopolem
w. Augustyn
Upadek Rzymu

Podbj Anglii przez Anglw i Sasw

Koniec zachodniego cesarstwa rzymskiego

Kodeks Justyniana
600 Sui Wen Di ponownie jednoczy Chiny

700 -

M A H O M E T wprowadza islam
Umar Ibn al-Chattab, drugi kalif; Arabowie podbijaj Egipt, Persj i Irak
Pocztki druku blokowego w Chinach

800 -

900 -

Muzumanie podbijaj Hiszpani

Poraka Arabw we Francji
Szczyt rozkwitu dynastii Tang w Chinach
w bitwie pod Tours
Harun ar-Raszid
Koronacja Karola Wielkiego w Rzymie
Szczyt potgi kalifatu bagdadzkiego; Mamun Wielki

Najwiksze nasilenie wypraw wikingw do Europy

Pocztek pastwa wikingw w Normandii

1000 -

1100 -

Leif Ericson

Wilhelm Zdobywca zwycia w bitwie pod Hasting

i podbija Angli
Papie Urban II; pocztek wypraw krzyowych
Upowszechnienie stosowania kuszy w dziaaniach wojennych

1200 -

Papie Innocenty III, szczyt wadzy papieskiej

Czyngis-chan
Mongoowie podbijaj Rus
Magna Carta
Mongoowie podbijaj Chiny;
w. Tomasz z Akwinu
szczyt potgi Mongow; Kubilaj-chan

Marco Polo
Pocztek okresu odrodzenia we Woszech
Upowszechnienie armat w Europie
Dante
1300 Angielscy ucznicy rozgramiaj fran
Duma pustoszy Europ
cuskich rycerzy w bitwie pod Crecy

Timur pustoszy Indie i Persj

1400 -

Henryk eglarz
Joanna d'Arc
1450 - Upadek obronnego znaczenia zamkw w wyniku
Prymitywna bro palna
wprowadzenia dzia oblniczych
Turcy zdobywaj Konstantynopol
G U T E N B E R G wprowadza druk
(koniec cesarstwa bizantyjskiego)
czcionk ruchom
1475 Ferdynand i Izabela jednocz Hiszpani
pocztek dziaania inkwizycji hiszpaskiej

1500 -

1525 -

Ru przestaje
podlega Mongoom

KOLUMB odkrywa Ameryk

Vasco da Gama odkrywa drog do Indii
Micha Anio
Pocztek reformacji; Luter

Machiavelli

Magellan

Corts podbija Meksyk

Pizarro podbija Peru

Henryk VIII
1550 -

Leonardo da Vinci

Kalwin
KOPERNIK
Pocztek panowania Elbiety I w Anglii

1575 -

Pocztek stosowania broni palnej

w dziaaniach wojennych

1600 - Zwycistwo marynarki angielskiej nad hiszpask Armad

Edward de Vere ( William Szekspir)
GALILEUSZ

Kepler

Wynalazek teleskopu

1625 -

Pielgrzymi" (purytanie) zawijaj do Plymouth Rock

(Ameryka Pn.)

Francis Bacon

Harvey odkrywa krenie krwi

Niemcy zdewastowane przez wojn trzydziestoletni
Japonia zrywa kontakty z Zachodem
1650 -

Kartezjusz

Rembrandt

Budowa Tad Mahal

Wojna domowa w Anglii; Oliver Cromwell

Leeuwenhoek odkrywa bakterie

1675 -

Wspaniaa Rewolucja" w Anglii

1700 - John Locke
Piotr Wielki

ISAAC N E W T O N pisze Principia

Pierwsze modele silnika parowego

1725 Wolter pisze Listy o Anglikach;

pocztek francuskiego owiecenia
Jan Sebastian Bach
1750 -

Monteskiusz

Rousseau
Benjamin Franklin
Leonhard Euler
Pocztek rewolucji przemysowej (w Angin)
James Watt buduje ulepszon maszyn parow

1770 Jefferson pisze Deklaracj Niepodlegoci

Smith pisze Bogactwo narodw
1780 Jerzy Waszyngton

Immanuel Kant

Uchwalenie Konstytucji USA

1790 -

Coulomb odkrywa prawo elektrostatyki

Mozart
Pocztek rewolucji francuskiej

LAVOISIER
Jenner

Malthus

1800 - Volta buduje pierwsz baterie elektryczn

Napoleon Bonaparte
Anglia wydaje zakaz handlu niewolnikami
John Dalton
1810 Bitwa pod Waterloo
David Ricardo
1820 - Anglicy opanowuj Indie

1830 -

1840 -

Beethoven
Bolvar wygrywa bitw
pod Boyaca

Kolej elazna nabiera znaczenia

Faraday odkrywa indukcj elektromagnetyczn
Wynalazek telegrafu
Daguerre - wynalazek fotografii
Morton wprowadza znieczulenie
w chirurgii

1850 -

Lenoir - dwusuwowy silnik

spalinowy

DARWIN wydaje
1860 O pochodzeniu gatunkw
Gatling - wynalazek broni maszynowej
James Clerk Maxwell
Wojna domowa w Ameryce; Lincoln
Mendel
Karol Marks
Lister
1870 Pocztek ery Meiji w Japonii

1880 -

PASTEUR
Otto - wynalazek czterosuwowego
Bell - wynalazek telefonu
silnika spalinowego
Edison wprowadza owietlenie elektryczne

1890 -

Szczyt potgi imperium

brytyjskiego
Wynalazek filmu (kino)

Pierwsze samochody wprowadzone

na rynek (Daimler, Benz)
Rntgen odkrywa promienie X

Marconi - wynalazek radia

Becquerel odkrywa promieniotwrczo
Zygmunt Freud
Max Planck
1900 Bracia Wright buduj samolot
EINSTEIN formuuje szczegln teori wzgldnoci
Henry Ford wprowadza model T"
1910 Rutherford odkrywa jdro atomowe
I wojna wiatowa: okopy, bro gazowa, czogi
Rewolucja w Rosji; Lenin
1920 Mechanika kwantowa: de Broglie, Heisenberg, Schrdinger
Fleming odkrywa penicylin
Picasso
Franklin D. Roosevelt

Keynes

Stalin
Hitler
II wojna wiatowa

1940 -

1950 -

Fermi buduje pierwszy reaktor atomowy

Pierwszy komputer uniwersalny
Bomba atomowa
Wynalazek tranzystora (Shockley i in.)
Telewizja
nabiera
znaczenia
M a o Zedong
Wynalazek bomby wodorowej
Crick i Watson wyjaniaj budow DNA
Pincus wytwarza piguk antykoncepcyjn

Masery
Lasery

1960 John F. Kennedy doprowadza do zatwierdzenia programu Apollo"

Ldowanie na Ksiycu (Apollo 11")

1970 -

Wojna w Wietnamie
Wszczepienie sztucznych genw w komrk bakterii
1980 Gorbaczow
1990 - Koniec radzieckiego imperium w Europie Wschodniej;
Z S R R odstpuje od komunizmu; rozpad ZSRR

Koniec
zimnej wojny

1
570-632

Mahomet
wiki
Niektrych czytelnikw zaskoczy moe moja decyzja umieszczenia Mahometa na pierwszym
miejscu na licie najbardziej znaczcych postaci w dziejach ludzkoci, inni mog podawa j w
wtpliwo, ale pozostaje faktem, e Mahomet by jedynym czowiekiem w historii, ktry osign
ogromne sukcesy zarwno w sferze religii, jak i w sferze ycia wieckiego.
Mimo skromnego pochodzenia Mahomet stworzy i rozkrzewi jedn z wielkich religii wiata, sta
si take niezwykle wpywowym przywdc politycznym. Dzi, trzynacie wiekw po jego mierci,
wpyw Mahometa jest nadal ogromny i gboki.
Wikszo postaci opisanych w tej ksice korzystaa z przewagi urodzenia i dorastania w ktrym
z orodkw cywilizacji ludzkiej, w narodzie dysponujcym wysok kultur lub odgrywajcym kluczow
rol polityczn. Mahomet natomiast urodzi si w 570 r. w Mekce, miecie pooonym w poudniowej
Arabii, ktra w tym czasie bya zacofan czci wiata, oddalon od orodkw handlu, sztuki i wiedzy.
Osierocony w wieku szeciu lat, wychowywa si w skromnym rodowisku. Wedug tradycji islamskiej
by on analfabet. Jego sytuacja finansowa poprawia si, gdy w wieku dwudziestu piciu lat oeni si z
bogat wdow. Jednak niemal do czterdziestego roku ycia nic nie wskazywao na to, e Mahomet jest
postaci wybitn.
Arabowie w tym czasie byli w wikszoci poganami i wyznawcami politeizmu. W Mekce ya
jednak niewielka liczba ydw i chrzecijan i najprawdopodobniej to od nich Mahomet usysza po raz
pierwszy o jedynym, wszechmocnym Bogu, ktry panuje nad caym wszechwiatem. Majc lat
czterdzieci Mahomet nabra przewiadczenia, e ten jedyny prawdziwy Bg (Allah) przemwi do niego
(za porednictwem archanioa Gabriela) i e wyznaczy go do szerzenia prawdziwej wiary.
Przez trzy lata Mahomet naucza tylko bliskich przyjaci i znajomych. Dopiero potem, okoo 613
r., zacz naucza publicznie. W miar jak powoli zyskiwa zwolennikw, wadze Mekki zaczy uwaa
go za osob niebezpieczn. W trosce o wasne bezpieczestwo Mahomet uciek do Medyny (miasta
pooonego okoo 320 km na pnoc od Mekki), gdzie ofiarowano mu stanowisko o stosunkowo duym
znaczeniu politycznym.
Ucieczka ta, zwana hidr, stanowia punkt zwrotny w yciu Proroka. W Mekce popierao go
zaledwie paru zwolennikw, natomiast w Medynie mia ich znacznie wicej. Wkrtce zyska tak due
wpywy, e sta si w istocie wadc absolutnym. W cigu nastpnych paru lat liczba zwolennikw
Mahometa szybko rosa. W tym czasie doszo do szeregu star midzy Mekk a Medyn. Wojna ta
zakoczya si w 630 r. triumfalnym powrotem Proroka do Mekki. Przez pozostae dwa i p roku swego
ycia by on wiadkiem szybkiego nawracania si plemion arabskich na now wiar. W chwili mierci w
632 r. Mahomet by faktycznym wadc caej poudniowej Arabii.
Beduini zamieszkujcy Arabi cieszyli si opini bitnych wojownikw. Byo ich jednak niewielu, a
ponadto ich plemiona cierpiay w rezultacie wzajemnych wani i wyniszczajcych walk. Z tego powodu
Beduini nie liczyli si jako przeciwnicy w starciach z duymi armiami utrzymywanymi przez krlestwa
zajmujce tereny rolnicze na pnocy. Nieliczne wojska arabskie, po raz pierwszy w historii zjednoczone
przez Mahometa i natchnione arliw wiar w jedynego prawdziwego Boga, dokonay jednego z
najbardziej zaskakujcych podbojw w caej historii ludzkoci. Na pnocnym wschodzie Arabii leao
due imperium perskich Sasanidw, na pnocnym zachodzie - Bizancjum, czyli cesarstwo

wschodniorzymskie ze stolic w Konstantynopolu. Liczebnie Arabowie zdecydowanie ustpowali swoim

przeciwnikom, jednak na polu walki byo zupenie inaczej. W krtkim czasie Arabowie natchnieni now
wiar podbili ca Mezopotami, Syri i Palestyn. W 642 r. cesarstwo bizantyskie stracio Egipt, a
wojska perskie zostay rozbite w decydujcych bitwach pod Al-Qadisija w 637 r. i Nehawand w 642 r.
Jednake nawet te ogromne podboje, dokonane pod przywdztwem Abu Bakra i Umara Ibn al-Chattaba,
bliskich przyjaci i nastpcw Mahometa, nie oznaczay koca arabskiej ekspansji. Do 711 r. wojska
arabskie zajy ca Afryk Pnocn a do Atlantyku, a nastpnie skrciy na pnoc i przeprawiwszy si
przez Cienin Gibraltarsk zawadny krlestwem Wizygotw w Hiszpanii.
W pewnym momencie wydawao si, e muzumanie zawadn ca chrzecijask Europ. Jednak
w 732 r. wojska muzumaskie, ktre wdary si a do centralnych rejonw Francji, zostay w kocu
pobite przez Frankw w synnej bitwie pod Tours.
Mimo to w cigu trwajcych niecae sto lat wojen natchnieni sowami Proroka Beduini stworzyli
imperium rozcigajce si od granic Indii do Atlantyku - najwiksze imperium, jakie widzia wiat do
owych czasw. I wszdzie na terenach podbitych przez wojska arabskie dua cz ludnoci przechodzia
w kocu na now wiar.
Nie wszystkie podboje okazay si trwae. Persowie, jakkolwiek pozostali wierni religii Proroka,
odzyskali swoj niezaleno. W Hiszpanii walki toczone przez ponad siedem wiekw zakoczyy si
ostatecznie odbiciem caego pwyspu przez chrzecijan. Jednak Mezopotamia i Egipt, dwie kolebki
staroytnej cywilizacji, pozostay w rekach Arabw, podobnie jak cae wybrzee Afryki Pnocnej.
Oczywicie, w nastpnych stuleciach nowa religia nadal si rozszerzaa, i to daleko poza granice pierwotnych podbojw muzumaskich. Obecnie liczy ponad piset milionw wyznawcw w Azji
rodkowej i Afryce, w Pakistanie, pnocnej czci Indii, w Indonezji. W Indonezji islam jest czynnikiem
jednoczcym, ale na subkontynencie indyjskim konflikt midzy muzumanami a hinduistami jest wci
gwn przeszkod na drodze do jednoci.
Jak zatem oceni wpyw Mahometa na histori ludzkoci? Podobnie jak wszystkie religie islam
wywiera ogromny wpyw na ycie swoich wyznawcw i z tego wanie powodu wszyscy zaoyciele
wielkich religii wiata figuruj na czoowych miejscach tej listy. W pierwszej chwili moe si wydawa
dziwne, e Mahomet oceniony jest wyej ni Jezus, mimo e chrzecijan jest z grubsza dwa razy wicej
ni muzumanw. Decyzja ta wynika z dwch podstawowych powodw. Po pierwsze, Mahomet odegra
duo wiksz rol w rozwoju islamu ni Jezus w rozwoju chrzecijastwa. Jakkolwiek Jezus sformuowa
podstawowe etyczne i moralne przykazania chrzecijaskie (w tej mierze, w jakiej rni si one od zasad
judaizmu), jednak to w. Pawe by zasadniczym twrc teologii chrzecijaskiej, a take gwnym
krzewicielem chrzecijastwa i autorem znacznej czci Nowego Testamentu.
Mahomet natomiast by twrc zarwno teologii islamu, jak i jego podstawowych zasad etycznych i
moralnych. Ponadto peni kluczow rol w krzewieniu nowej wiary i wprowadzaniu zwizanych z ni
praktyk religijnych. Jest on rwnie autorem Koranu, witej ksigi islamu. Jest to zbir nauk Mahometa,
ktre, wedug jego przekonania, powstay z boskiej inspiracji. Wikszo tych wypowiedzi zostaa zapisana mniej lub bardziej wiernie jeszcze za ycia Mahometa, a wkrtce po jego mierci zbiorowi temu
nadano ostateczn, autorytatywn form. Koran przedstawia zatem wiernie oryginalne twierdzenia i nauki
Mahometa, i to w znacznej mierze wyraone jego wasnymi sowami. Nie zachowa si tak szczegowy
zbir nauk Chrystusa. Koran jest co najmniej tak wany dla muzumanw jak Biblia dla chrzecijan, tote
Mahomet wywar ogromny wpyw jako jego autor. Niewykluczone, e wpyw Mahometa na islam jest
stosunkowo wikszy ni wpyw Jezusa Chrystusa i w. Pawa razem wzitych na chrzecijastwo.
Dlatego sdz, e w sferze czysto religijnej Mahomet wpyn na histori ludzkoci w rwnym stopniu co
Jezus.
Ponadto Mahomet (w odrnieniu od Jezusa) by przywdc i religijnym, i wieckim. W istocie by
on si sprawcz podbojw arabskich i z tego powodu mona go z powodzeniem zaliczy do najbardziej
wpywowych politykw w caej historii.
O wielu wydarzeniach historycznych powiedzie mona, e byy one nieuniknione ii nastpiyby
nawet bez udziau przywdcy politycznego, ktry nimi kierowa. Na przykad kolonie
poudniowoamerykaskie wywalczyyby prawdopodobnie niezaleno od Hiszpanii, nawet gdyby nie
byo Simna Bolvara. Nie mona jednak tego powiedzie o podbojach arabskich. Nic podobnego nie

wydarzyo si przed Mahometem i nie ma adnego powodu, aby przypuszcza, e dokonano by ich bez
niego. W historii ludzkoci z podbojami arabskimi daj si porwna jedynie podboje Mongow, ktre
nastpiy w XIII w., przede wszystkim za spraw Czyngis-chana. Podboje mongolskie miay wikszy
zasig ni arabskie, jednake byy nietrwae i obecnie Mongoowie zajmuj jedynie te tereny, ktre
zamieszkiwali przed panowaniem Czyngis-chana.
Zupenie inaczej przedstawia si historia podbojw arabskich. Od Iraku do Maroka rozciga si cay
acuch pastw arabskich zczonych nie tylko islamsk wiar, lecz take wsplnym jzykiem, histori i
kultur. Centralne miejsce, jakie w islamie zajmuje Koran, oraz to, e napisany jest po arabsku,
prawdopodobnie uchronio jzyk arabski przed rozpadem na szereg dialektw, wzajemnie
niezrozumiaych dla ich uytkownikw, co atwo mogo si zdarzy w cigu trzynastu wiekw, jakie
upyny od mierci Mahometa. Oczywicie, midzy pastwami arabskimi istniej rozbienoci i
podziay, i to nawet znaczne, jednake nie powinny nam one przesania wanych elementw jednoci,
ktre nadal istniej. Na przykad ani Iran, ani Indonezja, dwa pastwa, w ktrych islam jest religi dominujc, nie przyczyy si do wprowadzonego zim 1973-1974 embarga na rop naftow, jakkolwiek w
obu wydobywa si rop. Nie byo natomiast przypadkiem, e wszystkie pastwa arabskie, i tylko arabskie, uczestniczyy w embargu.
Jak wida, arabskie podboje z VII w. graj wan rol w historii ludzkoci rwnie dzisiaj. Sdz,
e to bezprzykadne poczenie wpyww religijnych i wieckich upowania do uznania Mahometa za
najbardziej znaczc posta w historii ludzkoci.

2
1642-1727

Isaac Newton
wiki
Nature and Nature's laws lay hid in night: God said, Let Newton be! and all was light.
(Natura i prawa natury tkwiy ukryte w ciemnociach:
Rzeki Bg: Niech stanie si Newton i wszystko stao si jasne).
Alexander Pope
Isaac Newton, najwikszy i najbardziej wpywowy uczony, jaki kiedykolwiek y, urodzi si w
Woolsthorpe w Anglii, w dzie Boego Narodzenia. W tym samym roku zmar Galileusz. Podobnie jak
to byo w wypadku Mahometa, ojciec Newtona zmar przed jego narodzeniem. W dziecistwie Isaac
wykazywa znaczne uzdolnienia do mechaniki; mia te zote rce. Niewtpliwie by zdolnym dzieckiem,
jednak w szkole nie uwaa i nie zwrci na siebie uwagi. Gdy by nastolatkiem, matka zabraa go ze
szkoy w nadziei, e zostanie dobrym rolnikiem. Na szczcie daa si przekona, e ujawnia on
zdolnoci w innych dziedzinach; majc osiemnacie lat Newton wstpi na uniwersytet w Cambridge. Na
uniwersytecie szybko przyswoi sobie to, co skadao si na wczesn wiedz, opanowa take
matematyk i wkrtce przystpi do samodzielnych bada. Midzy dwudziestym pierwszym a dwudziestym sidmym rokiem ycia pooy podwaliny pod teorie naukowe, ktre nastpnie zrewolucjonizoway
wiat.
Poowa XVII w. bya okresem silnego naukowego fermentu. Wynalazek teleskopu na pocztku
stulecia zrewolucjonizowa badania astronomiczne. Angielski filozof Francis Bacon i filozof francuski
Kartezjusz (Ren Descartes) zaapelowali do naukowcw caej Europy, aby przestali polega na
autorytecie Arystotelesa i sami prowadzili dowiadczenia oraz obserwacje. Wielki Galileusz wprowadzi
w czyn zalecenia Bacona i Kartezjusza. Jego obserwacje astronomiczne dokonane za pomoc niedawno
wynalezionego teleskopu zrewolucjonizoway astronomi, a dowiadczenia z dziedziny mechaniki
doprowadziy go do odkrycia prawa, znanego obecnie jako pierwsze prawo dynamiki Newtona, on
bowiem je sformuowa.
Inni wielcy uczeni, tacy jak William Harvey, odkrywca krenia krwi, oraz Johannes Kepler,
odkrywca praw opisujcych ruchy planet dookoa Soca, dostarczyli spoecznoci naukowej wielu
nowych, istotnych informacji. Nadal jednak nauka teoretyczna bya zabaw intelektualistw i nie byo
powodw, by sdzi, e moe ona zrewolucjonizowa cae ludzkie ycie, jak to przepowiada Francis
Bacon.
Jakkolwiek Kopernik i Galileusz odrzucili bdne koncepcje nauki staroytnej i przyczynili si do
lepszego zrozumienia wszechwiata, przed Newtonem nikt nie sformuowa zasad, ktre przeksztaciyby
zbir pozornie nie zwizanych faktw w spjn teori, umoliwiajc przewidywania naukowe. Takiej
wanie teorii dostarczy Isaac Newton i skierowa nowoczesn nauk na tory, po ktrych porusza si ona
do dzi. Newton bardzo niechtnie publikowa wyniki swoich docieka i cho podstawowe idee
sformuowa jeszcze przed rokiem 1669, wiele jego teorii ogoszono znacznie pniej. Pierwsz
opublikowan prac byy jego przeomowe badania nad natur wiata. Przeprowadziwszy szereg
dokadnych dowiadcze Newton odkry, e zwyke biae wiato jest mieszanin wszystkich barw tczy.
Przeprowadzi rwnie starann analiz konsekwencji praw odbicia i zaamania wiata. Korzystajc z
tych praw zaprojektowa i zbudowa pierwszy teleskop zwierciadlany. Teleskopy tego typu s uywane

do dzi w wikszoci duych obserwatoriw astronomicznych. Odkrycia te oraz wyniki wielu innych
dowiadcze z dziedziny optyki Newton przedstawi Brytyjskiemu Towarzystwu Krlewskiemu (British
Royal Society), gdy mia dwadziecia dziewi lat.
Same tylko osignicia Newtona w dziedzinie optyki zapewniyby mu prawdopodobnie miejsce na
naszej licie; maj one jednak znacznie mniejsze znaczenie ni jego osignicia w dziedzinie czystej
matematyki i mechaniki. Jego najwikszym wkadem do matematyki jest odkrycie rachunku cakowego,
ktry opracowa majc prawdopodobnie dwadziecia trzy lub dwadziecia cztery lata. Odkrycie to,
najwaniejsze osignicie nowoytnej matematyki, jest nie tylko fundamentem znacznej czci wspczesnych nauk matematycznych, ale stanowi rwnie podstawowe narzdzie, bez ktrego niemoliwy
byby dalszy postp w nowoczesnej nauce. Gdyby nawet Newton niczego wicej nie uczyni, samo
odkrycie rachunku cakowego upowanioby go do zajcia stosunkowo wysokiego miejsca na tej licie.
Najwikszych odkry dokona jednak Newton w dziedzinie mechaniki, nauki o ruchu cia.
Galileusz odkry pierwsze prawo ruchu, ktre dotyczy poruszania si cia nie poddanych dziaaniu
adnych si zewntrznych. Oczywicie, w praktyce wszystkie ciaa poddane s dziaaniu takich si, a
najwaniejszym problemem mechaniki jest wyjanienie, jak poruszaj si ciaa w tego rodzaju
okolicznociach. Zagadnienie to rozwiza Newton w swoim synnym drugim prawie dynamiki, ktre
susznie mona uzna za najbardziej fundamentalne prawo fizyki klasycznej. Drugie prawo (wyraone
matematycznie rwnaniem F = ma) stwierdza, e przypieszenie ciaa (tzn. tempo, w jakim ronie jego
prdko) rwne jest wypadkowej si dziaajcych na to ciao, podzielonej przez jego mas. Do tych
dwch pierwszych praw Newton doda swoje synne trzecie prawo ruchu (stwierdzajce, e kadej akcji tj. sile fizycznej - towarzyszy rwna i przeciwnie skierowana reakcja) oraz najsynniejsze z jego naukowych praw, prawo powszechnego cienia. Zestawienie tych czterech praw cznie tworzy jednolity
system, za pomoc ktrego mona bada i przewidywa ewolucj wszystkich waciwie
makroskopowych ukadw mechanicznych, od poruszajcego si wahada do ruchu planet na ich orbitach
wok Soca. Newton nie tylko sformuowa swoje prawa mechaniki, ale wykaza, posugujc si
rachunkiem cakowym, jak te fundamentalne prawa mona zastosowa do znajdywania rozwiza
konkretnych problemw.
Prawa Newtona mog by i s wykorzystywane do rozwizywania bardzo szerokiego zakresu
problemw naukowych i technicznych. Za ycia Newtona najwiksze wraenie wywaro wykorzystanie
jego praw w astronomii. I w tej dziedzinie Newton wyprzedza innych uczonych. W 1687 r. opublikowa
swoje wielkie dzieo Matematyczne zasady filozofii przyrody (Philosophiae naturalis principia
mathematica, zwykle zwane po prostu Principia), w ktrym przedstawi prawo cienia i prawa ruchu.
Newton pokaza rwnie, jak mona wykorzysta te prawa do precyzyjnego okrelenia ruchu planet
dookoa Soca. Jednym genialnym posuniciem rozwiza podstawowy problem mechaniki nieba problem dokadnego obliczenia pooenia i ruchu gwiazd oraz planet. Z tego powodu Newton jest czsto
uwaany za najwikszego astronoma w historii. Jaka zatem jest nasza ocena znaczenia Newtona dla
nauki? Przegldajc indeks encyklopedii naukowej mona znale wicej odnonikw (by moe dwulub trzykrotnie wicej) do Newtona oraz do jego praw i odkry ni do jakiegokolwiek innego uczonego.
Naley rwnie uwzgldni, co inni wielcy uczeni mwili o Newtonie. Leibniz, ktry nie by
przyjacielem sir Isaaca i z ktrym Newton wda si w zacieky spr, pisa: Oceniajc rozwj matematyki
od pocztku wiata do czasw Newtona, trzeba stwierdzi, e to, czego on dokona, stanowi znacznie
lepsz cz. Wielki francuski uczony Laplace pisa: Principia gruj nad jakimkolwiek innym
wytworem ludzkiego geniuszu. Lagrange czsto stwierdza, e Newton by najwikszym geniuszem,
jaki kiedykolwiek y, a Ernst Mach napisa w 1901 r.: Wszystko, czego od jego czasw dokonano w
matematyce, byo dedukcyjnym, formalnym i matematycznym rozwiniciem mechaniki opartym na
prawach Newtona. By moe tak naleaoby podsumowa wielkie osignicia Newtona: zasta nauk w
postaci zlepka lunych faktw i praw, pozwalajcych opisa pewne zjawiska, ale przewidujcych tylko
nieliczne, a pozostawi nam spjny ukad praw, dajcych si stosowa do olbrzymiego zakresu zjawisk
fizycznych i pozwalajcych na dokadne przewidywania. W tak krtkim streszczeniu nie mona wyliczy
wszystkich odkry Newtona; z tego powodu pominlimy wiele pomniejszych, cho same w sobie
stanowiy one wane osignicia. Newton wnis znaczny wkad do termodynamiki (nauki o cieple) oraz
do akustyki (nauki o dwiku), ogosi niezwykle wane zasady zachowania pdu i zachowania momentu

pdu, odkry synny dwumian Newtona oraz poda pierwsze przekonujce wyjanienie pochodzenia
gwiazd. Mona zatem uzna Newtona za najwikszego uczonego, ktry wywar najwikszy wpyw na
rozwj nauki, ale pozostaje nadal pytanie, czy powinien by uszeregowany wyej od takich wielkich
postaci z dziedziny polityki, jak Aleksander Wielki czy Jerzy Waszyngton, i przed takimi wielkimi twrcami religii, jak Jezus Chrystus i Gautama Budda. Osobicie sdz, e jeeli nawet zmiany polityczne
maj znaczenie, to naley uczciwie stwierdzi, e wikszo ludzi na wiecie 500 lat po mierci
Aleksandra Wielkiego ya w taki sam sposb jak ich przodkowie sprzed piciu wiekw. Take jeli
chodzi o przewaajc cze codziennych czynnoci, wikszo ludzi ya w ten sam sposb w 1500 r.
n.e. jak w 1500 r. p.n.e. Ale w cigu ostatnich piciu stuleci, wraz z rozwojem nowoczesnej nauki, ycie
codzienne wikszej czci ludzi ulego cakowitej zmianie. Ubieramy si inaczej, jemy co innego,
wykonujemy inne prace zawodowe i spdzamy czas wolny zupenie inaczej, ni czynili to ludzie w 1500
r. n.e. Odkrycia naukowe zrewolucjonizoway nie tylko technik i gospodark, ale rwnie cakowicie
zmieniy polityk, stosunek do religii, sztuk i filozofi. Rewolucja naukowa pozostawia nietknite tylko
nieliczne dziedziny dziaalnoci ludzkiej i z tego wanie powodu tak wielu naukowcw i wynalazcw
znalazo si na naszej licie. Newton by nie tylko najwybitniejszym naukowcem, by take uczonym,
ktry wywar najsilniejszy wpyw na rozwj teorii naukowej, i dlatego w peni zasuguje na miejsce na
szczycie, lub blisko niego, na kadej licie najwybitniejszych ludzi wiata.
Newton zmar w 1727 r. i zosta pochowany w Westminster Abbey; by pierwszym uczonym, ktry
dostpi tego zaszczytu.

3
ok. 6 p.n.e. - ok. 30 n.e.

Jezus Chrystus
wiki
Wpyw Jezusa na histori ludzkoci jest tak oczywisty i ogromny, e tylko nieliczni
zakwestionowaliby jego miejsce niemal na szczycie naszej listy. Istotnie, bardziej naley liczy si z
pytaniem, dlaczego Jezus, inspirator najpotniejszej religii w historii, nie znalaz si na pierwszym
miejscu.
Niewtpliwie na przestrzeni wiekw chrzecijastwo miao wicej wyznawcw ni jakakolwiek
inna religia. Jednak tu oceniamy wzgldny wpyw poszczeglnych ludzi, a nie wpyw rozmaitych religii.
W odrnieniu od islamu chrzecijastwo stworzya nie jedna osoba, lecz dwie - Jezus i w. Pawe - i
zasugi w jego rozwoju naley przypisa tym dwu postaciom.
Jezus sformuowa podstawowe zasady etyczne chrzecijastwa, a take podstawy doktryny oraz
gwne zasady postpowania w yciu, natomiast teologi chrzecijask uksztatowa przede wszystkim
w. Pawe. Jezus przekaza przesanie duchowe, w. Pawe doda do tego ubstwienie Jezusa. w. Pawe
by ponadto autorem znacznej czci Nowego Testamentu oraz odegra wiodc rol w krzewieniu
chrzecijastwa w pierwszym wieku naszej ery.
Jezus zmar stosunkowo modo (nie tak jak Budda czy Mahomet) i pozostawi tylko niewielk
liczb uczniw. W chwili mierci Jezusa jego zwolennicy tworzyli po prostu ma ydowsk sekt.
Przeksztacenie tej maej sekty w dynamiczny i szeroki ruch nastpio w duej mierze wanie dziki w.
Pawowi; dziki jego pismom i niezmordowanym wysikom w krzewieniu chrzecijastwa ruch ten
wyszed poza granice spoecznoci ydowskiej i sta si w kocu jedn z najwikszych religii wiata.
Z tego wanie powodu niektrzy ludzie utrzymuj nawet, e za zaoyciela chrzecijastwa naley
uzna w. Pawa, a nie Jezusa. Z takiego stanowiska logicznie wynikaoby, e w. Pawe powinien
znale si na naszej licie wyej ni Jezus! Jednak cho nie wiadomo, czym byoby chrzecijastwo bez
w. Pawa, oczywiste jest, e bez Jezusa w ogle by nie istniao.
Nie wydaje si jednak suszne, aby obarcza Jezusa odpowiedzialnoci za wszystko, co kocioy
chrzecijaskie i poszczeglni chrzecijanie czynili w jego imieniu, zwaszcza e z pewnoci nie
aprobowaby on wielu z tych poczyna. Niektre z nich - na przykad wojny religijne midzy rnymi
odamami chrzecijastwa oraz barbarzyskie masakry i przeladowania ydw - stoj w tak oczywistej
sprzecznoci z pogldami i naukami Jezusa, e twierdzenie, i wywodz si z ducha Jezusa, wydaje si
cakowicie nieuzasadnione.
Podobnie, mimo e nowoczesna nauka rozwina si najpierw w chrzecijaskich pastwach
zachodniej Europy, nie wydaje si waciwe, by przypuszcza, i to Jezus spowodowa rozwj nauki. Z
pewnoci aden z pierwszych chrzecijan nie interpretowa nauk Jezusa jako wezwania do naukowego
badania fizycznego wiata. W rzeczywistoci nawracaniu wiata rzymskiego na chrzecijastwo
towarzyszy drastyczny spadek oglnego poziomu techniki oraz spadek zainteresowania nauk.
Fakt, e nauka rozwina si wanie w Europie, wskazuje prawdopodobnie na to, i w europejskim
dziedzictwie kulturowym tkwi co, co sprzyja naukowemu sposobowi mylenia. To co nie wywodzi si
jednak z nauk Jezusa, lecz raczej z greckiego racjonalizmu, ktrego przykady mona znale w dzieach
Arystotelesa i Euklidesa. Warto zauway, e nowoczesna nauka nie rozwina si w okresie penego
rozkwitu potgi Kocioa i pobonoci chrzecijaskiej, lecz w okresie Odrodzenia, gdy Europa
ponownie zainteresowaa si swoim przedchrzecijaskim dziedzictwem.

Podana w Nowym Testamencie historia ycia Jezusa znana jest wikszoci czytelnikw i nie
bdziemy jej tu powtarza. Warto jednak zwrci uwag na par szczegw. Po pierwsze, wikszo
informacji, jakie posiadamy o yciu Jezusa, jest niepewna. Nie jestemy nawet pewni, jak naprawd mia
na imi. Najprawdopodobniej nosi popularne imi ydowskie Joszua. Rok urodzenia Jezusa jest take
niepewny, prawdopodobnie by to 6 rok p.n.e. Nawet rok mierci, ktry przecie musieli dobrze zna jego
wyznawcy, dzi nie jest dokadnie znany. Jezus nie pozostawi adnych wasnorcznych pism; niemal
wszystkie informacje o jego yciu pochodz z Nowego Testamentu.
Niestety, w wielu sprawach Ewangelie podaj sprzeczne informacje. Na przykad Mateusz i ukasz
przekazuj cakowicie odmienne wersje ostatnich sw Jezusa; nawiasem mwic, obie te wersje s dokadnymi cytatami ze Starego Testamentu. Nie przypadkiem Jezus by w stanie cytowa Stary Testament;
chocia przeszed do historii jako zaoyciel chrzecijastwa, sam by pobonym ydem. Czsto mona
spotka twierdzenie, e Jezus pod wieloma wzgldami by bardzo podobny do hebrajskich prorokw ze
Starego Testamentu i pozostawa pod ich gbokim wpywem. Podobnie jak prorocy Jezus mia
niezwyk osobowo, wywierajc gbokie i trwae wraenie na ludziach, ktrzy si z nim stykali. By
postaci charyzmatyczn w penym znaczeniu tego okrelenia. W przeciwiestwie do Mahometa, ktry
by autorytetem i politycznym, i religijnym, Jezus ani za swojego ycia, ani w pierwszym stuleciu po swej
mierci nie wywar adnego wpywu na rozwj wypadkw politycznych. (Rzecz jasna, jeden i drugi
wywarli dugotrway i olbrzymi poredni wpyw na bieg ycia politycznego). Jezus by przywdc
jedynie duchowym.
Jeeli wic Jezus zaznaczy swoj obecno przede wszystkim w dziedzinie etyki, to z pewnoci
waciwe jest pytanie, w jakim stopniu jego zasady etyczne wpyny na wiat. Jednym z podstawowych
przykaza Jezusa bya Zota Regua. Obecnie Zota Regua jest akceptowana przez wikszo ludzi, nie
tylko chrzecijan, jako suszna zasada postpowania moralnego. Moe nie zawsze stosujemy si do niej,
ale zwykle staramy si jej przestrzega. Gdyby Jezus by naprawd autorem tej prawie powszechnie
uznawanej zasady, byby z pewnoci pierwszy na naszej licie.
W rzeczywistoci jednak Zota Regua ju na dugo przed narodzeniem Jezusa bya powszechnie
uznawanym przykazaniem judaizmu. Rabin Hillel, czoowy rabin z pierwszego wieku p.n.e., jasno
sformuowa Zot Regu i uzna j za gwn zasad judaizmu. Bya ona zreszt znana nie tylko w
zachodniej czci wiata. Filozof chiski Konfucjusz sformuowa j ju okoo 500 r. p.n.e.; przykazanie
to pojawia si take w Mahabharacie, staroytnym poemacie hinduskim. W rzeczywistoci filozofia
Zotej Reguy uznawana jest przez prawie wszystkie due ugrupowania religijne.
Czy to oznacza, e Jezus nie stworzy adnych oryginalnych zasad etycznych? Nic podobnego!
Stanowisko niezwykle charakterystyczne dla Jezusa mona znale w Ewangelii w. Mateusza 5,43-44:
Syszelicie, e powiedziano: Bdziesz miowa swego bliniego, a nieprzyjaciela swego bdziesz
nienawidzi. A Ja wam powiadam: Miujcie waszych nieprzyjaci i mdlcie si za tych, ktrzy was
przeladuj.
A par wierszy wczeniej:
Nie stawiajcie oporu zemu. Lecz jeli ci kto uderzy w prawy policzek, nadstaw mu i drugi.
Przykazania te, nie bdce za czasw Jezusa zasadami judaizmu ani te wikszoci innych religii,
nale z pewnoci do najbardziej znaczcych i oryginalnych zasad etycznych, jakie kiedykolwiek
przedstawiono. Gdyby tylko byy one przestrzegane, nie wahabym si umieci Jezusa na pierwszym
miejscu tej ksiki.
Faktycznie jednak nie s one szeroko przestrzegane. W rzeczywistoci nie s one nawet
powszechnie uznawane. Wikszo chrzecijan uwaa nakaz Miujcie waszych nieprzyjaci najwyej
za idea, ktry mgby by zrealizowany w jakim doskonaym wiecie, ale ktry nie jest rozsdn zasad
postpowania w wiecie rzeczywistym, w ktrym yjemy. Zazwyczaj nie stosujemy si do tej zasady, nie
oczekujemy te od innych, aby si do niej stosowali, ani nie uczymy tego naszych dzieci. Najbardziej
oryginalny element nauk Jezusa pozostaje zatem intrygujc, ale w zasadzie nie zrealizowan sugesti.

4
563-483 p.n.e.

Budda
wiki
Gautama Budda, ktry w istocie nazywa si ksi Siddhartha, by zaoycielem buddyzmu, jednej
z wielkich religii wiata. Siddhartha by synem krla panujcego w Kapilavastu, miecie w pnocnowschodniej czci Indii, blisko granicy z Nepalem. Uwaa si, e sam Siddhartha (ze szczepu Gautama i
rodu iakjw) urodzi si w 563 r. p.n.e. w Lumbini, na terenie obecnego Nepalu. W szesnastym roku
ycia oeniono go z kuzynk, jego rwienic. Wychowany w luksusowym paacu krlewskim ksi
Siddhartha nie odczuwa adnych materialnych brakw, lecz mimo to by gboko niezadowolony.
Zauway, e wikszo ludzi cierpi z powodu biedy, a nawet bogaci s czsto nieszczliwi i zgorzkniali,
wszyscy za ulegaj chorobom, a w kocu umieraj. Z pewnoci - myla Siddhartha - ycie musi by
czym wicej ni przelotnymi przyjemnociami, ktre zbyt szybko kocz si cierpieniem i mierci.
Majc dwadziecia dziewi lat, wkrtce po urodzeniu si jego pierwszego syna, Gautama
zdecydowa, e musi porzuci ycie, jakie wid do tej pory, i bez reszty powici si poszukiwaniu
prawdy. Opuci paac, pozostawiajc on, malekiego syna oraz wszystkie dobra doczesne, i sta si nie
posiadajcym niczego wczg. Przez pewien czas studiowa pod kierunkiem synnych witych ludzi
owych czasw, ale po przyswojeniu sobie ich nauk uzna, e proponowane przez nich rozwizania problemw trapicych ludzko s niezadowalajce. Wierzono wtedy powszechnie, e surowa asceza jest
drog do osignicia prawdziwej mdroci. Gautama prbowa zatem zosta ascet i przez szereg lat poddawa si niezwykle surowym postom i innym umartwieniom. W kocu jednak stwierdzi, e drczenie
ciaa mci mu tylko umys i wcale go nie zblia do prawdziwej mdroci. Zarzuci zatem ascez i zacz
normalnie je.
yjc samotnie, Gautama nieustannie rozmyla o problemach ludzkiej egzystencji. Pewnego dnia,
siedzc pod olbrzymim figowcem, dozna olnienia i nagle zrozumia sens caej zagadki. Siddhartha
spdzi noc na gbokich rozmylaniach i z nadejciem ranka by ju przekonany, e znalaz rozwizanie.
W ten sposb sta si budd, to znaczy czowiekiem owieconym.
Mia wtedy trzydzieci pi lat. Przez pozostae czterdzieci pi lat swojego ycia Gautama
wdrowa po pnocnych Indiach goszc now filozofi wszystkim, ktrzy chcieli go sucha. Do
mierci w 483 r. p.n.e. pozyska tysice nawrconych. Nie zapisano jego nauk, ale uczniowie zapamitali
wiele z nich i przekazywali je ustnie nastpnym pokoleniom.
Podstawowe nauki Buddy mona uj w czterech zasadach zwanych przez buddystw czterema
szlachetnymi prawdami. Pierwsza mwi, e ycie ludzkie jest z natury nieszczliwe, druga - e przyczyn ludzkiego nieszczcia jest egoizm i podanie, trzecia - e mona si pozby indywidualnego
egoizmu i podania i po wyeliminowaniu wszystkich pragnie i poda osign nirwan (w
tumaczeniu dosownym zniknicie, wyganicie). Czwarta prawda mwi, e sposobem ucieczki od
egoizmu i podania jest omioraka cieka: waciwe pogldy, waciwe mylenie, waciwa mowa,
waciwe postpowanie, waciwe sposoby utrzymania (zarobkowania), waciwe denia, waciwa
uwaga (skupienie) i waciwa medytacja. Warto doda, e buddyzm jest otwarty dla wszystkich, bez
wzgldu na ras, i e w odrnieniu od hinduizmu nie uznaje podziau na kasty.
Przez jaki czas po mierci Gautamy nowa religia rozprzestrzeniaa si do powoli. W trzecim
stuleciu p.n.e. na buddyzm nawrci si wielki indyjski cesarz Asioka. Dziki jego poparciu nastpi
szybki wzrost wpyww buddystw, nauki Buddy rozprzestrzeniy si w Indiach i krajach ssiednich.

Buddyzm przenikn na poudniu na Cejlon, a na wschodzie do Birmy, skd rozprzestrzeni si na ca

poudniowo-wschodni Azj, dalej na Malaje i obszar zajmowany obecnie przez Indonezj. Buddyzm
dociera rwnie na pnoc, do Tybetu, a na pnocnym zachodzie do Afganistanu i Azji rodkowej.
Przenikn do Chin, gdzie zdoby du liczb zwolennikw, a z Chin do Korei i Japonii.
W samych Indiach nowa wiara zacza podupada ok. 500 r., a znikna niemal cakowicie mniej
wicej po 1200 r. W Chinach i Japonii buddyzm pozosta jednak gwn religi. W Tybecie i Azji Poudniowo-Wschodniej przez szereg stuleci buddyzm by religi panujc.
Nauki Buddy zostay spisane dopiero w par wiekw po jego mierci, tote, co zrozumiae,
stworzony przez niego ruch rozpad si na kilka sekt. Dwa podstawowe odamy buddyzmu to hinajana
(theravada) i mahajana. Hinajana przewaa w poudniowej Azji i uwaana jest przez wikszo
znawcw zachodnich za blisz pierwotnej nauce Buddy. Mahajana dominuje w Tybecie, Chinach i
pnocnej Azji.
Budda, twrca jednej z wielkich religii wiata, zasuguje niewtpliwie na czoowe miejsce na naszej
licie. Z uwagi na to, e na wiecie jest tylko 200 milionw buddystw, a ponad 500 milionw
muzumanw i okoo miliarda chrzecijan, wydaje si oczywiste, e Budda wywar wpyw na mniejsz
liczb ludzi ni Mahomet czy Jezus. Rnica ilociowa jest jednak mylca. Przyczyn wyganicia
buddyzmu w Indiach byo przejcie przez hinduizm wielu jego idei i zasad. Rwnie w Chinach wiele
osb, ktre nie przyznaj si do buddyzmu, pozostaje w istocie pod silnym wpywem filozofii
buddyjskiej.
Wanym elementem buddyzmu, dalece waniejszym ni w wypadku chrzecijastwa i islamu, jest
pacyfizm. Tendencja do niestosowania przemocy odegraa znaczc rol w historii politycznej krajw
buddyjskich.
Mwi si czsto, e gdyby Chrystus wrci na ziemi, byby wstrznity tym, co si robi w jego
imieniu, i przeraony krwawymi walkami toczonymi przez rne sekty, ktrych czonkowie mieni si
jego wyznawcami. Niewtpliwie Budda byby rwnie zdumiony z powodu wielu doktryn, ktre
przedstawiane s jako buddyjskie. A jednak, mimo e istnieje wiele sekt buddyjskich, a rnice midzy
nimi s due, to w historii buddyzmu nie wystpuje nic takiego, co cho w minimalnym stopniu
przypominaoby krwawe walki religijne, jakie miay miejsce w chrzecijaskiej Europie. Pod tym
przynajmniej wzgldem nauki Buddy wywary duo wikszy wpyw na jego wyznawcw ni nauki
Chrystusa na chrzecijan.
Budda i Konfucjusz mieli w przyblieniu podobny wpyw na wiat. Obaj yli mniej wicej w tym
samym czasie, a liczba ich zwolennikw niewiele si rnia. Z dwch powodw postanowiem postawi
Budd przed Konfucjuszem; po pierwsze wydaje si, e panowanie komunizmu w Chinach bardzo
zmniejszyo wpyw Konfucjusza, a po drugie niepowodzenie konfucjanizmu w rozprzestrzenianiu si
poza granice Chin wskazuje, jak cile idee Konfucjusza zwizane byy z wczeniejszymi przekonaniami
Chiczykw. Natomiast nauki Buddy pod adnym wzgldem nie wywodziy si z wczeniejszej filozofii
indyjskiej, a dziki oryginalnoci owych koncepcji i duej atrakcyjnoci jego filozofii buddyzm
rozprzestrzeni si daleko poza granice Indii.

5
551-479 p.n.e.

Konfucjusz
wiki
Wielki chiski filozof Konfucjusz by pierwszym czowiekiem, ktry zebra podstawowe
przekonania Chiczykw i stworzy z nich system filozoficzny. Jego filozofia, ktrej istot jest osobista
moralno oraz koncepcja wadzy sucej ludowi i panujcej moc wasnego przykadu moralnego,
przez ponad dwa tysice lat przenikaa ycie i kultur Chin i wywara duy wpyw na znaczn cz
ludnoci wiata.
Konfucjusz urodzi si okoo 551 r. p.n.e. w maym ksistwie Lu, ktre ley w obecnej prowincji
Shandong (Szantung) w poudniowo-wschodnich Chinach. Gdy by modym chopcem, zmar jego ojciec
i od tego czasu Konfucjusz z matk yli w biedzie. Jako modzieniec przyszy filozof zosta urzdnikiem
ksicym niskiej rangi, ale po paru latach zrezygnowa z tego stanowiska. Nastpnych szesnacie lat
spdzi na nauczaniu, pozyskujc dla swej filozofii znaczn liczb zwolennikw. W wieku okoo
pidziesiciu lat zosta powoany na wysokie stanowisko w rzdzie ksistwa Lu, ale po czterech latach
wrogowie na ksicym dworze doprowadzili do jego dymisji i wygnania z kraju. Przez nastpne
trzynacie lat Konfucjusz by wdrownym nauczycielem; ostatnie pi lat ycia spdzi w rodzinnym
ksistwie. Zmar w 479 r. p.n.e.
Czsto mwi si, e Konfucjusz by twrc religii, nie jest to jednak cise stwierdzenie.
Konfucjusz bardzo rzadko odwoywa si do boskiej istoty, nie chcia dyskutowa na temat ycia
pozagrobowego i unika wszelkich spekulacji metafizycznych. By w gruncie rzeczy filozofem wieckim,
interesowa si moralnoci w yciu prywatnym i w polityce oraz ludzkim zachowaniem.
Wedug Konfucjusza dwiema najwaniejszymi cnotami, ktrymi czowiek doskonay kieruje si w
swoim postpowaniu, s ren (en) i li. Ren (en) tumaczy si czasem jako mio, lepiej jednak byoby
okreli j jako yczliwy stosunek do blinich. Li opisuje pewn kombinacj obyczajw, rytuaw,
zwyczajw, etykiety i waciwego zachowania.
Kult przodkw, bdcy jeszcze przed Konfucjuszem podstawow chisk religi, zosta dodatkowo
wzmocniony w rezultacie wielkiego nacisku, jaki Konfucjusz kad na kwesti lojalnoci wobec rodziny i
szacunku dla rodzicw. Konfucjusz naucza rwnie, e ony winne s posuszestwo mom, a poddani
- swoim wadcom. Ale mdrzec chiski nie uznawa tyranii. Uwaa, e pastwo istnieje dla dobra jego
obywateli, a nie odwrotnie, i wielokrotnie podkrela, e wadca powinien rzdzi gwnie za
porednictwem moralnego przykadu, nie za przemoc. Inna z jego zasad zbliona bya do Zotej
Reguy: Nie czy innym tego, czego nie chcesz, by tobie uczyniono.
Podstawowe przekonania Konfucjusza byy zdecydowanie konserwatywne. Uwaa, e zotym
wiekiem ludzkoci byy minione czasy, i wzywa wadcw oraz lud do powrotu do dawnych, dobrych
norm moralnych. W rzeczywistoci jednak konfucjaska idea rzdzenia za pomoc moralnego przykadu
wczeniej wcale nie stanowia dominujcej praktyki; by zatem Konfucjusz bardziej nowatorskim
reformatorem, ni sam sdzi.
Konfucjusz y za czasw dynastii Zhou (Czou), w okresie ogromnego fermentu intelektualnego w
Chinach. wczeni wadcy nie zgadzali si z jego programem, ale po mierci Konfucjusza jego idee rozprzestrzeniy si szeroko po caym kraju. Jednak z nastaniem dynastii Qin (Cin) w 22l r. p.n.e. nadeszy
dla konfucjanizmu ze czasy. Pierwszy cesarz dynastii Qin, Shi Huangdi (Szy-Huang-Ti), zdecydowany
by wykorzeni wpywy Konfucjusza i cakowicie zerwa z przeszoci. Nakaza zaprzesta goszenia

nauk Konfucjusza i spali wszystkie jego ksiki. Zakazu szerzenia nauk konfucjaskich nie udao si
zrealizowa, a gdy kilka lat pniej dynastia Qin wygasa, uczeni konfucjascy mogli znowu swobodnie
wykada swoj doktryn. W czasie panowania nastpnej dynastii, Han (206 r. p.n.e. - 220 r.n.e.),
konfucjanizm sta si w Chinach oficjaln filozofi pastwow.
Od czasw dynastii Han cesarze chiscy wprowadzali stopniowo zwyczaj selekcji urzdnikw
poprzez egzaminy dla czonkw administracji pastwowej. Z biegiem czasu egzaminy te opieray si w
coraz wikszym stopniu na znajomoci klasycznego konfucjanizmu. Ze wzgldu na to, e przynaleno
do grona urzdnikw pastwowych bya w cesarstwie chiskim gwn drog do finansowych sukcesw
i spoecznego prestiu, konkurencja na egzaminach dla administracji bya ogromna. W nastpstwie tego
przez cae pokolenia dua liczba najinteligentniejszych i najbardziej ambitnych modych ludzi w Chinach
powicaa lata na intensywne studiowanie klasycznych pism konfucjaskich, a po wielu wiekach caa
administracja pastwowa w Chinach skadaa si z ludzi, ktrych zasadnicze pogldy przeniknite byy
filozofi konfucjask. Taki stan rzeczy trwa w Chinach z grubsza przez dwa tysice lat, od okoo 100 r.
p.n.e. do okoo 1900 r.
Konfucjanizm by nie tylko oficjaln doktryn filozoficzn chiskiej administracji. Rwnie
wikszo Chiczykw uznawaa konfucjaskie ideay, ktre przez ponad dwa tysice lat gboko
oddziayway na ich ycie i sposb mylenia.
Niezwyka atrakcyjno Konfucjusza dla Chiczykw wynikaa z paru powodw. Po pierwsze, jego
osobista uczciwo i prawo byy poza wszelkimi podejrzeniami; po drugie, by czowiekiem
umiarkowanym i dowiadczonym, tote nie da od ludzi tego, czego nie mogli osign. Konfucjusz
domaga si, aby ludzie byli prawi, ale nie oczekiwa, e bd wici. W jego myleniu przejawia si
praktyczny charakter narodu chiskiego. By moe to jest kluczem do zrozumienia, dlaczego idee
Konfucjusza cieszyy si w Chinach tak olbrzymim powodzeniem. Konfucjusz nie wymaga, aby
Chiczycy zmienili swoje zasadnicze przekonania, lecz raczej ujmowa ich najgbsze, tradycyjne ideay
w jasn i przekonujc form. Zapewne aden inny myliciel w historii nie stworzy filozofii tak bliskiej
podstawowym pogldom swoich ziomkw jak Konfucjusz.
Wedug obecnych zachodnich standardw konfucjanizm, w ktrym gwny nacisk pooony jest na
obowizki jednostek, a nie ich prawa, wydawa si moe mao zachcajcy. Jako filozofia rzdzenia
konfucjanizm okazuje si jednak bardzo skuteczny w praktyce. Oceniajc Chiny pod ktem zdolnoci do
utrzymania wewntrznego adu i dobrobytu, naley stwierdzi, e przez dwa tysice lat by to, oglnie
biorc, najlepiej rzdzony obszar wiata.
Ideay Konfucjusza, tkwice tak mocno w kulturze chiskiej, poza Azj Wschodni nie odegray
wikszej roli. Oddziayway jednak w duym stopniu na Kore i Japoni, ktre pozostaway pod
ogromnym wpywem kultury chiskiej.
W dzisiejszych Chinach konfucjanizm nie cieszy si wysok pozycj. Starajc si cakowicie
zerwa z przeszoci, chiscy komunici gwatownie atakowali Konfucjusza i jego doktryn. By moe
koczy si okres jego wpywu na histori, jednak w dziejach nie brak przykadw dowodzcych, e idee
Konfucjusza s w Chinach bardzo gboko zakorzenione. Nie powinnimy si dziwi, jeli w najbliszym
stuleciu nastpi odrodzenie konfucjanizmu.

6
ok.8-ok.64

w. Pawe
wiki
Aposto Pawe, modszy od Jezusa mniej wicej o dziesi lat, odegra zasadnicz rol w
krzewieniu nowej religii chrzecijaskiej. Jego wpyw na teologi chrzecijask okaza si trwalszy i
gbszy ni oddziaywanie wszystkich innych pisarzy i mylicieli chrzecijaskich.
Pawe, znany rwnie jako Saul (Szawe), urodzi si w Tarsie w Cylicji (obecna Turcja) w
pierwszych latach naszej ery. Mia obywatelstwo rzymskie, lecz z pochodzenia by ydem; w modoci
uczy si hebrajskiego i otrzyma staranne ydowskie wyksztacenie. Zdoby rwnie umiejtno
wyrabiania namiotw. Jako mody czowiek pojecha do Jerozolimy, by studiowa pod kierownictwem
rabina Gamaliela, wybitnego ydowskiego nauczyciela. Mimo e by w Jerozolimie w tym samym czasie
co Jezus, wtpliwe jest, by kiedykolwiek si spotkali.
Po mierci Jezusa pierwsi chrzecijanie byli uwaani za heretykw i cierpieli przeladowania; przez
pewien czas nawet sam Pawe uczestniczy w ich nkaniu. Nawrci si na now wiar, gdy w czasie
podry do Damaszku mia objawienie; objawi mu si wwczas i przemwi do niego Jezus. By to
punkt zwrotny w jego yciu - dawny przeciwnik chrzecijastwa sta si najbardziej gorliwym i
wpywowym rzecznikiem nowej religii.
Pawe spdzi reszt ycia rozmylajc i piszc o chrzecijastwie oraz zdobywajc wyznawcw dla
nowej religii. W czasie swej dziaalnoci misyjnej bardzo duo podrowa po Azji Mniejszej, Grecji,
Syrii i Palestynie. Pawe nie osign takich sukcesw w nawracaniu ydw, jak niektrzy inni wczeni
chrzecijanie. Jego dziaalno czsto prowadzia do ostrych konfliktw; parokrotnie grozia mu nawet
mier. Osiga natomiast niezwyke powodzenie w nawracaniu ludzi innych narodowoci, czym zasuy
na miano Apostoa Pogan. Nikt inny nie odegra tak duej roli jak on w propagowaniu chrzecijastwa.
Odbywszy trzy dugie wyprawy misyjne po wschodniej czci rzymskiego imperium, Pawe wrci
do Jerozolimy. Zosta tam uwiziony i po pewnym czasie wysany do Rzymu na rozpraw sdow. Nie
wiadomo, jak zakoczy si proces sdowy i czy kiedykolwiek Pawe opuci Rzym, w kocu jednak
zosta stracony (najprawdopodobniej okoo 64 r. n.e.) w pobliu Rzymu.
Na olbrzymi wpyw Pawa na rozwj chrzecijastwa zoyy si trzy czynniki: (1) niezwyke
powodzenie jego dziaalnoci misyjnej; (2) jego pisma, ktre stanowi wan cz Nowego Testamentu;
(3) rola, jak odegra w rozwoju teologii chrzecijaskiej. Na dwadziecia siedem ksig Nowego Testamentu co najmniej czternacie przypisuje si Pawowi. Wprawdzie obecnie uczeni uwaaj, e cztery
lub pi z tych ksig napisa kto inny, ale i tak pozostaje faktem, e Pawe jest najwaniejszym spord
autorw tekstw skadajcych si na Nowy Testament.
Wpywu Pawa na teologi chrzecijask nie sposb przeceni. Wrd goszonych przez niego
prawd znalazy si midzy innymi: idea, i Jezus by nie tylko natchnionym prorokiem, lecz w
rzeczywistoci Bogiem; teza, e Chrystus umar za nasze grzechy, a jego cierpienia mog nas zbawi;
twierdzenie, zgodnie z ktrym czowiek nie moe osign zbawienia przez denie do
podporzdkowania si nakazom Biblii, lecz osignie je jedynie przez uznanie Chrystusa - i odwrotnie:
temu, kto uzna Chrystusa, wybaczone bd jego grzechy. Pawe sformuowa rwnie doktryn grzechu
pierworodnego (patrz List do Rzymian 5,12-19).
Skoro samo podporzdkowanie si prawom nie moe zapewni zbawienia, wobec tego - jak
utrzymywa Pawe - nie ma potrzeby, aby nawrceni na chrzecijastwo uznawali ydowskie

ograniczenia dietetyczne czy przestrzegali rytuaw opartych na prawach Mojesza, a nawet stosowali si
do nakazu obrzezania. Wielu innych przywdcw chrzecijaskich z pocztkowego okresu tej religii
zdecydowanie rnio si z Pawem w tych kwestiach i gdyby ich pogldy przewayy, wydaje si
wtpliwe, by chrzecijastwo rozprzestrzenio si tak szybko w caym rzymskim imperium.
Pawe nigdy si nie oeni i - cho nie mona tego udowodni - zapewne nigdy nie mia stosunkw
seksualnych z kobietami. Jego pogldy na seks i kobiety zostay wczone do Pisma witego i w ten
sposb wywary duy wpyw na postaw chrzecijan w pniejszych czasach. Oto najszerzej znana
wypowied w tej kwestii (I list do Koryntian, 7,8-9):
Tym za, ktrzy nie wstpili w zwizki maeskie, oraz tym, ktrzy ju owdowieli, mwi:
dobrze bdzie, jeli pozostan jak i ja. Lecz jeli nie potrafiliby zapanowa nad sob, niech wstpuj w
zwizki maeskie. Lepiej jest bowiem y w maestwie ni pon.
Pawe mia rwnie zdecydowane pogldy na pozycj kobiet (I list do Tymoteusza, 2,11-13):
Kobieta niechaj si uczy w cichoci, z caym poddaniem si. Naucza za kobiecie nie pozwalam,
ani te przewodzi nad mem, lecz [chc, by] trwaa w cichoci. Albowiem Adam zosta pierwszy
uksztatowany, potem - Ewa.
Podobne pogldy, w jeszcze bardziej zdecydowanej formie, wyrazi w I licie do Koryntian (11,79). W ustpach tych Pawe niewtpliwie przedstawi pogldy czsto wwczas spotykane, ale warto
zauway, e Jezus nigdy w taki sposb nie wyraa swoich zapatrywa.
Pawe przyczyni si bardziej ni ktokolwiek inny do przeksztacenia chrzecijastwa z ydowskiej
sekty w religi wiatow. Jego najwaniejsze idee na temat boskoci Chrystusa oraz zbawienia przez
sam wiar pozostay podstawami myli chrzecijaskiej przez wszystkie nastpne stulecia. Pawe
wywar ogromny wpyw na pniejszych teologw chrzecijaskich, cznie ze w. Augustynem, w.
Tomaszem z Akwinu, Lutrem i Kalwinem. Istotnie, wpyw pogldw Pawa by tak ogromny, e niektrzy uczeni uwaaj, i to raczej jego, a nie Jezusa, naley uzna za gwnego zaoyciela religii
chrzecijaskiej. Wydaje si, e pogld ten jest zbyt skrajny. Jednak jeeli nawet Pawe odegra mniejsz
rol ni Jezus, to i tak jego zasugi dla rozwoju religii s wiksze ni jakiegokolwiek innego myliciela
chrzecijaskiego.

7
wzmiankowany ok. 105

Cai Lun
wiki
Wikszo czytelnikw zapewne nie zna nazwiska Cai Luna, wynalazcy papieru. Biorc pod uwag
znaczenie jego wynalazku, jest naprawd zastanawiajce, do jakiego stopnia jest on nie znany na Zachodzie. Nawet due encyklopedie nie powicaj Cai Lunowi choby krtkiego hasa, rwnie szkolne
podrczniki historii rzadko wspominaj jego nazwisko. Jeli wzi pod uwag oczywiste znaczenie papieru, ten brak informacji o Cai Lunie moe nasuwa podejrzenie, e jest on osob apokryficzn.
Dokadne badania wykazay jednak z ca pewnoci, e Cai Lun by postaci rzeczywist. By on
urzdnikiem na chiskim dworze cesarskim. Okoo 105 r. ofiarowa papier w prezencie cesarzowi Ho Di.
Wzmianki chiskie na temat wynalazku Cai Luna (pojawiajce si w oficjalnej historii dynastii Han) s
cakowicie rzetelne i wiarygodne, bez najmniejszej aluzji do jakiej magii czy legendy. Chiczycy
zawsze przypisywali wynalazek papieru Cai Lunowi i jego nazwisko jest w Chinach dobrze znane.
Niewiele wiadomo o yciu Cai Luna. Zapisy chiskie wspominaj, e by eunuchem. Z zapisw
wynika rwnie, e cesarz by niezmiernie zadowolony z wynalazku Cai Luna i nagrodzi go awansem
oraz tytuem arystokratycznym. Cai Lun sta si bogatym czowiekiem. Pniej jednak da si wcign
w intrygi paacowe, co w kocu doprowadzio do jego upadku. Zapisy chiskie podaj, e popadszy w
nieask, Cai Lun wzi kpiel, ubra si w najlepsze szaty i wypi trucizn.
Papier rozpowszechni si w Chinach w cigu II wieku; przez kilka stuleci Chiczycy eksportowali
go do innych czci Azji. Dugi czas utrzymywali sposb wyrobu papieru w sekrecie, jednak w 751 r.
Arabowie pojmali paru chiskich producentw papieru i ju wkrtce papier by wyrabiany w
Samarkandzie i Bagdadzie. Sztuka wyrobu papieru rozprzestrzeniaa si stopniowo w caym wiecie
arabskim, a w XII w. od Arabw nauczyli si jej Europejczycy. Stosowanie papieru upowszechniao si;
po wynalezieniu druku przez Gutenberga papier zastpi pergamin i sta si na Zachodzie podstawowym
materiaem, na ktrym utrwalano teksty.
Obecnie papier jest artykuem powszechnego uytku. Trudno nam sobie wyobrazi, jak wyglda
wiat bez papieru. W Chinach przed Cai Lunem wikszo ksiek bya zrobiona z bambusa. Oczywicie,
ksiki takie byy niesychanie cikie i niewygodne w uyciu. Niektre ksiki pisano na jedwabiu, ale
materia ten by zbyt drogi, eby mg by powszechnie uywany. Na Zachodzie, przed wprowadzeniem
papieru, ksiki pisano na pergaminie lub na Welinie, ktre wyrabiano ze specjalnie wyprawionej skry
baraniej lub cielcej. Pergamin wypar z uycia papirus, z ktrego chtnie korzystali Grecy, Rzymianie i
Egipcjanie. Zarwno pergamin, jak i papirus byy nie tylko trudno dostpne, ale rwnie bardzo
kosztowne.
To w znacznej mierze dziki istnieniu papieru moemy dzisiaj tanio i w duych ilociach wydawa
ksiki i inne druki.
Oczywicie, to racja, e papier nie miaby tak duego znaczenia jak obecnie, gdyby nie
wynalezienie prasy drukarskiej, jednak w rwnej mierze jest prawd, e prasa drukarska nie byaby nawet
w przyblieniu tak wanym wynalazkiem, gdyby brakowao taniego i powszechnie dostpnego materiau,
na ktrym mona by byo drukowa. A zatem: kto powinien by zaszeregowany wyej - Cai Lun czy
Gutenberg? Jakkolwiek uwaam, e obaj mieli rwne znaczenie, zaszeregowaem Cai Luna nieco wyej,
a to z nastpujcych powodw: (1) papier jest nie tylko materiaem do pisania, znajduje on znacznie
szersze zastosowanie; obecnie du cz produkowanego papieru zuywamy do innych celw ni druk;

(2) Cai Lun y wiele wiekw przed Gutenbergiem i nie mona wykluczy, e Gutenberg nie wynalazby
druku, gdyby ju wwczas nie istnia papier; (3) podejrzewam, e wicej ksiek powstaoby, gdyby
stosowano papier i druk blokowy (znany na dugo przed Gutenbergiem), ni w rezultacie wykorzystania
ruchomej czcionki i pergaminu.
Czy suszne jest wczenie obu, Gutenberga i Cai Luna, do grupy najbardziej wpywowych ludzi,
jacy yli na wiecie? Aby zda sobie spraw ze znaczenia wynalazku papieru i druku, naley zastanowi
si nad rozwojem kulturalnym Chin i Zachodu. Przed drugim wiekiem naszej ery cywilizacja chiska
znajdowaa si wci na niszym poziomie ni cywilizacja zachodnia. W cigu nastpnego tysiclecia
osignicia Chin byy wiksze ni na Zachodzie, wiele te wskazuje, e przez siedem czy osiem wiekw
cywilizacja chiska przodowaa w wiecie. W XV w. Europa Zachodnia przecigna Chiny. Istnieje
szereg wyjanie z dziedziny teorii kultury, tumaczcych, dlaczego tak si stao, jednak wikszo z nich
pomija, moim zdaniem, najprostsz koncepcj.
Oczywicie, to prawda, e rolnictwo i pimiennictwo rozwino si wczeniej na Bliskim
Wschodzie ni w Chinach. Jednak fakt ten nie wyjania, dlaczego cywilizacja chiska tak uporczywie
pozostawaa w tyle za Zachodem. Sdz, e zasadniczym tego powodem by fakt, i przed Cai Lunem
Chiczycy nie posiadali odpowiedniego materiau do pisania. W wiecie zachodnim dostpny by papirus
i cho materia ten mia swoje wady, to jednak zwoje papirusu byy znacznie wygodniejsze w uyciu ni
ksiki z bambusa lub drewna. Brak odpowiedniego materiau do pisania by decydujc przeszkod w
rozwoju kulturalnym Chin; do przewiezienia bardzo skromnej - wedug naszych standardw - biblioteki
chiscy uczeni potrzebowali caego wozu. Mona sobie wyobrazi trudnoci, jakie napotykano, usiujc
w takich warunkach zarzdza pastwem.
Wynalazek Cai Luna cakowicie zmieni t sytuacj. Dysponujc odpowiednim materiaem do
pisania, chiska cywilizacja czynia szybkie postpy i w cigu paru stuleci zdoaa dogoni Zachd.
(Oczywicie, pewn rol odegrao polityczne rozbicie Zachodu, ale nie wyjania to wszystkiego. W IV w.
Chiny byy zjednoczone w mniejszym stopniu ni Zachd, a mimo to pod wzgldem kulturalnym szybko
si rozwijay). W cigu nastpnych stuleci postp na Zachodzie by stosunkowo powolny, natomiast
Chiczycy dokonali takich wynalazkw, jak kompas, proch strzelniczy i druk blokowy. Fakt, e papier
by taszy ni pergamin i dostpny w duych ilociach, sprawi, i sytuacja odwrcia si na korzy
Chin.
Z chwil gdy kraje zachodnie zaczy stosowa papier, byy w stanie sprosta Chinom, a nawet
zmniejszy dystans kulturalny. Pisma Marco Polo potwierdzaj jednak, e jeszcze w XIII w. Chiny byy
znacznie bardziej rozwinitym krajem ni Europa.
Dlaczego zatem Chiny znalazy si w kocu w tyle, za Europ? W literaturze mona znale rne
zoone wyjanienia, odwoujce si do problemw kultury, ale chyba w zupenoci wystarcza tu proste
wytumaczenie z dziedziny techniki. W pitnastowiecznej Europie pojawi si geniusz, Johann
Gutenberg, ktry rozwin technik masowego druku ksiek, i od tej chwili kultura europejska zacza
czyni szybkie postpy. Chiny nie miay swojego Gutenberga; Chiczycy pozostali przy druku
blokowym i ich kultura rozwijaa si stosunkowo powoli.
Jeli zgodzimy si z powysz analiz, to musimy doj do wniosku, e Cai Lun i Johann
Gutenberg s dwiema gwnymi postaciami historii ludzkoci. W rzeczywistoci Cai Lun jeszcze z
innego powodu gruje nad wikszoci wynalazcw. Wynalazki s na og tworem czasw, w ktrych
zostay dokonane. Prawdopodobnie pojawiyby si one nawet wtedy, gdyby nie istnieli ich waciwi
autorzy - jednak na pewno nie odnosi si to do papieru. Europejczycy zaczli wyrabia papier dopiero
tysic lat po Cai Lunie i byo to moliwe tylko dlatego, e nauczyli si tej sztuki od Arabw. Inne narody
azjatyckie poza chiskim rwnie nie byy w stanie dociec, jak si wyrabia papier, mimo e znay papier
robiony przez Chiczykw. Odkrycie metody produkcji papieru jest tak trudne, e bynajmniej nie musi
si zdarzy w sposb naturalny w kadym kraju o rednim poziomie rozwoju kultury. Aby dokona tego
wynalazku, konieczny by wkad jakiej uzdolnionej jednostki. Cai Lun by wanie kim takim, a
zastosowana przez niego metoda wyrobu papieru w istocie nie zmienia si (z wyjtkiem mechanizacji
wprowadzonej okoo 1800 r.) a do chwili obecnej.
Sdz, e z tych powodw suszne jest umieszczenie zarwno Gutenberga, jak i Cai Luna w
pierwszej dziesitce osb wymienionych w tej ksice, jak te postawienie Cai Luna przed

Gutenbergiem.

8
ok.1400-1468

Johann Gutenberg
wiki
Johann Gutenberg nazywany jest czsto wynalazc druku. W rzeczywistoci wynalaz on pierwsz
w historii metod wykorzystania ruchomych czcionek i prasy drukarskiej, ktra pozwalaa szybko i
bezbdnie drukowa bardzo rnorodne teksty.
aden wynalazek nie wyskakuje z gowy jakiego czowieka w cakowicie gotowym stanie;
oczywicie, byo tak rwnie w wypadku druku. Ju od czasw staroytnych powszechnie uywano
pieczci i sygnetw, dziaajcych na tej samej zasadzie co druk blokowy. Druk blokowy znany by w
Chinach na wiele stuleci przed Gutenbergiem; odnaleziono tam drukowan ksik pochodzc z 868 r.
Rwnie na Zachodzie znano druk blokowy jeszcze przed Gutenbergiem. Umoliwia on wykonanie
wielu egzemplarzy danej ksiki, mia natomiast jedn ogromn wad: poniewa dla kadej nowej
ksiki naleao zrobi zupenie nowy zestaw desek drzeworytowych lub pyt, to przy jednoczesnym
drukowaniu wielu rnych ksiek metoda ta bya bardzo niepraktyczna.
Mwi si czasem, e najwiksz zasug Gutenberga by wynalazek ruchomej czcionki, ale
rzeczywicie ruchom czcionk wynalaz Chiczyk, Bi Sheng, mniej wicej w poowie XI w. Bi Sheng
robi ruchome czcionki z gliny. Czcionki takie byy nietrwae, ale wkrtce inni chiscy, a take koreascy
rzemielnicy wprowadzili szereg ulepsze i na dugo przed Gutenbergiem Koreaczycy uywali ju
czcionek metalowych. Faktem jest, e na pocztku XV w. rzd koreaski utrzymywa odlewni, w ktrej
produkowano czcionki drukarskie. Mimo to bdem byoby przypuszcza, e Bi Sheng wywar jaki
szczeglny wpyw na rozwj druku. Po pierwsze, Europa nie przeja ruchomej czcionki z Chin, ale
dosza do tego wynalazku niezalen drog. Po drugie, druk za pomoc ruchomej czcionki
rozpowszechni si w samych Chinach stosunkowo pno, dopiero po poznaniu przez Chiczykw
nowoczesnych, zachodnich technik drukarskich.
Na nowoczesn technik drukarsk skadaj si cztery podstawowe skadniki. Pierwszym z nich s
ruchome czcionki oraz sposb skadania i mocowania ich w okrelonym pooeniu. Drugim - sama prasa
drukarska. Trzecim - odpowiedni rodzaj farby drukarskiej. Wreszcie ostatnim - odpowiedni materia, taki
jak papier, na ktrym mona drukowa. Papier zosta wynaleziony (przez Cai Luna) w Chinach na wiele
wiekw wczeniej, a jego uycie rozpowszechnio si na Zachodzie ju przed Gutenbergiem. By to
jedyny skadnik caego procesu, ktry czeka gotowy do wykorzystania. Chocia pozostae elementy byy
ju znane wczeniej, to jednak Gutenberg wprowadzi szereg rozmaitych istotnych udoskonale. Na
przykad wynalaz odpowiedni stop do odlewania czcionek, form drukarsk do precyzyjnego skadu
kolumny, olejow farb drukarsk i odpowiedni pras.
Jednak cakowity wkad Gutenberga w rozwj druku by duo wikszy ni poszczeglne dokonane
przez niego wynalazki czy udoskonalenia. Jego zasug jest przede wszystkim scalenie wszystkich
elementw w jeden sprawnie dziaajcy system. Istot druku, w odrnieniu od wszystkich wczeniejszych wynalazkw, jest to, e stanowi on w istocie proces produkcji masowej. Pojedynczy karabin
jest sam w sobie bardziej sprawn broni ni pojedynczy uk i strzaa, ale nie ma adnej rnicy midzy
pojedyncz ksik drukowan a ksik napisan rcznie. Przewaga druku polega na moliwoci
uruchomienia masowej produkcji. Istot wynalazku Gutenberga nie by pojedynczy przyrzd lub urzdzenie ani nawet szereg udoskonale, ale stworzenie kompletnego procesu produkcyjnego.
Informacje o yciu Gutenberga s skpe. Wiemy, e urodzi si okoo 1400 r. w Moguncji w

Niemczech. Pomysy, ktre miay najwiksze znaczenie dla rozwoju sztuki drukarskiej, pochodz z
poowy pitnastego wieku, a najlepiej znane dzieo, tzw. Biblia Gutenberga, powstao w Moguncji okoo
1454 r. (Co dziwne, nazwisko Gutenberga nie figuruje na adnej z jego ksiek, nawet na Biblii
Gutenberga, chocia nie ma wtpliwoci, e bya ona drukowana w jego oficynie). Gutenberg nie okaza
si szczeglnie utalentowanym przedsibiorc; z pewnoci nigdy nie zdoa zrobi wikszych pienidzy
na swoim wynalazku. By stron w paru procesach sdowych; w wyniku jednego z nich straci sprzt
drukarski na rzecz swojego partnera, Johanna Fusta. Zmar w 1468 r. w Moguncji.
Jakie pojcie o wpywie Gutenberga na histori mona sobie wyrobi porwnujc rozwj Chin i
Europy po wynalezieniu druku. W momencie narodzin Gutenberga oba te regiony miay jednakowy
poziom techniki, ale w Europie, po wprowadzeniu wynalazku nowoczesnego druku, nastpi okres
szybkiego rozwoju, podczas gdy w Chinach, gdzie nadal stosowano druk blokowy, postp by
stosunkowo powolny. Byoby zapewne przesad twierdzi, e wynalazek druku stanowi jedyny czynnik
przesdzajcy o tej rnicy, na pewno jednak by to czynnik istotny.
Warto rwnie zauway, e tylko trzy osoby z naszej listy yy w okresie obejmujcym pi
wiekw przed narodzeniem Gutenberga, a szedziesit siedem - w cigu piciu wiekw po jego mierci.
Nasuwa to przypuszczenie, e wynalazek Gutenberga by wanym, by moe kluczowym czynnikiem
zapocztkowujcym rewolucyjne osignicia czasw nowoytnych. Wydaje si niemal pewne, e gdyby
nawet nie narodzi si Alexander Graham Bell, to i tak, mniej wicej w tym samym okresie, wynaleziono
by telefon. To samo mona powiedzie o wielu innych wynalazkach. Jednak bez Gutenberga wynalazek
nowoczesnego druku mgby si pojawi wiele pokole pniej. Biorc pod uwag niezwyky wpyw
druku na histori, Gutenberg na pewno zasuguje na wysokie miejsce na naszej licie.

9
1451-1 506

Krzysztof Kolumb
wiki
Prbujc odnale zachodni drog morsk z Europy do krajw Wschodu, Kolumb nieoczekiwanie
odkry Ameryk i tym samym wywar wikszy wpyw na histori, ni prawdopodobnie sam si spodziewa. Odkrycie Kolumba, ktre zapocztkowao epok bada i kolonizacji Nowego wiata, byo
jednym z najwaniejszych punktw zwrotnych w historii. Dao ono ludom Europy dostp do dwch nowych kontynentw, gdzie moga osiedla si cz ich rosncej liczebnie populacji. Nowe rdo
bogactw mineralnych i surowcw zmienio gospodark Europy. Odkrycie to spowodowao take
zniszczenie cywilizacji Indian amerykaskich. W dalszej perspektywie odkrycie Kolumba doprowadzio
rwnie do powstania na pkuli zachodniej wielu nowych narodw, cakowicie odmiennych od ludw
indiaskich, ktre zamieszkiway niegdy na tych terenach. Te nowe narody wywary nastpnie duy
wpyw na losy narodw Starego wiata.
Podstawowe fakty z ycia Kolumba s dobrze znane. Urodzi si w Genui we Woszech w 1451 r.
Gdy dors, zosta kapitanem i wprawnym nawigatorem. Z biegiem czasu Kolumb nabra przekonania, e
przecinajc Atlantyk w kierunku zachodnim mona znale dogodn drog morsk do Azji Wschodniej, i
usilnie dy do realizacji tego pomysu. W kocu namwi Izabel I, krlow Kastylii, do sfinansowania
wyprawy.
Okrty Kolumba opuciy Hiszpani 3 sierpnia 1492 r. Po drodze eglarze zatrzymali si na
Wyspach Kanaryjskich, w pobliu wybrzea Afryki. 6 wrzenia opucili je i poeglowali na zachd. Gdy
podr si przecigaa, marynarzy ogarn strach i chcieli zawrci. Kolumb nalega jednak na
kontynuowanie wyprawy i wreszcie 12 padziernika 1492 r. eglarze ujrzeli ld.
Kolumb powrci do Hiszpanii w marcu nastpnego roku. Jako triumfujcy odkrywca zosta
przyjty z najwyszymi honorami. Poprowadzi jeszcze trzy wyprawy przez Atlantyk, w prnej nadziei
dotarcia do Chin lub Japonii. Jeszcze przez dugi czas Kolumb by przekonany, ze odkry drog do Azji
Wschodniej, cho wikszo ludzi ju znacznie wczeniej zdaa sobie spraw, e jest inaczej.
Izabela obiecaa Kolumbowi, e zostanie gubernatorem odkrytych przez siebie ldw. By on
jednak tak nieudolnym administratorem, e w kocu zosta zwolniony ze swoich obowizkw i w
kajdanach odesany do Hiszpanii. Tu go szybko uwolniono, ale nigdy wicej nie powierzono mu adnego
stanowiska pastwowego. Rozpowszechnione pogoski, e zmar w ndzy, nie s jednake uzasadnione;
w chwili mierci w 1506 r. Kolumb by czowiekiem zamonym.
Oczywiste jest, e pierwsza podr Kolumba miaa rewolucyjny wpyw na histori Europy, a
jeszcze wikszy na histori Ameryki. Jedyna data, jak zna kady ucze, to rok 1492. Mona jednak
wysun par zastrzee do umieszczenia Kolumba tak wysoko na naszej licie.
Kolumb nie by pierwszym Europejczykiem, ktry odkry Nowy wiat. Par wiekw przedtem do
Ameryki dotar wiking, Leif Ericson; w okresie dzielcym wyprawy Ericsona i Kolumba prawdopodobnie jeszcze paru innych mieszkacw Europy przepyno Atlantyk. Jednak z historycznego punktu
widzenia Leif Ericson jest postaci stosunkowo mao znaczc. Wiadomoci o jego odkryciach nigdy si
nie rozpowszechniy, a same odkrycia nie pocigny za sob adnych istotnych zmian ani w Europie, ani
w Ameryce. Nowiny o odkryciach Kolumba rozeszy si byskawicznie po caej Europie. Bezporednim
ich nastpstwem byo kilka kolejnych wypraw do Nowego wiata, zorganizowanych w cigu paru lat od
powrotu Kolumba, oraz rozpoczcie podboju i kolonizacji nowych terytoriw.

Podobnie jak w stosunku do innych postaci tej ksiki rwnie w stosunku do Kolumba mona
wysun argument, e to, czego dokona, osignito by take i bez niego. W XV w., jeszcze przed
wypraw Kolumba, Europa przeywaa okres fermentu: rozwijajcy si handel sprawi, e wyprawy
badawcze byy nieuchronne. Portugalczycy poszukiwali nowej drogi do Indii ju wiele lat przed
Kolumbem.
Wydaje si cakowicie prawdopodobne, e prdzej czy pniej Ameryka zostaaby odkryta przez
Europejczykw; moliwe nawet, e zwoka nie byaby bardzo dua. Dalszy rozwj wydarze byby
jednak zupenie inny w przypadku, gdyby Ameryka zostaa odkryta, powiedzmy, w 1510 r. przez
wypraw francusk lub angielsk, zamiast w 1492 r. przez Kolumba. W kadym razie Kolumb by tym
czowiekiem, ktry rzeczywicie odkry Ameryk.
Trzecie moliwe zastrzeenie wynika z faktu, e ju przed wyprawami Kolumba wielu XVwiecznych Europejczykw wiedziao, e Ziemia jest okrga. Wiele stuleci wczeniej teori tak
wysuwali greccy filozofowie, a zdecydowane poparcie owej hipotezy przez Arystotelesa wystarczyo,
aby w XIV w. uznawali j owieceni mieszkacy Europy. Ale przecie powodem sawy Kolumba nie
byo udowodnienie, e Ziemia jest okrga (czego wcale nie udao mu si dowie); sta si on sawny
dziki odkryciu Nowego wiata. Ani Europejczycy yjcy w XV w., ani Arystoteles nie mieli pojcia o
istnieniu kontynentu amerykaskiego.
Kolumb nie odznacza si jakimi godnymi podziwu cechami charakteru. By wyjtkowo chciwy; w
rzeczywistoci podstawow przyczyn trudnoci, jakie napotyka nakaniajc Izabel do sfinansowania
wyprawy, byy wygrowane dania finansowe. By moe nie naley ocenia Kolumba wedug
dzisiejszych norm etycznych, ale trzeba jednak wspomnie, e traktowa Indian z uderzajcym okruciestwem. Skoro jednak nie ma to by lista najszlachetniejszych postaci w historii, lecz tych. ktre wywary
na ni najwikszy wpyw, to Kolumb zasuguje na miejsce bliskie szczytu.

10
1379-1955

Albert Einstein
wiki
Albert Einstein, najwikszy uczony XX w. i jeden z najwybitniejszych umysw w historii, znany
jest przede wszystkim jako twrca teorii wzgldnoci. Nazwa ta obejmuje waciwie dwie teorie;
pierwsza to szczeglna teoria wzgldnoci, sformuowana w 1905 r., druga za to oglna teoria
wzgldnoci, sformuowana w 1915 r. T ostatni byoby chyba lepiej nazwa Einsteina prawem
grawitacji. Obie teorie s bardzo skomplikowane; nie zamierzam tu ich wyjania, ale chciabym
powici kilka uwag szczeglnej teorii wzgldnoci.
Powszechnie znana maksyma mwi, ze wszystko jest wzgldne. Teoria Einsteina nie jest jednak
powtrzeniem tego filozoficznego banau, ale precyzyjnym matematycznym twierdzeniem, okrelajcym
wzgldno pomiarw naukowych. Oczywiste jest, e subiektywne postrzeganie czasu i przestrzeni
zaley od obserwatora. Jednake przed Einsteinem wikszo ludzi uwaaa, e za tymi subiektywnymi
wraeniami kryje si czas absolutny i rzeczywiste odlegoci, ktre mona mierzy w sposb obiektywny
za pomoc dokadnych przyrzdw pomiarowych. Einstein odrzuci pojcie czasu absolutnego, co
spowodowao rewolucj w nauce. Poniszy przykad ilustruje, w jak radykalny sposb jego teoria
zmienia nasze pojcia czasu i przestrzeni.
Wyobramy sobie statek kosmiczny X, oddalajcy si od Ziemi z szybkoci 100 000 kilometrw
na sekund. Szybko t mierz dwaj obserwatorzy, z ktrych jeden znajduje si na statku kosmicznym, a
drugi na Ziemi. Wyniki ich pomiarw s identyczne. Drugi statek kosmiczny Y leci dokadnie w tym
samym kierunku co statek X, ale ze znacznie wiksz szybkoci. Mierzc prdko statku Y, obserwator
znajdujcy si na Ziemi stwierdza, e statek ten oddala si od niego z szybkoci 180 000 kilometrw na
sekund. Obserwator leccy na statku Y otrzyma ten sam wynik.
Skoro oba statki poruszaj si w tym samym kierunku, to wydaje si, e rnica ich szybkoci
wynosi 80 000 kilometrw na sekund i szybszy statek oddala si od wolniejszego z t wanie
szybkoci.
Jednak z teorii Einsteina wynika, e jeli odpowiednie pomiary wykonaj obserwatorzy
podrujcy na statkach kosmicznych X i Y, to stwierdz oni zgodnie, e odlego midzy nimi wzrasta
z szybkoci 100 000, a nie 80 000 kilometrw na sekund.
Na pozr wydaje si, e wynik ten jest w oczywisty sposb bdny. Czytelnik moe podejrzewa,
e chodzi tu o jak sztuczk w opisie sytuacji lub e nie wspomniaem o jakim istotnym szczegle.
Wcale nie. Wynik ten nie ma nic wsplnego ze szczegami budowy obu statkw ani ich silnikw. Nie
jest rwnie wynikiem bdnej obserwacji czy wady przyrzdw pomiarowych. Rzecz nie polega te na
jakim triku. Zgodnie ze szczegln teori wzgldnoci rezultat ten (ktry moemy z atwoci obliczy
ze wzoru Einsteina na skadanie prdkoci) wynika jedynie z zasadniczej natury czasu i przestrzeni.
Wszystko to wydawa si moe czyst teori - i rzeczywicie, przez lata wielu ludzi nie traktowao
powanie teorii wzgldnoci, uwaajc j za oderwan od ycia akademick hipotez bez adnego
praktycznego znaczenia. Oczywicie, po roku 1945, kiedy to zrzucono bomby atomowe na Hirosim i
Nagasaki, nikt ju nie popeni tego bdu. Z teorii wzgldnoci Einsteina wynika midzy innymi, e
materia i energia s w pewnym sensie rwnowane, przy czym ich zaleno opisuje wzr E=mc2 w
ktrym E oznacza energi, m - mas, a c - prdko wiata. Skoro c wynoszce 300 000 kilometrw na
sekund jest ju bardzo du wielkoci, to c2 (tzn. c mnoone przez c) jest po prostu wielkoci

olbrzymi. Wynika z tego, e nawet czciowa przemiana maej iloci materii wyzwala ogromn ilo
energii.
Oczywicie, nie mona zrobi bomby atomowej ani zbudowa elektrowni jdrowej opierajc si
wycznie na wzorze E=mc2. Naley sobie uwiadomi, e w pracach nad wykorzystaniem energii
atomowej odegrao wan rol wielu innych ludzi, ale znaczenie wkadu Einsteina jest bezdyskusyjne. Co
wicej, to wanie list Einsteina przekazany prezydentowi Rooseveltowi w 1939 r., wskazujcy na
moliwo skonstruowania broni atomowej i podkrelajcy wag, jak ma wyprzedzenie Niemcw przez
Stany Zjednoczone w budowie takiej broni, przyczyni si do rozpoczcia prac nad Projektem Manhattan,
ktre doprowadziy do zbudowania pierwszej bomby atomowej. Szczeglna teoria wzgldnoci budzia
ostre kontrowersje, ale wszyscy zgadzali si, e jest to najbardziej zdumiewajca teoria naukowa, jaka
bya i bdzie kiedykolwiek stworzona. Pod tym wzgldem wszyscy si mylili, albowiem punktem wyjcia oglnej teorii wzgldnoci Einsteina jest zaoenie, e przyciganie grawitacyjne nie wynika z
dziaania si fizycznych w normalnym rozumieniu tego pojcia, ale jest rezultatem zakrzywienia samej
przestrzeni.
Trudno o bardziej zdumiewajcy pomys! Jak mona zmierzy zakrzywienie przestrzeni? Co to w
ogle znaczy, e przestrze jest zakrzywiona? Einstein nie tylko wysun tak teori, ale nada jej jasn
form matematyczn, dziki czemu jego teoria pozwala wysuwa dokadne i nadajce si do
dowiadczalnego sprawdzenia przewidywania. Przeprowadzone obserwacje - z ktrych najdoniolejsze
zostay zrobione w czasie cakowitego zamienia Soca - wielokrotnie potwierdziy prawidowo
rwna Einsteina.
Oglna teoria wzgldnoci pod wieloma wzgldami rni si od innych teorii naukowych. Po
pierwsze, Einstein nie opar swojej teorii na dokadnych eksperymentach, lecz przy jej formuowaniu
kierowa si raczej wzgldami symetrii i matematycznej elegancji - a wic pozostawa na gruncie
rozumowym, racjonalistycznym (racjonalizm rozumiany tu jest jako przeciwiestwo empiryzmu),
podobnie jak usiowali to czyni filozofowie greccy i redniowieczni scholastycy. Tak postpujc
Einstein przeciwstawi si empirycznemu nastawieniu nowoytnej nauki. O ile jednak szukajcym pikna
i symetrii Grekom nie udao si znale teorii dynamicznej, ktra wytrzymaaby decydujcy sprawdzian
eksperymentu, o tyle teoria Einsteina, jak do tej pory, przechodzi z powodzeniem kady test. Wskutek
takiego podejcia Einsteinowska oglna teoria wzgldnoci jest powszechnie uznawana za najpikniejsz,
najwiksz, najbardziej eleganck i intelektualnie zadowalajc ze wszystkich teorii naukowych.
Oglna teoria wzgldnoci wyrnia si take pod innym wzgldem. Wikszo praw naukowych
ma charakter przybliony, tzn. sprawdzaj si one w wielu okolicznociach, ale nie we wszystkich. O ile
nam wiadomo, od teorii wzgldnoci nie ma wyjtkw. Nieznane s warunki, teoretyczne lub
dowiadczalne, w ktrych przewidywania oglnej teorii wzgldnoci sprawdziyby si tylko w
przyblieniu. Przysze dowiadczenia mog jeszcze zepsu ten wspaniay bilans, ale na razie ze
wszystkich teorii naukowych oglna teoria wzgldnoci jest najblisza ostatecznej prawdy.
Najlepiej znanymi osigniciami Einsteina s dwie teorie wzgldnoci, ale inne dokonania
oczywicie te zapewniyby mu saw naukow. W istocie, Einstein uzyska Nagrod Nobla w dziedzinie
fizyki przede wszystkim za prac wyjaniajc wane zjawisko fotoelektryczne, ktre stanowio do
owego czasu zagadk dla fizykw. W swoim opracowaniu zaoy, e istniej fotony, czyli czstki
wiata. Poniewa na dugo przedtem stwierdzono w dowiadczeniach powiconych interferencji, e
wiato skada si z fal elektromagnetycznych, fale za i czstki uznawano za pojcia w sposb oczywisty
przeciwstawne, wobec tego hipoteza Einsteina stanowia radykalne i paradoksalne zaprzeczenie
klasycznej teorii. Okazao si jednak, e jego wyjanienie efektu fotoelektrycznego ma due znaczenie
praktyczne, a hipoteza istnienia fotonw wywara istotny wpyw na rozwj teorii kwantw i stanowi
obecnie jej integraln cz.
Przy ocenie znaczenia Einsteina nasuwa si porwnanie z Isaakiem Newtonem. Teorie Newtona s
w zasadzie atwe do zrozumienia, a jego geniusz wyrazi si w tym, e to on pierwszy je sformuowa.
Natomiast teorie wzgldnoci Einsteina s bardzo trudne do zrozumienia, nawet gdy kto korzysta ze
szczegowych objanie. O ile zatem trudniej byo je stworzy! Niektre koncepcje Newtona stay w
radykalnej sprzecznoci z panujcymi wczenie pogldami naukowymi, jednak jego teoria nigdy nie
wydawaa si wewntrznie sprzeczna. Inaczej jest w wypadku teorii wzgldnoci, ktra obfituje w

paradoksy. Geniusz Einsteina polega midzy innymi na tym, e na samym pocztku, kiedy jego
koncepcje wci jeszcze byy nie sprawdzonymi hipotezami pocztkujcego badacza, w obliczu jawnych
sprzecznoci nie podda si i nie zrezygnowa. Zamiast tego pracowa usilnie, dopki nie zdoa wykaza,
e sprzecznoci s jedynie pozorne i w kadym przypadku istnieje subtelny, ale poprawny sposb
rozwizania paradoksu.
Dzi uwaamy, e teoria Einsteina jest w istocie bardziej poprawna ni teoria Newtona. Dlaczego
zatem Einstein znajduje si niej na naszej licie? Przede wszystkim dlatego, e teorie Newtona pooyy
podwaliny pod nowoytn nauk i technologi. W wikszoci dziedzin techniki osignity obecnie
poziom wcale by si nie zmieni, gdybymy wci znali jedynie odkrycia Newtona, nie za Einsteina.
Istnieje jeszcze inny czynnik, ktry wpyn na takie wanie usytuowanie Einsteina na licie. W
wikszoci wypadkw do rozwoju jakiej wanej idei przyczynio si wielu ludzi. Tak byo z pewnoci
z histori socjalizmu czy rozwojem elektromagnetyzmu. Powstanie teorii wzgldnoci nie byo
stuprocentow zasug samego tylko Einsteina, ale to on przyczyni si do tego w najwikszym stopniu.
Naley uczciwie powiedzie, e teorie wzgldnoci s dzieem jednego, wybitnego geniusza w stopniu
daleko wikszym ni jakiekolwiek inne idee o porwnywalnym znaczeniu.
Einstein urodzi si w 1879 r. w Ulm w Niemczech. Uczszcza do szkoy redniej w Szwajcarii,
zosta obywatelem szwajcarskim w 1901 r. Otrzyma stopie doktorski w 1905 r. na uniwersytecie w
Zurychu, ale wwczas nie udao mu si uzyska posady na jakiej wyszej uczelni. W tym samym roku
opublikowa swoje prace na temat szczeglnej teorii wzgldnoci, zjawiska fotoelektrycznego i teorii
ruchw Browna. W cigu paru lat prace te, a zwaszcza praca na temat wzgldnoci, sprawiy, e zacz
by uwaany za jednego z najwybitniejszych i najbardziej oryginalnych uczonych na wiecie. Jego teorie
byy wysoce kontrowersyjne; aden z nowoytnych uczonych, z wyjtkiem Darwina, nie wzbudzi tylu
sporw co Einstein. Mimo to w 1913 r. zosta mianowany profesorem na uniwersytecie w Berlinie i w
tym samym czasie zosta dyrektorem Instytutu Fizyki Cesarza Wilhelma i czonkiem Pruskiej Akademii
Nauk. Stanowiska te day mu moliwo powicenia tyle czasu na badania naukowe, ile sam pragn.
Rzd niemiecki nie mia adnych powodw, by aowa, i tak niezwykle hojnie obdarzy Einsteina
stanowiskami: ju dwa lata pniej Einsteinowi udao si sformuowa ogln teori wzgldnoci, a w
1921 r. przyznano mu Nagrod Nobla. W drugiej poowie ycia Einstein cieszy si wiatow saw; by
prawdopodobnie najsynniejszym uczonym w historii.
Ze wzgldu na ydowskie pochodzenie Einsteina jego sytuacja w Niemczech po dojciu Hitlera do
wadzy staa si niebezpieczna. W 1933 r. przenis si wic do Princeton w stanie New Jersey, gdzie
pracowa w Institute for Advanced Study, a w 1940 r. zosta obywatelem Stanw Zjednoczonych.
Pierwsze maestwo Einsteina zakoczyo si rozwodem, drugie byo chyba szczliwe. Z pierwsz
on mia dwoje dzieci, chopcw. Zmar w 1955 roku w Princeton.
Einstein interesowa si zawsze sprawami otaczajcego go wiata i czsto zabiera gos w kwestiach
politycznych. By konsekwentnym przeciwnikiem politycznej tyranii, zagorzaym pacyfist i
zdecydowanym stronnikiem syjonizmu. W sprawach ubrania i zwyczajw towarzyskich by wyranym
indywidualist. Mia wielkie poczucie humoru, cechowaa go skromno. By take do utalentowanym
skrzypkiem. Tre napisu, jaki widnieje na nagrobku Newtona, zapewne w jeszcze wikszym stopniu
pasowaaby do Einsteina: Niech ciesz si miertelnicy, e istniaa tak wielka ozdoba rasy ludzkiej!

11
1822-1895

Ludwik Pasteur
wiki
Ludwik Pasteur, francuski chemik i biolog, jest powszechnie uwaany za najwaniejsz posta w
historii medycyny. Pasteur dokona wielu odkry naukowych, ale zasyn przede wszystkim jako
rzecznik zakanej teorii chorb i wsptwrca szczepie ochronnych.
Pasteur urodzi si w 1822 r. w Dole we wschodniej Francji. Studiowa nauki przyrodnicze na
uniwersytecie w Paryu. W trakcie studiw nie przejawia geniuszu; w istocie jeden z profesorw oceni
nawet jako mierne jego wiadomoci z chemii. Jednak wkrtce po uzyskaniu doktoratu w 1847 r. Pasteur wykaza, e opinia profesora bya bdna. Badania nad optycznie czynnymi izomerami kwasu
winowego sprawiy, e w wieku zaledwie dwudziestu szeciu lat Pasteur sta si znanym chemikiem.
Pasteur powici si nastpnie badaniu fermentacji i wykaza, e proces ten zachodzi dziki
dziaaniu pewnych mikroorganizmw. Udowodni rwnie, e obecno innych gatunkw
mikroorganizmw moe doprowadzi do powstania niepodanych produktw w brzeczce fermentacyjnej. Naprowadzio go to niebawem na myl, e pewne gatunki mikroorganizmw mog wytwarza
niepodane produkty i wywoywa szkodliwe konsekwencje dla ycia ludzi i zwierzt.
Pasteur nie by pierwsz osob goszc zakan teori chorb. Podobne hipotezy wysuwali
wczeniej Girolamo Fracastoro, Friedrich Henie i inni. Jednak to zdecydowana kampania Pasteura,
poparta licznymi dowiadczeniami i pokazami, bya gwnym czynnikiem, ktry przekona spoeczno
naukow do tej teorii.
Jeeli choroby wywoywane s przez zarazki, to rozumujc logicznie wydaje si, e mona
zapobiec chorobom uniemoliwiajc szkodliwym zarazkom przedostanie si do organizmu czowieka.
Pasteur podkrela zatem znaczenie, jakie ma antyseptyka dla lekarzy, i wywar duy wpyw na Josepha
Listera, ktry wprowadzi antyseptyk do praktyki chirurgicznej.
Szkodliwe bakterie mog dosta si do ciaa ludzkiego razem z jedzeniem i piciem. Pasteur
opracowa metod (zwan pasteryzacj) unieszkodliwiania bakterii w napojach. W regionach, gdzie j
stosowano, metoda ta doprowadzia do niemal cakowitego wyeliminowania infekcji wywoywanych
przez zakaone mleko.
Majc pidziesit par lat Pasteur zaj si badaniem wglika, gronej choroby zakanej atakujcej
bydo i inne zwierzta, a take ludzi. Wykaza, e chorob t wywouje okrelony gatunek bakterii.
Znacznie wiksze znaczenie miao jednak opracowanie metody hodowli specjalnej odmiany osabionej
bakterii wglika. Wstrzyknicie bydu tej bakterii wywouje chorob przebiegajc w agodnej,
niegronej postaci i pozwala zyska odporno na normaln posta owej choroby. Publiczny pokaz,
przedstawiajcy skuteczno tej metody w zwalczaniu wglika, wywoa wielkie poruszenie. Zdano sobie
szybko spraw, e metoda Pasteura moe by stosowana do zapobiegania wielu chorobom zakanym.
Sam Pasteur opracowa metod szczepienia ludzi przeciwko straszliwej chorobie - wcieklinie. Jest
to jego najsynniejsze osignicie. Korzystajc z podstawowych koncepcji Pasteura, inni uczeni uzyskali
szczepionki przeciwko wielu chorobom, takim jak tyfus czy choroba Heinego-Medina.
Pasteur, ktry by niezwykle pracowitym czowiekiem, ma na swoim koncie mnstwo
pomniejszych, lecz nadal uytecznych osigni. To przede wszystkim jego dowiadczenia pokazay w
przekonujcy sposb, e mikroorganizmy nie powstaj na zasadzie samordztwa. Pasteur odkry take
zjawisko anaerobiozy, to jest stwierdzi, e pewne mikroorganizmy mog y bez dostpu powietrza lub

wolnego tlenu. Prace Pasteura dotyczce choroby jedwabnikw miay wielkie znaczenie gospodarcze.
Jednym z jego osigni jest take szczepionka przeciwko cholerze drobiu, ktra atakowaa ptactwo
domowe. Pasteur zmar w 1895 r. pod Paryem.
Czsto porwnuje si Pasteura i Edwarda Jennera, angielskiego lekarza, ktry wynalaz szczepionk
przeciwko ospie. Cho Jenner dokona swego odkrycia przeszo osiemdziesit lat przed Pasteurem, uwaam, e miao ono duo mniejsze znaczenie, albowiem jego metoda szczepienia bya skuteczna tylko w
stosunku do jednej choroby, natomiast metody Pasteura mogy by i s stosowane do ochrony przed
wieloma chorobami.
Od poowy XIX w. dugo ycia ludzkiego na znacznym obszarze wiata wyduya si prawie
dwukrotnie. Ten olbrzymi wzrost ma prawdopodobnie wikszy wpyw na ycie poszczeglnego
czowieka ni jakiekolwiek inne osignicie w caej historii ludzkiego gatunku. W praktyce nowoytna
nauka i medycyna ofiaroway kademu wspczenie yjcemu czowiekowi jak gdyby drugie ycie.
Jeliby owo wyduenie ludzkiego ycia mona byo przypisa jedynie pracom Pasteura, nie wahabym
si go umieci na pierwszym miejscu w tej ksice. Tak wprawdzie nie jest, jednak odkrycia Pasteura
maj charakter do tego stopnia fundamentalny, i nie ma adnych wtpliwoci, e naley mu przypisa
najwiksz zasug w dziele zmniejszenia miertelnoci w cigu ostatniego stulecia, a tym samym
przydzieli mu wysokie miejsce na naszej licie.

12
1564-1642

Galileusz
wiki
Galileusz, wielki woski uczony, ktry prawdopodobnie w wikszym stopniu ni ktokolwiek inny
przyczyni si do rozwoju naukowej metody bada, urodzi si w 1564 r. w Pizie. Jako mody czowiek
studiowa na uniwersytecie w Pizie, przerwa jednak studia ze wzgldw finansowych. Mimo to uzyska
w 1589 r. posad wykadowcy na tyme uniwersytecie. Par lat pniej zosta czonkiem grona
profesorskiego uniwersytetu w Padwie i pozostawa tam do 1610 r. W tym wanie okresie dokona
wikszoci swoich odkry naukowych.
Pierwsze wane odkrycia Galileusza dotyczyy mechaniki. Arystoteles twierdzi, e cikie ciaa
spadaj szybciej ni lekkie. Cae pokolenia uczonych akceptoway to twierdzenie, polegajc na
autorytecie greckiego filozofa. Galileusz postanowi to jednak sprawdzi; przeprowadzi szereg dowiadcze i szybko stwierdzi, e Arystoteles si myli. W rzeczywistoci ciaa cikie i lekkie spadayby
z tak sam szybkoci, gdyby nie fakt, i opr powietrza hamuje ich spadek. (Nawiasem mwic,
legenda, zgodnie z ktr Galileusz przeprowadza te dowiadczenia spuszczajc przedmioty z Krzywej
Wiey w Pizie, wydaje si bezpodstawna).
Po dokonaniu tego odkrycia Galileusz posun si o krok dalej. Starannie zmierzy drog, jak w
danym czasie przebywa spadajcy przedmiot, i stwierdzi, e jest ona proporcjonalna do kwadratu czasu
spadania. Odkrycie to (z ktrego wynika, i przyspieszenie spadajcego ciaa jest stae) byo wane samo
w sobie, ale jeszcze wiksze znaczenie mia fakt, i Galileusz potrafi przedstawi wyniki caej sekwencji
dowiadcze w postaci wzoru matematycznego. Szerokie zastosowanie wzorw i metod matematycznych
jest wan cech nowoytnej nauki.
Innym wielkim osigniciem Galileusza byo odkrycie prawa bezwadnoci. Poprzednio ludzie
uwaali, e poruszajcy si przedmiot w sposb naturalny zwalnia i zatrzymuje si, o ile nie dziaa na
sia. ktra utrzymuje go w ruchu. Dowiadczenia Galileusza wykazay, e to powszechne przekonanie
jest bdne. Gdyby mona byo wyeliminowa siy hamujce ruch, takie jak tarcie, to poruszajcy si
przedmiot w naturalny sposb poruszaby si dowolnie dugo ze sta prdkoci. Ta wana zasada, ktrej Newton nada nowe, jasne sformuowanie i ktr wczy do swego systemu jako pierwsz zasad
dynamiki, jest jednym z najwaniejszych praw fizyki.
Ze wszystkich osigni Galileusza najsynniejsze s jego odkrycia astronomiczne. Na pocztku
XVI w. astronomia przeywaa okres burzliwych zmian: w tym czasie toczy si zasadniczy spr midzy
zwolennikami heliocentrycznej teorii Kopernika i stronnikami wczeniejszej teorii geocentrycznej. Ju w
1604 r. Galileusz wyrazi przekonanie, e Kopernik ma racj, ale nie potrafi wwczas tego udowodni.
W 1609 r. dowiedzia si, e w Holandii wynaleziono teleskop. Galileusz okaza si czowiekiem tak
genialnym, e posiadajc jedynie bardzo pobieny opis urzdzenia zdoa w krtkim czasie zbudowa
teleskop -i to znacznie lepszy. Wyposaony w nowy instrument, Galileusz skierowa swj talent
obserwacyjny ku niebu i w cigu roku dokona caego szeregu wielkich odkry.
Obserwujc Ksiyc Galileusz zauway, e nie jest on gadk kul i e na jego powierzchni
znajduj si liczne kratery i wysokie gry. Ciaa niebieskie - stwierdza nie s gadkie ani doskonae, lecz
podobnie nieregularne jak Ziemia. Obserwujc Drog Mleczn dostrzeg, e nic jest ona wcale
mlecznym, mgawicowym ciaem, lecz skada si z ogromnej liczby gwiazd tak odlegych, e ogldane
goym okiem zlewaj si ze sob. Obserwujc planety, Galileusz zauway cztery ksiyce krce

dookoa Jowisza. By to oczywisty dowd, e ciao niebieskie moe kry dookoa innej planety ni
Ziemia. Obserwujc Soce, Galileusz dojrza plamy na sonecznej tarczy. (W rzeczywistoci inni
astronomowie zaobserwowali plamy na Socu przed Galileuszem, ale to on szeroko rozpowszechni
wiadomo o swoich obserwacjach i w ten sposb zwrci na nie uwag wiata nauki). Galileusz
zauway rwnie, e planeta Wenus ma fazy zupenie podobne do faz Ksiyca. By to wany dowd
wspierajcy teorie Kopernika, wedug ktrej Ziemia i inne planety kr dookoa Soca.
Wynalazek teleskopu i liczne odkrycia dokonane przy jego pomocy sprawi), e Galileusz sta si
sawny. Jednake popierajc teori heliocentryczn, wzbudzi sprzeciw wpywowych krgw Kocioa i
w roku 1616 nakazano mu, aby zaniecha publicznego goszenia hipotezy Kopernika. Przez par lat
Galileusz z trudem znosi te ograniczenia. W 1623 r. zmar papie, a jego nastpc zosta czowiek, ktry
by wielbicielem Galileusza. W rok pniej nowy papie, Urban VIII. da do zrozumienia (cho w sposb
nieco dwuznaczny), e zakaz ju nic obowizuje.
Galileusz spdzi nastpnych sze lat na pisaniu swojego najsynniejszego dziea - Dialogu o dwu
najwaniejszych ukadach wiata. Ksika jest mistrzowskim przedstawieniem dowodw na rzecz teorii
kopernikowskiej. Zostaa opublikowana w 1632 r., za zgod kocielnych cenzorw. Mimo to, gdy
ksika zostaa wydana, wzbudzia gniew wadz Kocioa i wkrtce wytoczono Galileuszowi proces
przed trybunaem inkwizycji w Rzymie pod zarzutem pogwacenia zakazu z 1616 r.
Wydaje si pewne, e wielu duchownych nie zgadzao si z decyzj postawienia wybitnego
uczonego przed trybunaem. Nawet w wietle wczesnego prawa kocielnego proces Galileusza by
dyskusyjny, a wyrok, jaki zapad - stosunkowo lekki. W rzeczywistoci nie wtrcono go w ogol do
wizienia, przebywa w areszcie domowym w swojej wygodnej willi w Arcetri. Teoretycznie nie wolno
mu byo przyjmowa goci, ale ta klauzula wyroku nie bya egzekwowana. Trybuna nakaza rwnie, by
Galileusz publicznie odwoa twierdzenie, e Ziemia kry wok Soca. Szedziesiciodziewicioletni
uczony speni ten nakaz podczas publicznej sesji trybunau (Zgodnie ze znanym i prawdopodobnie
apokryficznym przekazem Galileusz po wygoszeniu odwoania spojrza na ziemie i cicho szepn: A
jednak si porusza). W Arcetri prowadzi dalej prace z dziedziny mechaniki. Zmar tam w 1642 r.
Od dawna wszyscy uznaj ogromny wkad Galileusza do rozwoju nauk. O jego znaczeniu decyduj
w pewnej mierze odkrycia naukowe, takie jak sformuowanie prawa bezwadnoci, wynalezienie
teleskopu i obserwacje agronomiczne Galileusz wykaza rwnie wielki talent w dowodzeniu susznoci
hipotezy Kopernika. Jeszcze wiksze znaczenie ma jednak rola. jak odegra on w rozwoju naukowej
metodologii. Wikszo wczeniej yjcych przyrodoznawcw, idc za przykadem Arystotelesa, prowadzia obserwacje jakociowe i klasyfikowaa zjawiska wedug kategorii; natomiast Galileusz
dokonywa pomiarw i prowadzi obserwacje ilociowe. Nacisk na przeprowadzanie dokadnych
ilociowych pomiarw sta si od jego czasw podstawow cech bada naukowych.
Prawdopodobnie bardziej ni ktokolwiek inny przyczyni si Galileusz do nadania badaniom
naukowym charakteru empirycznego. By pierwszym uczonym, ktry nalega na konieczno
prowadzenia dowiadcze. Odrzuca pogld, wedug ktrego decyzja w sprawach naukowych moe by
oparta na zaufaniu do autorytatywnych twierdze - obojtne, czy goszonych przez Koci, czy przez
Arystotelesa. Nie mia rwnie zaufania do zoonych, dedukcyjnych schematw nie opartych na
mocnych fundamentach dowiadczalnych. redniowieczni scholastycy dyskutowali bardzo szczegowo
na temat tego, co powinno si zdarzy i dlaczego co si zdarza, Galileusz natomiast nalega na
przeprowadzanie dowiadcze, majcych stwierdzi, co rzeczywicie si zdarzyo. Jego pogldy
naukowe byy dalekie od wszelkiego mistycyzmu; pod tym wzgldem by nawet bardziej nowoczesny ni
niektrzy jego nastpcy, na przykad Newton.
Naley zauway, e Galileusz by czowiekiem gboko wierzcym. Mimo procesu i wyroku
skazujcego nie odrzuci ani religii, ani Kocioa, a tylko sprzeciwia si wysikom wadz kocielnych
dcych do ograniczenia swobody bada naukowych. Pniejsze pokolenia susznie podziwiay
Galileusza, widzc w nim symbol buntu przeciw dogmatyzmowi i przeciw dyktatorskim prbom
zdawienia wolnoci myli. Najwiksze znaczenie ma jednak rola, jak Galileusz odegra w ugruntowaniu
nowoczesnych metod naukowych.

13
334-322 p.n.e.

Arystoteles
wiki
Arystoteles by najwikszym filozofem i uczonym staroytnego wiata. Zapocztkowa badania w
dziedzinie logik, formalnej, wzbogaci niemal kad ga filozofii i dokona wielu odkry naukowych.
Wiele pogldw Arystotelesa jest obecnie przestarzaych, ale duo waniejsze od wszystkich jego
szczegowych teorii jest racjonalne podejcie, ktre cechowao jego prace. W prace Arystotelesa
wpisany jest pogld, e kady aspekt ycia ludzkiego i funkcjonowania spoeczestwa moe by
odpowiednim przedmiotem rozwaa i analizy, e wszechwiat nie jest rzdzony przez lepy przypadek,
magie lub fantazje kaprynych bstw i e jego zachowanie jest przedmiotem racjonalnych praw, e warto
prowadzi systematyczne dociekania w stosunku do kadej dziedziny przyrody, e przy wyciganiu
wnioskw powinnimy uwzgldnia zarwno obserwacje empiryczne, jak i logiczne rozumowanie. Ten
zestaw pogldw, stanowicy przeciwiestwo tradycjonalizmu, przesdw i mistycyzmu, wywar gboki
wpyw na zachodni cywilizacj.
Arystoteles urodzi si w 384 r. p.n.e. w Stagirze w Macedonii. Jego ojciec by wybitnym lekarzem.
Majc siedemnacie lat, Arystoteles uda si do Aten, by studiowa w Akademii Platoskiej, w ktrej
pozostawa przez dwadziecia lat; opuci j wkrtce po mierci Platona. Prawdopodobnie od ojca
Arystoteles przej zainteresowania biologi i wiedz praktyczn, natomiast pod kierunkiem Platona
rozwija zainteresowania myl filozoficzn.
W 342 r. p.n.e. Arystoteles wrci do Macedonii i zosta nauczycielem krlewskiego syna,
trzynastoletniego chopca, ktry znany jest w historii jako Aleksander Wielki. Arystoteles uczy modego
Aleksandra przez kilka lat. W 335 r. p.n.e., po wstpieniu Aleksandra na tron, Arystoteles wrci do Aten,
gdzie otworzy swoj wasn szko. Likejon. Nastpnych dwanacie lat spdzi w Atenach; okres ten
pokrywa si z grubsza z okresem podbojw militarnych Aleksandra. Aleksander wprawdzie nie zasiga
rad swojego byego nauczyciela, ale hojnie finansowa jego badania. By to prawdopodobnie pierwszy w
historii przykad uczonego otrzymujcego od wadzy due rodki finansowe na badania, ale rwnie
ostatni - na wiele nastpnych stuleci.
Zwizek z Aleksandrem kry w sobie niebezpieczestwo. Ze wzgldw zasadniczych Arystoteles
sprzeciwia si dyktatorskiemu stylowi Aleksandra; wydaje si, e po straceniu siostrzeca Arystotelesa
pod zarzutem zdrady zdobywca zastanawia si rwnie nad egzekucj Arystotelesa. Cho dla
Aleksandra Arystoteles mia pogldy zbyt demokratyczne, uczony by jednak za blisko zwizany z
Aleksandrem, by Ateczycy mieli do niego zaufanie. Gdy po mierci Aleksandra w 323 r. p.n.e. wadz
w Atenach przejo stronnictwo antymacedoskie, Arystoteles zosta oskarony o bezbono.
Pamitajc o losie Sokratesa sprzed siedemdziesiciu szeciu lat, uciek z miasta, mwic, e nie da
Atenom drugiej okazji do grzechu przeciw filozofii. Umar na wygnaniu par miesicy pniej, w 322 r.
p.n.e., w wieku szedziesiciu dwu lat.
Liczba prac Arystotelesa jest zdumiewajca. Przetrwao czterdzieci siedem jego dzie, a przekazy
staroytne przypisuj mu nie mniej ni 170 ksiek. Zadziwia jednak nie tyle liczba napisanych przez
niego ksiek, co olbrzymi zakres jego wiadomoci. Prace naukowe Arystotelesa stanowi prawdziw
encyklopedi wczesnej wiedzy. Pisa na temat astronomii, zoologii, geografii, geologii, fizyki, anatomii,
fizjologii - sowem, na temat prawie kadej dziedziny nauki znanej staroytnym Grekom. Jego prace
czciowo stanowi kompilacj wiedzy innych, w czci zawieraj to, co znaleli pomocnicy, ktrych

zatrudnia do szukania dla niego danych, a czciowo - wyniki jego wasnych licznych obserwacji.
By gwnym ekspertem w kadej dziedzinie wiedzy to niewiarygodny wyczyn i jest mao
prawdopodobne, aby ktokolwiek w przyszoci go powtrzy. A jednak Arystoteles osign nawet
wicej. By przede wszystkim filozofem i wnis istotny wkad niemal do kadej dziedziny filozofii. Pisa
na temat etyki i metafizyki, psychologii i ekonomii, teologii i polityki, retoryki i estetyki. Pisa na temat
edukacji, poezji, obyczajw barbarzycw i konstytucji Aten. Jedn z dziedzin jego studiw byy badania
porwnawcze zebranych przez niego konstytucji wielu rnych pastw.
By moe najwaniejszym jego dzieem bya praca nad teori logiki; powszechnie uwaa si, e
Arystoteles by twrc tej wanej dyscypliny filozoficznej. To wanie logiczny umys umoliwi
Arystotelesowi wniesienie wkadu do tak wielu dziedzin wiedzy. Posiada on dar porzdkowania poj;
proponowane przez niego definicje oraz wprowadzane kategorie zoyy si na podwaliny wielu rnych
gazi myli naukowej. Nigdy nie by mistykiem i nigdy nie gosi pogldw skrajnych; zawsze zajmowa
stanowisko zgodne z praktycznym, zdrowym rozsdkiem. Oczywicie, zdarzay mu si pomyki, jest
jednak zaskakujce, jak niewiele gupich bdw popeni w tej obszernej encyklopedii myli naukowej,
jak stanowia jego twrczo.
Wpyw Arystotelesa na ca pniejsz refleksj naukow Zachodu by olbrzymi. W czasach
staroytnych i w redniowieczu przetumaczono dziea Arystotelesa na acin, syryjski, arabski, woski,
francuski, hebrajski, niemiecki i angielski. Nastpujcy po nim pisarze greccy studiowali i podziwiali
jego dziea, podobnie jak filozofowie bizantyjscy. Jego prace miay duy wpyw na filozofi arabsk i
przez wieki dominoway nad myl europejsk. Awerroes, najsynniejszy chyba filozof arabski, usiowa
przeprowadzi syntez teologii muzumaskiej i arystotelesowskiego racjonalizmu. Majmonides, najbardziej wpywowy redniowieczny myliciel ydowski, dokona takiej syntezy w odniesieniu do judaizmu.
Najwiksz jednak saw spord prac tego typu zdobyo wielkie dzieo Summa theologiae chrzecijaskiego uczonego w. Tomasza z Akwinu. Tak wielu redniowiecznych uczonych pozostawao pod
wpywem Arystotelesa, e nie sposb ich tu wszystkich wyliczy.
Podziw dla Arystotelesa osign takie rozmiary, e w czasach pnego redniowiecza bliski by
bawochwalstwa. Jego pisma stay si raczej czym w rodzaju intelektualnego kaftana bezpieczestwa,
powstrzymujcego ludzi od dalszych docieka, a nie lamp owietlajc drog. Arystoteles, ktry chcia
obserwowa i myle na wasn rk, potpiby niewtpliwie czoobitno, z jak pniejsze pokolenia
odnosiy si do jego pism.
Z punktu widzenia wspczesnych norm niektre pogldy Arystotelesa wydaj si kracowo
wsteczne. Na przykad popiera on niewolnictwo, uwaajc, e jest zgodne z naturalnym prawem, oraz
wierzy w przyrodzon niszo kobiet (oba pogldy oczywicie odzwierciedlay przekonania panujce w
jego czasach). Jednake wiele twierdze Arystotelesa jest uderzajco nowoczesnych, np.: Ubstwo rodzi
rewolucje i zbrodnie czy: Wszyscy, ktrzy zastanawiaj si nad sztuk rzdzenia ludzkoci,
przekonani s, e los imperiw zaley od wyksztacenia modziey (oczywicie, w czasach Arystotelesa
nie istniay szkoy publiczne).
W ostatnich stuleciach oddziaywanie i sawa Arystotelesa znacznie zmalay. Mimo to uwaam, i
jego wpyw by gboki i trway - i naprawd auj, e nie mog umieci go wyej na licie. Jego
pozycja jest przede wszystkim nastpstwem niezwykego znaczenia kadej z dwunastu poprzedzajcych
go osb.

14
wzmiankowany ok. 300 p.n.e.

Euklides
wiki
Niewiele osb z tej listy cieszy si tak dugotrwa saw jak Euklides, grecki matematyk i fizyk.
Cho za ycia takie postacie, jak Napoleon, Aleksander Wielki czy Marcin Luter, byy bardziej znane ni
Euklides, jego sawa przetrwa prawdopodobnie znacznie duej.
Mimo takiej sawy nie wiemy prawie nic o yciu Euklidesa. Na pewno wiadomo tylko, e okoo
300 r. p.n.e. by nauczycielem w Aleksandrii w Egipcie. Daty jego narodzin i mierci s jednak niepewne;
nie wiemy, w jakim miecie si urodzi, ani nawet - na jakim kontynencie. Napisa szereg ksiek, z
ktrych kilka ocalao, ale miejsce w historii zapewni mu przede wszystkim jego wspaniay podrcznik
Elementy geometrii.
Znaczenie Elementw nie wynika z jakiego jednego z przedstawionych tam twierdze. Niemal
wszystkie one znane byy przed Euklidesem; dotyczy to rwnie znacznej liczby dowodw. Ogromnym
osigniciem Euklidesa byo usystematyzowanie materiau i uoenie oglnego planu ksiki. W
pierwszym rzdzie Euklides musia wybra odpowiedni zestaw aksjomatw i postulatw (byo to bardzo
trudne zadanie, wymagajce ogromnej wiedzy i niezwykej wnikliwoci). Nastpnie tak uszeregowa
twierdzenia, e kade w logiczny sposb wynikao z poprzedniego. Tam, gdzie byo to konieczne,
uzupeni rozumowanie brakujcymi krokami i poda brakujce dowody. Warto wspomnie, e cho
Elementy zajmuj si przede wszystkim planimetri i stereometri, skadaj si na nie rwnie obszerne
dziay powicone algebrze i teorii liczb.
Przez ponad dwa tysice lat Elementy uywane byy jako podrcznik; niewtpliwie aden inny
podrcznik nie cieszy si tak popularnoci. Euklides stworzy tak wspaniae dzieo, e po ukazaniu si
wyparo ono wszystkie poprzednie podrczniki, ktre wkrtce popady w zapomnienie. Grecki orygina
Elementw zosta przetumaczony na wiele jzykw. Pierwsze wydanie drukowane ukazao si ju w
roku 1482, zaledwie trzydzieci lat po wynalezieniu druku przez Gutenberga. Od tego czasu
opublikowano ju ponad tysic rnych wyda.
Elementy wywary wikszy wpyw na wyksztacenie logicznego rozumowania ni jakikolwiek
traktat Arystotelesa na temat logiki. S one wybitnym przykadem doskonaej struktury mylowej opartej
na dedukcji i tym wanie urzekay mylicieli od chwili swojego powstania.
Nie ma przesady w stwierdzeniu, e ksika Euklidesa stanowia jeden z najwaniejszych
czynnikw w rozwoju nowoytnej nauki. Nauka jest czym wicej ni tylko zbiorem dokadnych
obserwacji i wnikliwych uoglnie. Wielkie osignicia nowoytnej nauki wywodz si z poczenia, z
jednej strony, empiryzmu i eksperymentowania, z drugiej - starannej analizy i dedukcyjnego
rozumowania.
Nie wiemy, dlaczego nauka rozwina si akurat w Europie, a nie w Chinach czy Japonii, ale na
pewno moemy powiedzie, e nie by to czysty przypadek. Z pewnoci ogromn rol odegray takie
wspaniae postacie, jak Newton, Galileusz, Kopernik i Kepler. Wydaje si jednak prawdopodobne, e
istniay jakie ukryte przyczyny, dla ktrych ludzie ci pojawili si akurat w Europie, a nie na Wschodzie.
By moe najbardziej oczywistym czynnikiem historycznym, decydujcym o predyspozycji Europejczykw do uprawiania nauki, by grecki racjonalizm oraz znajomo matematyki, ktr Grecy
przekazali w spadku Europie. Pomys, e istnieje kilka podstawowych zasad fizycznych, z ktrych mona
wszystko wydedukowa, wydawa si Europejczykom zupenie naturalny, poniewa mieli przed sob

przykad Euklidesa. (Oglnie mwic, Europejczycy nie uwaali geometrii Euklidesa jedynie za
abstrakcyjny system; sdzili, e postulaty Euklidesa, a zatem i jego twierdzenia, wiernie opisuj
prawdziwy wiat).
Wszyscy wspomniani wyej uczeni wietnie znali Euklidesow tradycj. W istocie kady z nich
dokadnie przestudiowa Elementy; stanowiy one podstaw ich matematycznej wiedzy. Szczeglnie
widoczny jest wpyw Euklidesa na Newtona; Newton napisa swoje wspaniae dzieo, Principia,
sposobem geometrycznym, na wzr Elementw. Od tego czasu liczni zachodni uczeni, naladujc
Euklidesa, dowodzili, e wszystkie ich wnioski w logiczny sposb wynikaj z maej liczby zaoe
wyjciowych. Czynio tak rwnie wielu matematykw, takich jak Bertrand Russell i Alfred North
Whitehead; postpowali tak filozofowie, na przykad Spinoza.
Szczeglnie uderzajce jest porwnanie z Chinami. Przez stulecia chiska technika bya lepiej
rozwinita ni europejska. Chiny nigdy nie miay jednak matematyka podobnego formatu jak Euklides i
w konsekwencji Chiczycy, w przeciwiestwie do Europejczykw, nigdy nie opanowali matematyki
teoretycznej (znali oni dobrze geometri praktyczn, ale ich wiedza geometryczna nigdy nie zostaa ujta
w schemat dedukcyjny). Euklides zosta przetumaczony na chiski dopiero w 1600 r. n.e. i potrzeba byo
paru stuleci, aby wyksztaceni Chiczycy przyswoili sobie jego dedukcyjn koncepcj geometrii. Dopki
to nie nastpio, Chiczycy nie przyczynili si w jaki powany sposb do rozwoju nauki.
To samo mona powiedzie o Japonii, gdzie dzieo Euklidesa pozostawao nie znane a do XVIII
w., a nawet potem przez wiele lat nie byo naleycie doceniane. Obecnie Japonia ma wielu wspaniaych
uczonych, a nie miaa adnego przed poznaniem Euklidesa. Nie mona powstrzyma si od pytania, czy
Europejczycy byliby w stanie stworzy nowoytn nauk, gdyby Euklides nie przygotowa do tego drogi.
Obecnie matematycy wiedz ju, e geometria Euklidesa nie jest jedynym wewntrznie spjnym
systemem geometrycznym, jaki mona zbudowa. W cigu ostatnich 150 lat powstao wiele geometrii
nieeuklidesowych. W istocie, od czasu uznania oglnej teorii wzgldnoci Einsteina, uczeni zdali sobie
spraw, e geometria Euklidesa nie zawsze sprawdza si w rzeczywistym wszechwiecie. Np. w
otoczeniu czarnych dziur i gwiazd neutronowych, gdzie pola grawitacyjne s niezwykle silne, geometria
Euklidesowa nie daje dokadnego obrazu wiata. Jednak s to raczej przypadki szczeglne; w wikszoci
wypadkw geometria Euklidesa zapewnia bardzo dobre przyblienie rzeczywistoci.
Ostatnie postpy wiedzy ludzkiej w adnym razie nie ograniczaj intelektualnych osigni
Euklidesa. Nie pomniejszaj one rwnie jego historycznego znaczenia w rozwoju matematyki oraz w
tworzeniu logicznej konstrukcji niezbdnej dla rozwoju nowoytnej nauki.

15
ok. XIII w. p.n.e.

Mojesz
wiki
Prawdopodobnie nikt inny w historii nie by lak powszechnie podziwiany jak wielki prorok
hebrajski Mojesz. Co wicej, z biegiem wiekw jego sawa stale ronie, podobnie jak liczba ludzi,
ktrzy go powaaj.
Mojesz y najprawdopodobniej w XIII w. p.n.e.; wynika to z daty mierci (1237 r. p.n.e.)
Ramzesa II, ktrego powszechnie uwaa si za faraona z opowieci o wyjciu z Egiptu. Jak to opisuje
Ksiga Wyjcia, za ycia Mojesza wielu Hebrajczykw nie zgadzao si z jego polityk, ale po upywie
piciu wiekw Mojesz czczony by ju przez wszystkich ydw. W V w. n.e., w zwizku z
rozpowszechnieniem si chrzecijastwa, Mojesz cieszy si ju saw w znacznej czci Europy. Sto lat
pniej Mahomet uzna Mojesza za prawdziwego proroka, dziki czemu Mojeszowi oddawano cze w
caym wiecie muzumaskim (nawet w Egipcie). Obecnie, po upywie okoo trzydziestu dwu wiekw od
jego mierci, Mojesz jest czczony przez ydw, chrzecijan i muzumanw, powaaj go nawet liczni
agnostycy. Dziki nowoczesnym rodkom przekazu prawdopodobnie jest bardziej znany teraz ni w
przeszoci. Mimo sawy Mojesza rzetelne informacje o jego yciu s skpe. Przypuszczano nawet (z
czym nie zgadza si wikszo naukowcw), e Mojesz by Egipcjaninem, poniewa jego imi ma
raczej egipskie ni hebrajskie pochodzenie (znaczy ,,dziecko lub syn i stanowi cz imienia paru
synnych faraonw). Trudno przyjmowa za dobr monet opowieci o Mojeszu zawarte w Starym
Testamencie, poniewa zawieraj one relacje o licznych cudach. Opowieci o poncym krzaku lub o
tym, jak Mojesz zmieni lask w wa, s w istocie opowiadaniami o cudach, a sporej atwowiernoci
wymaga uznanie za prawd, e Mojesz, ktry w czasie wyjcia z Egiptu mia ju osiemdziesit lat, by
w stanie jeszcze przez czterdzieci pi lat prowadzi Hebrajczykw przez pustyni. Z pewnoci bardzo
chcielibymy dokadnie wiedzie, czego dokona rzeczywisty Mojesz, nim pogrzebano histori jego ycia pod stosem legend.
Wiele ludzi prbowao znale przyrodnicz interpretacj opowieci biblijnych o dziesiciu plagach
i przejciu przez Morze Czerwone. Wikszo popularnych opowieci Starego Testamentu ma charakter
legendarny i posiada swoje analogie w innych mitologiach. Na przykad opowie o Mojeszu
znalezionym w sitowiu jest uderzajco podobna do opowieci babiloskiej o Sargonie z Akadu, wielkim
krlu panujcym ok. lat 2360-2305 p.n.e.
Oglnie biorc, Mojeszowi przypisuje si trzy powane osignicia. Po pierwsze, uwaany jest za
politycznego przywdc, ktry przewodzi Hebrajczykom w czasie wyjcia z Egiptu. W tym
przynajmniej wzgldzie nie ma wtpliwoci co do jego zasug. Po drugie, uwaany jest za autora
pierwszych piciu ksig Biblii (Ksigi Rodzaju, Wyjcia, Kapaskiej, Liczb i Powtrzonego Prawa),
okrelanych czsto jako Picioksig Mojesza i stanowicych cz ydowskiej Tory. Ksigi te zawieraj
Kodeks Mojesza - zestaw praw, ktre w zasadzie reguloway ycie ydw w czasach biblijnych, oraz
Dekalog, czyli dziesi przykaza. Biorc pod uwag ogromny wpyw, jaki wywieraa Tora w caoci, a
w szczeglnoci dziesi przykaza, autor ich zasugiwaby z pewnoci na to, by uzna go za czowieka
o wielkim i trwaym oddziaywaniu. Wikszo znawcw Biblii uwaa jednak, e Mojesz nie by
jedynym twrc tych ksig. Zostay one z ca pewnoci napisane przez paru autorw, a dua ich cz
spisana zostaa stosunkowo pno po mierci Mojesza. Prawdopodobnie Mojesz odegra pewn rol w
kodyfikacji istniejcych ju obyczajw Hebrajczykw, a moe nawet w tworzeniu praw hebrajskich, ale

naprawd nie ma moliwoci osdzenia, jakie byo jego prawdziwe znaczenie.

Po trzecie, wiele ludzi uwaa, e Mojesz by zaoycielem ydowskiego monoteizmu. Jedynym
rdem informacji o Mojeszu jest Stary Testament; ot zgodnie ze Starym Testamentem twrc
monoteizmu by niewtpliwie Abraham. Mimo to jest zupenie oczywiste, e gdyby nie Mojesz,
monoteizm ydowski prawdopodobnie by wygas. To Mojesz odegra decydujc rol w jego
zachowaniu i przekazaniu nastpnym pokoleniom. I wanie z tym zwizane jest jego historyczne
znaczenie, poniewa i chrzecijastwo, i islam, dwie najwiksze religie wiata, wywodz si z ydowskiego monoteizmu. Pojcie jedynego prawdziwego Boga, w ktrego Mojesz tak gorco wierzy,
ostatecznie rozprzestrzenio si w duej czci wiata.

16
1809-1882

Karol Darwin
wiki
Karol Darwin, twrca teorii ewolucji na drodze doboru naturalnego, urodzi si 12 lutego 1809 r.
(dokadnie w tym samym dniu, w ktrym urodzi si Abraham Lincoln) w Shrewsbury w Anglii. Majc
szesnacie lat wstpi na uniwersytet w Edynburgu, aby studiowa medycyn, stwierdzi jednak, e
zarwno medycyna, jak i anatomia s nudne, i wkrtce przenis si do Cambridge, by tam studiowa
teologi. W Cambridge doszed do wniosku, e takie zajcia, jak jazda konna i polowanie, s duo
przyjemniejsze ni studia. Mimo to udao mu si zrobi wystarczajco dobre wraenie na profesorach, by
zechcieli poleci go jako przyrodnika organizatorom podry badawczej na okrcie HMS Beagle.
Pocztkowo ojciec Darwina by przeciwny tej nominacji, uwaajc, e taka podr bdzie dla modego
czowieka po prostu nastpnym pretekstem do zwoki w zabraniu si za powan prac. Cae szczcie,
e udao si przekona Darwina seniora, aby udzieli synowi swego przyzwolenia na wypraw, gdy, jak
si okazao, bya to jedna z najbardziej owocnych podry oceanicznych w historii zachodniej nauki.
Darwin wypyn na Beagle w roku 1831, majc dwadziecia dwa lata. Przez pi lat Beagle
eglowa dookoa wiata, opywajc bez popiechu wybrzea Ameryki Poudniowej, badajc odludne
wyspy Galapagos i odwiedzajc inne wyspy na Pacyfiku, Oceanie Indyjskim i poudniowym Atlantyku.
W czasie tego dugiego rejsu Darwin zobaczy wiele cudw przyrody, spotyka prymitywne plemiona,
znalaz mnstwo skamieniaoci i przeprowadzi obserwacje niezliczonych gatunkw rolin i zwierzt.
Zrobi ponadto obszerne notatki o wszystkim, co zobaczy. Notatki te stay si podstaw prawie caej jego
pniejszej pracy; opierajc si na nich sformuowa swoje podstawowe tezy, z nich te czerpa liczne
argumenty, dziki ktrym jego teorie okazyway si zwyciskie.
Darwin wrci do kraju w 1836 r. i w cigu nastpnych dwudziestu lat opublikowa szereg ksiek,
ktre zapewniy mu opini jednego z czoowych przyrodnikw w Anglii. Ju w 1837 r. Darwin nabra
przekonania, e gatunki zwierzt i rolin nie s niezmienne, lecz w historii mierzonej okresami geologicznymi ulegaj ewolucji. W tym czasie nie mia jednak pojcia, co mogo spowodowa t ewolucj.
W 1838 r. zapozna si z prac Thomasa Malthusa Prawo ludnoci. Znalaz w niej istotn wskazwk,
ktra doprowadzia go do sformuowania koncepcji doboru naturalnego w wyniku walki O byt. Nawet po
odkryciu zasady doboru naturalnego Darwin nie pieszy si z opublikowaniem swoich pogldw.
Zdawa sobie spraw, e teoria ta musi wywoa ostry sprzeciw, i dlatego powici duo czasu na
staranne zebranie dowodw i zestawienie argumentw przemawiajcych na korzy jego hipotezy.
Ju w 1842 r. napisa szkic swojej teorii, a od 1844 r. pracowa nad pen wersj ksiki. W
czerwcu 1858 r., gdy Darwin wci jeszcze uzupenia i korygowa swoje wielkie dzieo, otrzyma od
Alfreda Russela Wallace'a (brytyjskiego przyrodnika, ktry przebywa w tym czasie w Indiach Wschodnich) rkopis, w ktrym autor przedstawia w zarysach wasn teori ewolucji. W kadym istotnym
punkcie teoria Wallace'a bya identyczna z teori Darwina! Wallace stworzy swoj teori zupenie
niezalenie i przesa Darwinowi rkopis celem uzyskania opinii i komentarzy uznanego naukowca przed
oddaniem ksiki do druku. Sytuacja bya kopotliwa i moga atwo przeksztaci si w nieprzyjemn
walk o pierwszestwo. Do walki nie doszo; w nastpnym miesicu dzieo Wallace'a i szkic ksiki
Darwina zostay przedstawione na posiedzeniu naukowym jako wsplna praca.
Co dziwne, przedstawione prace nie wzbudziy wikszego zainteresowania, natomiast furor zrobia
ksika Darwina O powstawaniu gatunkw, opublikowana w rok pniej. Prawdopodobnie adna

opublikowana kiedykolwiek ksika naukowa nie bya tak szeroko i tak ywo dyskutowana, zarwno
przez naukowcw jak i laikw, jak ksika O powstawaniu gatunkw drog doboru naturalnego, czyli
zachowanie uprzywilejowanych ras w walce o ycie. Ostre dysputy toczyy si jeszcze w 1871 r., w
ktrym Darwin opublikowa ksik O pochodzeniu czowieka i doborze pciowym. Ksika ta, w ktrej
zawarty jest pogld, e czowiek pochodzi od stworze podobnych do map, dolaa jeszcze oliwy do
ognia.
Sam Darwin nie bra udziau w publicznych debatach na temat swoich teorii. Przede wszystkim
dlatego, e ju od czasw wyprawy na Beagle nie dopisywao mu zdrowie (prawdopodobnie na skutek
nawrotw choroby Chagasa, ktrej nabawi si w Ameryce Poudniowej w wyniku udle insektw).
Ponadto zwolennicy ewolucji mieli w osobie Thomasa H. Huxleya zrcznego polemist i gorcego
obroc teorii Darwina. Do czasu mierci Darwina w 1882 r. zdecydowana wikszo naukowcw uznaa
zasadnicze idee jego teorii za poprawne.
Darwin nie by pierwszym, ktry gosi ide ewolucji gatunkw. Sporo osb wysuwao przed nim t
teori, cznie z przyrodnikiem francuskim Jeanem Lamarckiem i dziadkiem Karola, Erasmusem
Darwinem. Hipotezy te nie zyskay jednak uznania wiata naukowego, poniewa ich autorzy nie byli w
stanie przekonujco wyjani, w jaki sposb ewolucja nastpowaa. Wielk zasug Darwina byo nie
tylko przedstawienie mechanizmu ewolucji - to jest doboru naturalnego - ale take podanie wielu dowodw na poparcie tej hipotezy.
Warto wspomnie, e Darwin sformuowa swoj teori bez adnego powizania z genetyk, ktrej
w rzeczywistoci nawet nie zna. W czasach Darwina nikt nie mia najmniejszego pojcia o tym, w jaki
sposb poszczeglne cechy przechodz z jednego pokolenia na drugie. Jakkolwiek Gregor Mendel odkry
prawa dziedziczenia w tych samych latach, w ktrych Darwin pisa i publikowa swoje epokowe ksiki,
jednake praca Mendla, tak doskonale uzupeniajca prac Darwina, bya niemal cakowicie nieznana a
do roku 1900, a wtedy teorie Darwina byy ju dobrze ugruntowane. Nasze obecne rozumienie ewolucji,
kojarzce prawa genetycznego dziedziczenia z zasad doboru naturalnego, jest bardziej kompletne ni
teoria wysunita przez Darwina.
Wpyw Darwina na myl ludzk jest olbrzymi. W czysto naukowym wymiarze zrewolucjonizowa
ca biologi. Dobr naturalny jest naprawd szerokim pojciem; wielu uczonych prbowao wykorzysta
je w innych dziedzinach, na przykad w antropologii, socjologii, naukach politycznych i ekonomii.
Teorie Darwina maj due znaczenie naukowe i socjologiczne, ale jeszcze wiksze znaczenie ma
ich wpyw na myl religijn. W czasach Darwina, a take przez wiele nastpnych lat, wielu pobonych
chrzecijan uwaao, e przyjcie teorii Darwina podway zaufanie do religii. Obawy ich byy
prawdopodobnie uzasadnione, cho oczywiste jest, e oglna tendencja do obniania si intensywnoci
uczu religijnych bya wynikiem dziaania wielu innych czynnikw (sam Darwin sta si agnostykiem).
Teoria Darwina wywoaa wielkie zmiany wiatopogldowe rwnie poza obszarem religii.
Czowiekowi nie wydaje si ju, jak dawniej, e rasa ludzka jako cao zajmuje centraln pozycj w
przyrodzie. Uwaamy si obecnie za jeden z wielu gatunkw i liczymy si z moliwoci, e zostaniemy
kiedy zastpieni innym. W wyniku prac Darwina pogld Heraklita, i nic nie jest trwae z wyjtkiem
zmian, zyska wielu zwolennikw. Skuteczno, z jak teoria ewolucji wyjania pochodzenie czowieka,
w duym stopniu wzmacnia przekonanie, e nauka jest w stanie dostarczy odpowiedzi na wszystkie
problemy natury fizycznej (chocia, niestety, nie na wszystkie problemy czowieka). Wprowadzone przez
Darwina pojcia walki o byt i przetrwania najlepiej przystosowanych weszy na trwae do naszego
sownictwa.
Oczywiste jest, e koncepcje Darwina zostayby sformuowane, nawet gdyby sam Darwin nie
istnia. W jego przypadku jest to szczeglnie ewidentne, poniewa jednoczenie pojawia si praca
Wallace'a. A jednak to pisma Darwina zrewolucjonizoway biologi oraz antropologi i w ogromnym
stopniu zmieniy nasz pogld na miejsce czowieka w wiecie.

17
259-210 p.n.e.

Shi Huangdi
wiki
Panujcy w latach 238-210 p.n.e. wielki cesarz chiski Shi Huangdi (Szy-Huang-Ti) zbrojnie
zjednoczy Chiny i wprowadzi szereg gruntownych reform. Reformy stay si gwnym czynnikiem
jedno, kulturowej, ktr Chiny zachowuj po dzi dzie.
Shi Huangdi (znany take jako Qin Shi Huangdi) urodzi si w 259 r. p.n.e., a zmar w 210 r. p.n.e.
Aby zrozumie jego znaczenie, konieczna jest znajomo ta historycznego tego okresu. Shi Huangdi
urodzi si w kocowych latach panowania dynastii Zhou (Czou), zaoonej okoo 1100 r. p.n.e. Ju par
wiekw przed jego narodzeniem si monarchowie Zhou utracili rzeczywist wadz, a Chiny rozpady si
na wiele feudalnych pastewek.
Rni panowie feudalni wdawali si w nieustajce wzajemne wojny, co stopniowo doprowadzio do
wyeliminowania paru pomniejszych wadcw. Jednym z najpotniejszych spord wojujcych pastw
byo Qin (Cin), pooone w zachodniej czci kraju. Wadcy Qin przyswoili sobie zasady filozofw
chiskich skupionych w szkole legistw i uczynili je podstaw polityki pastwa. Wedug Konfucjusza
dobrzy wadcy powinni rzdzi ludem moc wasnego przykadu moralnego, ale legici uwaali, e
wikszo ludzi nie zasuguje na taki sposb sprawowania wadzy i e panowa mona tylko za pomoc
surowych praw, stanowczo i bezstronnie egzekwowanych. Prawa winny by ustanawiane przez wadc i
mog by zmieniane przez niego dowolnie, stosownie do potrzeb polityki pastwa.
By moe dziki stosowaniu zasad legistw, moe dziki pooeniu geograficznemu, a moe take
dziki talentom wadcw Qin, w okresie, w ktrym urodzi si Zheng (Czeng, przyszy Shi Huangdi),
pastwo to stao si najpotniejszym z chiskich pastw. Formalnie Zheng wstpi na tron w 246 r.
p.n.e., majc trzynacie lat, ale w istocie do czasu penoletnoci Zhenga w 238 r. p.n.e. pastwem rzdzi
regent. Nowy monarcha wybra sobie zdolnych generaw i energicznie walczy z pozostaymi
pastwami feudalnymi. Ostatnie z nich podbi w 221 r. p.n.e.; mg wtedy ogosi si wangiem (krlem)
caych Chin. Chcc podkreli cakowite zerwanie z przeszoci, przybra nowy tytu Shi Huangdi, co
oznacza pierwszy cesarz.
Shi Huangdi zacz z miejsca wprowadza liczne wane reformy. Zdecydowany, by nie dopuci
do rozbicia, ktre doprowadzio do upadku monarchii Zhou, postanowi znie cay feudalny system
rzdw. Obszar, ktrym wada, zosta podzielony na trzydzieci sze okrgw, zarzdzanych przez
cywilnych gubernatorw mianowanych przez cesarza. Shi Huangdi zadekretowa, e urzd gubernatora
okrgu nie bdzie odtd dziedziczny. W rzeczywistoci wkrtce ustalia si praktyka przesuwania co par
lat gubernatorw z jednego okrgu do drugiego; uniemoliwiao to ambitnym gubernatorom stworzenie
mocnych podstaw ich wadzy. Kady okrg mia take dowdc wojskowego, mianowanego i
zwalnianego wedug woli cesarza; posiada rwnie trzeciego centralnie mianowanego urzdnika dla
utrzymywania rwnowagi midzy cywilnym a wojskowym gubernatorem. Zbudowano rozleg sie dobrych drg, czcych stolic z okrgami, ktra pozwalaa centralnej armii dotrze szybko do dowolnego
okrgu, jeli wybuchby tam bunt. Shi Huangdi wyda take dekret nakazujcy wszystkim ocalaym
czonkom starej arystokracji przenie si do stolicy Xianyang, gdzie mg ich mie na oku.
Shi Huangdi nie zadowoli si politycznym i militarnym zjednoczeniem Chin, dy rwnie do
stworzenia powiza handlowych midzy prowincjami. Wprowadzi w caym pastwie jednakowy
system miar i wag oraz jednolity system monetarny; unormowa wielko rozmaitych przyrzdw oraz

dugo osi wozw, nadzorowa budow drg i kanaw. W caych Chinach wprowadzi jednolite prawa i
ujednolicon pisowni.
Najsynniejszym (a moe najbardziej osawionym) aktem cesarza by dekret wydany w 213 r. p.n.e.,
ktrym nakaza spali wszystkie ksiki w Chinach z wyjtkiem ksiek na takie tematy techniczne, jak
rolnictwo i medycyna, a take z wyjtkiem historycznych zapisw o pastwie Qin oraz dzie
filozoficznych pisarzy ze szkoy legistw. Pisma wszystkich innych szk filozoficznych, cznie z
dzieami Konfucjusza, miay by zniszczone. Shi Huangdi mia nadziej, e tym drakoskim dekretem,
jedynym chyba w caej historii przykadem cenzury o tak szerokim zasigu, zniszczy wpywy
konkurencyjnych szk filozoficznych, a zwaszcza szkoy konfucjaskiej. Jednak wyda take rozkaz,
aby kopie zakazanych ksiek zachowa w bibliotece cesarskiej w stolicy.
Rwnie oywiona jak wewntrzna bya zagraniczna polityka Shi Huangdi. Dokona on rozlegych
podbojw w poudniowej czci kraju, a przyczone przez niego regiony zostay w kocu wchonite
przez Chiny. Jego armie odnosiy sukcesy rwnie na pnocy i zachodzie, ale nie udao mu si
podporzdkowa na stae yjcych tam ludw. Aby jednak uniemoliwi im wypady na tereny Chin, Shi
Huangdi poczy rne odcinki murw istniejcych ju na pnocnej granicy Chin w jeden gigantyczny
mur, Wielki Mur Chiski, ktry przetrwa do dzi. Wszystkie te budowy oraz szereg wojen
prowadzonych poza granicami kraju zmuszay do nakadania wysokich podatkw, ktre sprawiay, e cesarz by niepopularny. Sprawowa wadz elazn rk, co uniemoliwiao otwarty bunt, ale wielokrotnie
usiowano dokona zamachu na jego ycie. adna z prb nie powioda si i Shi Huangdi zmar mierci
naturaln w roku 210 p.n.e.
Nastpc cesarza zosta jego drugi syn, ktry przyj tytu Er Shi Huangdi. Nie mia on jednak
talentw ojca i wkrtce zaczy wybucha bunty; ju po czterech latach sprawowania wadzy nowy
cesarz zosta zabity, a paac i biblioteka cesarska spalone. By to koniec dynastii Qin.
Jednak dzieo Shi Huangdi pozostao. Wprawdzie Chiczycy byli radzi, e skoczyy si jego
tyraskie rzdy, ale tylko niewielu z nich chciao powrotu do anarchii poprzedzajcej jego panowanie.
Nastpna dynastia (dynastia Han) utrzymaa podstawowy system administracyjny ustanowiony przez Shi
Huangdi. W rzeczywistoci przez nastpne dwadziecia jeden wiekw organizacja cesarstwa chiskiego
bya zgodna z zasadami wprowadzonymi przez Shi Huangdi. Chocia surowy system prawny Qin zosta
wkrtce zagodzony przez cesarzy Han i chocia filozofia legistw popada w nieask, a filozofi
pastwow sta si konfucjanizm, unifikacja kulturalna i polityczna, ktrej dokona Shi Huangdi, okazaa
si nieodwracalna.
Przeomowe znaczenie, jakie Shi Huangdi mia dla Chin i dla caego wiata, powinno by teraz
oczywiste. Ludzie Zachodu zawsze odczuwali lk przed olbrzymimi rozmiarami Chin, ale przez wiksz
cz swojej historii Chiny w istocie nie miay duo wicej ludnoci ni Europa. Rnica polega tylko na
tym, e Europa bya zawsze podzielona na wiele maych pastw, podczas gdy Chiny zostay zjednoczone
w jedno due pastwo. Rnica ta wydaje si wynika raczej ze wzgldw politycznych i spoecznych
ni geograficznych: bariery wewntrz kraju, takie jak pasma grskie, s rwnie wyrane w Chinach jak w
Europie. Oczywicie, stworzenia zjednoczonych Chin nie mona przypisa tylko jednemu Shi Huangdi inne postacie, jak na przykad Sui Wen Di, odegray rwnie wan rol, ale nie ma chyba wtpliwoci,
e Shi Huangdi by spord nich najwaniejszy.
Omwienie postaci Shi Huangdi byoby niepene, gdyby nie wspomnie o jego wybitnym i
szanowanym kanclerzu Li Si. W rzeczywistoci wpyw Li Si na polityk Shi Huangdi by tak ogromny,
e nie wiadomo, jak podzieli midzy nich zasugi, ktre pooyli przy wprowadzaniu owych wielkich
zmian. Nie podjem takiej prby i zamiast tego ca zasug za ich wsplne osignicia przypisaem Shi
Huangdi (w kocu, chocia Li Si udziela rad, to jednak do cesarza naleao ostatnie sowo).
Shi Huangdi by oczerniany przez wikszo pniejszych pisarzy konfucjaskich, czciowo z
powodu rozkazu spalenia ksiek. Krytykowali go jako tyrana, oskarali o przesdy, zoliwo,
nieprawe pochodzenie i mierne zdolnoci. Komunici chiscy, z drugiej strony, na og chwalili go jako
postpowego myliciela. Zachodni pisarze porwnywali czasami Shi Huangdi z Napoleonem; waciwsze
wydaje si porwnanie z cesarzem Augustem Oktawianem, zaoycielem cesarstwa rzymskiego.
Zaoone przez nich obu cesarstwa byy mniej wicej podobne, tak pod wzgldem wielkoci, jak i
zaludnienia. Cesarstwo rzymskie trwao jednak znacznie krcej, a obszar, nad ktrym panowa August,

nie zachowa potem jednoci, natomiast terytorium, ktrym wada Shi Huangdi, pozostao zjednoczone.
Dowodzi to, e wpyw Shi Huangdi by wikszy ni wpyw cesarza Augusta.

18
63 p.n.e. - 14 n.e

Oktawian August
wiki
Cesarz August, zaoyciel cesarstwa rzymskiego, jest jedn z postaci historycznych, ktre odegray
przeomow rol w dziejach. Zakoczy wojn domow, ktra wstrzsaa republik rzymsk w
pierwszym wieku przed nasz er, i zreorganizowa system rzdw zapewniajc na dwa stulecia wewntrzny pokj i dobrobyt.
Gajusz Oktawiusz (bardziej znany jako Oktawian, tytu August otrzyma dopiero w wieku
trzydziestu piciu lat) urodzi si w 63 r. p.n.e. By synem siostrzenicy Juliusza Cezara, ktry w czasach
modoci Oktawiana by czoow postaci polityczn Rzymu. Juliusz Cezar, ktry nie mia wasnego
legalnego syna, polubi modego Oktawiana i przygotowywa go do kariery politycznej, ale w chwili
zamordowania Cezara w 44 r. p.n.e. Oktawian by zaledwie osiemnastoletnim modziecem.
mier Cezara rozptaa dug i zacit walk o wadz pomidzy rnymi rzymskimi politykami i
dowdcami wojskowymi. Pocztkowo wszyscy rywale Oktawiana, majcy bogate dowiadczenie w
walce na rzymskiej scenie politycznej, nie przypuszczali, aby mg on im powanie zagraa. Istotnie,
jedynym oczywistym atutem Oktawiana by fakt adoptowania go przez Juliusza Cezara. Wykorzystujc
zrcznie t korzystn okoliczno, zdoa on zyska poparcie niektrych legionw Cezara. Dua cz
wojsk Cezara popara jednak Marka Antoniusza, jednego z najbliszych towarzyszy Cezara. Szereg bitew
stoczonych w cigu nastpnych paru lat wykluczyo pozostaych pretendentw do wadzy; do 36 r. p.n.e.
Rzym i wiele podbitych terytoriw zostay podzielone midzy Marka Antoniusza, ktry mia pod
nadzorem tereny na wschodzie, i Oktawiana, ktremu przypady tereny na zachodzie. Przez par lat trwa
midzy nimi chwiejny rozejm. Wydaje si, e w tym czasie Antoniusz powica zbyt wiele energii na
romans z Kleopatr, natomiast Oktawian stale umacnia swoj pozycj. Wojna midzy nimi wybucha w
32 r. p.n.e., a o jej wyniku zadecydowaa wielka bitwa morska pod Akcjum (31 r. p.n.e.), wygrana przez
siy Oktawiana. W rok pniej wojna zakoczya si cakowitym triumfem Oktawiana; Antoniusz i
Kleopatra popenili samobjstwo.
Oktawian osign tak sam wadz, jak posiada Juliusz Cezar pitnacie lat wczeniej. Cezar
zosta zamordowany, poniewa stao si jasne, e zamierza on skoczy z rzdami republikaskimi w
Rzymie i zosta monarch. Jednak w 30 r. p.n.e., po wielu latach wojny domowej i oczywistym
niepowodzeniu rzdw republikaskich w Rzymie, wikszo Rzymian gotowa bya zgodzi si na
pobaliwego despot, o ile tylko zachowane zostan pozory rzdw demokratycznych.
Oktawian, bezlitosny w walce o najwysz wadz, po umocnieniu swojej pozycji okaza si
zaskakujco wspaniaomylny. W 27 r. p.n.e., chcc uspokoi obawy senatorw, ogosi, e przywraca
republik, i zadeklarowa rezygnacj z wszystkich urzdw. W istocie jednak zatrzyma stanowiska zarzdcy prowincji Hiszpanii, Galii i Syrii. W ten sposb rzeczywista wadza spoczywaa nadal bezpiecznie
w jego rkach, poniewa w prowincjach tych zgromadzona bya wikszo rzymskich wojsk. Senat
przyzna mu honorowy tytu Augusta, ale tytuu krla Oktawian nigdy nie przyj. Teoretycznie Rzym
by nadal republik, a August jedynie princepsem (pierwszym obywatelem), w praktyce jednak
wdziczny i potulny senat mianowa Augusta na kady urzd, jakiego ten sobie yczy, i przez reszt
swego ycia August by rzeczywistym dyktatorem. Do jego mierci w 14 r. naszej ery Rzym przeksztaci
si z republiki w monarchi; adoptowany syn Augusta bez kopotw przej po nim wadz.
August wyrnia si jako chyba najlepszy w historii przykad pobaliwego, zdolnego despoty. By

prawdziwym mem stanu, ktry sw pojednawcz polityk przyczyni si do zlikwidowania gbokich

podziaw powstaych w wyniku wojny domowej. August rzdzi Rzymem ponad czterdzieci lat, a jego
polityka wywieraa wpyw na cesarstwo przez nastpne stulecia. Za jego rzdw wojska rzymskie
dokoczyy podboju Hiszpanii, Szwajcarii, Galacji (w Azji Mniejszej) i duej czci Bakanw. Pod
koniec jego panowania pnocna granica imperium niewiele odbiegaa od linii Renu i Dunaju; linia ta
miaa pozosta pnocn granic cesarstwa przez par nastpnych stuleci.
August by nadzwyczaj zdolnym administratorem i odegra ogromn rol w zorganizowaniu
sprawnej administracji pastwowej. Zreformowa finanse i system podatkowy w pastwie,
zreorganizowa armi rzymsk i stworzy sta marynark wojenn. Stworzy wasn stra przyboczn,
gwardi pretorianw, ktra w przyszych stuleciach miaa odegra wielk rol w wyborach i obalaniu
cesarzy.
Za czasw Augusta zbudowano rozleg sie doskonaych drg, obejmujc cae imperium. W
samym Rzymie wzniesiono wiele budynkw uytecznoci publicznej; miasto wspaniale upikszono.
Budowano witynie, a August zachca do okazywania szacunku i przywizania do starej religii
rzymskiej. Wydano prawa sprzyjajce zawieraniu maestw i wychowywaniu dzieci.
Pod rzdami Augusta, od 30 r. p.n.e., panowa w Rzymie pokj wewntrzny. Naturalnym jego
nastpstwem by wzrost dobrobytu, ktry z kolei doprowadzi do ogromnego rozkwitu sztuki. Okres
panowania Augusta by zotym wiekiem rzymskiej literatury. W tym okresie y najwikszy rzymski
poeta, Wergiliusz, oraz wielu innych pisarzy, z Horacym i Liwiuszem wcznie. Owidiusz narazi si na
nieask Augusta i zosta skazany na banicj.
August nie mia synw, a jego siostrzeniec i dwch wnukw zmarli przed nim, dlatego te
zaadoptowa swojego pasierba, Tyberiusza, i wyznaczy go na nastpc. Jednak dynastia (do ktrej
naleeli pniej niesawnej pamici wadcy Kaligula i Neron) wkrtce wygasa. Mimo to okres wewntrznego pokoju, ktry rozpocz si za czasw Augusta, zwany Pax Romana, mia trwa jeszcze
okoo dwustu lat. W czasie tego dugiego okresu spokoju i dobrobytu kultura rzymska rozprzestrzenia si
szeroko na terytoria podbite przez Augusta oraz innych rzymskich wodzw.
Nie bez podstawy cesarstwo rzymskie jest najbardziej podziwianym cesarstwem staroytnoci.
Rzym stanowi szczyt cywilizacji staroytnej; w dodatku to za jego porednictwem idee i osignicia
kulturalne ludw wiata staroytnego (Egipcjan, Babiloczykw, ydw, Grekw i innych) przekazane
zostay zachodniej Europie.
Ciekawe jest porwnanie Augusta z jego ciotecznym dziadkiem, Juliuszem Cezarem. Mimo
wietnej prezencji, inteligencji, siy charakteru i sukcesw wojskowych Augustowi brakowao charyzmy
jego przodka. Juliusz porusza wyobrani swoich wspczesnych w duo wikszym stopniu ni August i
jeszcze dzi cieszy si wiksz saw, ale wpyw Augusta na histori jest o wiele bardziej znaczcy ni
Juliusza.
Ciekawe jest rwnie porwnanie Augusta z Aleksandrem Wielkim. Obaj rozpoczli karier w
bardzo modym wieku, ale aby osign szczyt wadzy, August musia pokona o wiele silniejszych
rywali. Jego uzdolnienia militarne, cho imponujce, nie byy tak wyjtkowe jak Aleksandra, ale za to
podboje Augusta okazay si znacznie trwalsze. I na tym wanie polega najwiksza rnica midzy nimi.
August stara si, aby jego osignicia przetrway, i dlatego jego wpyw na histori ludzkoci okaza si
znacznie wikszy ni Aleksandra.
Augusta mona by take porwna z Jerzym Waszyngtonem. Obaj odegrali wan (i nieco
podobn) rol w historii wiata, ale uwzgldniajc dugo panowania Augusta, powodzenie jego polityki
i znaczenie cesarstwa rzymskiego w historii wiata, sdz, e August powinien zaj wysze miejsce na
tej licie.

19
1473-1543

Mikoaj Kopernik
wiki
Wielki polski astronom Mikoaj Kopernik urodzi si w 1473 r. w Toruniu nad Wis w Polsce.
Pochodzi z zamonej rodziny. Jako mody czowiek Kopernik studiowa na uniwersytecie w Krakowie,
gdzie zainteresowa si astronomi. Majc dwadziecia kilka lat uda si do Woch, studiowa tam prawo i
medycyn na uniwersytetach w Bolonii i Padwie, pniej na uniwersytecie w Ferrarze uzyska stopie
doktora prawa kanonicznego. Wikszo dojrzaego ycia spdzi we Fromborku, gdzie by kanonikiem
katedralnym. Kopernik nie by zawodowym astronomem; swego wielkiego dziea, ktre przynioso mu
saw, dokona w czasie wolnym od obowizkw kapaskich.
W czasie pobytu we Woszech Kopernik zapozna si z koncepcj filozofa greckiego Arystarcha z
Samos (III w. p.n.e.), ktry twierdzi, i Ziemia i inne planety kr wok Soca. Kopernik nabra
przekonania, e ta heliocentryczna hipoteza jest suszna. W wieku okoo czterdziestu lat rozesa do
swoich przyjaci krtki rkopis przedstawiajcy w zarysie wasne teorie na ten temat. Kopernik spdzi
wiele lat na obserwacjach i obliczeniach niezbdnych dla opracowania ksiki De revolutionibus orbium
coelestium (O obrotach cia niebieskich), w ktrej opisa szczegowo swoj teori i przytoczy
odpowiednie dowody.
W 1533 r., majc lat szedziesit, Kopernik wygosi szereg wykadw w Rzymie, w ktrych
przedstawi gwne punkty swojej teorii. Papie nie wyrazi wwczas swojej dezaprobaty. Ostatecznie
Kopernik zdecydowa si opublikowa ksik majc ju blisko siedemdziesit lat i dopiero w dniu
swojej mierci, 24 maja 1543 r., otrzyma z drukarni jej pierwszy egzemplarz.
W swej ksice Kopernik susznie stwierdza, e Ziemia obraca si dookoa swojej osi, e Ksiyc
kry wok Ziemi i e Ziemia oraz inne planety kr wok Soca. Jednak, podobnie jak jego
poprzednicy, nie doceni wielkoci ukadu sonecznego. Myli si rwnie sdzc, e planety poruszaj
si po okrgach lub epicykiach. Jego teoria bya zatem nie tylko skomplikowana pod wzgldem
matematycznym, ale rwnie niedokadna. Mimo to ksika wzbudzia szybko ogromne zainteresowanie.
Skonia rwnie innych astronomw, midzy innymi wielkiego duskiego astronoma Tycho de Brahe,
do przeprowadzenia bardziej dokadnych obserwacji ruchu planet. Wanie na podstawie danych
obserwacyjnych, ktre zgromadzi Tycho de Brahe, Johannes Kepler zdoa wreszcie ustali dokadne
prawa ruchu planet.
Arystarch z Samos wysun hipotez heliocentryczn ponad siedemnacie wiekw przed
Kopernikiem, susznie jednak ca zasug przypisuje si Kopernikowi. Hipoteza Arystarcha bya jedynie
natchnionym domysem; nigdy nie przedstawi on swojej teorii na tyle szczegowo, aby bya uyteczna z
naukowego punktu widzenia. Kopernik opracowa szczegowo matematyczn stron hipotezy i tym
samym przeksztaci j w uyteczn teori naukow, w oparciu o ktr mona byo przewidywa i ktrej
suszno dawao si potwierdzi przez obserwacje astronomiczne; miao te sens porwnywanie jej ze
starsz teori, wedle ktrej Ziemia bya rodkiem wszechwiata. Oczywiste jest, e teoria Kopernika
zrewolucjonizowaa nasze pojcie wszechwiata i doprowadzia do wielkich zmian w pogldach
filozoficznych. Oceniajc znaczenie Kopernika naley jednak pamita, e astronomia nie ma tak
szerokiego zastosowania w praktyce, jak fizyka, chemia i biologia. W zasadzie mona zbudowa telewizor, samochd czy nowoczesn fabryk chemiczn bez znajomoci teorii Kopernika (nie mona jednak
tego uczyni nie korzystajc z odkry Faradaya, Maxwella, Lavoisiera i Newtona).

Uwzgldnianie samego tylko bezporedniego wpywu Kopernika na technik spowodowaoby

jednak cakowite pominicie prawdziwego znaczenia jego teorii. Ksika Kopernika bya nieodzownym
prologiem prac zarwno Galileusza, jak i Keplera. Ci z kolei byli wielkimi poprzednikami Newtona i to
ich odkrycia umoliwiy Newtonowi sformuowanie praw ruchu i grawitacji. Z historycznego punktu
widzenia opublikowanie De revolutionibus orbium coelestium byo punktem wyjcia dla nowoytnej
astronomii i - co waniejsze - nowoytnej nauki.

20
1743-1794

Antoine Laurent Lavoisier

wiki
Wielki francuski uczony Antoine Laurent Lavoisier jest najwaniejsz postaci w dziejach chemii.
W okresie, gdy si urodzi w 1743 r. w Paryu, chemia jako nauka pozostawaa daleko w tyle za fizyk,
matematyk i astronomi. Chemicy odkryli bardzo wiele odrbnych faktw, brakowao im jednak
adekwatnej teorii, ktra poczyaby liczne oddzielne odkrycia. W owym czasie sdzono bdnie, e
powietrze i woda s pierwiastkami, oraz, co gorsza, nie rozumiano zupenie, na czym polega proces
spalania. Uwaano, e wszystkie palne materiay zawieraj hipotetyczn substancj zwan flogistonem,
ktry podczas spalania uchodzi w powietrze.
W okresie od 1754 do 1774 r. utalentowani chemicy, tacy jak Joseph Black, Joseph Priestley, Henry
Cavendish i inni, wyodrbnili takie wane gazy, jak tlen, wodr, azot i dwutlenek wgla, poniewa
jednak uznawali oni teori flogistonu, nie byli w stanie zrozumie natury i znaczenia odkrytych substancji
chemicznych. Na przykad tlen uwaany by za pozbawione flogistonu powietrze (wiadomo byo, e
szczapy drzewne pal si lepiej w tlenie ni w zwykym powietrzu; przypuszczano, e dzieje si tak
dlatego, i powietrze nie zawierajce flogistonu moe szybciej absorbowa flogiston wydzielany przez
palce si drewno). Oczywicie, bez zrozumienia podstawowych zasad prawdziwy postp w chemii by
niemoliwy.
To wanie Lavoisier poczy prawidowo wszystkie fragmenty amigwki i skierowa teori
chemiczn na waciw drog. Lavoisier przede wszystkim stwierdzi, e teoria flogistonu jest cakowicie
bdna; adna taka substancja jak flogiston nie istnieje. Proces spalania polega na czeniu si spalanych
substancji z tlenem. Poza tym stwierdzi, e woda nie jest pierwiastkiem, lecz zwizkiem chemicznym
wodoru i tlenu. Powietrze rwnie nie jest pierwiastkiem, ale stanowi gwnie mieszanin dwch gazw tlenu i azotu. Wszystkie te twierdzenia wydaj si dzi zupenie oczywiste, ale nie byy one tak oczywiste
dla poprzednikw i wspczesnych Lavoisiera. Nawet po sformuowaniu przez Lavoisiera swoich teorii i
przedstawieniu odpowiednich dowodw wielu czoowych chemikw nie zgadzao si z jego pogldami.
Jednake w swej znakomitej ksice Podstawy chemii (1789 r.) Lavoisier tak jasno przedstawi swoje
hipotezy, tak przekonujco zestawi dowody przemawiajce na ich rzecz, e wkrtce przekona chemikw modszej generacji.
Wykazawszy, e woda i powietrze nie s pierwiastkami chemicznymi, Lavoisier doczy do swojej
ksiki zestawienie tych substancji, ktre uwaa za pierwiastki. Jego lista zawiera wprawdzie par
bdw, ale mimo to wspczesna tablica pierwiastkw chemicznych stanowi w zasadzie poszerzon
wersj tablicy Lavoisiera.
Lavoisier stworzy (wsplnie z Bertholletem, Fourcroyem i Guytonem de Morveau) pierwszy
dobrze uporzdkowany system nomenklatury chemicznej. Wedug nomenklatury Lavoisiera (bdcej
podstaw obecnie stosowanej) nazwa substancji opisuje jej budow chemiczn. Przyjcie, pierwszy raz w
historii, ujednoliconej nomenklatury umoliwio chemikom z caego wiata wymian precyzyjnych
informacji o dokonanych odkryciach.
Lavoisier pierwszy jasno sformuowa zasad zachowania masy w reakcjach chemicznych: w
wyniku reakcji chemicznej moe nastpi przemieszczenie pierwiastkw wystpujcych w pierwotnym
zwizku, ale masa substancji nie moe si zmniejszy - produkty kocowe wa tyle samo co oryginalne
zwizki chemiczne biorce udzia w reakcji. Znaczenie, jakie przywizywa Lavoisier do dokadnego

waenia chemikaliw biorcych udzia w reakcji, pomogo skierowa chemi w stron nauk cisych i
przygotowa postp, ktry nastpi w tej dziedzinie.
Lavoisier dokona rwnie paru mniejszych odkry w geologii oraz przyczyni si powanie do
rozwoju fizjologii. Dziki dokadnym eksperymentom (przy wsppracy Laplace'a) zdoa wykaza, e
fizjologiczny proces oddychania odpowiada w zasadzie procesowi powolnego spalania.
Innymi sowy, czowiek i zwierzta czerpi energi z powolnego wewntrznego spalania substancji
organicznych, wykorzystujc do tego tlen wchaniany z powietrzem, ktrym oddychaj. Ju tylko to
odkrycie, ktrego znaczenie porwnywalne jest, by moe, z odkryciem krenia krwi dokonanym przez
Harveya, mogoby z powodzeniem uzasadni umieszczenie Lavoisiera na naszej licie. A przecie
znaczenie Lavoisiera wynika przede wszystkim ze sformuowanej przez niego teorii chemicznej, ktra
zapocztkowaa waciwy rozwj chemii. Czsto okrela si go jako ,,ojca nowoczesnej chemii, na co w
peni zasuguje.
Jak sporo osb z naszej listy w modoci Lavoisier studiowa prawo. Chocia uzyska stopie
naukowy w tej dziedzinie i zosta przyjty do adwokatury francuskiej, nigdy nie rozpocz praktyki. By
zaangaowany w pracy administracyjnej i w subie pastwowej; bra czynny udzia w pracach
francuskiej Krlewskiej Akademii Nauk. By take czonkiem Ferme Gnrale, organizacji zajmujcej si
zbieraniem podatkw. Wskutek tego po wybuchu rewolucji francuskiej w 1789 r. nowy rzd rewolucyjny
traktowa go z wielk podejrzliwoci. Ostatecznie zosta aresztowany razem w dwudziestoma
siedmioma innymi czonkami Ferme Gnrale. Sdy rewolucyjne nie byy moe zbyt wnikliwe, ale z
pewnoci dziaay szybko. W cigu jednego dnia (8 maja 1794 r.) wszystkie te dwadziecia osiem osb
zostao osdzonych, skazanych i zgilotynowanych. Lavoisier pozostawi on, wspania kobiet, ktra
pomagaa mu w prowadzeniu bada. Podczas rozprawy do sdu zosta przesany apel wzywajcy do
oszczdzenia Lavoisiera z uwagi na liczne usugi, jakie odda on krajowi i nauce. Sdzia odrzuci prob
z krtk uwag: Rewolucja nie potrzebuje geniuszy. Nieco blisza prawdy bya uwaga kolegi
Lavoisiera, wielkiego matematyka Lagrange'a: Potrzeba jedynie chwili, by ci t gow, ale eby
pojawia si taka druga, moe nie starczy i stu lat.

21
ok. 280-337

Konstantyn Wielki
wiki
Konstantyn Wielki by pierwszym chrzecijaskim cesarzem rzymskim. Przyj chrzecijastwo i
prowadzi polityk sprzyjajc jego rozwojowi, czym w powany sposb przyczyni si do
przeksztacenia chrzecijastwa z przeladowanej sekty w gwn religi Europy.
Konstantyn urodzi si okoo 280 r. w Niszu, na terenie dzisiejszej Serbii. Jego ojciec by wysokiej
rangi dowdc, co sprawio, e Konstantyn spdzi modo w Nikomedii, ktra bya siedzib dworu
cesarza Dioklecjana.
Dioklecjan abdykowa w 305 r. i wwczas ojciec Konstantyna, Konstancjusz, zosta wadc
zachodniej poowy cesarstwa rzymskiego. Konstancjusz zmar w nastpnym roku, a wtedy wojsko
obwoao Konstantyna cesarzem. Cz generaw zakwestionowaa jego roszczenia, co spowodowao
szereg wojen domowych. Wojny zakoczyy si w 312 r. po zwycistwie Konstantyna nad ostatnim
rywalem, Maksencjuszem, w bitwie u Mostu Mulwijskiego w pobliu Rzymu.
Konstantyn sta si wwczas niekwestionowanym wadc zachodniej poowy cesarstwa, natomiast
wschodni poow rzdzi inny genera, Licyniusz. W 323 r. Konstantyn zaatakowa i pokona rwnie
Licyniusza i od tej pory a do mierci by jedynym wadc cesarstwa rzymskiego.
Nie jest zupenie pewne, kiedy Konstantyn nawrci si na chrzecijastwo. Najczciej spotykana
wersja mwi, e w przeddzie bitwy u Mostu Mulwijskiego Konstantyn zobaczy na niebie ognisty krzy
i usysza sowa: Pod tym znakiem zwyciysz. Bez wzgldu na to, w jakich okolicznociach i kiedy si
nawrci, Konstantyn by bardzo zaangaowany w rozwj chrzecijastwa. Jednym z pierwszych jego
posuni byo ogoszenie Edyktu Mediolaskiego, w myl ktrego chrzecijastwo stao si legaln i
tolerowan religi. Edykt zapewnia rwnie zwrot majtku kocielnego, skonfiskowanego w poprzednim
okresie przeladowa, oraz ustanawia niedziel jako dzie modlitwy.
Motywem wydania Edyktu Mediolaskiego nie bya wcale tolerancja religijna, wrcz przeciwnie,
rzdy Konstantyna uzna mona za pocztek przeladowa ydw, ktre miay trwa w Europie przez
tak wiele wiekw.
Konstantyn nigdy nie ustanowi chrzecijastwa oficjaln religi pastwow, jednak dziki swemu
ustawodawstwu i innym dziaaniom przyczyni si bardzo do jego rozwoju. W czasie panowania
Konstantyna byo rzecz oczywist, e przejcie na chrzecijastwo zwiksza szans awansu na wysze
stanowisko, a dekrety Konstantyna naday Kocioowi rne przywileje i immunitety. W czasie jego
panowania rozpoczto budow paru najsynniejszych w wiecie kociow, takich jak koci Narodzenia
w Betlejem czy koci Grobu witego w Jerozolimie.
Do umieszczenia Konstantyna na naszej licie w wystarczajcym stopniu upowania nas jego rola
jako pierwszego chrzecijaskiego cesarza rzymskiego, ale przecie inne jego dziaania miay rwnie
daleko idce nastpstwa. Konstantyn przebudowa i rozszerzy obszar starego miasta Bizancjum, zmieni
jego nazw na Konstantynopol i uczyni stolic imperium. Konstantynopol (obecna nazwa Stambu) mia
si sta w przyszoci jednym z najwikszych miast wiata; pozosta stolic cesarstwa rzymskiego do
roku 1453, a przez stulecia by potem stolic imperium osmaskiego.
Konstantyn odegra rwnie wan rol w historii Kocioa. Dla rozstrzygnicia sporu midzy
zwolennikami Ariusza i Atanazego (dwch teologw chrzecijaskich, ktrzy wysunli sprzeczne
doktryny) Konstantyn zwoa sobr nicejski (w 325 r.), pierwszy sobr w historii Kocioa. Sobr, w

ktrym Konstantyn bra czynny udzia, przyj nowe wyznanie wiary (tzw. symbol nicejski), ktre
rozstrzygno spr i stao si doktryn Kocioa ortodoksyjnego (prawosawnego). Jeszcze wiksze
znaczenie miay niektre ustanowione przez Konstantyna prawa cywilne. Wyda on prawo, na mocy
ktrego pewne zawody (np. rzenicy, piekarze) stay si dziedziczne, a take dekret, ktrym zakaza
kolonom (dzierawcom gruntw) opuszcza ziemi. Posugujc si nowoczesn terminologi mona
powiedzie, e dekret w przeksztaci kolonw w chopw paszczynianych, przywizanych na stae do
ziemi. Prawa te przyczyniy si do pooenia podwalin struktury spoecznej redniowiecznej Europy.
Konstantyn zdecydowa si na przyjcie chrztu dopiero na ou mierci, pewne jest jednak, e
nawrci si na chrzecijastwo na dugo przedtem. Jest rwnie oczywiste, e duch chrzecijastwa by
mu cakowicie obcy. Konstantyn by bezlitosny i okrutny nawet na miar wczesnych kryteriw, i to nie
tylko dla wrogw - w 326 r. z nieznanych powodw skaza na mier on i najstarszego syna.
Mona twierdzi, e uznanie chrzecijastwa przez Konstantyna nie zmienio wcale biegu historii, a
tylko umocnio to, co i tak byo nieuchronne. Przecie cho cesarz Dioklecjan (rzdzcy w l. 284-305)
okrutnie przeladowa chrzecijan, jego wysiki zmierzajce do zdawienia tej religii spezy na niczym.
W tym czasie chrzecijastwo byo ju zbyt silne, aby mona je byo zdusi za pomoc najbardziej nawet
okrutnych metod. Jeli wzi pod uwag niepowodzenie wysikw Dioklecjana, nasuwa si podejrzenie,
e chrzecijastwo zatriumfowaoby rwnie bez interwencji Konstantyna. Rozwaania te s interesujce,
ale jaowe; nie mona mie adnej pewnoci, co mogoby si zdarzy bez Konstantyna. Jest natomiast
zupenie pewne, e przy jego poparciu chrzecijastwo rozwino si szybko tak pod wzgldem liczby
wyznawcw, jak i wpyww. W cigu stulecia z wyznania o niewielkim znaczeniu stao si dominujc i
ugruntowan religi najwikszego imperium na Ziemi.
Oczywiste jest, e Konstantyn by jedn z najwikszych postaci, jakie wpyny na bieg historii
Europy. Zaj on wysze miejsce na naszej licie ni bardziej znane postacie, jak Aleksander Wielki,
Napoleon czy Hitler, poniewa jego polityka wywara dugotrway wpyw na dzieje.

22
1736-1819

James Watt
wiki
Szkocki wynalazca James Watt, okrelany czsto jako twrca silnika parowego, by kluczow
postaci rewolucji przemysowej.
W rzeczywistoci to nie Watt zbudowa pierwszy silnik parowy. Podobne urzdzenie opisa Heron z
Aleksandrii w I w., a w 1698 r. Thomas Savery opatentowa silnik parowy zastosowany do pompowania
wody. W 1712 r. Anglik Thomas Newcomen opatentowa nieco ulepszon wersj tego silnika. Silnik
Newcomena mia jednak tak nisk sprawno, e nadawa si tylko do wypompowywania wody z kopal
wgla.
Sam Watt zainteresowa si silnikiem parowym w 1764 r., gdy naprawia maszyn Newcomena.
Watt uczy si wyrobu mechanizmw tylko jeden rok, ale mia wielki talent wynalazczy. Udoskonalenia
wprowadzone przez niego do silnika Newcomena s tak istotne, e susznie naley uwaa go za
wynalazc pierwszego praktycznie uytecznego silnika parowego.
Pierwszym wielkim udoskonaleniem Watta, opatentowanym w 1769 r., byo wprowadzenie
wydzielonej komory skraplania. Watt wpad rwnie na pomys zaoenia izolacji na cylinder parowy, a
w 1782 r. wynalaz silnik parowy o dziaaniu dwustronnym. Innowacje te, oraz szereg mniejszych
usprawnie, przyczyniy si do co najmniej czterokrotnego zwikszenia sprawnoci silnika. W praktyce
dopiero ten wzrost sprawnoci zmieni pomysowe, lecz niezbyt przydatne urzdzenie w maszyn o
szerokim zastosowaniu w przemyle.
Watt wynalaz rwnie (w 1781 r.) zesp przekadni do zamiany ruchu postpowo-zwrotnego na
ruch obrotowy. Urzdzenie to znacznie zwikszyo zakres zastosowania silnika parowego. Watt wynalaz
take odrodkowy regulator prdkoci obrotowej (1788 r.), za pomoc ktrego mona byo automatycznie
regulowa obroty silnika, manometr (1790 r.), licznik, wskanik, zawr dawicy oraz rne inne usprawnienia.
Sam Watt nie mia gowy do interesw, ale w 1775 r. wszed w spk z Matthew Boultonem,
inynierem i bardzo zdolnym przedsibiorc. W cigu nastpnych dwudziestu piciu lat firma Watta i
Boultona wyprodukowaa wiele silnikw parowych, a obaj partnerzy zostali bogatymi ludmi. Trudno
przeceni znaczenie silnika parowego. To prawda, e jest wiele innych wynalazkw, ktre odegray du
rol w rewolucji przemysowej; w okresie tym nastpi ogromny postp w budowie maszyn grniczych,
maszyn dla przemysu metalurgicznego i wielu innych urzdze przemysowych. Kilka wynalazkw,
takich jak czenko szybkobiene (John Kay, 1733 r.) czy przdzarka wzkowa (James Harg-reaves,
1764 r.), wyprzedzio nawet pomysy Watta. Wynalazki te sprowadzay si jednak do niewielkich
ulepsze i aden z nich oddzielnie nie mia decydujcego znaczenia dla rewolucji przemysowej. Inaczej
jest z silnikiem parowym, ktry odegra absolutnie kluczow rol i bez ktrego rewolucja przemysowa
miaaby zupenie inny przebieg. Wczeniej, mimo e w jakim stopniu wykorzystywano wiatraki i
energi wodn, gwnym rdem energii byy zawsze minie ludzkie. Fakt ten bardzo powanie
ogranicza zdolnoci produkcyjne przemysu. Wynalazek silnika parowego usun to ograniczenie.
Przemys zyska potne rdo energii, wskutek czego ogromnie wzrosa produkcja. Embargo na rop
naftow z 1973 r. uwiadomio nam, jak powanie brak energii moe ogranicza przemys. To
dowiadczenie powinno nam cho troch pomc w zrozumieniu, jak wielkie znaczenie dla rewolucji
przemysowej miay wynalazki Watta.

Silnik parowy by nie tylko rdem energii dla fabryk, znalaz on rwnie zastosowanie w wielu
innych wanych dziedzinach. W 1783 r. markiz de Jouffroy d'Abbans zastosowa z powodzeniem silnik
parowy do napdu statku. W 1804 r. Richard Trevithick zbudowa pierwsz lokomotyw parow. Te
pierwsze prby nie zakoczyy si sukcesem handlowym, ale w cigu kilku dziesicioleci statek parowy i
kolej zrewolucjonizoway transport ldowy i wodny.
Rewolucja przemysowa przebiegaa mniej wicej w tym samym czasie co rewolucja francuska i
amerykaska. Chocia w owym okresie mogo nie wydawa si to tak oczywiste, obecnie moemy
stwierdzi, e rewolucja przemysowa wywara duo wikszy wpyw na codzienne ycie ludzkie ni
ktra z tych wanych rewolucji politycznych. I dlatego James Watt jest jednym z tych ludzi, ktrzy
wywarli zasadniczy wpyw na histori.

23
1791-1867

Michael Faraday
wiki
yjemy w wieku elektrycznoci. To prawda, e nasza era jest czasami zwana wiekiem przestrzeni
kosmicznej, a czasami wiekiem atomu, ale wyprawy kosmiczne i bro atomowa, niezalenie od ich
potencjalnego znaczenia, maj stosunkowo may wpyw na nasze codzienne ycie. Natomiast urzdze
elektrycznych uywamy nieustannie; w istocie mona spokojnie powiedzie, e adne inne osignicia
techniki nie wnikny tak gboko w nowoczesny wiat jak elektryczno.
Wiele ludzi przyczynio si do zrozumienia i opanowania elektrycznoci; do najwaniejszych
nale: Charles Augustine de Coulomb, hrabia Alessandro Volta, Hans Christian Oersted i Andr Marie
Amper. Gruj jednak nad nimi dwaj wielcy brytyjscy naukowcy, Michael Faraday i James Clerk
Maxwell. Chocia prace tych dwch ludzi czciowo wzajemnie si uzupeniaj, nie wsppracowali ze
sob w adnym sensie tego sowa, a osignicia kadego z nich upowaniaj do zajcia wysokiego
miejsca na naszej licie.
Michael Faraday urodzi si w 1791 r. w Newington, w Anglii. Pochodzi z biednej rodziny i w
znacznej mierze by samoukiem. Oddany w wieku czternastu lat na nauk do introligatora i sprzedawcy
ksiek, wykorzysta t okoliczno i bardzo duo czyta. Majc dwadziecia lat uczszcza na wykady
synnego brytyjskiego naukowca sir Humphry'a Davy'ego, ktre go zafascynoway. Napisa do Davy'ego
i dosta w kocu prac jako jego asystent. W par lat pniej Faraday dokonywa ju wanych odkry na
wasn rk. Brakowao mu dobrych podstaw matematycznych, by jednak niedocigniony jako fizyk
eksperymentator.
Pierwszego wanego odkrycia w dziedzinie elektrycznoci Faraday dokona w 1821 r. Dwa lata
wczeniej Oersted stwierdzi, e iga magnetyczna odchyla si, gdy prd elektryczny pynie przez blisko
pooony przewd. Faradayowi przyszo na myl, e gdyby iga magnetyczna bya zamocowana, to
zamiast niej poruszyby si przewd. W czasie pracy nad tym pomysem udao mu si skonstruowa
urzdzenie, w ktrym przewd obraca si wok magnesu tak dugo, jak dugo przez przewd pynie prd
elektryczny. W istocie Faraday wynalaz pierwszy silnik elektryczny, pierwsze urzdzenie
wykorzystujce prd elektryczny do wprawienia przedmiotw w ruch. Mimo e bardzo prymitywny,
silnik Faradaya by protoplast wszystkich silnikw elektrycznych, jakie s obecnie stosowane. By to
ogromny przeom, ale jego praktyczne znaczenie pozostao ograniczone, poniewa jedynym znanym
wtedy rdem prdu elektrycznego byy prymitywne baterie chemiczne. Faraday by przekonany, e
musi by jaki sposb na wykorzystanie magnetyzmu do wytwarzania prdu elektrycznego, i wytrwale
poszukiwa takiej metody. Okazao si, e nieruchomy magnes nie wzbudza prdu elektrycznego w
pobliskim przewodzie, ale w 1831 r. Faraday odkry, e jeeli magnes przechodzi przez zamknit ptl z
drutu, to podczas jego ruchu przez przewd pynie prd. Zjawisko to zwane jest indukcj
elektromagnetyczn, a odkrycie prawa rzdzcego tym zjawiskiem (prawa Faradaya) uwaane jest
powszechnie za najwiksze osignicie Faradaya.
Odkrycie Faradaya miao ogromne znaczenie z dwch powodw. Po pierwsze, prawo Faradaya ma
podstawowe znaczenie w teorii elektromagnetyzmu. Po drugie, indukcja elektromagnetyczna moe by
wykorzystana do wytwarzania prdu elektrycznego, co zademonstrowa sam Faraday budujc pierwsz
prdnic. Nowoczesne generatory elektryczne, dostarczajce prd do naszych miast i fabryk, s
oczywicie znacznie bardziej zoone, jednak wszystkie opieraj si na tej samej zasadzie indukcji

elektromagnetycznej.
Faraday pooy rwnie due zasugi w dziedzinie chemii. Wynalaz metod skraplania gazw i
wykry wiele rnych substancji chemicznych, midzy innymi benzen. Jeszcze wiksze znaczenie maj
jego odkrycia w dziedzinie elektrochemii (badanie skutkw dziaania prdu elektrycznego na zwizki
chemiczne). W wyniku starannie przeprowadzonych dowiadcze Faraday ustanowi dwa prawa
elektrolizy, ktre nazwane zostay jego imieniem. Prawa te stanowi podstaw elektrochemii. Upowszechni rwnie wiele wanych terminw uywanych w tej dziedzinie, takich jak anoda, katoda,
elektroda i jon.
To Faraday wprowadzi do fizyki tak wane pojcia, jak linie siy pola magnetycznego i linie siy
pola elektrycznego. Podkrelajc znaczenie nie tyle magnesw, co pola midzy nimi, przygotowa grunt
pod wiele osigni nowoczesnej fizyki, z rwnaniami Maxwella wcznie. Faraday odkry rwnie, e
paszczyzna polaryzacji wiata przechodzcego przez pole magnetyczne ulega zmianie. Odkrycie to
miao due znaczenie, poniewa by to pierwszy sygna, e istnieje zwizek midzy wiatem a magnetyzmem.
Faraday by czowiekiem nie tylko wybitnie zdolnym, ale rwnie bardzo przystojnym. By take
bardzo dobrym popularyzatorem nauki. Mimo to pozosta skromny i nie przywizywa wagi do sawy,
pienidzy i zaszczytw. Nie przyj tytuu szlacheckiego ani proponowanej mu pozycji przewodniczcego Brytyjskiego Towarzystwa Krlewskiego. Jego zwizek maeski by dugi i szczliwy,
ale bezdzietny. Zmar w 1867 r. w pobliu Londynu.

24
1831-1879

James Clerk Maxwell

wiki
Wielki fizyk brytyjski James Clerk Maxwell znany jest przede wszystkim jako autor czterech
rwna opisujcych podstawowe prawa elektrycznoci i magnetyzmu.
Elektryczno i magnetyzm byy intensywnie badane na wiele lat przed Maxwellem i fizycy
wiedzieli, e te dwie dziedziny s ze sob cile zwizane. Mimo e znane byy rozmaite prawa dotyczce
dziedziny elektrycznoci i magnetyzmu i prawa te sprawdzay si w okrelonych sytuacjach, przed
Maxwellem nie istniaa jednak oglna, jednolita teoria elektrycznoci i magnetyzmu. Za pomoc ukadu
czterech krtkich, niezwykle przemylnych rwna Maxwell zdoa dokadnie opisa zachowanie oraz
wzajemn zaleno pola elektrycznego i magnetycznego i w ten sposb przeksztaci zbir nie
uporzdkowanych praw odpowiadajcych rozmaitym zjawiskom - w jedn spjn teori. W minionym
stuleciu rwnania Maxwella znalazy szerokie zastosowanie zarwno w teorii naukowej, jak i w jej
praktycznym wykorzystaniu. Ogromn zalet rwna Maxwella jest ich oglno: s one suszne we
wszystkich okolicznociach. Z rwna Maxwella wyprowadzi mona wszystkie poprzednio znane prawa
dotyczce elektrycznoci i magnetyzmu oraz znale wiele nie znanych wczeniej zalenoci.
Najwaniejsze z nich wyprowadzi sam Maxwell. Na podstawie jego rwna mona wykaza, e
moliwe s okresowe drgania pola elektromagnetycznego. Raz wzbudzone drgania, zwane falami
elektromagnetycznymi, dalej rozchodz si same w przestrzeni. Na podstawie swych rwna Maxwell
mg obliczy, e prdko fal elektromagnetycznych powinna wynosi w przyblieniu 300 000
kilometrw na sekund. Maxwell zauway, e prdko fal jest taka sama jak prdko wiata, i
wycign std suszny wniosek, e wiato jest fal elektromagnetyczn.
Rwnania Maxwella nie tylko zatem nale do podstawowych praw w dziedzinie elektrycznoci i
magnetyzmu, s one rwnie podstawowymi prawami optyki! W rzeczywistoci, z rwna Maxwella
mona wyprowadzi wszystkie wczeniej znane prawa optyki oraz przewidzie wiele faktw i zwizkw
poprzednio nie znanych.
wiato widzialne nie jest jedynym istniejcym rodzajem promieniowania elektromagnetycznego. Z
rwna Maxwella wynika, e mog istnie jeszcze inne fale elektromagnetyczne, rnice si od wiata
widzialnego dugoci i czstoci fali. Wnioski wyprowadzone na gruncie teorii potwierdzi w
efektowny sposb Heinrich Hertz, ktry zdoa wytworzy i wykry niewidzialne fale przewidziane przez
Maxwella. Par lat pniej Guglielmo Marconi zademonstrowa, e owe niewidzialne fale mona
wykorzysta w cznoci bezprzewodowej, i w ten sposb radio stao si rzeczywistoci. Obecnie fale te
wykorzystujemy rwnie w telewizji. Promieniowanie rentgenowskie, podczerwone i ultrafioletowe to
rwnie przykady promieniowania elektromagnetycznego. Wszystkie te rodzaje promieniowania mona
bada za pomoc rwna Maxwella.
Maxwell zawdzicza sw saw przede wszystkim osigniciom w dziedzinie elektromagnetyzmu i
optyki; pooy on jednak rwnie due zasugi w innych dziedzinach wiedzy, takich jak astronomia i
termodynamika (badania w dziedzinie ciepa). Szczeglnie interesowa si kinetyczn teori gazw.
Maxwell zdawa sobie spraw, e nie wszystkie czsteczki gazu poruszaj si z t sam prdkoci.
Niektre czsteczki poruszaj si powoli, niektre szybko, niektre z ogromn prdkoci. Maxwell wyprowadzi wzr okrelajcy (dla dowolnej temperatury), jaka cz czsteczek danego gazu porusza si z
okrelon prdkoci. Wzr ten, zwany rozkadem Maxwella, jest jednym z najczciej stosowanych w

nauce wzorw i znajduje wane zastosowanie w wielu gaziach fizyki.

Maxwell urodzi si w 1831 r. w Edynburgu w Szkocji. By tzw. cudownym dzieckiem; majc
zaledwie pitnacie lat przedstawi prac naukow w Edinburgh Royal Society. Uczszcza na
uniwersytet w Edynburgu, stopie naukowy otrzyma na uniwersytecie w Cambridge. By onaty, ale nie
mia dzieci. Maxwell uwaany jest powszechnie za najwikszego fizyka teoretyka w okresie pomidzy
Newtonem i Einsteinem. Jego wspaniaa kariera zakoczya si przedwczenie; zmar na raka w 1879 r.,
na krtko przed czterdziestymi smymi urodzinami.

25
1433-1546

Marcin Luter
wiki
Marcin Luter, czowiek, ktry wyzwaniem rzuconym Kocioowi rzymskokatolickiemu
zapocztkowa reformacj, urodzi si w 1483 r. w Eisleben w Niemczech. Zdoby gruntowne
wyksztacenie uniwersyteckie; przez pewien czas (prawdopodobnie na skutek sugestii ojca) studiowa
prawo. Studiw tych nie ukoczy, poniewa postanowi wstpi do zakonu augustianw. W 1512 r. na
uniwersytecie w Wittenberdze otrzyma stopie doktora teologii i wkrtce zosta profesorem tego
uniwersytetu.
Pretensje Lutra pod adresem Kocioa narastay stopniowo. W 1510 r. odby podr do Rzymu;
zaskoczya go sprzedajno i wiatowo tamtejszego duchowiestwa. Bezporednim powodem, ktry
skoni go do protestu, bya praktykowana przez Koci sprzeda odpustw (odpust to darowanie kary za
grzechy, jakiego moe udzieli Koci; moe to obejmowa skrcenie czasu, jaki grzesznik musiaby
spdzi w czycu). 31 padziernika 1517 r. Luter zawiesi na drzwiach kocioa w Wittenberdze swoje
synne dziewidziesit pi tez, w ktrych ostro krytykowa sprzedajno Kocioa w oglnoci, a
kupczenie odpustami w szczeglnoci. Luter wysa kopi swych tez arcybiskupowi w Moguncji. Tezy
zostay ponadto wydrukowane, a kopie rozprowadzone w caej okolicy.
Luter wkrtce rozszerzy swoje zarzuty i zakwestionowa autorytet papiea oraz soborw,
twierdzc, e sam bdzie si kierowa tylko Bibli i zdrowym rozsdkiem. Nic dziwnego, e Koci nie
zareagowa pozytywnie na takie pogldy. Luter zosta wezwany do stawienia si przed sdem
kocielnym. Po wielu przesuchaniach i nakazach, aby odwoa swoje pogldy, zosta w kocu uznany na
sejmie wormackim (1521 r.) za heretyka i skazany na banicj; jego pisma umieszczono na indeksie.
Zazwyczaj nastpstwem takiego orzeczenia byo spalenie na stosie. Pogldy Lutra znalazy jednak
szerokie poparcie wrd ludu i wielu niemieckich ksit. Luter musia wprawdzie spdzi rok w
ukryciu, ale poparcie, jakie zyska w Niemczech, byo tak silne, e uchronio go przed jakimi
powaniejszymi karami.
Luter by bardzo podnym autorem, a wiele z jego pism wywaro duy wpyw na szerok
publiczno. Jedn z najwaniejszych jego prac by przekad Biblii na jzyk niemiecki. Pozwolio to
ludziom umiejcym czyta na samodzielne studiowanie Pisma witego bez polegania na autorytecie
ksiy i Kocioa (nawiasem mwic, wspaniaa proza przekada Lutra miaa olbrzymi wpyw na jzyk
niemiecki i literatur).
Teologii Lutra nie da si, oczywicie, opisa wyczerpujco w paru sowach. Jedn z jego
podstawowych idei bya doktryna, e tylko wiara jest rdem zbawienia. Idea ta pochodzi z pism w.
Pawa. Luter wierzy, i czowiek z natury jest tak obarczony grzechami, e same dobre uczynki nie
mogyby go wybawi od wiecznego potpienia. Zbawienie moe zapewni tylko wiara oraz aska Boa.
Skoro tak, to byo jasne, e praktyka sprzedawania odpustw przez Koci jest niewaciwa i
nieskuteczna. Trzeba te byo uzna za bdny tradycyjny pogld, e Koci jest niezbdnym porednikiem midzy chrzecijaninem a Bogiem. Logika doktryny Lutra sprawia, e za jednym pocigniciem
znika caa raison d'tre Kocioa rzymskokatolickiego. Poza odrzuceniem zasadniczej roli Kocioa Luter
protestowa rwnie przeciwko rnym innym zasadom Kocioa katolickiego i uprawianym przez niego
praktykom. Nie wierzy na przykad w istnienie czyca i kwestionowa celibat ksiy. Sam oeni si z
by zakonnic i mia szecioro dzieci. Zmar w 1546 r. w czasie wizyty w rodzinnym miecie Eisleben.

Marcin Luter nie by pierwszym mylicielem protestanckim. Sto lat przed nim wystpi w Czechach
Jan Hus, a w XIV w. dziaa angielski uczony John Wycliffe. yjcego w XII w. Francuza Petera Waldo
mona by rwnie uzna za wczesnego protestanta. Ruchy poprzedzajce luteranizm byy jednak w
zasadzie czysto lokalne. W 1517 r. krytyka Kocioa katolickiego bya ju tak powszechna, e sowa
Lutra bardzo szybko stay si pocztkiem caego acucha protestw, ktre rozprzestrzeniy si w duej
czci Europy. Wanie dlatego uwaa si, e to Luter zapocztkowa reformacj.
Najbardziej oczywistym nastpstwem reformacji jest powstanie rnych wyzna protestanckich.
Protestantyzm stanowi tylko jeden z odamw chrzecijastwa, i to nie najliczniejszy, a jednak ma wicej
wyznawcw ni buddyzm i wiele innych religii.
Drugim wanym nastpstwem reformacji byy wojny religijne, ktre ogarny due obszary
Europy. Niektre z nich (na przykad wojna trzydziestoletnia w Niemczech, trwajca od 1618 do 1648 r.)
byy nieprawdopodobnie krwawe. Niezalenie od wojen religijnych konflikty polityczne midzy katolikami a protestantami jeszcze przez par wiekw odgryway ogromn rol w polityce europejskiej.
Reformacja odegraa poredni, ale bardzo wan rol w rozwoju intelektualnym Europy
Zachodniej. Przed 1517 r. w Europie istnia jeden Koci, Koci rzymskokatolicki, a odstpcy, jako
heretycy, byli paleni na stosie. Taka atmosfera z pewnoci nie sprzyjaa niezalenemu myleniu. Po
reformacji, gdy rne kraje uznay zasad swobody wyznania religijnego, prowadzenie spekulacji
intelektualnych na rozmaite tematy stao si o wiele bezpieczniejszym zajciem.
Warto odnotowa jeszcze jedn kwesti. Wikszo osb znajdujcych si na naszej licie pochodzi
z Wielkiej Brytanii, nastpn co do liczebnoci grup stanowi Niemcy. Faktycznie, na licie dominuj
osoby pochodzce z krajw protestanckich Europy Pnocnej i Ameryki, ale tylko dwie z nich
(Gutenberg i Karol Wielki) yy przed 1517 r. Wikszo osb z lat wczeniejszych pochodzi z innych
czci wiata, a ludy yjce na terenie obecnych krajw protestanckich tylko w niewielkim stopniu
przyczyniy si do rozwoju kultury i historii. Wskazuje to wyranie, e wanie protestantyzm, czy te
reformacja, przyczyni si do pojawienia si w tym regionie tak wielu wybitnych ludzi w cigu ostatnich
450 lat. Zapewne sprzyjaa temu istniejca na tym terenie wiksza swoboda intelektualna.
Luter mia swoje wady. Sam buntowa si przeciwko kocielnemu autorytetowi, ale by niezwykle
nietolerancyjny w stosunku do tych, ktrzy nie podzielali jego pogldw w sprawach religijnych. By
moe to przykad nietolerancji Lutra sprawi, e wojny religijne w Niemczech byy znacznie bardziej
zaarte i krwawe ni, powiedzmy, w Anglii. Luter by ponadto zaartym antysemit. Niezwyka
zoliwo, z jak pisa o ydach, by moe utorowaa drog hitleryzmowi w XX-wiecznych Niemczech.
Luter czsto podkrela znaczenie, jakie ma posuszestwo wobec prawowitej wadzy wieckiej.
Prawdopodobnie wynikao to przede wszystkim z jego sprzeciwu wobec mieszania si Kocioa do
wieckich rzdw. (Naley pamita, e reformacja nie bya jedynie teologiczn dysput. W duym
stopniu by to bunt narodu niemieckiego przeciwko wpywom Rzymu i to wanie byo gwnym
powodem tak duego poparcia uzyskanego przez Lutra ze strony ksit niemieckich). Wydaje si
jednak, e niezalenie od zamiarw Lutra jego nauki przywiody wielu niemieckich protestantw do
akceptacji absolutyzmu w dziedzinie polityki. Rwnie i w ten sposb pisma Lutra mogy przyczyni si
do przygotowania miejsca dla epoki hitleryzmu.
Niektrzy mog zgosi pretensje, dlaczego nie umiecilimy Lutra wyej na naszej licie. Po
pierwsze, chocia Europejczykom i Amerykanom znaczenie Lutra moe si wydawa bardzo due, to z
pewnoci mniej wany jest on dla mieszkacw Azji i Afryki, wrd ktrych chrzecijan jest
stosunkowo mao. Dla wikszoci Chiczykw, Japoczykw czy Hindusw rnica midzy katolikami a
protestantami jest zupenie pozbawiona znaczenia (podobnie jak niewielu Europejczykw interesuje si
rnic midzy sunnickim a szyickim odamem islamu). Po drugie, Luter pojawi si w dziejach
stosunkowo niedawno i wpywa na histori przez znacznie krtszy okres ni Mahomet, Budda czy
Mojesz. Ponadto w cigu ostatnich paru wiekw na Zachodzie zanikaj uczucia religijne i w nastpnym
tysicleciu wpyw religii na ludzkie ycie bdzie prawdopodobnie znacznie mniejszy, ni to miao
miejsce w ubiegym tysicleciu. Jeeli religijno ludzi bdzie nadal sabn, to przyszym historykom
Luter wyda si postaci znacznie mniej wan, ni obecnie sdzimy.
Na koniec - naley pamita, e patrzc z duszej perspektywy czasowej postp nauki, jaki
dokona si w tym samym okresie, obj znacznie wicej ludzi ni XVI- i XVII-wieczne wanie religijne.

Z tego przede wszystkim powodu umieciem Lutra za Kopernikiem (ktry by jego rwienikiem), cho
Luter osobicie odegra wiksz rol w historycznym zjawisku reformacji ni Kopernik w dziele
rewolucji naukowej.

26
1732-1799

Jerzy Waszyngton
wiki
Jerzy Waszyngton (George Washington) urodzi si w 1732 r. w Wakefield w Wirginii. By synem
bogatego plantatora; w wieku dwudziestu lat odziedziczy duy majtek ziemski. Od 1753 do 1758 r.
Waszyngton suy w wojsku, bra czynny udzia w wojnie z Francuzami i Indianami, zyskujc presti i
dowiadczenie wojskowe. Wrci do Wirginii w 1758 r. i wkrtce oeni si z Mart Dandridge Custis,
bogat wdow z dwojgiem dzieci (wasnych dzieci nie mia).
Przez nastpnych pitnacie lat Waszyngton bardzo sprawnie zarzdza swoim majtkiem; w 1774
r., to jest w chwili wyboru na delegata Wirginii do pierwszego Kongresu Kontynentalnego, by jednym z
najbogatszych ludzi w koloniach. Pocztkowo Waszyngton nie by zwolennikiem niepodlegoci, ale
mimo to drugi Kongres Kontynentalny jednogonie powierzy mu stanowisko dowdcy wojsk
kontynentalnych. Za wyborem Waszyngtona na to stanowisko przemawiao jego dowiadczenie wojskowe, bogactwo i autorytet, wygld zewntrzny (by dobrze zbudowany, mia 185 cm wzrostu) i
odporno fizyczna, a nade wszystko zdecydowanie i sia charakteru.
Najwiksze osignicia Waszyngtona przypady na okres od czerwca 1775 r., tj. od chwili
powoania go na dowdc wojsk kontynentalnych, do marca 1797 r., czyli do koca jego drugiej kadencji
prezydenckiej. Zmar w swoim domu w Mount Vernon, w Wirginii, w grudniu 1799 r.
Waszyngton by czoow postaci w procesie powstania Stanw Zjednoczonych Ameryki. Odegra
w nim potrjn rol. Po pierwsze, by zwyciskim przywdc wojskowym w amerykaskiej wojnie o niepodlego. To prawda, e Waszyngton nie by wcale geniuszem wojskowym; daleko mu byo do
wodzw tej klasy, co Aleksander Wielki czy Juliusz Cezar. Wydaje si, e jego ostateczny sukces by
przynajmniej w rwnej mierze wynikiem zadziwiajcej nieudolnoci dowdcw brytyjskich, co jego
wasnych zdolnoci. Mimo to nie naley zapomina, e kilku innych dowdcw amerykaskich doznao
powanych poraek, podczas gdy Waszyngton, cho przegra par drobnych potyczek, zdoa jednak
doprowadzi wojn do zwyciskiego koca.
Po drugie, Waszyngton by przewodniczcym Konwencji Konstytucyjnej. Wprawdzie nie odegra
wikszej roli w ksztatowaniu amerykaskiej konstytucji, ale udzielone przez niego poparcie i presti jego nazwiska miay due znaczenie dla ratyfikowania konstytucji przez rzdy stanowe. W tym czasie
nowa konstytucja wywoywaa znaczne sprzeciwy i gdyby nie wpyw Waszyngtona, nie jest wcale
pewne, czy zostaaby przyjta.
Po trzecie, Waszyngton by pierwszym prezydentem Stanw Zjednoczonych Ameryki. Dla Stanw
Zjednoczonych bya to doprawdy szczliwa okoliczno, e pierwszym prezydentem zosta czowiek
tego formatu co Jerzy Waszyngton. Z historii wielu krajw Ameryki Poudniowej i Afryki wida, jak
atwo w nowo powstaym pastwie rzd przeksztaca si w dyktatur wojskow, nawet wwczas, gdy na
samym pocztku swego urzdowania uchwala demokratyczn konstytucj. Waszyngton by tak mocnym
przywdc, e uchroni mode pastwo przed rozpadem, nie mia jednak takich ambicji, by pozostawa
przy wadzy w nieskoczono. Nie chcia by ani krlem, ani dyktatorem. Stworzy precedens
pokojowego przekazywania wadzy - precedens, ktry przestrzegany jest w Stanach Zjednoczonych do
dzi.
Waszyngton nie by ani tak oryginalnym, ani tak wnikliwym mylicielem jak inni wspczeni mu
amerykascy przywdcy duchowi - Tomasz Jefferson, James Madison, Aleksander Hamilton, Benjamin

Franklin. Mimo to odegra znacznie wiksz rol ni ktrykolwiek z tych wspaniaych ludzi. Zarwno
podczas wojny, jak i w czasie pokoju Waszyngton by sprawnym przywdc, bez ktrego aden ruch
polityczny nie moe liczy na sukces. Wkad Madisona w powstanie Stanw Zjednoczonych by wany,
ale wkad Waszyngtona - naprawd niezastpiony.
Miejsce Jerzego Waszyngtona na licie zaley w duym stopniu od pogldu na historyczne
znaczenie Stanw Zjednoczonych Ameryki. Oczywicie, wspczesnemu Amerykaninowi trudno
bezstronnie oceni znaczenie Stanw. W poowie XX w. Stany Zjednoczone osigny potg wojskow
i polityczn znacznie wiksz ni cesarstwo rzymskie w okresie szczytowego rozwoju, ale potga
polityczna Stanw moe nie okaza si tak trwaa jak potga Rzymu. Z drugiej jednak strony wydaje si
oczywiste, e przysze cywilizacje doceni znaczenie pewnych osigni technicznych, jakie uzyskano w
Stanach Zjednoczonych. Na przykad wynalazek samolotu czy ldowanie czowieka na Ksiycu s
osigniciami, o ktrych ludzko marzya od wiekw. Wydaje si rwnie nie do pomylenia, by
kiedykolwiek zapomniano o wynalezieniu broni atomowej.
Jerzy Waszyngton jest w historii Ameryki postaci polityczn odpowiadajc w przyblieniu
cesarzowi Oktawianowi Augustowi w historii Rzymu. Wydaje si zatem, e naley umieci go na naszej
licie stosunkowo blisko Oktawiana. Usytuowaem go nieco niej gwnie dlatego, e by przywdc
przez znacznie krtszy czas ni Oktawian, oraz dlatego, e w powstawaniu Stanw Zjednoczonych wan
rol odegrali rwnie inni ludzie (jak Tomasz Jefferson i James Madison). Waszyngton zajmuje jednak
wysze miejsce ni takie postacie, jak Aleksander Wielki i Napoleon, poniewa dzieo, ktre stworzy,
okazao si znacznie trwalsze.

27
1818-1883

Karol Marks
wiki
Karol Marks (Karl Heinrich Marx), gwny twrca naukowego socjalizmu, urodzi si w 1818 r.
w Trewirze w Niemczech. Jego ojciec by adwokatem. W wieku siedemnastu lat Karol wstpi na
uniwersytet w Bonn, aby rwnie studiowa prawo, ale pniej przenis si na uniwersytet w Berlinie, a
w kocu otrzyma tytu doktora filozofii na uniwersytecie w Jenie.
Po studiach Marks zaj si dziennikarstwem i przez pewien czas redagowa Rheinische Zeitung
w Kolonii. Radykalne pogldy polityczne wpdziy go wkrtce w kopoty, w zwizku z czym przenis
si do Parya. Tu spotka Fryderyka Engelsa; bliska przyja i wsplnota zapatrywa politycznych, jakie
ich poczyy, miay przetrwa do koca ycia. Kady z nich napisa samodzielnie kilka ksiek, ale
wsppraca intelektualna midzy nimi bya tak bliska, e wszystkie te publikacje mona potraktowa jako
ich wsplne dzieo. W zwizku z tym opisuj dziaalno Marksa i Engelsa w jednym hale, majcym w
tytule wycznie nazwisko Marksa, poniewa powszechnie uwaa si (jak sdz, susznie), e dominowa
on nad swoim partnerem.
Marks zosta wkrtce wydalony z Francji. Przenis si wwczas do Brukseli, gdzie w 1847 r.
opublikowa swoj pierwsz liczc si prac, zatytuowan Ndza filozofii. W rok pniej Marks i
Engels napisali wsplnie Manifest komunistyczny, ich najsynniejsze dzieo. W tym samym roku Marks
wrci do Kolonii, ale po paru miesicach zosta stamtd wydalony. Przenis si wwczas do Londynu,
gdzie spdzi reszt ycia.
W Londynie Marks zajmowa si troch dziennikarstwem, prawie cay swj czas powica jednak
na prac naukow i pisanie ksiek na temat polityki i ekonomii. (W tych latach podstawowym rdem
utrzymania Marksa i jego rodziny byo hojne wsparcie Engelsa). Pierwszy tom Kapitau, najwaniejszego
dziea Marksa, ukaza si w 1867 r. Umierajc w 1883 r. Marks pozostawi nastpne dwa tomy nie ukoczone; zostay one zredagowane i opublikowane przez Engelsa na podstawie notatek i rkopisw
pozostawionych przez Marksa.
Dziea Marksa stanowi teoretyczn podstaw komunizmu oraz wielu nowoczesnych odmian
socjalizmu. Do czasu mierci Marksa jego idee nie zostay jeszcze zrealizowane w adnym kraju, ale sto
lat pniej w wielu pastwach wprowadzono rzdy komunistyczne, midzy innymi w Rosji i Chinach. W
dziesitkach innych krajw narodziy si ruchy spoeczne odwoujce si do jego nauki, a dce do
zdobycia wadzy. Dziaalno partii marksistowskich, ktre dla zrealizowania tych de stosuj
propagand, morderstwa, terroryzm i rebelie, a przy wadzy utrzymuj si za pomoc wojen, brutalnych
represji i krwawych czystek, przez dziesitki lat bya rdem zamtu i spowodowaa mier okoo 100
milionw ludzi! aden inny filozof w historii nie wywar tak wielkiego wpywu na rzeczywisto w cigu
stu lat od napisania swych dzie. Mona uwaa, a ja rwnie tak sdz, e marksizm okaza si
ekonomiczn i polityczn katastrof, ale trudno zaprzeczy, e by to ruch bardzo wany. Naprawd
jedynym powodem, dla ktrego nie umiecilimy Marksa wyej na tej licie, jest fakt, e musi on dzieli
zasugi - a raczej win - z wieloma innymi osobami, cznie z tak osawionymi postaciami, jak Lenin,
Stalin i Mao Zedong.
Skoro tak, to jasne jest, e Marks zasuguje na wysokie miejsce na naszej licie, pytanie tylko, jak
wysoko naley go umieci. Nawet jeli uznamy olbrzymie znaczenie historyczne komunizmu, pozostaje
jeszcze do rozstrzygnicia pytanie, jakie znaczenie mia sam Marks dla ruchu komunistycznego. W

swoich dziaaniach rzd sowiecki nigdy nie kierowa si dosownie ideami Marksa. Marks pisa o takich
pojciach, jak dialektyka heglowska i warto dodatkowa; wydaje si jednak, e takie abstrakcje nie
miay adnego wpywu na codzienn polityk rzdu sowieckiego czy chiskiego. Wskazuje si czsto na
bdy w marksistowskiej ekonomii. Rzeczywicie, wiele konkretnych przewidywa Marksa si nie
sprawdzio. Przewidywa na przykad, e z biegiem czasu robotnicy w krajach kapitalistycznych bd
stale uboeli; tak si oczywicie nie stao. Przewidywa rwnie, e klasa rednia zostanie
wyeliminowana, przy czym wikszo jej czonkw zasili szeregi proletariatu, a tylko nieliczni awansuj
do klasy kapitalistw. Oczywicie, rwnie i to nie miao miejsca. Marks sdzi, i wzrost mechanizacji
zmniejszy dochody kapitalistw; przewidywanie to okazao si nie tylko bdne, ale wrcz gupie.
Kwestia, czy teorie ekonomiczne Marksa s suszne, czy te faszywe, nie ma jednak wikszego
znaczenia dla oceny jego historycznej roli. Znaczenie filozofa nie zaley od poprawnoci jego sdw, lecz
od tego, czy goszone przeze pogldy popchn ludzi do dziaania. Wedug tego kryterium Marks by
niewtpliwie postaci bardzo wan.
Ruchy marksistowskie kad na og nacisk na cztery podstawowe tezy. (1) Nieliczni posiadacze
yj w wielkim bogactwie, podczas gdy wikszo robotnikw egzystuje we wzgldnym ubstwie. (2)
Sposobem na usunicie tej niesprawiedliwoci jest wprowadzenie ustroju socjalistycznego, to znaczy
ustroju, w ktrym rodki produkcji bd wasnoci pastwa, a nie osb prywatnych. (3) W wikszoci
przypadkw ustrj socjalistyczny moe zosta wprowadzony jedynie na drodze rewolucji. (4) Dla
ugruntowania ustroju socjalistycznego naley przez do dugi czas utrzymywa dyktatur partii
komunistycznej.
Pierwsze trzy tezy sformuowano na dugo przed Marksem. Czwarte twierdzenie czciowo
pochodzi z Marksowskiej idei dyktatury proletariatu, jednake trwao dyktatury sowieckiej bya
raczej wynikiem praktyk stosowanych przez Lenina i Stalina, a nie teorii Marksa. Z tego powodu
niektrzy twierdz, e wpyw Marksa na komunizm by raczej nominalny ni rzeczywisty i e powaanie
okazywane jego dzieom jest jedynie dekoracj, prb naukowego uzasadnienia ideologii oraz polityki,
ktr i bez tego wprowadzono by w ycie. Cho w twierdzeniu tym tkwi ziarno prawdy, jednak jest ono
zbyt skrajne. Na przykad Lenin nie tylko twierdzi, e stosuje si do nauk Marksa, ale rwnie czyta
jego Prace, w peni je akceptowa i by przekonany e przestrzega jego zalece. To samo odnosi si do
Mao Zedonga i wielu innych Przywdcw komunistycznych. To prawda, e idee Marksa mogy by le
zrozumiane lub interpretowane, to samo mona by jednak powiedzie o ideach Jezusa, Buddy czy
Mahometa. Gdyby wszystkie podstawowe zasady polityki rnych rzdw i ruchw marksistowskich
wywodziy si bezporednio z dzie Karola Marksa, umiecibym go wyej na tej licie.
Niektre koncepcje Marksa, np. interesujce pojcie materialistycznego pojmowania dziejw,
mog zachowa znaczenie nawet po upadku komunizmu. Jasne jest jednak, e podstawowym czynnikiem
decydujcym, jak wysoko na tej licie naley umieci Marksa, jest ocena znaczenia komunizmu w
dalszej perspektywie historii wiata.
Sto lat po mierci Marksa ponad miliard osb byo, przynajmniej nominalnie, jego zwolennikami,
czyli wicej, ni miaa do tej pory jakakolwiek inna ideologia, i to nie tylko w liczbach bezwzgldnych,
ale rwnie w stosunku do ogu mieszkacw Ziemi. Fakt ten napawa wielu komunistw nadziej (a
przeciwnikw komunizmu strachem), e w przyszoci moe nastpi triumf marksizmu na caym
wiecie.
W pierwszym wydaniu tej ksiki napisaem: Cho nie mona przewidzie, jak daleko rozszerzy
si komunizm i jak dugo bdzie trwa, ju teraz musi by oczywiste, e ideologia ta jest solidnie
umocniona i przez szereg nastpnych stuleci bdzie wywieraa duy wpyw na sprawy wiata.
Okazao si, e moja ocena bya nazbyt pesymistyczna. Po upadku komunizmu w Rosji i innych
republikach dawnego Zwizku Radzieckiego oraz w wikszoci jego krajw satelickich znaczenie
marksizmu w cigu ostatnich paru lat gwatownie spado i wydaje si, e spadek ten jest nieodwracalny.
Jeeli jest tak naprawd, a takie mam wraenie, to okres, w ktrym marksizm by znaczn si,
ograniczy si jedynie do okoo stu lat, a nie do paru stuleci. Oglny wpyw Karola Marksa bdzie zatem
nieporwnanie mniejszy, ni przypuszczaem przygotowujc pierwsze wydanie tej ksiki. Ale nawet w
takim wypadku Marks pozostanie postaci znacznie waniejsz ni Napoleon lub Hitler; wpyw tych
ostatnich by bowiem krtszy i pod wzgldem obszaru oddziaywania mniej rozlegy.

28
Orville Wright 1871-1948
Wilbur Wright 1867-1912

Bracia Wright
wiki
Osignicia obu braci sploty si ze sob tak silnie, e wystpuj tu pod jednym hasem; razem
bdzie te przedstawiona historia ich ycia. Wilbur Wright urodzi si w 1867r. w Millville w stanie
Indiana, a jego brat Orville w 1871 r. w Dayton w stanie Ohio. Obaj chopcy otrzymali rednie wyksztacenie, ale aden nie uzyska dyplomu ukoczenia szkoy.
Obaj bracia mieli talent do majsterkowania i obaj interesowali si ludzkimi moliwociami latania.
W 1892 r. otworzyli zakad, w ktrym sprzedawali, naprawiali i konstruowali rowery. Zakad dostarcza
pienidzy na finansowanie pasji ich ycia, czy bada aeronautycznych. Bracia pilnie czytali prace innych
pionierw aeronautyki - Ottona Lilienthala, Octave'a Chanute'a i Samuela P. Langleya. W 1899 r. sami
rozpoczli prace nad budow samolotu. W grudniu 1903 r., po czterech z okadem latach stara, ich
wysiki zostay uwieczone sukcesem.
Mona si zastanawia, dlaczego braciom Wright udao si to, co nie powiodo si wielu innym. Na
ich sukces zoyo si par przyczyn. Po pierwsze, co dwie gowy, to nie jedna: bracia Wright zawsze
pracowali razem, a ich wsppraca ukadaa si doskonale. Po drugie, doszli do susznego wniosku, e
najpierw naucz si lata, a dopiero potem podejm prby budowy samolotu silnikowego. Brzmi to
troch paradoksalnie; jak mona uczy si lata bez samolotu? Ot bracia Wright uczyli si lata na
szybowcach. Prace nad latawcami i szybowcami rozpoczli w 1899 r. W rok pniej przywieli swj
pierwszy penowymiarowy (tzn. dostatecznie duy, aby mg nim ata czowiek) szybowiec do Kitty
Hawk w Karolinie Pnocnej, by tam przeprowadzi loty prbne. Prby nie wypady zadowalajco.
Bracia zbudowali i wyprbowali drugi szybowiec w 1901 r., a trzeci w 1902 r. W konstrukcji trzeciego
szybowca uwzgldnili ju wikszo najistotniejszych usprawnie (par wanych patentw zgoszonych
przez nich w 1903 r. dotyczy raczej szybowcw ni pierwszego samolotu silnikowego). Na trzecim
szybowcu wykonali ponad tysic udanych lotw. Przed rozpoczciem budowy samolotu silnikowego
bracia Wright byli ju najlepszymi i najbardziej dowiadczonymi pilotami szybowcowymi na wiecie.
Dowiadczenie w lotach szybowcem stanowio trzeci czynnik, ktry zadecydowa o ich sukcesie.
Wikszo osb usiujcych wczeniej zbudowa samolot martwia si gwnie o to, jak sprawi, by
skonstruowana machina uniosa si z ziemi. Bracia Wright uwiadomili sobie, e najwikszym
problemem jest panowanie nad samolotem bdcym ju w powietrzu. Wikszo czasu i wysiku
powicili zatem opracowaniu sposobw utrzymania stabilnoci samolotu i kierowania nim w czasie lotu.
Udao im si wynale sposb na kierowanie samolotem we wszystkich trzech kierunkach w przestrzeni,
co pozwolio uzyska pen sterowno maszyny.
Bracia Wright wnieli rwnie wany wkad do konstrukcji skrzyde samolotu. Zdali sobie szybko
spraw, e dane opublikowane wczeniej na ten temat s bardzo niepewne. Zbudowali zatem swj wasny
tunel aerodynamiczny i zbadali w nim ponad dwiecie rnie uksztatowanych patw nonych. Na
podstawie tych dowiadcze opracowali wasne tablice przedstawiajce zaleno midzy cinieniem,
jakie wywiera powietrze na skrzydo, a ksztatem skrzyda. Informacje te wykorzystali nastpnie w
projektowaniu samolotu.
Mimo tych osigni braciom Wright mogoby si nie uda, gdyby nie to, e trafili we waciwy
moment historii. Gdyby usiowano wynale samolot silnikowy w pierwszej poowie XIX w., to
wszystkie wysiki skazane byyby na niepowodzenie; silniki parowe byy po prostu za cikie w stosunku

do swojej mocy. Jeszcze przed pojawieniem si braci Wright zosta wynaleziony wysoko wydajny silnik
spalinowy. Powszechnie uywane silniki spalinowe miay jednak o wiele za du mas w stosunku do
mocy, aby mogy by wykorzystane do napdzania maszyny latajcej. Poniewa aden producent nie
potrafi zbudowa silnika o wystarczajco maej masie w stosunku do mocy, bracia Wright (z pomoc
mechanika) zaprojektowali wasny silnik. Projekt ten dowodzi ich geniuszu: cho pracowali nad nim do
krtko, zdoali zbudowa silnik lepszy od tych, jakie byy wtedy powszechnie wytwarzane. Bracia
Wright musieli rwnie zaprojektowa wasne miga. miga zastosowane przez nich w 1903 r. miay
sprawno okoo 66%.
Pierwszy lot odby si 17 grudnia 1903 r. w Kill Devil Hill, niedaleko Kitty Hawk, w Karolinie
Pnocnej. Kady z braci wykona tego dnia dwa loty. Pierwszy polecia Orville Wright, lot trwa 12
sekund, a jego dugo wynosia 53 metry. W ostatnim locie Wilbur Wright unosi si w powietrzu 59
sekund i pokona 260 metrw. Budowa samolotu nazwanego przez nich Flyer I (obecnie powszechnie
zwanego Kitty Hawk) kosztowaa niecae tysic dolarw. Samolot mia rozpito skrzyde okoo 12
metrw, way tylko okoo 340 kilogramw. Silnik mia moc 12 koni mechanicznych i way jedynie 77
kilogramw. Obecnie samolot ten znajduje si w National Air and Space Museum w Waszyngtonie.
Mimo e te pierwsze loty odbyy si w obecnoci piciu wiadkw, nastpnego dnia napisao o nich
(i to na og niezbyt dokadnie) stosunkowo niewiele gazet. Gazeta z Dayton w Ohio, rodzinnego miasta
Wrightw, pomina to wydarzenie zupenym milczeniem. W rzeczywistoci mino prawie pi lat,
zanim w wiecie rozesza si wiadomo, e dokonano pierwszego lotu zaogowego.
Po lotach w Kitty Hawk bracia Wright wrcili do Dayton i zbudowali drugi samolot, Flyer II. W
1904 r. odbyli tym samolotem 105 lotw, ale nadal nie zwrcili na siebie uwagi. W 1905 r. powsta ulepszony i bardzo praktyczny model, Flyer III. Mimo e wiele lotw odbyo si blisko Dayton, wikszo
ludzi wci jeszcze nie wierzya, e wynaleziono samolot. Na przykad w 1906 r. paryskie wydanie
Herald Tribune zamiecio artyku na temat braci Wright zatytuowany Lotnicy czy kamcy? W 1908 r.
bracia Wright pooyli kres publicznym wtpliwociom. Wilbur Wright zabra jeden z samolotw do
Francji, gdzie zorganizowa szereg publicznych pokazw lotw i zaoy przedsibiorstwo, ktre miao
zaj si sprzeda wynalazku. W tym czasie Orville Wright przeprowadzi podobne pokazy w Stanach
Zjednoczonych. Na nieszczcie 17 wrzenia 1908 r. zdarzya si katastrofa samolotu. By to jedyny
powany wypadek, jaki mieli obaj bracia. W wypadku zgin pasaer samolotu, natomiast Orville ocala,
zama tylko nog i dwa ebra. Ale jego udane loty ju przekonay rzd Stanw Zjednoczonych; bracia
otrzymali zamwienie na dostaw samolotw dla Ministerstwa Wojny, a w 1909 r. w budecie
federalnym przeznaczono na lotnictwo wojskowe 30 000 dolarw.
Przez pewien czas midzy brami Wright i ich rywalami toczy si do powany spr prawny o
sprawy patentowe, ostatecznie w 1914 r. sd wyda wyrok korzystny dla braci. Na krtko przedtem
Wilbur Wright zarazi si tyfusem i zmar w 1912 r. w wieku czterdziestu piciu lat. Orville Wright, ktry
w 1915 r. sprzeda swoje udziay w wytwrni samolotw, y do 1948 r. aden z braci nie by onaty.
Mimo wielu wczeniejszych bada prowadzonych w tej dziedzinie i mimo wielu uprzednich prb
nie ma adnej wtpliwoci, e bracia Wright wnieli najwikszy wkad w wynalazek samolotu. Gwnym
czynnikiem decydujcym o umieszczeniu ich na naszej licie jest zatem ocena znaczenia samego
samolotu. Wydaje mi si, e samolot jest mniej wanym wynalazkiem anieli prasa drukarska czy silnik
parowy, ktre w istocie zrewolucjonizoway ycie ludzi. Jest to jednak wynalazek o wielkim znaczeniu
zarwno wojskowym, jak i cywilnym. W cigu paru dziesicioleci samolot zmniejszy nasz, niegdy
rozleg planet i zmieni j w niewielki wiat. Co wicej, budowa samolotu bya nieodzownym wstpem
do wypraw kosmicznych.
Czowiek od wiekw marzy o lataniu, ale praktyczni ludzie zawsze wiedzieli, e latajcy dywan z
bani 1001 nocy jest tylko marzeniem i nigdy nie pojawi si w rzeczywistym wiecie. Geniusz braci
Wright sprawi, e ziciy si wielowiekowe marzenia ludzkoci i bajka staa si rzeczywistoci.

29
ok. 1162-1227

Czyngis-chan
wiki
Czyngis-chan, wielki zdobywca mongolski, urodzi si okoo 1162 r. Ojciec, pomniejszy przywdca
plemienny, nazwa chopca Temudin - imieniem pokonanego rywala. Gdy Temudin mia dziewi lat,
jego ojciec zosta zabity przez czonkw wrogiego plemienia; przez par lat ocalali czonkowie rodziny
yli w cigym zagroeniu i biedzie. Pocztek by nieszczliwy, ale nim nadesza odmiana, sytuacja
Temudina staa si jeszcze gorsza. Jako modzieniec w czasie najazdu nieprzyjacielskiego plemienia dosta si do niewoli. Musia chodzi w drewnianych dybach na szyi, ktre miay uniemoliwi mu
ucieczk. Temudin - niepimienny wizie w prymitywnym, nieurodzajnym kraju - wyrwa si jednak z
tej skrajnie beznadziejnej sytuacji i sta si najpotniejszym czowiekiem w wiecie.
Pocztkiem odmiany losu bya ucieczka z niewoli. Nastpnie Temudin zawar przymierze z
Togrul-chanem, przyjacielem ojca, wodzem jednego z pokrewnych plemion yjcych na tym terenie.
Rozpocz si okres wieloletnich krwawych wojen, toczonych midzy rnymi plemionami mongolskimi,
w czasie ktrych Temudin stopniowo zdobywa coraz wysz pozycj.
Mongoowie od dawna synli jako wietni jedcy i dzielni wojownicy. Od niepamitnych czasw
dokonywali najazdw na pnocne tereny Chin. Zanim jednak Temudin zdoby wadz, plemiona
mongolskie traciy najwicej energii na bratobjcze walki. czc wojskow sprawno z talentem
dyplomatycznym, brakiem litoci i zdolnociami organizacyjnymi, Temudin zdoa zjednoczy
wszystkie plemiona pod swoim przywdztwem. W 1206 r. zgromadzenie plemiennych przywdcw
mongolskich obwoao go Czyngis-chanem, czyli wszechimperatorem.
Potna machina wojskowa, jak stworzy Czyngis-chan, zwrcia si teraz na zewntrz, przeciw
ssiednim krajom. Czyngis-chan zaatakowa najpierw pastwo Xi Xia (Si-Sia) w poudniowo-zachodniej
czci Chin oraz cesarstwo chiskie na pnocy. W tyme okresie doszo do wybuchu sporu midzy
Czyngis-chanem a szachem Mahometem z Chorezmu, ktrego imperium obejmowao rwnie znaczne
obszary Rosji i Azji Centralnej. W 1219 r. Czyngis-chan poprowadzi swoje wojska przeciwko szachowi
Chorezmu. Mongoowie zajli Azj Centraln oraz Persj i zniszczyli cakowicie krlestwo Chorezm. W
czasie gdy inne armie mongolskie atakoway Ru, sam Czyngis-chan kierowa najazdem na Afganistan i
pnocne Indie. Wrci do Mongolii w 1225 r. i tam zmar w 1227 r. Krtko przed mierci Czyngis-chan
wyrazi yczenie, by nastpc zosta mianowany jego trzeci syn, Ugedej. Bya to mdra decyzja,
poniewa Ugedej by utalentowanym wodzem. Pod jego dowdztwem wojska mongolskie dokonay
dalszego podboju Chin, zajy ca Ru i wtargny do Europy. W 1241 r. Mongoowie rozgromili wojska
polskie, niemieckie i wgierskie i dotarli daleko za Budapeszt. W tym roku jednak zmar Ugedej i
Mongoowie wycofali si z Europy, by nigdy ju do niej nie wrci.
Po mierci Ugedeja nastpia do duga przerwa w podbojach, spowodowana ktni wodzw
mongolskich o sukcesj. Jednake pod rzdami dwch nastpnych chanw, wnukw Czyngis-chana Mangu-chana i Kubilaj-chana - Mongoowie kontynuowali podboje w Azji. W roku 1279, kiedy to
Kubilaj-chan zakoczy podbj Chin, Mongoowie wadali najwikszym imperium w caej historii. Pod
ich wadz znalazy si Chiny, Ru i Azja Centralna, ponadto Persja i wiksza cz poudniowowschodniej Azji. Armie mongolskie dokonyway najazdw na ssiednie pastwa, poczynajc od Polski, a
na pnocnej czci Indii koczc. Suwerenn wadz Kubilaj-chana uznay Korea, Tybet i cz poudniowo-wschodniej Azji.

Pastwo tej wielkoci, przy tak prymitywnych rodkach cznoci i transportu, jakimi wwczas
dysponowano, nie mogo dugo utrzyma si w caoci. Istotnie, imperium mongolskie szybko si
rozpado. Natomiast w krajach powstaych w wyniku rozpadu imperium rzdy Mongow trway jeszcze
do dugo. W 1368 r. Mongoowie zostali wyparci z przewaajcej czci Chin, natomiast na Rusi rzdy
ich trway znacznie duej. Zota Orda, jak powszechnie zwano pastwo mongolskie zaoone na terenach
Rusi przez Batu-chana, wnuka Czyngis-chana, przetrwaa a do XVI w., a chanat krymski - do roku 1783.
Pozostali synowie i wnukowie Czyngis-chana pozakadali dynastie, ktre waday Azj Centraln i
Persj. Obszary te zostay podbite w XIV w. przez Tamerlana (Timura), w ktrego yach pyna
mongolska krew i ktry powoywa si na pochodzenie od Czyngis-chana. Dynastia Tamerlana skoczya
si w XV w., ale nie by to jeszcze koniec podbojw i panowania Mongow.
Praprawnuk Tamerlana, Babur, napad na Indie i zaoy tam dynasti Wielkich Mogow. Wadcy
z tej dynastii podbili w kocu prawie cae Indie i utrzymali si przy wadzy a do poowy XVIII w.
W dziejach pojawio si par ludzi - jeli chcecie, szalecw - ktrzy wyruszali na podbj wiata i
osigali wymierne sukcesy. Najsynniejsi tego rodzaju megalomani to Aleksander Wielki, Czyngis-chan,
Napoleon Bonaparte i Adolf Hitler. Dlaczego wszyscy czterej znaleli si tak wysoko na naszej licie?
Czy nie ma innych, waniejszych problemw ni podboje i wojny? Oczywicie, zgadzam si, e na dalsz
met piro jest potniejsz broni ni miecz, ale znaczenie maj rwnie krtsze odcinki historii. Kady
z tych czterech ludzi opanowa tak wielkie obszary, z tak liczn ludnoci, i wywar tak ogromny wpyw
na ycie swoich wspczesnych, e nie mona ich traktowa jak pospolitych bandytw.

30
1723-1790

Adam Smith
wiki
Adam Smith, czoowa posta w dziejach ekonomii, urodzi si w 1723 r. w Kirkcaldy w Szkocji.
Jako mody czowiek studiowa na uniwersytecie w Oxfordzie, od 1751 do 1764 r. by profesorem
filozofii na uniwersytecie w Glasgow. W Glasgow opublikowa sw pierwsz ksik, zatytuowan
Teoria odczu moralnych, zdobywajc w ten sposb wysok pozycj w krgach intelektualistw. Trwa
saw zapewnio mu jego wielkie dzieo Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw wydane w
1776 r. Ksika zdobya natychmiast powodzenie i przez reszt ycia Smith cieszy si saw i
szacunkiem. Zmar w Kirkcaldy w 1790 r. Smith nie mia dzieci i nigdy nie by onaty. Adam Smith nie
by pierwszym uczonym, ktry zajmowa si teori ekonomii, a wiele spord jego najszerzej znanych
koncepcji nie odznacza si oryginalnoci. By on jednak pierwszym, ktry przedstawi rozwinit i
usystematyzowan teori ekonomii, tak poprawn, e moga posuy jako podstawa dalszego postpu w
tej dziedzinie. Z tego wanie powodu mona bez przesady stwierdzi, e Bogactwo narodw stao si
punktem wyjcia nowoytnej ekonomii politycznej.
Jedn z wielkich zasug ksiki Smitha jest odrzucenie wielu starych, bdnych idei. Smith wystpi
przeciw wczeniejszej teorii merkantylistycznej, podkrelajcej konieczno utrzymania w pastwie
znacznej iloci zotego kruszcu. W swej ksice Smith odrzuci rwnie pogld fizjokratw, ktrzy
twierdzili, e ziemia jest gwnym rdem wartoci, i dowodzi, e podstawowe znaczenie ma praca. Z
naciskiem podkrela, e podzia pracy prowadzi do wzrostu produkcji, i atakowa wszystkie przestarzae
i arbitralne restrykcje rzdu, ktre hamoway rozwj przemysu.
Centraln ide Bogactwa narodw jest teza, e pozornie chaotyczny wolny rynek jest w istocie
mechanizmem samoregulujcym si, ktry automatycznie prowadzi do produkcji tego rodzaju i takiej
iloci towarw, jakich spoeczestwo chce i potrzebuje. Przypumy na przykad, e poda jakiego
podanego wyrobu jest za maa. Naturalnie, jego cena wzronie, a wysza cena zapewni wytwrcy
wikszy zysk. Wyszy zysk skoni rwnie innych wytwrcw do produkcji tego artykuu. Wynikajcy
std wzrost produkcji wyrwna pocztkowe braki na rynku. Co wicej, zwikszona poda w poczeniu z
konkurencj midzy rnymi wytwrcami bdzie wpywaa na obnianie ceny towaru, a do osignicia
ceny naturalnej, to jest do kosztu jego produkcji. Nikt nie zrobi nic, aby pomc spoeczestwu w
likwidacji niedoboru, a mimo to problem zosta rozwizany. Kady, wedug sw Smitha, ma na celu
tylko wasny zysk, ale jest jak gdyby prowadzony niewidzialn rk do osignicia takiego celu, ktry
w adnej mierze nie by jego zamiarem. [...] Czowiek kierujcy si swoim wasnym interesem czsto
pomaga spoeczestwu bardziej skutecznie, ni gdyby istotnie mia to na celu (Bogactwo narodw,
ksiga IV, rozdz. 2).
Niewidzialna rka nie moe jednak dziaa waciwie, jeeli wolna konkurencja napotyka
przeszkody. Z tego powodu Smith by zwolennikiem wolnego handlu i wystpowa zdecydowanie
przeciwko wysokim com. W istocie Smith wystpowa ostro przeciwko wszelkiej ingerencji pastwa w
sprawy przedsibiorczoci i wolnego rynku. Utrzymywa, i takie mieszanie si pastwa prawie zawsze
zmniejsza sprawno ekonomiczn i w ostatecznym wyniku sprawia, e spoeczestwo paci wysze ceny
(wprawdzie to nie Smith wymyli okrelenie laissez faire, ale przyczyni si bardziej ni ktokolwiek inny
do ugruntowania tej koncepcji).
Niektrzy ludzie sdz, e Smith by po prostu obroc interesw przedsibiorcw, ale pogld ten

jest niesuszny. Smith wielokrotnie i w ostrych sowach krytykowa praktyki monopolistyczne i nalega
na ich wyeliminowanie. Nie by te naiwny w ocenie rzeczywistych praktyk przedsibiorcw. Oto
charakterystyczne spostrzeenie z Bogactwa narodw: Rzadko kiedy zdarza si, aby podczas spotka
ludzi z tej samej brany rozmowa koczya si inaczej ni zmow przeciwko ogowi lub jakim
porozumieniem majcym na celu podniesienie cen.
Adam Smith tak znakomicie uoy i przedstawi swj system ekonomii, e w cigu kilkudziesiciu
lat od ukazania si jego dziea odstpiono od wczeniejszych doktryn ekonomicznych. Wszystkie ich
poprawne twierdzenia zostay wczone do teorii Smitha, a jednoczenie Smith systematycznie wykaza
ich bdy. Nastpcy Smitha, cznie z tak powanymi ekonomistami, jak Thomas Malthus i David
Ricardo, opracowali i rozwinli jego teorie (bez zmiany zasadniczych koncepcji), przeksztacajc je w
system zwany dzi klasyczn szko ekonomii. Wspczesna teoria ekonomiczna obejmuje nowe
koncepcje i metody, ale mimo to jest w znacznej mierze naturaln kontynuacj ekonomii klasycznej.
W Bogactwie narodw Smith czciowo antycypowa pogldy Malthusa na temat nadmiernego
przyrostu ludnoci. W odrnieniu od Ricarda i Karola Marksa, ktrzy twierdzili, e w nastpstwie
przeludnienia pace nie wzrosn ponad poziom konieczny dla zaspokojenia minimalnych potrzeb (tzw.
elazne prawo pacy Ricarda), Smith uwaa, e pace mog wzrosn, ale pod warunkiem wzrostu
produkcji. Czas oczywicie wykaza, e to Smith mia racj, natomiast Ricardo i Marks byli w bdzie.
Sprawa wpywu Smitha na prawodawstwo i polityk jest zupenie niezalena od kwestii poprawnoci
jego pogldw czy te wpywu na pniejszych teoretykw. Bogactwo narodw, napisane eleganckim i
jasnym stylem, cieszyo si du popularnoci. Argumenty Smitha przeciwko ingerencji rzdu w sprawy
produkcji i transakcji handlowych, a na rzecz niskich ce i wolnego handlu miay przez cay XIX w.
decydujcy wpyw na polityk rzdw. W rzeczywistoci jego wpyw odczuwa si nawet obecnie. Od
czasw Smitha ekonomia bardzo si rozwina; niektre z goszonych przez niego pogldw zastpiono
innymi i dlatego atwo jest nie doceni znaczenia jego dokona. Pozostaje jednak faktem, e by on
gwnym twrc i zaoycielem ekonomii jako systematycznej nauki, i z tego wzgldu jest wan
postaci w historii myli ludzkiej.

31
1550-1604
Edward de Vere,powszechnie znany jako

William Szekspir
wiki
Wielki brytyjski dramaturg i poeta William Szekspir (William Shakespeare) uwaany jest
powszechnie za najwikszego pisarza, jaki kiedykolwiek y. Toczy si mnstwo sporw na temat jego
tosamoci (ktre omawiam poniej), ale wszyscy krytycy s zgodni co do talentu i osigni Szekspira.
Szekspir napisa co najmniej trzydzieci sze sztuk, w tym takie arcydziea, jak Hamlet, Makbet, Krl
Lir, Juliusz Cezar i Otello, wspaniay zbir 154 sonetw i par duszych poematw. Biorc pod uwag
jego geniusz, osignicia i zasuon saw, wydawa si moe dziwne, e nazwisko jego nie pojawio si
wyej na naszej licie. Umieciem Szekspira tak stosunkowo nisko nie dlatego, abym nie docenia jego
osigni artystycznych, lecz jedynie ze wzgldu na przekonanie, e oglnie biorc, twrcy literatury i
sztuki maj wzgldnie niewielki wpyw na histori ludzkoci.
Dziaalno przywdcw religijnych, naukowcw, politykw, odkrywcw czy filozofw czsto
wpywa na rozwj wielu innych dziedzin ycia. Na przykad postp naukowy ma ogromny wpyw na
sprawy ekonomii i polityki, oddziauje rwnie na wierzenia religijne, postawy filozoficzne i rozwj
sztuki.
Natomiast synny malarz moe wprawdzie wywrze powany wpyw na prace nastpnych malarzy,
ale na og nie ma wikszego znaczenia dla rozwoju muzyki i literatury, nie mwic ju o nauce,
odkryciach geograficznych czy innych dziedzinach ycia. To samo mona powiedzie o poetach,
dramaturgach i kompozytorach. Oglnie biorc, artyci wpywaj wycznie na sztuk, i to tylko na t
szczegln dziedzin sztuki, ktr uprawiaj. Wanie dlatego w pierwszej dwudziestce nie ma adnej
postaci ze wiata literatury, muzyki czy sztuk plastycznych, a na caej licie znalazo si ich tylko par.
Dlaczego w tym spisie w ogle znaleli si jacy artyci? Mona na to odpowiedzie, e nasza
oglna kultura - w rozumieniu socjologicznym - jest po czci wytworem sztuki. Sztuka pomaga w
tworzeniu wizi spoecznych. To nie przypadek, e sztuka jest charakterystyczn cech kadej cywilizacji
ludzkiej, jaka istniaa w historii.
Ponadto przyjemno z obcowania ze sztuk gra bezporedni rol w yciu kadego czowieka.
Innymi sowy, mona spdzi cz swojego czasu na czytaniu ksiek, cz - na ogldaniu obrazw itd.
Jeeli nawet czas spdzony na suchaniu muzyki nigdy nie bdzie mia adnego wpywu na nasz
dziaalno, to czas ten stanowi wszake niemay uamek naszego ycia. A przecie w rzeczywistoci
sztuka wpywa na podejmowan przez nas dziaalno i, w pewnym sensie, na cae nasze ycie. Sztuka
tworzy nasze ycie duchowe; wyraa nasze najgbsze uczucia i nadaje im walor istnienia.
Niekiedy dziea sztuki maj mniej lub bardziej wyran tre filozoficzn, ktra moe wpywa na
nasz stosunek do innych zagadnie. Oczywicie, czciej tak si dzieje w wypadku utworw literackich
ni muzycznych lub malarskich. Na przykad, kiedy w Romeo i Julii (akt III, scena I) Szekspir kae
ksiciu powiedzie: Niech na morderc wyrok wydaje prawo, a nie serce, przedstawia pogld, ktry
(niezalenie od tego, czy si z nim zgadzamy) ma oczywist tre filozoficzn i prawdopodobnie wpynie
silniej na postawy polityczne ni, dajmy na to, Mona Lisa. Nie podlega dyskusji, e Szekspir gruje nad
innymi twrcami literackimi. Stosunkowo niewiele ludzi czyta dzi Chaucera, Wergiliusza czy nawet
Homera, jeli nie s do tego zmuszeni w szkole, ale z pewnoci nie brak publicznoci na
przedstawieniach sztuk Szekspira. Szekspir mia niezrwnany talent do tworzenia powiedze i zwrotw,
ktre weszy do powszechnego obiegu; s one czsto przytaczane nawet przez tych, ktrzy nigdy nie

widzieli ani nie czytali jego sztuk. Jest rwnie oczywiste, e jego popularno nie jest jedynie
przemijajc mod; dziea Szekspira ju prawie cztery wieki ciesz czytelnikw i widzw. Skoro wytrzymay tak prb czasu, suszne wydaje si zaoenie, e bd popularne jeszcze Przez wiele stuleci.
Oceniajc znaczenie Szekspira naley uwzgldni, e gdyby go nie byo, nie byoby take jego
sztuk (oczywicie, analogiczne stwierdzenie mona odnie do kadego artysty lub literata, ale czynnik
ten nie wydaje si szczeglnie istotny, gdy ocenia si wpyw artystw mniejszego kalibru).
Cho Szekspir pisa po angielsku, sta si autorem znanym w caym wiecie; angielski nie jest
wprawdzie jzykiem uniwersalnym, ale bliej mu do uniwersalnoci ni jakiemukolwiek innemu
jzykowi. Dziea Szekspira byy ponadto szeroko tumaczone, s czytane i wystawiane w bardzo wielu
krajach.
Istniej, oczywicie, popularni autorzy, ktrych dzieami gardz krytycy literaccy. Nie odnosi si to
jednak do Szekspira; badacze literatury nie szczdz pochwa jego dzieom. Kolejne pokolenia
dramaturgw studioway utwory Szekspira i usioway naladowa jego literackie osignicia. Ogromny
wpyw, jaki wywiera Szekspir na innych pisarzy, oraz trwaa wiatowa popularno decyduj o tym, e
William Szekspir w peni zasuguje na wysok pozycj w tej ksice. Ale tosamo czowieka, ktry
pisa pod tym nazwiskiem, jest przedmiotem dugotrwaych sporw.
Wedug ortodoksyjnych pogldw (ktre bezkrytycznie przyjem, przygotowujc pierwsze
wydanie ksiki) Szekspir to ten sam czowiek co William Shakspere, ktry urodzi si w Stratfordzie
nad rzek Avon w 1564 r. i zmar tam w 1616 r. Rozpatrujc jednak dokadniej argumenty sceptykw i
kontrargumenty ortodoksw, doszedem do wniosku, e sceptycy maj mocniejsze dowody i bardziej
przekonujco uzasadniaj swoj tez.
Liczne dowody wskazuj na to, e William Shakespeare to pseudonim uywany przez Edwarda
de Vere'a, siedemnastego hrabiego Oxfordu, natomiast William Shakspere (albo Shaxpere, Shakspeyr,
Shagspere czy Shaxbere; nazwisko pisane byo w Stratfordzie rozmaicie, ale prawie zawsze bez
pierwszego e, byo zatem wymawiane zupenie inaczej - z krtkim a - ni Shakespeare) by jedynie
zamonym kupcem, ktrego do Londynu przywiody interesy, a ktry nigdy nie zajmowa si
dramatopisarstwem.
Nie sugeruj wcale, e de Vere by murzynem Shakspere'a, czyli e pisa dla niego, a
Shakspere'owi przypadaa chwaa z tego tytuu. Za swego ycia Shakspere wcale nie by uwaany za
dramatopisarza, nawet nie roci sobie do tego pretensji. Pogld, e Shakspere by wielkim dramaturgiem
Williamem Szekspirem, pojawi si dopiero w 1623 r. - siedem lat po mierci Shakspere'a! - gdy ukazao
si pierwsze zbiorowe wydanie, pierwsze folio sztuk Szekspira. Wydawca ksiki doczy wstp, w
ktrym zawarta bya wyrana aluzja (nigdy jednak nie powiedziano tego wprost), e autorem tych dzie
jest czowiek ze Stratfordu.
Dla zrozumienia, dlaczego jest tak nieprawdopodobne, by Shakspere by owym dramaturgiem,
konieczne jest przede wszystkim przedstawienie tradycyjnej wersji jego biografii.
Ojciec Shakspere'a, John, by swego czasu do zamonym czowiekiem, pniej jednak nadeszy
dla niego cikie czasy i mody William dorasta w trudnych warunkach materialnych. Mimo to
uczszcza do Grammar School w Stratfordzie, gdzie uczy si aciny i literatury klasycznej.
Gdy mia osiemnacie lat, okazao si, e Anna Hathaway, moda kobieta, z ktr utrzymywa
stosunki, jest w ciy. William polubi j, a par miesicy pniej Anna urodzia dziecko. Dwa i p
roku pniej urodziy si blinita - i w ten sposb, nie majc jeszcze dwudziestu jeden lat, William mia
na utrzymaniu on i troje dzieci.
Nic nie wiadomo, co robi ani gdzie by przez nastpne sze lat, ale na pocztku 1590 r. znalaz si
w Londynie, gdzie by czonkiem trupy aktorskiej. Jako aktor cieszy si powodzeniem, wkrtce jednak
zabra si do pisania sztuk i poezji. W roku 1598 by ju uwaany za najwikszego ze wszystkich pisarzy
angielskich, zarwno yjcych, jak i zmarych. Shakspere przebywa w Londynie przez okoo dwudziestu
lat, napisa w tym czasie przynajmniej trzydzieci sze sztuk, 154 sonety i par duszych poematw. W
cigu paru lat sta si zamony iw 1597 r. by w stanie naby kosztowny dom (New Place) w Stratfordzie. Jego rodzina mieszkaa cay czas w Stratfordzie, ale Shakspere oy na jej utrzymanie.
Rzecz dziwna, nigdy nie ogosi drukiem adnej z wielkich sztuk, ktre napisa. Jednake
pozbawieni skrupuw wydawcy, zdajc sobie spraw z handlowej wartoci jego utworw, opublikowali

bezprawnie prawie poow z nich. Te pirackie wydania czsto zawieray bdy, mimo to jednak
Shakspere nie podejmowa adnych prb interwencji.
Okoo 1612 r., majc czterdzieci osiem lat, niespodziewanie przesta pisa, wrci do Stratfordu i
zamieszka z on. Zmar w Stratfordzie w kwietniu 1616 r. i zosta pochowany na dziedzicu
kocielnym. Nagrobek na jego domniemanym grobie pozbawiony jest nazwiska; po pewnym czasie
wzniesiono natomiast jego pomnik przy murze opodal. Trzy tygodnie przed mierci Shakspere spisa
testament, w ktrym wikszo swojego majtku przekaza starszej crce Zuzannie. Ona i jej
potomkowie mieszkali w New Place a do mierci ostatniego z nich w 1670 r.
Naley stwierdzi, e dua cz przytoczonego tu yciorysu jest czystym domysem biografw. Na
przykad brak jakichkolwiek zapisw, e Shakspere by kiedykolwiek uczniem Grammar School w
Stratfordzie, aden te ucze ani nauczyciel nie przyzna si nigdy, e by koleg szkolnym czy
profesorem synnego dramaturga. Nie jest te wcale pewne, czy Shakspere kiedykolwiek by aktorem.
Mimo to na pierwszy rzut oka oficjalna wersja wydaje si cakiem prawdopodobna. Wtpliwoci i
powane kopoty pojawiaj si dopiero po jej bliszym zbadaniu.
Pierwszym problemem - wspominanym nawet przez uznajcych tradycyjn wersj biografw - s
bardzo skpe informacje o yciu Shakspere'a. Jest ich duo mniej, ni mona by si spodziewa w tym
akurat wypadku; chodzi przecie o ycie wybitnej osobistoci. Usiujc wytumaczy t zaskakujc
szczupo danych, ludzie czasami mwi: y prawie czterysta lat temu. Naturalnie, wikszo jego
dokumentw lub dokumentw o nim zagina. Twierdzenie to nie uwzgldnia jednak tego, jak wiele
informacji mamy o epoce, w ktrej y Shakspere.
Nie y przecie w zacofanym kraju ani w barbarzyskich czasach, ale w Anglii w czasie
panowania krlowej Elbiety, w okresie, po ktrym pozostao bardzo duo dokumentw. Istniay ju
prasy drukarskie, materiay do pisania byy oglnie dostpne, a czyta i pisa umiao wiele ludzi.
Oczywicie, cz dokumentw zagina, ale do dzi zachowao si par milionw oryginalnych
przekazw z tej epoki.
Ogromne zainteresowanie, jakim cieszy si posta Williama Szekspira, sprawia, e ju od kilku
pokole caa armia uczonych Przeczesuje dokumenty z tamtej epoki w poszukiwaniu informacji o
najsynniejszym geniuszu literackim wiata. Przy okazji tych poszukiwa odkryto stosy informacji o
kadym wikszym poecie owych czasw, a rwnie o wielu pomniejszych. Natomiast wszystko, co udao
si znale na temat Shakspere'a, to jakie trzy tuziny wzmianek, z ktrych adna nie wspomina o nim
jako o poecie czy dramaturgu!
Wiemy nieporwnywalnie wicej o yciu Francisa Bacona, krlowej Elbiety, Bena Jonsona czy
Edmunda Spencera ni o yciu Shakspere'a. W rzeczywistoci duo wicej ni o Shaksperze wiemy
nawet o takim mniej znanym poecie jak John Lyly.
Szczeglnie uderzajce jest porwnanie z Isaakiem Newtonem, najwikszym geniuszem naukowym
w historii. Mamy wiele tysicy oryginalnych dokumentw Newtona i o Newtonie (ktry, podobnie jak
Shakspere, pochodzi z maego miasteczka w Anglii). To prawda, e Newton urodzi si siedemdziesit
osiem lat po Shaksperze, ale posiadamy te znacznie wicej szczegowych informacji o Galileuszu
(urodzi si w tym samym roku co Shakspere), o Michale Aniele (urodzi si osiemdziesit dziewi lat
wczeniej) czy nawet o Boccacciu (urodzi si w 1313 r.) ni o Shaksperze.
Podobny problem stanowi fakt, e w latach spdzonych w Londynie wielki dramaturg by waciwie
niewidoczny. Przypuszcza si, e Shakspere przebywa w Londynie mniej wicej dwadziecia lat (15921612), mimo to nie mona znale choby jednego zapisu z caego tego dwudziestoletniego okresu. Nikt
nie zanotowa, e widzia na wasne oczy wielkiego dramaturga czy aktora. Po ujrzeniu synnego aktora
Richarda Burbage'a czy po spotkaniu dramaturga Bena Jonsona ludzie odnotowywali te fakty jako godne
uwagi wydarzenia. A w cigu caych dwudziestu lat, kiedy Shakspere cieszy si najwiksz saw, nikt
w Londynie, kto widzia go na scenie lub rozmawia z nim o poezji, korespondowa z nim czy spotka go
na przyjciu lub na ulicy, nie uzna tego wydarzenia za godne wzmianki!
Jedynym prawdopodobnym wyjanieniem tych faktw jest zaoenie, e nazwisko William
Shakespeare jest pseudonimem uywanym przez autora pragncego ukry swoj tosamo, co mu si w
peni udao. Wyjania to, dlaczego ludzie, ktrzy w rzeczywistoci spotykali owego autora, nie wiedzieli,
e spotykaj wielkiego Williama Szekspira. (Oczywicie Shakspere, ktrego nazwisko byo tak podobne,

nie mgby si z rwnym powodzeniem schowa za tym pseudonimem literackim).

By moe jeszcze wikszy kopot zwizany z oficjaln biografi stanowi stosunek mieszkacw
Stratfordu do Shakspere'a. Shakspere mia by najwikszym pisarzem w Anglii - i w dodatku znanym
aktorem - a mimo to w jego rodzinnym miecie nikt nie zdawa sobie sprawy z jego sawy ani nie
dostrzega w nim niczego niezwykego. Jest to tym bardziej zadziwiajce, jeli wemiemy pod uwag, e
Shakspere opuci Stratford biedny, a powrci tam jako bogaty; zwykle taka zmiana bardzo zaciekawia
przyjaci i ssiadw. A jednak pozostaje faktem, e za jego ycia nikt spord przyjaci czy ssiadw w
Stratfordzie - ani nawet nikt z jego rodziny - nigdy nie wspomina o Shaksperze jako o aktorze,
dramaturgu, poecie czy kim w jakikolwiek sposb zwizanym z literatur.
No tak, a co z rkopisami dramatw pisanymi wasnorcznie przez Shakspere'a? Z pewnoci s
dowodem na to, e by ich autorem. Niestety, nie ma adnych rkopisw pisanych jego rk, nie ma te
adnych wczeniejszych szkicw, jakichkolwiek fragmentw lub jakich nie opublikowanych czy nie
dokoczonych prac.
W rzeczywistoci oprcz szeciu podpisw na dokumentach prawnych nie ma ADNYCH prbek
jego pisma! adnych zapiskw, notatnikw czy pamitnikw. Nie ocala ani jeden jego list prywatny, ani
jeden list dotyczcy interesw. (Nawet najwczeniejsi biografowie nie wspominaj, e widzieli cho
jedn linijk napisan jego rk). Gdyby sdzi na tej podstawie, mogoby si wydawa, e Shakspere nie
tylko nie by dramaturgiem, ale e mia trudnoci z pisaniem, moe nawet by analfabet!
W zwizku z tym warto wspomnie, e rodzice Shakspere'a, jego ona i dzieci - wszyscy byli
analfabetami. Z pewnoci czowiek nie wybiera sobie rodzicw, a w wyborze towarzyszki ycia
Shakspere mg si kierowa innymi wzgldami ni umiejtno czytania, ale wydaje si trudne do
uwierzenia, by czowiek, dla ktrego tak wiele znaczyo sowo pisane, pozwoli, by jego crki nie uczyy
si pisa i czyta. Gdyby Shakspere by rzeczywicie Szekspirem, byby jedynym wybitnym autorem w
historii, ktrego dzieci byy niewtpliwymi analfabetami.
Nastpna kwestia to sprawa testamentu Shakspere'a. Zachowa si oryginalny dokument; liczy on
trzy strony, zawiera do szczegowe wyliczenie stanu majtkowego i wiele zapisw. Nie zawiera
jednak nawet najmniejszej wzmianki o jakichkolwiek poematach, sztukach, rkopisach, rozpocztych
utworach czy prawach autorskich. Nie ma ani sowa o jakichkolwiek wasnych ksikach czy pismach.
Nie ma adnej wskazwki, e chciaby, by jego pozostae sztuki zostay wydane (mimo e co najmniej
dwadziecia nie ukazao si jeszcze w druku), nie ma w ogle adnej wzmianki, e kiedy w yciu
napisa jak sztuk czy poemat. Jest to testament niewyksztaconego kupca, by moe nawet analfabety.
Warto rwnie zauway, e w owym okresie, kiedy umiera jaki angielski poeta, inni poeci
wyprawiali mu okazay pogrzeb i ukadali rozwleke poetyczne elegie; natomiast aden pisarz w Anglii
nie odnotowa mierci Shakspere'a w 1616 r. Nawet Ben Jonson - ktry pniej twierdzi, e by
ogromnym entuzjast i przyjacielem Williama Szekspira - nie wyrazi najmniejszego alu z powodu
mierci Shakspere'a, w ogle nie odnotowa tego faktu. Wida z tego jasno, e inni wczeni poeci nie
zauwaali adnego zwizku midzy czowiekiem ze Stratfordu a wielkim dramaturgiem.
Uwaam, e wymienione argumenty s ju wystarczajco przekonujce i nie potrzeba adnych
innych dowodw na to, e Shakspere nie by dramaturgiem i e pseudonim William Szekspir suy do
ukrycia tosamoci prawdziwego autora. Istniej jednak jeszcze inne, mocne argumenty, dowodzce, e
to nie Shakspere by autorem sztuk Szekspira, chocia sia tych dowodw w tym wypadku nie jest
decydujca.
Na przykad: wikszo dramaturgw i pisarzy opisuje w swoich utworach wiele wydarze z
wasnego ycia (wydarzenia te stanowi czsto gwny wtek intrygi). Sztuki Szekspira pozbawione s
jednak jakichkolwiek wtkw czy okolicznoci, ktre mona by wyledzi w yciu samego Shakspere'a.
Innym argumentem jest fakt, e autor William Szekspir by z pewnoci wyjtkowo dobrze
wyksztaconym czowiekiem. Dowodzi tego niezwykle bogate sownictwo (duo bogatsze ni
jakiegokolwiek innego wczesnego dramaturga), znajomo aciny i francuskiego, dobra orientacja w terminologii prawniczej i gruntowne oczytanie w literaturze klasycznej. Wszyscy biografowie zgadzaj si
jednak, e Shakspere nigdy nie uczszcza na uniwersytet; mona nawet wtpi, czy w ogle chodzi do
szkoy podstawowej.
Dalej, wydaje si, e dramaturg Szekspir ywi przychylne uczucia dla arystokracji i mia

arystokratyczn przeszo, zna rozrywki sportowe arystokracji (takie jak owy na lisa czy polowanie z
sokoem), orientowa si w yciu dworskim i dworskich intrygach. A Shakspere pochodzi z maego
miasteczka, z drobnomieszczaskiego rodowiska.
Jest jeszcze wiele innych stron ycia Shakspere'a, ktre nie pasuj do hipotezy, e by on synnym
autorem Williamem Szekspirem; mgbym z atwoci zapeni wiele stron opisem trudnoci, jakie
napotyka ta hipoteza (czytelnik pragncy pozna wicej szczegw moe je znale w wietnej ksice
The Mysterious William Shakespeare Charltona Ogburna). Oczywicie, przywizani do tradycji
biografowie podaj hipotetyczne wyjanienie kadej trudnoci i kadego problemu, ktry opisaem. Niektre wyjanienia s mao prawdopodobne, ale kade z osobna jest przynajmniej moliwe do przyjcia.
Na przykad moliwe jest - chocia na og skonni jestemy zachowywa listy od synnych ludzi e w rezultacie zbiegu okolicznoci kady list, ktry Shakspere napisa - prywatny lub w sprawach
interesw - znikn bez ladu razem z wszystkimi notatkami, notatnikami i rkopisami. Jest moliwe, e
najwikszy angielski poeta napisa swoje epitafium dziecinnymi, czstochowskimi rymami, jakie
widzimy na jego nagrobku. Jest moliwe, e czowiek, ktrego sztuki dowodz, e zachwyca si
inteligentnymi, wyksztaconymi kobietami, dopuci do tego, by jego wasne crki wyrosy na
analfabetki. I jest moliwe, e cho Shakspere mia by najbardziej czczonym pisarzem w Anglii, ani
jeden z jego przyjaci i ssiadw w Stratfordzie, ani aden czonek jego rodziny nie wspomina o nim
jako o aktorze, poecie czy dramaturgu. Jest to mao prawdopodobne, ale niewtpliwie moliwe!
Jednak w tym wypadku, tak jak w wikszoci innych, cao jest waniejsza ni jakakolwiek z jej
czci. Gdyby oficjalna biografia napotkaa tylko jedn, dwie trudnoci, zgodzilibymy si z bardzo
nawet ryzykownymi wyjanieniami. Nie moemy jednak powstrzyma si od uwagi, e caa ta oficjalna
biografia wydaje si nienaturalna i nacigana. Wydaje si, e wszystko w niej wymaga wyjanie ad hoc,
czsto bardzo ryzykownych. Rzecz w tym, e William Shakspere ze Stratfordu jest ledwie pimiennym,
maomiasteczkowym kupcem i ani jego wyksztacenie, ani charakter, dziaalno, rodzina i przyjaciele
nie wskazuj na to, by by on wielkim pisarzem Williamem Szekspirem.
Ale jeeli to nie Shakspere jest autorem sztuk Szekspira, to kto je napisa? Wskazywano na wiele
osb, z ktrych najbardziej znan jest synny filozof Francis Bacon. Dowody zgromadzone w ostatnich
latach przechyliy jednak opini zdecydowanie na korzy Edwarda de Vere'a.
O Edwardzie de Verze wiemy bardzo duo; prowadzi on awanturnicze ycie i wiele zdarze z jego
biografii znalazo odbicie w sztukach. Urodzi si w 1550 r., by synem i nastpc szesnastego hrabiego
(Mordu, bogatego i wysoko postawionego arystokraty. Jak przystao na spadkobierc tytuu
wywodzcego si od czasw najazdu Normanw, modego Edwarda nauczono wszystkiego, co
zwyczajowo powinien umie mody lord: jazdy konnej, polowania, sztuki wojennej, jak rwnie
spokojniejszych rozrywek, takich jak muzyka i taniec. Nie zaniedbano take wyksztacenia
akademickiego. Edward mia prywatnych nauczycieli francuskiego i aciny, a take innych przedmiotw.
Wreszcie otrzyma tytu bakaarza na uniwersytecie w Cambridge i stopie magistra na uniwersytecie w
Oxfordzie. Nastpnie przez rok studiowa prawo w Gray's Inn, jednej ze synnych Inns of Court3 w
Londynie.
Jego ojciec zmar, gdy Edward mia zaledwie dwanacie lat; matka wysza powtrnie za m.
Edward nie pozostawa jednak z ni zbyt dugo; wychowywa si na dworze krlewskim pod opiek
wyznaczonego opiekuna. Opiekunem tym zosta mianowany William Cecil, wielki skarbnik koronny i
wieloletni czonek rady przybocznej krlowej Elbiety. Cecil by najstarszym i najbardziej zaufanym
doradc krlowej i tym samym - jednym z najpotniejszych ludzi w Anglii.
Mody de Vere, jak przystao czowiekowi jego rangi, by traktowany w rodzinie Cecila jako
czonek rodziny (dziki wpywom Cecila do tajemniczy incydent, gdy de Vere zabi jednego z jego
sug, nie skoczy si w sdzie). Na krtko przed ukoczeniem dwudziestu lat Edward zosta wprowadzony na dwr, gdzie pozna wszystkie najsynniejsze osobistoci Anglii, z krlow Elbiet na czele.
Krlowej bardzo przypad do gustu mody czowiek, ktry prcz inteligencji wyrnia si doskona
prezencj i wdzikiem; de Vere sta si wkrtce jednym z jej faworytw.
Majc dwadziecia jeden lat, de Vere polubi Ann Cecil, crk swojego opiekuna. Maestwo
3 Inns of Court towarzystwa prawnicze, ktre miay wyczny przywilej dopuszczania swych adeptw do praktyki
sdowej (przyp. tum.).

byo do niezwyke, poniewa oboje wychowywali si razem i Anna bya niemal jego siostrzyczk
(Posthumus Leonatus, bohater dramatu Cymbelin, rwnie by wychowankiem krlewskim i rwnie
polubi crk swojego opiekuna; istnieje jeszcze wiele innych podobiestw midzy jego histori a
histori de Vere'a).
Majc dwadziecia cztery lata de Vere wyruszy w dug podr po Europie. By we Francji i w
Niemczech, spdzi okoo dziesiciu miesicy we Woszech, po czym przez Francj wrci do Anglii. W
podry powrotnej przez kana La Manche statek zaatakowali piraci, ktrzy mieli zamiar zatrzyma
jecw dla okupu. De Vere opowiedzia im jednak o swojej osobistej przyjani z krlow Elbiet i
piraci postanowili, e rozsdniej bdzie uwolni go szybko i bez okupu (bardzo podobna historia
przydarzya si bohaterowi Hamleta).
W czasie, gdy de Vere by w podry, jego ona Anna urodzia crk. Mimo e dziewczynka
urodzia si tylko osiem miesicy po jego wyjedzie z Anglii, de Vere obstawa, e nie jest ojcem
dziecka. Stwierdziwszy, e Anna jest cudzoonic, odmwi dalszego z ni wspycia. Wikszo
historykw uwaa, e oskarenie byo bezzasadne. Najwidoczniej take de Vere doszed w kocu do tego
samego wniosku, bo po piciu latach rozki podj ponownie wspycie z Ann. (Faszywe oskarenie
niewinnej modej ony o cudzostwo jest czstym tematem sztuk Szekspira; np. Wszystko dobre, co si
dobrze koczy, Cymbelin, Opowie zimowa i Otello. W kadym wypadku bolenie skrzywdzona ona
przebacza mowi).
W czasie tej picioletniej rozki z on de Vere mia romans z dam dworu, ktra w kocu zasza
w ci. Rozgniewana tym krlowa Elbieta kazaa de Vere'a aresztowa i wtrci do Tower. Zwolniono
go po paru miesicach, ale wtedy przyjaciel tej modej kobiety, dotknity postpowaniem de Vere'a,
zaatakowa go i ciko zrani. Przez pewien czas cigny si walki uliczne midzy dwiema rodzinami, a
wreszcie krlowa zagrozia, e jeeli walki nie ustan, wszyscy zostan uwizieni (przypomina to Romea
i Juli).
Po ponownym zejciu si Edwarda z on maonkowie mieli picioro dzieci. Anna zmara nagle, w
wieku zaledwie trzydziestu dwu lat. Cztery lata pniej de Vere oeni si ponownie; druga ona go
przeya.
Tymczasem sytuacja finansowa de Vere'a - dotychczas za z powodu jego rozrzutnoci - ulega
radykalnej poprawie. W 1586 r., gdy mia trzydzieci sze lat, krlowa Elbieta przyznaa mu
doywotnio niezwykle du pensj, w wysokoci 1000 funtw rocznie. Rwnowana pensja to dzi jakie
100 000 dolarw wolnych od podatku! Suma godna uwagi, zwaszcza gdy si zway, e Elbieta miaa
zawsze wa w kieszeni. Co dziwne, w nadaniu nie ma wzmianki o jakichkolwiek obowizkach, ktre de
Vere miaby w zamian peni, ani te o adnych zasugach oddanych w przeszoci, a uzasadniajcych t
nagrod. Pensja wypacana bya jednak regularnie do koca ycia krlowej, a po jej mierci w 1603 r.
krl Jakub I paci j nadal.
De Vere zawsze ywo interesowa si poezj i teatrem, by przyjacielem wielu znanych postaci ze
wiata literatury. Wiadomo, e jako mody czowiek pisa sztuki i utwory poetyckie pod wasnym
nazwiskiem. (Sztuki zaginy, ale par poematw si zachowao. Niektre z nich s cakiem nieze, cho
znacznie poniej poziomu dojrzaego Williama Szekspira). Nie opublikowa adnego ze swoich utworw,
zapewne w efekcie powszechnego mniemania, e publikowanie dzie literackich nie przystoi arystokracie. (Pogld ten wydaje si obecnie dziwaczny, ale historycy zgodni s co do tego, e taka postawa
bya w owym czasie powszechna i mao kto decydowa si zama to tabu).
Otrzymawszy nadanie krlowej Elbiety, de Vere nie napisa ju wicej pod swoim nazwiskiem ani
jednej linijki. Natomiast w par lat pniej zaczy si ukazywa poematy i sztuki tajemniczego
Williama Szekspira.
Dlaczego waciwie Elbieta przyznaa Edwardowi de Vere'owi tak wysok pensj? Mimo e adne
dokumenty nie podaj powodu, nasuwa si oczywiste wyjanienie, e krlowa - jak wielu monarchw
przed ni - otaczaa opiek utalentowanego twrc w nadziei, e jego osignicia uwietni jej
panowanie. Jeeli taki rzeczywicie by powd, to z pewnoci to si opacio. aden wadca - ani
przedtem, ani potem - nie zrobi lepszego wyboru.
Po uzyskaniu nadania tak uprzednio aktywny Edward de Vere usun si cakowicie z dworu.
Przypuszczalnie spdzi ostatnie osiemnacie lat swego ycia na pisaniu i udoskonalaniu wielkich sztuk i

poezji, ktre przyniosy saw Williamowi Szekspirowi. Zmar w 1604 r. w czasie epidemii dumy i
zosta pochowany w pobliu swego wiejskiego domu w Hackney, w pobliu wsi Stratford. (wczenie
dwa miasta w Anglii nosiy nazw Stratford; za ycia de Vere'a Stratford, o ktrym teraz mowa, by
wikszy ni Stratford nad rzek Avon).
W odrnieniu od Shakspere'a - czy jakiejkolwiek innej osoby, ktrej przypisywano autorstwo
sztuk Szekspira - Edward de Vere doskonale odpowiada wymaganiom stawianym tajemniczemu
Williamowi Szekspirowi.
Odebra doskonae wyksztacenie, studiowa prawo, dobrze wada jzykami obcymi (z pewnoci
zna acin i francuski, a by moe rwnie inne jzyki). By arystokrat i zna dobrze dworskie ycie i
intrygi. Mia duo wolnego czasu, co jest warunkiem koniecznym przy twrczoci dramatycznej. Wielu
wspczesnych opisao go jako czowieka byskotliwego i utalentowanego. Przez cae ycie interesowa
si teatrem; wiadomo, e w modym wieku pisa poematy i sztuki pod swoim wasnym nazwiskiem. Za
jego ycia wskazywano na niego jako przykad szlachcica, ktry pisze poematy, ale (ze wzgldu na
wspomniane ju tabu) nie publikuje ich pod wasnym nazwiskiem. By ponadto chwalony jako
najbardziej dowiadczony i najznakomitszy twrca szlacheckiego pochodzenia (takie oceny spotyka si w
zachowanych dokumentach z tamtej epoki).
W sztukach Williama Szekspira spotyka si wiele zdarze i postaci, ktre daj si atwo utosami
ze zdarzeniami, osobistociami i sytuacjami z ycia Edwarda de Vere'a (o paru z nich ju wspomniaem,
ale jest ich znacznie wicej).
Jedyn przeszkod w uznaniu Edwarda de Vere'a za autora owych sztuk jest pytanie, dlaczego
ukrywa swoj tosamo. Istnieje par moliwych wyjanie.
1. Publikowanie poezji lub pisanie sztuk dla zawodowego teatru stanowio dla szlachty tabu.
2. Wiadomo byo, e de Vere zwizany jest blisko z dworem, a poniewa wiele sztuk opisuje ycie
na dworze, to gdyby przyzna si do ich autorstwa, z pewnoci (i prawdopodobnie susznie) uznano by,
e niektre postacie sceniczne stanowi zamierzon i obraliw parodi rzeczywistych ludzi z dworu.
Obecnie tego rodzaju twrczo odbierana jest jako co zwykego i cho nie zawsze wzbudza przyjazne
uczucia, nie stanowi jednak powodu do podjcia jakich dziaa. Wedug wczesnych poj twrczo
taka byaby co najmniej powodem do wytoczenia procesu lub, co bardziej prawdopodobne, do
pojedynku. Ukrywajc swoj tosamo, de Vere unika takich kopotw.
3. Wiele sonetw Williama Szekspira zaadresowanych jest do kochanej kobiety; przyznanie si do
autorstwa byoby kopotliwe dla ony de Vere'a.
4. Co gorsza, wiele innych sonetw zaadresowanych jest do mczyzny, co interpretuje si czsto
jako sygna, e autor by homoseksualist lub biseksualist. Niezalenie od tego, czy ta interpretacja jest
suszna, czy nie (wikszo krytykw uwaa, e jest niesuszna), przyznanie si do autorstwa sonetw
przyczynioby si do powstania plotek, ktre byyby bardzo kopotliwe dla jego rodziny.
By moe adna z tych odpowiedzi oddzielnie wzita nie jest cakiem przekonujca, jednak
wszystkie cznie naprawd w peni wyjaniaj, dlaczego de Vere ukrywa swoj tosamo. Z pewnoci
moe by rwnie i tak, e mia on dodatkowe powody, ktrych nie znamy. (Na przykad moliwe jest,
e Elbieta przyznaa mu pensj pod warunkiem, e przestrzega bdzie norm spoecznych - i unika
pojedynkw z jej dworzanami - a w zwizku z tym nie bdzie publikowa niczego pod swoim
nazwiskiem).
Niezalenie od tego, czy znamy, czy nie pene wyjanienie przyczyn ukrywania tosamoci, de
Vere pod kadym wzgldem doskonale odpowiada wymaganiom stawianym Szekspirowi - naley przy
tym pamita e nikt lepiej od niego nie pasuje do sylwetki Szekspira. Moim zdaniem wyje si zupenie
pewne, e autorem jest de Vere.
Wreszcie ostatnie pytanie: jak w ogle doszo do tego, ze Shakspere jest uwaany za autora sztuk?
Wydaje si, e przekonanie to wywodzi si z trzech aluzji; kad z nich zrobiono par lat po mierci
Shakspere'a i kada jest nieco zagadkowa. Jeeli nie by to niezwyky zbieg okolicznoci, to wydaje si,
e kto (jedna lub par osb) wiadomie puci w obieg kamstwo. Dlaczego to zrobiono i kto to uczyni?
Nie moemy by pewni odpowiedzi na to pytanie; najbardziej prawdopodobnym wy. janieniem
jest, e kamstwa dopucia si rodzina de Vere'a, decydujc si (okoo 1620 r.) na zbiorowe wydanie
jego dziel i pragnc przy tym zachowa nadal tajemnic tosamoci autora. Kierowali si zapewne takimi

samymi motywami jak de Vere, a wic przede wszystkim obaw przed skandalem (by moe byy te
inne powody, np. obietnica dana krlowej). Aby podstp wyglda wiarygodnie, zdecydowano si
podstawi inn osob na miejsce autora. Wybr Shakspere'a jest zrozumiay z uwagi na podobiestwo
nazwisk. Wybrano go rwnie dlatego, e ju od paru lat nie y i nie mg zaprotestowa. W Londynie
znao go mao osb, a jeszcze mniej pamitao, dziki czemu niemal nikt nie by w stanie stwierdzi, e
caa ta historia jest kamstwem.
Puszczenie tego kamstwa w obieg byo stosunkowo atwe. Namwiono Bena Jonsona, autora
wstpnego poematu do pierwszego zbiorowego wydania (pierwsze folio), by zamieci par
dwuznacznych linijek, sugerujcych, e autor pochodzi ze Stratfordu nad rzek Avon (jednak nie
mwic tego wprost i unikajc innych jawnych kamstw). Postarano si rwnie o to, aby blisko grobu
Shakspere'a postawie pomnik z pochwaln, cho niejasn inskrypcj. Poniewa tosamo Williama
Szekspira bya zawsze utrzymywana w tajemnicy, wystarczyo par aluzji, jakoby wiekiem ze Stratfordu
by wanie on, aby caa ta historia zacza y wasnym yciem. Nikt w tym czasie nie by zainteresowany w jej dokadnym sprawdzeniu. (wczenie biografiami pisarzy interesowano si znacznie mniej ni
obecnie). Do czasu ukazania si pierwszego yciorysu Szekspira (napisanego przez Williama Rowe'a w
1709 r.) ci, ktrzy znali prawd, ju zmarli, a mit o autorstwie Shakspere'a dawno si przyj.

32
1766-1844

John Dalton
wiki
John Dalton to angielski uczony, ktry na pocztku XIX w. wprowadzi hipotez atomistyczn do
gwnego nurtu nauki. Ogromny postp w dziedzinie chemii, jaki dokona si od jego czasw, moliwy
by wanie dziki tej idei.
Oczywicie, to nie Dalton pierwszy zasugerowa, e materia zbudowana jest z olbrzymiej liczby
niezmiernie maych, niepodzielnych czsteczek zwanych atomami. Pojcie to wprowadzi staroytny
filozof grecki Demokryt (460-370? r. p.n.e.), a by moe byo ono znane jeszcze wczeniej. Hipotez t
przyj Epikur (inny filozof grecki), a byskotliwie przedstawi j rzymski pisarz Lukrecjusz (zmar w 55
r. p.n.e.) w znanym poemacie O naturze rzeczy (De rerum natura). Teoria Demokryta (odrzucona przez
Arystotelesa) bya pomijana w okresie redniowiecza i nie miaa wpywu na nowoytn nauk.
Wprawdzie paru czoowych uczonych XVII w. (cznie z Isaakiem Newtonem) wysuwao podobne
koncepcje, jednak przed Daltonem nikt nie wyrazi teorii atomistycznej w postaci ilociowej i nie
wykorzysta jej w badaniach naukowych. A co najwaniejsze, nikt nie widzia zwizku midzy
filozoficznymi rozwaaniami na temat atomw a zjawiskami chemicznymi. I wanie w takiej sytuacji
pojawi si Dalton. Przedstawi on jasn ilociow teori, ktr mona byo wykorzysta do interpretacji
dowiadcze chemicznych i precyzyjnie sprawdzi w laboratorium.
Terminologia Daltona rni si troch od obecnie stosowanej, ale okreli on dokadnie, co to s
atomy, czsteczki, pierwiastki i zwizki chemiczne. Wyjani, e mimo i cakowita ilo atomw w
wiecie jest ogromna, to liczba rnych typw atomw jest raczej maa. (W swojej ksice Dalton poda
list dwudziestu dwch pierwiastkw, czyli typw atomw; obecnie znamy nieco ponad sto
pierwiastkw).
Cho rne typy atomw maj rne masy, Dalton twierdzi, e dwa atomy tego samego typu maj
wszystkie wasnoci jednakowe, cznie z mas. (Nowoczesne, bardzo zoone dowiadczenia wykazuj,
e istniej odstpstwa od tej reguy; kady z pierwiastkw chemicznych ma dwa lub wicej rodzajw
atomw zwanych izotopami, rni si one nieznacznie mas, ale ich pozostae wasnoci chemiczne s
prawie identyczne). Dalton doczy do swojej ksiki tablic, w ktrej poda wzgldne masy rnych
rodzajw atomw; bya to pierwsza tego typu tablica w historii, stanowi ona podstawowy element kadej
ilociowej teorii atomistycznej.
Dalton wykaza rwnie, e dwie czsteczki tego samego zwizku chemicznego maj ten sam skad
atomowy (na przykad kada czsteczka podtlenku azotu skada si z dwch atomw azotu i jednego
atomu tlenu). Wynika z tego, e dany zwizek chemiczny, niezalenie od sposobu jego otrzymania lub
pochodzenia, zawsze zawiera te same pierwiastki w dokadnie takich samych stosunkach masowych.
Byo to prawo stosunkw staych, odkryte par lat wczeniej przez Josepha Louisa Prousta na drodze
eksperymentalnej.
Przedstawiona w tak przekonujcy sposb teoria Daltona w cigu dwudziestu lat zostaa uznana
przez wikszo uczonych. Chemicy zrealizowali ponadto program zaproponowany w ksice, ktry
obejmowa dokadne okrelenie wzgldnej masy atomowej, badanie skadu wagowego zwizkw
chemicznych, ustalenie dokadnego skadu atomowego czsteczki kadego rodzaju zwizku
chemicznego. Sukces programu Daltona by naprawd oszaamiajcy.
Trudno przesadzi w ocenie doniosoci hipotezy atomistycznej. Odgrywa ona zasadnicz rol w

naszym rozumieniu chemii i stanowi nieodzowny wstp do wielu zagadnie nowoczesnej fizyki. Nie
umieciem Daltona wyej na naszej licie tylko dlatego, e zagadnienia zwizane z atomem byy bardzo
czsto poruszane jeszcze przed nim. Dalton urodzi si w 1766 r. w wiosce Eaglesfield w pnocnej
Anglii. Nauk w szkole skoczy w wieku zaledwie jedenastu lat, by waciwie samoukiem. By
genialnym dzieckiem; w wieku dwunastu lat sam zosta nauczycielem. Mia pozosta nauczycielem lub
prywatnym guwernerem przez wiksz cz ycia. W wieku pitnastu lat przenis si do miasta
Kendal, a w wieku dwudziestu szeciu - do Manchesteru, gdzie mieszka do mierci w roku 1844. Nigdy
si nie oeni.
W 1787 r., majc dwadziecia jeden lat, Dalton zainteresowa si meteorologi. Sze lat pniej
opublikowa ksik na ten temat. Badania powietrza i atmosfery obudziy w nim zainteresowanie
gazami w ogle. Przeprowadzi szereg bada, w wyniku ktrych wykry dwa wane prawa rzdzce
zachowaniem si gazw. Pierwsze prawo przedstawi w 1801 r.: stwierdza ono, e objto gazu jest
proporcjonalna do jego temperatury. (Prawo to jest oglnie znane jako prawo Charlesa od nazwiska
francuskiego naukowca, ktry odkry je par lat przed Daltonem, ale nie opublikowa wynikw swoich
bada).
Drugie prawo, przedstawione rwnie w 1801 r., znane jest jako prawo Daltona: jest to prawo
cinie czsteczkowych. Dalton sformuowa teori atomistyczn i opracowa tablic mas atomowych
jeszcze przed 1804 r., jednak jego najwaniejsza ksika A New System of Chemical Philosophy ukazaa
si dopiero w 1808 r. Dziki tej ksice Dalton sta si sawny; w pniejszych latach uhonorowano go
wieloma zaszczytami.
Dalton cierpia na pewn form lepoty na barwy. Oczywicie zainteresowa si t dolegliwoci;
bya to charakterystyczna dla niego reakcja. Po przeprowadzonych badaniach opublikowa prac
naukow na temat lepoty na barwy - pierwsz prac, jak kiedykolwiek na ten temat napisano!

33
356-323 p.n.e.

Aleksander Wielki
wiki
Aleksander Wielki, najbardziej podziwiany zdobywca z czasw staroytnych, urodzi si w 356 r.
p.n.e. w Pelli, stolicy Macedonii. Jego ojciec, krl Macedonii Filip II, by czowiekiem wybitnie zdolnym
i przewidujcym. Filip powikszy oraz zreorganizowa armi i przeksztaci j w si bojow najwyszej
klasy. Armi t wykorzysta najpierw do podbicia terenw ssiadujcych z Grecj od pnocy, potem
skierowa si na poudnie i podbi wiksz cz Grecji. Filip utworzy nastpnie federacj greckich
miast-pastw i stan na jej czele. Mia zamiar zaatakowa rozlege imperium perskie na wschd od
Grecji; jednake tu po rozpoczciu inwazji w 336 r. zaledwie czterdziestoszecioletni Filip zosta zamordowany.
Aleksander, majcy w chwili mierci ojca tylko dwadziecia lat, przej tron bez trudnoci. Filip
starannie przygotowa syna do sukcesji; mody Aleksander mia ju nawet spore dowiadczenie wojenne.
Ojciec nie zaniedba rwnie jego edukacji intelektualnej. Nauczycielem Aleksandra by synny filozof
grecki Arystoteles, zapewne najwikszy uczony i filozof staroytnego wiata.
Zarwno w Grecji, jak i na terenach pnocnych ludy podbite przez Filipa uznay jego mier za
dobr okazj do zrzucenia macedoskiego jarzma. Aleksander zdoa jednak w cigu dwch lat od
wstpienia na tron podporzdkowa sobie oba te obszary. Nastpnie skierowa uwag na Persj.
Przez dwiecie lat Persowie wadali rozlegym terytorium, rozcigajcym si od Morza
rdziemnego po Indie. W czasach Aleksandra Persja nie staa ju u szczytu swojej potgi, ale nadal by
to trudny przeciwnik - najwiksze, najpotniejsze i najbogatsze imperium wczesnego wiata.
Aleksander rozpocz inwazj w 334 r. p.n.e. Cz armii musia pozostawi na stray swych posiadoci
europejskich. Wyruszajc na t zuchwa wypraw prowadzi ze sob tylko 35 000 onierzy - bardzo
mao w porwnaniu z armi persk. Mimo liczebnej przewagi przeciwnika Aleksander odnis szereg
druzgoccych zwycistw nad siami Persw. O sukcesie zadecydoway trzy podstawowe przyczyny. Po
pierwsze, odziedziczona po Filipie armia bya lepiej wywiczona i zorganizowana ni armia perska. Po
drugie, Aleksander by genialnym wodzem, moe najwikszym w historii. Trzecim czynnikiem bya
osobista odwaga Aleksandra. W pocztkowych stadiach kadej bitwy Aleksander kierowa jej
przebiegiem pozostajc na tyach, jednake zazwyczaj osobicie prowadzi decydujc szar kawalerii.
Byo to postpowanie ryzykowne i Aleksander bywa czsto ranny, ale jego wojska widziay, e dzieli on
z nimi niebezpieczestwo i nic wymaga naraania si na ryzyko, ktrego by sam nie podj. Miao to
olbrzymi wpyw na morale armii. Aleksander poprowadzi swoj armi najpierw przez Azj Mniejsz,
pokonujc stacjonujce tam pomniejsze armie perskie. Nastpnie, przesuwajc si w kierunku pnocnej
Syrii, rozgromi pod Issos gwne siy Persw. Po tym zwycistwie Aleksander ruszy dalej na poudnic i
po cikim siedmiomiesicznym obleniu zdoby fenickie miasto Tyr na terenie obecnego Libanu. W
czasie oblenia Tyru otrzyma przesanie, w ktrym krl perski proponowa zawarcie traktatu
pokojowego w zamian za ustpienie na rzecz Aleksandra poowy imperium. Jeden z wodzw Aleksandra,
Parmenion, uwaa, e jest to dobra propozycja. Powiedzia: Gdybym by Aleksandrem, przyjbym t
propozycj, na co Aleksander odrzek: I ja, gdybym by Parmenionem.
Po upadku Tyru Aleksander posuwa si dalej na poudnie. Gaza pada po dwch miesicach
oblenia; Egipt podda si bez walki. Aleksander zatrzyma si na pewien czas w Egipcie, aby
umoliwi wojsku odpoczynek. Mia zaledwie dwadziecia cztery lata, gdy zosta koronowany na faraona

i ogoszony bogiem. Z Egiptu poprowadzi onierzy z powrotem do Azji, gdzie w decydujcej bitwie pod
Arbel, w 331 r. p.n.e., cakowicie rozgromi znacznie wiksz armi persk.
Po tym zwycistwie Aleksander poprowadzi onierzy do Babilonu i do dwch stolic pastwa
perskiego, Suzy i Persepolis. Krl perski Dariusz III (nie naley go myli z jego poprzednikiem
Dariuszem Wielkim) zosta w 330 r. p.n.e. zamordowany przez swoich podwadnych, gdy chcia si
podda Aleksandrowi. Aleksander pokona i straci nastpc Dariusza, a po trzech latach walki podbi
cay wschodni Iran i ruszy do Azji Centralnej.
Dokonawszy podboju caego perskiego imperium, Aleksander mg wrci do kraju i
reorganizowa swoje nowe posiadoci, ale pragnienie kolejnych podbojw nie pozwalao mu spocz.
Ruszy dalej do Afganistanu, std poprowadzi armi przez Hindukusz do Indii. Odnis kilka zwycistw
w zachodniej czci Indii i mia zamiar kontynuowa marsz na wschd, ale onierze, wyczerpani latami
walki, odmwili dalszego marszu i Aleksander z alem zawrci do Persji.
Powrciwszy do Persji Aleksander przez mniej wicej rok zajmowa si reorganizacj swojego
imperium i wojska. Byo to ogromne przedsiwzicie. Aleksander wychowany by w przekonaniu, e
kultura grecka jest jedyn prawdziw cywilizacj, a wszystkie inne ludy to barbarzycy. Pogld ten przewaa w caym greckim wiecie, podziela go nawet Arystoteles. Mimo e pokona wojska perskie,
Aleksander doszed do przekonania, e Persowie wcale nie s barbarzycami, e Pers moe by rwnie
inteligentny, zdolny i godny szacunku jak Grek. Wpad zatem na pomys, by zespoli obie czci swojego
imperium i utworzy w ten sposb wspln grecko-persk kultur i grecko-perskie krlestwo, ktrego
wadc byby oczywicie on sam. Na tyle, na ile moemy stwierdzi, Aleksander rzeczywicie pragn,
aby Persowie stali si rwnorzdnymi partnerami Grekw i Macedoczykw. Pragnc zrealizowa ten
plan, przyj wielu Persw do swojej armii.
Wyda nawet wielk uczt maestwo Wschodu z Zachodem, w czasie ktrej par tysicy
onierzy macedoskich oficjalnie polubio kobiety z Azji. Sam Aleksander, mimo e wczeniej polubi
azjatyck ksiniczk, oeni si z crk Dariusza. Wiadomo, e Aleksander mia zamiar dokona
dalszych podbojw i w tym celu reorganizowa armi. Wiemy, e planowa najazd na Arabi i
prawdopodobnie take na tereny lece na pnocy perskiego imperium. By moe zamierza dokona
kolejnej inwazji na Indie lub podbi Rzym, Kartagin i zachodnie wybrzea rdziemnomorskie.
Niezalenie od tego, co planowa, okazao si, e nadszed kres jego podbojw. Na pocztku czerwca 323
r. p.n.e., podczas pobytu w Babilonie, Aleksander nagle zapad na malari i zmar po dziesiciu dniach
choroby. Mia niespena trzydzieci trzy lata.
Aleksander nie wyznaczy nastpcy i wkrtce po jego mierci rozpoczy si walki o wadz. W
toku walk zabito jego matk, ony i dzieci. Imperium zostao w kocu podzielone midzy generaw.
Ze wzgldu na to, e Aleksander pozosta niezwyciony, a zmar modo, wysuwa si wiele
przypuszcze, co by si stao, gdyby y duej. Gdyby poprowadzi swoje wojska na podbj europejskich
krajw rdziemnomorskich, prawdopodobnie osignby powodzenie, a wwczas caa historia
zachodniej Europy mogaby potoczy si zupenie inaczej. Rozwaania takie, jakkolwiek interesujce, nie
maj wielkiego zwizku z ocen rzeczywistego znaczenia Aleksandra.
Aleksander by chyba najbardziej dramatyczn postaci w historii, a jego ycie i osobowo wci
fascynuj wiele ludzi. Jego rzeczywista kariera jest ju dostatecznie dramatyczna, a na dokadk wok
jego osoby naroso mnstwo legend. Dy do tego, by sta si najwikszym wojownikiem wszech
czasw, i wydaje si, e zasuy na ten tytu. W walce czy talent i odwag; by zapewne najlepszym
wodzem w historii - w cigu jedenastu lat nieustannych wojen nie przegra ani jednej bitwy.
Jednoczenie Aleksander by intelektualist, studiowa pod kierunkiem Arystotelesa i ceni poezj
Homera. Uwiadomi sobie, e ludy inne ni Grecy rwnie nie s barbarzycami, wykazujc w ten
sposb znacznie wiksz przenikliwo i dalekowzroczno ni wikszo wczesnych mylicieli
greckich. W innych wypadkach by jednak zaskakujco krtkowzroczny. Mimo e nieustannie naraa
ycie w walkach, nie przygotowa swego nastpcy; bd ten przyczyni si w duym stopniu do szybkiego
rozpadu podbitego imperium po jego mierci.
Aleksander by podobno czowiekiem czarujcym; wobec pokonanych nieprzyjaci czsto
zachowywa si w sposb niezwykle pojednawczy i askawy. Z drugiej jednak strony by take
czowiekiem egotycznym, a przy tym mia wybuchowy temperament. Pewnego razu w pijackiej ktni

zabi swojego bliskiego druha, Klejtosa, ktry kiedy ocali mu ycie.

Podobnie jak Napoleon i Hitler, Aleksander wywar ogromny wpyw na swoj generacj. Jego
znaczenie w krtkiej perspektywie czasowej byo jednak mniejsze ni Napoleona i Hitlera, po prostu
dlatego, e wczesne rodki komunikacji i cznoci zawziy jego wpywy do mniejszej czci globu.
Biorc pod uwag dusz perspektyw czasow, najwaniejszym skutkiem podbojw Aleksandra
byo zetknicie si greckiej i bliskowschodniej cywilizacji, co bardzo wzbogacio obie kultury. W okresie
zwycistw Aleksandra i tu potem kultura grecka szybko rozprzestrzeniaa si w Iranie, Mezopotamii,
Syrii, Judei i Egipcie; przed Aleksandrem proces ten nastpowa bardzo wolno. Aleksander przenis
rwnie wpywy greckie na Indie i Azj Centraln, do ktrych kultura ta nigdy przedtem nie dotara.
Wpywy kulturalne nigdy nie s jednostronne; w okresie hellenizmu (ktry obejmowa kilka wiekw
bezporednio po czasach Aleksandra) idee ze Wschodu, szczeglnie wierzenia religijne, docieray do
greckiego wiata. To kultura hellenistyczna, w przewaajcej czci grecka, lecz z silnymi wpywami
orientalnymi, oddziaaa w kocu na Rzym.
W czasie swojej kariery Aleksander zaoy ponad dwadziecia nowych miast. Najbardziej znane to
Aleksandria w Egipcie, ktre wkrtce stao si jednym z czoowych miast wiata, wanym orodkiem
nauki i kultury. Par innych, takich jak Herat i Kandahar w Afganistanie, wyroso rwnie na liczce si
miasta.
Znaczenie Aleksandra, Napoleona i Hitlera jest chyba do podobne. Wydaje si jednak, e wpyw
Napoleona i Hitlera bdzie mniej trway ni wpyw Aleksandra; z tego powodu Aleksander usytuowany
jest nieco wyej, mimo e na krtk met jego wpyw by mniejszy.

34
1769-1821

Napoleon Bonaparte
wiki
Synny francuski genera i cesarz Napoleon I urodzi si w Ajaccio na Korsyce w 1769 r Jego
oryginalne imi i nazwisko brzmi Napoleone Buonaparte. Francja uzyskaa Korsyk dopiero na pitnacie
miesicy przed jego urodzeniem si. W modoci Napoleon by korsykaskim nacjonalist i uwaa
Francuzw za ciemiycieli. Mimo to posano go do szkoy wojskowej we Francji; po jej ukoczeniu w
1785 r. szesnastoletni Napoleon zosta podporucznikiem francuskiej armii.
Cztery lata pniej wybucha rewolucja francuska i w cigu nastpnych kilku la nowy rzd
francuski prowadzi wojny z wieloma pastwami europejskimi. Pierwsz okazj do wyrnienia si
zyska Napoleon w czasie oblenia Tulonu (w wyniku ktrego Francuzi odebrali miasto Brytyjczykom),
gdzie dowodzi artyleri. (Ju wczeniej Bonaparte porzuci swj korsykaski nacjonalizm i uwaa si za
Francuza). Za swoje wyczyny w bitwie pod Tulonem zosta awansowany do stopnia generaa brygady, a
w 1796 r. obj dowdztwo armii francuskiej we Woszech. Tu w latach 1796-1797 Napoleon odnis
szereg byskotliwych zwycistw i wrci do Parya jako bohater.
W 1798 r. Napoleon stan na czele inwazji francuskiej na Egipt. Kampania skoczya si klsk.
Wprawdzie na ldzie armie Napoleona odnosiy na og sukcesy, ale marynarka brytyjska pod wodz
lorda Nelsona rozbia francusk flot. W 1799 r. Napoleon zostawi armi w Egipcie i wrci do Francji.
Po powrocie stwierdzi, e spoeczestwo francuskie pamita raczej o jego sukcesach we Woszech
anieli o klsce egipskiej wyprawy. Wykorzystujc swoj popularno, miesic po powrocie z Egiptu
Napoleon wraz z Emmanuelem Sieysem i grupk stronnikw przeprowadzi zamach stanu. W wyniku
zamachu powstaa nowa forma rzdw, konsulat, w ktrym Napoleon sprawowa urzd pierwszego
konsula. Wprawdzie uchwalono szczegowo opracowan konstytucj, zatwierdzon przez plebiscyt,
bya ona jednak tylko szyldem dla wojskowej dyktatury Napoleona, ktry rycho osign przewag nad
pozostaymi konspiratorami.
Napoleon doszed do wadzy nieprawdopodobnie szybko. Przed obleniem Tulonu, w sierpniu
1793 r., by on zupenie nieznanym, dwudziestoczteroletnim, mao znaczcym oficerem, nie czysto
francuskiego pochodzenia. Niespena sze lat pniej zaledwie trzydziestoletni Napoleon by niekwestionowanym wadc Francji i mia nim pozosta ponad czternacie lat.
W okresie swej potgi Napoleon wprowadzi due zmiany we francuskim systemie
administracyjnym i prawnym. Na przykad zreformowa struktur finansow i sdownictwo, zaoy Bank
Francji i Uniwersytet Cesarski oraz scentralizowa administracj francusk. Kada z tych zmian wywara
znaczny, a w paru przypadkach dugotrway, wpyw na Francj, ale ich wpyw na reszt wiata by bardzo
niewielki.
Tylko jedna reforma odegraa du rol daleko poza granicami Francji. Chodzi tu mianowicie o
francuski kodeks cywilny, synny Kodeks Napoleona, ktry pod wieloma wzgldami realizowa ideay
rewolucji francuskiej - na przykad nie uznawa przywilejw z tytuu urodzenia i gosi, e wszyscy ludzie
s rwni wobec prawa.
Rwnoczenie jednak w kodeks by na tyle zbliony do wczeniejszych praw i zwyczajw
francuskich, e zosta zaakceptowany przez prawnikw i spoeczestwo francuskie. Oglnie biorc,
kodeks by umiarkowany, dobrze uporzdkowany, cechowa si godn polecenia zwizoci i jasnoci.
Dziki temu nie tylko przetrwa we Francji (obecny francuski kodeks cywilny jest uderzajco podobny do

oryginalnego Kodeksu Napoleona), ale po wprowadzeniu odpowiednich modyfikacji zosta rwnie przyjty w innych krajach.
Jedn ze staych zasad polityki Napoleona byo powoywanie si na to, e jest on obroc rewolucji.
Nie przeszkodzio mu to ogosi si w 1804 r. cesarzem Francuzw i osadzi trzech swoich braci na
tronach innych pastw europejskich. Postpowanie to niewtpliwie budzio niech czci francuskich
republikanw, ktrzy uwaali, e takie zachowanie oznacza cakowit zdrad ideaw rewolucji
francuskiej, ale w rzeczywistoci jedyne powane kopoty, jakie mia Napoleon, byy nastpstwem wojen
z obcymi mocarstwami.
W 1802 r. w Amiens Napoleon podpisa traktat pokojowy z Angli, ktry zapewni Francji chwil
wytchnienia po dziesiciu latach prawie nieustannych walk. W nastpnym roku traktat pokojowy zosta
jednak zerwany i nastpi dugi cig wojen z Angli i jej sojusznikami. Wprawdzie armie Napoleona
odnosiy liczne zwycistwa na ldzie, jednak eby pokona Angli, naleao wpierw zniszczy jej
marynark wojenn. Na nieszczcie dla Napoleona w decydujcej bitwie pod Trafalgarem w 1805 r.
flota angielska odniosa wspaniae zwycistwo; od lego czasu angielskie panowanie na morzach byo w
zasadzie niekwestionowane. Chocia ju sze tygodni pniej Napoleon odnis swe najwiksze zwycistwo (pod Austerlitz, w bitwie przeciwko wojskom Austrii i Rosji), nie zrwnowayo to jednak klski
na morzu.
W 1808 r. Napoleon nieopatrznie wcign Francj w dug i bezskuteczn wojn na Pwyspie
Iberyjskim, w ktrej armie francuskie ugrzzy na cae lata. Decydujcym bdem, ktry popeni, bya
jednak kampania rosyjska. W 1807 r. Napoleon spotka si z carem i przy okazji traktatu, jaki obaj
podpisali w Tyly, przysigli sobie wieczn przyja. Przymierze jednak stopniowo sabo i w czerwcu
1812 r. Napoleon poprowadzi Wielk Armi w gb Rosji.
Wynik jest dobrze znany. Rosyjska armia unikaa na og duych bitew i Napoleon posuwa si
szybko naprzd. We wrzeniu zaj Moskw. Rosjanie jednak podpalili miasto i poar zniszczy wiksz
jego cz. Napoleon sta pi tygodni w Moskwie (w prnej nadziei, e Rosjanie poprosz o pokj), po
czym zdecydowa si na odwrt. Ale byo ju za pno. Armia rosyjska, rosyjska zima i niedostateczne
zaopatrzenie armii francuskiej - wszystko to zmienio wkrtce uporzdkowany odwrt w bezadn
ucieczk. Z Rosji uszo z yciem tylko 10% Wielkiej Armii.
Inne kraje europejskie, jak Austria i Prusy, zrozumiay, e maj teraz okazj zrzuci francuskie
jarzmo. Poczyy swoje siy i bitwie pod Lipskiem w padzierniku 1813 r. Napoleon dozna kolejnej
klski. Wkrtce abdykowa i zosta skazany na wygnanie na ma wysp Elb u wybrzea woskiego.
W 1815 r. uciek z Elby i powrci do Francji, gdzie go entuzjastycznie przyjto i przywrcono mu
wadz. Kraje europejskie niezwocznie wypowiedziay wojn i w sto dni po powrocie do wadzy Napoleon ponis ostateczn porak pod Waterloo. Po tej bitwie Anglicy uwizili go na Wyspie w. Heleny na
poudniowym Atlantyku. Zmar tam na raka w 1821 r.
Wojenna kariera Napoleona jest zaskakujcym paradoksem. Przejawia olniewajcy geniusz w
operacjach taktycznych; gdyby mia by osdzany tylko na tej podstawie, mona by go uzna za
najwikszego wodza wszech czasw. Jednak w dziedzinie wielkiej strategii potrafi popenia niewiarygodne gupstwa, takie jak inwazja na Egipt i Rosj. Jego bdy strategiczne byy tak podstawowe, e nie
powinno si go umieszcza w pierwszym szeregu przywdcw wojskowych. Czy jest to nieuczciwa
krytyka post factum? Myl, e nie. Z ca pewnoci jedn z miar wielkoci wodza jest umiejtno
unikania katastrofalnych bdw. Bardzo trudno byoby teraz krytykowa takich wielkich wodzw, jak
Aleksander Wielki, Czyngis-chan i Tamerlan, ktrych armie nigdy nie zostay pobite. Po ostatecznej
klsce Napoleona okazao si, e wszystkie jego podboje byy bardzo krtkotrwae; w 1815 r.. po jego
ostatniej porace, terytorium Francji byo mniejsze ni w 1789 r.. w momencie wybuchu rewolucji.
Oczywicie. Napoleon by egotyst. Czsto porwnuje si go z Hitlerem. Istnieje midzy nimi
zasadnicza rnica: Hitlerem powodowaa ohydna ideologia, podczas gdy Napoleon by jedynie
ambitnym oportunist i nie wykazywa adnych szczeglnych skonnoci do przeprowadzania okrutnych
masakr. Nic w czasach jego dyktatury nie przypominao faszystowskich obozw koncentracyjnych.
Wielka sawa Napoleona sprawia, e atwo jest przeceni jego znaczenie. W krtkiej perspektywie
jego wpyw by rzeczywicie olbrzymi, prawdopodobnie wikszy ni Aleksandra Wielkiego, ale znacznie
niniejszy ni Hitlera. (Ocenia si. e w wojnach napoleoskich polego okoo 500 000 onierzy,

natomiast w czasie drugiej wojny wiatowej zgino 8 000 000 Niemcw). Stosujc kade kryterium
mona wykaza, ze dziaania Napoleona pozbawiy ycia znacznie mniej ludzi ni dziaania Hitlera.
Biorc pod uwag dusz perspektyw czasow, wydaje si, e znaczenie Napoleona jest wiksze
ni Hitlera, duo jednak mniejsze ni Aleksandra. Napoleon wprowadzi due zmiany w systemie
administracyjnym Francji, ale ludno Francji stanowia mniej ni jedn siedemdziesit ludnoci wiata.
W kadym razie naley ocenia te zmiany we waciwej perspektywie; miay one daleko mniejszy wpyw
na ycie poszczeglnych Francuzw ni zmiany, jakie nastpiy w technice w cigu ostatnich dwch
wiekw.
Mwi si. e okres napoleoski to czas. jaki potrzebny by na utrwalenie si zmian wprowadzonych
przez rewolucj francusk i na ugruntowanie zdobyczy buruazji francuskiej. Do 1815 r.. w ktrym
ostatecznie przywrcono monarchi, zmiany te byy ju tak mocno zakorzenione, ze powrt do wzorw
spoecznych ancien rgime'u by nie do pomylenia Najwiksze zmiany wprowadzono jednak jeszcze
przed Napoleonem; w 1799 r.. kiedy Napoleon obj wadz, prawdopodobnie byo ju za pno na
jakikolwiek powrt do status qua ante. Napoleon natomiast, mimo swoich wasnych monarchicznych
ambicji, odegra w rzeczywistoci du rol. w rozprzestrzenianiu ideaw rewolucji francuskiej w caej
Europie.
Napoleon mia take duy, cho nie bezporedni wpyw na histori Ameryki aciskiej, inwazja na
Hiszpani tak osabia rzd hiszpaski, e na par lat straci rzeczywist kontrol nad koloniami w
Ameryce aciskiej. W tym wanie okresie autonomii de facto rozpoczy si latynoamerykaskie ruchy
wolnociowe.
Najtrwalsze i najdoniolejsze nastpstwa miao posunicie, jakiego dokona Napoleon niemal bez
zwizku ze swoimi zasadniczymi planami. W 1803 r. Napoleon sprzeda Stanom Zjednoczonym due
terytorium, uwiadomi sobie bowiem, e trudno bdzie obroni przed Brytyjczykami posiadoci
francuskie w Ameryce Pnocnej, a poza tym brakowao mu gotwki. Nabycie Luizjany, najwikszego
chyba obszaru, jaki w caej historii przejty zosta w sposb pokojowy, sprawio, e Stany Zjednoczone
s pastwem zajmujcym prawic cay kontynent. Trudno przewidzie, jak wygldayby Stany
Zjednoczone bez Luizjany; byby to na pewno zupenie inny kraj ni obecnie. Wtpliwe jest w istocie,
czy bez zakupu Luizjany Stany Zjednoczone byyby wielkim mocarstwem.
Oczywicie, nie tylko dziki Napoleonowi doszo do tej transakcji, rzd Stanw Zjednoczonych
odegra tu rwnie swoj rol. Francuska oferta bya jednak tak okazj, e prawdopodobnie skorzystaby
z niej kady rzd amerykaski, natomiast decyzja rzdu francuskiego o sprzeday Luizjany nastpia w
wyniku arbitralnego postanowienia jednej osoby, Napoleona Bonapartego.

35
1847-1931

Tomasz Edison
wiki
Przedsibiorczy wynalazca Tomasz Alva Edison urodzi si w 1847 r. w Milan w stanie Ohio.
Spdzi w szkole zaledwie trzy miesice, a jego nauczyciel uzna, e Edison jest opniony w rozwoju.
Pierwszego wynalazku, ktrym bya elektryczna maszyna do liczenia gosw, Edison dokona w
wieku zaledwie dwudziestu jeden lat. Ten wynalazek nie by, niestety, handlowym sukcesem, wobec
czego Edison skoncentrowa si pniej na urzdzeniach, po ktrych spodziewa si, e bd miay
powodzenie na rynku. Niedugo potem udao mu si ulepszy system telegraficznego przekazywania
abonentom kursw zota na giedzie (stock ticker system), za co uzyska czterdzieci tysicy dolarw. W
owych czasach bya to ogromna suma. Po tym wynalazku nastpi szereg innych i wkrtce Edison sta si
czowiekiem sawnym i bogatym. Jego najbardziej oryginalnym wynalazkiem jest fonograf, opatentowany w 1877 r., ale najwiksze znaczenie miao wynalezienie w 1879 r. praktycznej arwki
elektrycznej.
Edison nie by pierwszym wynalazc, ktry wpad na pomys zastosowania elektrycznoci do
owietlania. Ju par lat wczeniej do owietlenia ulic Parya zastosowano elektryczne lampy ukowe, ale
arwka Edisona oraz opracowany przez niego system rozprowadzania energii elektrycznej umoliwiy
praktyczne wykorzystanie tej energii do owietlenia mieszka. W 1882 r. Edison zaoy
przedsibiorstwo, ktre wytwarzao energi elektryczn na potrzeby mieszkacw Nowego Jorku.
Wkrtce potem w domach na caym wiecie powszechnie korzystano z elektrycznoci.
Zakadajc pierwsze przedsibiorstwo, ktre doprowadzao energi elektryczn do mieszka
prywatnych, Edison pooy podwaliny pod rozwj ogromnej gazi przemysu. Energia elektryczna
stanowi przecie nie tylko rdo wiata, ale rwnie zasila liczne urzdzenia, od telewizora do pralki.
Dziki sieci zbudowanej przez Edisona energia elektryczna staa si powszechnie dostpna, co byo
ogromnym bodcem do wykorzystania jej rwnie w przemyle.
Edison przyczyni si w znacznym stopniu do ulepszenia kamery filmowej i aparatu projekcyjnego.
Doprowadzi do wanych udoskonale w konstrukcji telefonu (zastosowany przez niego mikrofon
wglowy znacznie poprawi syszalno), telegrafu i maszyny do pisania. Wynalaz, midzy innymi,
dyktafon, powielacz i akumulator. Cho wydaje si to zupenie nieprawdopodobne, w sumie Edison
opatentowa przeszo tysic odrbnych wynalazkw.
Jednym z czynnikw, ktre dopomagay w zdumiewajcej produktywnoci Edisona, byo
laboratorium badawcze w Menlo Park w stanie New Jersey. Edison zaoy to laboratorium w pocztkach
swojej kariery; zatrudnia tam grup zdolnych asystentw, ktrzy pomagali mu w pracy. By to pierwowzr duych laboratoriw badawczych,
jakie od tego czasu zaoono w licznych przedsibiorstwach przemysowych. Pomys stworzenia
nowoczesnego, dobrze wyposaonego laboratorium badawczego, gdzie wiele ludzi pracuje zespoowo,
jest jednym z najwaniejszych wynalazkw Edisona, cho oczywicie nie mg go opatentowa.
Edison by nie tylko wynalazc; zaj si rwnie produkcj. Zaoy szereg przedsibiorstw
przemysowych; najwaniejsze z nich przeksztacio si w kocu w General Electric Company.
Edison nie mia zamiowania do pracy czysto naukowej, ale mimo to dokona wanego odkrycia
naukowego. W 1882 r. wykry, e w niemal doskonaej prni prd moe pyn midzy dwoma nie
stykajcymi si przewodami. Zjawisko to, zwane zjawiskiem Edisona, ma nie tylko znaczenie

teoretyczne, lecz rwnie ogromne zastosowanie w praktyce; z biegiem czasu doprowadzio ono do
skonstruowania prniowych lamp elektronowych i powstania przemysu elektronicznego.
Przez wiksz cz ycia Edison cierpia z powodu powanie osabionego suchu. Jego
zadziwiajca pracowito z nawizk nadrabiaa ten brak. Edison by dwukrotnie onaty (pierwsza ona
zmara w modym wieku), z kadego maestwa mia troje dzieci. Zmar w West Orange w New Jersey
w 1931 r.
Nie ma wtpliwoci, e Edison by czowiekiem niezwykle utalentowanym. Powszechnie uwaa si,
e by to najgenialniejszy wynalazca w historii. Przegld jego praktycznie uytecznych wynalazkw
napawa podziwem, cho prawdopodobnie wikszoci z nich dokonano by i tak w cigu nastpnych
trzydziestu lat. Jeeli rozpatrzymy kady wynalazek z osobna, stwierdzimy jednak, e aden z nich nie
mia decydujcego znaczenia dla ludzkoci. Na przykad arwka, jakkolwiek szeroko stosowana, nie jest
niezastpionym elementem nowoczesnej cywilizacji; w rzeczywistoci lampa fluorescencyjna wietlwka, oparta na zupenie innej zasadzie fizycznej, jest rwnie szeroko stosowana. Nasze ycie
codzienne nie zmienioby si w istotny sposb, gdyby arwek w ogle nie byo. Przed wprowadzeniem
owietlenia elektrycznego uwaano powszechnie, e wiece, lampy oliwne i lampy gazowe s zupenie
dobrymi rdami wiata.
Fonograf jest z pewnoci pomysowym urzdzeniem, ale nikt nie bdzie si upiera, e zmieni on
nasze codzienne ycie w takim samym stopniu, jak radio, telewizja czy telefon. Ponadto w ostatnich
latach wynaleziono zupenie inne metody zapisu dwiku, takie jak na przykad magnetofon. Obecnie nie
odczulibymy zapewne braku fonografu i gramofonu. Wiele z patentw Edisona to udoskonalenia
urzdze wynalezionych ju przedtem przez kogo innego i istniejcych w cakiem uytecznej postaci.
Takie udoskonalenia, jakkolwiek poyteczne, nie maj duego znaczenia historycznego.
Mimo e aden pojedynczy wynalazek Edisona nie mia decydujcego znaczenia, warto pamita,
e nie wynalaz on po prostu jednego urzdzenia, ale wynalaz ich ponad tysic. I to jest powd, dla
ktrego umieciem go wyej na licie od takich znanych wynalazcw, jak Guglielmo Marconi i Alexander Graham Bell.

36
1632-1723

Antony van Leeuwenhoek

wiki
Antony van Leeuwenhoek, czowiek, ktry odkry bakterie, urodzi si w 1632 r. w Delft w
Holandii. Pochodzi z klasy redniej i przez cae swoje dorose ycie zajmowa podrzdne stanowisko w
zarzdzie miasta.
Wielkie odkrycie Leeuwenhoeka byo wynikiem hobby, jakie nim zawadno; hobby tym by
mikroskop. Oczywicie, nie mona byo wwczas kupi mikroskopu w sklepie; Leeuwenhoek sam
budowa swoje mikroskopy. Nie by zawodowym szlifierzem soczewek, nigdy take nie uczy si tego
zawodu, ale samodzielnie osign poziom znacznie przekraczajcy umiejtnoci wczesnych
profesjonalnych szlifierzy.
Mikroskop (zoony) wynaleziono o pokolenie wczeniej przed Leeuwenhoekiem, ale
Leeuwenhoek nie stosowa si cile do zasad jego budowy. Zamiast poprzednio uywanych zastosowa
mae soczewki o bardzo krtkiej ogniskowej, niesychanie starannie i dokadnie wyszlifowane. Dziki
temu by w stanie uzyska znacznie wiksz zdolno rozdzielcz ni w jakimkolwiek wczeniej
zbudowanym mikroskopie. Jedna z jego zachowanych soczewek daje powikszenie okoo 270-krotne, a
mona przypuszcza, e zrobi soczewki o jeszcze wikszej mocy.
Leeuwenhoek by niezwykle cierpliwym i starannym obserwatorem, mia bystry wzrok i
nieograniczon ciekawo. Za pomoc swoich maych soczewek bada najrozmaitsze materiay, od
ludzkiego wosa do plemnikw psa, od wody deszczowej do maych owadw, a take wkna mini,
naskrek i wiele innych preparatw. Starannie notowa swe obserwacje i robi szczegowe rysunki
ogldanych przedmiotw.
Od 1673 r. Leeuwenhoek korespondowa z Royal Society of England, najpowaniejszym
towarzystwem naukowym owych czasw. Mimo braku wyszego wyksztacenia (uczszcza tylko do
szkoy elementarnej, nie zna innego jzyka poza holenderskim) w 1680 r. zosta wybrany na czonka
tego towarzystwa. Zosta rwnie czonkiem korespondentem Akademii Nauk w Paryu. Leeuwenhoek
by dwukrotnie onaty; urodzio mu si szecioro dzieci, wnukw nie mia. Cieszy si dobrym zdrowiem
i pracowa do pnych lat ycia. Odwiedzao go wielu dygnitarzy, cznie z carem Rosji Piotrem
Wielkim i krlow Anglii. Zmar w 1723 r. w Delft, w wieku dziewidziesiciu lat.
Leeuwenhoek dokona wielu wanych odkry. By pierwszym czowiekiem, ktry opisa plemniki
(1677 r.), i jednym z pierwszych, ktry opisa czerwone ciaka krwi. Nie zgadza si z teori o
samoistnym powstawaniu niszych form ycia i dostarczy wielu dowodw wiadczcych przeciwko tej
teorii. Zdoa na przykad udowodni, e pchy rozmnaaj si w taki sam sposb, jak owady posiadajce
skrzyda.
Swego najwikszego odkrycia dokona w 1674 r.; wtedy wanie po raz pierwszy zobaczy
mikroby. Byo to jedno z wielkich, przeomowych odkry w historii ludzkoci. Wewntrz maej kropli
wody Leeuwenhoek odkry cay, ttnicy yciem, nowy wiat, ktrego istnienia nikt nie podejrzewa. I
jakkolwiek Leeuwenhoek jeszcze o tym nie wiedzia, ten nowy wiat mia bardzo wielkie znaczenie dla
czowieka. W rzeczywistoci te bardzo mae yjtka, ktre zaobserwowa, czsto rzdz yciem i
mierci ludzi. Prowadzc dalsze badania, Leeuwenhoek wykry mikroby w najrozmaitszych miejscach,
w studniach i stawach, w wodzie deszczowej, w jamie ustnej i jelitach ludzi. Opisa rne rodzaje bakterii
i pierwotniakw oraz okreli ich wielko. Doniose odkrycie Leeuwenhoeka czekao na wykorzystanie

a do czasw Pasteura, czyli prawie dwa wieki. Caa dziedzina mikrobiologii pozostawaa praktycznie w
upieniu a do XIX w., to jest do momentu dalszego udoskonalenia mikroskopu. Mona by zatem
dyskutowa, czy gdyby Leeuwenhoek w ogle nie istnia, a jego odkrycia zostayby dokonane dopiero w
XIX w., miaoby to jakie istotne znaczenie dla rozwoju nauki. Nie da si jednak zaprzeczy, e to
Leeuwenhoek odkry mikroby i e dziki niemu wiat naukowy dowiedzia si o ich istnieniu.
Syszy si czasem, e Leeuwenhoek tylko szczliwym trafem doszed do tak wielkiego odkrycia
naukowego. Nic podobnego. Wykrycie mikroorganizmw byo naturaln konsekwencj skonstruowania
mikroskopw o bezprecedensowej jakoci oraz cierpliwoci i dokadnoci, z jakimi Leeuwenhoek
prowadzi swoje obserwacje. Innymi sowy, jego odkrycie byo wynikiem poczenia umiejtnoci z
usiln prac, co jest oczywicie cakowitym przeciwiestwem szczliwego trafu.
Odkrycie mikrobw jest jednym z niewielu wanych odkry naukowych, ktre naley przypisa
dziaalnoci tylko jednego czowieka. Leeuwenhoek pracowa sam. Nikt wczeniej nie przewidywa
odkrycia pierwotniakw i bakterii i - w odrnieniu od wikszoci osigni biologii - odkrycie to w
adnym wypadku nie byo oczywistym nastpstwem uprzednio nagromadzonej wiedzy. Ten czynnik oraz
znaczenie, jakie miao wykorzystanie - cho pno - jego odkrycia, zadecydoway o wysokim miejscu
Leeuwenhoeka na naszej licie.

37
1819-1868

William T.G. Morton

wiki
Zapewne wikszo czytelnikw nie przypomina sobie nazwiska Williama Thomasa Greena
Mortona. Mia on jednak duo wikszy wpyw na dzieje ni wielu bardziej znanych ludzi, poniewa
zapocztkowa stosowanie narkozy w chirurgii.
Niewiele wynalazkw w caej historii ma tak wielkie znaczenie dla kadego czowieka i niewiele
wywaro tak gboki wpyw na ludzkie ycie. Na myl o okruciestwie chirurgii w czasach, kiedy chirurg
piowa koci chorego na ywo, bez znieczulenia, ogarnia przeraenie. Moliwo pooenia kresu takim
cierpieniom jest najwikszym darem, jaki kiedykolwiek pojedynczy czowiek ofiarowa swoim blinim.
Morton urodzi si w 1819 r. w Charlton w stanie Massachusetts. Jako modzieniec studiowa w
Baltimore College of Dental Surgery. W 1842 r. rozpocz praktyk dentystyczn. Przez pewien czas, w
1842 i 1843 r., by partnerem Horacego Wellsa, nieco starszego od siebie dentysty zainteresowanego
problemem narkozy. Wydaje si, e ich wsppraca nie przynosia zyskw i urwaa si w kocu 1843 r.
Rok pniej Wells rozpocz dowiadczenia nad zastosowaniem podtlenku azotu (gazu
rozweselajcego) jako rodka znieczulajcego. Stosowa go z dobrym skutkiem w praktyce
dentystycznej, ktr prowadzi w Hartford w stanie Connecticut. Niestety, publiczny pokaz dziaania tego
rodka, przeprowadzony przez Wellsa w Bostonie, zakoczy si niepowodzeniem. W swojej wasnej
praktyce zawodowej William Morton specjalizowa si w protetyce dentystycznej. Aby dobrze zrobi
protez, naley przedtem usun wszystkie korzenie starych zbw. Usuwanie zbw wwczas, kiedy nie
znano rodkw znieczulajcych, byo niezwykle bolesne i jaki rodek znieczulajcy by oczywicie
bardzo podany. Morton susznie przypuszcza, e podtlenek azotu nie bdzie wystarczajco skuteczny,
i poszukiwa jakiego mocniejszego rodka. Znany Mortonowi Charles T. Jackson, lekarz i naukowiec o
rozlegej wiedzy, zasugerowa zastosowanie eteru. Wasnoci znieczulajce eteru odkry trzysta lat
wczeniej Paracelsus, synny szwajcarski lekarz i alchemik; jedna lub dwie wzmianki dotyczce eteru
ukazay si take w druku na pocztku XIX w. Jednak ani Jackson, ani adna z osb, ktre pisay o
eterze, nigdy nie zastosowali tego rodka przy operacji chirurgicznej.
Wydawao si, e eter otwiera obiecujce perspektywy, wobec czego Morton przeprowadzi
dowiadczenia nad jego wykorzystaniem, najpierw na zwierztach (cznie ze swym ulubionym psem),
potem na samym sobie. Wreszcie 30 wrzenia 1846 r. nadarzya si doskonaa okazja do wyprbowania
eteru na pacjencie. Tego dnia czowiek nazwiskiem Eben Frost wkroczy do gabinetu Mortona z
potwornym blem zba. Frost zdecydowany by na wszystko, co mogoby zmniejszy bl przy
nieuchronnym wyrywaniu zba. Morton zastosowa eter, a nastpnie usun zb. Po odzyskaniu
wiadomoci Frost stwierdzi, e nie czu adnego blu. Trudno byoby oczekiwa lepszego wyniku;
Morton widzia ju przed sob sukces, saw i pienidze.
Mimo e operacja odbya si przy wiadkach, a nastpnego dnia wiadomo o niej poday
bostoskie gazety, wydarzenie nie przycigno wikszej uwagi. Byo oczywiste, e konieczna jest
bardziej spektakularna demonstracja. Morton zwrci si do doktora Johna C. Warrena, starszego
chirurga w bostoskim szpitalu Massachusetts General Hospital, z prob, by umoliwi mu
przeprowadzenie pokazu dla lekarzy, podczas ktrego przedstawiby swoj metod ochrony przed blem.
Doktor Warren zgodzi si i wyznaczono termin pokazu, ktry mia si odby w szpitalu. Tam 16
padziernika 1846 r., przed pokanym audytorium zoonym z lekarzy i studentw, Morton poda eter

pacjentowi, Gilbertowi Abbottowi, a nastpnie doktor Warren usun Abbottowi guz z karku. rodek
znieczulajcy okaza si w peni skuteczny i pokaz by oszaamiajcym sukcesem. Pokaz, o ktrym
niezwocznie napisano w wielu gazetach, spowodowa, i ju po kilku latach przy operacjach
chirurgicznych stosowano powszechnie narkoz.
Par dni po operacji Abbotta Morton i Jackson zoyli wniosek o przyznanie im patentu. Po
miesicu uzyskali patent, jednake fakt ten nie zapobieg wybuchowi dugich sporw o pierwszestwo.
Morton twierdzi, e to jemu przypada wikszo zasug we wprowadzeniu znieczulenia, ale kilka innych
osb, w szczeglnoci Charles Jackson, odrzucao jego roszczenie. Ponadto nie speniy si oczekiwania
Mortona, e wprowadzona innowacja zapewni mu bogactwo. Wikszo lekarzy i szpitali stosujcych
eter nie zawracaa sobie gowy paceniem jakichkolwiek tantiem. Koszty procesw sdowych i koszty
toczonej przez Mortona walki o pierwszestwo przewyszyy wkrtce dochody z wynalazku. Morton,
zawiedziony i zuboay, zmar w 1868 r. w Nowym Jorku, w wieku niespena czterdziestu dziewiciu lat.
Przydatno znieczulenia w dentystyce i chirurgii jest oczywista. Przy ocenie oglnego znaczenia
Mortona zasadnicz trudno sprawia ustalenie, jak naley podzieli zasugi midzy niego i innych ludzi,
ktrzy przyczynili si do wprowadzenia narkozy. Najwaniejsze osoby, ktre naley uwzgldni, to
Horace Wells, Charles Jackson i Crawford W. Long, lekarz ze stanu Georgia. Po rozwaeniu wszystkich
faktw wydaje mi si, e wkad Mortona jest znacznie wikszy ni pozostaych osb, i odpowiednio do
tego usytuowaem go na licie.
Prawd jest, e Horace Wells zacz stosowa znieczulenie w praktyce dentystycznej prawie dwa
lata wczeniej, ni Morton z powodzeniem zastosowa eter, ale rodek uywany przez Wellsa, podtlenek
azotu, nie zrewolucjonizowa i nie mg zrewolucjonizowa chirurgii. Mimo pewnych podanych cech
podtlenek azotu po prostu nie jest dostatecznie silnym rodkiem, aby mona go byo stosowa przy
wikszych operacjach chirurgicznych jako samodzielny rodek znieczulajcy. (Obecnie stosuje si go w
zoonych mieszankach, razem z innymi rodkami, oraz w niektrych zabiegach dentystycznych).
Natomiast eter jest rodkiem zdumiewajco skutecznym i wszechstronnym; dlatego jego zastosowanie
zrewolucjonizowao chirurgi. Obecnie w wikszoci indywidualnych przypadkw znale mona lepszy
rodek lub te kombinacj rnych rodkw, ale przez prawie sto lat eter by najczciej uywanym rodkiem znieczulajcym. Mimo swoich wad (jest palny, a ubocznym efektem jego zastosowania z reguy s
mdoci) eter stanowi nadal najbardziej wszechstronny rodek znieczulajcy z dotychczas odkrytych. Jest
atwy do transportu i stosowania, a co najwaniejsze - czy bezpieczestwo i skuteczno.
Crawford W. Long (urodzi si w 1815 r., zmar w 1878 r.), lekarz ze stanu Georgia, stosowa eter
w operacjach chirurgicznych ju w 1842 r., to znaczy na cztery lata przed pokazem Mortona. Long
opublikowa jednak swe wyniki dopiero w 1849 r., a wic dugo potem, gdy dziki pokazowi Mortona
wiat medycyny pozna przydatno eteru w chirurgii. Wskutek tego z odkrycia Longa odniosa korzy
tylko garstka pacjentw, podczas gdy osignicia Mortona przyniosy korzy caemu wiatu.
Charles Jackson zasugerowa zastosowanie eteru, udzieli rwnie Mortonowi poytecznych
wskazwek, jak podawa eter pacjentom. Z drugiej jednak strony sam Jackson nigdy nie zastosowa eteru
przy operacji chirurgicznej ani te przed pokazem Mortona nie poczyni adnych prb poinformowania
wiata medycznego o tym, co wie na temat eteru. To Morton, a nie Jackson, zaryzykowa swoj opini
zawodow, podejmujc si przeprowadzenia pokazu publicznego; wydaje si absolutnie
nieprawdopodobne, by Charles T. Jackson przyzna si do jakiejkolwiek odpowiedzialnoci, w razie
gdyby Gilbert Abbott zmar na stole operacyjnym.
A zatem: w ktrym miejscu naszej listy naley umieci Williama Mortona? Mona go porwna z
Josephem Listerem. Obaj byli lekarzami, obaj zasynli dziki wprowadzeniu nowej techniki lub sposobu
postpowania, ktre zrewolucjonizowao chirurgi i porody; gdy si ocenia ich odkrycia dzi, po fakcie,
wydaj si one do oczywiste. aden z nich - ani Morton, ani Lister - nie zastosowa propagowanej
przez siebie techniki lub sposobu postpowania jako pierwszy, ale jednak to dziki ich wysikom
odkrycia te stay si szeroko znane. Wreszcie i Morton, i Lister musz dzieli zasugi z innymi.
Umieciem Mortona wyej ni Listera gwnie dlatego, e uwaam, i biorc pod uwag dusz
perspektyw czasow, wprowadzenie narkozy byo waniejszym krokiem ni aseptyczna chirurgia. W
kocu, w jakim stopniu nowoczesne antybiotyki mog zrwnoway brak aseptyki w operacji
chirurgicznej. Bez narkozy nie mona byo wykonywa trudnych lub dugotrwaych operacji; nawet z

prostymi zabiegami zwlekano tak dugo, e niejednokrotnie byo ju za pno na pomoc.

Publiczny pokaz nadajcego si do stosowania rodka znieczulajcego, przeprowadzony przez
Mortona owego padziernikowego ranka 1846 r., jest jednym z wielkich punktw zwrotnych w historii
ludzkoci. By moe nic nie podsumowuje lepiej osignicia Mortona ni napis na jego pomniku:
WILLIAM T.G. MORTON
Wynalazca i odkrywca inhalacji znieczulajcej,
Dziki ktremu znikn bl w czasie operacji;
Przed nim operacja bya zawsze mczarni.
Po nim nauka opanowaa bl.

38
1374-1937

Guglielmo Marconi
wiki
Guglielmo Marconi, wynalazca radia, urodzi si w Bolonii we Woszech w 1874 r. Jego rodzina
bya do zamona, tak e wyksztacenie zdobywa pod kierunkiem prywatnych nauczycieli. W 1894 r.,
majc dwadziecia lat, Marconi przeczyta o dowiadczeniach, jakie przeprowadzi Heinrich Hertz par
lat wczeniej. Dowiadczenia te w przekonujcy sposb wykazay istnienie niewidzialnych fal
elektromagnetycznych, rozchodzcych si w powietrzu z szybkoci wiata.
Marconi natychmiast zapali si do pomysu wykorzystania fal elektromagnetycznych do
bezprzewodowego przesyania sygnaw na due odlegoci. Umoliwioby to uzyskanie cznoci w
wielu sytuacjach, gdy nie mona korzysta ze zwykego telegrafu, na przykad w cznoci ze statkami na
morzu.
W 1895 r., zaledwie po roku pracy, Marconiemu udao si zbudowa aparat sucy do tego celu. W
1896 r. zademonstrowa swj aparat w Anglii i uzyska patent na wynalazek. Marconi wkrtce zaoy
wasne przedsibiorstwo, a w 1898 r. wysane zostay pierwsze marconigramy. Ju w rok pniej
Marconi mg przekazywa wiadomoci drog bezprzewodow na drug stron kanau La Manche. Swj
najwaniejszy patent Marconi uzyska w 1900 r., lecz na tym nie poprzesta i stale wymyla i patentowa
dalsze udoskonalenia swego wynalazku. W 1901 r. udao mu si drog radiow przesa wiadomo przez
Atlantyk, z Anglii do Nowej Fundlandii.
Znaczenie nowego wynalazku ujawnio si w dramatycznych okolicznociach w 1909 r., kiedy w
wyniku zderzenia zosta uszkodzony i zaton statek Republic. Dziki wiadomociom przekazanym
przez radio pomoc dotara szybko na miejsce wypadku i wszyscy z wyjtkiem szeciu osb zostali
uratowani. W tym samym roku za swj wynalazek Marconi dosta Nagrod Nobla. W rok pniej
nawiza czno radiow midzy Irlandi a Argentyn, to jest na odlego prawie 10000 km.
Nawiasem mwic, wszystkie wiadomoci przekazane byy alfabetem Morse'a. Wiadomo byo, e
przez radio mona rwnie przekazywa gos, ale doszo do tego dopiero w 1906 r. Komercyjne
programy radiowe pojawiy si w pocztkach lat dwudziestych i szybko zyskay wielk popularno i
znaczenie.
Jest zrozumiae, e wynalazek, ktrego patent przynosi tak ogromne zyski, sta si przedmiotem
sporw prawnych. Spory te wygasy po 1914 r., gdy sd uzna oczywiste pierwszestwo Marconiego. W
pniejszych latach prowadzi on wane badania w dziedzinie komunikacji krtko- i mikrofalowej. Zmar
w Rzymie w 1937 r.
Marconi by wynalazc radia i wobec tego jest oczywiste, e jego pozycja jest proporcjonalna do
znaczenia radia i wynalazkw z niego si wywodzcych. (Marconi nie wynalaz telewizji, jednake radio
byo bardzo wanym prekursorem telewizji, i dlatego suszne si wydaje, by przypisa Marconiemu
rwnie cz zasug w rozwoju telewizji). Nie ulega wtpliwoci, e czno bezprzewodowa ma w
nowoczesnym wiecie niezwykle due znaczenie. Wykorzystywana jest do przekazywania wiadomoci,
dla rozrywki, do celw wojskowych, w badaniach naukowych, w pracy policji, ma te wiele innych
zastosowa. Niekiedy rwnie dobrze mona by korzysta z telegrafu (wynalezionego przeszo p wieku
wczeniej), radio jest jednak w wielu wypadkach niezastpione. Dociera do samochodu, statku na morzu,
samolotu w locie, a nawet do statku kosmicznego. Jest wynalazkiem waniejszym nawet od telefonu,
gdy wiadomo przekazywan telefonicznie przekaza mona rwnie dobrze przez radio, natomiast

drog radiow przesa mona wiadomoci nawet do tych miejsc, z ktrymi nie ma cznoci
telefonicznej.
Marconi zosta tu umieszczony wyej anieli Alexander Graham Bell wanie dlatego, e czno
bezprzewodowa jest wynalazkiem waniejszym ni wynalazek telefonu. Umieciem Edisona nieco
wyej od Marconiego ze wzgldu na du liczb dokonanych przez niego wynalazkw, chocia aden z
nich nie ma nawet w przyblieniu tego znaczenia co radio. Radio i telewizja stanowi jedynie niewielk
cz praktycznych zastosowa teoretycznych prac Michaela Faradaya i Jamesa Clerka Maxwella, przeto
wydaje si suszne, by Marconiego ustawi niej od nich obu. Wydaje si rwnie oczywiste, e tylko
garstka najbardziej znaczcych politykw wywara tak duy wpyw na wiat jak Marconi, dlatego
zasuguje on na do wysokie miejsce na naszej licie.

39
1889-1945

Adolf Hitler
wiki
Musz przyzna, e z uczuciem niesmaku wczyem posta Adolfa Hitlera do tej ksiki. Jego
wpyw by niemal wycznie zgubny; nie mam bynajmniej ochoty uhonorowa czowieka, ktrego
znaczenie polegao niemal wycznie na spowodowaniu mierci kilkudziesiciu milionw osb. Nie
mona jednak pomin faktu, e Hitler wywar olbrzymi wpyw na ycie bardzo wielu ludzi.
Adolf Hitler urodzi si w 1889 r. w Braunau w Austrii. Jako mody czowiek by artyst, nie zyska
jednak powodzenia. W pewnym okresie swej modoci sta si zagorzaym nacjonalist niemieckim. W
czasie pierwszej wojny wiatowej suy w armii niemieckiej, by ranny i otrzyma dwa medale za
odwag. Klska Niemiec zaskoczya go i oburzya. W 1919 r., majc trzydzieci lat, wstpi do
niewielkiej prawicowej partii w Monachium, ktra wkrtce zmienia nazw na Nationalsozialistische
Deutsche Arbeiterpartei (w skrcie NSDAP, partia narodowosocjalistyczna lub partia nazistowska). W
cigu dwch lat Hitler sta si jej niekwestionowanym przywdc (Fhrerem). Pod przewodnictwem
Hitlera NSDAP szybko rosa w si; w listopadzie 1923 r. nazici sprbowali dokona zamachu stanu,
znanego jako pucz monachijski. Po zaamaniu si puczu Hitler zosta aresztowany, a nastpnie
osdzony i skazany za zdrad stanu. Jednak ju po niespena roku wizienia wyszed na wolno.
W 1928 r. partia narodowosocjalistyczna bya nadal nieliczna. Wielki kryzys wywoa oglne
niezadowolenie spoeczestwa z dziaalnoci tradycyjnych niemieckich partii politycznych. W tych
warunkach partia narodowosocjalistyczna zyskiwaa szybko na sile i w styczniu 1933 r., w wieku
czterdziestu czterech lat, Hitler zosta kanclerzem Niemiec.
Zostawszy kanclerzem Hitler wykorzysta aparat pastwa do zgniecenia opozycji i szybko
wprowadzi dyktatur. Ograniczanie swobd obywatelskich i praw osb stawianych przed sdem wcale
nie miao charakteru stopniowej erozji, przeciwnie, proces ten nastpi bardzo szybko; nazici czsto nie
zawracali sobie w ogle gowy procesami sdowymi, wielu przeciwnikw politycznych zostao pobitych
albo po prostu zamordowanych bez sdu. Mimo to Hitler zyska rzeczywiste poparcie wikszoci
Niemcw, a to dlatego, e w latach poprzedzajcych wojn udao mu si zmniejszy bezrobocie i
doprowadzi do poprawy sytuacji gospodarczej.
Nastpnie Hitler skierowa Niemcy na drog podbojw, ktre w kocu doprowadziy do wybuchu II
wojny wiatowej. Pierwsze zdobycze terytorialne zyska bez walki. Anglia i Francja, zajte wasnymi
kopotami ekonomicznymi, tak rozpaczliwie pragny pokoju, e nie interwenioway ani wtedy, gdy
Hitler gwacc traktat wersalski odbudowa armi niemieck, ani wwczas, gdy jego wojska zajy i
zremilitaryzoway Nadreni (marzec 1936 r.), ani gdy przemoc dokona aneksji Austrii (marzec 1938 r.).
Francja i Anglia pogodziy si nawet z zagarniciem Sudetw (wrzesie 1938 r.), dobrze
ufortyfikowanego nadgranicznego rejonu Czechosowacji. Midzynarodowe porozumienie znane jako
ukad monachijski, podpisane przez Angli i Francj w nadziei, e kupuj pokj dla naszych czasw,
sprawio, i Czechosowacja staa si zupenie bezbronna. W par miesicy pniej Hitler zaj reszt jej
terytorium. Za kadym razem Hitler umiejtnie zestawia argumenty uzasadniajce jego dziaania, groc
jednoczenie, e rozpocznie wojn, jeeli jego yczenia nie zostan spenione - i za kadym razem
demokracje zachodnie potulnie ustpoway.
Anglia i Francja byy jednak zdecydowane broni Polski, nastpnego celu ataku Hitlera. Hitler
najpierw zabezpieczy si, podpisujc ze Stalinem pakt o nieagresji w sierpniu 1939 r. (byo to

waciwie przymierze wojenne, poniewa obaj dyktatorzy uzgodnili w pakcie sposb podziau Polski
midzy Niemcy i ZSRR). Dziewi dni pniej Niemcy zaatakowali Polsk, a szesnacie dni po nich
Zwizek Radziecki uczyni to samo. Mimo e Anglia i Francja wypowiedziay Niemcom wojn, Polska
zostaa szybko pokonana.
Rok 1940 by dla Hitlera wyjtkowo udany. W kwietniu jego armie zagarny Dani i Norwegi. W
maju zajy Holandi, Belgi i Luksemburg. W czerwcu skapitulowaa Francja. Ale jednak w kocu tego
roku Anglicy oparli si dugotrwaym nalotom niemieckiego lotnictwa - bya to synna bitwa o Angli co uniemoliwio Hitlerowi inwazj na Wielk Brytani.
Armie Hitlera podbiy Grecj i Jugosawi w kwietniu 1941 r. W czerwcu 1941 r. Hitler zama pakt
o nieagresji z ZSRR i rozpocz wojn. Armie niemieckie zajy olbrzymi obszar Zwizku Radzieckiego,
jednak nie zdoay pokona radzieckich armii przed nadejciem zimy. W tym czasie Hitler walczy ju i z
Angli, i z Rosj, a mimo to w grudniu 1941 r., w par dni po japoskim ataku na baz marynarki
wojennej Stanw Zjednoczonych w Pearl Harbor, wypowiedzia wojn rwnie Stanom Zjednoczonym.
W poowie 1942 r. Niemcy panoway na olbrzymim terytorium Europy; w caej historii adne inne
pastwo nie rzdzio nigdy tak du jej czci. Hitler zaj ponadto znaczn cz Afryki Pnocnej.
Punkt zwrotny wojny nastpi w drugiej poowie 1942 r., kiedy Niemcy przegrali dwie decydujce bitwy,
jedn pod El Alamein w Egipcie, a drug pod Stalingradem w Zwizku Radzieckim; po tych porakach
sytuacja militarna Niemiec stale si pogarszaa. Ostateczn klsk Niemiec ju wwczas mona byo
uzna za nieuchronn, a jednak Hitler nie chcia si podda. Mimo przeraajcych strat Niemcy walczyy
jeszcze przez dwa lata po Stalingradzie. Gorzki koniec nadszed wiosn 1945 r. Hitler popeni
samobjstwo 30 kwietnia w Berlinie; siedem dni pniej Niemcy podday si.
Sprawujc wadz Hitler prowadzi polityk ludobjstwa w bezprecedensowej historycznie skali.
By fanatycznym rasist, szczeglnie wrogo odnosi si do ydw. Publicznie gosi, e jego celem jest
wybicie wszystkich ydw na wiecie. W czasie jego panowania nazici zbudowali obozy zagady ze
zbiorowymi komorami gazowymi. Na kadym terytorium, ktre przejmowali pod swoje panowanie,
urzdzali obawy na niewinnych ludzi - mczyzn, kobiety i dzieci - ktrych przewozili bydlcymi
wagonami do obozw zagady i zabijali w komorach gazowych. W okresie zaledwie paru lat zgino w
ten sposb prawie sze milionw ydw.
ydzi nie byli jedynymi ofiarami Hitlera. W czasie jego rzdw masakra obja przeraajc liczb
obywateli radzieckich i Cyganw oraz wielu innych, ktrych Niemcy uznali albo za niszych pod
wzgldem rasowym, albo za wrogw pastwa. Nie naley sobie wyobraa, e morderstw tych dokonywano spontanicznie, w gorczce i pasji walki; hitlerowskie obozy mierci byy zorganizowane tak
samo precyzyjnie, jak wielkie przedsibiorstwa produkcyjne. Prowadzono zapisy, ustalano kontyngenty,
zabitych systematycznie badano w poszukiwaniu wartociowych przedmiotw, takich jak zote zby czy
zote obrczki. Ciaa ofiar suyy take do wyrobu myda. Hitler przykada lak wielk wag do realizacji
programu zbrodni, e nawet pod koniec wojny, gdy Niemcom brakowao paliwa dla ludnoci i na cele
militarne, wagony bydlce nadal toczyy si w kierunku obozw mierci speniajc przeraajc, a z
wojennego punktu widzenia bezuyteczn misj.
Z kilku powodw wydaje si oczywiste, e sawa Hitlera okae si trwaa. Po pierwsze, uwaany
jest do powszechnie za najgorszego zbrodniarza w caej historii; jeeli tacy ludzie, jak Neron i
Kaligula, ktrzy wyrzdzili znacznie mniej za ni Hitler, przez dwadziecia wiekw pozostali w pamici
jako symbole okruciestwa, to mona spokojnie przewidywa, e o Hitlerze, uchodzcym za
bezkonkurencyjnie najgorszego czowieka w historii, bdzie si pamitao przez wiele wiekw. Ponadto
Hitler pozostanie w pamici jako gwny podegacz, ktry doprowadzi do II wojny wiatowej,
najwikszej wojny, jak wiat widzia do tej pory. Ze wzgldu na istnienie broni jdrowej jest bardzo
mao prawdopodobne, aby w przyszoci toczono jeszcze wojny na tak du skal, dlatego nawet za dwa
lub trzy tysice lat II wojna wiatowa bdzie pewnie nadal uwaana za due wydarzenie historyczne.
Hitler pozostanie znany rwnie dlatego, e caa historia jego ycia jest tak dziwaczna i
interesujca. Zadziwiajce jest w istocie, jak cudzoziemiec (Hitler nie urodzi si Niemczech, lecz w
Austrii) bez politycznego dowiadczenia, bez pienidzy i powiza politycznych mg w niespena czternacie lat sta si przywdc wielkiej potgi wiatowej. Sdzc po jego zdolnoci pobudzania ludzi do
dziaania, Hitler by pewnie najskuteczniejszym mwc w historii. Wreszcie, ludzko dugo bdzie

pamita o szataskich celach, ktre realizowa po zdobyciu wadzy.

Prawdopodobnie adna inna posta historyczna nie wywara wikszego wpywu na swoje pokolenie
ni Adolf Hitler. Poza dziesitkami milionw ludzi, ktrzy zginli na wywoanej przez niego wojnie lub
w obozach koncentracyjnych, miliony ludzi stracio dach nad gow, a ich ycie zostao cakowicie
zrujnowane.
Kada ocena wpywu Hitlera musi uwzgldni jeszcze dwa czynniki. Po pierwsze, wiele z tego, co
wydarzyo si pod jego przywdztwem, prawdopodobnie nie miaoby miejsca, gdyby nie on. (Pod tym
wzgldem Hitler by zupenym przeciwiestwem takich osb jak, dajmy na to, Karol Darwin czy Simn
Bolvar). Prawd jest oczywicie, e sytuacja w Niemczech i Europie dostarczya Hitlerowi okazji. Na
przykad jego militarystyczne i antysemickie wypowiedzi z pewnoci poruszay odpowiedni strun u
wielu jego suchaczy. Nie ma jednak adnych dowodw na to, e wikszo Niemcw w latach
dwudziestych i trzydziestych pragna lub dya do tego, by ich rzd prowadzi polityk tak skrajn, jak
polityka Hitlera. Nie ma rwnie adnych poszlak, e inni potencjalni przywdcy niemieccy
postpowaliby tak samo jak Hitler. aden zewntrzny obserwator nie przewidzia, nawet w przyblieniu,
jaki bdzie rzeczywisty bieg wydarze w epoce Hitlera.
Po drugie, cay ruch nazistowski by cakowicie opanowany przez jednego przywdc. Marks,
Lenin, Stalin i jeszcze inni - wszyscy oni odegrali istotn rol w powstaniu komunizmu, natomiast ani
przed Hitlerem, ani po nim ruch narodowosocjalistyczny nie mia adnego liczcego si przywdcy. To
Hitler poprowadzi parti nazistowsk do wadzy i utrzyma swoje przywdztwo przez cay okres jej
istnienia. Kiedy zmar, razem z nim znikna partia narodowosocjalistyczna i uformowany przez ni rzd.
Wpyw Hitlera na jego wasne pokolenie by olbrzymi, natomiast wydaje si, e dla przyszych
pokole skutki jego dziaa bd raczej niewielkie. Hitlerowi nie udao si osign w peni adnego
postawionego sobie celu; wydaje si, e jeeli w ogle bdzie mia jakikolwiek wpyw na nastpne
pokolenia, to bdzie to wpyw odwrotny do zamierzonego. Na przykad Hitler zamierza powikszy
terytorium i wpywy Niemiec, ale jego zdobycze terytorialne, aczkolwiek due, byy krtkotrwae;
obecnie Niemcy zajmuj duo mniejsze terytorium ni przed dojciem Hitlera do wadzy. Maniakalnie
dy do wymordowania ydw, a jednak w pitnacie lat po objciu przez niego urzdu kanclerza
powstao niepodlege pastwo Izrael, pierwsze po dwch tysicach lat. Hitler nienawidzi komunizmu i
Zwizku Radzieckiego, a w chwili jego mierci, czciowo w wyniku wojny, ktr rozpta, Sowiety
sprawoway nadzr nad du czci Europy Wschodniej, a komunizm rozszerzy znacznie swoje
wpywy w wiecie. Hitler pogardza demokracj i mia nadziej, e j wykorzeni - nie tylko w innych
pastwach, ale take i w Niemczech, tymczasem Niemcy s obecnie pastwem demokratycznym, a
obywatele niemieccy wykazuj duo mniej tolerancji dla rzdw dyktatorskich ni jakiekolwiek
pokolenie Niemcw przed Hitlerem.
Jak mona podsumowa t dziwn kombinacj ogromnego wpywu na wasne pokolenie i
stosunkowo maego wpywu na przysze generacje? Wpyw Hitlera na wczesny wiat by tak ogromny,
e zrozumiae jest, i naley go umieci na naszej licie stosunkowo wysoko, ale z pewnoci niej ni
Shi Huangdi, cesarza Augusta i Czyngis-chana, ktrych dziaalno wywieraa wpyw na wiat jeszcze
przez stulecia po ich mierci. Wpyw Hitlera jest najbardziej zbliony do wpywu Napoleona i Aleksandra Wielkiego. Na krtk met Hitler spowodowa wiksze zaburzenia w wiecie ni Napoleon lub
Aleksander; umieszczony jest troch niej, poniewa ich wpyw trwa przez duszy czas.

40
427-347 p.n.e.

Platon
wiki
Pogldy staroytnego filozofa greckiego Platona stanowi punkt wyjcia dla zachodniej filozofii
politycznej oraz w znacznej mierze - dla naszej etyki i metafizyki. Ju od ponad 2300 lat jego rozprawy
na te tematy s przedmiotem lektury i starannych bada. Platon jest zatem jednym z wielkich ojcw
zachodniej filozofii.
Platon urodzi si w znakomitej rodzinie ateskiej okoo 427 r. p.n.e. Jako mody czowiek spotka
znanego filozofa Sokratesa, ktry zosta jego przyjacielem i mentorem. W 399 r. p.n.e.
siedemdziesicioletni wwczas Sokrates stan przed sdem pod niejasnym zarzutem bezbonoci i
szerzenia zepsucia wrd modziey ateskiej. Zosta uznany za winnego, skazany na kar mierci i
stracony. Egzekucja Sokratesa, ktrego Platon okrela jako najmdrzejszego, najbardziej prawego i
najlepszego z ludzi, wzbudzia w Platonie trwa odraz do demokratycznych rzdw.
Wkrtce po mierci Sokratesa Platon opuci Ateny i spdzi nastpnych dziesi lub dwanacie lat
na zagranicznych podrach. Okoo 387 r. p.n.e. wrci do Aten i zaoy szko: Akademi, ktra
dziaaa ponad dziewiset lat. Wikszo z pozostaych czterdziestu lat ycia Platon spdzi w Atenach
nauczajc i piszc na tematy filozoficzne. Najsynniejszym jego uczniem by Arystoteles, ktry przyby
do Akademii majc siedemnacie lat; Platon mia wwczas lat szedziesit. Zmar w 347 r. p.n.e. w
wieku osiemdziesiciu lat.
Platon napisa 36 ksiek, przede wszystkim powiconych polityce i etyce, ale rwnie metafizyce
i teologii. Oczywicie, nie mona streci tych prac w paru krtkich zdaniach. Mimo to, podejmujc ryzyko nadmiernego uproszczenia myli Platona, sprbuj naszkicowa jego podstawowe pogldy polityczne
zawarte w najbardziej znanym dziele Rzeczpospolita, gdzie przedstawi swoj koncepcj idealnego spoeczestwa.
Najlepsz form rzdu, wedug Platona, jest arystokracja. Przez to pojcie rozumia on nie
arystokracj dziedziczn lub monarchi, ale arystokracj opart na wasnych zasugach; s to zatem rzdy
najlepszych i najmdrzejszych ludzi w pastwie. Osoby te nie powinny by wybierane przez obywateli w
gosowaniu, lecz wyaniane na drodze kooptacji. Osoby bdce czonkami klasy zarzdzajcej, czyli
klasy stranikw, powinny przyjmowa do swoich szeregw dodatkowych czonkw wycznie na podstawie ich zasug.
Platon uwaa, e wszystkim ludziom, tak mczyznom jak i kobietom, naley da moliwo
wykazania ich przydatnoci dla klasy stranikw (Platon by pierwszym z wielkich filozofw i przez
dugi czas waciwie jedynym, ktry sugerowa rwno pci). Aby zapewni rwne szanse, Platon
opowiada si za wychowaniem i ksztaceniem wszystkich dzieci przez pastwo. Dzieci powinny
najpierw przej przez wszechstronne wiczenia fizyczne, nie naley jednak zaniedbywa muzyki,
matematyki i innych dyscyplin akademickich. Naley przeprowadza wielostopniowe, surowe egzaminy;
osoby, ktre osigny gorsze wyniki, powinny by przydzielone do tych, ktrzy zajmuj si w
spoeczestwie dziaalnoci gospodarcz; uczniowie, ktrym powiodo si lepiej, powinni by dalej
ksztaceni. Dodatkowe wyksztacenie powinno obejmowa nie tylko normalne przedmioty akademickie,
ale rwnie studiowanie filozofii, przez co Platon rozumia studiowanie jego metafizycznej doktryny o
ideach.
W wieku trzydziestu piciu lat osoby, ktre w przekonujcy sposb wykazay mistrzowskie

opanowanie zasad teoretycznych, miay rozpocz pitnastoletnie szkolenie praktyczne. Do grona

stranikw mogli by przyjci tylko ci, ktrzy udowodnili, e w rzeczywistym wiecie umiej wykorzysta posiadan wiedz teoretyczn. Dodatkowo kandydaci na stranikw musieli wykaza w sposb nie
budzcy wtpliwoci, e na pierwszym miejscu stawiaj dobro publiczne.
Przynaleno do klasy stranikw nie dla wszystkich byaby szczegln atrakcj. Wedug Platona
stranicy nic powinni by bogaci. Ich wasno osobista miaa by ograniczona do minimum, nie wolno
im byo posiada ani ziemi, ani domw, ani te zota i srebra. Mieli otrzymywa stae (niezbyt due)
uposaenie. Czonkw klasy stranikw obowizywa zakaz zakadania rodziny; powinni razem je i
mie wsplnych partnerw seksualnych. Zadouczynieniem dla tych mdrcw-filozofw powinny by
nie dobra materialne, ale satysfakcja z penionej suby publicznej. Tak, w skrcie, wedug pogldw
Platona powinna wyglda idealna republika.
Rzeczpospolita bya powszechnie czytana przez wiele stuleci. Naley jednak stwierdzi, e
propagowany w niej system polityczny nie by wykorzystany jako wzorzec dla jakiegokolwiek
rzeczywistego rzdu. Przez wikszo czasu, jaki dzieli nas od Platona, w przewaajcej liczbie pastw
europejskich panoway monarchie dziedziczne. W ostatnich stuleciach w niektrych pastwach przyjto
demokratyczne formy rzdw, zdarzay si rwnie rzdy wojskowe lub demagogiczne tyranie, takie jak
Hitlera i Mussoliniego. adna z tych form rzdzenia nie przypomina idealnej republiki Platona.
Koncepcji Platona nie przyswoia sobie adna partia polityczna, nigdy te nie stanowiy one podstawy
jakiego ruchu politycznego - w tym sensie, w jakim stanowiy j teorie Karola Marksa. Czy naley zatem
wycign std wniosek, e cho mwi si o pracach Platona z duym szacunkiem, cakowicie pomija si
je w praktyce? Sdz, e tak nie jest.
To prawda, e aden rzd cywilny w Europie nie wzorowa si bezporednio na modelu Platona.
Jednake istnieje uderzajce podobiestwo midzy pozycj Kocioa katolickiego w redniowiecznej
Europie a klas stranikw u Platona. Koci redniowieczny stanowi samopodtrzymujc si elit,
ktrej wszyscy czonkowie studiowali oficjaln filozofi. W zasadzie wszyscy mczyni, niezalenie od
pochodzenia spoecznego, mogli wej do stanu kapaskiego (udzia kobiet by jednak wykluczony). Podobnie jak u Platona, duchowni w zasadzie nie mieli rodzin i zakadano, e powinni kierowa si przed
wszystkim trosk o wiernych, a nie pragnieniem wasnego wywyszenia.
Idee Platona wywary rwnie wpyw na struktur rzdu Stanw Zjednoczonych. Wielu czonkw
amerykaskiej Konwencji Konstytucyjnej znao polityczne idee Platona. Zgodnie z ich zamiarem
Konstytucja Stanw Zjednoczonych miaa okreli sposb ujawniania i wypeniania woli ludu, ale
zakadali oni rwnie, e Konstytucja zagwarantuje wybr najmdrzejszych i najlepszych ludzi do
rzdzenia krajem.
Ocena znaczenia Platona jest trudna; jego wielowiekowy wpyw by wprawdzie szeroki i gboki,
ale subtelny i poredni. Oprcz teorii politycznych istniej jeszcze jego rozwaania na temat etyki i
metafizyki, ktre oddziaay na wielu pniejszych filozofw. Umieciem Platona znacznie niej ni
Arystotelesa gwnie dlatego, e Arystoteles by nie tylko filozofem, ale i wielkim uczonym. Z drugiej
jednak strony Platon umieszczony jest wyej ni tacy myliciele, jak Tomasz Jefferson i Wolter,
poniewa prace tych ostatnich oddziauj na wiat dopiero od dwch lub trzech stuleci, a wpyw Platona
trwa ponad dwadziecia trzy wieki.

41
1599-1658

Oliver Cromwell
wiki
Oliver Cromwell, wspaniay, porywajcy przywdca wojskowy, ktry poprowadzi wojska
parlamentu do zwycistwa w wojnie domowej, jest czowiekiem, ktry w decydujcy sposb przyczyni
si do ustanowienia demokracji parlamentarnej jako angielskiej formy rzdw.
Cromwell urodzi si w 1599 r. w Huntingdon w Anglii. W czasach jego modoci Anglia bya
rozdzierana niesnaskami religijnymi i rzdzona przez krla, ktry by zdecydowanym zwolennikiem
monarchii absolutnej i chcia j realizowa w praktyce. Cromwell pochodzi z niszej szlachty, by
rolnikiem, szlachcicem i gorliwym purytaninem. W 1628 r. zosta wybrany do Izby Gmin, posem by
jednak bardzo krtko, poniewa ju w rok pniej krl Karol I postanowi rozwiza parlament i samodzielnie rzdzi krajem. Nastpny parlament krl zwoa dopiero w 1640 r., kiedy potrzebowa pienidzy
na wojn ze Szkocj. Nowy parlament, do ktrego Cromwell rwnie zosta wybrany, zada gwarancji i
ochrony przed dalszymi samowolnymi rzdami krla. Karol I nie chcia jednak podporzdkowa si
parlamentowi iw 1642 r. wybucha wojna midzy wojskami wiernymi krlowi a zwolennikami
parlamentu.
Cromwell stan po stronie parlamentu. Powrciwszy do Huntingdon zebra oddzia kawalerii do
walki przeciw krlowi. W cigu czterech lat trwania wojny jego wybitne zdolnoci wojskowe zyskiway
rosnce uznanie. Cromwell odegra czoow rol zarwno w bitwie pod Marston Moor (2 lipca 1644 r.),
ktra bya punktem zwrotnym w tej wojnie, jak i w decydujcej bitwie pod Naseby (14 czerwca 1645 r.).
W 1646 r. wojna zakoczya si uwizieniem Karola I, a Cromwell zyska opini wodza, ktremu strona
parlamentarna zawdziczaa najwiksze sukcesy wojskowe.
Uwizienie Karola I nie przynioso pokoju, poniewa parlament podzieli si na liczne ugrupowania
o sprzecznych interesach. Krl, wiedzc o tym, unika ostatecznego porozumienia. Ju w rok pniej
zacza si nowa wojna; bezporedni przyczyn jej wybuchu bya ucieczka krla Karola i podejmowane
przez niego prby zgromadzenia wojsk. Konflikt zakoczy si rozgromieniem wojsk krlewskich przez
Cromwella, usuniciem z parlamentu bardziej umiarkowanych posw i egzekucj krla w styczniu 1649
r.
Anglia stal si republika (zwan commonwealth), rzdzona tymczasowo przez rad pastwa, ktrej
przewodniczy Cromwell. Niedugo potem rojalici pozyska, wpywy w Irlandii i Szkocji i udzielili
poparcia synowi zmarego krla, przyszemu Karolowi 11. Spowodowao to inwazj Cromwella na
Irlandi i Szkocj; duga wojna skoczya si ostatecznie w 1652 r. cakowit porak rojalistw.
Po zakoczeniu walk nastpi czas ustanowienia nowych wadz. Pozostawa jednak wci nie
rozwizany problem konstytucyjnej formy rzdu; z problemem tym nie uporano si za ycia Cromwella.
Purytaski wdz by w stanie poprowadzi do zwycistwa siy, ktre sprzeciwiy si monarchii
absolutnej, ale ani jego wadza ani presti nie wystarczay do rozwizania konfliktw spoecznych
dzielcych jego zwolennikw, co umoliwioby z kolei osignicie zgody w kwestii nowej konstytucji.
Usunicie tych konfliktw byo trudne dlatego, e splatay si one cile ze sprzecznociami na tle
religijnym, prowadzcymi do podziaw nie tylko midzy katolikami a protestantami, ale rwnie midzy
rnymi ugrupowaniami protestantw.
Po objciu wadzy przez Cromwella z parlamentu zwoanego w 1640 r. pozostaa niewielka,
niereprezentatywna, ekstremistyczna mniejszo, tak zwany Kadub. Pocztkowo Cromwell prbowa

doj do porozumienia z czonkami Kaduba w sprawie zwoania nowego parlamentu, ale kiedy
negocjacje zaamay si, rozwiza Kadub si (20 kwietnia 1653 r.). Od tego czasu do mierci
Cromwella w 1658 r. zwoywano i rozpuszczano trzy rne parlamenty. Przyjto dwie rne konstytucje,
ale adna z nich nie sprawdzia si w praktyce. W czasie caego tego okresu Cromwell rzdzi przy
poparciu armii; faktycznie by dyktatorem wojskowym. Wielokrotne prby wprowadzenia
demokratycznych form rzdu oraz odmowa przyjcia korony wskazuj, e dyktatura nie bya tym, czego
pragn; zostaa mu narzucona przez sytuacj, wskutek niezdolnoci jego zwolennikw do utworzenia
sprawnego rzdu.
Od 1653 do 1658 r. Cromwell rzdzi Angli, Szkocj i Irlandi jako lord protektor. W czasie tych
piciu lat zapewni Anglii dobry rzd i sprawn administracj. Zagodzi rne surowe prawa i popiera
szkolnictwo. Cromwell by zwolennikiem tolerancji religijnej; pozwoli ydom ponownie osiedli si w
Anglii i praktykowa swoj religi. (ydzi zostali wypdzeni z Anglii przeszo trzy wieki wczeniej przez
krla Edwarda I). Due sukcesy odnis rwnie w polityce zagranicznej. Zmar w Londynie w 1658 r. na
malari.
Nastpc Cromwella by jego najstarszy syn, Richard Cromwell, ale jego rzdy nie trway dugo; w
1660 r. na tron powrci Karol II. Zwoki Cromwella wykopano z grobu i powieszono na szubienicy, jednake ten akt zemsty nie mg przesoni faktu, e walka o monarchi absolutn bya ju przegrana.
Karol II zdawa sobie z tego spraw i nawet nie prbowa kwestionowa zwierzchniej roli parlamentu.
Gdy jego nastpca, Jakub II, chcia wskrzesi absolutyzm krlewski, w wyniku bezkrwawej rewolucji
pozbawiono go tronu. Skutek by dokadnie taki, jakiego pragn Cromwell w 1640 r.: Anglia staa si
monarchi konstytucyjn, ktrej krl podlega parlamentowi; zapewniona bya rwnie tolerancja
religijna.
W cigu trzech wiekw, jakie upyny od jego mierci, na temat Cromwella toczono wiele ostrych
sporw. Liczni krytycy oskarali go o hipokryzj, zwracajc uwag, e Cromwell, ktry zawsze domaga
si zwierzchnictwa parlamentu i sprzeciwia si samowoli wadzy wykonawczej, w rzeczywistoci
ustanowi pniej dyktatur wojskow. Wikszo historykw uwaa jednak, e Cromwell by szczerze
oddany idei demokracji i tylko okolicznoci od niego niezalene zmuszay go niekiedy do sprawowania
dyktatorskiej wadzy. Naley zwrci uwag, e Cromwell zawsze by prostolinijny, nigdy nie przyj
korony, nigdy te nie ustanowi trwaej dyktatury, a jego rzdy byy zazwyczaj umiarkowane i
tolerancyjne.
Jak oceni jego wpyw na histori? Najwiksze znaczenie Cromwella polega oczywicie na tym, e
by wymienitym przywdc wojskowym, ktry pokona rojalistw w wojnie domowej. W pocztkowym
okresie wojny, dopki Cromwell nie wysun si na czoow pozycj w armii, siy parlamentarne
znalazy si w bardzo trudnej sytuacji i wydaje si zupenie prawdopodobne, e bez Cromwella nie
osignyby ostatecznego zwycistwa. To dziki jego sukcesom w Anglii utrzyma si i wzmocni rzd
demokratyczny.
Nie naley przypuszcza, e rzdy demokratyczne utrzymayby si w kadym wypadku, niezalenie
od okolicznoci. W XVII w. wikszo Europy zmierzaa do wzmocnienia monarchii absolutnej; triumf
demokracji w Anglii by zjawiskiem sprzecznym z ogln tendencj. W pniejszych latach przykad
angielskiej demokracji znaczy bardzo wiele dla francuskiego owiecenia i rewolucji francuskiej oraz dla
ostatecznego wprowadzenia rzdw demokratycznych w Europie Zachodniej. Oczywiste jest take, e
triumf si demokratycznych w Anglii odegra kluczow rol w ustanowieniu demokracji w Stanach
Zjednoczonych i w innych dawnych koloniach angielskich, takich jak Kanada i Australia. Mimo e sama
Anglia zajmuje tylko ma cz wiata, demokracja przenikaa z Anglii na obszary, ktre wcale do
maych nie nale.
Oliver Cromwell zajby wysze miejsce na naszej licie, gdyby nie fakt, e zasugi za
wprowadzenie instytucji demokratycznych w Anglii i Stanach Zjednoczonych naley w niemal rwnej
mierze przypisa filozofowi Johnowi Locke'owi. Trudno jest oceni, czyje znaczenie jest wiksze:
Cromwella, ktry by przede wszystkim czowiekiem czynu, czy Locke'a, ktry by mylicielem.
Jednake uwzgldniajc intelektualny klimat okresu, w ktrym y Locke, nawet gdyby go nie byo, i tak
prawdopodobnie w stosunkowo krtkim czasie pojawiyby si koncepcje polityczne bardzo zblione do
jego idei. Z drugiej strony, gdyby nie Cromwell, bardzo moliwe, e siy parlamentarne przegrayby

wojn domow.

42
1847-1922

Alexander Graham Bell

wiki
Alexander Graham Bell urodzi si w Edynburgu w Szkocji w 1847 r. Chodzi zaledwie par lat do
szkoy, otrzyma jednak staranne wyksztacenie w domu, wiele rwnie nauczy si samodzielnie. Bell
zainteresowa si problemem odtwarzania gosu w sposb do naturalny, ojciec jego by bowiem
specjalist w dziedzinie fizjologii narzdw mowy, korekcji wymowy i nauczania guchoniemych.
Bell przenis si do Bostonu w stanie Massachusetts w 1871 r. Wanie tam w 1875 r. dokona
szeregu odkry, ktre doprowadziy do wynalazku telefonu. Wniosek patentowy na swj wynalazek
zgosi w lutym 1876 r. i par tygodni pniej otrzyma patent. (Interesujce, e tego samego dnia co Bell.
ale nieco pniej, inny czowiek, Elisha Gray, zgosi wniosek patentowy na podobne urzdzenie).
Wkrtce po przyznaniu mu patentu Bell pokaza telefon na wystawie Centennial Exposition w
Filadelfii. Wynalazek wzbudzi due zainteresowanie i uzyska nagrod. Mimo to towarzystwo Western
Union Telegraph Company odrzucio ofert zakupu praw do wynalazku za sum 100 000 dolarw.
Wobec tego Bell i jego wsplnicy zaoyli w lipcu 1877 r. wasne przedsibiorstwo, od ktrego wywodzi
si obecna American Telephone and Telegraph Company. Telefon zyska szybko olbrzymie powodzenie,
a AT&T stao si w kocu najwikszym prywatnym przedsibiorstwem na wiecie. (Od tego czasu
podzielio si na kilka mniejszych firm).
Bell i jego ona posiadali w marcu 1879 r. okoo 15% udziaw w towarzystwie telefonicznym.
Chyba jednak nie mieli specjalnego pojcia, jak fantastyczne zyski moe ono osign, bo w cigu
siedmiu miesicy sprzedali wikszo swoich akcji, rednio po okoo 250 dolarw za jedn. W listopadzie natomiast akcje sprzedawano na giedzie po 1000 dolarw! (A w marcu, gdy na giedzie
sprzedawano akcje po 65 dolarw, ona Bella bagaa go, by zacz natychmiast sprzedawa, poniewa
baa si, e akcje ju nigdy nie osign tak wysokiej ceny!). W 1881 r. sprzedali niepotrzebnie jeszcze
jedn trzeci posiadanych akcji, a mimo to w 1883 r. to, co im zostao, warte byo okoo miliona dolarw.
Dziki wynalazkowi telefonu Bell sta si bogatym czowiekiem, jednak nigdy nie przerwa pracy
naukowej, wynalaz jeszcze par innych poytecznych urzdze (cho o mniejszym znaczeniu).
Zajmowa sic rnorodnymi problemami, ale najbardziej interesoway go prby pomocy guchym.
Kalectwem tym dotknita bya rwnie jego ona; przed lubem Bell by jej nauczycielem. Mieli dwch
synw i dwie crki, obaj synowie zmarli w dziecistwie. W 1882 r. Bell zosta obywatelem Stanw
Zjednoczonych. Zmar w 1922 r.
Ocena wpywu Bella zaley od oceny znaczenia telefonu. Moim zdaniem telefon ma bardzo wielkie
znaczenie; naprawd niewiele wynalazkw znalazo tak powszechne zastosowanie i ma tak ogromny
wpyw na nasze codzienne ycie.
Ustawiem Bella niej od Marconiego, poniewa radio jest urzdzeniem bardziej wszechstronnym
ni telefon. Rozmowy prowadzone przez telefon mogyby by rwnie dobrze przeprowadzone przez radio, a jest wiele sytuacji (jak czno z samolotem w powietrzu), w ktrych telefon nie moe zastpi
radia. Gdyby by to jedyny istotny argument, zaszeregowabym Bella znacznie niej od Marconiego.
Naley jednak wzi pod uwag dwa inne wzgldy. Po pierwsze, chocia jak pojedyncza rozmow
mona przeprowadzi przez radio zamiast przez telefon, byoby jednak niesychanie trudno zastpi ca
sie telefoniczn odpowiedni sieci radiow. Po drugie, Bell jako pierwszy wynalaz metod
odtwarzania dwiku, a metod t zaadaptowali nastpnie i wykorzystali wynalazcy odbiornika

radiowego, gramofonu i tym podobnych urzdze. Z tego wanie powodu uwaam, e znaczenie
Alexandra Grahama Bella jest niewiele mniejsze ni Marconiego.

43
1881-1955

Alexander Fleming
wiki
Alexander Fleming, odkrywca penicyliny, urodzi si w 1881 r. w Lochfield w Szkocji.
Ukoczywszy Szko Medyczn przy szpitalu St. Mary w Londynie, Fleming powici si badaniom
immunologicznym. Pniej, suc w czasie I wojny wiatowej jako lekarz wojskowy, bada zakaenia
ran i spostrzeg, e wiele rodkw antyseptycznych uszkadza komrki ciaa ludzkiego w wikszym nawet
stopniu, ni to robi mikroby. Uwiadomi sobie, e potrzebny jest jaki rodek, ktry by zabija bakterie,
ale nie uszkadza komrek.
Po wojnie Fleming wrci do szpitala St. Mary. W 1922 r., prowadzc badania, odkry substancj,
ktr nazwa lizozymem. Lizozym wytwarzany jest w organizmie czowieka, wystpuje we zach i
wydzielinie bon luzowych, jest nieszkodliwy dla komrek ciaa ludzkiego. Lizozym zabija pewne
mikroby, niestety nie te najbardziej szkodliwe dla czowieka. Odkrycie to. jakkolwiek interesujce, nie
miao zatem wikszego znaczenia.
Swojego wielkiego odkrycia dokona Fleming w 1928 r. Jedna z jego laboratoryjnych hodowli
bakterii staphylococcus zostaa przypadkowo wystawiona na dziaanie powietrza i zakaona pleni.
Fleming zauway, e wok pleni bakterie ulegy rozpuszczeniu. Wycign suszny wniosek, e ple
wytwarza jak substancj, ktra jest toksyczna dla bakterii staphylococcus. Fleming wkrtce wykaza, e
owa substancja hamuje rozwj take wielu innych rodzajw szkodliwych bakterii. Substancja ta nazwana przez niego penicylin od nazwy pleni (penicillium notatum), ktra j wytwarza - nie
wykazywaa szkodliwego dziaania ani w przypadku ludzi, ani zwierzt. Fleming opublikowa swe
wyniki w 1929r., ale pocztkowo nie wywoay one wikszego zainteresowania. Fleming sugerowa, e
penicylina mogaby znale powane zastosowanie w medycynie, ale sam nie by w stanie znale
sposobu oczyszczania penicyliny i przez ponad dziesi lat ten cudowny lek pozostawa nie
wykorzystany. Wreszcie, w kocu lat trzydziestych, dwaj angielscy uczeni Howard Walter Florey i Ernst
Boris Chain natknli si na artyku Fleminga. Powtrzyli jego dowiadczenia i sprawdzili wyniki.
Nastpnie oczycili penicylin i wyprbowali otrzyman substancj na zwierztach dowiadczalnych, a w
1941r. podali penicylin pacjentowi. Wyniki prb wykazay bez adnych wtpliwoci, e nowy lek jest
zadziwiajco skuteczny.
Zachcone przez rzdy Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych, do dziaania przystpiy teraz
wielkie towarzystwa farmaceutyczne, ktre do szybko opracoway technologi produkcji duych iloci
penicyliny. Pocztkowo stosowanie penicyliny byo zastrzeone tylko do leczenia ofiar wojny, ale w
1944 r. bya ona ju dostpna w lecznictwie cywilnym Wielkiej Brytanii i Ameryki. Po zakoczeniu
wojny, w 1945 r., penicylin stosowano ju w caym wiecie. Odkrycie penicyliny stao si bodcem do
poszukiwania innych antybiotykw, co w rezultacie doprowadzio do odkrycia wielu cudownych
lekw. Mimo to penicylina nadal pozostaje najczciej stosowanym antybiotykiem.
Jednym z powodw utrzymujcej si przewagi penicyliny jest jej skuteczno w zwalczaniu bardzo
wielu rnych szkodliwych mikroorganizmw. Lek ten jest skuteczny w leczeniu syfilisu, rzeczki,
szkarlatyny i bonicy, a take w pewnych przypadkach artretyzmu, bronchitu (nieytu oskrzeli), zapalenia
opon mzgowych, zakaenia krwi, czyrakw, zakae kostnych, zapalenia puc, gangreny i rnych
innych dolegliwoci.
Jedn z zalet penicyliny jest szeroki margines bezpieczestwa przy jej stosowaniu. W przypadkach

niektrych infekcji dawka 50 000 jednostek penicyliny jest zupenie wystarczajca, ale bez obawy mona
rwnie wstrzykn 100 milionw jednostek. Niewielki procent ludzi jest wprawdzie uczulonych na
penicylin, jednak dla wikszoci lek ten stanowi idealne poczenie skutecznoci dziaania i
bezpieczestwa.
Penicylina uratowaa ju ycie wielu milionom ludzi i z pewnoci uratuje w przyszoci jeszcze
duo wicej istnie. Nikt chyba nie podaje w wtpliwo znaczenia odkrycia Fleminga. Jego miejsce na
naszej licie zaley oczywicie od tego, jak cz zasugi przypisze si Floreyowi i Chainowi. W moim
odczuciu decydujcy by wkad Fleminga, ktry dokona podstawowego odkrycia; gdyby nie Fleming,
lata mogyby upyn, nim penicylina zostaaby odkryta. To jasne, e po opublikowaniu przez Fleminga
wynikw jego bada wczeniej czy pniej musiao doj do opracowania udoskonalonej metody
produkcji i oczyszczania penicyliny; byo to nieuniknione.
Fleming by onaty, maestwo byo szczliwe; mia jedno dziecko. W 1945 r. otrzyma Nagrod
Nobla wsplnie z Floreyem i Chainem. Zmar w 1955 r.

44
1632-1704

John Locke
wiki
John Locke, synny angielski filozof, by pierwszym pisarzem, ktry przedstawi w spjnej formie
podstawowe zasady demokracji konstytucyjnej. Jego pogldy wywary silny wpyw na Ojcw Zaoycieli
Stanw Zjednoczonych oraz na wielu czoowych filozofw francuskiego owiecenia. Locke urodzi si w
1632 r. we Wrington w Anglii. Ksztaci si na uniwersytecie w Oxfordzie, uzyskujc tam w 1656 r.
stopie bakaarza, a w 1658 r. - magistra. Jako mody czowiek bardzo interesowa si nauk i w wieku
trzydziestu szeciu lat zosta wybrany do Royal Society. czya go bliska przyja ze synnym
chemikiem Robertem Boyle'em; w pniejszym okresie ycia zaprzyjani si z Isaakiem Newtonem.
Interesowa si rwnie medycyn; wanie w tej dziedzinie uzyska bakalaureat. ale leczeniem zajmowa
si tylko dorywczo.
Punktem zwrotnym w yciu Locke'a byo poznanie lorda Shaftesbury'ego; zosta jego sekretarzem i
lekarzem domowym. Shaftesbury odgrywa wan rol w Anglii jako rzecznik polityki liberalnej; za
swoj dziaalno polityczn by nawet przez pewien czas wiziony przez krla Karola II. W 1682 r.
Shaftesbury uciek do Holandii, gdzie rok pniej zmar. Locke, ktry ze wzgldu na bliskie zwizki z
Shaftesburym by take podejrzany, zbieg do Holandii w 1683 r. Pozostawa tam a do czasu, gdy
nastpca Karola II, krl Jakub II, zosta zdetronizowany w wyniku rewolucji 1688 r. Locke wrci na
stae do kraju w 1689 r. Nigdy si nie oeni, zmar w 1704 r.
Pierwsz ksik, ktra przyniosa Locke'owi saw, byo dzieo Rozwaania dotyczce rozumu
ludzkiego (1690 r.). Omwi w nim pochodzenie, natur i granic ludzkiego poznania. W swych
pogldach Locke by zdecydowanym empirykiem; wyrany wpyw na jego przekonania wywarli Francis
Bacon i Kartezjusz. Z kolei pogldy Locke'a wpyny na takich filozofw, jak biskup George Berkeley,
David Hume i Immanuel Kant. Rozwaania, najbardziej oryginalna praca Locke'a, naley do znanych
dzie klasyki filozofii, wywara ona jednak mniejszy wpyw na bieg historii anieli jego pisma na tematy
polityczne.
W Licie o tolerancji (pierwsze wydanie opublikowane anonimowo w 1689 r.) Locke utrzymywa,
e pastwo nie powinno ingerowa w sprawy wyzna religijnych. Ju przed Lockiem inni Anglicy
wypowiadali si za tolerancj religijn dla wszystkich odamw protestanckich. W tej sytuacji mocne
argumenty, jakie poda Locke w obronie tolerancji, byy czynnikiem, ktry spowodowa wzrost poparcia
spoecznego dla tej idei. Locke rozcign zasad tolerancji rwnie na wyznawcw innych religii,
piszc: ,,Ani poganin, ani mahometanin czy yd nie powinni by z powodu ich religii pozbawieni praw
obywatelskich waciwych wsplnocie. Locke uwaa jednak, e tolerancja religijna nie powinna
obejmowa katolikw, poniewa uznaj oni zwierzchno obcego wadcy, ani te ateistw. Oceniajc
Locke'a wedug obecnych norm, mona by uzna, e by on bardzo nietolerancyjny; osdzajc go, naley
jednak porwna jego pogldy z pogldami wczenie panujcymi. Argumenty, jakie przytacza na rzecz
tolerancji religijnej, bardziej przemawiay do jego czytelnikw ni czynione przez niego wyjtki.
Obecnie, czciowo rwnie dziki pismom Locke'a, tolerancja religijna obejmuje nawet te grupy, ktre
wedug Locke'a nie powinny z niej korzysta.
Jeszcze wiksze znaczenie ma dzieo Locke'a Dwa traktaty o rzdzie (1689 r.), w ktrym
przedstawi najwaniejsze zasady liberalnej demokracji konstytucyjnej. Ksika ta wywara wielki wpyw
na myl polityczn w caym angielskojzycznym wiecie. Locke by przekonany, e kady czowiek ma

naturalne prawa, ktre nie tylko odnosz si do ycia, ale obejmuj rwnie wolno osobist i prawo
wasnoci. Podstawowym zadaniem rzdu, twierdzi Locke, jest ochrona obywateli i ich wasnoci.
Pogld ten zwany jest niekiedy teori rzdu jako nocnego stranika. Odrzucajc pogld o boskim
pochodzeniu wadzy krlewskiej, Locke twierdzi, e rzd uzyskuje wadz tylko w wyniku przyzwolenia
rzdzonych. Wolno czowieka w spoeczestwie sprowadza si do niepodlegania adnej innej wadzy
ustawodawczej, a tylko tej powoanej na mocy zgody we wsplnocie4. Locke gosi konsekwentnie
teori umowy spoecznej. Pojcie to wywodzi si czciowo z pism wczeniejszego filozofa angielskiego
Thomasa Hobbesa (1588-1679). O ile jednak Hobbes wykorzystywa ide umowy spoecznej do
uzasadnienia rzdw absolutnych, to wedug pogldw Locke'a od umowy spoecznej mona odstpi:
Kiedy wic ci prawodawcy usiuj niszczy wasno ludu, pozbawi go jej albo lud ten zamieni
w niewolnikw podlegajcych arbitralnej wadzy, sami wstpuj w stan wojny z nim. Tym samym jest on
zwolniony od dalszego posuszestwa i pozostaje mu powszechny ratunek, jaki Bg zapewni wszystkim
przed si i gwatem. Pisa take, i ludowi przysuguje nadal zwierzchnia wadza do usunicia lub
zmiany legislatywy, jeeli stwierdzi, e jego prawodawcy dziaaj niezgodnie z pokadanym w nich
zaufaniem... Podjta przez Locke'a obrona prawa do rewolucji wywara silny wpyw na Tomasza
Jeffersona i innych rewolucjonistw amerykaskich. Locke wyznawa zasad podziau wadz; sdzi
jednak, e wadza ustawodawcza winna by nadrzdna w stosunku do wadzy wykonawczej (a zatem i do
sdowniczej, ktr uwaa za organ wadzy wykonawczej). Jako zwolennik nadrzdnoci wadzy
ustawodawczej, Locke niemal na pewno byby przeciwnikiem prawa sdu do orzekania, e jakie akty
ustawodawcze s niezgodne z konstytucj.
Locke by stanowczo przekonany o susznoci zasady rzdw wikszoci, ale mimo to stwierdza
wyranie, e rzd nie posiada nieograniczonych praw; wikszoci nie wolno gwaci naturalnych praw
ludzi ani te samowolnie pozbawia ich praw wasnoci. Rzd moe zabra czyj wasno jedynie
zgodnie z prawem, za zgod rzdzonych. W Ameryce zasada ta znalaza odbicie w hale: adnych
podatkw bez przedstawicielstwa.
Jak wida z powyszego, na prawie sto lat przed rewolucj amerykask Locke wyrazi waciwie
wszystkie jej podstawowe idee. Szczeglnie uderzajcy jest jego wpyw na Tomasza Jeffersona. Idee
Locke'a przenikay rwnie do Europy, szczeglnie do Francji, gdzie porednio przyczyniy si do
wybuchu rewolucji francuskiej i ogoszenia francuskiej Deklaracji praw czowieka. Mimo e takie
postacie, jak Wolter i Tomasz Jefferson, ciesz si wiksz saw ni Locke, to jednak prace Locke'a
powstay wczeniej i wywary na obydwu silny wpyw. Wydaje si zatem suszne, by wyprzedza ich
rwnie i na tej licie.

4 Tu i dalej przekad Zbigniewa Raua (przyp.

tum.).

45
1770-1327

Ludwig van Beethoven

wiki
Ludwig van Beethoven, najwikszy kompozytor w historii, urodzi si w 1770 r. w Bonn w
Niemczech. Bardzo wczenie ujawni swj talent; jego pierwsze opublikowane utwory pochodz z 1783
r. Jako mody czowiek odwiedzi Wiede, gdzie pozna Mozarta; ich znajomo trwaa stosunkowo
krtko. W 1792 r. Beethoven powrci do Wiednia i przez pewien czas studiowa kompozycj pod
kierownictwem Haydna, czoowego wwczas kompozytora wiedeskiego (Mozart zmar rok wczeniej).
W Wiedniu, ktry by w tym czasie muzyczn stolic wiata, Beethoven mia spdzi reszt swojego
ycia.
Niezwyka wirtuozeria Beethovena w grze na fortepianie robia wraenie na wszystkich
suchaczach; dziki temu szybko zyska on powodzenie jako wykonawca, a take jako nauczyciel. Duo
rwnie komponowa. Dziea jego byy dobrze przyjmowane; ju w wieku dwudziestu paru lat bez
kopotu sprzedawa je wydawcom.
Gdy Beethoven zblia si do trzydziestki, pojawiy si pierwsze sygnay zanikania suchu; mody
kompozytor by, oczywicie, gboko przejty tymi zowieszczymi oznakami i przez pewien czas myla
nawet o samobjstwie.
Lata 1802-1815 uwaane s czasami za rodkowy okres kariery Beethovena. W tym okresie, w
miar nasilania si utraty suchu, Beethoven zacz unika ludzi. Wskutek postpujcej guchoty sprawia
na ludziach nieuzasadnione wraenie mizantropa. Mia par romansw z modymi damami, ale niestety,
wszystkie koczyy si nieszczliwie i nigdy nie doszo do maestwa.
Beethoven w dalszym cigu wiele komponowa. Z biegiem lat przywizywa coraz mniej wagi do
upodoba wczesnych suchaczy, ale mimo to nadal odnosi sukcesy. Przed ukoczeniem pidziesiciu
lat Beethoven oguch zupenie. Przesta wystpowa publicznie i jeszcze bardziej odsun si od ludzi.
Komponowa mniej, a jego dziea staway si coraz mniej zrozumiae. W tym czasie komponowa
gwnie dla siebie i jakiego wyidealizowanego, przyszego audytorium. Mia rzekomo powiedzie
jakiemu krytykowi: To nie dla was, to dla przyszych czasw.
Okrutna ironia losu sprawia, e najbardziej utalentowany kompozytor wszech czasw zosta
dotknity guchot. Gdyby w tej sytuacji Beethoven nadludzkim wysikiem woli, mimo utraty suchu,
utrzyma dotychczasowy poziom swoich kompozycji, byoby to porywajcym i niemal niewiarygodnym
wyczynem. Rzeczywisto okazaa si jeszcze bardziej zaskakujca: w okresie kiedy by ju zupenie
guchy, sztuka Beethovena wzniosa si na jeszcze wyszy poziom. Utwory, ktre skomponowa w cigu
ostatnich lat ycia, s powszechnie uwaane za jego najwiksze arcydziea. Zmar w Wiedniu w 1827 r..
w wieku pidziesiciu siedmiu lat.
Duga lista dzie Beethovena obejmuje dziewi symfonii, trzydzieci dwie sonaty fortepianowe,
pi koncertw fortepianowych, dziesi sonat na skrzypce i fortepian, szereg wspaniaych kwartetw
skrzypcowych, pieni, utwory operowe i wiele innych. Waniejsza od iloci jest jednak doskonao jego
dzie, ktre cz w mistrzowski sposb intensywno uczu z perfekcj konstrukcji. Beethoven
udowodni, e pogld, i utwory czysto instrumentalne maj jedynie drugorzdne znaczenie, jest
niesuszny: swoimi kompozycjami podnis ten rodzaj muzyki na najwyszy poziom sztuki.
Beethoven by twrc nowatorskim; wiele wprowadzonych przez niego innowacji zachowao trwa
warto. Beethoven powikszy liczebno orkiestry, wyduy symfoni i rozszerzy jej zakres. Wykaza,

jak ogromne moliwoci kryje fortepian, przyczyniajc si przez to do ugruntowania jego pozycji jako
najwaniejszego instrumentu muzycznego. Twrczo Beethovena zapocztkowaa przejcie od muzyki
klasycznej do romantycznej; dziea jego zainspiroway wiele rozwiza charakterystycznych dla
romantyzmu.
Beethoven wywar ogromny wpyw na wielu pniejszych kompozytorw, wrd ktrych znaleli
si artyci tak rnicy si stylem gry, jak Brahms. Wagner, Schubert i Czajkowski. Przygotowa rwnie
grunt pod twrczo Berlioza, Gustava Mahlera, Richarda Straussa i wiciu innych.
Nic ma chyba wtpliwoci, e Beethoven przewysza wszystkich innych muzykw znajdujcych
si na naszej licie. Mimo e Jan Sebastian Bach jest ceniony niemal w rwnym stopniu, dziea
Beethovena s bardziej rozpowszechnione i czciej wykonywane ni utwory Bacha. Ponadto liczne
innowacje wprowadzone przez Beethovena miay gbszy wpyw na dalszy rozwj muzyki ni dziea
Bacha.
Oglnie biorc, idee polityczne i etyczne mona wyrazi sowami atwiej i janiej ni za pomoc
muzyki, dlatego te literatura jako dziedzina sztuki wywiera wikszy wpyw na ludzi ni muzyka. Z tego
powodu Beethoven, chocia jest tak wybitn postaci w historii muzyki, znalaz si na licie poniej
Szekspira. Porwnujc Beethovena z Michaem Anioem kierowaem si gwnie faktem, e wikszo
ludzi powica wicej czasu na suchanie muzyki ni na ogldanie obrazw czy rzeb. Wanie z tego
powodu uwaam, e z twrcw o rwnym znaczeniu w uprawianych przez nich dziedzinach
kompozytorzy wywieraj na og wikszy wpyw ni malarze czy rzebiarze. W sumie, wydaje si
suszne umieci Beethovena mniej wicej w poowie drogi midzy Szekspirem a Michaem Anioem.

46
1901-1976

Werner Heisenberg
wiki
W 1932 r. Nagrod Nobla przyznano niemieckiemu fizykowi Wernerowi Karlowi Heisenbergowi
za jego udzia w stworzeniu mechaniki kwantowej, co byo jednym z najwaniejszych osigni w caej
historii nauki.
Mechanika jest dziaem fizyki, ktry zajmuje si oglnymi prawami rzdzcymi ruchem cia. Jest
to podstawowy dzia fizyki, ktra, z kolei, jest podstaw nauk przyrodniczych. Na pocztku XX w. stopniowo stawao si oczywiste, e znane prawa mechaniki nie nadaj si do opisu zachowania bardzo
maych obiektw, takich jak atomy i czstki wchodzce w skad struktury atomu. Fakt len by
jednoczenie kopotliwy i zagadkowy, gdy owe prawa sprawdzay si wymienicie w zastosowaniu do
cia makroskopowych (to znaczy cia znacznie wikszych ni pojedyncze atomy).
W 1925 r. Werner Heisenberg przedstawi nowe prawa mechaniki, ktre w swoich podstawowych
zaoeniach gruntownie rniy si od klasycznej fizyki Newtona. Nowa teoria, po pewnych
modyfikacjach wprowadzonych przez nastpcw Heisenberga, sprawdza si doskonale i obecnie
uznawana jest za teori wszystkich ukadw fizycznych, niezalenie od ich rodzaju i wielkoci.
Mona wykaza matematycznie, e w wypadku ukadw makroskopowych rnice ilociowe
midzy przewidywaniami mechaniki kwantowej i mechaniki klasycznej s zbyt mae, by dao sieje
zmierzy. Std te mechanika klasyczna, matematycznie znacznie prostsza ni mechanika kwantowa,
moe by nadal stosowana do wikszoci oblicze naukowych. Jednake w przypadku ukadw o
rozmiarach atomowych przewidywania mechaniki kwantowej rni si w zasadniczy sposb od
przewidywa mechaniki klasycznej; dowiadczenia wykazay, e w takich wypadkach poprawne s
przewidywania mechaniki kwantowej.
Jednym z nastpstw teorii Heisenberga jest synna zasada nieoznaczonoci, ktr sformuowa w
1927 r. Zasada ta jest powszechnie uwaana za jedn z najwaniejszych i najbardziej podstawowych
regu w caej nauce. Zasada nieoznaczonoci okrela teoretyczne granice moliwoci przeprowadzania
pomiarw naukowych. Konsekwencje tej zasady s ogromne. Jeeli podstawowe prawa fizyki
stwierdzaj, e nawet w najbardziej idealnych okolicznociach uczony nie zdobdzie dokadnej wiedzy o
ukadzie, ktry usiuje zbada, to oczywiste jest, e nie mona w peni przewidzie zachowania si tego
ukadu w przyszoci. Zgodnie z zasad nieoznaczonoci adne udoskonalenia aparatw pomiarowych
nie pomog - nigdy nie pokonamy tej bariery.
Z zasady nieoznaczonoci wynika, e fizyka z natury rzeczy pozwala jedynie na dokonywanie
przewidywa statystycznych. (Na przykad uczony badajcy promieniotwrczo jest w stanie
przewidzie, e z biliona atomw radu nastpnego dnia dwa miliony wyemituj promienie gamma, nie
moe jednak przewidzie, czy bdzie promieniowa cile okrelony atom radu). W praktyce w wielu
sytuacjach nie stanowi to powanego ograniczenia. W wypadkach, w ktrych chodzi o wielkie liczby,
metody statystyczne dostarczaj z reguy wystarczajco wiarygodnych wskaza, ale w wypadku maych
liczb przewidywania statystyczne s w istocie bardzo niepewne. W rzeczywistoci, gdy chodzi o
niewielkie ukady, zasada nieoznaczonoci zmusza nas do rezygnacji z przekonania o istnieniu cisej
przyczynowoci w fizyce. Stanowi to bardzo gbok zmian u samych podstaw filozofii nauki, tak
gbok, e nawet tak wielki uczony jak Einstein nigdy jej nie zaakceptowa. Nie mog uwierzy, e
Bg gra w koci ze wszechwiatem - powiedzia pewnego razu Einstein. Wikszo wspczesnych

fizykw uwaa jednak, e trzeba pogodzi si ze wszystkimi konsekwencjami mechaniki kwantowej.

Oczywiste jest, e z teoretycznego punktu widzenia teoria kwantowa, moe nawet w jeszcze
wikszym stopniu ni teoria wzgldnoci, zmienia nasz koncepcj fizycznego wiata. Nastpstwa tej
teorii nie sprowadzaj si jednak tylko do filozofii.
Mechanika kwantowa znalaza praktyczne zastosowanie w takich urzdzeniach, jak mikroskop
elektronowy, laser i tranzystor, w fizyce jdrowej i energetyce atomowej. Tworzy ona podstawy naszej
wiedzy z dziedziny spektroskopii; jest szeroko wykorzystywana w astronomii i chemii. Stosuje si j w
teoretycznych badaniach tak rozmaitych zagadnie, jak wasnoci ciekego helu, wewntrzna budowa
gwiazd, ferromagnetyzm i promieniotwrczo.
Werner Heisenberg urodzi si w Niemczech w 1901 r. Otrzyma doktorat z fizyki teoretycznej na
uniwersytecie w Monachium w 1923 r. Od 1924 do 1927 r. pracowa w Kopenhadze u wielkiego
duskiego fizyka Nielsa Bohra. Pierwsz powan prac na temat mechaniki kwantowej opublikowa w
1925 r.; zasad nieoznaczonoci sformuowa w 1927 r. Heisenberg zmar w 1976 r. w wieku
siedemdziesiciu czterech lat; pozostawi on i siedmioro dzieci.
Biorc pod uwag znaczenie mechaniki kwantowej, czytelnik moe wyrazi zdziwienie, dlaczego
Heisenberg nie zajmuje wyszego miejsca na naszej licie. Heisenberg nie by jednak jedynym
powanym naukowcem zajmujcym si tym zagadnieniem; znaczcy wkad wnieli jego poprzednicy:
Max Planck, Albert Einstein, Niels Bohr i francuski uczony Louis de Broglie. Ponadto wielu innych
uczonych, w tym Austriak Erwin Schrdinger i Anglik P. A. M. Dirac, w znaczcy sposb przyczynio
si do stworzenia teorii kwantowej ju po opublikowaniu przez Heisenberga jego podstawowej pracy.
Mimo to sdz, e Heisenberg by gwn postaci w rozwoju mechaniki kwantowej; nawet przy
podziale zasug jego wkad upowania go do wysokiego miejsca na tej licie.

47
1787-1851

Louis Daguerre
wiki
Louis Jacques Mande Daguerre by czowiekiem, ktremu w kocu lat trzydziestych XIX w. udao
si opracowa pierwsz technik fotograficzn nadajc si do praktycznego zastosowania.
Daguerre urodzi si w 1787 r. w Cormeilles w pnocnej Francji. Jako mody czowiek zajmowa
si sztuk. W wieku okoo trzydziestu piciu lat zaprojektowa dioram - szereg panoramicznych
obrazw demonstrowanych przy odpowiednim owietleniu. Pracujc nad dioram, Daguerre zainteresowa si moliwoci zbudowania urzdzenia automatycznie reprodukujcego obrazy, bez uycia pdzla
i farby - innymi sowy, moliwoci skonstruowania aparatu fotograficznego.
Pierwsze prby budowy aparatu byy nieudane. W 1827 r. Daguerre pozna Josepha Nicphore'a
Niepce'a, ktry rwnie prbowa (z nieco wikszym powodzeniem) skonstruowa aparat fotograficzny.
Dwa lata pniej podjli wspprac. W 1833 r. Niepce zmar, ale Daguerre nie zrezygnowa z dalszych
prb. Do 1837 r. udao mu si wynale praktyczn metod otrzymywania zdj fotograficznych,
znanych jako dagerotypy.
W 1839 r. Daguerre publicznie zademonstrowa swoj metod; nie zgosi na ni patentu, w zamian
za co rzd francuski przyzna pensje zarwno Daguerre'owi, jak i synowi Niepce'a. Doniesienie o
wynalazku Daguerre'a wzbudzio ogromn sensacj. Daguerre by bohaterem dnia, zosta obsypany
zaszczytami, a dagerotypia niebawem wesza do powszechnego uytku. Daguerre wkrtce przeszed na
emerytur; zmar w 1851 r. w swoim wiejskim domu pod Paryem.
Niewiele wynalazkw znalazo tak wielostronne zastosowanie jak fotografia. Fotografia jest
szeroko stosowana w kadej dziedzinie bada naukowych, w przemyle i wojsku. Dla niektrych ludzi
jest powan dziedzin sztuki, dla milionw innych - sympatycznym hobby. Fotografia suy
przekazywaniu informacji (a czasem dezinformacji) w szkolnictwie, dziennikarstwie i reklamie.
Fotografie s ywym wspomnieniem przeszoci i dlatego stay si najbardziej rozpowszechnion
pamitk. Kinematografia, bdca pochodn wynalazku fotografii, prcz tego, e dostarcza rozrywki,
znajduje tak samo wielostronne zastosowanie jak fotografia.
aden wynalazek nie jest w caoci tworem jednego czowieka. Rwnie w wypadku fotografii
wczeniejsze prace wielu innych ludzi utoroway drog wynalazkowi Daguerre'a. Camera obscura
(urzdzenie podobne do bezobiektywowego aparatu fotograficznego, ale bez bony filmowej) wynaleziono co najmniej osiem wiekw przed Daguerre'em. W XVI w. Girolamo Cardano dokona istotnego
kroku naprzd, umieszczajc soczewk w otworze camera obscura. Stanowio to istotny wstp do
budowy nowoczesnego aparatu fotograficznego, poniewa jednak uzyskiwany obraz by nietrway,
trudno byoby go uzna za wczesn wersj fotografii. Innego wanego odkrycia, poprzedzajcego
wynalazek fotografii, dokona w 1727 r. Johann Schulze. Stwierdzi on, e sole srebra reaguj na wiato.
Schulze wykorzysta nawet swoje odkrycie do sporzdzenia kilku nietrwaych obrazw, jednake dalej
tym pomysem ju si nie zajmowa.
Najbardziej do wynalazku Daguerre'a zbliy si jego poprzednik, Niepce, ktry pniej
wsppracowa z Daguerre'em. Okoo 1820 r. Niepce odkry, e asfalt syryjski jest wraliwy na wiato.
Zastosowa t wiatoczu substancj w camera obscura i udao mu si otrzyma w ten sposb pierwsze
w wiecie zdjcia fotograficzne. (Jedno z jego zdj wykonanych w 1826 r. zachowao si do dzi). Z
tego wanie powodu niektrzy uwaaj, e to Niepce powinien zosta uznany za wynalazc fotografii.

Metoda Niepce'a bya jednak zupenie nieprzydatna w praktyce; wymagany czas nawietlania wynosi
okoo omiu godzin, a nawet po tak dugim nawietlaniu uzyskiwane zdjcia nie byy ostre.
W metodzie Daguerre'a obraz powstaje na pytce pokrytej jodkiem srebra. Do powstania obrazu
potrzebny by czas nawietlania od pitnastu do dwudziestu minut; byo to do niewygodne, ale czas ten
by ju tak krtki, e metod mona byo stosowa w praktyce. W cigu dwu lat od publicznej prezentacji
metody Daguerre'a zgoszono propozycj maej modyfikacji, polegajcej na dodaniu bromku srebra do
jodku srebra, uywanego w charakterze substancji wiatoczuej. Ta drobna zmiana spowodowaa
znaczne skrcenie czasu nawietlania, co umoliwio wykonywanie zdj portretowych.
W 1839 r., niedugo po ogoszeniu przez Daguerre'a jego odkry, William Henry Fox Talbot,
angielski uczony, publicznie oznajmi, e wynalaz inn technik fotograficzn, w ktrej najpierw
uzyskuje si odbitk negatywow, czyli tak jak si to robi obecnie. Ciekawe, e Talbot wykona pierwsze
fotografie w 1835 r., na dwa lata przed pierwszym dagerotypem, ale, zajty wieloma innymi pracami,
przerwa na pewien czas eksperymenty fotograficzne. Gdyby tak si nie stao, prawdopodobnie
opracowaby praktyczn metod robienia fotografii wczeniej ni Daguerre i to on byby dzi uwaany za
wynalazc fotografii.
Z biegiem lat do techniki fotograficznej wprowadzono mnstwo udoskonale: proces mokrej pyty,
proces suchej pyty, nowoczesny film rolkowy, fotografi barwn, obrazy ruchome, czyli film, fotografi
polaroidow i kserografi. Mimo e wielu ludzi zajmowao si wynalazkiem fotografii, sdz, e wkad
Louisa Daguerre'a jest najwaniejszy. Nikomu przed nim nie udao si opracowa metody nadajcej si
do wykorzystania w praktyce, technika za, ktr wynalaz Daguerre, bya praktyczna i wkrtce znalaza
powszechne zastosowanie. Wynalazek Daguerre'a sta si ponadto silnym bodcem do dalszych odkry.
Prawd jest, e stosowana obecnie metoda rni si znacznie od dagerotypii, ale gdyby nawet nie
wprowadzono adnego z pniejszych udoskonale, to i tak dziki dagerotypii dysponowalibymy
praktyczn technik fotograficzn.

48
1733-1330

Simn Bolvar
wiki
Simn Bolvar zwany jest czsto Jerzym Waszyngtonem Ameryki Poudniowej ze wzgldu na
rol, jak odegra w wyzwoleniu piciu krajw Ameryki Poudniowej (Kolumbii, Wenezueli, Ekwadoru,
Peru i Boliwii) spod panowania hiszpaskiego. Chyba adna posta polityczna nie odegraa tak
dominujcej roli w historii caego kontynentu jak Bolvar. Bolvar urodzi si w 1783 r. w Caracas w
Wenezueli. Nalea do arystokratycznej rodziny pochodzenia hiszpaskiego. W wieku dziewiciu lat
zosta sierot. W okresie dojrzewania pozostawa pod silnym wpywem koncepcji i ideaw francuskiego
owiecenia. Czyta dziea takich filozofw, jak John Locke, Rousseau, Wolter i Monteskiusz.
Jako mody czowiek Bolvar zwiedzi szereg krajw europejskich. W 1805 r. w Rzymie na
Wzgrzu Awentyskim zoy uroczyste lubowanie, e nie spocznie, dopki jego ojczyzna nie zostanie
uwolniona spod wadzy Hiszpanii.
W 1808 r. Napoleon Bonaparte najecha na Hiszpani i postawi swojego brata na czele rzdu
hiszpaskiego. Pozbawiajc hiszpask rodzin krlewsk rzeczywistej wadzy, Napoleon stworzy
koloniom poudniowoamerykaskim nadzwyczajn okazj do rozpoczcia walki o wasn niezaleno
polityczn.
Pocztkiem powstania przeciwko panowaniu Hiszpanw byo obalenie hiszpaskiego gubernatora
Wenezueli w 1810 r. Formaln deklaracj niezalenoci ogoszono w 1811 r., w tym samym roku Bolvar
zosta oficerem armii powstaczej. Jednak w rok pniej wojska hiszpaskie opanoway sytuacj w
Wenezueli, przywdca powstania, Francisco Miranda, zosta uwiziony, a Bolvar uciek z kraju.
W nastpnych latach toczyy si walki, w ktrych zwycistwa odnoszono na zmian z
druzgoccymi klskami. Mimo to Bolvar nigdy nie ugi si w swym postanowieniu. Przeom nastpi w
1819 r., gdy Bolvar poprowadzi swoj niewielk armi oberwacw poprzez rzeki, rwniny i wysoko
pooone grskie przecze w Andach do ataku na wojska hiszpaskie w Kolumbii. Zwyciy tam w
decydujcej bitwie pod Boyaca (7 sierpnia 1819 r.), bdcej punktem zwrotnym w prowadzonej wojnie.
Wenezuela uzyskaa niezaleno w 1821 r., a Ekwador w 1822 r.
W tym samym czasie argentyski patriota Jose de San Martin uwolni Argentyn i Chile spod
hiszpaskiego panowania i dy do oswobodzenia Peru. Obaj oswobodziciele spotkali si w miecie
Guayaquil w Ekwadorze latem 1822 r. Nie mogli jednak uzgodni planu wsppracy i skoordynowa
swoich wysikw w walce z Hiszpani. San Martin nie chcia si wdawa w walk o wadz z ambitnym
Bolvarem (z ktrej korzy wyniosaby tylko Hiszpania), wobec czego postanowi zrezygnowa z
dowodzenia i wyjecha z Ameryki. W 1824 r. wojska Bolvara uwolniy terytorium obecnego Peru, a w
1825 r. rozgromiy wojska hiszpaskie w Grnym Peru (dzisiejsza Boliwia).
W kocowych latach ycia Bolvara spotkay niepowodzenia. Pragn on doprowadzi do powstania
federacji nowych pastw Ameryki Poudniowej, na wzr Stanw Zjednoczonych. Rzeczywicie,
Wenezuela, Kolumbia i Ekwador utworzyy republik Wielkiej Kolumbii, a Bolvar zosta jej prezydentem. Niestety, tendencje odrodkowe w Ameryce Poudniowej byy duo silniejsze ni w koloniach
Ameryki Pnocnej; na kongres pastw Ameryki aciskiej zwoany przez Bolvara w 1826 r. przybyy
tylko cztery pastwa. W istocie, zamiast procesu przyczania si innych pastw do Wielkiej Kolumbii,
nastpi wkrtce pocztek rozpadu republiki. Wybucha wojna domowa, a w 1828 r. dokonano nawet
zamachu na ycie Bolvara. W 1830 r. oderway si Wenezuela i Ekwador. Zdajc sobie spraw z tego, e

on sam stanowi przeszkod na drodze do pokoju, Bolvar ustpi w kwietniu 1830 r. Umar na wygnaniu
w grudniu 1830 r., rozgoryczony i zuboay.
Z pewnoci Bolvar by bardzo ambitnym czowiekiem; w razie potrzeby siga po wadz
dyktatorsk. Mimo wszystko jednak, gdy trzeba byo dokona wyboru, podporzdkowywa swoje
osobiste ambicje dobru publicznemu oraz ideaowi demokracji i zawsze wyrzeka si dyktatorskiej
wadzy. Nie przyj tronu, ktry mu ofiarowano. Na pewno uwaa, e tytu El Libertador
(Oswobodziciel), ktrym go obdarzono, by wikszym zaszczytem ni jakikolwiek tytu krlewski.
Nie ma wtpliwoci co do tego, e Bolvar by pierwszoplanow postaci w procesie wyzwalania
Ameryki aciskiej spod kolonialnych rzdw. By przywdc ideologicznym ruchu; pisa artykuy,
wydawa gazety, wygasza przemwienia, prowadzi korespondencj. By niezmordowany w zdobywaniu funduszw na prowadzenie walki. By te gwnym dowdc wojskowym si powstaczych.
Bdem byoby uznanie Bolvara za wielkiego wodza; pokonane przez niego armie nie byy ani
due, ani dobrze dowodzone. Bolvar nie by szczeglnie utalentowanym strategiem i taktykiem. (Nie
dziwi to specjalnie, nie mia przecie adnego wyksztacenia wojskowego). Nadrabia wszystkie swoje
braki niezwykym hartem w obliczu przeciwnoci. Po kadej doznanej porace, gdy inni gotowi byli
zaniecha walki. Bolvar bez najmniejszego wahania zbiera wojska i walczy nadal.
W moim przekonaniu Bolvar wywar wikszy wpyw na histori ni takie znane postacie, jak
Juliusz Cezar czy Karol Wielki. Zmiany, jakie nastpiy w wyniku jego dziaa, okazay si trwalsze i
obejmoway znacznie wikszy obszar. Umieciem go jednak niej ni Aleksandra Wielkiego, Adolfa
Hitlera i Napoleona, poniewa bez ich udziau nie doszoby do tego, co nastpio za ich spraw, trudno
za sobie wyobrazi, by kraje Ameryki aciskiej tak czy owak nie zdobyy w kocu niezalenoci.
Najciekawsze i najwaniejsze jest porwnanie Bolvara z Jerzym Waszyngtonem. Podobnie jak
Waszyngton, Bolvar dowodzi nielicznym i le wyszkolonym wojskiem. Pienidzy nie byo i czsto
jedynie charyzmatyczny przywdca by w stanie zapobiec rozsypce armii.
W odrnieniu od Waszyngtona Bolvar uwolni swoich wasnych niewolnikw. W wyzwalanych
krajach wydawa odpowiednie proklamacje i postanowienia konstytucyjne, usilnie dc do zniesienia
niewolnictwa. Jego starania nie zakoczyy si jednak cakowitym powodzeniem; w chwili mierci
Bolvara w Ameryce aciskiej niewolnictwo nadal jeszcze istniao.
Mia zoon i interesujc osobowo: dramatyczn, mia i uczuciow. By przystojny i mia
mnstwo przygd miosnych. Dalekowzroczny idealista, nie dorwnywa jednak Waszyngtonowi pod
wzgldem zdolnoci administracyjnych; bardziej te by czuy na pochlebstwa. By znacznie ambitniejszy
ni Waszyngton - ku szkodzie wyzwalanych przez siebie krajw. Z drugiej strony Bolvar nie interesowa
si zupenie korzyciami materialnymi; by bogaty, kiedy zacz si zajmowa polityk, i biedny, gdy si
z niej wycofa.
Terytorium wyzwolone przez Bolvara byo znacznie wiksze ni Stany Zjednoczone w pocztkach
swego istnienia. Jest jednak oczywiste, e Bolvar jest postaci mniej znaczc od Waszyngtona, po
prostu dlatego, e Stany Zjednoczone odgrywaj duo wiksz rol w historii ni kraje wyzwolone przez
Bolvara.

49
1596-1650

Kartezjusz
wiki
Kartezjusz (Ren Descartes), synny francuski filozof, uczony i matematyk, urodzi si w 1596 r. w
wiosce La Haye. W modoci uczszcza do doskonaego kolegium jezuitw w La Fleche. W wieku
dwudziestu lat ukoczy prawo na uniwersytecie w Poitiers, pniej jednak nigdy prawem si nie
zajmowa. Mimo e sam mia doskonae wyksztacenie, Kartezjusz by przekonany, e w kadej
dziedzinie, z wyjtkiem matematyki, brak jest rzetelnej wiedzy. Postanowi, e nie bdzie dalej
studiowa, a zamiast tego uda si w podr po Europie, aby zobaczy wiat z bliska. Pochodzi z zamonej rodziny i mia dostatecznie due dochody, by mc swobodnie zwiedza inne kraje.
Od 1616 do 1628 r. Kartezjusz wiele podrowa. Przez krtki czas suy w trzech rnych
armiach (holenderskiej, bawarskiej i wgierskiej), nie wiadomo jednak, czy uczestniczy w jakich
dziaaniach wojennych. Zwiedzi take Wochy, Polsk, Dani i inne kraje. W tych latach Kartezjusz
sformuowa metod, ktr uwaa za uniwersalny sposb dochodzenia do prawdy. Majc trzydzieci
dwa lata, postanowi za pomoc tej metody dokona prby skonstruowania caociowego obrazu wiata.
Osiad w Holandii, gdzie mieszka przez nastpne dwadziecia jeden lat. (Wybra Holandi ze wzgldu
na istniejc tam wiksz swobod intelektualn, a ponadto wola y z dala od ycia towarzyskiego
Parya, ktre odcigao go od pracy).
Okoo 1629 r. napisa ksik Prawida kierowania umysem, w ktrej przedstawi w zarysie swoj
metod. (Ksika pozostaa nie ukoczona, prawdopodobnie Kartezjusz nie mia zamiaru jej publikowa;
pierwsze wydanie ukazao si przeszo pidziesit lat po jego mierci). W latach 1630-1634 Kartezjusz
zastosowa swoj metod w badaniach w dziedzinie nauk przyrodniczych. Wykonywa sekcje zwok, by
dowiedzie si czego wicej o anatomii i fizjologii. Prowadzi szeroko zakrojone badania w dziedzinie
optyki, meteorologii, matematyki i w szeregu innych gazi nauki.
Kartezjusz zamierza przedstawi wyniki swoich bada naukowych w ksice, ktra miaa nosi
tytu wiat (Le Monde). W roku 1633, kiedy ksika bya na ukoczeniu, Kartezjusz dowiedzia si, e
wadze kocielne we Woszech skazay Galileusza za poparcie teorii Kopernika o ruchu Ziemi dookoa
Soca. Jakkolwiek w Holandii Kartezjusz nie podlega wadzom katolickim, postanowi jednak, e
ostroniej bdzie ksiki nie wydawa, poniewa i on broni tam teorii kopernikaskiej. Zamiast niej
opublikowa w 1637 r. swoj synn ksik Rozprawa o metodzie dla waciwego kierowania rozumem i
dochodzenia do prawdy w naukach (tytu zwykle skracany do Rozprawa o metodzie).
Rozprawa zostaa napisana w jzyku francuskim, a nie po acinie, tak aby czyta j mogli wszyscy
inteligentni ludzie, take i ci, ktrzy nie mieli klasycznego wyksztacenia. Doczono do niej trzy eseje;
Kartezjusz poda w nich przykady odkry, ktrych dokona, posugujc si swoj metod. W pierwszym
zaczniku. La dioptrique, przedstawi prawo zaamania wiata (prawo to odkry ju wczeniej
Willebrord Snell). Opisa rwnie soczewki i rne przyrzdy optyczne, dziaanie oka i jego wady;
przedstawi take teori wiata, bdc wstpn wersj teorii falowej sformuowanej pniej przez
Christiaana Huygensa. Drugi zacznik zawiera pierwsze w historii nowoczesne omwienie zjawisk
atmosferycznych. Kartezjusz omwi tam takie zjawiska, jak chmury, deszcz i wiatr, oraz poda prawidowe wyjanienie powstawania tczy. Przeciwstawia si twierdzeniu, e ciepo jest niewidoczn
substancj, fluidem, i wycign prawidowy wniosek, e jest ono form wewntrznego ruchu. (Pogld
ten gosi ju wczeniej Francis Bacon i inni). W trzecim zaczniku, La geometrie, Kartezjusz przed-

stawi swoje najwaniejsze osignicie naukowe - geometri analityczn. Stanowia ona wielki postp w
matematyce i utorowaa drog rachunkowi rniczkowemu i cakowemu Newtona.
Najbardziej interesujc czci filozofii Kartezjusza jest zapewne jego punkt startu. wiadomy
tego, z jak wieloma bdnymi Pojciami zgadzano si powszechnie, doszed do wniosku, e chcc
dotrze do prawdy, trzeba podej do wszystkiego zupenie na nowo. Zacz zatem podawa w
wtpliwo wszystko, czego uczyli go nauczyciele, wszystkie swoje najbardziej houbione przekonania,
swoje zdroworozsdkowe zasady - nawet istnienie wiata zewntrznego, nawet wasne istnienie - jednym
sowem, wszystko.
Prowadzio to, oczywicie, do pytania: jak mona pokona takie cakowite zwtpienie i posi
rzeteln wiedz o czymkolwiek? Za pomoc szeregu prostych argumentw metafizycznych Kartezjusz
zdoa jednak, ku swojej satysfakcji, udowodni, e on sam istnieje (myl, wic jestem), e Bg istnieje i e istnieje cay wiat zewntrzny. By to punkt wyjcia jego teorii.
Znaczenie metody Kartezjusza jest dwojakie. Po pierwsze, w centrum swojego systemu
filozoficznego postawi on podstawowe pytanie epistemologiczne: Jakie jest pochodzenie wiedzy
ludzkiej? Wczeniejsi filozofowie prbowali opisa natur wiata. Kartezjusz uczy, e na takie pytanie
mona odpowiedzie poprawnie tylko cznie z odpowiedzi na inne: W jaki sposb poznaj?
Po drugie, Kartezjusz sugerowa, e powinnimy zaczyna nie od wiary, lecz od zwtpienia. (Byo
to podejcie cakowicie odmienne ni w. Augustyna i wikszoci redniowiecznych teologw, ktrzy
uwaali, e na pocztku powinna by wiara). Prawd jest, e Kartezjusz doszed do konkluzji zgodnych z
ortodoksyjn teologi, jednake jego czytelnicy przywizywali wiksz wag do metody, ktrej by
rzecznikiem, ni do wyciganych przez niego wnioskw. Obawy Kocioa, e pisma Kartezjusza bd
miay w kocu wywrotowy wpyw, okazay si cakowicie uzasadnione.
W swojej filozofii Kartezjusz kad nacisk na rozrnienie materii mylcej i materii rozcigej
(rozumu i przedmiotw materialnych, duszy i ciaa); w tym wzgldzie by rzecznikiem konsekwentnego
dualizmu. Rozrnienie to wprowadzono ju wczeniej, ale pisma Kartezjusza stay si bodcem do
dyskusji filozoficznej na ten temat. Poruszone przez niego problemy po dzi dzie pozostaj w centrum
uwagi filozofw i wci nie zostay rozwizane.
Duy wpyw wywary rwnie koncepcje Kartezjusza dotyczce fizycznego wszechwiata. Uwaa
on, e caym wiatem, z wyjtkiem Boga i duszy ludzkiej, rzdz prawa mechaniki i dlatego wyjanienia
wszystkich zjawisk przyrody mona szuka w przyczynach mechanicznych. Z tego powodu odrzuca
astrologi, magi i inne przesdy. Podobnie odrzuca wszystkie teologiczne wyjanienia zdarze (inaczej
mwic, szuka ich bezporednich przyczyn mechanicznych i odrzuca koncepcj, i przyczyn zdarze
jest suenie jakiemu odlegemu, ostatecznemu celowi). Z pogldw Kartezjusza wynikao, e zwierzta
s w zasadzie skomplikowanymi maszynami, a ciao ludzkie podlega rwnie zwykym prawom mechaniki. Pogld ten sta si jednym z fundamentalnych zaoe nowoytnej fizjologii.
Kartezjusz popiera badania naukowe i uwaa, e ich zastosowanie w praktyce moe wyj
spoeczestwu na korzy. Uwaa, e uczeni powinni unika niejasnych poj i stara si opisywa
wiat za pomoc rwna matematycznych. Wszystko to brzmi bardzo nowoczenie, ale Kartezjusz,
mimo e sam przeprowadza obserwacje, w istocie nigdy nie podkrela kluczowego znaczenia
eksperymentu w metodzie naukowej.
Ju na par lat przed Kartezjuszem synny brytyjski filozof Francis Bacon wskazywa na potrzeb
bada naukowych oraz na korzyci z nich wynikajce. Synna formua Kartezjusza: Myl, wic jestem
te nie jest oryginalna; wypowiedziana zostaa ponad 1200 lat wczeniej przez w. Augustyna (cho
oczywicie innymi sowami). Podobnie dowd Kartezjusza na istnienie Boga jest jedynie wariantem
ontologicznego dowodu w. Anzelma (1033-1109).
W 1641 r. Kartezjusz opublikowa swoj kolejn synn ksik Medytacje. Inne jego dzieo,
Zasady filozofii, ukazao si w 1644 r. Obie ksiki byy napisane po acinie, ale ich przekady na
francuski wyszy ju w 1647 r. Kartezjusz posugiwa si eleganck proz, ale ton jego wykadu jest
zaskakujco starowiecki, czsto przypomina styl redniowiecznych scholastykw (by moe z powodu
racjonalistycznego nastawienia). W przeciwiestwie do niego Francis Bacon, cho urodzony trzydzieci
pi lat wczeniej, pisa stylem cakowicie nowoczesnym.
Z pism Kartezjusza wyranie wynika, e gboko wierzy w Boga. Sam uwaa si za dobrego

katolika, jednak Kocioowi nie podobay si jego pogldy. Prace Kartezjusza znalazy si na katolickim
indeksie ksiek zakazanych. Nawet w protestanckiej Holandii (ktra w owym czasie bya
prawdopodobnie najbardziej tolerancyjnym krajem w Europie) Kartezjusz zosta oskarony o ateizm i
mia kopoty z wadzami.
W 1649 r. Kartezjusz przyj bardzo korzystn finansowo propozycj krlowej szwedzkiej
Krystyny, ktra zapraszaa go do Sztokholmu w charakterze jej prywatnego nauczyciela. Kartezjusz lubi
ciepo i zawsze z przyjemnoci spa do pna w dzie. By bardzo przygnbiony, gdy dowiedzia si, e
krlowa chce mie lekcje o godzinie pitej rano! Obawia si, e zimne powietrze poranne moe by
zabjcze dla jego zdrowia. Tak istotnie byo - wkrtce dosta zapalenia puc. Zmar w lutym 1650 r.,
zaledwie cztery miesice po przyjedzie do Szwecji.
Kartezjusz nigdy si nie oeni, mia jednak dziecko, crk, ktra niestety zmara modo. Filozofia
Kartezjusza bya ostro krytykowana przez wielu jego wspczesnych, ktrzy uwaali, i opiera si ona na
bdnym kole w rozumowaniu. Pniejsi filozofowie wskazali wiele niedocigni w jego systemie i
trudno byoby dzi znale kogo, kto broniby jego filozofii z penym przekonaniem. Znaczenie filozofa
nie polega jednak tylko na poprawnoci jego systemu filozoficznego; wiksz wag ma wpyw
wywierany przez jego idee - albo raczej przez idee, jakie inni czerpi z jego pism. Jeli ocenia Kartezjusza wedug takiego kryterium, nie ma adnej wtpliwoci, e by on wan postaci historyczn.
Co najmniej pi koncepcji Kartezjusza powanie oddziaao na myl filozoficzn i nauk w
Europie: (a) mechanistyczny pogld na wszechwiat; (b) pozytywne podejcie do bada naukowych; (c)
nacisk, jaki kad na stosowanie matematyki w nauce; (d) popieranie metodologicznego sceptycyzmu; (e)
waga, jak przywizywa do epistemologii (teorii poznania).
Oceniajc oglne znaczenie Kartezjusza wziem take pod uwag jego imponujce osignicia
naukowe, a szczeglnie odkrycie geometrii analitycznej. By to czynnik, ktry przekona mnie, by
umieci Kartezjusza znacznie wyej od takich wybitnych filozofw, jak Wolter, Rousseau i Francis
Bacon.

50
1475-1564

Micha Anio
wiki
Wielki artysta odrodzenia Micha Anio (Michelangelo Buonarroti) jest wybitn postaci w historii
sztuk plastycznych. Wspaniay malarz, rzebiarz i architekt, pozostawi arcydziea, ktre ju od ponad
czterech wiekw wywieraj na widzach ogromne wraenie. Jego prace miay duy wpyw na pniejszy
rozwj malarstwa i rzeby w Europie.
Micha Anio urodzi si w 1475 r. w Caprese we Woszech, okoo 60 km od Florencji. Wczenie
ujawni swj talent i w wieku trzynastu lat zosta uczniem synnego malarza Ghirlandaia we Florencji. W
wieku pitnastu lat Micha Anio zamieszka w paacu Medyceuszy, gdzie traktowano go niemal jak
czonka rodziny; chopcem zaopiekowa si sam Wawrzyniec Wspaniay, wadca Florencji. Niezwyky
talent Michaa Anioa by dla wszystkich oczywisty; jego czstymi zleceniodawcami byli papiee i
wieccy monarchowie. Mieszka w rozmaitych miejscowociach, jednak wiksz cz ycia spdzi w
Rzymie i Florencji. Zmar w Rzymie w 1564 r., tu przed ukoczeniem osiemdziesiciu dziewiciu lat.
Nigdy si nie oeni.
Micha Anio nie by tak uniwersalnym geniuszem jak starszy od niego Leonardo da Vinci, ale jego
wszechstronno jest imponujca. By naprawd jedynym artyst, by moe jedynym czowiekiem w
historii, ktry osign najwyszy szczyt doskonaoci w dwch rnych dziedzinach dziaalnoci
ludzkiej. Jako malarz Micha Anio znajduje si na samym szczycie lub blisko niego, tak ze wzgldu na
walory jego wspaniaych dzie, jak i na wpyw, ktry wywar na pniejszych malarzy. Monumentalne
freski, ktrymi ozdobi sklepienie Kaplicy Sykstyskiej w Rzymie, s podziwiane jako jedno z
najwikszych osigni artystycznych wszech czasw. Micha Anio uwaa si jednak przede wszystkim
za rzebiarza i wielu krytykw sdzi, e by on najwikszym rzebiarzem w historii. Posgi Dawida i
Mojesza, na przykad, czy synna Piet - to wszystko dziea o niezrwnanej artystycznej doskonaoci.
Micha Anio by rwnie bardzo utalentowanym architektem. Jego powszechnie znanym
osigniciem w tej dziedzinie jest projekt kaplicy Medyceuszw we Florencji. Przez wiele lat by rwnie
naczelnym architektem Bazyliki w. Piotra w Rzymie.
W cigu swego ycia Micha Anio napisa wiele utworw poetyckich, z ktrych zachowao si
okoo 300. Liczne sonety i inne wiersze opublikowane zostay wiele lat po jego mierci. Jego utwory
poetyckie pozwalaj na do dobry wgld w jego osobowo i dowodz, e by obdarzony talentem
poetyckim.
Jak wyjaniem w rozdziale na temat Szekspira, w moim przekonaniu sztuka i artyci maj na og
stosunkowo may wpyw na histori ludzkoci i ycie codzienne. Z tego wanie powodu Micha Anio,
mimo e by wyjtkowym geniuszem artystycznym, figuruje niej na tej licie ni uczeni i wynalazcy, z
ktrych wielu jest od niego znacznie mniej znanych.

51
1042-1099

Papie Urban II
wiki
Niewiele ludzi pamita obecnie papiea Urbana II, a przecie naley on do tych - tak nielicznych ludzi, ktrych wpyw na histori ludzkoci by oczywisty i bezporedni. To wanie Urban II by
papieem, ktrego wezwanie do wojny o wyzwolenie Ziemi witej z rk muzumanw zapocztkowao
wyprawy krzyowe.
Urban, ktrego oryginalne imi i nazwisko brzmiao Otto de Lagery, urodzi si okoo 1042 r. w
pobliu miasta Chatillon-sur-Marne we Francji. Pochodzi z dobrej, szlacheckiej rodziny, otrzyma
staranne wyksztacenie. Jako mody czowiek by archidiakonem w Reims, pniej zosta kolejno
zakonnikiem w Cluny, przeorem tego zakonu, kardynaem, wreszcie w 1088 r. zosta wybrany na
papiea.
Urban by silnym, zdecydowanym papieem i przewidujcym politykiem, ale to nie dziki tym
cechom zasuy na miejsce w tej ksice. Pami potomnych zapewnio mu wydarzenie, ktre nastpio
27 listopada 1095 r. Na ten dzie Urban II zwoa synod do Clermont we Francji. Tam, wobec tysicy
zgromadzonych, Urban wygosi przemwienie, prawdopodobnie jedyne tak skuteczne w historii, ktre
wywierao wpyw na Europ przez par nastpnych stuleci. Urban wystpi przeciwko Turkom
selduckim okupujcym Ziemi wit, protestowa przeciw bezczeszczeniu miejsc witych dla
chrzecijan oraz przeciw napastowaniu chrzecijaskich pielgrzymw. Nalega, by cae chrzecijastwo
zjednoczyo si w witej wojnie i wyruszyo na wypraw krzyow w celu odzyskania Ziemi witej.
Urban by jednak zbyt inteligentny, by odwoywa si tylko do pobudek altruistycznych; mwi take o
tym, jak podna i bogata jest Ziemia wita, o wiele bogatsza ni przeludnione kraje chrzecijaskiej
Europy. Wreszcie papie ogosi, e uczestnictwo w wyprawie zastpi wszystkie naoone pokuty i
zapewni krzyowcom odpuszczenie wszystkich grzechw.
Doskonae przemwienie Urbana, odwoujce si jednoczenie do najszlachetniejszych i do
najbardziej egoistycznych pobudek jego suchaczy, wzbudzio szalony entuzjazm wrd zgromadzonych.
Zanim skoczy, wikszo wznosia ju okrzyk: Deus le volt! (Bg tak chce), ktry wkrtce sta si
zawoaniem bojowym krzyowcw. W par miesicy pniej pierwsza krucjata wyruszya w drog, dajc
pocztek dugiej serii witych wojen. W cigu mniej wicej dwustu lat zorganizowano w sumie osiem
duych wypraw i wiele mniejszych. Co do samego Urbana, to zmar on w roku 1099, dwa tygodnie po
zdobyciu Jerozolimy przez pierwsz wypraw krzyow. Niestety, wiadomo ta ju do niego nie dotara.
Wydaje si, e nie ma adnej potrzeby wyjania znaczenia wypraw krzyowych. Podobnie jak
wszystkie wojny miay one bezporedni wpyw na ich uczestnikw oraz na ludno cywiln, ktra
znalaza si na ich drodze. Oprcz tego jednak wyprawy krzyowe doprowadziy do bezporedniego
zetknicia si Europy Zachodniej z cywilizacj bizantyjsk i islamsk, ktre w tym czasie stay na
znacznie wyszym poziomie ni cywilizacja europejska. Kontakt ten pomg utorowa drog odrodzeniu,
ktre z kolei doprowadzio do penego rozkwitu nowoytnej europejskiej cywilizacji.
Papie Urban znalaz si na naszej licie nie tylko ze wzgldu na ogromne znaczenie wypraw
krzyowych, ale te z uwagi na to, e jest mao prawdopodobne, aby doszy one do skutku bez jego
udziau. Oczywicie, e warunki do tego dojrzay, w innym wypadku jego przemwienie nie spotkaoby
si z takim odzewem, ale dla zainaugurowania takiego oglnoeuropejskiego ruchu konieczne byo
przywdztwo jakiej wielkiej osobistoci. aden krl nie mgby tego dokona. (Gdyby, na przykad,

cesarz niemiecki wypowiedzia wit wojn Turkom i poprowadzi swoje wojska na wypraw, bardzo
wtpliwe, czy przyczyoby si do niego tak wielu angielskich rycerzy). Bya tylko jedna posta w
Europie Zachodniej, ktrej autorytet siga poza narodowe granice. Tylko w akcji zaproponowanej przez
papiea mona byo liczy na poparcie caego zachodniego chrzecijastwa i mie nadziej, e w
odpowiedzi na jego sugesti wezm w niej udzia wielkie rzesze. Bez przywdztwa papiea i jego
dramatycznego przemwienia krucjaty zapewne nigdy nie stayby si ruchem masowym.
Ale okolicznoci nie byy na tyle sprzyjajce, by kady zasiadajcy na papieskim tronie zechcia
zaproponowa wypraw w celu uwolnienia Ziemi witej. Wrcz przeciwnie, byo to pod wieloma
wzgldami posunicie ryzykowne. Wielu ostronych przywdcw wahaoby si, czy wysun tak
niezwyk propozycj, ktrej nastpstwa byy naprawd trudne do przewidzenia. A jednak Urban II
odway si na to i w ten sposb wywar wikszy i trwalszy wpyw na histori ludzkoci ni wielu
bardziej znanych ludzi.

52
ok. 586-644

Umar Ibn al-Chattab

wiki
Umar Ibn al-Chattab by drugim z kolei i prawdopodobnie najwikszym kalifem muzumaskim.
By modszy od Mahometa; tak jak Prorok urodzi si w Mekce. Dokadna data roczna jego narodzin jest
nie znana, prawdopodobnie by to rok 586. Pocztkowo Umar by zacitym przeciwnikiem Mahometa i
jego nowej religii. Do niespodziewanie przeszed na islam i od tej pory sta si jednym z jego
najgortszych zwolennikw. (Uderza podobiestwo do nawrcenia si w. Pawa na chrzecijastwo).
Umar zosta jednym z najbliszych doradcw Mahometa i pozosta nim do koca ycia Proroka.
W 632 r. Mahomet zmar nie wyznaczywszy nastpcy. Umar natychmiast popar kandydatur Abu
Bakra, bliskiego towarzysza i tecia Proroka; posunicie to zapobiego walce o wadz i sprawio, e Abu
Bakr zosta przez wszystkich uznany pierwszym kalifem (tzn. pierwszym nastpc Mahometa). Abu
Bakr okaza si zdolnym przywdc, jednake zmar ju po dwch latach sprawowania wadzy.
Umierajc, Abu Bakr wyznaczy Umara (ktry take by teciem Proroka) swoim nastpc, co jeszcze raz
pozwolio unikn walki o wadz. Umar zosta kalifem w 634 r. i pozostawa przy wadzy do 644 r.,
kiedy to zosta zamordowany w Medynie przez perskiego niewolnika. Na ou mierci Umar powoa
szecioosobow rad, ktra miaa wyznaczy jego nastpc. W ten sposb odwrcono znowu
niebezpieczestwo zbrojnej walki o wadz. Rada wybraa Othmana, trzeciego z rzdu kalifa, ktry
panowa w latach 644-656.
Dziesicioletni kalifat Umara by okresem najwikszych podbojw arabskich. Wkrtce po objciu
wadzy przez Umara armie arabskie wtargny do Syrii i Palestyny, ktre w tym czasie stanowiy cz
cesarstwa bizantyjskiego. W bitwie pod Jarmukiem (636 r.) Arabowie odnieli decydujce zwycistwo
nad siami bizantyjskimi. W tym samym roku pad Damaszek, Jerozolima poddaa si dwa lata pniej.
Do 641 r. Arabowie podbili ca Palestyn i Syri i posuwali si w gb obecnej Turcji. W 639 r. armie
arabskie uderzyy na Egipt, ktry wwczas pozostawa rwnie pod panowaniem cesarstwa
bizantyjskiego. Walki o Egipt trway tylko trzy lata.
Najazdy na Irak. stanowicy wwczas cz perskiego imperium Sasanidw, Arabowie rozpoczli
jeszcze przed objciem wadzy przez Umara. Rozstrzygajce zwycistwo Arabw w bitwie pod AlQadisija (637 r.) miao miejsce za jego panowania. W 641 r. cay Irak by ju we wadaniu Arabw. Ale
to nie wszystko: armie arabskie dokonay najazdu na Persj i w bitwie pod Nehawand (642 r.) ostatecznie
pokonay siy ostatniego wadcy z dynastii Sasanidw. Do mierci Umara w 644 r. Arabowie podbili
wiksz cz zachodniego Iranu. mier Umara nie zahamowaa marszu armii arabskich. Na wschodzie
stosunkowo szybko zakoczono podbj Persji, a na zachodzie posuwano si dalej wzdu Afryki
Pnocnej.
Rwnie wielkie znaczenie jak zasig podbojw ma take ich trwao. Iran odzyska w kocu
niezaleno, mimo i jego ludno przesza na islam. Syria, Irak i Egipt nigdy jednak nie wrciy do
poprzedniego stanu; kraje te zostay cakowicie zarabizowane i takie pozostay do dzi.
Oczywicie, Umar musia stworzy system zarzdzania tym wielkim imperium zdobytym przez
jego wojska. Postanowi, e na podbitych terytoriach Arabowie maj stanowi uprzywilejowan kast
wojskow, mieszka w obozach wojskowych i nie brata si z ludnoci tubylcz. Ludno podbita
musiaa paci muzumaskim zdobywcom (gwnie Arabom) danin, ale poza tym pozostawiano j w
spokoju; nie ingerowano zwaszcza w sprawy religii - nie zmuszano do przejcia na islam. (Z powy-

szego wynika jasno, e podboje arabskie miay gwnie charakter ekspansjonistyczny, nie bya to wita
wojna, chocia oczywicie nie brakowao w niej wtkw religijnych).
Osignicia Umara s naprawd imponujce. Oprcz samego Mahometa to wanie on odegra
gwn rol w rozprzestrzenianiu si islamu. Mona wtpi, czy religia ta miaaby obecnie tak wielki
zasig, gdyby nie szybkie podboje Umara. Wikszo obszarw zajtych za jego panowania pozostaa do
dzi arabska. Oczywicie, Mahometowi, inicjatorowi ruchu, naley przypisa najwikszy udzia w
rozwoju wydarze, bdem byoby jednak pominicie udziau Umara. Dokonane przez niego podboje nie
wynikay automatycznie z inspiracji Mahometa; jaka ekspansja prawdopodobnie by nastpia, ale nie
miaaby tak ogromnego zasigu, jak to si stao pod znakomitym przywdztwem Umara.
Moe wydawa si nieco dziwne, e Umar, posta na Zachodzie zupenie nie znana, zosta
umieszczony wyej na licie ni takie znane osobistoci, jak Karol Wielki i Juliusz Cezar. Biorc jednak
pod uwag wielko i trwao podbojw dokonanych za jego panowania, przyzna trzeba, e maj one
duo wiksze znaczenie ni podboje Cezara lub Karola Wielkiego.

53
ok. 300-232 p.n.e.

Asioka
wiki
Asioka. prawdopodobnie najwikszy monarcha w historii Indii, by trzecim z kolei wadc z
dynastii Maurjw i wnukiem jej zaoyciela Czandragupty Maurji. Czandragupta by wodzem indyjskim,
ktry po kampanii Aleksandra Wielkiego podbi wiksz cz pnocnych Indii i ustanowi pierwsze
znaczce cesarstwo w historii Indii. Rok urodzenia Asioki jest nie znany, prawdopodobnie urodzi si
okoo 300 r. p.n.e. Asioka wstpi na tron okoo 273 r. p.n.e. Pocztkowo, kierujc si przykadem dziadka, prbowa powikszy terytorium pastwa drog podbojw. W smym roku panowania zakoczy
uwieczon powodzeniem wojn przeciwko Kalindze, pastwu pooonemu na wschodnim wybrzeu
Indii (mniej wicej na terenie obecnego stanu Orisa). Gdy jednak uwiadomi sobie, ile ofiar kosztowa
ten triumf, przey gboki przeom. Podczas wojny zgino sto tysicy ludzi, a jeszcze wicej odnioso
rany. Wstrznity i nkany wyrzutami sumienia, Asioka postanowi, e nie dokoczy podboju Indii i
nigdy nie podejmie ju adnej wojny napastniczej. Przyj buddyzm i usiowa kierowa si cnotami
dharmy, to jest prawdomwnoci, askawoci i agodnoci.
W yciu osobistym Asioka zaniecha polowa i zosta jaroszem, jednake wiksze znaczenie miay
przyjte przez niego zasady postpowania w yciu i w polityce. Zakada szpitale i schroniska dla
zwierzt, agodzi wiele surowych praw, budowa drogi i popiera nawadnianie gruntw. Mianowa nawet
specjalnych urzdnikw rzdowych, urzdnikw dharmy, ktrzy nauczali ludzi pobonoci i zachcali do
utrzymywania przyjaznych stosunkw z innymi. Asioka mia tolerancyjny stosunek do wszystkich religii
w swoim krlestwie, ale buddyzm cieszy si jego szczeglnym poparciem, co naturalnie doprowadzio
do ogromnego wzrostu popularnoci tego wyznania. Do wielu krajw wysyano misje buddyjskie;
szczeglnie due osignicia miay one na Cejlonie.
W caym krlestwie Asioka nakaza wyry na skaach i supach napisy opisujce jego ycic i
polityk. Wiele z nich zachowao si do dzi. Ich rozmieszczenie dostarcza wiarygodnych informacji o
rozlegoci pastwa Asioki. a tre napisw jest gwnym rdem wiedzy o jego yciu. Supy stanowi
ponadto wspaniae dziea sztuki.
W pidziesit lat po mierci Asioki cesarstwo Maurjw rozpado si i nigdy ju nie odyo. Jednak
dziki poparciu, jakiego udziela buddyzmowi. Asioka wywar duy i dugotrway wpyw na dzieje
wiata. Kiedy wstpowa na tron. buddyzm by ma, lokaln religi, cieszc si uznaniem jedynie w
pnocno-wschodnich Indiach. Gdy Asioka umiera, buddyzm mia zwolennikw w caych Indiach i
rozprzestrzenia si szybko w ssiednich krajach. Z wyjtkiem samego Gautamy Asioka przyczyni si
bardziej ni ktokolwiek inny do tego, e buddyzm sta si jedn z gwnych wiatowych religii.

54
354-430

w. Augustyn
wiki
wity Augustyn, ktry y w schykowym okresie cesarstwa rzymskiego, by najwikszym
teologiem swojej epoki. Jego pisma wywieray gboki wpyw na chrzecijaskie doktryny i pogldy
filozoficzne przez cay okres redniowiecza i zachoway go nawet do dzisiaj.
Augustyn urodzi si w 354 r. w Tagacie (obecnie Souq Ahras w Algierii), okoo siedemdziesiciu
kilometrw na poudnie od duego nadbrzenego miasta Hippony (zwanej te Hippo Regius; obecnie
Annaba). Ojciec jego by poganinem, matka - pobon chrzecijank. Jako dziecko nie zosta ochrzczony.
Ju w okresie dorastania Augustyn zwraca uwag swoj inteligencj. W wieku szesnastu lat
rozpocz studia w Kartaginie. Mia tam przyjacik i dziecko z nieprawego oa. W wieku
dziewitnastu lat postanowi studiowa filozofi. Wkrtce sta si wyznawc manicheizmu, religii
stworzonej okoo 200 r. przez proroka Maniego. Modemu Augustynowi chrzecijastwo wydawao si
zbyt prostackie, natomiast manicheizm przemawia do jego intelektu. Jednake w cigu nastpnych
dziewiciu lat manicheizm stopniowo go rozczarowywa. Majc dwadziecia dziewi lat Augustyn
przenis si do Rzymu, a nieco pniej do Mediolanu, gdzie zosta profesorem retoryki. W Mediolanie
zapozna si z neoplatonizmem, zmodyfikowan wersj filozofii Platona opracowan w III w. przez
Plotyna.
Biskupem Mediolanu by w tym czasie w. Ambroy. Augustyn wysucha paru jego kaza, dziki
ktrym pozna bardziej wyrafinowane aspekty chrzecijastwa. W wieku trzydziestu dwu lat nawrci
si: ten dawny sceptyk sta si od tej pory arliwym rzecznikiem chrzecijastwa. W 387 r. Ambroy
udzieli mu chrztu i wkrtce potem Augustyn wrci do rodzinnej Tagasty.
W 391 r. Augustyn zosta pomocnikiem biskupa w Hipponie. Pi lat pniej, gdy biskup zmar,
czterdziestodwuletniego Augustyna wybrano na nowego biskupa Hippony. Pozosta na tym stanowisku
do koca ycia.
Hippona bya maym miastem, ale byskotliwa inteligencja Augustyna sprawia, e wkrtce sta si
on jednym z najbardziej powaanych przywdcw Kocioa. Cho by sabego zdrowia, przy pomocy
skrybw zdoa napisa wiele dzie powiconych religii- Zachowao si okoo 500 kaza i ponad 200
listw Augustyna. Z ksiek najbardziej znane i inspirujce okazay si Pastwo Boe i Wyznania. To
ostatnie jego dzieo, jedna z najsynniejszych autobiografii w historii, powstao, gdy Augustyn
przekroczy czterdziestk.
Wikszo kaza i listw Augustyn powici zwalczaniu pogldw manichejczykw, donatystw
(czonkw rozamowej sekty chrzecijaskiej) i pelagian (jeszcze innej heretyckiej grupy
chrzecijaskiej). Spr z wyznawcami pelagianizmu stanowi wan cz religijnej doktryny Augustyna.
Angielski mnich Pelagiusz przyby do Rzymu okoo 400 r. Broni on paru interesujcych tez
teologicznych. Pelagiusz twierdzi, e nikt z nas nie jest skaony grzechem pierworodnym, e mamy
swobod wyboru midzy dobrem a zem. Kady moe osign zbawienie, yjc cnotliwie i speniajc
dobre uczynki.
Koci, czciowo pod wpywem pism w. Augustyna, orzek, e pogldy Pelagiusza s herezj, i
rzuci kltw na ich autora (ju wczeniej Pelagiusz zosta skazany na wygnanie z Rzymu). Wedug
Augustyna wszyscy ludzie s splamieni grzechem pierworodnym. Istota ludzka nie moe uzyska
zbawienia jedynie dziki wasnym wysikom i dobrym uczynkom, koniecznym warunkiem zbawienia jest

aska boa. Podobne pogldy goszono ju dawniej, ale zasug Augustyna jest pogbienie wczeniejszych twierdze; pisma jego przyczyniy si do skonsolidowania stanowiska Kocioa w tym wzgldzie,
co sprawio, e stao si ono niepodwaalne.
Augustyn utrzymywa, e Bg wie z gry, kto bdzie zbawiony, a kto nie - niektrzy z nas s zatem
predestynowani do tego, aby dostpi zbawienia. Doktryna o predestynacji miaa duy wpyw na
pniejszych teologw, takich jak w. Tomasz z Akwinu i Jan Kalwin.
Prawdopodobnie waniejsze od doktryny o predestynacji byo stanowisko w. Augustyna w
sprawach seksu. Przeszedszy na chrzecijastwo, Augustyn uzna za konieczne wyrzeczenie si ycia
pciowego (napisa kiedy: Niczego nie naley tak unika jak zwizkw seksualnych). Okazao si, e
jest mu bardzo trudno dotrzyma zoonego przyrzeczenia; w Wyznaniach opisa szczegowo swoj
wewntrzn walk i pogldy na ten temat. Z uwagi na ogromne powaanie, jakim cieszy si Augustyn,
wyraone tam przekonania wywary duy wpyw na postaw ludzi redniowiecza wzgldem seksu. W
swoich pismach Augustyn czy pojcie grzechu pierworodnego z podaniem seksualnym.
Augustyn y w okresie, gdy cesarstwo rzymskie szybko chylio si ku upadkowi. W 410 r. Rzym
zosta spldrowany przez Wizygotw pod wodz Alaryka. Pozostali przy yciu pogascy Rzymianie
domagali si oczywicie, aby ci, ktrzy zdradzili starych bogw i przeszli na chrzecijastwo, zostali
ukarani. Najbardziej znana ksika w. Augustyna, Pastwo Boe, powicona jest czciowo obronie
chrzecijastwa przed tymi oskareniami. Augustyn przedstawi w niej rwnie swoje pogldy na
filozofi historii; wywary one znaczny wpyw na pniejszy rozwj tej dziedziny wiedzy w Europie.
Augustyn twierdzi, e ani cesarstwo rzymskie, ani sam Rzym czy jakiekolwiek inne ziemskie pastwo
nie ma adnego istotnego znaczenia. To, co liczy si naprawd, to rozwj pastwa boego -innymi
sowy, duchowy rozwj ludzkoci. Narzdziem postpu jest, oczywicie, Koci. (Nie ma zbawienia
poza Kocioem). Wynika z tego, e wadcy, obojtnie: pogascy, chrzecijascy czy barbarzyscy, nie
maj takiego znaczenia, jak papie i Koci.
Sam Augustyn nie sformuowa tego wniosku, ale cay jego wywd prowadzi do konkluzji, e
doczeni wadcy winni podlega papieowi. redniowieczni papiee z ochot wycigali taki wniosek z
rozumowania Augustyna, std te jego doktryna leaa u podoa dugotrwaego konfliktu midzy
Kocioem a pastwem, ktry przez par wiekw charakteryzowa histori Europy.
Pisma Augustyna przyczyniy si do przekazania redniowiecznej Europie pewnych zagadnie z
filozofii greckiej. Szczeglnie silny wpyw na ksztatowanie systemu filozoficznego Augustyna mia
neoplatonizm. Za jego porednictwem myl neoplatoska wpyna na redniowieczn filozofi chrzecijask. Interesujce, e to Augustyn pierwszy wyrazi pogld zawarty w synnym stwierdzeniu
Kartezjusza: Myl, wic jestem, chocia oczywicie wypowiedzia go w innych sowach.
Augustyn by ostatnim wielkim teologiem chrzecijaskim przed okresem mrokw redniowiecza;
w swoich dzieach zawar doktryn chrzecijask, ktra w tym samym mniej wicej ksztacie utrzymaa
si przez cae redniowiecze. By najwybitniejszym z Ojcw Kocioa katolickiego, jego dziea byy
powszechnie studiowane przez duchowiestwo. W zwizku z tym znaczny wpyw wywary jego pogldy
na zbawienie, seks, grzech pierworodny i wiele innych zagadnie. Pod silnym wpywem Augustyna
pozostawao wielu pniejszych teologw katolickich, takich jak w. Tomasz z Akwinu, a take wielu
przywdcw protestanckich, jak Luter i Kalwin.
Augustyn zmar w Hipponie w 430 r., w wieku siedemdziesiciu szeciu lat. W tym czasie Hippona
oblegana bya przez Wandalw, jedno z barbarzyskich plemion, ktre napaday na rozpadajce si
cesarstwo rzymskie. Par miesicy pniej Wandalowie zdobyli miasto i spalili wiksz jego cz. Na
szczcie katedra i biblioteka Augustyna ocalay.

55
1578-1657

William Harvey
wiki
William Harvey, znakomity lekarz angielski, odkrywca krenia krwi i funkcji serca, urodzi si w
1578 r. w Folkestone w Anglii. Wspaniaa rozprawa Harveya Exercitatio anatomica de motu cordis et
sanguinis in animalibus (Rozprawa anatomiczna o ruchu serca i krwi u zwierzt), opublikowana w 1628
r., okrelana jest susznie jako najwaniejsze dzieo w caej historii fizjologii. W istocie jest to punkt
wyjcia nowoytnej wiedzy w tej dziedzinie. Podstawowe znaczenie dziea Harveya nie polega na
moliwoci jego bezporedniego, praktycznego wykorzystania; odkrycia Harveya pozwoliy nam
zrozumie, w jaki sposb dziaa ludzki organizm.
Obecnie ju w dziecistwie dowiadujemy si, e krew kry, i przyjmujemy to za rzecz naturaln,
tote teoria Harveya wydaje si nam oczywista. Jednak to, co teraz zdaje si proste i jasne, wcale takie
nie byo dla dawnych biologw. Czoowi autorzy dzie z dziedziny biologii wysuwali takie na przykad
pogldy: (a) w sercu poywienie zmienia si w krew; (b) serce podgrzewa krew; (c) ttnice wypenione
s powietrzem; (d) serce wytwarza yciodajnego ducha; (e) zarwno w ttnicach, jak i w yach krew
przypywa i odpywa, czasami pynie w kierunku serca, a czasami odwrotnie.
Galen, najwikszy lekarz staroytnego wiata, czowiek, ktry osobicie dokonywa wielu sekcji
zwok i powici duo uwagi sercu i naczyniom krwiononym, nigdy nie przypuszcza, e krew kry.
Nie podejrzewa tego rwnie Arystoteles, chocia bardzo interesowa si biologi. Nawet po ukazaniu
si rozprawy Harveya wielu lekarzy nie chciao si zgodzi z twierdzeniem, e krew stale kry w
zamknitym ukadzie naczy krwiononych, a serce dostarcza siy potrzebnej do podtrzymania
przepywu.
Do wniosku, e krew kry w organizmie, Harvey doszed na podstawie prostych oblicze
arytmetycznych. Oszacowa, e ilo krwi toczonej przez serce przy kadym jego uderzeniu wynosi
okoo 57 g. Skoro serce bije 72 razy na minut, proste mnoenie prowadzi do wniosku, e w cigu
godziny serce przetacza do aorty okoo 245 kg krwi. 245 kg to znacznie wicej ni cakowita masa ciaa
normalnego czowieka, nie mwic ju o masie samej krwi. Dla Harveya byo zatem oczywiste, e stale
kry ta sama, niezmienna ilo krwi, ktra przepywa w swym obiegu poprzez serce. Po sformuowaniu
tej hipotezy Harvey powici dziewi lat na dowiadczenia i staranne obserwacje, ktrych celem byo
poznanie szczegw ukadu krenia.
W swojej rozprawie Harvey zdecydowanie stwierdza, e krew odpywa z serca ttnicami, a
powraca do yami. Nie posiadajc mikroskopu, Harvey nie by w stanie dojrze kapilar, drobnych,
wosowatych naczy krwiononych, ktrymi krew przepywa z najdrobniejszych ttnic do y, ale
poprawnie zaoy, e takie naczynia istniej. (Naczynia wosowate odkry woski biolog Malpighi w par
lat po mierci Harveya).
Harvey stwierdzi rwnie, e serce pompuje krew do ttnic. Pod tym, jak i pod kadym innym
istotnym wzgldem teoria Harveya bya cakowicie suszna. W swej ksice przedstawi on liczne
dowody eksperymentalne i starannie dobrane argumenty uzasadniajce jego teori. Mimo e z pocztku
teoria Harveya napotkaa ostry sprzeciw, pod koniec jego ycia bya ju powszechnie uznawana.
Harvey prowadzi take prace w dziedzinie embriologii. Nie s one wprawdzie tak wane jak
badania nad kreniem krwi, ale maja. swoje znaczenie. By dokadnym obserwatorem, a jego ksika
Exercitationes de generatione animalium (O rozmnaaniu si zwierzt), wydana w 1651 r.. stanowi po-

cztek nowoytnych bada w dziedzinie embriologii. Pozostawa pod silnym wpywem Arystotelesa i
podobnie jak on odrzuca teori preformacji. goszc, e embrion, nawet w najwczeniejszym stadium,
jest tak samo uksztatowany jak dorose zwierz, a jedyna rnica polega na rozmiarach. Harvey obstawa
przy susznym twierdzeniu, e rozwj embrionu nastpuje stopniowo, a do osignicia ostatecznej
postaci.
ycie Harveya byo dugie, interesujce i udane. Jako nastolatek uczszcza do Caius College na
uniwersytecie w Cambridge. W 1600 r. pojecha do Woch studiowa medycyn na uniwersytecie w
Padwie, gdzie w tym czasie poziom studiw medycznych by prawdopodobnie najwyszy na wiecie.
(Warto zwrci uwag, ze w czasie studiw Harveya profesorem uniwersytetu w Padwie by Galileusz,
nic wiadomo jednak, czy doszo do ich spotkania). Harvey ukoczy studia w Padwie w 1602 r. Wrci
do Anglii, gdzie czekaa go duga i udana kariera wzitego lekarza. Do jego pacjentw naleeli dwaj
krlowie Anglii (Jakub I i Karol I) oraz wybitny filozof Francis Bacon. Harvey wykada anatomi w
Krlewskiej Szkole Medycznej w Londynie; zosta nawet wybrany na jej rektora, lecz uchyli si od
przyjcia tej godnoci. Prowadzi prywatn praktyk, a oprcz tego przez wiele lat zajmowa stanowisko
naczelnego lekarza w szpitalu w. Bartomieja w Londynie. Publikacja ksiki na temat krenia krwi (w
1628 r.) przyniosa mu europejsk saw. Harvey by onaty, dzieci nie mia. Zmar w 1657 r. w
Londynie w wieku siedemdziesiciu dziewiciu lat.

56
1871-1937

Ernest Rutherford
wiki
Ernest Rutherford jest powszechnie uwaany za najwikszego fizyka eksperymentalnego XX w.
Odegra gwn rol w poznaniu zjawiska promieniotwrczoci, a ponadto zapocztkowa badania w
dziedzinie fizyki jdrowej. Jego odkrycia, majce olbrzymie znaczenie teoretyczne, znalazy take
szerokie i wane zastosowania praktyczne. Bez nich nie byoby broni jdrowej i elektrowni atomowych,
promieniotwrczych wskanikw oraz datowania na podstawie pomiaru radioaktywnoci. Jego wpyw na
wiat jest gboki, wci wzrasta i z pewnoci okae si trway.
Rutherford urodzi si i wychowa w Nowej Zelandii. Uczszcza tam do Canterbury College; w
wieku dwudziestu trzech lat mia ju trzy stopnie naukowe (bakaarz i magister sztuki, bakaarz nauk). W
nastpnym roku przyznano mu stypendium na studia na uniwersytecie w Cambridge w Anglii, gdzie
bdc studentem prowadzi prace badawcze pod kierunkiem profesora J. J. Thomsona, jednego z
najwybitniejszych wczesnych uczonych. Majc dwadziecia siedem lat zosta profesorem fizyki na uniwersytecie McGill w Kanadzie, na ktrym spdzi dziewi lat. Powrci do Anglii w 1907 r.. by
kierowa wydziaem fizyki uniwersytetu w Manchesterze. W 1919 r. wrci do Cambridge, tym razem
jako dyrektor Cavendish Laboratory, i pozosta tam do koca ycia.
Promieniotwrczo odkry w 1896 r. francuski uczony Antoine Henri Becquerel w trakcie
dowiadcze ze zwizkami uranu. Becquerel nie interesowa si dalej tym zagadnieniem i wikszo
naszej wiedzy na temat promieniotwrczoci zawdziczamy rozlegym badaniom Rutherforda. (Maria i
Piotr Curie odkryli dwa pierwiastki promieniotwrcze - polon i rad - ale nie mona im przypisa adnych
fundamentalnych dokona naukowych.)
Jednym z pierwszych odkry Rutherforda byo stwierdzenie, e promieniowanie emitowane przez
uran zawiera dwa zupenie rne skadniki; nazwa je promieniowaniem alfa i beta. Udao mu si rwnie
wyjani istot kadego z tych skadnikw (promieniowanie to tworz czstki poruszajce si z du
prdkoci) i wykaza, e oprcz nich istnieje trzeci skadnik, ktry nazwa promieniowaniem gamma.
Wan cech promieniotwrczoci jest zwizana z ni energia. Becquerel i maonkowie Curie, a
take wikszo innych uczonych przypuszczali, e pochodzi ona z zewntrz, ale Rutherford dowid, e
energia ta - znacznie wiksza ni energia wyzwalana w wyniku reakcji chemicznych - emitowana jest z
wntrza atomu uranu! W ten sposb wprowadzi on wane pojcie energii atomowej.
Uczeni zakadali zawsze, e poszczeglne atomy s niepodzielne i niezmienne. Rutherford (z
pomoc bardzo utalentowanego modego asystenta, Fredericka Soddy'ego) zdoa wykaza, e jeeli atom
wyemituje promieniowanie alfa lub beta. to w nastpstwie tego przeksztaca si w atom zupenie innego
pierwiastka. Chemicy pocztkowo nie dawali temu wiary, ale Rutherford i Soddy odkryli cay szereg
promieniotwrczych rozpadw, prowadzcych od uranu do oowiu. Zmierzyli rwnie szybko, z jak
zachodzi rozpad, i sformuowali wane pojcie czasu poowicznego rozpadu. Doprowadzio to szybko do
rozwoju techniki ustalania wieku przez oznaczenie zawartoci pierwiastkw promieniotwrczych.
Technika ta jest niezwykle przydatna w badaniach naukowych, znajduje wane zastosowanie w geologii,
archeologii, astronomii i wielu innych dziedzinach.
Przeomowe odkrycia Rutherforda przyniosy mu Nagrod Nobla w 1908 r. (pniej rwnie i
Soddy dosta Nagrod Nobla), ale jego najwaniejsze osignicie miao dopiero nastpi. Rutherford
zauway, e poruszajce si z du prdkoci czstki alfa przechodz przez cienk foli ze zota (nie

zostawiajc adnych ladw przebicia), odchylajc si przy tym nieznacznie od pierwotnego kierunku
biegu. Nasuwa si wniosek, e atomy zota nie s wcale twardymi, nieprzenikalnymi czstkami, przypominajcymi malutkie kule bilardowe - jak przedtem przypuszczali uczeni - ale s wewntrz mikkie!
Wygldao na to. e mae twarde czstki alfa mog przej przez atom zota podobnie, jak szybki pocisk
przechodzi przez galaret.
Rutherford (razem z dwoma modszymi wsppracownikami, Geigerem i Marsdenem) stwierdzi
take, i niektre czstki alfa trafiajc w zot foli gwatownie zmieniaj kierunek biegu. W
rzeczywistoci niektre z nich odbijaj si nawet i zawracaj! Rutherford wyczu, e kryje si za tym co
istotnego, i poleci wielokrotnie powtrzy to dowiadczenie, starannie liczc czstki odbite w kadym
kierunku. Nastpnie przeprowadzi bardzo trudn, ale cakowicie przekonujc analiz matematyczn i
wykaza, e wyniki dowiadcze mona wyjani tylko w jeden sposb: atom zota skada si gwnie z
pustej przestrzeni, a niemal caa jego masa skupiona jest w miniaturowym jdrze, znajdujcym si w
rodku atomu!
W ten sposb jednym pocigniciem pira Rutherford zniszczy nasz zdroworozsdkowy obraz
wiata. Jeeli nawet kawaek metalu - pozornie przedmiot najbardziej solidny - skada si w istocie
gwnie z pustej przestrzeni, to nagle musimy uzna, e wszystkie rzekomo trwae obiekty s niczym
innym, jak tylko zbiorowiskami maych drobin poruszajcych si w rozlegej prni.
Odkrycie jdra atomowego stanowi podstaw wszystkich nowoytnych teorii budowy atomu. Dwa
lata pniej Niels Bohr opublikowa synn prac, w ktrej przedstawi model atomu jako miniaturowego
ukadu sonecznego, rzdzonego prawami mechaniki kwantowej. Dla Bohra punktem wyjcia by wanie
model Rutherforda. Od tego modelu zaczli rwnie swe rozwaania Heisenberg i Schrdinger. ktrzy
skonstruowali bardziej zoone modele atomu, zgodne z prawami mechaniki macierzowej i falowej.
Odkrycie Rutherforda przyczynio si rwnie do powstania nowej dziedziny nauki: fizyki
jdrowej. Rutherford by pionierem take i w tej dziedzinie; w 1919 r. bombardujc jdra azotu szybko
poruszajcymi si czstkami alfa zdoa przeksztaci je w jdra tlenu. To osignicie mogo zami
nawet marzenia dawnych alchemikw.
Wkrtce te uwiadomiono sobie, e przemiany jdrowe mog by rdem energii sonecznej.
Przemiana jder atomowych jest rwnie kluczowym procesem, na ktrym opiera si dziaanie bomb i
elektrowni atomowych. Odkrycie Rutherforda ma zatem znaczenie daleko wykraczajce poza dziedzin
czystego poznania! Niezwyka osobowo Rutherfoda wywieraa wraenie na wszystkich, ktrzy si z
nim stykali. By potnie zbudowany, odznacza si dononym gosem, nieograniczon energi i
pewnoci siebie, a take uderzajcym brakiem skromnoci. Gdy jeden z kolegw zwrci uwag na
niesamowit umiejtno Rutherforda utrzymywania si zawsze na fali bada naukowych. Rutherford
odpowiedzia z miejsca: No, a co w tym dziwnego? Przecie to ja stworzyem fal, prawda? Niewielu
uczonych zaprzeczyoby temu twierdzeniu.

57
1509-1564

Jan Kalwin
wiki
Synny protestancki teolog i moralista Jan Kalwin jest jedn z wanych postaci w historii Europy.
Ju od przeszo 400 lat jego pogldy na tak rne tematy, jak teologia, rzdzenie, moralno jednostki i
stosunek do pracy, wywieraj wpyw na ycie setek milionw ludzi.
Jan Kalwin (oryginalne nazwisko Jean Cauvin) urodzi si w 1509 r. w Noyon we Francji. Otrzyma
staranne wyksztacenie. Ukoczy College de Montaigu w Paryu, a nastpnie uda si do Orleanu, by
studiowa prawo na tamtejszym uniwersytecie. Studiowa rwnie prawo w Bourges.
Kalwin mia osiem lat, gdy Luter przybi swoje dziewidziesit pi tez na drzwiach kocioa w
Wittenberdze, co zapocztkowao epok reformacji. Kalwin by wychowywany w wierze katolickiej, ale
jako mody czowiek przeszed na protestantyzm. Chcc unikn przeladowa opuci wkrtce Pary,
gdzie wwczas mieszka; pniej troch podrowa i wreszcie osiad w Bazylei w Szwajcarii.
Przebywajc tam pod przybranym nazwiskiem, intensywnie studiowa teologi. W 1536 r., majc
dwadziecia siedem lat. Kalwin wyda swoj najbardziej znan ksik Institutio christianae religionis.
W jasny i systematyczny sposb przedstawi w niej zasadniczy wykad doktryny protestanckiej. Ksika
ta przyniosa mu saw.
Pod koniec 1536 r. Kalwin odwiedzi Genew, gdzie protestantyzm szybko rs w si. Podczas tej
wizyty otrzyma propozycj pozostania tam jako duchowy nauczyciel i przywdca spoecznoci
protestanckiej. Wkrtce jednak wybuch zatarg midzy Kalwinem, ktry by fanatycznym purytaninem, a
mieszkacami Genewy; doszo do tego, e w 1538 r. Kalwin musia opuci miasto. W 1541 r.
zaproszono go jednak ponownie. Kalwin przyj zaproszenie, przyby do Genewy i spdzi tam reszt
ycia (umar w 1564 r.), zyskujc nie tylko pozycj przywdcy religijnego, ale rwnie faktyczn wadz
polityczn.
Teoretycznie Kalwin nigdy nie by dyktatorem Genewy; wielu mieszkacw miasta miao prawa
wyborcze, a formalnie wadz polityczn sprawowaa rada skadajca si z dwudziestu piciu osb, ktrej
Kalwin nie by nawet czonkiem. Formalnie by cakowicie uzaleniony od rady i mg by w kadej
chwili odwoany (i rzeczywicie, w 1538 r. zosta wydalony z miasta), gdyby utraci poparcie wikszoci.
W praktyce jednak Kalwin zdominowa rad, a od 1555 r. by prawdziwym samowadc. Pod
przywdztwem Kalwina Genewa staa si gwnym orodkiem protestantyzmu w Europie. Kalwin
nieustannie wspiera rozwj protestantyzmu w innych krajach, zwaszcza we Francji; przez pewien czas
nazywano nawet Genew protestanckim Rzymem. Jedn z pierwszych spraw, ktrymi zaj si Kalwin
po powrocie do Genewy, byo uoenie zbioru przepisw kocielnych dla tamtejszego Kocioa
ewangelicko-reformowanego. Mia si on sta pniej wzorem dla wielu innych Kociow ewangelickoreformowanych w Europie. W Genewie Kalwin napisa wiele wanych traktatw religijnych, a take
wprowadzi zmiany do swojej Institutio christianae religionis. Miewa rwnie wykady na temat teologii
i Biblii.
Genewa za czasw Kalwina bya miastem surowym i purytaskim. Mao tego, e cudzostwo i
nierzd zaliczono do powanych przestpstw - zakazane byy rwnie gry hazardowe, pijastwo, tace, a
nawet piewanie nieprzyzwoitych piosenek; wszystko to mogo pocign za sob surowe kary. Prawo
nakazywao uczszczanie do kocioa w okrelonej porze, a do powszechnego zwyczaju weszy dugie,
rozwleke kazania. Kalwin zdecydowanie popiera pracowito. Udziela rwnie poparcia szkolnictwu;

w tym wanie czasie zaoono w Genewie uniwersytet.

Kalwin by nietolerancyjny; ludzi uznanych przez niego za heretykw czeka szybki proces i
egzekucja. Najsawniejsz (lecz nie jedyn) ofiar nietolerancji Kalwina by Miguel Servet, hiszpaski
lekarz i teolog nie uznajcy doktryny Trjcy witej. Serveta po przybyciu do Genewy aresztowano, postawiono przed sdem pod zarzutem herezji i spalono na stosie (1553 r.). Za czasw Kalwina na stos
posano rwnie par osb podejrzanych o czarnoksistwo.
Kalwin zmar w Genewie w 1564 r. By onaty, jego ona zmara w 1549 r.; jedyne ich dziecko
zmaro przy porodzie.
Podstawowe znaczenie Kalwina nie wynika z jego bezporedniej dziaalnoci politycznej, lecz
zwizane jest z .goszon przez niego ideologi. Podkrela on znaczenie i autorytet Biblii i tak jak Luter
odrzuca autorytet Kocioa Katolickiego. Podobnie jak Luter, w. Augustyn i w. Pawe, Kalwin
utrzymywa, e wszyscy ludzie s grzesznikami, a zbawienie osiga si jedynie przez wiar, nie za
dziki dobrym uczynkom. Na szczegln uwag zasuguj pogldy Kalwina na koncepcje predestynacji i
potpienia. Wedug Kalwina Bg z gry postanowi - bez wzgldu na zasugi - kto bdzie zbawiony, a kto
potpiony. Dlaczego wic ktokolwiek ma si przejmowa moralnoci? Kalwin odpowiada na to, e
wybrany (to znaczy czowiek, ktrego Bg wybra po to, by uzna Chrystusa i tym samym zyska odkupienie) wyznaczony zosta rwnie do tego, by zachowywa si w sposb prawy. Nie bdziemy
zbawieni dlatego, e czynimy dobrze, ale dlatego czynimy dobrze, e przeznaczone jest nam zbawienie.
Chocia doktryna ta moe si wydawa dziwna, nie ma wtpliwoci, e skonia wielu wyznawcw
kalwinizmu do prowadzenia niezwykle pobonego i prawego ycia.
Kalwin wywar wielki wpyw na wiat. Jego doktryna teologiczna zyskaa w kocu wicej
wyznawcw ni doktryna Lutra. W pnocnych Niemczech i Skandynawii przewaa luteranizm,
natomiast w Szwajcarii i Holandii - kalwinizm. Spore grupy kalwiskie istniay w Polsce, na Wgrzech i
w Niemczech. Kalwinami byli prezbiterianie w Szkocji i hugenoci we Francji oraz purytanie w Anglii.
Purytanie posiadali, jak wiadomo, silne i dugotrwae wpywy w Ameryce. Wprawdzie za czasw
Kalwina ustrj w Genewie przypomina bardziej teokracj ni demokracj, ale w ostatecznym wyniku
kalwinizm doprowadzi jednak do wzmocnienia demokracji. By moe sprawi to fakt, e w wielu krajach
kalwini stanowili mniejszo i w zwizku z tym skonni byli popiera ograniczenia narzucane istniejcej
wadzy, a by moe przyczyniy si do tego stosunkowo demokratyczne zasady organizacji Kociow
kalwiskich. Bez wzgldu jednak na przyczyn faktem jest, e pierwotne twierdze kalwiskie
(Szwajcaria, Holandia i Wielka Brytania) stay si rwnie twierdzami demokracji.
Niektrzy s zdania, e kalwinizm przyczyni si w wysokim stopniu do powstania tak zwanej
protestanckiej etyki pracy oraz do rozwoju kapitalizmu. Trudno oceni, jak dalece jest to uzasadnione.
Ju na dugo przed Kalwinem Holendrzy cieszyli si opini pracowitego narodu. Z drugiej jednak strony
bezsensowne byoby chyba przypuszczenie, e postawa Kalwina, wypowiadajcego si tak stanowczo na
rzecz wytrwaej pracy, pozostaa bez wpywu na jego zwolennikw. (Warto zauway, e Kalwin dopuszcza oprocentowanie kapitau, potpiane przez wikszo wczeniejszych moralistw
chrzecijaskich, a bdce tak wanym czynnikiem w rozwoju kapitalizmu).
Jak wysoko na tej licie naley umieci Kalwina? Jego wpyw ogranicza si przede wszystkim do
Europy Zachodniej i Ameryki Pnocnej. Wida ponadto, e w cigu ostatniego stulecia oddziaywanie
Kalwina szybko maleje. Prcz tego powstanie kalwinizmu naley przypisa rwnie wczeniej yjcym
ludziom, takim jak Jezus, w. Pawe i Luter. Reformacja miaa wielkie znaczenie historyczne, jednak
oczywiste jest, e to przede wszystkim Marcin Luter przyczyni si do tego przewrotu. Sam Kalwin by
tylko jednym z kilku wpywowych przywdcw protestanckich, ktrzy pojawili si w lad za Lutrem.
Zupenie jasne jest zatem, e Kalwin musi znale si znacznie niej na licie ni Luter. Z drugiej jednak
strony Kalwin powinien by umieszczony znacznie wyej ni tacy filozofowie, jak Wolter i Rousseau,
czciowo z tego powodu, e jego wpyw obejmuje okres przeszo dwukrotnie duszy, a czciowo
dlatego, e goszone przez niego pogldy miay tak gboki wpyw na ycie jego zwolennikw.

58
1822-1884

Gregor Mendel
wiki
Gregor Mendel znany jest obecnie jako czowiek, ktry odkry podstawowe zasady dziedzicznoci.
Za ycia by nieznanym austriackim mnichem i naukowcem z zamiowania, a jego badania nie zyskay
uznania wczesnego wiata nauki.
Mendel urodzi si w 1822 r. w Jasienicy (Heinzendorf), wwczas w obrbie monarchii
austriackiej, obecnie - na terenie Czech. W 1843 r. wstpi do klasztoru augustianw w Brnn w Austrii
(obecnie Brno w Czechach); wicenia kapaskie otrzyma w 1847 r. W 1850 r. zdawa egzamin
uprawniajcy do wykonywania zawodu nauczyciela. Egzaminu nie zda, przy czym najgorsze oceny
uzyska z biologii i geologii! Mimo to przeor posa go na uniwersytet w Wiedniu, gdzie w latach 18511853 Mendel studiowa matematyk i nauki przyrodnicze. Nigdy nie uzyska dyplomu nauczycielskiego,
jednak od 1854 do 1868 r. by zastpc nauczyciela biologii w gimnazjum w Brnie.
W tym czasie, poczwszy od 1856 r., prowadzi synne dowiadczenia z hodowl rolin. W 1865 r.
opracowa znane prawa dziedzicznoci i przedstawi je na wykadzie w Towarzystwie Historii Naturalnej
w Brnie. W 1866 r. wyniki Mendla zostay opublikowane w wydawanym przez to towarzystwo pimie
Transaktionen, w artykule zatytuowanym Badania nad hybrydami rolin. Drugi artyku ukaza si w
tym samym pimie trzy lata pniej. Transaktionen nie byy pismem o wielkim znaczeniu, niemniej
jednak znajdoway si w duych bibliotekach. Mendel przesa ponadto kopi artykuu Karlowi
Ngeliemu, wybitnemu autorytetowi w dziedzinie zagadnie dziedzicznoci. Nageli przeczyta prac i
odpisa Mendlowi, nie dostrzeg jednak jej olbrzymiego znaczenia. Artykuy Mendla zostay powszechnie
zignorowane i waciwie poszy w zapomnienie na ponad trzydzieci lat.
W 1868 r. Mendel zosta mianowany przeorem swojego klasztoru i od tego czasu obowizki
administracyjne nie pozwalay mu na dalsze prowadzenie dowiadcze. Kiedy umiera w 1884 r., w
wieku szedziesiciu jeden lat, niemal zapomniano o jego badaniach.
Dopiero w 1900 r. odkryto ponownie prace Mendla; na jego artyku natknli si, niezalenie od
siebie, trzej uczeni: Holender Hugo de Vries, Niemiec Carl Correns i Austriak Erich von Tschermak.
Wszyscy trzej wykonali wasne dowiadczenia botaniczne, niezalenie od siebie odkryli prawa
sformuowane przez Mendla, a przed opublikowaniem swoich wynikw przejrzeli literatur i napotkali
oryginalny artyku Mendla. Wszyscy zacytowali prac Mendla i owiadczyli, e ich badania potwierdzaj
jego odkrycia. Zadziwiajcy potrjny zbieg okolicznoci! Na dokadk, w tym samym roku angielski
uczony William Bateson te trafi na oryginalny artyku Mendla i zwrci na niego uwag innych
naukowcw. Mendel szybko zyska ogromne uznanie, ktre naleao mu si ju. za ycia.
Jakie prawa dziedzicznoci odkry Mendel? Przede wszystkim stwierdzi, e we wszystkich ywych
organizmach istniej podstawowe jednostki, zwane dzi genami, ktre przekazuj potomkom
charakterystyczne cechy dziedziczne ich rodzicw. W badanych przez Mendla rolinach kada indywidualna cecha, taka jak barwa nasion lub ksztat lici, jest okrelona przez pojedyncz par genw. Kady
okaz danej roliny dziedziczy po jednym genie z kadej pary genw swoich rodzicw. Mendel stwierdzi,
e jeeli dwa odziedziczone geny okrelajce dan cech charakterystyczn s rne (np. jeden gen
nasion zielonych, a jeden - nasion tych), to wwczas w badanym okazie ujawni si zwykle tylko efekt
genu dominujcego (w tym przypadku genu nasion tych). Jednake gen recesywny nie ulega
zniszczeniu i moe by przekazany nastpnemu pokoleniu roliny. Mendel zrozumia, e kada komrka

rozrodcza, czyli gameta (odpowiadajca plemnikom i komrkom jajowym u czowieka), zawiera tylko
jeden gen z kadej pary. Stwierdzi rwnie, e jest spraw czystego przypadku, ktry gen z kadej pary
wystpi w poszczeglnej gamecie i zostanie przekazany potomkowi.
Prawa Mendla, jakkolwiek nieco zmodyfikowane, pozostaj nadal punktem wyjcia nowoytnej
genetyki. Jak to si stao, e Mendel, uczony-amator, zdoa odkry tak wane zasady, ktre przed nim
umykay uwadze tylu wybitnych zawodowych biologw? Szczliwym trafem Mendel wybra do swoich
bada gatunek rolin, u ktrych kada z najbardziej charakterystycznych cech jest okrelona przez
pojedyncz par genw; gdyby kada badana przez niego cecha okrelona bya przez kilka par genw,
badania byyby znacznie trudniejsze. Ta odrobina szczcia niewiele by Mendlowi pomoga, gdyby nie
by niezwykle dokadnym i cierpliwym eksperymentatorem i gdyby nie uwiadomi sobie koniecznoci
prowadzenia analizy statystycznej swych obserwacji. Ze wzgldu na wspomniany wczeniej
przypadkowy charakter procesu dziedziczenia nie mona na og przewidzie, jakie cechy odziedziczy
poszczeglny potomek. Mendel zdoa wykry swoje prawa tylko dziki temu. e wykona du liczb
dowiadcze (zebra wyniki obserwacji ponad 21 000 okazw rolin!) i przeprowadzi analiz statystyczn otrzymanych wynikw.
Jest oczywiste, e prawa dziedzicznoci s wanym uzupenieniem wiedzy ludzkiej, a nasza
znajomo genetyki bdzie prawdopodobnie w przyszoci wykorzystywana w jeszcze wikszym stopniu
ni do tej pory. Podejmujc decyzj, na ktrym miejscu na licie umieci Mendla, naley rozway
jeszcze jeden czynnik. Skoro odkrycia Mendla zostay pominite za jego ycia, a wnioski, do ktrych
doszed, byy powtrnie, zupenie niezalenie, sformuowane przez pniejszych uczonych, to mona by
uzna, i jego badania nie odegray adnej istotnej roli. Doprowadzajc to rozumowanie do skrajnoci,
naleaoby doj do wniosku, e Mendla nie naley w ogle umieszcza na naszej licie, podobnie jak
pominici zostali Leif Ericson, Arystarch i Ignacy Semmelweiss, a znaleli si na niej Kolumb, Kopernik
i Joseph Lister.
Istniej jednak rnice midzy przypadkiem Mendla a tamtymi wypadkami. Prace Mendla
zapomniane zostay tylko na krtko, a po ponownym odkryciu szybko stay si powszechnie znane.
Ponadto de Vries, Correns i Tschermak, mimo e samodzielnie dokonali powtrnego odkrycia zasad
Mendla, przeczytali w kocu jego artyku i w swoich pracach przytoczyli podane tam wyniki. Wreszcie,
nie mona twierdzi z ca pewnoci, e gdyby nie de Vries, Correns i Tschermak, prace Mendla
pozostayby nadal zapomniane. Artyku Mendla by ju wczony do szeroko rozpowszechnionej
bibliografii (sporzdzonej przez W. O. Focke'a) prac na temat dziedzicznoci. Zamieszczenie prac
Mendla w bibliografii gwarantowao, e prdzej czy pniej jaki sumienny badacz dziedzicznoci musiaby si natkn na jego artyku. Warto rwnie zauway, i aden z trzech wspomnianych
naukowcw nie roci sobie pretensji do pierwszestwa w odkryciu podstawowych zasad genetyki,
okrelanych powszechnie jako prawa Mendla.
Wydaje si, e odkrycia Mendla pod wzgldem oryginalnoci i znaczenia mona przyrwna do
odkrycia krenia krwi dokonanego przez Harveya, i dlatego te Mendel zosta umieszczony
odpowiednio wysoko na naszej licie.

59
1858-1947

Max Planck
wiki
W grudniu 1900 r. niemiecki fizyk Max Planck zaskoczy wiat nauki mia hipotez, e energia
promieniowania (to znaczy energia fal wietlnych) nie jest emitowana w sposb cigy, lecz w postaci
maych porcji czy paczek, ktre nazwa kwantami. Hipoteza Plancka, sprzeczna z klasycznymi teoriami
wiata i elektromagnetyzmu, stanowia punkt wyjcia dla teorii kwantowych, ktre pniej zrewolucjonizoway fizyk, i pozwolia lepiej zrozumie natur materii oraz promieniowania.
Planck urodzi si w 1858 r. w Kilonii w Niemczech. Studiowa na uniwersytetach w Berlinie i w
Monachium; w wieku dwudziestu jeden lat otrzyma stopie doktorski z fizyki (summa cum laude) na
monachijskim uniwersytecie. Przez pewien czas wykada na uniwersytecie w Monachium, a nastpnie w
Kilonii. W 1889 r. zosta profesorem uniwersytetu w Berlinie i pracowa tam a do 1928 r., to jest do
przejcia na emerytur w wieku siedemdziesiciu lat. Planck, podobnie jak paru innych uczonych,
interesowa si promieniowaniem elektromagnetycznym emitowanym przez podgrzane ciao doskonale
czarne. (Ciao doskonale czarne to ciao, ktre nie odbija, lecz cakowicie pochania padajce na nie
wiato). Ju wczeniej, nim Planck rozpocz badania nad tym zagadnieniem, fizycy eksperymentalni
przeprowadzili dokadne pomiary promieniowania wysyanego przez takie ciaa. Pierwszym
osigniciem Plancka byo odkrycie stosunkowo skomplikowanego wzoru algebraicznego, ktry
dokadnie opisywa promieniowanie ciaa doskonale czarnego. Wzr ten, obecnie czsto stosowany w
fizyce teoretycznej, elegancko opisywa wszystkie uzyskane dane eksperymentalne, ale sprawia jeden
kopot - rni si cakowicie od wzoru wynikajcego z obowizujcych praw fizyki.
Planck dugo rozmyla nad tym problemem i w kocu wystpi z cakowicie now teori: energia
promieniowania emitowana jest porcjami, stanowicymi dokadn wielokrotno podstawowej jednostki,
ktr Planck nazwa kwantem promieniowania. Wedug teorii Plancka wielko kwantu wiata zaley od
czstotliwoci wiata (tj. od jego barwy) oraz od staej fizycznej, ktr Planck oznaczy jako h. Staa h
zwana jest obecnie sta Plancka. Hipoteza Plancka bya cakowicie sprzeczna z wczesnymi pogldami
na natur promieniowania, jednake pozwolia Planckowi na wyprowadzenie dokadnego, poprawnego
wzoru opisujcego promieniowanie ciaa doskonale czarnego. Hipoteza ta bya tak rewolucyjna, e
byaby niewtpliwie odrzucona jako wariacki pomys, gdyby Planck nie by dobrze znany jako solidny,
konserwatywny fizyk. Cho jego hipoteza bya bardzo dziwna, w tym konkretnym przypadku prowadzia
do poprawnego wzoru.
Pocztkowo wikszo fizykw (z samym Planckiem wcznie) uwaaa t hipotez jedynie za
wygodn fikcj matematyczn. Po paru latach okazao si jednak, e pojcie kwantu mona stosowa w
rnych zjawiskach fizycznych, nic tylko w odniesieniu do promieniowania ciaa doskonale czarnego. W
1905 r. Einstein wykorzysta t koncepcj do wyjanienia efektu fotoelektrycznego,a w 1913 r. Niels
Bohr zastosowa j w teorii budowy atomu. W 1918 r., w ktrym Planck otrzyma Nagrod Nobla, byo
ju oczywiste, e hipoteza jest suszna i ma fundamentalne znaczenie w fizyce.
Planck by zdecydowanym antyfaszyst, co sprawio, e po dojciu Hitlera do wadzy znalaz si w
trudnej sytuacji. W 1945 r. jego modszy syn zosta stracony za udzia w nieudanym zamachu na ycie
Hitlera, dokonanym przez grup niemieckich oficerw. Planck zmar w 1947 r., w wieku osiemdziesiciu
dziewiciu lat.
Rozwj mechaniki kwantowej jest prawdopodobnie najwikszym osigniciem naukowym XX w.,
waniejszym nawet od teorii wzgldnoci Einsteina. Staa Plancka h peni bardzo wan rol w fizyce i

uznawana jest obecnie za jedn z dwch lub trzech najbardziej podstawowych staych fizycznych.
Pojawia si w teorii budowy atomu, w zasadzie nieoznaczonoci Heisenberga, w teorii promieniowania i
w wielu wzorach fizycznych. Dokonana przez Plancka ocena jej wielkoci liczbowej rni si w
przyblieniu o 2% od wielkoci przyjmowanej obecnie.
Plancka uwaa si powszechnie za ojca mechaniki kwantowej. Mimo e nie odegra wikszej roli w
pniejszym jej rozwoju, umieszczenie go zbyt nisko na licie byoby z pewnoci powanym bdem.
Dokonane przez niego odkrycie okazao si niezwykle wane, czynic wyoni w obowizujcych do
owego czasu bdnych pojciach, dziki czemu jego nastpcy mogli zbudowa znacznie doskonalsz
teori, ktra obowizuje po dzi dzie.

60
1827-1912

Joseph Lister
wiki
Joseph Lister, brytyjski chirurg, ktry wprowadzi do chirurgii antyseptyk, urodzi si w 1827 r. w
Upton w Anglii. By doskonaym studentem University College w Londynie i w 1852 r. otrzyma tam
dyplom lekarski. W 1861 r. zosta chirurgiem w Glasgow Royal Infirmary; stanowisko to piastowa przez
osiem lat. W tym wanie okresie wprowadzi do chirurgii metody antyseptyczne.
W Glasgow Royal Institute Lister opiekowa si salami w nowym bloku chirurgicznym. Wysoka
miertelno pacjentw po operacjach, jaka tam panowaa, budzia w nim przeraenie. Powane infekcje
pooperacyjne, takie jak gangrena, byy zjawiskiem normalnym. Lister stara si utrzymywa czysto w
pokojach, ale okazao si, e to nie wystarcza - miertelno nadal bya wysoka. Wielu lekarzy
utrzymywao, e przyczyn infekcji byy miazmaty (szkodliwe opary). Takie wyjanienie nie przekonao jednak Listera.
Wtedy wanie, w 1865 r.. Lister przeczyta artyku Ludwika Pasteura i zapozna si z teori
zakanego pochodzenia chorb. Dziki temu artykuowi Lister wpad na niezwykle wany pomys: jeeli
infekcje s wynikiem dziaania mikrobw, to najlepsz metod zapobiegania zakaeniom pooperacyjnym
jest zabicie mikrobw wczeniej, zanim dostan si one do otwartej rany. W charakterze rodka
bakteriobjczego Lister zastosowa kwas karbolowy i w ten sposb rozpocz now metod postpowania
- postpowanie antyseptyczne. Nie tylko my starannie rce przed kad operacj, ale ponadto sprawdza,
czy narzdzia i opatrunki stosowane przy operacji s wyjaowione. Przez pewien czas rozpyla nawet
kwas karbolowy w sali operacyjnej. Rezultatem tego by niezwyky spadek zgonw pooperacyjnych. W
latach 1861-1865 miertelno po operacjach na mskiej sali ofiar wypadkw wynosia 45%, a w 1869 r.
spada do 15%.
Pierwszy wany artyku Listera na temat chirurgii antyseptycznej ukaza si w 1867 r. Jego pomys
nie spotka si z natychmiastowym uznaniem. W 1869 r. zaproponowano mu jednak katedr chirurgii
klinicznej na uniwersytecie w Edynburgu. W czasie siedmioletniego pobytu Listera w Edynburgu jego
sawa wci rosa. W 1875 r. objecha Niemcy z wykadami na temat swoich koncepcji i metod, w
nastpnym roku odby podobn podr po Stanach Zjednoczonych. Wikszo lekarzy nadal jednak nie
nabraa przekonania do jego koncepcji.
W 1877 r. Lister otrzyma katedr chirurgii klinicznej w King's College w Londynie; stanowisko to
zajmowa ponad pitnacie lat. Prowadzone przez niego pokazy operacji antyseptycznych wzbudziy due
zainteresowanie w londyskich koach medycznych i przyczyniy si do wzrostu uznania dla jego
metody. Pod koniec ycia Listera zasady chirurgii antyseptycznej cieszyy si ju powszechnym
poparciem lekarzy.
Pionierskie prace Listera przyniosy mu wiele zaszczytw. Przez pi lat by prezesem Royal
Society i osobistym chirurgiem krlowej Wiktorii. onaty, lecz bezdzietny, doy prawie osiemdziesiciu
piciu lat. Zmar w 1912 r. w Walmer w Anglii.
Innowacje Listera cakowicie zrewolucjonizoway chirurgi i ocaliy ycie wielu milionom ludzi.
Obecnie na skutek zakae pooperacyjnych umiera bez porwnania mniej osb, a oprcz tego chirurgia
ratuje wiele ludzi, ktrzy nie poddaliby si operacji, gdyby groba infekcji bya teraz rwnie dua jak sto
lat temu. Ponadto chirurdzy mog obecnie przeprowadza skomplikowane operacje, jakich nigdy nie
podjliby si dawniej, kiedy ryzyko zakaenia byo tak ogromne; na przykad sto lat temu nie

zastanawiano si nawet nad moliwoci przeprowadzenia operacji wymagajcych otwarcia klatki

piersiowej. Oczywicie, obecne metody chirurgii aseptycznej rni si od metod stosowanych przez
Listera, opieraj si jednak na tych samych podstawowych zaoeniach i stanowi rozwinicie jego zasad.
Mona powiedzie, e pomysy Listera s tak oczywistym nastpstwem odkry Pasteura, e nie
naley mu si adne szczeglne uznanie, A jednak oprcz Pasteura potrzebny by kto, kto rozwinby i
spopularyzowa metody chirurgii antyseptycznej. Umieszczenie obu. Listera i Pasteura, w tej ksice
wcale nie jest dwukrotnym uhonorowaniem tego samego odkrycia. Wykorzystanie teorii o zakanym
pochodzeniu chorb ma tak wielkie znaczenie, e jeeli nawet podzieli si tu zasugi pomidzy par osb,
to i tak wszyscy - Pasteur, Leeuwenhoek, Fleming i Lister - w peni zasuguj na umieszczenie na naszej
licie. Mona by zgosi jeszcze inne zastrzeenie co do umieszczenia Listera na tak wysokiej pozycji.
Prawie dwadziecia lat przed wprowadzeniem przez Listera chirurgii antyseptycznej wgierski lekarz
Ignacy Semmelweiss (1818-1865), pracujcy w wiedeskim szpitalu, jasno wykaza zalety postpowania
antyseptycznego zarwno w poonictwie, jak i w chirurgii. Mimo e Semmelweiss zosta profesorem i
napisa doskona ksik, w ktrej wyoy swoje idee, jego wysiki zostay powszechnie zignorowane.
Dopiero publikacje, wykady i pokazy Josepha Listera przekonay lekarzy o koniecznoci
antyseptycznego postpowania w praktyce medycznej.

61
1832-1891

Nikolaus August Otto

wiki
Nikolaus August Otto by niemieckim wynalazc, ktry w 1876 r. skonstruowa pierwszy
czterosuwowy silnik spalinowy, prototyp setek milionw silnikw zbudowanych od tego czasu.
Silnik spalinowy jest urzdzeniem wszechstronnym; uywa si go do napdu odzi motorowych i
motocykli, ma szerokie zastosowanie przemysowe, odegra te kluczow rol w wynalazku samolotu.
(Do 1939 r, kiedy zosta skonstruowany pierwszy samolot odrzutowy, wszystkie samoloty wyposaone
byy w silnik, spalinowe pracujce wedhig cyklu Otta). Przede wszystkim jednak silnik spalinowy suy
do napdu samochodw.
Zanim Otto wynalaz swj silnik, wielokrotnie podejmowano prby zbudowania samochodu.
Niektrym wynalazcom, takim jak Siegfried Marcus (w 1875 r.), tienne Lenoir (w 1862 r.) i Nicolas
Joseph Cugnot (okoo 1769 r.), udao si nawet zbudowa modele zdolne do jazdy, ale z braku
odpowiedniego rodzaju silnika - czcego maa. mas z du moc - adna z tych konstrukcji nie
nadawaa si do wykorzystania w praktyce. Natomiast w cigu pitnastu lat po zbudowaniu przez Otta
silnika czterosuwowego dwaj wynalazcy, Karl Benz i Gottlieb Daimler, skonstruowali, kady na wasn
rk, samochody zdatne do uytku i nadajce si do sprzeday. Od tego czasu do napdu samochodu
stosowano ju rne typy silnikw i nie mona wykluczy, e w przyszoci lepsze oka si samochody
z napdem parowym, elektrycznym lub jeszcze jakim innym. Na razie jednak spord setek milionw
samochodw, zbudowanych w cigu minionych stu lat, 99% korzystao z czterosuwowego silnika
spalinowego. (Silnik Diesla, pomysowy model silnika spalinowego sucy do napdu ciarwek,
autobusw i statkw, pracuje w cyklu czterosuwowym, podobnym w gruncie rzeczy do cyklu Otta,
jedynie paliwo wprowadza si w innym momencie).
Powszechnie uwaa si, e ogromna wikszo wynalazkw naukowych (z wanym wyjtkiem
broni i materiaw wybuchowych) bya dla ludzi korzystna. Rzadko mona spotka si z sugesti, aby na
przykad zrezygnowa z uywania lodwek czy stosowania penicyliny, lub przynajmniej powanie
ograniczy ich wykorzystanie. Trudno jednak nie dojrze ujemnych stron powszechnego korzystania z
prywatnych samochodw. Samochody s gone, zanieczyszczaj powietrze, wyczerpuj skpe zasoby
paliwa i kadego roku powoduj mier lub kalectwo przeraajcej liczby ofiar.
Jasne, e nigdy bymy tego wszystkiego nie chcieli znosi, gdyby nie to, e prcz wad samochd
ma bardzo duo zalet. Korzystanie z samochodu prywatnego jest znacznie wygodniejsze ni
posugiwanie si publicznymi rodkami komunikacji. W odrnieniu od kolei i metra mona nim
pojecha wszdzie tam. gdzie sobie yczymy, i wysi w dowolnym miejscu. Jest szybki, wygodny i
mona nim podrowa z bagaem. W nie spotykanym dotychczas stopniu samochd zwikszy
moliwo wyboru miejsca zamieszkania i sposobu spdzania wolnego czasu, co ogromnie rozszerzyo
zakres swobody czowieka.
Mona by dyskutowa, czy wszystkie te zalety warte s ceny, jak za uywanie samochodw paci
cae spoeczestwo, ale wszyscy zgodz si co do tego, e samochd wywiera wielki wpyw na nasz
cywilizacj. W samych Stanach Zjednoczonych jedzi ponad 180 milionw samochodw. cznie
przejedaj one okoo 5 bilionw osobokilometrw - wicej, ni ludzie przebywaj pieszo,
samolotami, pocigami, statkami i wszystkimi innymi rodkami transportu razem wzitymi.
Zajlimy ogromne powierzchnie na parkingi, by gdzie pomieci te samochody, i zbudowalimy

nie koczce si kilometry autostrad, zmieniajc w ten sposb cay krajobraz. W zamian samochd
pozwoli nam na tak ruchliwo, o jakiej wczeniejsze pokolenia nawet nie marzyy. Wikszo
wacicieli samochodw ma obecnie znacznie szerszy zakres dziaalnoci i wicej atwo dostpnych
udogodnie. Dziki samochodowi mieszkacy przedmie mog korzysta z tych wszystkich
moliwoci, ktre przedtem dostpne byy tylko mieszkacom centrw miast. (By moe jest to gwna
przyczyna rozwoju przedmie i towarzyszcego mu upadku dzielnic rdmiejskich, jaki nastpi w
Stanach Zjednoczonych w ostatnim dziesicioleciu).
Nikolaus August Otto urodzi si w 1832 r. w Holzhausen w Niemczech. Ojca straci w
dziecistwie. Otto by wprawdzie dobrym uczniem, ale w wieku szesnastu lat przerwa szko, by podj
prac i nauczy si handlu. Przez pewien czas pracowa w sklepie spoywczym w maym miecie,
pniej by urzdnikiem we Frankfurcie, a nastpnie komiwojaerem.
Okoo 1860 r. Otto dowiedzia si, e tienne Lenoir (1822-1900) wynalaz silnik gazowy pierwszy w historii dziaajcy silnik spalinowy. Otto pomyla, e silnik Lenoira miaby szersze
zastosowanie, gdyby mg pracowa na paliwo pynne, poniewa nie byby zwizany z koniecznoci
pobierania gazu. Stosunkowo szybko Otto wynalaz ganik; urzd patentowy odrzuci jednak jego
wniosek, gdy podobne urzdzenie zostao wynalezione ju wczeniej.
Nie zraony tym Otto skupi swoje wysiki na ulepszeniu silnika Lenoira. Ju w 1861 r. wpad na
pomys zupenie nowego typu silnika, pracujcego w cyklu czterosuwowym, cakowicie rnego od
prymitywnego, dwusuwowego silnika Lenoira. W styczniu 1862 r. Otto zbudowa zdolny do dziaania
model silnika czterosuwowego. Mia jednak kopoty z zaponem, co uniemoliwiao praktyczne
wykorzystanie silnika, i z tego powodu odoy prac na bok. Zamiast tego zaj si silnikiem atmosferycznym, to jest udoskonalonym dwusuwowym silnikiem gazowym. Opatentowa go w 1863 r.,
wkrtce te znalaz wsplnika, Eugena Langena, ktry dostarczy rodkw finansowych. Zbudowali ma
wytwrni i nadal ulepszali swj produkt. W 1867 r. zdobyli za silnik zoty medal na wystawie wiatowej
w Paryu. Od tego czasu sprzeda sza gadko, a zyski firmy stale rosy. W 1872 r. do pomocy w
produkcji silnikw zatrudnili Gottlieba Daimlera, wietnego inyniera, majcego ponadto dowiadczenie
w zarzdzaniu przedsibiorstwem.
Cho produkcja silnikw dwusuwowych przynosia im due zyski, Otto nie zapomnia o swym
oryginalnym pomyle silnika czterosuwowego. By przekonany, e silnik czterosuwowy, w ktrym
spra si mieszank paliwa i powietrza przed zaponem, byby znacznie bardziej wydajny ni jakakolwiek modyfikacja dwusuwowego silnika Lenoira. Na pocztku 1876 r. Otto ulepszy w kocu sposb
zaponu i w maju tego roku zdoa zbudowa pierwszy praktyczny model silnika czterosuwowego; patent
przyznano mu rok pniej. Zalety silnika czterosuwowego byy dla wszystkich oczywiste i zapewniy mu
natychmiastowe powodzenie. Tylko w cigu nastpnych dziesiciu lat sprzedano 30 000 silnikw, a
wszystkie wersje silnika Lenoira stay si wkrtce przestarzae.
W 1886 r. w procesie patentowym cofnito wydany w Niemczech patent Otta na silnik
czterosuwowy. Okazao si, e Francuz Alphonse Beau de Rochas wymyli podobne urzdzenie w 1862
r. i opatentowa je. (Nie naley jednak przypuszcza, e Beau de Rochas odegra w tej dziedzinie jak
znaczc rol; jego wynalazek nigdy nie ukaza si na rynku, w rzeczywistoci de Rochas nie zbudowa
choby nawet jednego modelu, a Otto naprawd nie wykorzysta jego pomysu przy swoim wynalazku).
Mimo straty cennego patentu wytwrnia Otta nadal przynosia zyski. W chwili mierci w 1891 r. Otto by
czowiekiem zamonym.
W 1882 r. odszed z firmy Gottlieb Daimler. Postanowi on przystosowa silnik Otta do napdu
pojazdu. W 1883 r. udoskonali system zaponu (obecnie stosowany jest inny system), dziki czemu
silnik osign 700-900 obrotw na minut (w modelu Otta mona byo uzyska najwyej 180-200
obrotw). Daimler powici ponadto wiele wysiku na zmniejszenie masy silnika. W 1885 r.
zainstalowa silnik do roweru; w ten sposb powsta pierwszy motocykl. Rok pniej Daimler zbudowa
pierwszy pojazd czterokoowy. Okazao si jednak, e uprzedzi go Karl Benz: zaledwie par miesicy
wczeniej zbudowa swj pierwszy pojazd - wprawdzie trzykoowy, ale niewtpliwie by to ju
automobil. Samochd Benza. podobnie jak Daimlera, napdzany by czterosuwowym silnikiem Otta.
Silnik Benza osiga poniej 400 obrotw na minut, ale wystarczao to ju do praktycznego
zastosowania pojazdu. Benz systematycznie ulepsza swj samochd i po paru latach udao mu si

wypuci go na rynek. Gottlieb Daimler rozpocz rynkow produkcj samochodu pniej od Benza, ale i
on osign powodzenie. (Po pewnym czasie nastpia fuzja firm Daimlera i Benza. Znany samochd
mercedes-benz produkowany jest w powstaej w ten sposb wytwrni).
Naley wspomnie o jeszcze jednej osobie, ktra przyczynia si do skonstruowania samochodu, a
mianowicie o amerykaskim wynalazcy i przedsibiorcy Henrym Fordzie. Ford pierwszy rozpocz
masow produkcj tanich samochodw.
Silnik spalinowy i samochd s wynalazkami o nieprawdopodobnym znaczeniu i gdyby byy
tworem wycznie jednej osoby, to naleaoby umieci j blisko szczytu naszej listy. Wynalazki te s
jednak zasug paru ludzi, mianowicie Lenoira, Otta, Daimlera, Benza i Forda. Z wszystkich tych ludzi
najwikszy udzia ma Otto; silnik Lenoira by niewtpliwie zbyt saby i mia zbyt nisk sprawno, aby
mona go byo wykorzysta do napdu samochodu, natomiast silnik Otta spenia te wymagania. Zanim
Otto skonstruowa w 1876 r. swj silnik, waciwie nie mona byo zbudowa samochodu przydatnego w
praktyce, po 1876 r. za wynalazek taki by tylko kwesti czasu. Nikolaus August Otto jest zatem jednym
z prawdziwych twrcw wspczesnego wiata.

62
ok. 1475-1541

Francisco Pizarro
wiki
Francisco Pizarro, niepimienny awanturnik hiszpaski, czowiek, ktry podbi pastwo Inkw w
Peru, urodzi si okoo 1475 r. w Trupo w Hiszpanii. Tak jak Hernando Corts, ktrego droga yciowa
bya pod wieloma wzgldami podobna, Pizarro przyby do Nowego wiata w poszukiwaniu sawy i
bogactwa. Od 1502 do 1509 r. przebywa na Hispanioli, wyspie pooonej w basenie Morza
Karaibskiego, na ktrej obecnie znajduj si republiki Haiti i Dominikana. W 1513 r. by czonkiem
wyprawy dowodzonej przez Vasco Nez de Balboa, ktrej efektem byo odkrycie Pacyfiku. W 1519 r.
osiedli si w Panamie. W 1522 r., majc czterdzieci siedem lat, Pizarro dowiedzia si o istnieniu
pastwa Inkw. Opowiedzia mu o tym Pascual de Andagoya, hiszpaski odkrywca, ktry dotar do Peru.
Pizarro, niewtpliwie zachcony podbojem Meksyku dokonanym dopiero co przez Hernanda Cortsa,
postanowi zwyciy pastwo Inkw. Pierwsza prba, dokonana wiatach 1524 - 1525, nie powioda si;
jego dwa statki musiay zawrci nie osignwszy Peru. W drugiej prbie, w latach 1526-1528, zdoa
dotrze do wybrzey Peru, skd wrci ze zotem, lamami i Indianami.
W 1528 r. jest znowu w Hiszpanii. Rok pniej cesarz Karol V upowani go do zdobycia Peru na
rzecz Hiszpanii i zapewni potrzebne fundusze. Pizarro wrci do Panamy i tam zorganizowa wypraw.
Okrty odpyny z Panamy w 1531 r., Pizarro mia wwczas ju pidziesit sze lat. Zwerbowa na
wypraw niespena dwustu onierzy; mieli oni podbi pastwo liczce ponad sze milionw ludnoci!
W nastpnym roku Pizarro dotar do wybrzey Peru. We wrzeniu 1532 r. wyruszy w gb kraju,
wziwszy ze sob tylko 177 ludzi i 62 konie. Pizarro poprowadzi garstk swoich onierzy wysoko w
Andy, do miasta Cajamarca, gdzie przebywa wadca Inkw Atahualpa z armi zoon z czterdziestu
tysicy wojownikw. onierze Pizarra dotarli do Cajamarki 15 listopada 1532 r. Nastpnego dnia na
danie Pizarra Atahualpa pozostawi swoje wojska na tyach, a sam, jedynie w towarzystwie okoo
piciu tysicy nieuzbrojonych czonkw wity, przyby na rokowania z Pizarrem.
Atahualpa musia ju wiedzie, czego moe si spodziewa, tote jego zachowanie jest
zdumiewajce. Od chwili. gdy po raz pierwszy wyldowali na wybrzeu, Hiszpanie zdyli w peni
zademonstrowa swoje wrogie zamiary i cakowit bezwzgldno. Trudno zatem zrozumie, dlaczego
Atahualpa dopuci do tego, by onierze Pizarra bez przeszkd dostali si do Cajamarki. Gdyby Indianie
zaatakowali Pizarra na wskich grskich drogach, na ktrych konie byy prawie nieprzydatne, mogliby z
atwoci unicestwi siy hiszpaskie. Postpowanie Atahualpy po dotarciu Pizarra do Cajamarki jest
jeszcze bardziej zaskakujce; przybycie bez uzbrojenia na spotkanie wrogich onierzy byo
niewiarygodnym absurdem. Wydaje si to tym bardziej zagadkowe, jeli zway, e zasadzki byy normalnie stosowan taktyk Inkw.
Pizarro nie dopuci, aby taka wspaniaa okazja wymkna mu si z rk. Rozkaza swoim
onierzom zaatakowa Atahualp i jego nieuzbrojon asyst. Bitwa - a waciwie rze - trwaa tylko p
godziny. Nie poleg ani jeden onierz hiszpaski, jedynym rannym by sam Pizarro; odnis ran, gdy
osania Atahualp, ktrego udao mu si uj ywego.
Strategia Pizarra sprawdzia si znakomicie. Pastwo Inkw byo wysoce scentralizowane; caa
wadza naleaa do Inki, czyli wadcy, uwaanego za pboga. Po uwizieniu Inki Indianie nie potrafili
przeciwstawi si hiszpaskiemu najazdowi. W nadziei, e za t cen odzyska wolno, Atahualpa zoy
Pizarrowi olbrzymi okup w zocie i srebrze, wart prawdopodobnie ponad 28 milionw dolarw. Nie

wpyno to na zmian jego losu; po paru miesicach Pizarro kaza go zgadzi. W listopadzie 1533 r.,
rok po ujciu Atahualpy, wojska Pizarra weszy bez walki do stolicy Inkw - Cuzco. Pizarro mianowa
nowego wadc, nowego Ink, ktry sta si marionetk w jego rkach. W 1535 r. zaoy miasto Lim,
przysz now stolic Peru.
W 1536 r. marionetkowy Inka uciek i stan na czele buntu Indian przeciwko Hiszpanom. Przez
pewien czas Hiszpanie byli nawet oblegani w Cuzco i w Limie, w nastpnym roku zdoali jednak
odzyska panowanie nad wiksz czci kraju. Bunt zdawiono ostatecznie dopiero w 1572 r. W tym
czasie Pizarro ju nie y.
Upadek Pizarra by wynikiem walk wewntrznych, jakie rozgorzay midzy Hiszpanami. W 1537 r.
zbuntowa si jeden z najbliszych towarzyszy Pizarra, Diego de Almagro. Zarzuca on Pizarrowi, e ten
niesprawiedliwie podzieli upy. Almagra ujto i stracono, ale sprawa nie zostaa zaatwiona do koca. W
1541 r. grupa zwolennikw Almagra wdara si do paacu Pizarra w Limie i zamordowaa
szedziesicioszecioletniego przywdc. Pizarro zgin zaledwie w osiem lat po zwyciskim wejciu do
Cuzco.
Francisco Pizarro by odwany, zdecydowany i inteligentny. Wedug wasnego przekonania by
bardzo pobonym czowiekiem; mwi si, e umierajcy Pizarro narysowa wasn krwi krzy na ziemi,
a jego ostatnim sowem byo Jezus. By jednak rwnoczenie czowiekiem niewiarygodnie
zachannym, okrutnym, ambitnym, zdradzieckim i chyba najbardziej bezwzgldnym ze wszystkich
konkwistadorw.
Odraajcy charakter Pizarra nie powinien przesania nam ogromu jego osigni militarnych.
Porywajce zwycistwo Izraelczykw w 1967 r. nad przewaajcymi liczebnie i znacznie lepiej
uzbrojonymi Arabami zaskoczyo bardzo wiele ludzi. By to triumf imponujcy, historia zna jednak
liczne przykady zwycistw odniesionych na polu walki przeciwko przewaajcym siom. Napoleon i
Aleksander Wielki wielokrotnie pokonywali znacznie wiksze armie, Mongoowie pod wodz nastpcw
Czyngis-chana zdoali podbi Chiny, kraj, w ktrym mieszkao co najmniej trzydzieci razy wicej ludzi
ni w Mongolii.
Jednake dokonany przez Pizarra podbj ponad szeciomilionowego pastwa si jedynie 180 ludzi
jest najbardziej zaskakujcym wyczynem w historii. Przewaga liczebna Indian bya znacznie wiksza ni
przewaga, ktrej musia stawi czoo Corts podczas najazdu na blisko piciomilionowe pastwo
Aztekw z szeciuset ludmi. Czy osigniciom Pizarra mgby dorwna choby Aleksander Wielki lub
Czyngis-chan? Wtpi, poniewa aden z nich nie byby tak lekkomylny, by zdecydowa si na podbj
w obliczu tak przygniatajcej rnicy si.
Mona by zada pytanie: czy przypadkiem posiadana przez Hiszpanw bro palna nie daa im
decydujcej przewagi taktycznej? Na pewno nie. Arkebuzy, prymitywna bro palna tamtych czasw,
miay may zasig, a ich powtrne zaadowanie wymagao sporo czasu. Robiy wprawdzie przeraliwy
haas, ale waciwie byy mniej grone ni dobre uki i strzay. W kadym razie, gdy Pizarro wkracza do
Cajamarki, tylko trzech jego ludzi miao arkebuzy, a nie wicej ni dwudziestu - kusze. Wikszo Indian
polega od tradycyjnej broni - od mieczy i wczni. Mimo posiadania kilku koni i broni palnej w starciu
tym Hiszpanie znajdowali si w bardzo niekorzystnym pooeniu. Przywdztwo Pizarra i jego
zdecydowanie, a nie bro, przesdziy o ich zwycistwie. Oczywicie, Pizarro mia rwnie duo
szczcia, ale stare powiedzenie mwi, e szczcie sprzyja odwanym.
Niektrzy pisarze potpiaj Francisca Pizarra, twierdzc, e by jedynie odwanym otrem, niczym
wicej. Wtpliwe jednak, czy jaki otr moe si poszczyci, i wywar taki jak on wpyw na histori.
Pastwo podbite przez Pizarra sprawowao wadz nad wiksz czci obecnego Peru i Ekwadoru, nad
pnocn poow Chile i czci Boliwii. Jego ludno bya znacznie liczniejsza ni reszta populacji
Ameryki Poudniowej. W wyniku podboju Pizarra na caym tym obszarze zostaa wprowadzona religia
katolicka i kultura hiszpaska. Po upadku pastwa Inkw adna z pozostaych czci Ameryki
Poudniowej nie miaa najmniejszej szansy oprze si europejskim podbojom. Wprawdzie Ameryk
Poudniow do tej pory zamieszkuj miliony Indian, ale w wikszej czci tego kontynentu Indianie
nigdy nie odzyskali wadzy politycznej i nadal dominuj tam europejskie jzyki, religia i kultura.
Corts i Pizarro dokonali podboju pastw Aztekw i Inkw w niezwykle krtkim czasie i bardzo
niewielkimi siami, std wiele ludzi wysuwa przypuszczenie, e europejski podbj Meksyku i Peru by

nieunikniony. Istotnie, wydaje si, e pastwo Aztekw nie miao adnej szansy na utrzymanie
niezalenoci. Jego pooenie (w pobliu Zatoki Meksykaskiej i stosunkowo niedaleko od Kuby)
zadecydowao, e atwo mogo ono pa ofiar ataku Hiszpanw. Gdyby nawet Aztekom udao si
pokona niewielk armi Cortsa, Hiszpanie zaatakowaliby wkrtce ponownie, i to ze znacznie
wikszymi siami.
Z drugiej strony ze wzgldu na swe pooenie pastwo Inkw byo bez porwnania atwiejsze do
obrony; pooone nad Pacyfikiem, byo znacznie trudniej dostpne dla okrtw hiszpaskich, ni gdyby
leao nad Atlantykiem. Inkowie dysponowali du armi, pastwo miao wicej ludnoci i byo dobrze
zorganizowane. Tereny dzisiejszego Peru s pofadowane i grzyste, a europejskie pastwa kolonialne
miay due trudnoci w zdobywaniu grzystych obszarw w wielu czciach wiata. Nawet pod koniec
XIX w., kiedy poziom uzbrojenia i wyszkolenia armii europejskich by znacznie wyszy anieli w XVI
w., Wochom nie udao si podbi Etiopii. Podobnie Brytyjczycy nigdy nie uporali si z plemionami
zajmujcymi tereny w grzystej, pnocno-zachodniej czci Indii. Europejczycy nigdy nie zdoali
skolonizowa takich grskich krajw, jak Nepal, Afganistan i Iran. Gdyby najazd Pizarra nie powid si,
Inkowie, zapoznawszy si przy tej okazji z europejsk broni i taktyk, na pewno potrafiliby pniej
odeprze ataki znacznie wikszych si europejskich. I tak Hiszpanie potrzebowali a trzydziestu szeciu
lat, aby zdawi bunt Indian z 1536 r., cho Indianie nie mieli broni palnej i nigdy nie zdoali zebra
wicej wojsk ni zaledwie drobn cz armii, jak posiadali przed podbojem Pizarra. By moe
Hiszpanie mogliby podbi Peru nawet bez udziau Pizarra, ale nie jest to wcale pewne.
Z tego powodu Pizarro zosta umieszczony nieco wyej na naszej licie ni Corts. Corts
przyspieszy bieg historii, Pizarro, by moe, zmieni jej bieg.

63
1435-1547

Hernando Corts
wiki
Hernando Corts, zdobywca Meksyku, urodzi si w 1485 r. w Medellin w Hiszpanii. Jego ojciec
nalea do drobnej szlachty. W modoci Corts uczszcza na uniwersytet w Salamance, gdzie studiowa
prawo. Majc dziewitnacie lat opuci Hiszpani, aby szuka szczcia na nowo odkrytej pkuli
zachodniej. Przyby na Haiti w 1504 r. i spdzi tam par lat jako ziemianin i miejscowy donuan. W
1511 r. wzi udzia w podboju Kuby, a nastpnie oeni si ze szwagierk cesarskiego namiestnika
Kuby, Diega Velsqueza, i dosta nominacj na burmistrza Santiago.
W 1518 r. Velasquez mianowa Cortsa dowdc wyprawy do Meksyku. Namiestnik, ktry zacz
si obawia ambicji Cortsa, do szybko odwoa swj rozkaz, ale byo ju za pno.
Corts wypyn w lutym 1519 r., majc 11 okrtw, 110 marynarzy, 553 onierzy (w tym tylko 13
wyposaonych w bro paln i 32 kusznikw), 10 cikich dzia. 4 lekkie dziaa i 16 koni. Wyprawa
zesza na ld w Wielki Pitek w miejscu, gdzie obecnie znajduje si Veracruz. Przez pewien czas Corts
przebywa na wybrzeu, zbierajc wiadomoci o sytuacji w Meksyku. Dowiedzia si, e Meksykiem
rzdz Aztekowie ze wspaniaej stolicy, pooonej w gbi kraju, e posiadaj oni bogate zasoby cennych
kruszcw i s znienawidzeni przez wiele innych szczepw indiaskich, ktre sobie podporzdkowali.
Corts, ktry przysig sobie, e dokona podboju Meksyku, zdecydowa si na marsz w gb kraju i
najazd na terytorium Aztekw. Niektrzy z jego towarzyszy byli przeraeni olbrzymi przewag liczebn
przeciwnika; aby postawi ich w sytuacji bez wyjcia, przed wyruszeniem Corts zniszczy okrty. Jego
ludzie mieli teraz do wyboru tylko jedno z dwojga: pj z nim i zwyciy lub da si zabi Indianom.
Posuwajc si w gb kraju, Hiszpanie napotkali zawzity opr duych si Tlaskalanw, niezalenego
szczepu Indian. Po kilku zaciekych bitwach Hiszpanie pokonali ich armi, a wwczas Tlaskalanie zdecydowali si doczy do wojsk Cortsa i wystpi razem przeciwko znienawidzonym Aztekom. Corts
ruszy do Choluli, gdzie wadca Aztekw Montezuma II mia zamiar zaskoczy Hiszpanw niespodziewanym atakiem. Corts uzyska jednak wczeniej informacj o jego planach, uderzy pierwszy i w bitwie
pod Cholul zmasakrowa tysice Indian. Pomaszerowa nastepnie w kierunku stolicy, Tenochtitlnu
(obecnie miasto Meksyk), i 8 listopada 1519 r. wkroczy tam bez walki. Wkrtce uwizi Montezum i
zmusi do odgrywania roli marionetki. Wydawao si, e podbj jest waciwie zakoczony.
W tym czasie wyldowaa na wybrzeu kolejna wyprawa hiszpaska pod wodz Panfila de
Narveza, ktry mia rozkaz aresztowa Cortsa. Corts pozostawi cz swoich onierzy w
Tenochtitlnie i pospiesznie ruszy z pozostaymi ku wybrzeu. Pokona Narveza, a tych, ktrzy ocaleli,
namwi do przyczenia si do niego. Jednake do czasu jego powrotu pozostali w Tenochtitlnie
podwadni Cortsa swoim postpowaniem sprowokowali bunt Aztekw. 30 czerwca 1520 r. wybucho
tam powstanie. Wojska hiszpaskie poniosy cikie straty i zostay zmuszone do wycofania si do
Tlaxcali. Corts uzyska jednak dodatkowe wsparcie wojskowe, wrci w maju nastpnego roku i
rozpocz oblenie Tenochtitlnu. Miasto poddao si 13 sierpnia. Po ponownym zdobyciu stolicy
wadza Hiszpanw w Meksyku bya waciwie ju nie zagroona, jakkolwiek utrwalanie podboju dalej
pooonych obszarw zajo Cortsowi jeszcze troch czasu. Przebudowano Tenochtitln i zmieniono
jego nazw na Meksyk; miasto zostao stolic hiszpaskiej kolonii, nazwanej Now Hiszpani.
Biorc pod uwag niewielkie siy, z jakimi Corts rozpocz dziaania, naley uzna podbj
piciomilionowego pastwa za naprawd wybitne osignicie militarne. Jedynym w historii przykadem

podboju dokonanego przy jeszcze wikszej liczebnej rnicy si, jest podbj Peru przez Pizarra. Pojawia
si naturalnie pytanie, jak i dlaczego Corts zdoa podbi Meksyk. Z pewnoci czynnikiem
sprzyjajcym byo posiadanie broni palnej i koni; jednake zarwno ora, jak i koni mia Corts tak
mao, e nie rwnowayo to nawet w przyblieniu olbrzymiej liczebnej przewagi Aztekw. (Warto
zauway, e adnej z dwch poprzednich ekspedycji hiszpaskich na wybrzee meksykaskie nie udao
si nawet zaoy osady ani te dokona jakiego trwaego podboju). Na pewno najwaniejszym
czynnikiem, ktry dopomg w osigniciu sukcesu, byo przywdztwo Cortsa, jego odwaga i
zdecydowanie. Rwnie wan spraw okazaa si zrczna dyplomacja. Corts nie tylko unika
wszystkiego, co mogoby doprowadzi do zawizania si skierowanej przeciwko niemu koalicji plemion
indiaskich, lecz udao mu si nawet namwi wielu Indian do wsplnej walki przeciw Aztekom.
Cortsowi pomoga rwnie legenda aztecka opowiadajca o bogu Ketsalkoatlu (Quetzalcoatl).
Wedug legendy bg ten zapozna Indian z upraw roli, metalurgi i sztuk rzdzenia; by wysoki, mia
bia skr i dug brod. Odszed, odpywajc przez Morze Wschodnie, to jest Zatok Meksykask,
ale obieca Indianom, e jeszcze do nich powrci. W oczach Montezumy Corts mg uchodzi za
powracajcego boga i byo rzecz prawdopodobn, e strach przed bogiem w znacznym stopniu zaway
na jego postpowaniu. Nie ulega wtpliwoci, e reakcja Montezumy na najazd Hiszpanw bya saba i
niezdecydowana.
Ostatnim wreszcie czynnikiem sprzyjajcym Hiszpanom bya ich religijna arliwo. Oczywicie,
mamy prawo uwaa najazd Cortsa za niewybaczalny akt agresji, ale Corts by przekonany, e jego
inwazja jest moralnie usprawiedliwiona. Z caym przekonaniem zapewnia swoich ludzi, e zwyci,
albowiem walcz w susznej sprawie, pod znakiem krzya. Motywacja religijna Cortsa bya zupenie
szczera; niejednokrotnie, ryzykujc nawet powodzenie wyprawy, podejmowa prby zmuszenia swoich
indiaskich sprzymierzecw do przejcia na chrzecijastwo.
Corts, ktry by doskonaym dyplomat w stosunkach z Indianami, nie odnosi podobnych
sukcesw w politycznych rozgrywkach ze swoimi hiszpaskimi rywalami. Krl hiszpaski obdarowa go
olbrzymimi obszarami ziemi i tytuem markiza, ale odwoa go ze stanowiska namiestnika Meksyku.
Corts wrci do Hiszpanii w 1540 r. i przez ostatnie siedem lat ycia na prno wnosi proby do krla o
przywrcenie mu wadzy w Nowej Hiszpanii. Umierajc w 1547 r. w pobliu Sewilli w Hiszpanii by
wprawdzie rozgoryczony, ale bogaty. Jego syn odziedziczy po nim wielkie posiadoci w Meksyku.
Nie ulega wtpliwoci, e Corts by chciwy i peen ambicji. Wielbiciel Cortsa, znajcy go
osobicie, mwi o nim, e jest bezlitosny, pyszakowaty, zoliwy i ktliwy. Mia jednak take wiele
zalet. By odwany, zdecydowany i inteligentny. Mia na og pogodne usposobienie. By dowdc
stanowczym, ale nie okrutnym. W odrnieniu od Pizarra, ktry by powszechnie znienawidzony, Corts
pozostawa w dobrych stosunkach z wieloma Indianami i stara si, by jego rzdy nie byy zbyt surowe.
Corts by przystojny i czarujcy; zawsze by ulubiecem kobiet.
W testamencie Corts wyzna, e nie jest pewien, czy posiadanie indiaskich niewolnikw jest
rzecz moralnie suszn. Drczyo go to i prosi syna, by powanie rozway ow spraw. Jak na tamte
czasy, bya to rzadko spotykana postawa; trudno sobie wyobrazi, aby Francisco Pizarro (albo Krzysztof
Kolumb) zaprztali sobie gow takimi problemami. Oglnie biorc, wydaje si, e ze wszystkich
hiszpaskich konkwistadorw Corts by najprzyzwoitszym czowiekiem.
Corts i Pizarro urodzili si w miejscowociach odlegych od siebie o 80 kilometrw, rnica wieku
midzy nimi wynosia tylko 10 lat. Osignicia tych dwch ludzi (ktrzy zapewne byli spokrewnieni) s
uderzajco podobne: podbili terytoria zblione wielkoci do caego kontynentu i narzucili tam wasny
jzyk, religi i kultur. W wikszej czci tego regionu nadal u wadzy pozostaj ludzie, ktrych
przodkowie wywodz si z Europy.
Znaczenie Cortsa i Pizarra razem wzitych byo o wiele wiksze ni Simna Bolvara. Ich podboje
sprawiy, e wadza polityczna w Ameryce Poudniowej przesza z rk Indian w rce Europejczykw;
zwycistwa Bolvara przyczyniy si jedynie do tego, e wadz spoczywajc przedtem w rkach rzdu
hiszpaskiego przejy osoby urodzone wprawdzie w Ameryce Poudniowej, ale majce europejskich
przodkw.
Na pierwszy rzut oka moe si wydawa, e Corts powinien by usytuowany wyej od Pizarra,
poniewa dziaa wczeniej, a jego sukcesy stay si bodcem do podboju Peru. Ponadto w chwili mierci

Pizarra opr Indian jeszcze trwa, natomiast Corts zwyciy w Meksyku w sposb ostateczny. Sdz
jednak, e waga tych czynnikw zmienia si nieco, jeeli popatrzymy na nie pod innym ktem.
Pragnienie podbojw i wyszy poziom techniczny broni Hiszpanw byy tak samo grone dla Aztekw,
jak i dla Inkw. Peru, dziki grzystemu uksztatowaniu terenu, miao jednak pewne szanse na
utrzymanie niezalenoci, a zatem o zmianie biegu historii zdecydowa odwany i udany atak Pizarra.
Terytorium Aztekw byo mniej grzyste ni Peru; ponadto lecy nad Oceanem Atlantyckim
Meksyk (inaczej ni Peru) by dla Hiszpanw stosunkowo atwo dostpny. Wydaje si zatem, e
hiszpaski podbj Meksyku by naprawd nieunikniony; istotn zasug miaego i udanego przywdztwa Cortsa byo przypieszenie tego procesu.

64
1743-1826

Tomasz Jefferson
wiki
Tomasz Jefferson, trzeci prezydent Stanw Zjednoczonych Ameryki i autor Deklaracji
Niepodlegoci, urodzi si w 1743 r. w Shadwell w stanie Wirginia. Jego ojciec by geometr i
zamonym plantatorem; pozostawi synowi w spadku duy majtek ziemski. Jefferson uczszcza przez
dwa lata do College of William and Mary, ale przerwa nauk przed otrzymaniem dyplomu. Studiowa
potem przez par lat prawo i w 1767 r. zosta przyjty w poczet adwokatury stanu Wirginia. Przez
nastpnych siedem lat Jefferson prowadzi praktyk adwokack i kierowa majtkiem. Zosta rwnie
czonkiem House of Burgess, przedstawicielstwa ustawodawczego Wirginii.
W 1774 r. napisa pierwsz powan prac, A Summary View of the Rights of British America
(Oglne spojrzenie na kwesti praw brytyjskiej Ameryki). Rok pniej zosta wybrany na delegata stanu
Wirginia na drugi Kongres Kontynentalny, a w 1776 r. napisa Deklaracj Niepodlegoci. W kocu tego
roku powrci do przedstawicielstwa ustawodawczego Wirginii; przyczyni si wwczas w sposb
decydujcy do wprowadzenia paru zasadniczych reform. Zgosi propozycj dwch ustaw: ustawy o wolnoci i rwnoci wyzna oraz ustawy o powszechnej edukacji publicznej.
Jefferson proponowa zorganizowanie dostpnego dla wszystkich publicznego szkolnictwa
podstawowego, zaoenie uniwersytetu stanowego, w ktrym bardziej uzdolnieni mogliby otrzyma
wyksztacenie wysze, oraz ustanowienie systemu stypendiw. Jego propozycje nie zostay wwczas
przyjte przez przedstawicielstwo Wirginii, jednake pniej podobne ustawy zostay uchwalone przez
prawie wszystkie stany.
Znamienna bya ustawa dotyczca wolnoci i rwnoci wyzna: zapewniaa ona cakowit
tolerancj religijn i peny rozdzia Kocioa od pastwa. (Poprzednio w Wirginii Koci anglikaski by
Kocioem panujcym). Propozycja Jeffersona napotkaa do duy opr, ale zostaa w kocu uchwalona.
Wkrtce takie same idee przyjto w kartach praw obywatelskich innych stanw, a pniej rwnie w
Konstytucji Stanw Zjednoczonych.
W latach 1779-1781 Jefferson by gubernatorem Wirginii, pniej wycofa si z ycia politycznego.
Napisa wwczas swoj jedyn ksik, Notes on the State of Virginia (Uwagi o stanie Wirginia). Midzy
innymi Jefferson jednoznacznie wyrazi w niej swj sprzeciw wobec niewolnictwa. W 1782 r. zmara
jego ona (byli maestwem przez dziesi lat; mieli szecioro dzieci). Mimo stosunkowo modego
wieku Jefferson nigdy nie oeni si powtrnie.
Jefferson wkrtce powrci do ycia politycznego i zosta czonkiem Kongresu. Na jego wniosek
Kongres uchwali dziesitny system monetarny, nie przeszed natomiast jego projekt wprowadzenia
dziesitnego systemu miar i wag (w czasie kiedy Jefferson zoy ten wniosek, system metryczny jeszcze
nie istnia). Wnis rwnie projekt zakazu niewolnictwa we wszystkich nowych stanach; wniosek zosta
odrzucony jednym gosem.
W 1784 r. Jefferson pojecha do Francji z misj dyplomatyczn i niebawem zastpi tam
poprzedniego amerykaskiego ambasadora, Benjamina Franklina. Przebywa we Francji pi lat, nie byo
go zatem w Stanach Zjednoczonych przez cay okres tworzenia i ratyfikowania konstytucji. Jefferson by
zwolennikiem przyjcia konstytucji, jednake tak jak wielu innych uwaa, e naley do niej wczy
kart praw obywatelskich (Bill of Rights). Jefferson wrci do Ameryki pod koniec 1789 r. i niebawem
zosta pierwszym w historii kraju sekretarzem stanu. Sekretarzem skarbu zosta Alexander Hamilton.

Pogldy polityczne obu ministrw byy cakowicie odmienne i wkrtce doszo midzy nimi do star.
Zwolennicy polityki Hamiltona porozumieli si i utworzyli parti federalistw, natomiast zwolennicy
Jeffersona poczyli si i zawizali parti demokratyczno-republikask, ktra w kocu przeksztacia si
w obecn Parti Demokratyczn.
W 1796 r. Jefferson kandydowa na urzd Prezydenta, przegra jednak z Johnem Adamsem i
zgodnie z obowizujcymi wwczas postanowieniami konstytucji zosta wiceprezydentem. W 1800 r.
ponownie wysun sw kandydatur na prezydenta; tym razem pokona Adamsa.
Zostawszy prezydentem, Jefferson odnosi si do dawnych przeciwnikw w sposb umiarkowany i
pojednawczy, ustanawiajc tym samym cenny precedens w historii Stanw Zjednoczonych.
Najwaniejszym i majcym najtrwalsze historyczne skutki posuniciem rzdu w czasie jego prezydentury
by zakup Luizjany, co prawie podwoio terytorium Stanw Zjednoczonych. Kupienie Luizjany,
najwikszego chyba terytorium, jakie w caej historii przejte zostao w sposb pokojowy, byo wydarzeniem o niezwykym znaczeniu; przyczynio si to do przeksztacenia Stanw Zjednoczonych w wielkie
mocarstwo. Gdybym uwaa, e Jefferson by jedynym czowiekiem, ktremu to zawdziczamy,
umiecibym go znacznie wyej na licie. Sdz jednak, e do przekazania owego terytorium przyczyni
si przede wszystkim francuski przywdca Napoleon Bonaparte, ktry podj donios decyzj sprzeday
tego obszaru. Jeeli w ogle jaki Amerykanin zasuguje na szczeglne uznanie w zwizku z t spraw,
to nie Jefferson, ktry nigdy nie bra pod uwag moliwoci dokonania zakupu tak rozlegych terenw,
ale amerykascy wysannicy w Paryu, Robert Livingstone i James Monroe. To oni, stojc w obliczu tak
nadzwyczajnej okazji, przekroczyli swoje dyplomatyczne penomocnictwa i wynegocjowali nabycie tego
olbrzymiego obszaru. (Warto zauway, e Jefferson w napisanym przez siebie epitafium nie zaliczy
zakupu Luizjany do swoich gwnych osigni).
W 1804 r. Jefferson zosta ponownie wybrany na prezydenta, w 1808 r. zrezygnowa z ubiegania
si o ten urzd po raz trzeci, czym utrwali precedens stworzony przez Jerzego Waszyngtona. Jefferson
wycofa si z ycia politycznego w 1809 r. Jego dalsza dziaalno publiczna zwizana bya jedynie z
zaoeniem uniwersytetu stanu Wirginia (akt nadania z 1819 r.). Widzia w tym realizacj czci swojego
programu nauczania, zgoszonego w przedstawicielstwie ustawodawczym Wiginii przed czterdziestoma
trzema laty. Jefferson zmar 4 lipca 1826 r., w pidziesit rocznic ogoszenia Deklaracji
Niepodlegoci, po przeszo osiemdziesiciu trzech latach dobrze wykorzystanego ycia.
Jefferson przejawia wielostronne uzdolnienia, nie tylko polityczne. Zna pi czy sze jzykw,
interesowa si naukami przyrodniczymi i matematyk, by dobrym plantatorem, zaangaowanym w
prowadzenie gospodarstwa rolnego wedug naukowych wskaza. By rwnie przedsibiorc, drobnym
wynalazc i zdolnym architektem.
Talenty Jeffersona i jego zalety osobiste sprawiaj, e atwo jest przeceni jego rzeczywisty wpyw
na histori. Prbujc okreli jego prawdziwe znaczenie, naley chyba zacz od Deklaracji
Niepodlegoci, poniewa powszechnie uwaa si, e bya ona jego najwikszym osigniciem. Przede
wszystkim warto zauway, e Deklaracja Niepodlegoci nie jest czci prawa obowizujcego w
Stanach Zjednoczonych; jej znaczenie polega w pierwszym rzdzie na tym, e daje ona wyraz
amerykaskim ideaom. Ideay goszone w Deklaracji nie byy oryginalnym tworem Jeffersona, zostay
one zaczerpnite z pism Johna Locke'a. Deklaracja nie stanowia - ani w projekcie, ani w rzeczywistoci oryginalnej propozycji filozoficznej, lecz miaa w zwizy sposb wyraa pogldy, ktre podzielao ju
wielu Amerykanw.
To nie wzniose zdania Deklaracji zadecydoway o ogoszeniu niepodlegoci przez amerykaskie
kolonie. Wojna o niepodlego rozpocza si ju w kwietniu 1775 r. (ponad rok przed ogoszeniem
Deklaracji Niepodlegoci), jej pocztkiem byy bitwy pod Lexington i Concord. Po tych bitwach
amerykaskie kolonie stany w obliczu krytycznej decyzji - musiay rozstrzygn, czy domaga si
niczym nie ograniczonej niepodlegoci, czy te szuka kompromisu z rzdem brytyjskim. Wiosn 1776
r. nastroje w Kongresie Kontynentalnym przechyliy si zdecydowanie na korzy pierwszego
rozwizania. To nie Jefferson, ale Richard Henry Lee z Wirginii 7 czerwca 1776 r. zgosi formalnie
wniosek, by kolonie ogosiy niezaleno od Wielkiej Brytanii. Kongres przesun gosowanie nad
wnioskiem o kilka tygodni i wyznaczy komisj, z Jeffersonem jako przewodniczcym, ktra miaa
przygotowa oficjalne uzasadnienie przyczyn ogoszenia niepodlegoci. (Pozostali czonkowie komisji

wykazali rozsdek i zgodzili si, by Jefferson praktycznie sam napisa takie uzasadnienie). 1 czerwca
Kongres ponownie zaj si zgoszonym wnioskiem, nastpnego dnia przeprowadzono gosowanie i
wniosek przeszed jednomylnie. W gosowaniu z 2 lipca podjto ostateczn decyzj przesdzajc o
niepodlegoci, a dopiero po gosowaniu rozpatrywano projekt Deklaracji napisany przez Jeffersona.
Deklaracja zostaa przyjta przez Kongres (po wprowadzeniu pewnych zmian) dwa dni pniej, to jest 4
lipca 1776 r.
Jeli Deklaracja Niepodlegoci nie ma w rzeczywistoci tak istotnego znaczenia, jak si
powszechnie sdzi, to moe inne zasugi Jeffersona upowaniaj go do zajcia wyszego miejsca na
naszej licie? W swoim epitafium Jefferson wymieni dwa inne osignicia, ktre chcia przekaza
pamici potomnych. Jednym z nich byo zaoenie uniwersytetu stanu Wirginia; by to akt niewtpliwie
wany, ale nie na tyle, by w istotny sposb wpyn na jego pozycj. Drugim osigniciem wspomnianym
przez Jeffersona bya zainicjowana przez niego ustawa o wolnoci i rwnoci wyzna, majca
rzeczywicie due znaczenie. Oczywicie, idea swobd religijnych goszona bya ju przed Jeffersonem
przez wielu wybitnych filozofw, cznie z Johnem Lockiem i Wolterem, ale wniosek Jeffersona szed
dalej ni zasady, ktrych rzecznikiem by Locke. W odrnieniu od Locke'a Jefferson by czynnym
politykiem, ktremu udao si doprowadzi do tego, by jego propozycje stay si obowizujcym
prawem, a ponadto - by stay si wzorem dla innych stanw wprowadzajcych karty praw obywatelskich.
To w naturalny sposb prowadzi do kolejnego pytania: w jakim stopniu Tomasz Jefferson
przyczyni si do przyjcia karty praw obywatelskich obowizujcej w caym kraju (Federal Bill of
Rights)? Niewtpliwie Jefferson nalea do zwolennikw takiego aktu, by faktycznie jednym z ich
intelektualnych przywdcw. W latach 1784-1789, to znaczy w krytycznym okresie, jaki nastpi po
obradach Konwencji Konstytucyjnej, Jeffersona nie byo jednak w kraju i nie mg on prowadzi walki o
wprowadzenie karty praw obywatelskich do konstytucji. To gwnie James Madison przyczyni si do
uchwalenia przez Kongres poprawek do konstytucji uwzgldniajcych prawa obywateli. (Kongres
przegosowa poprawki 25 padziernika 1789 r., to jest przed powrotem Jeffersona do Stanw Zjednoczonych).
Mona by powiedzie, e na histori Stanw Zjednoczonych gboki wpyw wywara nie tyle
dziaalno Jeffersona na zajmowanych stanowiskach, ile jego postawa. Wydaje si jednak wtpliwe, by
Amerykanie w duej mierze podzielali jego pogldy. Ludzie darzcy Jeffersona wielkim szacunkiem s
czsto zwolennikami zupenie innej polityki ni ta, ktr on popiera. Na przykad Jefferson by gboko
przekonany, e rzd nie powinien wkracza zbyt daleko w sprawy obywateli. Tak postaw dobrze
charakteryzuje nastpujcy fragment z jego prezydenckiego przemwienia inauguracyjnego: Mdry i
skromny rzd, ktry nie dopuci, by ludzie krzywdzili si wzajemnie, ale ktry pozostawi im poza tym
swobod dziaania na rzecz ich wasnych przedsiwzi i usprawnie... Pogld Jeffersona
prawdopodobnie by suszny, ale rezultaty wyborw z ostatnich pidziesiciu lat wskazuj, e jego
sowa nie przekonay wikszoci amerykaskiego spoeczestwa. Inny przykad: Jefferson zdecydowanie
nie zgadza si z pogldem, e uprawnienia do ostatecznej interpretacji konstytucji nale do Sdu
Najwyszego, ktry moe orzec, e jakie prawo jest niezgodne z konstytucj, mimo e zostao ono
uchwalone przez Kongres. Uwaa, e taki pogld jest sprzeczny z zasadami demokratycznych rzdw.
Na podstawie tego, co napisaem powyej, mona doj do wniosku, e Jefferson mia bardzo
niewielkie znaczenie i nie powinien w ogle znale si w tej ksice. Przywizywanie zbyt wielkiej
wagi do szczegw moe jednak sprawi, e spoza drzew nie zobaczy si lasu; jeeli natomiast oderwa
si od szczegw i sprbowa uj dziaalno Jeffersona w caoci, to atwo mona zrozumie,
dlaczego zasuy na okrelenie wybitny rzecznik ludzkich swobd.
Czy Tomasza Jeffersona naley umieci niej, czy wyej od Jerzego Waszyngtona? Niepodlego
Stanw Zjednoczonych i ich instytucje demokratyczne stworzone zostay wsplnym wysikiem ludzi idei
i ludzi czynu. Oba czynniki graj zasadnicz rol, uwaam jednak, e idee maj wiksze znaczenie. Nie
ma jednak wtpliwoci, e Waszyngton odegra dominujc rol wrd tych, ktrzy myli wcielali w
czyn, natomiast idee niepodlegoci gosio wiele ludzi - Amerykanw, jak Jefferson i Madison, oraz
Europejczykw, jak John Locke, Wolter i inni. I wanie dlatego Tomasz Jefferson, mimo swych niezwykych zdolnoci i prestiu, zosta znacznie niej umieszczony na naszej licie ni Jerzy Waszyngton.

65
1451-1504

Krlowa Izabela I
wiki
Wikszo ludzi pamita tylko, e Izabela I Kastylijska sfinansowaa wypraw Krzysztofa
Kolumba przez Atlantyk. W rzeczywistoci Izabela bya energiczn i zdoln wadczyni, ktra dziki
caej serii niesychanie doniosych decyzji wywara olbrzymi wpyw na kilka stuleci dziejw Hiszpanii i
Ameryki aciskiej; porednio decyzje jej jeszcze dzi oddziauj na losy wielu milionw ludzi.
Wikszo decyzji Izabela podejmowaa po naradzie ze swoim przewidujcym i rwnie jak ona
uzdolnionym maonkiem, Ferdynandem Aragoskim, pniej za realizowali je wsplnie, wydaje si
wic suszne, aby omwi ich postaci razem, w jednym rozdziale. W tytule figuruje imi Izabeli,
poniewa to z jej inspiracji podjli maonkowie wikszo owych wanych decyzji.
Izabela urodzia si w 1451 r. w miejscowoci Madrigal w krlestwie Kastylii (obecnie cz
Hiszpanii). Wychowywaa si w gboko religijnej atmosferze i staa si bardzo pobon katoliczk. Jej
przyrodni brat, Henryk IV, by krlem Kastylii od 1454 r. do chwili mierci w 1474 r. W tym czasie nie
byo krlestwa Hiszpanii; obecne jej terytorium zajmoway cztery krlestwa: najwiksze wrd nich byo
krlestwo Kastylii; krlestwo Aragonii zajmowao pnocno-wschodni cz obecnej Hiszpanii;
Grenady - poudniow, a Nawarry - pnocn.
W kocu lat szedziesitych XV w. Izabela, wwczas pretendentka do tronu Kastylii, bya
najbogatsz nastpczyni tronu w Europie i wielu ksit starao si o jej rk. Jej brat przyrodni, Henryk
IV, yczy sobie, by polubia krla Portugalii, jednak w 1469 r. osiemnastoletnia wwczas Izabela mimo
sprzeciwu krla Henryka polubia Ferdynanda, nastpc tronu Aragonii. Henryk, rozgniewany
nieposuszestwem Izabeli, wyznaczy na nastpczyni tronu sw crk Joann. Mimo to po mierci
Henryka tron Kastylii obja Izabela. Sprzeciwili si temu stronnicy Joanny, wskutek czego rozpocza
si wojna domowa. W lutym 1479 r. wojna zakoczya si zwycistwem Izabeli. W tym samym roku
zmar krl Jan II Aragoski i Ferdynand zosta krlem Aragonii. Wsplnie Ferdynand i Izabela panowali
nad ca niemal Hiszpani.
Teoretycznie Aragonia i Kastylia byy nadal odrbnymi krlestwami, wci oddzielnie dziaaa
wikszo instytucji rzdowych. W praktyce jednak Ferdynand i Izabela podejmowali wsplnie
wszystkie decyzje i w miar swoich moliwoci dziaali jako poczeni wadcy Hiszpanii. W cigu
dwudziestu piciu lat wsplnych rzdw podstawowym celem ich polityki byo zjednoczenie Hiszpanii
pod jednym berem silnego monarchy. Pierwszym ich zadaniem byo zdobycie Grenady, jedynej czci
Pwyspu Iberyjskiego pozostajcej nadal we wadaniu wyznajcych islam Arabw. Wojna rozpocza
si w 1481 r., a zakoczya si w 1492 r. cakowitym zwycistwem Ferdynanda i Izabeli. Po zdobyciu
Grenady granice Hiszpanii przybray niemal tak posta, jak maj dzisiaj. (W 1512 r., ju po mierci
Izabeli, Ferdynand zaanektowa niewielkie krlestwo Nawarry).
Ju na samym pocztku panowania Ferdynand i Izabela wprowadzili instytucj hiszpaskiej
inkwizycji. Inkwizycja bya kocielnym trybunaem czcym kompetencje sdziw, awnikw,
oskarycieli i organw ledczych. Swoj straszliw saw inkwizycja zawdzicza okruciestwu ferowanych wyrokw i jaskrawej niesprawiedliwoci metod postpowania. Podejrzani nie mieli waciwie
adnej moliwoci obrony przed stawianymi im zarzutami. Nie informowano ich o wszystkich dowodach
ich winy, nie podawano im nawet nazwisk osb, ktre wnosiy przeciwko nim oskarenie. Podejrzanych
odrzucajcych stawiane im oskarenia czsto poddawano okrutnym torturom tak dugo, a wreszcie przy-

znawali si do zarzucanych im czynw. Wedug ostronych ocen w cigu pierwszych dwudziestu lat
dziaalnoci inkwizycji co najmniej dwa tysice osb spalono na stosie, a kilkakrotnie wicej otrzymao
lejsze kary.
Na czele hiszpaskiej inkwizycji sta fanatyczny zakonnik Tomas de Torquemada, osobisty
spowiednik Izabeli. Inkwizycja w zasadzie podlegaa bezporednio papieowi, ale w Hiszpanii
podporzdkowana bya krlowi. Inkwizycja suya po czci utrwaleniu religijnej jednoci, a po czci
zdawieniu opozycji politycznej skierowanej przeciwko monarsze. W Anglii panowie feudalni
zachowywali zawsze do si, aby ograniczy wadz krla. W swoim czasie hiszpascy panowie
feudalni posiadali rwnie du wadz, ale hiszpascy krlowie potrafili wykorzysta inkwizycj jako
bro przeciw zbuntowanym panom feudalnym i w ten sposb zdoali ugruntowa monarchi absolutn na
terenie caej Hiszpanii. Wykorzystali j take do zwikszenia wadzy nad hiszpaskim duchowiestwem.
Inkwizycja skierowana bya jednak przede wszystkim przeciwko ludziom podejrzanym o herezj, a
szczeglnie przeciwko ydom i muzumanom, ktrzy oficjalnie przeszli na chrzecijastwo, ale
potajemnie nadal praktykowali dawn religi.
Pocztkowo inkwizycja nie bya wymierzona przeciwko ydom, ale pod naciskiem fanatycznego
Torquemady Ferdynand i Izabela podpisali w 1492 r. dekret nakazujcy wszystkim hiszpaskim ydom
przej na chrzecijastwo lub opuci kraj w cigu czterech miesicy, pozostawiajc w Hiszpanii cay
dobytek. Dla hiszpaskich ydw, ktrych byo okoo 200 000, nakaz opuszczenia kraju by klsk:
wielu z nich zmaro, zanim znalazo bezpieczne schronienie; dla Hiszpanii ubytek duej czci
najbardziej pracowitych i wykwalifikowanych kupcw i rzemielnikw okaza si powan ekonomiczn
strat.
Traktat pokojowy zawarty po kapitulacji Grenady gwarantowa muzumanom yjcym w Hiszpanii
wolno sumienia, w praktyce jednak rzd hiszpaski bardzo szybko pogwaci to porozumienie.
Maurowie podnieli bunt, zostali jednak pokonani.
W 1502 r. wszyscy muzumanie mieszkajcy w Hiszpanii zostali zmuszeni do dokonania wyboru
midzy przejciem na chrzecijastwo a wygnaniem - a wic takiego samego, przed jakim postawiono
ydw dziesi lat wczeniej.
Izabela bya wiern katoliczk, ale mimo to nigdy nie dopucia, aby jej fanatyczna wiara stana na
drodze hiszpaskim interesom narodowym. I ona, i Ferdynand walczyli ciko, ale z powodzeniem, o to,
by Koci katolicki w Hiszpanii by podporzdkowany przede wszystkim krlowi hiszpaskiemu, a nie
papieowi. Bya to jedna z przyczyn, ktre sprawiy, e reformacja protestancka w XVI w. nigdy nie
utorowaa sobie drogi w Hiszpanii.
Najwikszym wydarzeniem za czasw panowania Izabeli byo odkrycie Ameryki przez Krzysztofa
Kolumba w kocu tak wanego w dziejach roku 1492. Wyprawa Kolumba zostaa sfinansowana przez
krlestwo Kastylii. (Historyjka o tym, jak to Izabela musiaa zastawi swoje klejnoty, by zdoby
pienidze na wypraw, nie jest jednak prawdziwa).
Izabela zmara w 1504 r. Bya matk jednego syna i czterech crek. Syn, Jan, zmar w 1497 r.
Najlepiej znana jest jej crka Joanna, ktr wydano za Filipa I Piknego, syna cesarza austriackiego z
rodu Habsburgw i nastpc tronu krlestwa Burgundii. W wyniku tego znakomitego dynastycznie
maestwa wnuk Izabeli, cesarz Karol V, odziedziczy jedn z najwikszych monarchii w historii
Europy. Zosta wybrany rwnie na cesarza witego Cesarstwa Rzymskiego. By w owych czasach najbogatszym i najpotniejszym monarch europejskim. Terytorium, nad ktrym sprawowa nominaln lub
rzeczywist wadz, obejmowao Hiszpani, Niemcy, Holandi, Belgi, Austri, Szwajcari, wiksz
cz Woch, cz Francji, Czechy, Sowacj, Polsk, Wgry i Jugosawi oraz znaczn cz pkuli
zachodniej. Karol V i jego syn Filip II byli arliwymi katolikami i w czasie swoich dugich rzdw
obracali bogactwa zdobyte w Nowym wiecie na finansowanie wojen przeciwko protestanckim
pastwom pnocnej Europy. W ten sposb dynastyczne maestwo zaaranowane przez Ferdynanda i
Izabel wpywao na histori Europy przez prawie sto lat po mierci ich obojga.
Sprbujmy podsumowa osignicia i wpywy Ferdynanda i Izabeli. Dziki wsplnym wysikom
udao im si doprowadzi do powstania zjednoczonego krlestwa Hiszpanii w granicach, ktre niemal
bez zmiany utrzymay si przez ostatnie piset lat; stworzyli w Hiszpanii centralistyczn monarchi
absolutn; wygnanie Maurw i ydw miao powane konsekwencje zarwno dla wygnacw, jak i dla

Hiszpanii; fanatyzm religijny Ferdynanda i Izabeli oraz wprowadzenie inkwizycji wywary gboki
wpyw na ca przysz histori Hiszpanii.
Ten ostatni punkt zasuguje na nieco szersze omwienie. Ujmujc najprociej mona by
powiedzie, e inkwizycja naoya Hiszpanii intelektualny kaftan bezpieczestwa. W cigu stuleci, jakie
upyny od 1492 r., wiksza cz Europy Zachodniej przeya wspaniay intelektualny i naukowy rozkwit. Ale nie Hiszpania. Nie powinno nikogo dziwi, e w spoeczestwie, w ktrym wypowiedzenie
jakiejkolwiek uznanej za zdron myli naraao czowieka na niebezpieczestwo zatrzymania przez
inkwizycj, zamara oryginalna twrczo. W innych krajach europejskich dopuszczano pewn rnic
pogldw, w Hiszpanii inkwizycja zezwalaa jedynie na sztywny, ortodoksyjny katolicyzm. W 1700 r. w
porwnaniu z reszt Europy Zachodniej w Hiszpanii panowa intelektualny zastj. W rzeczywistoci,
cho mino pi wiekw od wprowadzenia przez Ferdynanda i Izabel inkwizycji hiszpaskiej, a
przeszo 150 lat od momentu jej zniesienia, Hiszpania wci jeszcze odczuwa jej skutki.
Sfinansowanie przez Izabel wyprawy Kolumba sprawio, e wiksza cz Ameryki Poudniowej i
rodkowej zamienia si w hiszpaskie kolonie. W nastpstwie kultura hiszpaska oraz instytucje
dziaajce w Hiszpanii zostay przeniesione na obszar znacznej czci pkuli zachodniej. Skoro w
porwnaniu z Europ Zachodni Hiszpania bya krajem intelektualnie zacofanym, to nie ma nic
dziwnego w fakcie, e podobnie wypadao porwnanie jej kolonii z angielskimi koloniami w Ameryce
Pnocnej.
W rozwaaniach nad pozycj Izabeli na naszej licie naley uwzgldni jeszcze jeden problem, a
mianowicie, czy bez niej doszoby do tych samych wydarze. Prawd jest, e na skutek walk toczonych
przez 700 lat o odbicie Pwyspu Iberyjskiego z rk muzumanw duch wypraw krzyowych by w
Hiszpanii bardzo silny. Kiedy jednak w 1492 r. walka ta zakoczya si sukcesem, Hiszpania moga
wybiera kierunek dalszego postpowania. To Ferdynand i Izabela, a zwaszcza krlowa, skierowali
Hiszpani na drog bezkompromisowej religijnej ortodoksji. Wydaje si zupenie moliwe, e gdyby nie
Izabela, Hiszpania staaby si pastwem w miar pluralistycznym.
Naturalnie, nasuwa si ch porwnania Izabeli z lepiej od niej znan angielsk krlow Elbiet I.
Elbieta bya co najmniej tak uzdolniona jak Izabela; ze wzgldu na jej stosunkowo ludzk i tolerancyjn
polityk cieszya si znacznie wiksz sympati swoich poddanych. Bya jednak mniej nowatorska od
Izabeli i adne jej dziaanie nie wywaro tak gbokiego wpywu, jak wprowadzenie przez Izabel
inkwizycji. Mimo e pewne pocignicia Izabeli byy do odstrczajce, naley jednak przyzna, e
niewielu monarchw w historii miao tak dalekosiny wpyw jak ona.

66
1879-1953

Jzef Stalin
wiki
Stalin (prawdziwe nazwisko Josif Wissanonowicz Dugaszwili) by przez wiele lat dyktatorem
Zwizku Radzieckiego. Urodzi si w 1879 r. w Gori w Gruzji na Kaukazie. Jego jzykiem ojczystym by
gruziski. Jzyk rosyjski, cakowicie odmienny od gruziskiego, pozna pniej i zawsze mwi nim z
wyranym gruziskim akcentem.
Stalin wychowywa si w ubstwie; jego ojciec, szewc z zawodu, czsto naduywa alkoholu i
brutalnie bi syna. Dugaszwili senior zmar, gdy Jzef mia jedenacie lat. W modoci Stalin uczszcza
do przykocielnej szkoy w Gori, a jako nastolatek by uczniem seminarium duchownego w Tyflisie, skd
zosta w 1899 r. wydalony za rozpowszechnianie wywrotowych idei.
Przystpi do nielegalnego ruchu marksistowskiego, a w 1903 r., po rozamie w partii, opowiedzia
si po stronie bolszewikw. Do 1917 r. by czynnym czonkiem partii bolszewickiej, za co by
przynajmniej szeciokrotnie aresztowany. (Na og otrzymywa bardzo agodne wyroki i parokrotnie
udao mu si zbiec, co sugeruje, e by moe by wwczas agentem policji). W tym okresie przyj
pseudonim Stalin (czowiek ze stali).
Stalin nie odegra naprawd powanej roli w rewolucji komunistycznej w 1917 r., natomiast w
nastpnych dwch latach przejawia bardzo oywion dziaalno. W 1922 r. zosta sekretarzem
generalnym partii komunistycznej. Stanowisko to zapewnio mu duy wpyw na sprawy partii i
umoliwio signicie po wadz po mierci Lenina.
Wiadomo, e Lenin pragn, aby jego nastpc by Lew Trocki. Faktem jest, e Lenin w swoim
testamencie politycznym stwierdzi, i Stalin jest zbyt bezwzgldny i naley go usun ze stanowiska
sekretarza generalnego. Po mierci Lenina na pocztku 1924 r. Stalinowi udao si jednak zapobiec
realizacji testamentu Lenina. W tym celu sprzymierzy si z Lwem Kamieniewem i Grigorijem
Zinowjewem, dwoma wpywowymi czonkami Biura Politycznego. Utworzyli oni rodzaj triumwiratu i
wsplnym wysikiem pokonali Trockiego oraz jego stronnikw. Nastpnie Stalin, geniusz
wewntrzpartyjnych rozgrywek, wystpi z kolei przeciwko Zinowjewowi oraz Kamieniewowi i zdoa
ich wyeliminowa. Zwyciywszy w walce o wadz z opozycj z lewa (tj. z Trockim, Kamieniewem,
Zinowjewem i ich zwolennikami), Stalin przej cz ich podstawowych koncepcji politycznych.
Niebawem wystpi przeciw przywdcom prawego skrzyda partii komunistycznej, to jest przeciwko
swoim byym sojusznikom, i szybko ich pokona. Na pocztku lat trzydziestych by ju samowadnym
dyktatorem Zwizku Radzieckiego.
Osignwszy tak siln pozycj, w 1934 r. Stalin rozpocz dug seri drastycznych czystek
politycznych. Za pretekst posuyo zabjstwo Siergieja Kirowa, wysokiego funkcjonariusza partii
komunistycznej i jednego z doradcw Stalina, ktre miao miejsce 1 grudnia 1934 r. Wydaje si zupenie
prawdopodobne, e zamachu na Kirowa dokonano na polecenie samego Stalina, ktry chcia si pozby
Kirowa i jednoczenie zyska pretekst do pniejszych czystek.
W cigu nastpnych paru lat Stalin oskary o zdrad i rozkaza straci wikszo przywdcw
partii komunistycznej z czasw rewolucji 1917 r. i z okresu wadzy Lenina. Podczas pokazowych
rozpraw sdowych wielu z nich przyznao si do winy. Dla porwnania mona sobie wyobrazi, e
Tomasz Jefferson, bdc prezydentem, wsadza do wizienia wikszo sygnatariuszy Deklaracji
Niepodlegoci, oskara ich wszystkich o zdrad i zarzdza egzekucje, wpierw jeszcze zmuszajc ich do

przyznania si do winy na jawnej rozprawie sdowej. W 1938 r. Giendrik Jagoda, czowiek, ktry
kierowa czystkami, sam zosta postawiony przed sdem pod zarzutem zdrady. Jagoda przyzna si do
winy i oczywicie zosta stracony. Warto wspomnie, e jego nastpca, Nikoaj Jeow, rwnie pad
ofiar czystki.
Czystki z drugiej poowy lat trzydziestych objy ca parti komunistyczn i radzieckie siy
zbrojne. Nie byy wymierzone przeciw kontrrewolucjonistom (wikszo kontrrewolucjonistw zgina
w okresie wadzy Lenina), lecz przeciw samej partii. Stalin osign znacznie wiksze sukcesy w mordowaniu komunistw ni carska policja. Na przykad w wyniku czystek zgino ponad dwie trzecie
czonkw Komitetu Centralnego wybranego w 1934 r. Wynika z tego jasno, e najwaniejszym
motywem dziaania Stalina byo niedopuszczenie do powstania w kraju jakiejkolwiek niezalenej siy.
Sprawujc wadz, Stalin w bezlitosny sposb korzysta z usug tajnej policji. Bezprawne
aresztowania, egzekucje, dugoterminowe kary wizienia i zsyki do obozw pracy groziy wszystkim,
ktrzy pozwolili sobie na najlejsz nawet krytyk jego rzdw. W ten sposb udao mu si zmusi
spoeczestwo do ulegoci. Do koca lat trzydziestych Stalin stworzy najbardziej totalitarn dyktatur
czasw nowoytnych. Ustanowiony przez niego system rzdw wkracza w kad dziedzin ycia i nie
uznawa adnych swobd obywatelskich.
W ramach prowadzonej przez Stalina polityki ekonomicznej zrealizowano przymusow
kolektywizacj rolnictwa. Wikszo chopw bya przeciwna kolektywizacji, a niektrzy stawiali nawet
czynny opr. W pocztku lat trzydziestych na rozkaz Stalina miliony chopw zostao zabitych lub
zgino z godu, ale program kolektywizacji zosta w kocu zrealizowany.
Stalin forsowa rwnie program szybkiego uprzemysowienia Zwizku Radzieckiego. Proces
industrializacji by realizowany w ramach kilku kolejnych planw picioletnich, ktre pniej, wzorem
Zwizku Radzieckiego, wprowadziy rwnie i inne kraje. Na krtk met stalinowski plan
uprzemysowienia, mimo rnych niedocigni, okaza si sukcesem: Zwizek Radziecki ponis w II
wojnie wiatowej olbrzymie straty materialne, a jednak wyszed z wojny jako druga potga przemysowa
wiata. (W dalszej perspektywie okazao si, e uprzemysowienie i kolektywizacja rolnictwa wyrzdziy
powane szkody radzieckiej gospodarce).
W sierpniu 1939 r. Hitler i Stalin podpisali synny pakt o nieagresji. Dwa tygodnie pniej Hitler
zaatakowa Polsk od zachodu, a po nastpnych dwch tygodniach do agresji doczy si Zwizek
Radziecki, zajmujc wschodni poow Polski. W tym samym roku, nieco pniej. Zwizek Radziecki
zagrozi zbrojnym najazdem otwie. Litwie i Estonii, ktre byy wwczas niepodlegymi pastwami. W
obliczu takiej groby wszystkie trzy kraje podday si bez walki i zostay wczone do ZSRR. Podobnie
pod grob uycia siy przyczono cz Rumunii. Finlandia nie ulega grobom, ale w wyniku wojny
Zwizek Radziecki zaj cz jej terytorium. Mwi si czsto, e zagarnite obszary potrzebne byy dla
obrony Zwizku Radzieckiego przed spodziewanym atakiem faszystowskich Niemiec; bya to jednak
tylko wymwka, albowiem po zakoczeniu wojny i pokonaniu Niemiec Stalin nie wyrzek si wadzy
nad adnym z zajtych terytoriw. Po zakoczeniu II wojny wiatowej armia radziecka okupowaa du
cz Europy Wschodniej. Stalin wykorzysta okazj i na caym tym obszarze ustanowi rzdy komunistyczne posuszne Zwizkowi Radzieckiemu. Rzd marksistowski powsta take w Jugosawii,
poniewa jednak nie byo tam wojsk radzieckich, kraj ten unikn losu satelity ZSRR. Nie chcc dopuci
do tego, by inne satelickie pastwa komunistyczne Europy Wschodniej poszy za przykadem Jugosawii,
Stalin przeprowadzi w tych krajach czystki. Wkrtce po zakoczeniu II wojny wiatowej rozpocz si
okres zimnej wojny. Niektrzy ludzie usiuj zrzuci win za ten stan rzeczy na przywdcw zachodnich,
jest jednak a nadto jasne, e gwnym powodem zimnej wojny bya ekspansjonistyczna polityka Stalina
i jego nieugite denie do rozszerzenia ustroju komunistycznego - i wadzy radzieckiej - na cay wiat.
W styczniu 1953 r. rzd radziecki ogosi, e aresztowano grup lekarzy oskaronych o spisek na
ycie wysoko postawionych osobistoci Zwizku Radzieckiego. Wygldao na to, e Stalin planuje
kolejn seri radykalnych czystek, ale 2 marca 1953 r. siedemdziesiciotrzyletni dyktator zmar w
Moskwie na Kremlu. Ciao zabalsamowano i wystawiono na widok publiczny na honorowym miejscu,
obok ciaa Lenina, w mauzoleum na placu Czerwonym. W nastpnych latach sawa Stalina szybko gasa;
obecnie we wszystkich krajach, w ktrych kiedy sprawowa tyraskie rzdy, budzi on jedynie odraz.
Rodzinne ycie Stalina nie byo zbyt udane. Oeni si w 1904 r., ale ju trzy lata pniej jego ona

zmara na grulic. Ich jedyne dziecko, syn Jakub, dosta si w czasie II wojny do niewoli niemieckiej.
Niemcy zaproponowali wymian jecw, jednak Stalin odrzuci propozycj i Jakub zmar w niemieckim
obozie. W 1919 r. Stalin oeni si ponownie. Druga ona zmara w 1932 r.; wedug oficjalnej wersji
popenia samobjstwo, kryy jednak pogoski, e Stalin zabi j sam lub te kaza j zabi. Z drugiego
maestwa mia dwoje dzieci. Syn, oficer lotnictwa Zwizku Radzieckiego, wpad w alkoholizm i zmar
w 1962 r. Crka Stalina, wietana, opucia Zwizek Radziecki i w 1967 r. przybya do Stanw
Zjednoczonych.
Wyrniajc si cech charakteru Stalina bya absolutna bezwzgldno. Nie wydaje si, aby cho
w najmniejszym stopniu kierowa si uczuciami sympatii lub litoci. By czowiekiem niesychanie,
chorobliwie wrcz podejrzliwym, ale jednoczenie wybitnie zdolnym: energicznym, wytrwaym,
przebiegym i inteligentnym.
Stalin by dyktatorem Zwizku Radzieckiego przez blisko wier wieku i w rezultacie mia
ogromny wpyw na ycie bardzo wielu ludzi. Gdyby przyj, e oglny wpyw dyktatora na jego wasne
pokolenie jest proporcjonalny do liczby ludzi, nad ktrymi panuje, oraz do zakresu osobistej wadzy i
czasu pozostawania przy niej, wwczas Stalina naleaoby uzna za najpotniejszego dyktatora w
historii. W czasie swego ycia posa miliony ludzi na mier albo do obozw pracy przymusowej lub te
doprowadzi do tego, e zginli z godu. (Nie ma adnej moliwoci dokonania oceny, ile ludzi zgino w
wyniku rnych czystek, prawdopodobnie blisko 30 milionw).
Nie ulega zatem wtpliwoci, e na krtk met wpyw Stalina by ogromny. Podobnie jednak jak
w wypadku Hitlera (z ktrym si go czsto porwnuje) nie wiadomo, jak trwae bd skutki jego polityki.
Stalin rozszerzy granice Zwizku Radzieckiego, stworzy w Europie imperium satelickich pastw i
przeksztaci ZSRR w wielk potg, posiadajc wpywy w kadej czci naszego globu. Ale w cigu
ostatnich paru lat rozleciao si imperium radzieckie w Europie Wschodniej, a sam Zwizek Radziecki
podzieli si na pitnacie niezalenych pastw.
Za ycia Stalina ZSRR by pastwem policyjnym, ale po jego mierci straszliwa wadza tajnej
policji zostaa stopniowo ograniczona. Rosjanie ciesz si obecnie wiksz wolnoci osobist ni
kiedykolwiek w historii tego kraju.
Program gospodarczy Stalina wywodzi si z idei Marksa i Lenina. Marks wysun jednak tylko
sugestie, Lenin zacz je realizowa, a dopiero Stalinowi udao si zlikwidowa w Zwizku Radzieckim
prywatne gospodarstwa rolne oraz prywatne przedsibiorstwa. Polityka ta doprowadzia do
katastrofalnych skutkw i zostaa porzucona.
Nie mog si oprze wraeniu, e wszystko, co zostao wyej powiedziane, nie oddaje w peni
znaczenia Stalina. Jzef Stalin nie by po prostu jeszcze jednym dnym wadzy dyktatorem, ktry przez
dwadziecia pi lat rzdzi ogromnym pastwem. Rozpoczynajc zimn wojn, Stalin zdominowa
histori caego wiata na wiele lat po swojej mierci. adna wojna w historii - nawet II wojna wiatowa nie wywoaa takich skutkw jak zimna wojna. Dotkna ona nie tylko ZSRR i USA; wszystkie pastwa
na wiecie dowiadczyy rnych, dyplomatycznych i ekonomicznych, nastpstw tej wojny, a w wielu
rejonach wiata doszo rwnie do dziaa zbrojnych. Wycig zbroje midzy dwoma supermocarstwami
- najwikszy i najbardziej kosztowny w historii wiata - by tylko jednym z przejaww tej wojny. Jego
koszty naley liczy w bilionach dolarw. Najgorsze chyba byo jednak to, e przez te wszystkie lata cay
wiat y pod grob zagady nuklearnej, ktra mogaby cakowicie zniszczy nasz cywilizacj.
Wikszo ludzi miaa dosy zimnej wojny i gorco pragna jej koca. Ale przez dziesiciolecia
martwy i potpiany Stalin mia wiksz wadz - wikszy rzeczywisty wpyw na wiat - ni jakikolwiek
yjcy m stanu. To do niego, bardziej ni do kogokolwiek w historii, mona by odnie powiedzenie:
Zo, ktre ludzie wyrzdzaj, trwa duej ni oni sami.
Zimna wojna skoczya si i by moe ostatecznie skoczy si zgubny wpyw Stalina. Naley take
pamita, e cz winy za zbrodnie Stalina ponosi Lenin, ktry rzdzi przed nim i przygotowa dla
niego grunt. Mimo wszystko Stalin by jednym z tytanw historii; okrutnym geniuszem, ktry na dugo
pozostanie w pamici.

67
100-44 p.n.e.

Juliusz Cezar
wiki
Juliusz Cezar (Caius Iulius Caesar), synny rzymski przywdca wojskowy i polityczny, urodzi si
w Rzymie w 100 r. p.n.e., w okresie burzliwych zamieszek politycznych.
W II w. p.n.e., po zwycistwie nad Kartagin w drugiej wojnie punickiej, Rzymianie stworzyli
ogromne imperium. Dziki podbojom wielu Rzymian posiado ogromne bogactwa, wojny naruszyy
jednak spoeczn i ekonomiczn struktur pastwa rzymskiego. Szczeglnie ucierpiaa znaczna cz
chopw, ktrzy stracili ziemi. Senat rzymski, pierwotnie rodzaj rady miejskiej odpowiedniej dla maego
miasta, okaza si niezdolny do uczciwego i sprawnego zarzdzania wielkim pastwem. Kwita korupcj
polityczna i cay rejon Morza rdziemnego dotknity by nieudolnymi rzdami Rzymu. W samym
Rzymie poczwszy od 133 r. p.n.e. trwa przeduajcy si okres rozprzenia politycznego. Demagodzy,
politycy i wodzowie walczyli o wadz, a wojska poszczeglnych stronnictw (na przykad wojska
Mariusza w 87 r. p.n.e. czy wojska Sulli w 82 r. p.n.e.) wkraczay do miasta. Wikszo obywateli
rzymskich pragna jednak utrzyma rzdy republikaskie, cho ich sabo bya dla wszystkich
oczywista. Juliusz Cezar by prawdopodobnie pierwszym liczcym si przywdc, ktry zda sobie jasno
spraw, e nie warto duej broni rzdw demokratycznych w Rzymie i e utrzymanie ich jest ju
waciwie niemoliwe.
Sam Cezar pochodzi ze starej patrycjuszowskiej rodziny. Otrzyma dobre wyksztacenie i ju w
modym wieku zacz zajmowa si polityk. Szczegowa historia jego kariery politycznej,
podejrzanych sojuszw i zajmowanych stanowisk jest bardzo skomplikowana i nie zamierzam jej tu
przedstawia. W 58 r. p.n.e. czterdziestodwuletni wwczas Juliusz zosta prokonsulem trzech prowincji
pozostajcych pod panowaniem Rzymu: Galii Przedalpejskiej (pnocne Wochy), Ilirii (przybrzene obszary obecnej Chorwacji) i Galii Narboskiej (poudniowe wybrzee Francji). Obj wtedy dowdztwo
czterech legionw, liczcych w sumie okoo dwudziestu tysicy onierzy.
W latach 58-51 p.n.e. Cezar wykorzysta te wojska do podboju reszty Galii - obszaru obejmujcego,
w przyblieniu, obecn Francj i Belgi oraz cz Szwajcarii, Niemiec i Holandii. Mimo
przewaajcych si przeciwnika Cezarowi udao si cakowicie pokona plemiona galijskie i przyczy
do Rzymu wszystkie tereny a do Renu. Wysa take dwie ekspedycje do Brytanii, jednak nie osign
tam trwaych zdobyczy terytorialnych.
Ju wczeniej Cezar by jednym z czoowych rzymskich politykw, ale podbj Galii sprawi, e sta
si niezwykle popularnym bohaterem; zdaniem przeciwnikw by on ju zbyt popularny i zbyt potny.
Po wyganiciu jego nominacji senat rzymski zada, by Cezar powrci do Rzymu jako normalny
obywatel, to znaczy bez wojska. Cezar obawia si, prawdopodobnie susznie, e jego przeciwnicy
polityczni wykorzystaj tak okazj, aby go zniszczy. Rzucajc otwarte wyzwanie senatowi, w nocy z
10 na 11 stycznia 49 r. p.n.e. Cezar przeprawi swoje wojska przez rzek Rubikon i powid je na Rzym.
Ta cakowicie bezprawna akcja oznaczaa pocztek wojny domowej midzy legionami Cezara a siami
wiernymi senatowi. Wojna trwaa cztery lata i zakoczya si zwycistwem Cezara: ostatni bitw
stoczono 7 marca 45 r. p.n.e. pod Munda w Hiszpanii.
Cezar by przekonany, e tylko on moe zapewni Rzymowi sprawne, owiecone rzdy
despotyczne. Wrci do Rzymu w padzierniku 45 r. p.n.e. i wkrtce zosta mianowany doywotnim
dyktatorem. W lutym 44 r. p.n.e. ofiarowano mu koron, ale jej nie przyj. Decyzja ta jednak wcale nie

uspokoia zwolennikw republiki, poniewa w tym czasie Cezar sprawowa ju faktyczn dyktatur
wojskow. 15 marca 44 r. p.n.e. (byy to synne idy marcowe) na posiedzeniu senatu grupa spiskowcw
zamordowaa Cezara.
W ostatnich latach ycia Cezar zacz realizowa szeroki program reform. Wprowadzi w ycie
plan osiedlania weteranw wojskowych oraz ubogich mieszkacw Rzymu w koloniach zakadanych na
terytorium caego pastwa. Licznym grupom ludnoci nada rzymskie obywatelstwo. Zamierza
wprowadzi w miastach Italii ujednolicony system samorzdw miejskich. Mia take w planach szeroki
program budownictwa i kodyfikacj prawa rzymskiego. Wprowadzi ponadto wiele innych reform. Nie
udao mu si natomiast stworzy dobrego, opartego na konstytucji systemu rzdw - i to prawdopodobnie
byo gwn przyczyn jego upadku. Od zwycistwa pod Munda do zabjstwa Cezara min zaledwie rok
i dlatego wiele jego zamierze nigdy nie zostao wprowadzonych w ycie, trudno wic oceni, jak wiate
czy sprawne byyby jego rzdy, gdyby trway duej. Ze wszystkich przeprowadzonych przez niego
reform najtrwalsza okazaa si zmiana kalendarza. Wprowadzony przez niego kalendarz, z maymi
poprawkami, uywany jest do dzi.
Juliusz Cezar jest jedn z najbardziej charyzmatycznych postaci w historii. By wszechstronnie
uzdolniony; osiga sukcesy jako polityk, by znakomitym dowdc wojskowym, doskonaym mwc i
pisarzem. Jego ksika (De bello Gallico) opisujca podbj Galii naley do klasyki literackiej; wedug
opinii wielu znawcw jest najbardziej poczytn i interesujc ksik ze wszystkich dzie literatury
klasycznej. Cezar by odwany, energiczny i przystojny. By osawionym donuanem i nawet wedug
wczesnej, bardzo liberalnej miary uchodzi za rozpustnika. (Oczywicie, jego najszerzej znan przygod
miosn jest synny romans z Kleopatr).
Czsto krytykowano charakter Cezara. Pragn wadzy i na pewno wykorzystywa zajmowane
stanowiska do zdobycia bogactwa. W odrnieniu od wikszoci ambitnych politykw by na og
prostolinijny, nikogo nie zwodzi i nie oszukiwa. Walczc w Galii bywa bezlitosny i bezwzgldny, ale
wobec swoich rzymskich przeciwnikw politycznych okazywa niezwyk wspaniaomylno.
O sawie Cezara wiadczy fakt, e zarwno tytu cesarzy niemieckich - Kaiser - jak i wadcw
rosyjskich - car - wywodzi si od jego nazwiska. Cezar cieszy si duo wiksz saw ni jego cioteczny
wnuk, Oktawian August, ktry by waciwym zaoycielem rzymskiego cesarstwa. Rzeczywisty wpyw
Juliusza Cezara na histori nie odpowiada jego ogromnej sawie. Prawd jest, e w znacznej mierze przyczyni si do upadku republiki rzymskiej, nie naley jednak przecenia roli, jak odegra w tym procesie;
w owym czasie rzdy republikaskie w Rzymie doyway ju koca.
Najwaniejszym osigniciem Cezara by podbj Galii. Zajte przez niego terytorium pozostawao
pod panowaniem Rzymu przez wicej ni pi wiekw. W cigu tego czasu Galia zostaa cakowicie
zromanizowana; przyjto rzymskie prawa, zwyczaje i jzyk, a pniej rwnie i chrzecijastwo. Obecny
jzyk francuski wywodzi si w duym stopniu z wczesnej potocznej aciny. Podbj Galii mia rwnie
powany wpyw na sam Rzym; przez wiele wiekw Galia chronia Itali przed atakiem z pnocy. Podbj
Galii by w istocie czynnikiem wpywajcym na bezpieczestwo caego rzymskiego imperium.
Czy Rzym podbiby Gali bez udziau Cezara? Rzymianie nie mieli nad Galami ani przewagi
liczebnej, ani technicznej. Z drugiej jednak strony okres szybkiej ekspansji rzymskiej rozpocz si
jeszcze przed zdobyciem wadzy przez Cezara i trwa dalej po jego mierci. Jeli wzi pod uwag
wysok sprawno militarn wojsk rzymskich, bliskie pooenie Galii i skcenie plemion galijskich,
wydaje si, e Galia nie miaa wikszych szans na zachowanie niezalenoci. W kadym razie faktem
jest, e to Cezar pokona liczne wojska Celtw i podbi Gali, a dziki tym osigniciom znalaz si na
naszej licie.

68
ok. 1027-1087

Wilhelm Zdobywca
wiki
W roku 1066 ksi Normandii Wilhelm na czele oddziau liczcego zaledwie par tysicy ludzi
przeprawi si przez kana La Manche, aby zosta wadc Anglii. miaa prba zakoczya si sukcesem;
bya to ostatnia udana inwazja na Angli. Podbj dokonany przez Normanw zapewni koron
Wilhelmowi i jego nastpcom, ale jego znaczenie byo duo wiksze - wpyn on na ca pniejsz
histori Anglii, i to w taki sposb i w takim stopniu, jakiego sam Wilhelm na pewno nie przewidywa.
Wilhelm urodzi si okoo 1027 r. w Falaise w Normandii we Francji. Pochodzi wprawdzie z
nieprawego oa, ale by jedynym synem Roberta I, ksicia Normandii. Robert zmar w 1035 r., wracajc
z pielgrzymki do Jerozolimy. Przed wyruszeniem na pielgrzymk wyznaczy Wilhelma na swojego
nastpc. W ten sposb omioletni Wilhelm zosta ksiciem Normandii. Sukcesja nie przyniosa mu ani
bogactwa, ani wadzy, natomiast postawia go w bardzo niebezpiecznej sytuacji. Bdc zaledwie maym
chopcem by suzerenem baronw feudalnych, dorosych ludzi. Naturalnie, ambicja baronw okazaa si
silniejsza ni ich lojalno; zapanowaa cakowita anarchia, w czasie ktrej trzech opiekunw Wilhelma
zmaro gwatown mierci, a jego nauczyciel zosta zamordowany. Wprawdzie krl francuski Henryk I,
nominalny suzeren maego ksicia, przychodzi mu z pomoc, ale i tak Wilhelm mia duo szczcia, e
udao mu si przey.
W 1042 r., majc pitnacie lat, Wilhelm zosta pasowany na rycerza i od tego czasu bra osobicie
udzia w yciu politycznym. Stoczy szereg wojen z feudalnymi baronami Normandii i w kocu udao mu
si uzyska siln wadz nad swoim ksistwem. (Nawiasem mwic, fakt, e by dzieckiem z nieprawego
oa, wyranie utrudnia jego sytuacj, przeciwnicy czsto okrelali go mianem Bastard). W 1063 r.
podbi przyleg prowincj Maine, a w 1064 r. ssiadujca z Normandi Bretania uznaa jego
zwierzchnictwo.
Od 1042 do 1066 r. krlem Anglii by Edward Wyznawca. Edward by bezdzietny, co sprawio, e
sukcesja po nim staa si przedmiotem wielu zabiegw. Z uwagi na dalekie pokrewiestwo roszczenia
Wilhelma byy raczej mao zasadne, opieray si tylko na tym, e matka Edwarda bya siostr dziadka
Wilhelma, ale mimo to w 1051 r., prawdopodobnie pod wraeniem osobowoci Wilhelma, Edward
obieca mu dziedzictwo tronu.
W 1064 r. Harold Godwin, najpotniejszy z monowadcw angielskich, bliski towarzysz i
szwagier Edwarda Wyznawcy, wpad w rce Wilhelma. Wilhelm traktowa go dobrze, ale trzyma go u
siebie dopty, dopki Harold nie zoy uroczystej przysigi, e poprze roszczenia Wilhelma do
angielskiego tronu. Wiele ludzi uznaoby, e wymuszona w ten sposb obietnica nie obowizuje ani z
moralnego, ani z prawnego punktu widzenia. Z pewnoci tak uwaa i Harold. Kiedy w 1066 r. zmar
Edward, Harold Godwin zgosi sam pretensje do tronu, a witenagemot (rada starszyzny, czsto biorca
udzia w podejmowaniu decyzji dotyczcych dziedziczenia tronu) wybra go na nowego krla. Wilhelm,
pragncy powikszy swoje krlestwo i rozgniewany zamaniem przysigi przez Harolda, postanowi
dokona najazdu na Angli i zbrojnie dochodzi swoich roszcze.
Wilhelm cign flot i wojska na wybrzee francuskie i w sierpniu 1066 r. by gotw do wyjcia
w morze, jednake nie sprzyjajce pnocne wiatry przez szereg tygodni uniemoliwiay przepraw. W
tym samym czasie Harald Haardraade, krl Norwegii, postanowi rwnie dokona inwazji i pyn przez
Morze Pnocne w kierunku Anglii. Harold Godwin trzyma swoje wojska na poudniu Anglii, gotowy do

odparcia najazdu Wilhelma. Wobec zagroenia nadcigajcego z przeciwnej strony musia pomaszerowa z armi na pnoc, aby stawi czoo atakowi Norwegw. 25 wrzenia w bitwie pod Stamford
Bridge pad krl Norwegii, a jego wojska zostay rozgromione.
Ju dwa dni pniej zmieni si wiatr nad kanaem La Manche i Wilhelm niezwocznie przeprawi
wojska do Anglii. By moe Harold powinien czeka na atak Wilhelma, a przynajmniej powinien przed
bitw da przyzwoicie wypocz swoim onierzom, ale zrobi inaczej - zawrci na poudnie i szybkim
marszem pody na spotkanie z Wilhelmem. Obie armie stary si 14 padziernika 1066 r. w synnej
bitwie pod Hastings. Pod koniec dnia kawaleria i ucznicy Wilhelma rozgromili siy anglosaskie. Krl
Harold poleg przed zapadniciem zmroku, a jeszcze wczeniej zginli dwaj jego bracia. Anglii zabrako
uznanego przywdcy, ktry zdoaby zebra nowe siy lub odrzuci roszczenia Wilhelma do tronu.
Wilhelm zosta ukoronowany w tym samym roku w Londynie, w dzie Boego Narodzenia.
W cigu nastpnych piciu lat Wilhelm tumi bunty wybuchajce tu i wdzie. Posuyy mu one
jako pretekst do skonfiskowania wszystkich majtkw ziemskich i uznania ich za swoj osobist
wasno. Du cz ziemi nada jako dobra lenne waniejszym stronnikom normaskim, ktrzy tym
samym stali si jego wasalami. W wyniku represji prawie caa arystokracja anglosaska zostaa
pozbawiona majtkw, a ich miejsce zajli Normanowie. (Brzmi to bardzo dramatycznie, ale w
rzeczywistoci dotyczyo to tylko paru tysicy ludzi bezporednio zwizanych z procesem przejmowania
wadzy; dla rolnikw uprawiajcych ziemi oznaczao to tylko zmian stojcego nad nimi pana).
Wilhelm zawsze utrzymywa, e jest prawowitym krlem Anglii; zachowa te wikszo dawnych
praw i zwyczajw. Pragnc zorientowa si w swoich nowych wociach, nakaza sporzdzi dokadny
spis ludnoci i majtkw. Wyniki zapisane zostay w olbrzymiej ksidze nazwanej Domesday Book, ktra
jest nieocenionym rdem informacji historycznych. Zachowa si jej oryginalny rkopis, ktry jest
przechowywany obecnie w Archiwum Publicznym (Public Record Office) w Londynie. Wilhelm by
onaty, mia czterech synw i pi crek. Zmar w 1087 r. w Rouen, w pnocnej Francji. Od niego
wywodzili si wszyscy pniejsi angielscy monarchowie. Zadziwiajce, e Wilhelm Zdobywca, najwaniejszy chyba krl angielski, nie by Anglikiem, lecz Francuzem. Urodzi si i zmar we Francji, tam
spdzi prawie cae ycie i posugiwa si tylko jzykiem francuskim. (Nawiasem mwic, by
analfabet).
Oceniajc wpyw Wilhelma na histori naley pamita o najwaniejszej sprawie, a mianowicie, e
normaski podbj Anglii nie dokonaby si bez jego udziau. Wilhelm nie by naturalnym nastpc
angielskiego tronu, a adne historyczne wzgldy nie przesdzay o nieuchronnoci normaskiej inwazji.
Stao si tak tylko i wycznie wskutek ambicji i zdolnoci Wilhelma. Od tysica lat, czyli od czasw
rzymskich wypraw, nikomu nie udao si zaatakowa Anglii od strony Francji. Nie udao si to rwnie
nikomu w cigu dziewiciu wiekw, jakie miny od normaskiej inwazji (zarwno od strony Francji, jak
i kadej innej).
Nasuwa si pytanie, jakie byy skutki podboju Normanw. Najedcy byli stosunkowo nieliczni, ale
mimo to wywarli ogromny wpyw na histori Anglii. W cigu piciu lub szeciu stuleci przed
normaskim podbojem na Angli wielokrotnie napaday ludy anglosaskie i skandynawskie, dlatego te
panowaa tam w zasadzie kultura germaska. Normanowie byli wprawdzie potomkami wikingw, ale
przyswoili sobie jzyk i kultur francusk. W wyniku podboju doszo do bezporedniego spotkania obu
kultur - angielskiej i francuskiej. (Dzisiaj kontakty kulturalne francusko-angielskie uchodz za rzecz
naturaln, ale przez stulecia przed Wilhelmem Zdobywc wikszo kulturalnych kontaktw Anglii ograniczaa si do Europy Pnocnej). Skutkiem tego w Anglii nastpio poczenie kultur - francuskiej i
anglosaskiej - i powstaa taka mieszanina, jaka w adnych innych warunkach powsta nie moga.
Wilhelm wprowadzi w Anglii rozwinit form feudalizmu. Krlowie normascy, w odrnieniu
od swych anglosaskich poprzednikw, mieli pod swoim dowdztwem par tysicy dobrze uzbrojonych
rycerzy. Bya to, jak na stosunki redniowieczne, potna armia. Normanowie byli zdolnymi
administratorami, dziki czemu rzd angielski sta si niebawem jednym z najpotniejszych i
najsprawniejszych rzdw w Europie.
Interesujcym nastpstwem podboju Normanw byy zmiany, jakim uleg jzyk angielski. Po
dokonanym podboju do jzyka angielskiego zacza przenika masa nowych sw - tak ogromna, e
obecne sowniki angielskie zawieraj wicej sw pochodzenia francuskiego i aciskiego ni

anglosaskiego. Po podboju, przez trzy lub cztery wieki, szybko zmieniaa si gramatyka angielska, przede
wszystkim ulegajc uproszczeniu. Gdyby nie podbj normaski, jzyk angielski niewiele rniby si
dzisiaj od jzyka dolnoniemieckiego i holenderskiego. To jedyny znany przypadek jzyka, jakim si
posuguje bardzo dua grupa ludzi, ktry zawdzicza sw obecn posta dziaalnoci pojedynczego
czowieka. (Warto zauway, e obecnie jzyk angielski jest niewtpliwie najbardziej rozpowszechnionym jzykiem wiata).
Mona by rwnie wspomnie o wpywie, jaki podbj Anglii wywar na histori Francji. Przez
mniej wicej cztery nastpne stulecia toczyy si wojny midzy krlami angielskimi (ktrzy, ze wzgldu
na normaskie pochodzenie, mieli due posiadoci we Francji) a francuskimi. Wojny te byy bezporednim nastpstwem inwazji Normanw; przed 1066 r. midzy Francj a Angli panowa pokj.
Pod wieloma wzgldami Anglia rni si od krajw kontynentu europejskiego. Zarwno dlatego, e
staa si wielkim imperium, jak i z uwagi na jej ustrj demokratyczny, Anglia wywara gboki wpyw na
reszt wiata, zupenie niewspmierny do wielkoci jej terytorium. W jakim stopniu te szczeglne cechy
politycznej historii Anglii wynikaj z poczyna Wilhelma?
Historycy spieraj si o przyczyny, ktre sprawiy, e demokracja rozwina si najpierw w Anglii,
a nie, powiedzmy, w Niemczech. By moe wynika to z tego, e angielska kultura i ustrj stanowi
mieszanin czynnikw anglosaskich i normaskich, ktra powstaa w wyniku normaskiego podboju. Z
drugiej jednak strony wcale nie sdz, aby zasadne byo przypisywanie despotycznemu Wilhelmowi zbyt
wielkiej zasugi za pniejszy rozwj angielskiej demokracji. Z pewnoci w cigu stu lat po normaskim
podboju trudno byoby doszuka si w Anglii choby ladw demokracji.
Wpyw Wilhelma na ksztatowanie si angielskiego imperium jest bardziej oczywisty. Przed 1066
r. Anglia naraona bya na nie koczce si najazdy, po 1066 r. role si odwrciy. Wilhelm ustanowi
silny, centralistyczny rzd, podobne rzdy utrzymali jego nastpcy. Rzdy te dysponoway doskona
armi, dziki czemu Anglia uchronia si od dalszych najazdw. Odwrotnie, to Anglia nieustannie
prowadzia jakie wojskowe operacje na zamorskich terenach, tote kiedy Europa rozcigna swoj
wadz na inne kontynenty. Anglia zdobya wicej kolonii ni jakiekolwiek inne pastwo europejskie.
Nie mona oczywicie przypisa Wilhelmowi zasug za wszystkie pniejsze osignicia Anglii;
podbj Normanw by jednak z pewnoci poredni przyczyn tego, co nastpio potem, dlatego te
wpyw Wilhelma by ogromny i dugotrway.

69
1856-1939

Zygmunt Freud
wiki
Zygmunt Freud, twrca psychoanalizy, urodzi si w 1856 r. we Freibergu (obecnie Pibor w
Czechach), wwczas nalecym do monarchii austro-wgierskiej. Gdy mia cztery lata, rodzina
przeniosa si do Wiednia, gdzie spdzi prawie cae ycie. By wyrniajcym si studentem, dyplom lekarski otrzyma na uniwersytecie wiedeskim w 1881 r. Przez nastpne dziesi lat prowadzi badania w
dziedzinie fizjologii, pracowa w klinice psychiatrycznej, prowadzi prywatn praktyk lekarsk, specjalizujc si w neurologii, pracowa w Paryu pod kierownictwem wybitnego neurologa francuskiego Jeana
Charcota, wsppracowa rwnie z wiedeskim lekarzem Josefem Breuerem.
Koncepcje psychologiczne Freuda dojrzeway powoli. Jego pierwsza ksika, Studien her Hysteric
(Studia nad histeri), napisana wsplnie z Breuerem. ukazaa si dopiero w 1895 r. Nastpn ksik, O
marzeniu sennym, wyda w 1900 r.; jest to jedna z jego najbardziej oryginalnych i najwaniejszych prac.
Pocztkowo sprzeda ksiki sza bardzo powoli, ale mimo to po jej ukazaniu si reputacja Freuda bardzo
wzrosa. Wyda nastpnie inne powane prace; w 1908 r., gdy wygasza w Stanach Zjednoczonych
szereg odczytw, cieszy si ju du saw. W 1902 r. zorganizowa w Wiedniu grup dyskusyjn
zajmujc si problemami psychologii. Jednym z pierwszych jej czonkw by Alfred Adler, par lat
pniej przyczy si rwnie Carl Jung. Obaj utworzyli potem znane w caym wiecie wasne szkoy
psychologii.
Freud oeni si i mia szecioro dzieci. W pniejszym wieku cierpia na raka szczki; przeszed
ponad trzydzieci operacji w nadziei na zahamowanie postpw choroby. Mimo to nie przerwa pracy i w
cigu nastpnych lat napisa par wanych dzie. W 1938 r. do Austrii wkroczyli hitlerowcy.
Osiemdziesiciodwuletni Freud, jako yd, musia ucieka. Zamieszka w Londynie, gdzie zmar rok
pniej.
Wkad Freuda do teorii psychologicznych jest tak olbrzymi, e trudno go streci w paru sowach.
Kad on nacisk na ogromne znaczenie niewiadomych procesw psychicznych w zachowaniu czowieka.
Wyjani, jak tego rodzaju procesy oddziauj na tre snw; stwierdzi, e s one przyczyn czstych
pomyek, takich jak przejzyczenia czy zapominanie nazwisk, czasami powodujc take drobne wypadki,
a nawet choroby.
Freud jest twrca psychoanalizy jako metody leczenia zaburze emocjonalnych. Sformuowa teori
struktury ludzkiej osobowoci. Stworzy lub spopularyzowa liczne teorie psychologiczne, miedzy innymi
dotyczce lku, mechanizmw obronnych, kompleksu kastracji, represji i sublimacji. Jego prace stay si
bodcem do ogromnego wzrostu zainteresowania teoriami psychologicznymi. Liczne koncepcje Freuda
s nadal bardzo kontrowersyjne; wywoyway one od samego pocztku burzliwe dyskusje.
Freud zyska rozgos ze wzgldu na tez, i tumiony popd seksualny prowadzi czsto do zaburze
osobowoci i nerwic. (Waciwie to nie Freud jest twrc tej koncepcji, ale gwnie dziki jego pracom
zyskaa ona popularno w nauce). Wykaza rwnie, e popd seksualny i podanie pojawiaj si ju
we wczesnym dziecistwie, a nie dopiero w okresie dojrzewania.
Z uwagi na tak kontrowersyjny charakter koncepcji Freuda bardzo trudno okreli jego miejsce w
historii. By pionierem, torowa drog nowym pogldom, niesychanie atwo tworzy nowe koncepcje.
Jego teorie (inaczej ni to byo w wypadku Darwina czy Pasteura) nigdy jednak nie zdobyy penego
poparcia rodowisk naukowych i obecnie trudno przewidzie, ktre koncepcje Freuda zyskaj akceptacj

w przyszoci. Mimo cigle trwajcych sporw na temat jego teorii nie ulega wtpliwoci, e Freud by
wybitna postaci w historii myli ludzkiej. Jego pogldy na psychologi obaliy cakowicie nasze pojcie
o osobowoci czowieka, wiele jego pogldw i okrele weszo do powszechnego uytku, np. id,
ego, superego, kompleks Edypa i popd mierci.
To prawda, e psychoanaliza jest bardzo kosztownym sposobem leczenia i czsto zawodzi, ale jest
rwnie prawd, e ma ona na swoim koncie bardzo wiele sukcesw. By moe w przyszoci
psycholodzy stwierdz, e tumiony popd seksualny odgrywa mniejsz rol w naszym zachowaniu, ni
utrzymywao to wielu zwolennikw Freuda, jednake popd ten z pewnoci peni waniejsz funkcj,
ni to sdzio wielu psychologw przed Freudem. Podobnie wikszo psychologw jest obecnie
przekonana, e niewiadome procesy psychiczne odgrywaj decydujc rol w zachowaniu czowieka, a
przecie przed Freudem zupenie ich nie doceniano.
Oczywicie. Freud nie by pierwszym psychologiem. a w przyszoci prawdopodobnie nie
wszystkie jego koncepcje bd uznane za suszne. Na pewno jednak wywar on najwikszy i najbardziej
znaczcy wpyw na rozwj wspczesnej psychologii. Biorc pod uwag olbrzymie znaczenie tej dziedziny wiedzy. Freud niewtpliwie zasuguje na umieszczenie go na naszej licie.

70
1749-1823

Edward Jenner
wiki
Angielski lekarz Edward Jenner by czowiekiem, ktry opracowa i upowszechni technik
szczepienia jako rodek ochronny przeciwko straszliwej chorobie - ospie. Obecnie, kiedy dziki
Jennerowi ospa znikna z powierzchni ziemi, skonni jestemy zapomina o przeraajcej liczbie jej
ofiar w poprzednich stuleciach. Ospa bya do tego stopnia zaraliwa, e zdecydowana wikszo ludzi
mieszkajcych w Europie przechodzia j w jakim okresie ycia. Bya przy tym tak niebezpieczna, e co
najmniej 10-20% chorych umierao. Spord tych, ktrzy przeyli, 10-15% miao do koca ycia twarz
zeszpecon ladami po ospie. Oczywicie, ospa nie ograniczaa si do Europy, szalaa w caej Ameryce
Pnocnej, Indiach, Chinach i wielu innych czciach wiata. Najczciej jej ofiar paday dzieci. Przez
wiele lat usiowano znale jaki skuteczny rodek ochronny przeciwko ospie. Od dawna byo wiadomo,
e ludzie, ktrzy przeyli osp, byli na ni odporni i nie chorowali po raz drugi. Na Wschodzie
obserwacje te doprowadziy do praktyki szczepienia ludzi zdrowych rop pobran od tych chorych,
ktrzy przechodzili lekk posta ospy; miano przy tym nadziej, e zaszczepiona w ten sposb osoba
rwnie przejdzie agodn form tej choroby i zostanie uodporniona.
Praktyk t wprowadzia w Anglii lady Mary Wortley Montagu. Tego rodzaju szczepienia przyjy
si i byy do rozpowszechnione ju na wiele lat przed odkryciem Jennera; sam Jenner zosta tak
zaszczepiony w wieku omiu lat. Ten prosty sposb mia jednak powan wad: stosunkowo duo tak
zaszczepionych osb zapadao nie na lekk, lecz na cik posta ospy, ktra zostawiaa okropne lady.
W rzeczywistoci okoo 2% szczepionych umierao! Trzeba byo koniecznie znale jaki lepszy sposb
ochrony przed t chorob.
Jenner urodzi si w 1749 r. w maym miecie Berkeley w Gloucestershire w Anglii. W wieku
dwunastu lat zosta uczniem chirurga. Pniej studiowa anatomi i pracowa w szpitalu. W 1792 r.
otrzyma dyplom lekarza na uniwersytecie St. Andrew's. W wieku czterdziestu paru lat by ju znanym
lekarzem internist i chirurgiem w Gloucestershire.
Jenner wiedzia, e ludzie ze wsi zajmujcy si bydem s przekonani, i ten. kto przeszed
zakaenie osp krowi - niegron chorob byda, ktra przenosi si take na ludzi - nigdy nie zachoruje
na osp prawdziw. (Ospa krowia nie jest grona dla czowieka, a jej objawy troch przypominaj bardzo
agodn posta ospy prawdziwej). Jenner uwiadomi sobie, e jeeli przekonanie rolnikw jest zasadne,
to szczepienie osp krowi byoby bezpieczn metod ochrony ludzi przed zaraeniem osp prawdziw.
Zbada dokadnie ten problem i w 1796 r. nabra przekonania, e jego wniosek jest suszny. Postanowi
zatem przeprowadzi prb na ludziach.
W maju 1796 r. Jenner zaszczepi omioletniemu Jamesowi Phippsowi rop pobran z krosty na
rce dojarki chorej na osp krowi. Stao si tak, jak przewidywa: chopiec zachorowa na osp krowi,
ale szybko wyzdrowia. Par tygodni pniej Jenner zarazi Phippsa osp prawdziw. Zgodnie z jego
oczekiwaniami nie pojawiy si adne oznaki tej choroby.
Po przeprowadzeniu dalszych dowiadcze Jenner opisa uzyskane wyniki w krtkiej rozprawie An
Inquiry into the Causes and Effects of the Variolae Vaccinae, ktr w 1798 r. opublikowa na wasny
koszt. Ksika przyczynia si do szybkiego upowszechnienia szczepie. Jenner napisa pniej pi
innych artykuw na ten temat i w cigu wielu lat powica mnstwo czasu na propagowanie szczepie,
usilnie zabiegajc o ich wprowadzenie.

Jenner ofiarowa wiatu opracowan przez siebie metod zupenie bezinteresownie i nigdy nie
prbowa cign z niej jakichkolwiek zyskw. W 1802 r. parlament przyzna mu w dowd wdzicznoci
nagrod w formie 10 000 funtw, a kilka lat pniej dodatkowo 20 000 funtw. Jenner zyska
wiatow saw, zosta obdarowany wieloma zaszczytami i medalami. By onaty i mia troje dzieci.
Przey siedemdziesit trzy lata; zmar na pocztku 1823 r. w rodzinnym miecie Berkeley.
Jak si przekonalimy, to nie Jenner wpad na to, e zachorowanie na osp krowi uodparnia ludzi
na osp prawdziw; po prostu o tym usysza. Okazuje si nawet, e ju wczeniej par osb zostao
zaszczepionych osp krowi.
Jenner nie by naukowcem, nie doszed sam do swoich odkry, ale niewielu uczonych uczynio tak
duo dla dobra ludzkoci jak on. Dziki swoim badaniom, dowiadczeniom i pismom przeksztaci
ludowy przesd, nigdy nie traktowany powanie przez lekarzy, w powszechn praktyk, ktra uratowaa
ycie niezliczonym milionom ludzi. Wprawdzie metoda Jennera chroni tylko przed pojedyncz chorob,
ale choroba ta bya jedn z najpowaniejszych. Jenner zasugiwa w peni na zaszczyty, jakimi go
obdarzyo jego pokolenie i wszystkie nastpne generacje.

71
1845-1923

Wilhelm Conrad Rntgen

wiki
Wilhelm Conrad Rntgen, odkrywca promieni X, urodzi si w 1845 r. w Lennep w Niemczech. W
1869 r. uzyska doktorat na uniwersytecie w Zurychu. Przez nastpne dziewitnacie lat pracowa na paru
uniwersytetach, zyskujc sobie stopniowo opini doskonaego naukowca. W 1888 r. zosta profesorem
fizyki i dyrektorem Instytutu Fizyki uniwersytetu w Wrzburgu. Wanie tam w 1895 r. Rntgen dokona
odkrycia, ktre przynioso mu saw.
8 listopada 1895 r. Rntgen prowadzi dowiadczenia nad promieniami katodowymi. Promienie
katodowe to w istocie strumie elektronw powstajcy wtedy, gdy utrzymujemy wysokie napicie midzy dwoma elektrodami umieszczonymi w przeciwlegych kocach zamknitej rury szklanej, z ktrej
usunito powietrze. Prbnie katodowe s raczej mao przenikliwe i nie przechodz przez
parocentymetrow warstw powietrza. W przeprowadzanym dowiadczeniu Rntgen owin szklan rur
grubym, czarnym papierem, tak e nawet po wczeniu prdu elektrycznego wiato z rury nie
przedostawao si na zewntrz. Kiedy Rntgen doprowadzi prd do elektrod, zobaczy, ku swemu
zdziwieniu, e ekran fluorescencyjny lecy obok na stole zaczyna wieci, tak jakby padao na wiato.
Wyczy prd, a wwczas ekran (pokryty platynocyjankiem barowym, zwizkiem fluorescencyjnym)
przesta wieci. Rntgen bardzo szybko zda sobie spraw, e podczas przepywu prdu powstaje w rurze jakie niewidzialne promieniowanie. Ze wzgldu na tajemnicz natur niewidzialnego
promieniowania Rntgen nazwa je promieniami X (X jest zwykle stosowanym matematycznym
symbolem na oznaczenie nieznanej wielkoci).
Rntgen by tak podniecony swoim przypadkowym odkryciem, e odstawi wszystkie inne badania
i skupi si na badaniu wasnoci promieni X. Po paru miesicach wytonej pracy wykry nastpujce
fakty. (1) Promienie X powoduj fluorescencj nie tylko platynocyjanku barowego, ale take innych
zwizkw. (2) Promienie X przechodz przez wiele materiaw nieprzenikliwych dla zwykego wiata.
Uwag Rntgena zwrci zwaszcza fakt, e promienie X przechodz przez ludzkie ciao, a s
pochaniane przez koci. Gdy Rntgen wsun rk midzy rur wyadowcz a ekran fluorescencyjny,
zobaczy na ekranie koci swojej doni. (3) Promienie X rozchodz si po liniach prostych; pole
magnetyczne nie powoduje odchylenia ich biegu, co odrnia je od strumienia czstek z adunkiem
elektrycznym.
W grudniu 1895 r. Rntgen napisa pierwszy artyku na temat promieni X. Sprawozdanie wzbudzio
ogromne zaciekawienie i podniecenie. W cigu paru miesicy setki uczonych badao promienie X, a w
cigu roku na ich temat opublikowano okoo tysica artykuw! Jednym z uczonych, dla ktrych odkrycie
Rntgena stao si bezporednim bodcem do wasnych bada, by Antoine Henri Becquerel. Becquerel
zamierza bada promienie X i przy tej okazji odkry jeszcze waniejsze zjawisko, a mianowicie
promieniotwrczo.
Oglnie biorc, promienie X powstaj w wyniku bombardowania jakiego ciaa szybkimi
elektronami. Same promienie X nie s strumieniem elektronw, s to fale elektromagnetyczne. Jest to
zatem promieniowanie podobne do promieniowania widzialnego (to znaczy do fal wietlnych), rni si
one jedynie dugoci fali - fala promieni X jest znacznie krtsza.
Najbardziej znanym zastosowaniem promieni X jest rentgenoskopia, czyli przewietlenia,
wykorzystywana w diagnostyce lekarskiej i dentystycznej. Promienie X wykorzystywane s rwnie w

radioterapii -do niszczenia nowotworw zoliwych lub do hamowania ich rozwoju. Znajduj take
zastosowanie w przemyle, na przykad do pomiaru gruboci cianek lub do wykrywania wewntrznych
wad. Wykorzystywane s w badaniach naukowych, w tak rozmaitych dziedzinach, jak np. biologia i
astronomia. Promienie X dostarczyy uczonym wiele informacji o budowie atomw i czsteczek
chemicznych.
Caa zasuga w odkryciu promieni X naley do Rntgena. Pracowa sam, odkrycie byo
nieoczekiwane, a sposb prowadzenia bada i wykorzystanie odkrycia znakomite. Ponadto odkrycie to
byo powanym bodcem dla bada Becquerel a i innych uczonych.
Nie naley jednak przecenia znaczenia tego dokonania. Wykorzystanie promieni X przynosi z
pewnoci due korzyci, ale nie mona powiedzie, e zmienio ono ca nasz technik, tak jak to si
stao po odkryciu indukcji elektromagnetycznej przez Faradaya. Nie mona rwnie twierdzi, e
odkrycie promieni X miao podstawowe znaczenie teoretyczne. Promieniowanie nadfioletowe (o krtszej
fali ni fale wiata widzialnego) znane ju byo od prawie stu lat. Istnienie promieni X, podobnych do
promieni nadfioletowych, tylko o jeszcze krtszej fali, mieci si zatem doskonale w ramach klasycznej
fizyki. Biorc to wszystko pod uwag, sdz, e naley umieci Rntgena znacznie niej od
Rutherforda, ktry dokona odkry o fundamentalnym znaczeniu.
Rntgen nie mia wasnych dzieci; wraz z on adoptowali dziewczynk. W 1901 r. Rntgen sta si
pierwszym w historii laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki. Zmar w 1923 r. w Monachium w
Niemczech.

72
1685-1750

Jan Sebastian Bach

wiki
Wielki kompozytor Jan (Johana) Sebastian Bach by pierwszym muzykiem, ktry z powodzeniem
poczy odmienne narodowe style muzyczne wystpujce w Europie Zachodniej. czc to, co byo
najlepsze w muzycznych tradycjach Woch, Francji i Niemiec, ogromnieje wzbogaci. Za ycia nie zyska
wielkiej sawy, a przez pidziesit lat po mierci by niemal zapomniany. W cigu ostatnich 150 lat
stopniowo coraz bardziej doceniano jego dziea i obecnie uwaany jest za jednego z dwch lub trzech
najwikszych kompozytorw w historii; niektrzy przyznaj mu nawet pierwsze miejsce.
Przyszed na wiat w 1685 r. w Eisenach w Niemczech. Mia szczcie urodzie si w rodowisku, w
ktrym podziwiano talent muzyczny i popierano denia do muzycznych osigni. Przez wiele lat przed
narodzinami Jana Sebastiana Bacha czonkowie jego rodziny wyrniali si swoimi osigniciami
muzycznymi. Ojciec Jana Sebastiana by doskonaym skrzypkiem, dwaj jego cioteczni dziadkowie byli
utalentowanymi kompozytorami, a paru kuzynw - wysoko cenionymi muzykami.
Matka Bacha zmara, gdy chopiec mia dziewi lat, a rok pniej umar jego ojciec. W wieku
kilkunastu lat Bach otrzyma stypendium na nauk w szkole w. Michaa w Lneburgu, czciowo ze
wzgldu na dobry gos, a czciowo z uwagi na kiepsk sytuacj finansow. Skoczy szko w. Michaa
w 1702 r. i w rok pniej zosta skrzypkiem w orkiestrze kameralnej. W cigu nastpnych dwudziestu lat
zajmowa rne stanowiska. Za ycia syn przede wszystkim ze wspaniaej gry na organach, by
rwnie kompozytorem, nauczycielem muzyki i dyrygentem. W 1723 r., majc trzydzieci osiem lat,
obj stanowisko kantora w kociele witego Tomasza w Lipsku. Piastowa to stanowisko przez
pozostae dwadziecia osiem lat ycia. Zmar w 1750 r. Bach zawsze zajmowa dobre stanowiska i nie
mia kopotw z utrzymaniem rodziny, za ycia nie by jednak nawet w przyblieniu tak sawny, jak
Mozart i Beethoven w swoich czasach (lub nawet Franciszek Liszt czy Fryderyk Chopin). Nie wszyscy
pracodawcy Bacha doceniali jego geniusz. W Lipsku rada pragna zatrudni pierwszorzdnego
muzyka i dopiero gdy nie udao jej si zaangaowa dwch pierwszych kandydatw, z ociganiem
zaofiarowaa to stanowisko Bachowi! (Z drugiej strony par lat wczeniej, gdy Bach pragn
zrezygnowa ze stanowiska organisty i koncertmistrza na dworze ksicym w Weimarze, aby obj inne
stanowisko, ksi by do tego stopnia przeciwny jego odejciu, e wsadzi Bacha do wizienia. Bach
przesiedzia za kratkami trzy tygodnie, zanim ksi w kocu uleg).
Majc dwadziecia dwa lata, Bach oeni si z kuzynk drugiego stopnia. Mieli siedmioro dzieci.
Pierwsza ona zmara, gdy Bach mia trzydzieci pi lat. W rok pniej oeni si ponownie; druga
maonka nie tylko wychowywaa jego siedmioro dzieci z pierwszego maestwa, ale jeszcze urodzia
trzynacioro nastpnych. Tylko dziewicioro dzieci przeyo Bacha, a czworo z nich zostao znanymi
muzykami. Naprawd utalentowana rodzina!
Bach by podnym kompozytorem. Na jego twrczo skada si okoo 300 kantat, 48 fug i
preludiw tworzcych zbir Das wohltemperierte Klavier, co najmniej 140 innych preludiw, ponad 100
utworw na klawesyn, 23 koncerty, 4 uwertury, 33 sonaty, 5 mszy, 3 oratoria i mnstwo innych utworw.
Razem Bach skomponowa w cigu swojego ycia ponad 800 powanych utworw muzycznych!
Bach by gboko wierzcym luteraninem. Pragn, by jego muzyka suya Kocioowi, wikszo
jego dzie stanowi utwory religijne. Nie kusi si tworzy nowych form muzycznych, raczej
doprowadza ju istniejce do szczytu doskonaoci.

W okresie pidziesiciu lat po jego mierci muzyka Jana Sebastiana Bacha ulega w duym
stopniu zapomnieniu. (Warto jednak zauway, e najwiksi muzycy tego okresu - Haydn, Mozart i
Beethoven - w peni doceniali geniusz Bacha). Rozwijay si nowe style muzyczne, ktre przymiy blask
starowieckiej muzyki Bacha. Na pocztku XIX w. odyo zainteresowanie jego muzyk i od tej pory
popularno Bacha stale ronie. W naszym wieckim stuleciu Bach jest bardziej popularny, ni by za
ycia. Jakie to jednak zaskakujce, e tak powszechnie podziwia si dzisiaj kompozytora, ktrego 200 lat
temu uwaano za starowieckiego, zarwno pod wzgldem stylu, jak i treci utworw. Jaka jest
przyczyna tego niezwykego kultu Bacha? Po pierwsze, zgodnie z powszechn opini, jeli chodzi o
technik muzyczn, Bach przewysza wszystkich innych kompozytorw. Zna wszystkie muzyczne
formy swoich czasw i potrafi je bezbdnie wykorzystywa. Na przykad aden pniejszy kompozytor
nie dorwna Bachowi w jego mistrzowskim opanowaniu kontrapunktu (technice polegajcej na jednoczesnym wykonaniu dwu lub wicej niezalenych melodii). Dziea Bacha odznaczaj si niezwyk
logik, urozmaicon instrumentacj. przycigajc tematyk i muzyczn ekspresj.
Gbia i zoono struktury kompozycji Bacha wywiera na znawcach muzyki powanej znacznie
silniejsze wraenie ni atwiejsze do zrozumienia dziea wikszoci innych kompozytorw. Ludzie,
ktrzy tylko luno interesuj si muzyk, czsto uwaaj, e Bach jest raczej trudnym kompozytorem, ale
mimo to ma on wielu zwolennikw spoza cisej elity znawcw muzyki. Nagrania Bacha ciesz si chyba
wikszym powodzeniem na rynku ni dziea jakiegokolwiek innego klasycznego kompozytora z
wyjtkiem Beethovena. (W duszej skali czasowej Bach i Beethoven maj z pewnoci wicej suchaczy
ni kompozytorzy muzyki popularnej, ktrych sawa nie trwa dugo).
Gdzie trzeba byo umieci Bacha na naszej licie? Oczywicie, naleao go usytuowa poniej
Beethovena, nic tylko dlatego, e dziea Beethovena s czciej grywane. Beethoven by miaym
innowatorem i wywar wikszy wpyw na muzyk ni Bach. Z tego samego powodu wydaje mi si, e
powinno si, umieci Bacha za Michaem Anioem czoowym twrc w dziedzinie sztuk piknych, i
znacznie poniej Szekspira, najwikszego geniusza literackiego. Gdy wzi jednak pod uwag trwa
popularno muzyki Bacha i duy wpyw, jaki wywar na pniejszych kompozytorw, wydaje si, e
naley go usytuowa wyej od innych twrcw.

73
ok. IV w. p.n.e.

Laozi
wiki
Spord wielu tysicy napisanych w Chinach ksiek w innych krajach chyba najczciej tumaczy
si i czyta cienki tomik powstay przeszo dwa tysice lat temu, znany pod tytuem Laozi (Lao-cy) albo
Daodejing (Tao-te-cing), Daodejing (Ksiga drogi i cnoty) jest gwnym dzieem taoizmu; zostay tam
sformuowane podstawy tej filozofii.
Jest to enigmatyczny tekst - napisany niezwykle zagadkowym stylem - ktry mona interpretowa
w najrozmaitszy sposb. Podstawowa koncepcja zwizana jest z pojciem duo (tao); dao tumaczy si
zwykle jako sposb lub droga. Pojcie to jest nieco niejasne; zreszt samo Daodejing (Tao-te-cing)
zaczyna si od zdania: Dao, ktre daje si wypowiedzie, nie jest wiecznym Dao; imi. ktre daje si
wymieni, nic jest wiecznym imieniem. Mimo wszystko mona jednak przyj, e dao oznacza mniej
wicej tyle co natura lub porzdek natury, prawidowo wszechwiata.
Taoizm gosi pogld, e jednostka nie powinna przeciwstawia si dao, e powinna mu si
podporzdkowa i dziaa zgodnie z jego zasadami. Usilne denie do zyskania lub sprawowania wadzy
jest nie tyle niemoralne, co niemdre i daremne. Dao nie mona pokona, mona natomiast prbowa
dostosowa si do niego. (Taoista wskazuje, e woda, ktra jest nieskoczenie mikka - nie posiada
okrelonej postaci, pynie bez protestu w kierunku najniej pooonych miejsc i poddaje si bez oporu
nawet najmniejszym siom - jest mimo to niezniszczalna, natomiast najtwardsze skay z czasem rozpadaj
si w proch).
Taoizm zaleca ludziom prostot i naturalno. Nie wolno uywa przemocy, nie naley rwnie
zabiega o pienidze i wysok pozycj. Nie trzeba dy do przeksztacania wiata, lecz uszanowa
istniejcy porzdek. Zwracajc si do posiadajcych wadz taoizm gosi, e najmdrzejszym na og
sposobem rzdzenia jest polityka pewnej biernoci. Ustaw ju jest za duo; wprowadzanie nowych praw
lub ostre egzekwowanie starych pogarsza zazwyczaj istniejcy stan rzeczy. Wysokie podatki, ambitne
programy rzdowe, prowadzenie wojen s cakowicie sprzeczne z duchem filozofii taoizmu.
Zgodnie z chisk tradycj autorem Dao-dejing(Tao-te-cing) by Laozi. Uwaa si, e y on w
czasach Konfucjusza, ale by od niego starszy. Konfucjusz y jednak w VI w. p.n.e. natomiast wikszo
wspczesnych nam uczonych uwaa, e styl i tre Daodejing wskazuje, i dzieo to nie mogo powsta
tak wczenie. Data powstania ksigi jest nadal przedmiotem sporw. (Daodejing nie wymienia adnej
konkretnej osoby, miejsca, daty czy wydarzenia historycznego). Najblisze prawdy s chyba ustalenia
datujce powstanie tego dziea na rok 320 p.n.e., z tolerancj 80 lat lub moe nawet mniej.
Kwestia ta prowadzi do powanych sporw wok tego. kiedy y, a nawet, czy w ogle istnia sam
Laozi. Niektrzy znawcy maj zaufanie do tradycji i sdz, e Laozi y istotnie w VI w. p.n.e., wycigajc std wniosek, e to nie on napisa Daodejing. Inni uczeni sugeruj, e bya to tylko posta legendarna.
Wedug mego zdania, nie podzielanego przez wikszo uczonych, (1) Laozi by rzeczywist postaci i
autorem Daodejing: (2) y w IV w. p.n.e.; (3) twierdzenie, e Laozi y w czasach Konfucjusza, jest
fikcj wymylon przez pniejszych filozofw taoizmu, pragncych doda prestiu autorowi i jego
dzieu.
Warto zauway, e z wczesnych pisarzy chiskich ani Konfucjusz (551 479 p.n.e.). ani Mo Di (Mo
Ti, V w. p.n.e.) czy Mengzi (Meng-cy, 371 289 p.n.e.) nie wspominaj ani o Laozi, ani o Daodejing. ale
wielokrotnie mwi o nim wybitny filozof taoizmu Zhuangzi (Czuang-cy), ktrego twrczo przypada na

okres bliski 300 r. p.n.e.

Skoro kwestionuje si nawet istnienie Laozi tym bardziej ostronie naley podchodzi do
szczegw jego biografii. Podane niej informacje pochodz z wiarygodnych rde. Laozi urodzi si i
mieszka w pnocnych Chinach. Przez cz ycia by historykiem lub kustoszem archiww pastwowych, najprawdopodobniej w Luoyang (Lojang), stolicy wadcw z dynastii Zhou (Czou). Laozi nie
jest jego oryginalnym nazwiskiem, jest to waciwie tytu honorowy, oznaczajcy w przyblieniu stary
mistrz. By onaty, mia syna Zonga. Zong zosta pniej wodzem w pastwie Wei.
Taoizm by pocztkowo wieck doktryn filozoficzn, pniej jednak na jego gruncie powsta
taoizm religijny. Taoizm filozoficzny opiera si przede wszystkim na koncepcjach zawartych w
Daodejing, taoizm religijny natomiast przyswoi sobie mnstwo przesdw i praktyk, ktre nie maj nic
wsplnego z naukami Laozi.
Jeeli Laozi by rzeczywicie autorem Daodejing, to jego znaczenie jest ogromne. Ksiga jest
bardzo krtka (mniej ni sze tysicy znakw chiskich; tyle mieci si na dwch stronach gazety!), ale
niezwykle treciwa. Cae pokolenia filozofw taoizmu wykorzystyway to dzieo jako punkt wyjcia
swoich wasnych teorii.
Na Zachodzie Daodejing bya o wiele popularniejsza ni pisma Konfucjusza lub jakiegokolwiek
innego filozofa konfucjaskiego. Tylko w jzyku angielskim wydano co najmniej czterdzieci rnych
przekadw, wicej ni jakiejkolwiek innej ksiki z wyjtkiem Biblii.
W samych Chinach dominujc filozofi by na og konfucjanizm i w razie wyranej sprzecznoci
midzy pogldami Laozi a pogldami Konfucjusza wikszo Chiczykw opowiadaa si po stronie tego
ostatniego. Mimo to Laozi by bardzo powaany przez zwolennikw konfucjanizmu. W wielu wypadkach
pogldy taoizmu zostay po prostu wczone do filozof., konfucjaskiej i wpyny w ten sposb na
miliony ludzi, ktrzy wcale nie przyznawali si do taoizmu. Podobnie taoizm wywar wyrany wpyw na
rozwj buddyzmu chiskiego, w szczeglnoci buddyzmu zen. Mimo e obecnie niewiele ludzi uwaa si
za taoistw, aden inny filozof chiski, z wyjtkiem Konfucjusza, nie jest tak powszechnie znany i nie
wywar takiego wpywu na myl ludzk jak Laozi.

74
1694-1778

Wolter
wiki
Francois-Marie Arouet, znany lepiej pod pseudonimem Wolter (Voltaire), by czoow postaci
francuskiego owiecenia. Poeta, dramatopisarz, publicysta, prozaik, historyk i filozof, Wolter by
apostoem wolnomylicielskiego liberalizmu. Wolter urodzi si w 1694 r. w Paryu. Pochodzi z klasy
redniej, ojciec jego by notariuszem. W modoci Wolter uczszcza do kolegium jezuickiego Louis-leGrand w Paryu. Studiowa przez pewien czas prawo, ale do szybko przerwa studia. Ju jako
modzieniec zyska opini czowieka bardzo dowcipnego, autora anegdot i satyrycznych wierszy. We
Francji pod rzdami ancien rgime'u takie uzdolnienia mogy okaza si grone; istotnie, po napisaniu
kilku wierszy politycznych Wolter zosta aresztowany i osadzony w Bastylii. Spdzi w wizieniu prawie
rok. zabijajc czas pisaniem epickiego poematu Henriada, ktry pniej zyska due uznanie. W 1718 r.,
wkrtce po zwolnieniu Woltera z wizienia, wystawiono w Paryu jego sztuk Edyp, ktra miaa
olbrzymie powodzenie. W wieku dwudziestu czterech lat Wolter zyska saw i przez pozostae szedziesit lat ycia by jednym z czoowych literatw francuskich.
Wolter wykazywa rwny talent w sprawach finansowych co literackich i stopniowo sta si
niezalenym, bogatym czowiekiem. W 1726 r. popad jednak w kopoty. Uchodzi ju wtedy za
najdowcipniejszego i najbardziej elokwentnego czowieka w jego czasach (a by moe. w ogle w
historii). Brakowao mu jednak skromnoci, ktra, zdaniem arystokracji, przystoi ludziom z gminu.
Wolter wda si w publiczn sprzeczk z kawalerem de Rohan, a dziki swemu dowcipowi wygra t
sown potyczk. W odwecie kawaler de Rohan nasa na Woltera gromad zbirw, a pniej postara si,
aby przeciwnik trafi do Bastylii. Wolter wkrtce wyszed z wizienia, ale musia obieca, e opuci
Francj. Uda si do Anglii, gdzie przebywa przez blisko dwa i p roku.
Pobyt w Anglii okaza si punktem zwrotnym w yciu Woltera. Nauczy si mwi i czyta po
angielsku i pozna dziea tak synnych Anglikw, jak John Locke, Francis Bacon, Isaac Newton i William
Szekspir. Pozna rwnie osobicie wikszo wybitnych angielskich mylicieli. Podziwia Szekspira,
nauk angielsk i empiryzm. ale najwiksze wraenie zrobi na nim angielski ustrj polityczny.
Demokracja angielska i swobody, osobiste stay w uderzajcym kontracie do warunkw politycznych,
ktre Wolter zna z Francji: aden angielski lord nie mgby wystawi lettre de cachet, na podstawie
ktrego Woliera wtrcono by natychmiast do wizienia, a gdyby z jakich powodw zosta
bezpodstawnie aresztowany, to na mocy habeas corpus byby szybko zwolniony.
Po powrocie do Francji napisa swoj pierwsz wiksz rozpraw filozoficzn. Lettres
philosophises, zwan czciej Listami o Anglikach. Ksika, opublikowana w 1734 r.. wyznacza
waciwy pocztek francuskiego owiecenia. W Listach Wolter przedstawi przychylny na og opis
brytyjskiego ustroju politycznego, zaprezentowa pogldy Locke'a i innych angielskich mylicieli.
Ksika rozzocia francuskich przedstawicieli wadzy i Wolter musia znowu opuci Pary.
W cigu nastpnych pitnastu lat przebywa gwnie w Cirey u swojej przyjaciki, inteligentnej i
wyksztaconej ony markiza du Chtelet. W rok po jej mierci, w 1750 r., Wolter uda si do Prus na
osobiste zaproszenie Fryderyka Wielkiego. Na dworze krla w Poczdamie Wolter spdzi trzy lata.
Fryderyk by czowiekiem niezwykle inteligentnym, mia szerokie zainteresowania intelektualne.
Stosunki midzy nim a Wolterem ukaday si pocztkowo bardzo dobrze, po jakim czasie doszo jednak
do ktni i w 1753 r. Wolter wyjecha z Prus. Po wyjedzie z Niemiec Wolter osiad w majtku w pobliu

Genewy, gdzie nie mg go dosign ani krl francuski, ani pruski. A jednak jego liberalne pogldy
sprawiy, e nawet Szwajcaria nie bya dla niego zupenie bezpiecznym schronieniem. W 1758 r.
przenis si do nowej posiadoci w Ferney, w pobliu granicy francusko-szwajcarskiej, gdzie, w razie
kopotw z wadzami, mia dwie moliwoci ucieczki. Przebywa tam dwadziecia lat; bardzo duo pisa,
prowadzi korespondencj z czoowymi intelektualistami z caej Europy i przyjmowa goci.
Przez wszystkie te lata Wolter ani na chwil nie przerwa twrczoci literackiej. By fantastycznie
podnym pisarzem; zapewne aden inny autor na tej licie nie dorwnuje mu pod wzgldem objtoci
literackiego dorobku. Jego dziea zebrane licz ponad 30 000 stron, co mwi samo za siebie. Na
twrczo Woltera skadaj si poematy epickie, wiersze liryczne, listy, pamflety, powieci, nowele,
sztuki dramatyczne oraz powane rozprawy historyczne i filozoficzne.
Wolter by zawsze gorcym zwolennikiem tolerancji religijnej. Na pocztku lat szedziesitych
XVIII w., gdy mia blisko siedemdziesit lat, we Francji miao miejsce szereg przypadkw szczeglnie
okrutnych przeladowa protestantw. Wolter, wstrznity i oburzony, zaangaowa si w intelektualn
walk z fanatyzmem religijnym. Napisa mnstwo pamfletw politycznych skierowanych przeciwko
religijnej nietolerancji. W tym czasie zwyk koczy listy sowami: Ecrasez l'infme, co oznacza: Usu
t hab. Dla Woltera ow hab bya bigoteria religijna i fanatyzm.
W 1778 r majc osiemdziesit trzy lata, Wolter wrci do Parya i pokaza si na premierze swojej
nowej sztuki Irne. Ogromne tumy zgotoway mu gorcy aplauz jako wielkiemu czowiekowi
francuskiego owiecenia. Setki wielbicieli, midzy innymi Benjamin Franklin, skaday mu wizyty. ycie
Woltera dobiegao jednak koca. Zmar w Paryu 30 maja 1778 r. Ze wzgldu na jego zdecydowany
antyklerykalizm w Paryu nie zgodzono si na urzdzenie mu chrzecijaskiego pogrzebu. Trzynacie lat
pniej, po zwycistwie rewolucji francuskiej, jego szcztki wydobyto z dotychczasowego grobu i
pochowano w Panteonie w Paryu.
Dziea Woltera s tak liczne, e bardzo byoby trudno wymieni w krtkim artykule choby tylko
co istotniejsze prace. Waniejsze od tytuw dzie s pogldy, jakie propagowa przez cae swoje ycie.
By gboko przekonany o potrzebie wolnoci sowa i prasy. Czsto przypisuje mu si wypowied: Nie
zgadzam si z tym, co mwisz, ale do mierci bd broni twojego prawa do wypowiadania tego, co
mylisz. Jakkolwiek Wolter nigdy nie wypowiedzia tego dokadnie w ten sposb, jednak zdanie to
rzeczywicie okrela jego postaw.
Inn podstawow zasad, jak gosi, byo przekonanie o potrzebie wolnoci wyznania. Przez cae
ycie uporczywie protestowa przeciw nietolerancji i przeladowaniom. Wolter wierzy w Boga, ale
stanowczo odrzuca wikszo dogmatw religijnych i stale wyraa pogld, e wiara ujta w
instytucjonalne ramy jest tylko pozorem. Naturalnie, Wolter nigdy nie uwaa, i utytuowani arystokraci
francuscy s mdrzejsi i lepsi od niego, a z jego pism czytelnicy dowiadywali si, e tak zwane boskie
pochodzenie wadzy krlewskiej jest wierutnym nonsensem. Sam na pewno nie by demokrat w
nowoczesnym znaczeniu tego pojcia (skania si ku silnej, ale owieconej wadzy monarszej); u
podstaw jego pogldw lea sprzeciw wobec jakiejkolwiek formy rzdw dziedzicznych. Nic zatem
dziwnego, e wikszo jego zwolennikw opowiadaa si po stronie demokracji. Jego pogldy
polityczne i religijne sytuoway si w gwnym nurcie francuskiego owiecenia i przyczyniy si w
istotny sposb do wybuchu rewolucji francuskiej z 1789 r.
Wolter nie by naukowcem, ale interesowa si nauk i zdecydowanie popiera empiryzm Francisa
Bacona i Johna Locke'a. By take uzdolnionym historykiem, posiadajcym du wiedz w tej dziedzinie.
Jednym z waniejszych jego dzie jest Essay sur l'histoire gnrale et sur moeurs et l'sprit des nations.
Ksika ta rni si od wczeniejszych prac historycznych pod dwoma istotnymi wzgldami. Po
pierwsze. Wolter zdawa sobie spraw z tego. e Europa jest jedynie ma czci wiata, tote wiele
uwagi powici historii Azji. Po drugie, przyj on, e historia kultury ma na og duo wiksze
znaczenie ni historia wydarze politycznych. Ksika opisuje zatem znacznie szerzej warunki
ekonomiczne i rozwj kultury ni dzieje krlw i toczonych przez nich wojen.
Wolter nie by tak oryginalnym filozofem, jak niektrzy myliciele wymienieni w tej ksice. W
znacznym stopniu przej pogldy innych, jak np. Johna Locke'a i Francisa Bacona, uj je w inny sposb
i spopularyzowa. A jednak to przede wszystkim dziki Wolterowi rozpowszechniy si we Francji, a
przez to i w wikszej czci Europy, idee demokracji, tolerancji religijnej i swobd intelektualnych.

Chocia w okresie francuskiego owiecenia tworzyli jeszcze inni wybitni pisarze (Diderot, d'Alembert,
Rousseau, Monteskiusz i inni), naley przyzna, e to Wolter sta na czele tego ruchu. Jego ostry jzyk i
styl, duga kariera pisarska i bogata twrczo zdobyy mu liczne rzesze czytelnikw; tylu odbiorcw nie
mia chyba aden inny autor. Ponadto jego wypowiedzi byy wyrazem pogldw typowych dla caego
owiecenia. I wreszcie, Wolter wyprzedza wszystkich innych liczcych si pisarzy; wielkie dzieo
Monteskiusza O duchu praw ukazao si dopiero w 1748 r., pierwszy tom synnej Encyklopedii - w 1751
r., a pierwszy esej Rousseau napisa w 1750 r. Natomiast Listy o Anglikach wyszy drukiem w 1734 r., a
przedtem Wolter by ju znany od jakich szesnastu lat.
Rzadko kto czyta obecnie utwory Woltera; popularna pozostaa nadal tylko krtka powiastka
filozoficzna Kandyd. W XVIII w. czytao je jednak mnstwo ludzi; dziki temu Wolter odegra wan
rol w ksztatowaniu opinii publicznej, co w ostatecznym wyniku przyczynio si do wybuchu rewolucji
francuskiej. Jego znaczenie nie ogranicza si tylko do Francji; Amerykanie, tacy jak Tomasz Jefferson,
James Madison i Benjamin Franklin, rwnie znali jego dziea i wiele pogldw Woltera stao si czci
amerykaskiej tradycji politycznej.

75
571-1630

Johannes Kepler
wiki
Johannes Kepler, odkrywca praw rzdzcych ruchami planet, urodzi si w Weil der Stadt w
Niemczech w 1571 r., dwadziecia osiem lat po opublikowaniu wielkiego dziea De revolutionibus
orbhan coelestium, w ktrym Kopernik wysun teori, e to planety kr wok Soca, a nie odwrotnie. Kepler studiowa na uniwersytecie w Tybindze, gdzie w 1568 r. zosta bakaarzem, a w trzy lata
pniej magistrem. Wikszo wczesnych uczonych odrzucaa heliocentryczn teori Kopernika, ale
bdc w Tybindze Kepler wysucha doskonaego wykadu na temat tej hipotezy i trafia mu ona do
przekonania.
Po opuszczeniu Tybingi Kepler pracowa przez par lat w akademii w Grazu. Napisa tam swoj
pierwsz ksik na temat astronomii (w 1596 r.). Wprawdzie teoria, ktrej powici ksik, okazaa si
cakowicie bdna, ale Kepler ujawni w swym dziele tak doskonae opanowanie matematyki, e wielki
astronom Tycho de Brahe zaproponowa mu, by zosta jego pomocnikiem w obserwatorium w pobliu
Pragi.
Kepler przyj propozycj i w styczniu 1600 r. zacz z nim pracowa. Tycho de Brahe zmar rok
pniej, ale Kepler zdy zrobi tak dobre wraenie na cesarzu witego Cesarstwa Rzymskiego
Rudolfie II, e ten niezwocznie mianowa go nastpc na stanowisku cesarskiego matematyka. Kepler
piastowa t godno do koca ycia. Jako nastpca Tycho de Brahe Kepler odziedziczy obszerne zapiski
ze szczegowych obserwacji planet prowadzonych w cigu wielu lat. De Brahe, ostatni wielki astronom
yjcy przed wynalezieniem teleskopu, by najbardziej starannym i dokadnym obserwatorem w historii,
std jego notatki byy wrcz nieocenione. Kepler by przekonany, e dokadna analiza matematyczna tych
obserwacji pozwoli mu ostatecznie stwierdzi, ktra teoria ruchu planet jest suszna - heliocentryczn
teoria Kopernika, starsza teoria geocentryczna Ptolemeusza czy te moe trzecia, wysunita przez samego
Tycho de Brahe. Po latach niezwykle mudnych oblicze Kepler stwierdzi, ku swemu przeraeniu, e
obserwacje jego mistrza nie zgadzaj si z adn z tych teorii!
W kocu Kepler zrozumia, na czym polega problem; podobnie jak Tycho de Brahe i Kopernik oraz
wszyscy wczeniejsi astronomowie on rwnie zakada, e orbity planet s okrgami ub kombinacjami
okrgw (epicyklami), podczas gdy w rzeczywistoci s one elipsami. Ju po znalezieniu tego
rozwizania Kepler spdzi wiele miesicy na skomplikowanych i mudnych obliczeniach, aby upewni
si, czy jego teoria istotnie zgadza si z obserwacjami Tycho de Brahe. Swoje dwa pierwsze prawa ruchu
planet przedstawi w dziele Astronomia nova, wydanym w 1609 r. Pierwsze prawo stwierdza, e kada
planeta kry dookoa Soca po orbicie eliptycznej, a Soce znajduje si w jednym z ognisk tej elipsy.
Drugie prawo powiada, e planeta porusza si tym szybciej, im jest bliej Soca; szybko planety
zmienia si w taki sposb, e promie wodzcy planety (linia czca planet i Soce) zakrela rwne
pola w rwnych odstpach czasu. Dziesi lat pniej Kepler opublikowa trzecie prawo: im wiksza jest
odlego planety od Soca, tym duej trwa jeden jej obieg; podniesiony do drugiej potgi okres obiegu
planety dookoa Soca jest proporcjonalny do trzeciej potgi redniej odlegoci planety od Soca.
Prawa Keplera dostarczyy w zasadzie penego i prawidowego opisu ruchu planet dookoa Soca i
wyjaniy w ten sposb jeden z podstawowych problemw astronomii, ktrego rozwizanie wymykao si
nawet takim geniuszom, jak Kopernik i Galileusz. Oczywicie, Kepler nie wytumaczy, dlaczego planety
poruszaj si po takich, a nie innych orbitach - ten problem rozwiza dopiero Isaac Newton sto lat

pniej, ale prawa Keplera byy niezwykle wanym wstpem do wspaniaej syntezy Newtona. (Newton
kiedy powiedzia: Jeeli widz dalej ni inni ludzie, to tylko dlatego, e stoj na ramionach
olbrzymw. Niewtpliwie, Kepler by jednym z tych olbrzymw, ktrych mia na myli Newton).
Wkad Keplera do astronomii dorwnuje niemal osigniciom Kopernika. W rzeczywistoci
osignicia Keplera s w pewnym sensie nawet wiksze. Doszed do nich samodzielnie, nie majc
poprzednikw; pokona te olbrzymie trudnoci matematyczne. Matematyka nie bya wwczas rozwinita
w takim stopniu jak obecnie, no i nie byo adnych maszyn liczcych, ktre by Keplerowi uatwiy
przeprowadzenie oblicze.
Biorc pod uwag znaczenie osigni Keplera, nie mona si oprze zdziwieniu, e pocztkowo
jego wyniki zostay prawie cakowicie zignorowane, nawet przez tak wielkiego uczonego jak Galileusz.
(Zlekcewaenie praw Keplera przez Galileusza jest tym bardziej zaskakujce, e obaj uczeni
korespondowali ze sob, a wyniki Keplera pomogyby Galileuszowi obali teori Ptolemeusza). Mimo e
inni nie byli skorzy do waciwej oceny wielkoci jego osignicia, sam Kepler doskonale zdawa sobie
spraw z jego znaczenia. W przypywie uniesienia pisa: Oddaj si boskiej ekstazie... Skoczyem
ksik. Bd j czyta albo moi wspczeni, albo potomni - nie przejmuj si tym. Moe nawet sto lat
czeka na czytelnika, przecie Bg czeka 6000 lat na kogo, kto by zrozumia jego dzieo.
Stopniowo, w cigu paru dziesicioleci, znaczenie praw Keplera dotaro do wiadomoci uczonych.
W rzeczywistoci w kocu XVII w. szal na korzy praw Newtona przeway ostatecznie argument, e
mona z nich wyprowadzi prawa Keplera. I odwrotnie, majc prawa dynamiki Newtona, mona z praw
Keplera wyprowadzi prawo cienia Newtona. Aby to uczyni, niezbdna jest jednak znacznie bardziej
zaawansowana matematyka ni ta, jak dysponowa Kepler. Mimo to, nawet przy wczesnym poziomie
matematyki, Kepler mia tak wnikliwy umys, e wysun wniosek, i ruchami planet kieruj siy pochodzce od Soca.
Poza prawami ruchu planet Kepler dokona w dziedzinie astronomii szeregu innych, mniej istotnych
odkry. Przyczyni si w znacznym stopniu do rozwoju teorii optyki. Niestety, pne lata jego ycia
zakcone byy problemami osobistymi. Niemcy pogryy si w chaosie wojny trzydziestoletniej i
rzadko komu udawao si unikn powanych trudnoci.
Jednym z problemw Keplera bya sprawa pobierania pensji. Cesarze witego Cesarstwa
Rzymskiego nawet w stosunkowo dobrych czasach nie byli skorzy do pacenia; w chaosie wojny stale
zalegano z wypat wynagrodzenia Keplera.
Kepler by dwukrotnie onaty, mia dwanacioro dzieci i w zwizku z tym nkay go naprawd due
trudnoci finansowe. Na domiar zego w 1620 r. zatrzymano jego matk i oskarono j o czary. Kepler
straci duo czasu, nim w kocu udao mu si ocali j od tortur i wydosta z wizienia.
Kepler zmar w 1630 r. w Regensburgu w Bawarii. Jego grb uleg zniszczeniu w zawierusze wojny
trzydziestoletniej, ale prawa ruchu planet okazay si trwalszym pomnikiem ni pomnik wykuty z
kamienia.

76
1901-1954

Enrico Fermi
wiki
Enrico Fermi, czowiek, ktry zaprojektowa pierwszy reaktor atomowy, urodzi si w 1901 r. w
Rzymie we Woszech. By wybitnie zdolnym studentem, przed skoczeniem dwudziestu jeden lat
otrzyma doktorat z fizyki na uniwersytecie w Pizie. W wieku dwudziestu szeciu lat zosta profesorem
na uniwersytecie w Rzymie. Do tego czasu zdy opublikowa pierwsz du prac na temat niezwykle
trudnej dziedziny fizyki, zwanej statystyk kwantow. Fermi znalaz waciw teori statystyczn do
opisu zachowania duych zespow czstek zwanych obecnie fermionami. Teoria Fermiego ma due
znaczenie naukowe, poniewa fermionami s elektrony, protony i neutrony - trzy cegieki, z ktrych
zbudowana jest materia. Rwnania Fermiego pozwoliy nam lepiej pozna jdro atomowe, zachowanie
zdegenerowanej materii (wystpujcej we wntrzu pewnego typu gwiazd) oraz wasnoci i zachowanie
metali, co ma oczywiste znaczenie praktyczne.
W 1933 r. Fermi sformuowa teori rozpadu beta (rozpad beta jest jednym z rodzajw
promieniotwrczoci), w ktrej poda pierwsze ilociowe rozwaania na temat neutrin oraz sabych
oddziaywa midzy czstkami elementarnymi - dwu wanych zagadnie wspczesnej fizyki. Dziki
tym badaniom, nieatwym do zrozumienia dla laika, Fermi sta si jednym z najbardziej liczcych si
fizykw w wiecie. A jednak najpowaniejsze osignicia Fermi mia jeszcze przed sob.
W 1932 r. brytyjski fizyk James Chadwick odkry now czstk elementarn: neutron. W 1934 r.
Fermi rozpocz badania, w ktrych bombardowa wikszo znanych pierwiastkw chemicznych neutronami. Eksperymenty wykazay, e atomy wielu pierwiastkw pochaniaj neutrony, a pierwiastki
powstajce w wyniku tego procesu s bardzo czsto promieniotwrcze. Mona by si spodziewa, e
neutronom, poruszajcym si z du prdkoci, atwiej bdzie przenikn do jdra atomowego.
Dowiadczenia Fermiego wykazay jednak co odwrotnego. Okazao si, e jeeli najpierw zmniejszy si
prdko biegu neutronw, przepuszczajc je przez warstw parafiny lub wody, to takie spowolnione
neutrony s atwiej pochaniane przez atomy. Odkrycie to ma bardzo due znaczenie w budowie
reaktorw atomowych. Materia stosowany w reaktorach do spowalniania neutronw zwany jest
moderatorem.
W 1938 r. za badania nad pochanianiem neutronw Fermi uzyska Nagrod Nobla w dziedzinie
fizyki. W tym te okresie zaczy si jego kopoty we Woszech: ona Fermiego bya ydwk, a rzd
faszystowski ogosi szereg ostrych ustaw antysemickich, ponadto Fermi bardzo stanowczo
przeciwstawia si faszyzmowi, a takie stanowisko w czasach dyktatury Mussoliniego wizao si z
duym zagroeniem. W grudniu 1938 r. Fermi pojecha do Sztokholmu odebra Nagrod Nobla i nie
wrci ju do Woch. Uda si do Nowego Jorku, gdzie wadze Uniwersytetu Columbia, zachwycone
moliwoci posiadania w swoim gronie jeszcze jednego uczonego wiatowej sawy, zaproponoway mu
prac. W 1944 r. Fermi zosta obywatelem Stanw Zjednoczonych.
Na pocztku 1939 r. Lise Meitner, Otto Hahn i Fritz Strassmann ogosili, e w rezultacie
pochonicia neutronw dochodzi czasami do rozszczepienia atomw uranu. Po opublikowaniu
sprawozdania Fermi (podobnie jak paru innych wybitnych fizykw) zda sobie natychmiast spraw, e w
procesie rozszczepienia atomu uranu mog uwalnia si neutrony w iloci dostatecznej do
zapocztkowania reakcji acuchowej. Fermi (oraz niektrzy inni fizycy) uwiadomi sobie rwnie, jakie
moliwoci militarne kryje taka reakcja acuchowa. W marcu 1939 r. Fermi skontaktowa si z

dowdztwem marynarki wojennej Stanw Zjednoczonych i prbowa zainteresowa je budow broni

atomowej. Dopiero jednak par miesicy pniej, po przekazaniu prezydentowi Rooseveltowi listu
Alberta Einsteina, w ktrym ten uczony rwnie zwrci uwag na moliwo budowy broni atomowej,
rzd Stanw Zjednoczonych zainteresowa si energi atomow.
Pierwszym zadaniem uczonych po uzyskaniu poparcia rzdu Stanw Zjednoczonych bya budowa
prototypu reaktora atomowego, w ktrym mona by byo sprawdzi, czy w ogle da si przeprowadzi
reakcj acuchow. Enrico Fermi, jako najwikszy wiatowy autorytet w dziedzinie neutronw oraz
jednoczenie utalentowany teoretyk i wybitny specjalista w dziedzinie fizyki eksperymentalnej, zosta
wybrany na kierownika grupy, ktrej zadaniem byo zbudowanie pierwszego w wiecie reaktora
atomowego. Pracowa najpierw na Uniwersytecie Columbia, a nastpnie na uniwersytecie chicagowskim.
Tam wanie 2 grudnia 1942 r. uruchomiono reaktor atomowy zaprojektowany i zbudowany pod nadzorem Fermiego. Rozruch reaktora przebieg pomylnie; by to prawdziwy pocztek ery atomowej,
poniewa po raz pierwszy ludzkoci udao si zapocztkowa jdrow reakcj acuchow. Niezwocznie
wysano na Wschodnie Wybrzee wiadomo o przeprowadzonej prbie; hasem oznaczajcym
pomylny wynik byo tajemnicze, ale prorocze zdanie: Woski eglarz dotar do nowego wiata. Po
udanej prbie postanowiono pospiesznie realizowa Projekt Manhattan. Fermi odegra w nim wan rol
jako jeden z gwnych doradcw naukowych.
Po wojnie Fermi zosta profesorem uniwersytetu w Chicago. Zmar w 1954 r. By onaty, mia
dwoje dzieci. Pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 100 nosi na jego cze nazw ferm.
Par czynnikw decyduje o znaczeniu Fermiego. Po pierwsze, jest on niewtpliwie jednym z
najwikszych uczonych XX w. i jednym z bardzo niewielu, ktrzy byli jednoczenie wybitnymi
teoretykami i eksperymentatorami. Opisaem tu tylko kilka najwaniejszych jego osigni, a przecie w
czasie swojej kariery badacza Fermi napisa ponad 250 artykuw naukowych. Po drugie, obok kilku
innych naukowcw, ktrych znaczenie byo rwnorzdne, Fermi odegra bardzo wan rol w budowie
bomby atomowej.
Najwikszym osigniciem Fermiego byo jednak skonstruowanie reaktora atomowego. Nie ulega
wtpliwoci, e dzieo to stanowio gwnie jego zasug. Fermi wnis duy wkad do teorii, na ktrej
oparte byy zaoenia konstrukcyjne, a nastpnie nadzorowa projekt i budow pierwszego reaktora.
Od 1945 r. w adnej wojnie nie uyto bomby atomowej, natomiast zbudowano du liczb
reaktorw atomowych, sucych do wytwarzania energii dla celw pokojowych. Prawdopodobnie w
przyszoci rola reaktorw jako rda energii bdzie jeszcze wiksza. Ponadto reaktory wykorzystuje si
do otrzymywania izotopw promieniotwrczych stosowanych w medycynie i badaniach naukowych.
Reaktory s take - co ju wyglda groniej - rdem plutonu, pierwiastka, ktry jest materiaem do
budowy bomby atomowej. Wprawdzie istniej zrozumiae obawy, e reaktor atomowy moe wystawi
ludzko na ogromne niebezpieczestwo, ale nikt nie powie, e by to mao znaczcy wynalazek. W
przyszoci dzieo Fermiego bdzie miao bardzo duy wpyw na wiat, cho jeszcze nie wiadomo, czy
bdzie to wpyw dobry czy zy.

77
1707-1783

Leonhard Euler
wiki
Leonhard Euler, matematyk i fizyk szwajcarski z XVIII w., by jednym z najznakomitszych i
najbardziej podnych naukowcw w caej historii. Jego prace znajduj wszechstronne zastosowanie w
fizyce i w wielu dziedzinach techniki.
Liczba prac naukowych Eulera jest po prostu niewiarygodna. Napisa trzydzieci dwie ksiki,
wrd ktrych s rwnie dziea wielotomowe, oraz wieleset artykuw matematycznych i fizycznych.
Geniusz Eulera wzbogaci kad dziedzin matematyki teoretycznej i stosowanej, a jego prace z
dziedziny fizyki matematycznej znajduj wci nowe zastosowania.
Euler osign niezwyk biego w wykorzystywaniu praw mechaniki, sformuowanych w XVII
w. przez Isaaca Newtona, do wyjaniania pewnych czsto spotykanych zjawisk fizycznych. Na przykad,
zastosowawszy prawa Newtona do ruchu cieczy, Euler opracowa rwnania hydrodynamiki. Podobnie,
dokadnie analizujc moliwe ruchy bryy sztywnej i wykorzystujc zasady Newtona, Euler opracowa
ukad rwna, ktre w wyczerpujcy sposb opisuj jej ruch. Oczywicie, w praktyce ciaa nie s
cakowicie sztywne, ale Euler wnis take znaczcy wkad do teorii sprystoci, okrelajcej, jakiemu
odksztaceniu ulegaj ciaa stae pod dziaaniem si zewntrznych. Euler wykorzysta rwnie swj talent
do analizy matematycznej zagadnie astronomicznych, a szczeglnie do analizy problemu trzech cia.
Chodzi w nim o obliczenie ruchw Soca, Ziemi i Ksiyca pod wpywem ich wzajemnego przycigania
grawitacyjnego. Problem ten - na miar XXI w. - wci jeszcze nie jest do koca rozwizany. Nawiasem
mwic, Euler by jedynym wybitnym uczonym XVIII w., ktry (jak si potem okazao, susznie) popar
falow teori wiata.
Podny umys Eulera dostarcza czsto innym synnym uczonym punktu wyjcia dla ich wasnych
odkry matematycznych. Na przykad Joseph Louis Lagrange, matematyk francuski, opracowa ukad
rwna (znanych jako rwnania Lagrange'a) o wielkim znaczeniu teoretycznym, ktre mog by take
wykorzystywane do rozwizywania caego szeregu najrozmaitszych problemw z dziedziny mechaniki.
Jednake podstawowe rwnanie opracowa wczeniej Euler i powszechnie znane jest ono jako rwnanie
Eulera-Lagrange'a. Zasug innego francuskiego matematyka, Jeana Baptiste'a Fouriera, jest opracowanie
wanej metody matematycznej znanej jako przeksztacenie Fouriera. Rwnie i w tym wypadku
podstawowe rwnania opracowa wczeniej Leonhard Euler; nosz one nazw wzorw Eulera-Fouriera i
znajduj szerokie zastosowanie w wielu rnych dziedzinach fizyki, zwaszcza w akustyce i
elektromagnetyzmie.
W matematyce Euler interesowa si szczeglnie rachunkiem rniczkowym, rwnaniami
rniczkowymi i szeregami nieskoczonymi. Wkad Eulera do tych dziedzin matematyki jest bardzo
wany, jednake s to zbyt trudne zagadnienia, abymy mogli wdawa si w ich opis. Jego prace
dotyczce rachunku wariacyjnego i teorii liczb zespolonych stanowiy podstaw do dalszego rozwoju
tych dziedzin. Zarwno rachunek wariacyjny, jak i liczby zespolone znajduj szerokie zastosowanie w
pracach naukowych oraz maj wane znaczenie w czystej matematyce.
Wzr Eulera ei = cos + i sin przedstawia zwizek midzy funkcjami trygonometrycznymi a
liczbami urojonymi i moe by wykorzystywany do obliczania logarytmw liczb ujemnych. Jest to jeden
z najpowszechniej stosowanych wzorw w caej matematyce. Euler napisa rwnie podrcznik geometrii
analitycznej i wnis znaczny wkad do geometrii rniczkowej i zwykej.

Euler mia wprawdzie szczeglny dar rozwizywania problemw matematycznych, ktre

znajdoway zastosowanie w fizyce, ale by rwnie biegy w dziedzinie matematyki czystej. Opublikowa
mnstwo prac z teorii liczb, niestety s one zbyt skomplikowane, aby je mona byo tu opisa. Euler by
jednym z pierwszych uczonych zajmujcych si topologi - gazi matematyki, ktra zyskaa ogromne
znaczenie w XX w.
Naley na koniec wspomnie o znaczcym wkadzie Eulera do obecnie stosowanej notacji
matematycznej. Na przykad przyczyni si do upowszechnienia greckiej litery (pi) na oznaczenie
stosunku obwodu koa do jego rednicy. Wprowadzi rwnie wiele innych wygodnych symboli, obecnie
oglnie stosowanych w matematyce.
Euler urodzi si w 1707 r. w Bazylei w Szwajcarii. W 1720 r., w wieku zaledwie trzynastu lat,
zosta przyjty na uniwersytet w Bazylei. Pocztkowo studiowa teologi, ale szybko przerzuci si na
matematyk. Majc siedemnacie lat otrzyma stopie magistra na uniwersytecie w Bazylei, a w wieku
dwudziestu lat skorzysta z zaproszenia carycy Katarzyny I i przyj czonkostwo Akademii Nauk w
Petersburgu. W wieku dwudziestu trzech lat zosta tam profesorem fizyki, a w trzy lata pniej obj w
Petersburgu katedr matematyki po synnym Danielu Bernoullim. Dwa lata pniej straci wzrok w
jednym oku, mimo to nadal bardzo intensywnie pracowa, publikujc szereg wspaniaych artykuw.
W 1741 r. uleg namowom krla pruskiego Fryderyka Wielkiego i zosta profesorem Akademii
Nauk w Berlinie. Przebywa w Berlinie przez dwadziecia pi lat; w 1766 r. powrci do Rosji. Wkrtce
potem straci wzrok w drugim oku. Nawet to nieszczcie nie zahamowao jego badan. Euler posiada
niezwyky talent do prowadzenia matematycznych wywodw w pamici; do samej mierci (w 1783 r. w
Petersburgu, w wieku siedemdziesiciu szeciu lat) publikowa nadal wybitne prace matematyczne. Euler
by dwukrotnie onaty, mia trzynacioro dzieci, z ktrych omioro zmaro w wieku dziecicym.
Wczeniej czy pniej dokonano by wszystkich odkry Eulera, nawet gdyby on sam nie istnia.
Myl jednak, e waciwe kryterium. ktrym naley si w takim wypadku kierowa, zawiera si w
pytaniu, jak wygldaaby nauka i wiat wspczesny, gdyby w ogle nie dokonano owych odkry. W
wypadku Leonharda Eulera odpowied wydaje si zupenie prosta: bez opracowanych przez niego
wzorw, rwna i metod rozwj nowoczesnej nauki i techniki byby znacznie opniony, wrcz
niemoliwy. W indeksach podrcznikw matematyki i fizyki zobaczy mona takie na przykad
odsyacze: kty Eulera (ruch bryy sztywnej); staa Eulera (szeregi nieskoczone); rwnania Eulera
(hydrodynamika); Eulera rwnania ruchu (dynamika bry sztywnych); wzr Eulera (zmienne zespolone);
liczby Eulera (szeregi nieskoczone); twierdzenie Eulera o funkcjach jednorodnych (rwnania
rniczkowe czstkowe); przeksztacenie Eulera (szeregi nieskoczone); prawo Bernoulliego-Eulera
(teoria sprystoci); wzory Eulera-Fouriera (szeregi trygonometryczne); rwnanie Eulera-Lagrange'a
(rachunek wariacyjny, mechanika); wzr Eulera-Maclaurina (metody numeryczne). Powysza lista nic
jest bynajmniej pena, s to jedynie przykady najwaniejszych jego dokona.
Skoro tak, to czytelnik moe wyrazi zdziwienie, dlaczego Euler nie znajduje si wyej na naszej
licie. Podstawow przyczyn jest fakt, e Euler nic odkry adnego wanego prawa przyrody, a tylko w
byskotliwy sposb wykorzystywa prawa Newtona. Wanie dlatego wysze miejsca zajmuj tacy
uczeni, jak Harvey, Rntgen i Gregor Mendel, ktrzy odkryli cakowicie nowe zjawiska lub prawa
naukowe. Mimo to wkad Eulera do nauk przyrodniczych, techniki i matematyki jest naprawd olbrzymi.

78
1712-1778

Jean-Jacques Rousseau
wiki
Synny filozof Jean-Jacques Rousseau urodzi si w 1712 r. w Genewie w Szwajcarii. Matka umara
wkrtce po jego urodzeniu, a gdy Rousseau mia dziesi lat, jego ojciec zosta skazany na wygnanie i
opuci Genew, nie zabierajc syna ze sob. Sam Rousseau wyjecha z Genewy, kiedy mia szesnacie
lat. Przez wiele lat Rousseau pozostawa nieznany, wdrowa z miejsca na miejsce, imajc si
przypadkowych zaj. Mia par przygd miosnych, midzy innymi z Thrse Levasseur, z ktr mia
picioro nielubnych dzieci. Wszystkie picioro dzieci umieci w przytuku. (Oeni si w kocu z
Thrse, gdy mia pidziesit sze lat).
W trzydziestym smym roku ycia Rousseau zyska nagle saw. Akademia w Dijon ogosia
konkurs na esej powicony temu, czy sztuka i wiedza miay dobry, czy te zy wpyw na spoeczestwo
i moralno. W 1750 r. pierwsz nagrod zdoby Rousseau, ktry w swojej pracy dowodzi, e w
ostatecznym rachunku rozwj nauki i sztuki wcale nie wyszed ludzkoci na dobre. Dziki nagrodzie
Rousseau z miejsca sta si synnym czowiekiem i kontynuowa twrczo literack. Oto tytuy jego
waniejszych dzie: Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierwnoci (1755 r.). Julia, czyli Nowa
Heloiza (1761 r.), Emil, czyli o wychowaniu (1762 r.), Umowa spoeczna (1762 r.) i autobiograficzne
Wyznania (1770 r.). Wszystkie te ksiki zapewniy mu wielkie uznanie. Rousseau, ktry zawsze ywo
interesowa si muzyk, napisa ponadto libretta do dwch oper: Les muses galantes i Le devin chi
village. Pocztkowo Rousseau utrzymywa przyjacielskie stosunki z paroma liberalnymi pisarzami
francuskiego owiecenia, midzy innymi z Denisem Diderotem i Jeanem d'Alembertem, wkrtce jednak
midzy ich pogldami ujawniy si powane rnice. Wolter darzy go trwa i gbok niechci za
krytyk jego planw zaoenia teatru w Genewie (Rousseau utrzymywa, e teatr przynosi ze skutki
moralne). W dodatku emocjonalna postawa Rousseau bya cakowicie odmienna od racjonalizmu
Woltera i encyklopedystw. Od 1762 r. Rousseau mia powane kopoty z wadzami z powodu
politycznej wymowy jego dzie, zrazio si te do niego kilku przyjaci. Od tego mniej wicej czasu
zacz zdradza oznaki zaburze psychicznych i cho szereg osb okazywao mu nadal przyja,
Rousseau, ktrego stosunek do ludzi by podejrzliwy i wrogi, porni si, praktycznie biorc, ze
wszystkimi. Ostatnie dwadziecia lat przey w zasadzie jako czowiek rozgoryczony, cierpicy i
nieszczliwy. Zmar w 1778 r. w Ermenonville we Francji.
Wiele ludzi uwaa, e dziea Rousseau odegray istotn rol w powstaniu socjalizmu, nacjonalizmu,
romantyzmu, totalitaryzmu i tendencji irracjonalistycznych oraz e utoroway drog rewolucji francuskiej
i stanowiy wany wkad do rozwoju nowoczesnych ideaw demokracji i rwnoci. Niektrzy historycy
przypisuj mu duy wpyw na myl pedagogiczn i utrzymuj, e z jego dzie wywodzi si pogld, i
czowiek jest niemal cakowicie produktem swojego rodowiska (a tym samym jest cakowicie na nie
podatny). No i, oczywicie, z jego osob kojarzy si tez, e nowoczesna technika i nowoczesne
spoeczestwo s ze, a ideaem czowieka jest szlachetny dzikus. Gdyby Rousseau by istotnie twrc
tych wszystkich pomysw, na pewno zasugiwaby na znacznie wysze miejsce na naszej licie. Wydaje
mi si jednak, e wiele z twierdze przypisujcych mu te idee trzeba uzna za niesuszne lub bardzo
przesadne.
Zastanwmy si na przykad nad pojciem szlachetnego dzikusa, czowieka naturalnego,
odznaczajcego si wrodzon dobroci. Rousseau nigdy nie uy tego okrelenia ani te nie darzy

podziwem Indian czy tubylcw z wysp Oceanu Spokojnego. Pojecie szlachetnego dzikusa byo rozpowszechnione na dugo przedtem; znany poeta angielski John Dryden uy tego wanie okrelenia ponad
sto lat, zanim Rousseau si urodzi. Roussea u nie uwaa rwnie, e nieodcznym aspektem
spoeczestwa jest zo - wrcz przeciwnie, podkrela stale, e spoeczestwo jest dla czowieka czym
niezbdnym.
Niezgodne z prawd jest take twierdzenie, ze Rousseau by autorem pojcia umowa spoeczna.
Pojcie to omawia szczegowo John Locke w pracach opublikowanych jeszcze przed urodzeniem si
Rousseau. W rzeczywistoci jeszcze nawet przed Lockiem pojcie umowy spoecznej rozwaa synny
angielski filozof Thomas Hobbes.
A co ze sprzeciwem, jaki zgasza Rousseau w stosunku do techniki? Nie ulega adnej wtpliwoci,
e dwa wieki, ktre nastpiy po mierci Rousseau, byy okresem nie notowanego nigdy przedtem
postpu technicznego. Oznacza to, e jego krytyka techniki bya cakowicie nieskuteczna. Ponadto
istniejce obecnie zastrzeenia wzgldem techniki nie wywodz si przecie z pogldw Rousseau, lecz
wynikaj z dostrzeenia niepodanych skutkw, jakie przynis niczym nie ograniczony rozwj techniki
w ostatnim stuleciu.
Wielu innych mylicieli wysuwao przypuszczenie, e rodowisko ma decydujcy wpyw na
ksztatowanie osobowoci czowieka, i nie sdz, aby naleao przypisywa Rousseau autorstwo tego
do rozpowszechnionego pogldu. Podobnie jest z nacjonalizmem; to wane zjawisko wystpowao na
dugo przed Rousseau i nie ma on nic wsplnego z jego powstaniem.
Czy twrczo Rousseau utorowaa drog rewolucji francuskiej? W pewnej mierze niewtpliwie tak
- i w dodatku w wikszym chyba stopniu ni twrczo Diderota czy d'Alemberta. Jednake pod tym
wzgldem duo wiksze znaczenie mia Wolter; tworzy znacznie wczeniej, pisa wicej i bardziej
zrozumiale.
Na pewno jest prawd, e z usposobienia Rousseau nie by racjonalist, wida to szczeglnie
dobrze, jeli porwna go z innymi wczesnymi pisarzami francuskimi. Irracjonalizm nie by jednak
czym nowym; nasze przekonania polityczne i spoeczne najczciej wynikaj z emocji i uprzedze,
jakkolwiek czsto usiujemy wymyli jakie sensowne argumenty na ich uzasadnienie.
Wpyw Rousseau nic by a tak wielki, jak twierdz jego wielbiciele (lub przeciwnicy), lecz z
pewnoci by duy. Bezspornie Rousseau odegra istotn rol w powstaniu romantyzmu w literaturze,
mia duy wpyw na pedagogik - zarwno na teori, jak i na praktyk. Rousseau minimalizowa
znaczenie wiedzy ksikowej w wychowaniu, zaleca, by najpierw ksztatowa uczucia dziecka, a potem
dopiero jego umys, podkrela znaczenie dowiadczenia w nauczaniu. (Nawiasem mwic. Rousseau by
jednym z pierwszych rocznikw karmienia dzieci piersi). Dziwie wprawdzie moe. i czowiek, ktry
porzuci wasne dzieci. nie waha si poucza innych, jak powinni wychowywa swoje, ale nie ulega
wtpliwoci, e pogldy Rousseau wywary gboki wpyw na nowoczesn pedagogik.
Dziea Rousseau zawieraj wiele interesujcych i oryginalnych pogldw politycznych, dominuje
w nich jednak gorce pragnienie rwnoci oraz nie mniej silne przekonanie, e istniejca struktura
spoeczna jest kracowo niesprawiedliwa. (Czowiek rodzi si wolny, a wszdzie jest w okowach).
Sam Rousseau nie nawoywa do przemocy, ale z pewnoci by natchnieniem dla tych. ktrzy
decydowali si na rewolucj, a nie na stopniowe wprowadzanie reform. Pogldy Rousseau na wasno
prywatna (tak tak na wiele innych zagadnie) byy wewntrznie sprzeczne. Kiedy okreli prawo
wasnoci jako najwitsze ze wszystkich praw obywatelskich. Blisze prawdy byoby jednak
stwierdzenie, e wiksze wraenie na czytelnikach wywary jego ataki na wasno prywatn ni jej
pochway. Rousseau by jednym z pierwszych nowoczesnych pisarzy, ktrzy ostro atakowali instytucie
wasnoci prywatnej, i z tego powodu moe by uwaany za jednego z poprzednikw wspczesnego
socjalizmu i komunizmu.
Wreszcie, nie wolno pomija konstytucyjnych teorii Rousseau. Gwn ide Umowy spoecznej
jest. mwic sowami Rousseau. zupene oddanie si kadego czonka, ze wszystkimi jego
uprawnieniami, caej spoecznoci5. Takie stwierdzenie nie zostawia miejsca na adne swobody
obywatelskie lub prawa czowieka. Sam Rousseau buntowa si przeciwko wadzy, ale jego Umowa
spoeczna bya usprawiedliwieniem pniejszych ustrojw totalitarnych.
5 Prze. Antoni Peretiakowicz.

Zarzuca si Rousseau, e by skrajnym neurotykiem (mwic dosadniej, czowiekiem psychicznie

chorym), antyfeminist i szalonym mylicielem, ktrego idee nie miay adnego zwizku z praktyk.
Krytyka ta jest w duym stopniu usprawiedliwiona, ale waniejsze od jego wad s przebyski wnikliwej i
wspaniaej oryginalnoci, ktra ju ponad dwa stulecia wywiera wpyw na nowoczesny sposb mylenia.

79
1469-1527

Niccol Machiavelli
wiki
Niccol Machiavelli, woski filozof zajmujcy si zagadnieniami polityki, zasyn dziki swym
cynicznym radom, jakich udziela wadcom pragncym utrzyma wadz i poszerzy jej zakres. Zaleca
on uycie podstpu i kamstwa w poczeniu z bezlitosnym stosowaniem przemocy.
Uwaany przez wielu za otra bez skrupuw, ceniony przez innych jako realista, ktry odway si
opisa rzeczywisty wiat bez adnych upiksze. Machiavelli jest jednym z tych niewielu pisarzy, ktry
dziea studiuj z uwag zarwno filozofowie, jak i politycy.
Machiavelli urodzi si w 1469 r. we Florencji we Woszech. Ojciec jego by prawnikiem, pochodzi
ze znakomitej, lecz finansowo podupadej rodziny. Za ycia Machiavellego ktre przypado na szczytowy
okres woskiego odrodzenia - Wochy, w przeciwiestwie do zjednoczonych w znacznym stopniu pastw,
takich jak Francja, Hiszpania i Anglia, podzielone byy na wiele maych ksistw. Nic zatem dziwnego, e
w owych czasach Italia, cho przeywaa okres kulturalnego rozkwitu, militarnie bya saba.
Za modzieczych czasw Machiavellego Florencj rzdzi synny wadca z rodu Medyceuszy,
Wawrzyniec Wspaniay. Wawrzyniec zmar w 1492 r., a par lat pniej rodzin Medyceuszy wypdzono
z Florencji, ktra zostaa republik. W 1498 r. dwudziestodziewiecioletni Machiavelli uzyska wysokie
stanowisko w radzie miasta. Przez nastpnych czternacie lat pozostawa w subie republiki Florencji,
peni z jej ramienia rne misje dyplomatyczne, podrujc po Francji i Niemczech, a take po
Woszech.
W 1512 r. obalono republik Florencji i Medyceusze wrcili do wadzy. Machiavelli zosta
zwolniony ze stanowiska, a rok pniej aresztowany pod zarzutem spisku przeciwko nowym rzdom.
Poddano go torturom, zdoa jednak udowodni swoj niewinno i w tym samym roku zosta
wypuszczony z wizienia. Po wyjciu na wolno osiad w maej posiadoci w San Casciano koo
Florencji.
W cigu nastpnych czternastu lat napisa szereg ksiek, z ktrych najbardziej znane to: Ksi
(napisana w 1513 r.) i Uwagi wysnute z Liwiusza historii rzymskiej. I nne wane prace to: Dialoghi
dell'arte della guerra, Le istorie flrentine i Mandragora (doskonaa sztuka, wci jeszcze od czasu do
czasu wystawiana). Saw zawdzicza przede wszystkim Ksiciu: jest to prawdopodobnie najlepiej
napisana, a na pewno najatwiejsza do zrozumienia rozprawa ze wszystkich dzie filozoficznych.
Machiavelli by onaty, mia szecioro dzieci. Zmar w 1527 r., w wieku pidziesiciu omiu lat. Ksicia
mona uzna za zbir podstawowych praktycznych porad dla gowy pastwa. Przewodni myl tej
ksiki jest twierdzenie, e w deniu do osignicia zamierzonego celu ksi absolutnie nie powinien
kierowa si wzgldami moralnymi, a polega jedynie na sile i przebiegoci. Machiavelli kadzie nacisk
przede wszystkim na to, e pastwo musi by dobrze uzbrojone. Podkrela, e zaufanie mona mie tylko
do armii zoonej z wasnych obywateli; pastwo zalene od wojsk najemnych lub od wojsk innych
pastw musi by sabe i zagroone.
Machiavelli radzi ksiciu, by zyska poparcie ludu, gdy w przeciwnym wypadku nie znajdzie
wyjcia z trudnych sytuacji, jakie mog si zdarzy. Oczywicie, Machiavelli rozumie, e nowy wadca
dla zabezpieczenia swojej wadzy musi czasami postpowa w sposb, ktry nie spodoba si jego
poddanym, sugeruje jednak, e przejmujc pastwo, zdobywca musi przygotowa i popeni naraz
wszystkie okruciestwa, tak aby nie musia wraca do nich codziennie... Dobrodziejstw naley udziela

po trosze, po to, by mona byo duej si nimi nacieszy6.

Aby zyska powodzenie, ksi musi otacza si zdolnymi i lojalnymi ministrami. Machiavelli
ostrzega ksicia przed pochlebcami i radzi, w jaki sposb ich unika.
W XVII rozdziale Ksicia Machiavelli zastanawia si, czy lepiej by ksiciem kochanym czy
budzcym strach.
Odpowied na to jest taka: naleaoby budzi i strach, i mio, ale [...] jeeli tylko jedno z tego
jest moliwe, znacznie bezpieczniej jest budzi strach ni mio [...] bowiem mio utrzymuje si
szeregiem zobowiza, ktry, poniewa ludzie s samolubni, zrywa si zawsze, gdy tylko osiga si przez
to jak korzy, natomiast strach wynika z lku przed kar, a ten nigdy nie zawodzi.
Rozdzia XVIII Ksicia nosi tytu: W jaki sposb ksita musz dotrzymywa wiary.
Machiavelli stwierdza, e rozwany wadca nie powinien dotrzymywa wiary, jeeli czynic tak szkodzi
swoim interesom, i dodaje: Nigdy nie braknie podstaw prawnych ksiciu, ktry pragnie znale
wymwk dla niedotrzymania swojej obietnicy, poniewa ludzie s tak proci i tak skorzy do poddania
si koniecznoci chwili, e kto, kto oszukuje, zawsze znajdzie kogo, kto da si oszuka. Naturalnym
nastpstwem takich pogldw jest rada, by ksi nigdy nie ufa obietnicom. Ksika ta jest czsto
okrelana mianem podrcznika dla dyktatorw. Kariera Machiavellego oraz jego pozostae dziea
wskazuj, e, oglnie biorc, przedkada rzdy republikaskie nad dyktatur. Przeraony by jednak
polityczn i militarn saboci Woch i pragn silnego ksicia, ktry by zjednoczy pastwo i wypdzi
obcych najedcw oraz uwolni kraj od pustoszcych go wojsk. Ciekawe, e chocia Machiavelli
doradza, by ksi stosowa w praktyce cyniczny i bezlitosny sposb rzdzenia, sam by idealist i
patriot i wcale nie umia tak oszukiwa, jak to zaleca. Niewielu filozofw zajmujcych si zagadnieniami politycznymi oskarano tak gwatownie jak Machiavellego. Caymi latami uwaano go
dosownie za wcielonego diaba, jego nazwisko byo synonimem dwulicowoci i przebiegoci.
(Nierzadko najbardziej gwatowne oskarenia rzucali ci, ktrzy sami wcielali w ycie zasady, jakie
Machiavelli gosi - oto hipokryzja godna w swej istocie pochway Machiavellego!).
Oczywicie, krytyka moralnych zasad Machiavellego nie oznacza, e nie wywiera on adnego
wpywu. Wiksze znaczenie maj pod tym wzgldem zastrzeenia, e jego pogldy nie byy zbyt
oryginalne. W tych stwierdzeniach jest troch prawdy. Machiavelli wielokrotnie stwierdza, e nie proponuje nowego sposobu rzdzenia, przedstawia raczej metody, jakie od niepamitnych czasw stosowao z
powodzeniem wielu ksit. Istotnie, Machiavelli cay czas ilustruje swoje sugestie stosownymi
przykadami z historii staroytnej lub te bardziej wspczesnymi zdarzeniami, ktre miay miejsce we
Woszech. Cesare Borgia (chwalony przez Machiavellego) nie uczy si taktyki od Machiavellego, wrcz
odwrotnie, to Machiavelli uczy si od Borgii.
Benito Mussolini by jednym z niewielu przywdcw politycznych, ktrzy otwarcie chwalili
Machiavellego, nie ulega jednak wtpliwoci, e bardzo wielu wybitnych politykw uwanie studiowao
Ksicia. Napoleon pono spa z egzemplarzem Ksicia pod poduszk, podobnie mwiono o Hitlerze i
Stalinie. Nadal jednak nie ma pewnoci, czy taktyka Machiavellego stosowana jest czciej obecnie, we
wspczesnej polityce, czy te czciej stosowana bya przed opublikowaniem Ksicia. Jest to podstawowa przyczyna, dla ktrej Machiavelli nie jest umieszczony wyej na naszej licie.
Wprawdzie trudno jest oceni zakres wpywu Machiavellego na polityczn praktyk, ale nie ma
wtpliwoci co do jego wpywu na teori polityki. Wczeniejsi pisarze, jak Platon czy w. Augustyn,
wizali polityk z etyk i teologi. Machiavelli pisze o historii i polityce, biorc pod uwag tylko to, co
wynika z dziaalnoci czowieka, pomija wszelkie rozwaania natury moralnej. Twierdzi, e
podstawowym zagadnieniem jest nie to, jak ludzie powinni si zachowywa, ale jak si w rzeczywistoci
zachowuj, nie to, kto powinien sprawowa wadz, ale jak faktycznie ludzie j zdobywaj. Teoria
polityki ujmowana jest obecnie znacznie bardziej realistycznie ni dawniej i jest to w ogromnym stopniu
zasug Machiavellego. Zasuguje on w peni na miano twrcy nowoczesnej myli politycznej.

6 Wszystkie cytaty z Ksicia w przekadzie Krzysztofa aboklickiego.

80
1766-1834

Thomas Malthus
wiki
W 1798 r. nie znany wczeniej pastor angielski Thomas Malthus opublikowa krtk ksik,
zatytuowan An Essay on the Principle of Population as It Affects the Future Improvement of Society
(Prawo ludnoci), ktra wywara duy wpyw na nauk i wiadomo spoeczn. Podstawow tez
Malthusa jest twierdzenie, e przyrost ludnoci jest szybszy ni przyrost rodkw ywnoci. W
pierwszym wydaniu swojej rozprawy Malthus przedstawi t teori w do rygorystycznej formie,
twierdzc, e ludno ma tendencj do wzrostu w postpie geometrycznym (tzn. wykadniczo, jak liczby
w szeregu 1, 2,4, 8, 16...), podczas gdy rodki konsumpcji maj tendencj do wzrostu jedynie w postpie
arytmetycznym (tzn. liniowo, jak liczby w szeregu 1, 2, 3, 4, 5...). W nastpnych wydaniach ksiki
Malthus sformuowa te tez w nieco agodniejszej formie, stwierdzajc jedynie, e ludno ma tendencj
do wzrostu i bdzie wzrastaa tak dugo, a osignie granic przyrostu rodkw utrzymania. Z obydwu
form tej tezy Malthus wycign wniosek, e ludzko skazana jest na gd i ycie w ndzy. aden postp
technologiczny nie moe w przyszoci zmieni nastpstw tego stanu rzeczy, poniewa wzrost produkcji
ywnoci jest z koniecznoci ograniczony, gdy moliwoci rozmnaania ludnoci s nieskoczenie
wiksze ni moliwoci ziemi w dostarczaniu czowiekowi rodkw wyywienia. Ale czy mona w
jaki sposb ograniczy przyrost ludnoci? Oczywicie, e tak. Liczba ludnoci do czsto spada w
wyniku wojen, zarazy i innych klsk. Plagi te przynosz jednak tylko krtkotrwae zmniejszenie groby
przeludnienia, a w dodatku paci si za to wysok cen. Malthus sugerowa, e lepszym sposobem
uniknicia przeludnienia byaby moralna wstrzemiliwo; wydaje si, e rozumia przez to
zawieranie maestw w pniejszym wieku, przedmaesk czysto i dobrowolne ograniczenie
czstoci stosunkw maeskich. Malthus nie by jednak a tak naiwny, aby sdzi, e ludzie dostosuj
si do jego sugestii. W zwizku z tym uwaa, e w praktyce przeludnienie jest nieuniknione, a tym
samym wikszo ludzi czeka nieuchronna ndza. Wniosek naprawd pesymistyczny!
Sam Malthus nigdy nie by rzecznikiem regulacji przyrostu ludnoci za pomoc rodkw
antykoncepcyjnych, ale ich stosowanie jest naturaln konsekwencj jego pogldw. Pierwsz osob,
ktra nawoywaa publicznie do powszechnego stosowania rodkw antykoncepcyjnych dla uniknicia
przeludnienia, by wpywowy angielski reformator Francis Place (1771-1854). W 1822 r. Place, pod
silnym wraeniem rozprawy Malthusa, napisa ksik, w ktrej wzywa do stosowania rodkw zapobiegajcych zapodnieniu. Rozpowszechnia take informacje na temat regulacji urodze wrd ludzi
pracy. W Stanach Zjednoczonych ksik na temat regulacji urodze opublikowa w 1832 r. dr Charles
Knowlton. Pierwsza ,,Liga Maltuzjaska powstaa w latach szedziesitych XIX w., a rzecznicy idei
planowania rodziny stale pozyskiwali nowych zwolennikw. Sam Malthus ze wzgldw moralnych nie
popiera stosowania rodkw antykoncepcyjnych, wobec czego zwolennicy tej metody regulacji urodzin
nazwali swj ruch neomaltuzjanizmem.
Doktryna Malthusa wywara duy wpyw na teorie ekonomiczne. Ekonomici doszli do wniosku, e
w normalnych warunkach przeludnienie nie pozwoli na wzrost pac znacznie powyej poziomu
koniecznego do utrzymania si przy yciu. Znany angielski ekonomista David Ricardo (bliski przyjaciel
Malthusa) twierdzi: Naturaln cen za prac jest cena konieczna do utrzymania si pracownikw i
podtrzymania ludzkiego gatunku na tym samym poziomie, bez wzrostu lub spadku. Teori t, zwan
zazwyczaj elaznym prawem pacy Ricarda, zaakceptowa Marks; staa si ona podstaw jego teorii

wartoci dodatkowej.
Pogldy Malthusa miay rwnie wpyw na biologi. Karol Darwin po przeczytaniu Prawa
ludnoci stwierdzi, e rozprawa ta dostarczya mu wanego ogniwa do jego teorii ewolucji gatunku na
drodze naturalnego doboru.
Malthus urodzi si w 1766 r. w pobliu Dorking w Surrey w Anglii. Uczszcza do Jesus College
uniwersytetu w Cambridge, by doskonaym studentem. Dyplom uzyska w 1788 r. i w tym samym roku
zosta wywicony na pastora Kocioa anglikaskiego. W 1791 r. uzyska stopie magistra, a w 1793 r.
zosta czonkiem towarzystwa naukowego Jesus College.
Pierwsz wersj swojej synnej pracy opublikowa anonimowo; ksika miaa wielu czytelnikw i
przyniosa mu saw. Pi lat pniej, w 1803 r., Malthus opublikowa rozszerzon wersj rozprawy.
Bya ona wielokrotnie korygowana i uzupeniana, szste wydanie ukazao si w 1826 r. Malthus oeni
si w 1804 r., majc trzydzieci osiem lat. W 1805 r. uzyska nominacj na profesora historii i ekonomii
politycznej w East India Company's College w Haileybury; pozosta na tym stanowisku do koca ycia.
Napisa kilka innych ksiek na temat ekonomii, najwaniejsz z nich s Principles of Political Economy
(1820 r.). Ksika ta wywara wpyw na wielu pniejszych ekonomistw, zwaszcza na znanego
ekonomist XX w. Johna Maynarda Keynesa. W ostatnich latach ycia Malthusa uhonorowano wieloma
zaszczytami. Zmar w 1834 r.. w wieku szedziesiciu omiu lat, w pobliu Bath w Anglii. Przeyo go
dwoje z trojga dzieci, wnukw nie mia.
Spotyka si czasami opinie, e wpyw Malthusa nie jest w rzeczywistoci a tak wielki, skoro
rodki antykoncepcyjne rozpowszechniy si dopiero wiele lat po jego mierci. Uwaam, e pogld ten
jest niesuszny. Po pierwsze, koncepcje Malthusa miay silny wpyw zarwno na Karola Darwina, jak i na
Karola Marksa, dwch by moe najwikszych mylicieli XIX w. Po drugie, mimo e zasady
neomaltuzjanizmu nie zostay z miejsca przyjte przez wikszo ludzi, to jednak nie zostay te
zignorowane i nigdy nie popady w zapomnienie. Obecny ruch na rzecz regulacji urodze jest bezporedni kontynuacj ruchu, ktry rozpocz si za ycia Malthusa.
Thomas Malthus nie by pierwszym czowiekiem, ktry zwrci uwag na to, e nawet kraj majcy
sprawne rzdy moe mie kopoty ekonomiczne spowodowane przeludnieniem. Pogld ten wysuwao
wczeniej kilku innych filozofw. Sam Malthus zauway, e ju Platon i Arystoteles rozwaali to
zagadnienie. Przytoczy nawet cytat z Arystotelesa: Jeeli kademu pozwoli si mie tyle dzieci, ile mu
si tylko podoba, to nieuchronnym tego nastpstwem we wszystkich pastwach musi by ndza...
Wprawdzie podstawowa koncepcja Malthusa nie jest w wszystko nie wolno nie docenia jej
znaczenia Platon i Arystoteles tylko mimochodem wspomnieli o tym zagadnieniu, a ich krtkie uwagi
pozostay na og nie zauwaone To Malthus opracowa t teori i powici jej wiele publikacji, a co
waniejsze, by on pierwszym uczonym, ktry uwiadomi ludziom, jak ogromne znaczenie ma problem
przeludnienia, i zwrci na uwag intelektualnego wiata.

81
1917-1963

John F. Kennedy
wiki
John Fitzgerald Kennedy urodzi si w 1917r. w Brookline w stanie Massachusetts. By
prezydentem Stanw Zjednoczonych od 20 stycznia 1961 r. do 22 listopada 1963 r., kiedy to zosta
zamordowany w Dallas, w Teksasie. Pomin wikszo jego danych biograficznych, po czci z tego
powodu, e s one na og dobrze znane, przede wszystkim jednak dlatego, e w zasadzie to nie jego
prywatna i polityczna dziaalno zadecydowaa o tym, i znalaz si na naszej licie.
Za tysic lat nikt nie bdzie zapewne pamita ani o Korpusie Pokoju, ani o Sojuszu na Rzecz
Postpu, ani o Zatoce wi. Nie bdzie miaa wikszego znaczenia ani polityka podatkowa Kennedyego,
ani jego inicjatywy ustawodawcze dotyczce praw obywatelskich. John F. Kennedy znajduje si na
naszej licie tylko z jednego powodu, a mianowicie dlatego, e to przede wszystkim on zadecydowa o
realizacji programu wyprawy na Ksiyc (Apollo Space Program). Jeeli w przyszoci rasa ludzka nie
doprowadzi do wysadzenia naszego globu w powietrze, to na pewno nawet za 5000 lat nasza wyprawa na
Ksiyc bdzie uwaana za rzeczywicie doniose wydarzenie, jedno z najwikszych w historii ludzkoci.
Znaczenie wyprawy na Ksiyc omwi nieco dalej. Najpierw pozwol sobie rozstrzygn
problem, czy John Kennedy jest w istocie tym czowiekiem, ktry pooy najwiksze zasugi w realizacji
tej wyprawy. Czy zamiast niego nie naleaoby uhonorowa Neila Armstronga i Edwina Aldrina,
pierwszych ludzi, ktrzy wyldowali na Ksiycu? Gdybymy szeregowali ludzi ze wzgldu na trwao
ich sawy, to prawdopodobnie tak wanie powinnimy postpi, podejrzewam bowiem, e za 5000 lat
ludzie bd pamita o Neilu Armstrongu, a nie o Johnie F. Kennedym. Skoro Armstrong i Aldrin nie
mieli adnego wpywu na realizacj programu Apollo, to zgodnie z przyjtym przeze mnie kryterium nie
maj oni najmniejszego znaczenia. Gdyby wskutek jakiego nieszczliwego zrzdzenia losu obaj zmarli
na dwa miesice przed startem Apolla 11 to mogoby ich zastpi dowolnych dwch z okoo tuzina
wietnie wyszkolonych astronautw.
A moe na wyrnienie zasuguje przede wszystkim Wernher von Braun lub jaki inny naukowiec
czy inynier, ktry wnis wany wkad do astronautyki? Nie ulega wtpliwoci, e Wernher von Braun
odegra ogromn rol w rozwoju bada przestrzeni kosmicznej (podobnie jak jego poprzednicy:
Konstantin Ciokowski. Robert H. Goddard i Hermann Oberth). A jednak z chwil. gdy na szczeblu
politycznym zapada decyzja, by prowadzi dalej prace nad realizacj programu Apollo, aden naukowiec - czy nawet grupa dziesiciu naukowcw - nie mia decydujcego znaczenia dla powodzenia tego
programu. Istotnym przeomem w realizacji podry na Ksiyc bya decyzja, czy wyda 24 miliardy
dolarw i kontynuowa prace nad projektem, nie za jakie okrelone osignicie naukowe.
A w takim razie co z decyzj na szczeblu politycznym? Czy tego rodzaju decyzji nie podjto by
prdzej czy pniej, nawet bez udziau Johna F. Kennedy'ego? Jestem przekonany - cho nie mam,
oczywicie cakowitej pewnoci - e jaki rzd zdecydowaby si w kocu na sfinansowanie lotu
zaogowego na Ksiyc. Pewne jest, e John F. Kennedy nie przeforsowa programu Apollo wbrew opinii
publicznej.
Ale z drugiej strony presja opinii publicznej na realizacj tego imponujcego programu wcale nie
bya a tak dua. Gdyby Kongres Stanw Zjednoczonych uchwali w 1959 lub 1960 r. ustaw o
przystpieniu do realizacji programu Apollo i wyasygnowa potrzebne do tego fundusze, a prezydent
Eisenhower zgosiby nastpnie weto w stosunku do tej ustawy, to mona byoby powiedzie, e

Kennedy dostosowa si jedynie do gosu opinii publicznej. W rzeczywistoci jednak byo zupenie
inaczej; wprawdzie wielu Amerykanw uwaao,e potrzebna jest realizacja jakiego programu
kosmicznego, ale opinia publiczna wcale nie skaniaa si ku realizacji a tak szeroko zakrojonego
projektu. Faktem jest, e nawet po sukcesie programu Apollo toczyy si na forum publicznym do ostre
spory, czy warto byo wyda tyle pienidzy na t wypraw. Od 1969 r. budet NASA zosta drastycznie
zmniejszony.
Jasne jest zatem, e to naprawd John F. Kennedy przyczyni si do rozpoczcia programu Apollo.
To on w maju 1961 r. postanowi, ze Stany Zjednoczone maj przed kocem biecej dekady wysa
na Ksiyc statek kosmiczny z zaog. To on uzyska od Kongresu odpowiednie fundusze i to w okresie
jego rzdw uruchomiono program Apollo. Mona by przekonanym, e w kadym wypadku, prdzej
czy pniej, program lotu na Ksiyc zostaby zrealizowany (chocia nie jest to cakiem pewne), ale
mimo wszystko to Kennedy by tym czowiekiem. ktry do tego doprowadzi.
Oczywicie, niektrzy ludzie uwaaj, e wyprawa Apolla bya po prostu gigantyczn bzdur i
nic miaa istotnego znaczenia. Na razie nikt nie podj stara, by rocznic 20 lipca 1969 r. (data
waciwego ldowania na Ksiycu) ogosi witem narodowym. Ale moe dobrze by byo
przypomnie, e cho w XVI w. nie witowano Dnia Kolumba (Columbus Day), to obecnie czci si t
dat jako dzie zwiastujcy now er.
Jeeli nawet zrezygnujemy z dalszych bada kosmicznych, to i tak program Apollo pozostanie w
pamici jako jedno z najwikszych osigni ludzkoci. Podejrzewam jednak, e z czasem podejmie si
dalsze badania, a podre kosmiczne bd w przyszoci odgrywa znacznie wiksz rol anieli dotd.
Jeeli do tego dojdzie, nasi potomkowie uznaj, e podr Apolla 11, tak jak wyprawa Kolumba przez
Atlantyk, bya pocztkiem zupenie nowej ery w historii ludzkoci.

82
1903-1967

Gregory Pincus
wiki
Gregory Pincus by amerykaskim biologiem, ktry odegra gwn rol w uzyskaniu doustnej
piguki antykoncepcyjnej. Mimo e nigdy nie by i nie jest powszechnie znan postaci, jego rzeczywisty
wpyw na wiat jest znacznie wikszy ni wpyw wielu ludzi o wiatowej sawie.
Piguka antykoncepcyjna ma wielkie znaczenie z dwch powodw. W wiecie, nad ktrym wisi
stale groba przeludnienia, znaczenie piguki jako czynnika regulacji urodzin jest oczywiste; ponadto
piguka wywara poredni, ale rewolucyjny wpyw na zmian obyczajw seksualnych Uwaa si
powszechnie, e w cigu ostatnich trzydziestu lat w Stanach Zjednoczonych nastpia rewolucja w
dziedzinie stosunku ludzi do seksu Niewtpliwie, na przebieg tej rewolucji miay rwnie w pyw
czynniki polityczne, ekonomiczne, socjologiczne i wiele innych, ale najpowaniejszym czynnikiem byo,
oczywicie, pojawienie si piguki antykoncepcyjnej. Poprzednio najwaniejszym czynnikiem
powstrzymujcym wicie kobiet od stosunkw przedmaeskich, a nawet maeskich, bya obawa przed
niepodan ci. Nagle kobietom ofiarowano moliwo prowadzenia ycia seksualnego bez obawy
zajcia w ci, a ta zmiana sytuacji czsto pocigaa za sob zmian w ich podejciu do spraw seksu.
Mona oczywicie wysuwa zastrzeenia, czy pojawienie si enovidu (tak nazywaa si pierwsza
piguka antykoncepcyjna) miao a tak wielkie znaczenie, skoro ju wczeniej znane byy bezpieczne i
stosunkowo pewne rodki antykoncepcyjne. Argument ten nic uwzgldnia rnicy midzy metod
zapobiegania ciy, ktra jest technicznie skuteczna, a metod, ktra jest do przyjcia rwnie pod
wzgldem psychologicznym. Przed pojawieniem si piguki rodkiem antykoncepcyjnym zalecanym
przez ekspertw by krek. Krki istotnie byy bezpieczne i stosunkowo pewne, ale w praktyce
ogromna wikszo kobiet stosowaa i stosuje je niechtnie. Warto zauway, e w czasie prowadzenia
pierwszych kontrolnych prb dziaania piguki setki kobiet wolao t nie wyprbowan (a wic potencjalnie nawet niebezpieczn) metod zapobiegania ciy od bezpiecznego i sprawdzonego krka.
Mona rwnie sdzi, e pojawienie si enovidu nie byo wielkim triumfem, poniewa stanowi on
pewne zagroenie dla zdrowia, a poza tym moe z czasem - zapewne ju wkrtce - zosta zastpiony
nowszymi i bezpieczniejszymi rodkami lub jakimi innymi zabezpieczeniami. Z natury rzeczy jednak
przysze metody antykoncepcyjne mog stanowi tylko pewne nieznaczne ulepszenia metody istniejcej,
piguka bowiem przyja si ju powszechnie i jest na og rodkiem zadowalajcym. (Warto zwrci
uwag, e w cigu ponad trzydziestu lat - to znaczy w okresie, w ktrym wiele milionw Amerykanek
regularnie zaywa piguk - znacznie wzrosa przecitna dugo ycia amerykaskich kobiet. Ten fakt
powinien kadego przekona, e piguka nie stanowi wikszego zagroenia dla zdrowia). Historia uzna, a
przynajmniej powinna uzna, pojawienie si enovidu w latach pidziesitych naszego stulecia za
decydujcy przeom w rozwoju metod regulacji urodzin.
Wiele ludzi przyczynio si do powstania doustnej piguki antykoncepcyjnej. Od dawna mwio si
o takiej moliwoci, problem polega na tym, e nikt nie wiedzia, jak zrobi tak piguk. Interesujce,
e podstawowego odkrycia dokonano ju w 1937 r. W roku tym A. W. Makepeace, G. L. Weinstein i M.
H. Friedman wykazali, e zastrzyki progesteronu (jednego z eskich hormonw pciowych) wstrzymuj
jajeczkowanie u zwierzt dowiadczalnych. By moe dlatego, e zastrzyki podskrne nie wydaway si
pocigajc metod regulacji urodzin, a moe z tego powodu, e progesteron by wwczas niesychanie
drogim preparatem - w kadym razie odkrycie to nie wzbudzio zainteresowania zwolennikw regulacji

urodzin.
Zasadniczy postp w tej dziedzinie nastpi dopiero w latach pidziesitych, kiedy zaj si ni
amerykaski biolog Gregory Pincus. Najprawdopodobniej namwia go do tego Margaret Sanger,
wieloletnia rzeczniczka planowania rodziny. Nie moga wybra lepszego kandydata, Pincus by bowiem
specjalist w dziedzinie metabolizmu sterydowego oraz fizjologii rozmnaania si ssakw, by take
dyrektorem laboratorium Worcester Foundation for Experimental Biology w Shrewsbury w stanie
Massachusetts.
Pincus, ktry czy wiedz techniczn z intuicj naukow, wpad niemal natychmiast na pomys
rozwizania problemu. Niebawem poleci doktorowi Min-Chueh Changowi, uczonemu pracujcemu w
Worcester Foundation, by przeprowadzi na zwierztach dowiadczalnych prby, ktrych celem miao
by sprawdzenie, czy progesteron podawany doustnie wstrzyma jajeczkowanie. Dowiadczenia Changa
przyniosy pomylne wyniki. By to z pewnoci obiecujcy pocztek, zwaszcza e par lat wczeniej
chemik Russell Marker znalaz sposb taniej syntezy progesteronu.
Nastpnym, ktry wnis duy wkad do bada, by ginekolog doktor John Rock. Stosownie do
sugestii Pincusa Rock przeprowadzi badania, ktre wykazay, e progesteron przyjmowany doustnie
wstrzymuje jajeczkowanie u kobiet. Ale badania Rocka ujawniy rwnie dwa powane problemy
zwizane z przyjmowaniem progesteronu w charakterze doustnego rodka antykoncepcyjnego. Po
pierwsze, progesteron wstrzymywa produkcj jajeczek przez organizm tylko przez 85% czasu
jajeczkowania, a po drugie, do osignicia nawet takiego wyniku potrzebne byy ogromne dawki
hormonu.
Pincus, przekonany, e jest na dobrym tropie, nie mia zamiaru si podda. Zdawa sobie spraw, e
mog istnie inne zwizki chemiczne, podobne do progesteronu, ale pozbawione jego wad. We wrzeniu
1953 r. poprosi rne wytwrnie chemiczne, by mu przysay prbki produkowanych przez nie sterydw
posiadajcych podobn budow co progesteron. Pincus przebada wszystkie nadesane zwizki i okazao
si, e jeden z nich, norethynodrel (produkowany przez G. D. Searle and Company) dziaa szczeglnie
skutecznie.
By to szczliwy zbieg okolicznoci, w 1950 r. bowiem, kiedy Pincus rozpoczyna badania,
norethynodrel jeszcze nie istnia! Syntezy norethynodrelu dokona w 1952 r. dr Frank Colton, biochemik
zatrudniony w laboratorium Searle. Pniej Colton uzyska patent na norethynodrel. Ani Colton, ani
aden z jego zwierzchnikw z G. D. Searle nie mieli w programie syntezy doustnego rodka
antykoncepcyjnego, a uzyskawszy norethynodrel nie zdawali sobie nawet sprawy, e moe to by rodek
antykoncepcyjny.
Dalsze prby przeprowadzone przez grup badawcz powoan przez Pincusa wykazay, e
norethynodrel dziaa jeszcze skuteczniej, jeeli doda si do niego ma ilo innego zwizku
chemicznego, mestranolu. Firma G. D. Searle wypucia w kocu na rynek taki wanie dwuskadnikowy
rodek pod nazw enovid.
W 1955 r. Pincus stwierdzi, e nadesza pora, by na szerok skal przeprowadzi prby kontrolne
dziaania piguki. Badania rozpoczto w kwietniu 1956 r. na przedmieciu San Juan w Puerto Rico pod
nadzorem doktor Edris Rice-Wray. Prby prowadzone przez ni w cigu okoo dziewiciu miesicy
wykazay, e badana doustna piguka antykoncepcyjna jest niezwykle skuteczna. Mimo to badania
prowadzono jeszcze przez trzy lata, a wreszcie w maju 1960 r. urzd kontroli ywnoci i lekw zezwoli
na sprzeda enovidu.
Jak wida, Gregory Pincus nie opracowa piguki antykoncepcyjnej samodzielnie. Frank Colton
dokona syntezy norethynodrelu; zrozumiae jest, e Colton i inni chemicy, ktrzy umoliwili uzyskanie
preparatu, rwnie przyczynili si do tego sukcesu. Podobnie duy wkad wnieli inni czonkowie
zespou Pincusa, wrd nich John Rock, Min-Chueh Chang i doktor Celso-Ramon Garcia. Du rol w
uzyskaniu piguki odegray take doktor Rice-Wray, Margaret Sanger oraz wiele innych ludzi, ktrych
nie wymieniem. Mimo to nie ma chyba adnych wtpliwoci, e Gregory Pincus by czoow postaci i
gwn si tego procesu. By naukowcem, ktry zdecydowa si powici swj czas i wysiek na
energiczne poszukiwanie doustnego rodka antykoncepcyjnego; by tym, ktry dziki swoim
zdolnociom naukowym i organizacyjnym mg pomylnie przeprowadzi badania; jego pomysem bya
podstawowa koncepcja dziaania piguki; on zdoby fundusze na badania i zebra utalentowanych ludzi do

pracy nad tym zagadnieniem. Mia pomys, a take determinacj, by prowadzi badania a do koca -do
uzyskania piguki. Jemu te przypisano, i susznie, gwn zasug w tym dziele. Gregory Pincus urodzi
si w. Woodbine w stanie New Jersey. By z. pochodzenia rosyjskim ydem. Ukoczy studia w Cornell
w 1924 r., doktorat uzyska w 1927 r. na Uniwersytecie Haryarda. Prowadzi nastpnie prace badawcze w
paru instytucjach, w tym rwnie w Harvardzie i Cambridge; by przez par lat profesorem w Clark. W
1944 r. przyczyni si do zaoenia Worcester Foundation for Experimental Biology, a nastpnie zosta
wieloletnim dyrektorem laboratorium tej fundacji. By autorem ponad 250 artykuw naukowych oraz
ksiki The Conquest of Fertility, wydanej w 1965 r.
Za ycia Pincusa spotkao wiele naukowych zaszczytw, jednak ani on, ani ludzie uczestniczcy w
badaniach nad uzyskaniem piguki nie otrzymali Nagrody Nobla. Pincus zmar w Bostonie w 1967 r.;
jego mier usza uwagi opinii publicznej, rwnie wikszo uczonych nie zauwaya tego wydarzenia.
Jego nazwisko pojawia si tylko w nielicznych encyklopediach, mimo e by on gwnym autorem
jednego z najwaniejszych osigni w historii ludzkoci.

83
216-276

Mani
wiki
Prorok Mani, yjcy w III w., by zaoycielem manicheizmu, nie istniejcej ju dzi religii, ktra w
szczytowym okresie rozwoju miaa bardzo wielu wyznawcw. Manicheizm powsta na Bliskim
Wschodzie i rozprzestrzeni si pniej na bardzo duym obszarze, sigajc na zachodzie a do Oceanu
Atlantyckiego, a na wschodzie - do Pacyfiku. Manicheizm mia swoich wyznawcw ponad tysic lat.
Religia stworzona przez Maniego bya interesujc syntez idei zaczerpnitych z wczeniejszych
religii. Mani uznawa Zaratustr, Budd i Jezusa za prawdziwych prorokw, twierdzi jednak, e on sam
dostpi pniejszego i bardziej kompletnego objawienia.
Religia Maniego zawiera elementy buddyzmu i chrzecijastwa, najbardziej jednak wyranym
skadnikiem (przynajmniej dla ludzi z Zachodu) jest charakterystyczny dla zoroastryzmu dualizm. Mani
naucza, e wiatem nie rzdzi jakie jedno bstwo, lecz ze jest on miejscem nieustajcej walki dwch si.
Jedn z nich jest pierwiastek za, ktry Mani utosamia z ciemnoci i materi, drug jest pierwiastek
dobra, utosamiany przez niego ze wiatem i duchem.
W uproszczeniu przypomina to nieco chrzecijaskie pojcia Boga i Szatana, jednak w
manicheizmie pierwiastki dobra i za s w zasadzie rwnowane. Manicheizm nie ma zatem kopotw z
filozoficznym paradoksem istnienia za, ktry tak zaprzta myli chrzecijaskich i ydowskich
filozofw.
Brak miejsca nie pozwala na szczegowe opisanie teologii manichejskiej. Trzeba jednak
wspomnie, e w nastpstwie utosamiania duszy ludzkiej z pierwiastkiem dobra, a ciaa - z
pierwiastkiem za wyznawcy manicheizmu uwaali, i naley unika wszelkich stosunkw pciowych,
nawet w celach prokreacyjnych. Wiernych obowizywa take zakaz jedzenia misa i picia wina.
Na pierwszy rzut oka mogoby si wydawa, e taka doktryna nie ma szans zyskania i utrzymania
zwolennikw, ale manicheizm znalaz z tego wyjcie. Peny zestaw zakazw obowizywa tylko ma
grup wiernych, zwanych wybranymi, pozostaym, nazywanym suchaczami, wolno byo mie ony
(lub kochanki), zakada rodziny, je miso, pi wino itd. Suchacze musieli respektowa rne
obrzdy religijne i wspiera wybranych, ale obowizujce ich normy moralne nie byy zbyt uciliwe.
(Znane s, rzecz jasna, inne religie, w ktrych celibat obowizuje ksiy i zakonnikw, ale nie rzesze
zwykych wyznawcw). Dusze wybranych szy po mierci prosto do raju, natomiast dla suchaczy
droga do raju miaa by nieco dusza. Wyznawcy pewnych odamw manicheizmu, na przykad katarowie, uwaali jednak, e suchacze trafiaj do raju rwnie atwo jak wybrani, a w dodatku za ycia
przysuguje im do dua swoboda.
Mani urodzi si w 216 r. w Mezopotamii, ktra w tym czasie bya czci imperium perskiego
pozostajcego pod rzdami wadcw z dynastii Arsacydw, czyli Partw. Sam Mani by Persem,
spokrewnionym z dynasti Arsacydw. Wikszo Persw wyznawaa pewn form zoroastryzmu, ale
Mani wzrasta w maej sekcie pozostajcej pod silnymi wpywami chrzecijastwa.
W wieku dwunastu lat miewa wizje religijne, a gdy skoczy dwadziecia cztery lata, zacz
szerzy now religi. W swoim rodzinnym kraju pocztkowo nie zyska powodzenia, wobec czego uda
si do pnocno-zachodnich Indii, gdzie zdoa nawrci miejscowego wadc.
W 242 r. wrci do Persji i uzyska posuchanie u krla Szapura I. Wprawdzie Szapur nie nawrci
si, ale pozwoli Maniemu krzewi now religi na terenie caego imperium perskiego. (Imperium perskie

z tego okresu bywa niekiedy nazywane imperium Sasanidw - od dynastii, ktra obja rzdy okoo 226
r.). Przez mniej wicej trzydzieci lat, to jest w okresie panowania Szapura I i Hormizda I, Mani naucza
bez przeszkd i zyska wielu zwolennikw. W tym rwnie czasie wysya misje religijne do innych
krajw. Powodzenie Maniego zaniepokoio kapanw zoroastryzmu, gwnej religii imperium perskiego
za panowania Sasanidw. Okoo 276 r., po wstpieniu na tron nowego krla Bahrama I, Mani zosta
aresztowany i wtrcony do wizienia. Zmar po dwudziestu szeciu dniach cikich tortur.
Mani napisa szereg ksiek: jedn w jzyku perskim, pozostae w jzyku starosyryjskim (jzyk z
grupy jzykw semickich, bardzo zbliony do jzyka aramejskiego z czasw Jezusa). Ksiki te stay si
kanonicznymi ksigami manicheizmu. Po upadku manicheizmu ksigi Maniego zaginy, ale kilka z nich
odnaleziono w XX w.
Od samego pocztku manicheizm dy usilnie do pozyskiwania wiernych. Jeszcze za ycia proroka
religia ta zdobya zwolennikw na obszarze od Indii do Europy. Po mierci Maniego manicheizm
zyskiwa dalszych wyznawcw i rozprzestrzeni si na zachodzie a po Hiszpani, a na wschodzie - a po
Chiny. Na Zachodzie osign szczyt rozwoju w IV w.; by w tym czasie powanym konkurentem religii
chrzecijaskiej. (w. Augustyn pozostawa przez dziewi lat wyznawc manicheizmu). Kiedy
chrzecijastwo stao si panujc religi cesarstwa rzymskiego, wyznawcy manicheizmu zaczli by
przeladowani i okoo 600 r. ich religia zostaa w zasadzie wyparta z Zachodu.
Manicheizm zachowa jednak siln pozycj w Mezopotamii i Iranie, skd rozprzestrzeni si na
Azj Centraln, Turkiestan i zachodni cz Chin. W kocu VIII w. zosta oficjaln religi Ujgurw,
wadajcych duym obszarem w zachodniej czci Chin i w Mongolii. Dotar rwnie do wybrzey Chin,
a stamtd na wysp Tajwan. Inwazja islamu w VII w. przyczynia si ostatecznie do upadku
manicheizmu.
Poczwszy od VIII w. kalifowie bagdadzcy z dynastii Abbasydw surowo przeladowali
wyznawcw manicheizmu; wkrtce religia ta znikna z Mezopotamii i Iranu. Od pocztku IX w. zacz
si upadek manicheizmu w Azji Centralnej, najazdy Mongow w XIII w. do reszty zmioty t religi.
Ale jeszcze okoo 1300 r. Marco Polo napotka grup wyznawcw manicheizmu we wschodnich Chinach.
W tym okresie w Europie powstay rne sekty wywodzce si z manicheizmu. Na pocztku VII w.
w cesarstwie bizantyjskim pojawili si paulicjanie; okoo X w. pojawili si bogomiowie, ktrzy mieli
silne wpywy na Bakanach. Najbardziej liczc si sekt manichejsk w Europie byli katarowie (znani
szerzej jako albigensi, od nazwy francuskiego miasta Albi, ktre byo jedn z ich twierdz). W XII w.
katarowie zyskali wielu zwolennikw, zwaszcza na poudniu Francji. Mimo e ich doktryna bya bardzo
zbliona do manicheizmu, sami albigensi uwaali si za chrzecijan, natomiast ortodoksyjne wadze tego
wyznania traktoway ich jako heretykw. Papie Innocenty III, najpotniejszy i najmniej tolerancyjny
papie redniowiecza, nawoywa do wypraw krzyowych przeciw albigensom. Krucjaty rozpoczy si
w 1209 i trway do 1244 r. Po przeraajcych rzeziach i spustoszeniu duej czci poudniowej Francji
albigensi zostali cakowicie wytpieni. Mimo to we Woszech katarowie zniknli dopiero w XV w.
Kada religia wywiera duy wpyw na ycie swoich wyznawcw i dlatego zaoyciel religii liczcej
nawet niezbyt wielu wiernych ma czsto due znaczenie. (Na nieszczcie nauki Maniego stay si
przyczyn przeladowa jego zwolennikw przez wyznawcw innych religii, ktrzy dyli do wytpienia
manicheizmu).
Mani odegra podstawow rol w tworzeniu nowej religii. Zaoy j, stworzy jej teologi i
opracowa jej kodeks moralny. To prawda, e wiele jego koncepcji pochodzi od innych mylicieli, ale
Mani poczy oddzielne elementy rnych doktryn w jeden zupenie nowy system religijny. Sam krzewi
swoj nauk i pozyska wielu wiernych, stworzy organizacj kocieln i by autorem witych pism
swojej religii. Rzadko si zdarza, eby jaki ruch masowy by dzieem tylko jednego czowieka. Jest
zupenie oczywiste, e zaoona przez Maniego religia nigdy by si bez niego nie rozwina, i dlatego,
podobnie jak wielu innych przywdcw religijnych, ma on chyba duo istotniejsze znaczenie ni
wikszo uczonych i wynalazcw.
Maniemu naley si zatem miejsce na naszej licie, pytanie tylko, gdzie naley go umieci.
Oczywicie, powinien znale si znacznie niej od zaoycieli trzech gwnych religii wiata
(chrzecijastwa, islamu i buddyzmu). Religie te w cigu minionych wiekw liczyy miliardy
wyznawcw. Z drugiej strony, cho zoroastryzm i dinizm przetrway do dzisiaj, a manicheizm wygas,

to jednak wydaje si, e manicheizm, majcy u szczytu swego rozwoju znacznie wicej wyznawcw ni
kada z tych dwch religii, wywar duo gbszy wpyw na wiat. Ta wanie przyczyna zadecydowaa,
e Mani umieszczony jest wyej ni Zaratustra lub Mahawira.

84
1870-1924

Lenin
wiki
Wodzimierz Iljicz Uljanow, obecnie znany przede wszystkim pod swoim pseudonimem Lenin, by
przywdc politycznym, ktry odegra gwn rol w powstaniu komunizmu w Rosji. Lenin, gorcy
zwolennik nauk Karola Marksa, da pocztek ustrojowi politycznemu, o ktrym sam Marks zaledwie
wspomnia. Leninowska odmiana komunizmu rozprzestrzenia si tak szybko i w tak wielu rejonach
wiata, e Lenin musi by uznany za jednego z najbardziej wpywowych ludzi w historii.
Lenin urodzi si w 1870 r. w Symbirsku (miasto nazwano potem na cze Lenina Uljanowskiem)
w Rosji. Ojciec by lojalnym urzdnikiem pastwowym, natomiast starszy brat Lenina, Aleksander,
zagorzay radyka, zosta stracony za udzia w spisku na ycie cara. Majc dwadziecia trzy lata Lenin by
ju arliwym marksist. W grudniu 1895 r. zosta aresztowany za dziaalno rewolucyjn, spdzi
czternacie miesicy w wizieniu, a nastpnie skazano go na zesanie na Syberi.
Na Syberii spdzi trzy lata (wydaje si jednak, e nie by to dla niego szczeglnie przykry okres).
W tym czasie oeni si ze znajom rewolucjonistk i napisa ksik Rozwj kapitalizmu w Rosji. Zsyka
na Syberi skoczya si w lutym 1900 r., a par miesicy pniej Lenin uda si w podr do Europy
Zachodniej. Spdzi tam siedemnacie lat, dziaajc jako zawodowy rewolucjonista. Po rozpadzie Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji na dwa odamy Lenin zosta przywdc wikszego z nich Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewikw).
Pierwsza wojna wiatowa bya dla Lenina wyjtkow okazj. Doprowadzia do wojskowej i
gospodarczej klski Rosji, co przyczynio si do ogromnego wzrostu niezadowolenia z caego systemu
rzdw carskich. Carat zosta obalony w marcu 1917 r. i przez pewien czas wydawao si, e w Rosji
zapanuje ustrj demokratyczny. Na wie o upadku caratu Lenin natychmiast wrci do Rosji. By
dostatecznie wnikliwym obserwatorem, by zorientowa si, e cho partie demokratyczne zdoay
utworzy Rzd Tymczasowy, to jednak s one bardzo sabe. Taka sytuacja stanowia wymienit okazj
do przejcia wadzy przez niewielk, lecz zdyscyplinowan parti komunistyczn. Dlatego te Lenin
domaga si, aby partia bolszewicka niezwocznie obalia demokratyczny rzd i zastpia go rzdem
komunistycznym. Dokonana w lipcu prba przewrotu nie powioda si, w nastpstwie czego Lenin
musia si ukrywa. Drugi zamach, w listopadzie 1917 r., zakoczy si powodzeniem i Lenin zosta
gow pastwa.
Lenin okaza si przywdc bezlitosnym, lecz niezwykle pragmatycznym. Pocztkowo dy do
bezkompromisowego i szybkiego przejcia do gospodarki opartej cakowicie na socjalistycznych
zaoeniach. Kiedy jednak okazao si, e w praktyce napotyka to trudnoci, nie upiera si i wprowadzi
mieszan gospodark kapitalistyczno-socjalistyczn. Ten model gospodarczy utrzyma si w Zwizku
Radzieckim przez par lat.
W maju 1922 r. Lenin przeszed powany udar mzgu i od tego czasu a do mierci w 1924 r. by
niemal cakowicie pozbawiony zdolnoci dziaania. Po mierci Lenina jego zwoki zabalsamowano i
zakonserwowano, a nastpnie wystawiono na widok publiczny w mauzoleum na placu Czerwonym w
Moskwie.
Znaczenie Lenina polega przede wszystkim na tym, e by on czowiekiem czynu; doprowadzi
bolszewikw do wadzy i stworzy pierwszy komunistyczny rzd w wiecie. Jako pierwszy przeoy
teorie Karola Marksa na praktyk polityczn. Stworzenie przyczka komunizmu byo jednym z punktw

zwrotnych w historii wspczesnej. Od 1917 do 1979 r. zasig wadzy komunistycznej stale si poszerza;
w pewnym okresie prawie jedna trzecia ludnoci Ziemi pozostawaa pod rzdami komunistw.
Lenin przeszed do historii przede wszystkim jako przywdca polityczny, ale wywar rwnie
znaczny wpyw swoj twrczoci pisarsk. Jego koncepcje byy w zasadzie zgodne z koncepcjami
Marksa, jednake dokona on istotnego przesunicia akcentw. Lenin bardzo ywo interesowa si
taktyk rewolucji i w tej dziedzinie uwaa si za eksperta. Przy kadej okazji podkrela konieczno
stosowania przemocy. Oto typowe dla niego zdanie: Ani jednego problemu walki klas nie rozwizano w
historii inaczej, jak przez uycie siy. Marks tylko na marginesie wspomina o dyktaturze proletariatu,
dla Lenina zagadnienie to stao si niemal obsesj. Pisa na przykad: Dyktatura proletariatu jest niczym
innym, jak wadz opart na przemocy i niczym nie ograniczon - adnym prawem ani adnym
przepisem.
Jakie znaczenie maj czysto polityczne koncepcje Lenina? W pierwszym wydaniu tej ksiki
pisaem:
Najbardziej charakterystyczn cech rzdu radzieckiego nie jest polityka gospodarcza
(socjalistyczne rzdy istniej take w rnych innych krajach), ale technika utrzymywania wadzy
politycznej przez czas nieokrelony. Od czasw Lenina aden na wiecie rzd komunistyczny, raz
wprowadzony, nie zosta obalony. Sprawujc cis kontrol nad wszystkimi instytucjami wadzy w kraju
- nad pras, bankami, kocioami, zwizkami zawodowymi itd. - rzdy komunistyczne wykluczyy
moliwo zamachu stanu. By moe istnieje jaki saby punkt w tym pancerzu, ale do tej pory nikt go
jeszcze nie znalaz.
W czasie, kiedy to pisaem, tzn. w 1977 r., wydawao si, e tak jest w istocie, ale wydarzenia
ostatnich lat udowodniy, jak bardzo si myliem. Okazao si, e reymy leninowskie wcale nie s
niezniszczalne, wrcz przeciwnie - w ostatnich latach niemal wszdzie zostay zniesione. Lenin mia
nadziej - a jego przeciwnicy si obawiali - e w oparciu o obozy pracy i propagand zostanie stworzony
ustrj, ktry przetrwa wieki. By w bdzie, a jego znaczenie historyczne okazao si znacznie mniejsze,
ni przypuszczaem.
Jeeli nawet znaczenie Lenina jako teoretyka byo przeceniane (jego koncepcje ekonomiczne
zostay niewtpliwie zaczerpnite niemal w caoci z dzie Karola Marksa), to nadal zachowuje on
znaczenie jako czowiek czynu - jako przywdca polityczny, ktry przechwyci wadz i wykorzysta j
do przeobraenia kraju. Aby jednak oceni miejsce Lenina w historii, musimy najpierw porwna
znaczenie jego dziaalnoci i dziaalnoci Jzefa Stalina, ktry obj po nim wadz.
Przede wszystkim naley pamita, e Lenin rzdzi tylko przez pi lat. W tym okresie zama
potg arystokracji rosyjskiej i zacz budowa w kraju socjalizm. Ale czowiekiem, ktry przeprowadzi
przymusow kolektywizacj rolnictwa, by Stalin, a nie Lenin; to Stalin, a nie Lenin, zniszczy prywatne
przedsibiorstwa w Zwizku Radzieckim; to za czasw Stalina komunizm radziecki przeksztaci si w
wiatow potg, ktrej dziaalno w kadym prawie kraju na kuli ziemskiej stanowia powane
wyzwanie dla Zachodu.
W cigu kilku lat swoich rzdw Lenin przyczyni si do mierci paru milionw ludzi i zaoy sie
obozw pracy, ktrych celem byo zniszczenie politycznej opozycji antykomunistycznej. A jednak sie
obozw pracy (tzw. Archipelag Guag) rozwina si w peni dopiero za czasw Stalina i to za czasw
Stalina nastpiy najwiksze czystki i eksterminacje.
Czy mona jednak powiedzie, e skoro Lenin by poprzednikiem Stalina i utorowa mu drog, to
tym samym odegra historycznie waniejsz rol? Bardzo podobna sytuacja zachodzi w przypadku krla
Macedonii Filipa II i jego syna Aleksandra Wielkiego. Filip by wspaniaym przywdc, jego talenty
wojskowe i organizacyjne na pewno otworzyy drog Aleksandrowi i zapewniy mu moliwo dziaania.
Aleksander wykorzysta okazj, i to w takim stopniu, w jakim nikt si tego nie spodziewa. Trudno
przypuszcza, aby ktokolwiek inny osign tyle co on. Sdz zatem, e Aleksandrowi naley przypisa
wiksz odpowiedzialno za to, co si wydarzyo, ni Filipowi. Przyjmujc podobny punkt widzenia,
uwaam, e Stalin wywar wikszy wpyw ni Lenin.
Jeeli nawet Lenin nic ma takiego znaczenia jak Stalin (albo Marks, ktrego dziea dostarczyy
ruchowi komunistycznemu podstaw teoretycznych i bodca do dziaania), to jednak jest wan postaci:
utorowa Stalinowi drog w Zwizku Radzieckim, a jego dziea, polityka i osobisty przykad wywary

gboki wpyw na ruch komunistyczny w wielu innych krajach.

Twierdzi si czasem, e ogromne straty w ludziach, jakie stay si udziaem Zwizku Radzieckiego,
s nie tyle skutkiem leninowskiego systemu, co rezultatem kracowego okruciestwa i bezwzgldnoci
Stalina. Moim zdaniem pogld ten jest niesuszny. Po pierwsze, ju w okresie rzdw Lenina, przed
dojciem Stalina do wadzy, w ZSRR zabito miliony ludzi. Ponadto bezwzgldni przywdcy, ktrych
dziaalno przynosia zgubne skutki, rzdzili take i w innych krajach komunistycznych, nie tylko w
Zwizku Radzieckim. Doskonaym przykadem jest Pol Pot, ktry rzdzi Kambod od 1975 do 1979 r.
W tym krtkim przecie okresie zgino okoo 2 milionw obywateli Kambody; stosunek ofiar do
oglnej liczby ludnoci jest tu nawet wyszy ni stosunek ofiar Stalina w czasie dwudziestu piciu lat
jego panowania do oglnej liczby ludnoci Zwizku Radzieckiego. Jeeli nawet ustrj ustanowiony przez
Lenina nie zawsze prowadzi do takich masakr, to na pewno stwarza dla nich sprzyjajce warunki. Jeli
nawet Lenin przez cae ycie prbowa walczy z uciskiem, to i tak ostatecznym wynikiem jego
dziaalnoci byo pozbawienie swobd obywatelskich ludzi zamieszkujcych wielki obszar wiata.
Obecnie okazuje si jednak, e ruch marksistowsko-leninowski nie bdzie trwa przez wiele
wiekw (czego obawiaem si, pracujc nad pierwszym wydaniem tej ksiki), i dlatego umieszczenie
Lenina w pierwszej dwudziestce opisywanych tu osb nie jest chyba uzasadnione. Wci jednak wydaje
si suszne umieszczenie go wrd 100 najwaniejszych postaci historycznych; jego wpyw na przemiany
w Rosji by tak duy, e znaczenie Lenina jest porwnywalne ze znaczeniem Piotra Wielkiego, a jeli
uwzgldni jeszcze wpyw na inne kraje, to jasne jest, e Lenin powinien by usytuowany przed Piotrem
Wielkim, ale jednak znacznie niej od Stalina.

85
541-604

Sui Wen Di
wiki
Cesarz chiski Sui Wen Di (nazwisko oryginalne Yang Jian) ponownie zjednoczy podzielone od
wiekw Chiny. Zjednoczone pastwo, ktre stworzy, przetrwao, z krtkimi przerwami, do dzi; w
rezultacie Chiny stay si jednym z najpotniejszych pastw wiata. Ponadto, dziki politycznej
jednoci, okropnoci wojen dotykay ludno Chin - stanowic okoo jednej pitej ludnoci wiata
-znacznie rzadziej ni mieszkacw Europy, Bliskiego Wschodu i wikszoci innych krajw.
Wczeniej, w III w. p.n.e., Chiny zjednoczy cesarz Shi Huangdi. Zaoy dynasti Qin, ktra
wkrtce po jego mierci zostaa obalona. Stosunkowo szybko nastaa po niej dynastia Han, wadajca
caym obszarem Chin w latach 206 p.n.e. - 220 n.e. Po upadku dynastii Han nastpi dugi okres
wewntrznego rozbicia, przypominajcy troch europejskie wczesne redniowiecze po upadku cesarstwa
rzymskiego. Yang Jian urodzi si w 541 r. we wpywowej rodzinie w Chinach pnocnych. Pierwszy
tytu wojskowy otrzyma majc zaledwie czternacie lat. Yang Jian by bardzo utalentowany i szybko
awansowa w subie swego wadcy, cesarza z Pnocnych Dynastii. W nagrod za zasugi w dziele
rozszerzenia wadzy cesarza na wiksz cz Chin pnocnych crka Yang Jiana zostaa maonk
nastpcy tronu. Pi lat pniej zmar cesarz, a e nastpca tronu cierpia na zaburzenia umysowe,
rozgorzay walki o wadz. Ostatecznie zwyciy Yang Jian i w 581 r., w wieku czterdziestu lat, zosta
uznany za nowego cesarza. Nie zadowoli si jednak tylko tytuem wadcy Chin pnocnych; po
starannych przygotowaniach dokona w 588 r. najazdu na Chiny poudniowe. Najazd zakoczy si
sukcesem i w 589 r. Yang Jian sta si wadc caych Chin.
W czasie swego panowania Sui Wen Di zbudowa now, rozleg stolic zjednoczonego cesarstwa.
Rozpocz rwnie budow Wielkiego Kanau, ktry czy dwie najwiksze rzeki Chin, Jangcy w
rodkowej czci Chin i Huang He (t Rzek) na pnocy. Budowa zostaa zakoczona za panowania
jego syna. Kana ten sta si czynnikiem jednoczcym pnocn i poudniow cz Chin.
Jedn z najwaniejszych cesarskich reform byo wprowadzenie egzaminw z administracji
pastwowej przy naborze urzdnikw. Dziki staemu dopywowi do suby pastwowej zdolnych ludzi z
caego kraju i ze wszystkich klas spoecznych system ten przez wiele wiekw dostarcza Chinom
sprawnych urzdnikw administracji pastwowej. (System ten wprowadzono po raz pierwszy za czasw
dynastii Han, ale po upadku tej dynastii przez dugi czas wiele urzdw pastwowych podlegao dziedziczeniu). Sui Wen Di wprowadzi rwnie tak zwane prawo unikania, zgodnie z ktrym zarzdca
prowincji nie mg piastowa tego urzdu w prowincji, w ktrej si urodzi. Zasada miaa przeciwdziaa
kumoterstwu, a tym samym chroni przed nadmiernym wzrostem wadzy urzdnikw.
W razie koniecznoci Sui Wen Di nie ba si ryzyka, ale na og by wadc rozwanym. Unika
rozrzutnoci i zmniejszy obcienia podatkowe swoich poddanych. Prowadzi w sumie udan polityk
zagraniczn.
Sui Wen Di mia chyba znacznie mniej pewnoci siebie ni wikszo wadcw lub zdobywcw,
ktrzy mogli chlubi si podobnymi sukcesami. Cho z powodzeniem rzdzi milionami ludzi, w domu
ulega wyranie wpywom ony. Ta zdolna, ale dna wadzy kobieta bardzo pomagaa mu zarwno w
osigniciu wadzy, jak i w jej sprawowaniu. Sui Wen Di zmar w 604 r., majc szedziesit trzy lata.
Podejrzewa si powszechnie, e pad ofiar swojego drugiego syna (ulubieca cesarzowej), ktry
odziedziczy po nim tron.

Niepowodzenia w polityce zagranicznej prowadzonej przez nowego wadc sprawiy, e w kocu

podnis si bunt przeciwko jego rzdom. Zosta zamordowany w 618 r., a wraz z jego mierci nastpi
koniec dynastii Sui. Nie by to jednak kres jednoci Chin. Wkrtce po dynastii Sui wadz obja dynastia
Tang, ktra panowaa od 618 do 907 r. Cesarze z dynastii Tang zachowali ogln struktur
administracyjn wprowadzon przez wadcw Sui i utrzymali jedno Chin. (Okres panowania dynastii
Tang uwaa si za najwspanialszy okres w historii Chin, czciowo z uwagi na osignit potg
wojskow, ale przede wszystkim ze wzgldu na ogromny rozkwit sztuki i literatury, jaki w tym czasie nastpi).
Jakie znaczenie mia waciwie Sui Wen Di? Chcc wyrobi sobie zdanie w tej kwestii, mona by
sprbowa porwna go z Karolem Wielkim, synnym monarch europejskim. Drogi yciowe obu tych
ludzi byy bardzo zblione: mniej wicej trzy wieki po upadku Rzymu Karolowi Wielkiemu udao si
zjednoczy du cz Europy Zachodniej, podobnie jak Sui Wen Di udao si zjednoczy Chiny po
upywie okoo trzech i p wieku po upadku dynastii Han. Oczywicie, na zachodzie lepiej znany jest
Karol Wielki, wydaje si jednak, e wpyw Sui Wen Di by wikszy ni Karola. Po pierwsze, udao mu
si zjednoczy cae Chiny, natomiast Karol Wielki nie zdoa opanowa znacznej czci Europy
Zachodniej (midzy innymi Anglii, Hiszpanii i poudniowych Woch). Po drugie, zjednoczenie Chin
dokonane przez Sui Wen Di byo trwae, natomiast pastwo zjednoczone przez Karola Wielkiego
wkrtce si rozpado i nigdy ju nie odzyskao dawnego ksztatu.
Po trzecie, osignicia kulturalne z czasw dynastii Tang przynajmniej czciowo wynikay z
rozkwitu gospodarczego, jaki nastpi w wyniku politycznego zjednoczenia Chin. Karoliski renesans by
krtkotrway; zakoczy si wraz ze mierci Karola Wielkiego i rozpadem jego imperium. Na koniec,
ogromne i dugotrwae znaczenie miay egzaminy dla administracji pastwowej wprowadzone przez Sui
Wen Di. Z tych wszystkich powodw, nawet uwzgldniwszy fakt, e Europa odegraa znaczniejsz rol
w dziejach wiata ni Chiny, naley uzna, e Sui Wen Di mia duo wikszy wpyw na histori ni
Karol Wielki. Tak trway wpyw jak Sui Wen Di miao naprawd bardzo niewielu monarchw
zarwno w Europie, jak i w Chinach.

86
ok. 1460-1524

Vasco da Gama
wiki
Vasco da Gama by portugalskim podrnikiem, ktry pync wzdu wybrzey Afryki, odkry
drog morsk z Europy do Indii.
Portugalczycy poszukiwali takiej drogi ju od czasw ksicia Henryka eglarza (1394-1460). W
1488 r. wyprawa portugalska pod wodz Bartolomeu Diaza dotara do Przyldka Dobrej Nadziei, na
poudniowym kracu Afryki, po czym zawrcia do Portugalii. Sukces ten upewni krla Portugalii, e
dugotrwae poszukiwania drogi morskiej do Indii s bliskie szczliwego zakoczenia. Liczne perypetie
spowodoway, e wyprawa wyruszya dopiero w 1497 r. Jej dowdc krl mianowa Vasco da Gam,
arystokrat niezbyt wysokiego rodu, urodzonego okoo 1460 r. w Sines w Portugalii.
Da Gama wyruszy 8 lipca 1497 r. Mia pod swoim dowdztwem 4 statki ze 170 ludmi zaogi,
wrd ktrych byli tumacze znajcy jzyk arabski. Wyprawa popyna najpierw w kierunku Wysp
Zielonego Przyldka, nastpnie, zamiast ruszy ladem Diaza wzdu wybrzey Afryki, da Gama popyn niemal prosto na poudnie, prawie samym rodkiem Oceanu Atlantyckiego. Dotar daleko na
poudnie, a potem skrci na wschd, by dopyn do Przyldka Dobrej Nadziei. Trasa bya dobrze wybrana, krtsza ni wzdu wybrzea, wymagaa jednak odwagi i dobrego opanowania sztuki eglarskiej.
Pync wybran tras, eglarze nie widzieli ldu a przez dziewidziesit trzy dni - przeszo dwa i p
razy duej ni w czasie wyprawy Kolumba!
Da Gama opyn Przyldek Dobrej Nadziei 22 listopada i popyn w gr wschodniego wybrzea
Afryki. W drodze na pnoc zatrzyma si w paru miastach pozostajcych pod rzdami muzumanw,
midzy innymi w Mombasie i Malindi w obecnej Kenii. W Malindi wzi na pokad hinduskiego pilota,
ktry wskazywa mu drog w czasie trwajcego dwadziecia trzy dni rejsu przez Morze Arabskie do
Indii. 20 maja 1498 r., prawie dziesi miesicy po opuszczeniu Portugalii, da Gama dotar do Kalikatu
(Koikode), najwaniejszego orodka handlowego na poudniu Indii. Hinduski wadca Kalikatu, samorin,
pocztkowo przyj da Gam yczliwie, pniej jednak poczu si zawiedziony tanimi prezentami, jakie
ofiarowali mu Portugalczycy. Rozczarowanie samorina oraz wrogi stosunek kupcw arabskich, ktrzy do
owego czasu panowali na drogach handlowych wiodcych przez Ocean Indyjski, przeszkodziy da Gamie
w zawarciu ukadu handlowego. Mimo to, opuszczajc w sierpniu Kalikat, da Gama mia na pokadzie
imponujcy adunek korzeni dla swojego wadcy, a take paru Hindusw.
Podr powrotna okazaa si trudniejsza ni rejs do Indii. Przeprawa przez Morze Arabskie trwaa
okoo trzech miesicy; w tym czasie szkorbut spowodowa mier wielu czonkw zaogi. Tylko dwa
statki powrciy do Portugalii; pierwszy dotar do kraju 10 lipca 1499 r., statek da Gamy za przypyn
dwa miesice pniej. Podr przeyo tylko pidziesiciu piciu czonkw zaogi - mniej ni jedna
trzecia pocztkowego stanu. Mimo poniesionych strat po powrocie do Lizbony 9 wrzenia 1499 r. i krl, i
da Gama nie mieli wtpliwoci, e wyprawa bya olbrzymim sukcesem.
Sze miesicy pniej krl wysa nastpn ekspedycj, pod dowdztwem Pedra Al-vareza
Cabrala. Zniesiony wiatrem i prdami morskimi daleko na zachd, Cabral odkry Brazyli (paru
historykw uwaa jednak, e prawdopodobnie inni podrnicy portugalscy odkryli Brazyli duo
wczeniej), potem dotar do Indii i wrci do Portugalii z duym adunkiem korzeni. Kilku ludzi Cabrala
zostao jednak zabitych w Kalikacie i w odwecie krl postanowi wysa karn ekspedycj pod dowdztwem Vasco da Gamy. W 1502 r. Vasco wyruszy na czele floty skadajcej si z dwudziestu

statkw.
Podczas tej ekspedycji postpowanie Vasco da Gamy byo absolutnie bezwzgldne. U wybrzey
indyjskich przej przepywajcy statek arabski, zabra adunek, a statek wraz z pasaerami spali na
morzu. Zginli wszyscy znajdujcy si na pokadzie - kilkaset ludzi, w tym wiele kobiet i dzieci. Po
przybyciu do Kalikatu da Gama zada wyniole, by samorin wypdzi z portu wszystkich muzumanw.
Samorin waha si, wobec czego da Gama schwyta trzydziestu omiu rybakw hinduskich, zabi ich,
zwoki powiartowa, a nastpnie ostrzela port. Rozwcieczony, ale bezradny samorin speni dania da
Gamy. W drodze powrotnej da Gama zaoy par kolonii portugalskich w Afryce Wschodniej.
W nagrod krl Portugalii przyzna da Gamie tytuy, dobra, pensj i rne premie pienine. Da
Gama wrci do Indii dopiero w 1524 r., z nominacj na wicekrla Indii uzyskan od nowego krla
Portugalii. Par miesicy po przybyciu do Indii zachorowa i zmar tam w grudniu 1524 r. Ciao sprowadzono pniej do kraju i pochowano w pobliu Lizbony. Da Gama by onaty i mia siedmioro dzieci.
Najwaniejszym rezultatem wyprawy Vasco da Gamy byo odkrycie drogi morskiej z Europy do
Indii i na Daleki Wschd. Byo to wane wydarzenie, ktrego skutki odczuo wiele krajw.
Najwiksze korzyci odniosa Portugalia. Dziki panowaniu nad nowym szlakiem handlowym
wiodcym na Wschd ten ubogi kraj, pooony na kracach cywilizowanego wiata, sta si niebawem
jednym z najbogatszych pastw w Europie. Portugalczycy zbudowali w szybkim tempie due imperium
kolonialne, cignce si wzdu wybrzey Oceanu Indyjskiego. Posiadali faktorie w Indiach, Indonezji,
na Madagaskarze, wschodnim wybrzeu Afryki i w wielu innych rejonach. Oczywicie, oprcz tego mieli
swoje tereny w Brazylii i kolonialne imperium w Afryce Zachodniej, ktre zaczli tworzy jeszcze przed
wyprawami da Gamy. Par kolonii udao im si utrzyma a do drugiej poowy XX w.
Otwarcie nowego szlaku handlowego do Indii byo powanym ciosem dla kupcw muzumaskich,
ktrzy panowali dawniej na szlakach handlowych Oceanu Indyjskiego. Kupcy arabscy zostali wkrtce
wyparci, a zastpili ich Portugalczycy. Przestano rwnie korzysta z ldowych szlakw handlowych
wiodcych z Indii do Europy, poniewa podr portugalsk drog morsk wok Afryki bya tasza. Zaszkodzio to interesom Turkw osmaskich oraz woskich miast handlowych (na przykad Wenecji), do
ktrych poprzednio nalea handel ze Wschodem. Reszta Europy skorzystaa na odkryciu, poniewa towary pochodzce z Dalekiego Wschodu znacznie staniay.
Najwiksze znaczenie wyprawa Vasco da Gamy miaa nie dla Europy czy Bliskiego Wschodu, ale
dla Indii i poudniowo-wschodniej Azji. W cigu przewaajcej czci swojej historii Indie byy
obszarem do szczelnie odcitym od reszty wiata; jakie powaniejsze wpywy z zewntrz docieray
jedynie od strony pnocno-wschodniej. W wyniku wyprawy da Gamy doszo do bezporedniego
zetknicia Indii z cywilizacj europejsk, i to od strony morza. Wpywy i wadza Europejczykw w
Indiach rosy nieustannie, i w kocu w drugiej poowie XIX w. cay subkontynent indyjski znalaz si
pod panowaniem korony brytyjskiej. (Warto zauway, e by to jedyny okres w historii, kiedy cae Indie
byy zjednoczone pod rzdami jednego wadcy). Natomiast Indonezja najpierw znalaza si w strefie
wpyww europejskich, a dopiero pniej kraje europejskie przejy cakowicie wadz w tym regionie.
Tereny te odzyskay niepodlego dopiero w poowie dwudziestego wieku.
Naturalnie, narzuca si porwnanie Vasco da Gamy z Krzysztofem Kolumbem. W jakim sensie
porwnanie to wypada na korzy Vasco da Gamy. Jego wyprawa wydaje si znacznie bardziej
imponujca; bya ona te przeszo trzy razy dusza, zarwno co do przebytego dystansu, jak i czasu
trwania! egluga now tras wymagaa znacznie wikszych umiejtnoci nawigacyjnych. (Kolumb
musia natrafi na Nowy wiat, niezalenie od tego, jak bardzo zboczyby z drogi, natomiast da Gama
mg nie dotrze do Przyldka Dobrej Nadziei i zagubi si gdzie na Oceanie Indyjskim). A poza tym, w
odrnieniu od Kolumba, da Gama dotar tam, dokd zmierza.
Oczywicie, mona wysun argument, e Vasco da Gama nie odkry Nowego wiata, lecz jedynie
dotar do rejonw ju zamieszkanych, to samo mona jednak powiedzie o Kolumbie.
Wyprawy Kolumba wywary ogromny wpyw na istniejc cywilizacj zachodniej pkuli;
ostatecznym wynikiem wypraw da Gamy byo przeksztacenie si cywilizacji Indii i Indonezji. Oceniajc
znaczenie Kolumba i da Gamy naley take pamita, e cho obszar Ameryki Pnocnej i Poudniowej
jest wielokrotnie wikszy ni obszar Indii, to jednak Indie maj wicej ludnoci ni wszystkie kraje
pkuli zachodniej razem wzite!

Mimo to jest oczywiste, e znaczenie Kolumba byo daleko wiksze ni Vasco da Gamy. Po
pierwsze, podr do Indii tras dookoa Afryki nie nastpia z inicjatywy da Gamy; krl Portugalii
znacznie wczeniej podj decyzj o wysaniu wyprawy, a dopiero potem wybra Vasco da Gam na jej
dowdc. Natomiast Kolumb sam obmyli plan swojej wyprawy i skoni krlow Izabel do
sfinansowania ekspedycji. Gdyby nie Kolumb, Nowy wiat (jakkolwiek z pewnoci kto w kocu by do
niego dotar) mgby zosta odkryty duo pniej i nie przez ekspedycj z Hiszpanii, lecz z jakiego
innego kraju europejskiego. Natomiast gdyby nie byo Vasco da Gamy, krl Portugalii po prostu
wybraby kogo innego na dowdc wyprawy i jeeli nawet czowiek ten okazaby si nieudolny i zawid, to z pewnoci Portugalczycy nie dopuciliby do zmarnowania tylu wysikw w sytuacji, gdy
powodzenie wydawao si tak bliskie. Uwzgldniajc ponadto istnienie placwek portugalskich na
zachodnim wybrzeu Afryki, wydaje si zupenie nieprawdopodobne, aby jakikolwiek inny nard zdoa
wczeniej dotrze do Indii.
Po drugie, wpyw Europy na Indie i Daleki Wschd nawet w przyblieniu nie by tak wielki, jak
wpyw na pkul zachodni. W wyniku kontaktu z Zachodem nastpia - wprawdzie bardzo gboka ale jednak tylko modyfikacja cywilizacji Indii, natomiast w cigu paru dziesicioleci po wyprawie
Kolumba wielkie cywilizacje Nowego wiata zostay cakowicie unicestwione. Na terenie Indii nie
powstao rwnie adne pastwo, ktre daoby si porwna ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki.
Tak jak nie mona chwali (lub gani) Kolumba za wszystko, co zdarzyo si na pkuli zachodniej,
tak samo nie mona przypisywa da Gamie odpowiedzialnoci za wszystkie skutki bezporedniego kontaktu Europy ze Wschodem. Vasco da Gama jest tylko jednym ogniwem w dugim acuchu, jaki tworz:
Henryk eglarz, cay szereg portugalskich kapitanw, ktrzy docierali do zachodniego wybrzea Afryki,
Bartolomeu Diaz, sam da Gama, jego bezporedni nastpcy (jak np. Francisco de Almeida i Alfonso de
Albuquerque) i wielu innych. Uwaam, e z pewnoci Vasco da Gama by najwaniejszym ogniwem w
tym acuchu, jednak nie wyrnia si on, nawet w przyblieniu, w takim stopniu, jak Kolumb wyrnia
si w acuchu ludzi uczestniczcych w europeizacji pkuli zachodniej. Z tego gwnie powodu da
Gama znajduje si na licie o wiele niej ni Kolumb.

87
ok. 590-529 p.n.e

Cyrus Wielki
wiki
Cyrus Wielki by twrc monarchii perskiej. Rozpocz karier jako podporzdkowany Medom
wadca poudniowo-zachodniej czci Iranu, pniej - dziki wspaniaej serii zwycistw - obali trzy
wielkie potgi (Medi, Lidi i Babiloni) i zjednoczy niemal cay staroytny Bliski Wschd, tworzc
jedno pastwo, rozcigajce si od Indii do Morza rdziemnego. Cyrus (Kurush w jzyku perskim)
urodzi si okoo 590 r. p.n.e. w prowincji Parsua (obecnie Fars) w poudniowo-zachodnim Iranie. Obszar
ten by w owym czasie prowincj Medii. Cyrus wywodzi si z dynastii miejscowych ksit, wasali
krla Medw.
W pniejszym okresie powstaa interesujca legenda o Cyrusie, przypominajca troch grecki mit
o krlu Edypie. Zgodnie z ni Cyrus by wnukiem Astiagesa, krla Medw. Przed narodzinami Cyrusa
Astiages mia sen. w ktrym przynio mu si, e pewnego dnia zostanie obalony przez swojego wnuka.
Krl wyda rozkaz, by zabi dziecko zaraz po urodzeniu, ale urzdnik, ktremu powierzono to zadanie,
mia zbyt mikkie serce i nie by w stanie sam dopuci si tego krwawego czynu, przekaza zatem
dziecko jakiemu pasterzowi i jego onie z poleceniem zgadzenia chopca. Ludzie ci rwnie nie mogli
si na to zdoby; zatrzymali wic dziecko i wychowali jak wasne. W kocu, kiedy chopiec dors,
rzeczywicie spowodowa upadek krla.
Wydaje si, e opowiadanie to (szczegy mona znale u Herodota) jest cakowit fikcj. W
rzeczywistoci nic nie wiadomo o dziecistwie i modoci Cyrusa. Wiemy jedynie, e gdzie okoo 558 r.
p.n.e. Cyrus odziedziczy tron po swoim ojcu, Kambyzesie I, i jako krl Persw by wasalem krla
Medii. Okoo 553 r. p.n.e. Cyrus zbuntowa si i po trwajcej trzy lata wojnie obali swego suzerena.
Pochodzenie oraz jzyk Medw i Persw byy bardzo zblione, a po zwycistwie Cyrus utrzyma
wikszo praw medejskich oraz zachowa podstawy systemu administracyjnego. Jego zwycistwo nad
Medami miao wic raczej charakter zmiany dynastii ni prawdziwego podboju.
Wkrtce jednak okazao si, e Cyrus pragnie sign po kraje rzeczywicie Persom obce. Jego
pierwszym celem byo pastwo lidyjskie w Azji Mniejszej, ktrego krlem by wwczas synny z
bogactwa Krezus. Zoto Krezusa nie wytrzymao konkurencji z elazem Cyrusa; do roku 546 p.n.e. Cyrus
zdoby pastwo lidyjskie, a Krezus dosta si do niewoli.
Nastpnie Cyrus skierowa uwag na wschd. Po paru kampaniach wojennych podporzdkowa
sobie cay wschodni Iran i wcieli go do swojej monarchii. W 540 r. p.n.e. pastwo perskie rozcigao si
na wschodzie a po rzek Indus w Indiach i Jaksartes (obecnie Syr-daria) w Azji Centralnej.
Zabezpieczywszy sobie tyy, Cyrus mg skupi wysiki na najcenniejszej zdobyczy - bogatym
pastwie babiloskim. Babilonia zajmowaa tereny Mezopotamii, ale sprawowaa wadz nad caym
yznym obszarem staroytnego Bliskiego Wschodu. W odrnieniu od Cyrusa wadca Babilonii,
Nabonid, nie cieszy si sympati poddanych; gdy nadcigna armia Cyrusa, onierze babiloscy nic
mieli ochoty wdawa si w bezsensown walk i w 539 r. p.n.e. poddali si. Cyrus przej zarazem pod
swoj wadz Syri i Palestyn, poniewa tereny te podporzdkowane byy podbitemu krlestwu
Babilonii.
W cigu nastpnych lat Cyrus umacnia wadz i zajmowa si organizacj olbrzymiego imperium,
ktre powstao w wyniku dokonanych podbojw. Po paru latach znowu poprowadzi wojska do walki,
tym razem w kierunku pnocno-wschodnim, przeciwko Massagetom, koczowniczym plemionom

yjcym w Azji Centralnej, na wschd od Morza Kaspijskiego. W pierwszej potyczce Persowie

zwyciyli, w drugiej bitwie, w 529 r. p.n.e., ulegli siom nieprzyjaciela, a Cyrus, wadca najwikszego
imperium, jakie wiat widzia do owego czasu, zosta zabity.
Nastpc Cyrusa zosta jego syn, Kambyzes II. W nastpnym starciu Kambyzes zwyciy
Massagetw, odzyska szcztki ojca i pochowa je w Pasargadzie, dawnej perskiej stolicy. Kambyzes
podbi pniej Egipt i zjednoczy w ten sposb w jedno imperium cay staroytny Bliski Wschd. Cyrus
by niewtpliwie niezwykle utalentowanym wodzem, jednak talent wojskowy by tylko jedn z cech jego
osobowoci. Bardziej chyba zwraca uwag umiarkowanie, z. jakim sprawowa swoje rzdy. Wykazywa
wyjtkow tolerancj dla miejscowych religii i obyczajw, unika okruciestwa i niepotrzebnego
naduywania siy, co odrniao go od wielu innych zdobywcw. Na przykad Babiloczycy, a zwaszcza
Asyryjczycy, dokonywali rzezi wielu tysicy ludzi, a tych, ktrych podejrzewali o ch buntu, skazywali
na wygnanie; po zdobyciu Judei w 568 r. p.n.e. dua cz jej ludnoci zostaa deportowana do Babilonu.
Natomiast Cyrus, podbiwszy Babiloni pidziesit lat pniej, pozwoli ydom na powrt do
rodzinnego kraju. Wydaje si zatem zupenie moliwe, e gdyby nie interwencja Cyrusa, lud ydowski
jako odrbna grupa etniczna wyginby w V w. p.n.e. Decyzja Cyrusa moga by podyktowana
wzgldami politycznymi, nie ulega jednak wtpliwoci, e jak na owe czasy by on wyjtkowo
humanitarnym wadc. Nawet Grecy, ktrzy przez dugi czas obawiali si, e Persja moe zagrozi ich
niepodlegoci, zawsze uwaali Cyrusa za wadc godnego podziwu.
System wadzy stworzony przez Cyrusa by tak doskonay, e nawet jego mier nie zahamowaa
dalszego rozwoju monarchii perskiej; przetrwaa ona przez okoo dwiecie lat, a do podbojw
Aleksandra Wielkiego. W tym okresie w krajach pozostajcych pod wadz Persji panowa na og
spokj i dobrobyt.
Zwycistwa Aleksandra Wielkiego nie oznaczay ostatecznego koca monarchii perskiej. Po
mierci Aleksandra jeden z jego generaw, Seleukos I Nikator, zdoby wadz nad Syri, Mezopotami
oraz Iranem i da pocztek monarchii Seleucydw. Obce panowanie w Iranie nie trwao jednak dugo, w
poowie III w. p.n.e. przeciwko rzdom Seleucydw wybucho powstanie pod wodz Arsakesa I, ktry
twierdzi, e wywodzi si z rodu Achemenidw (dynastia Cyrusa). Krlestwo utworzone przez Arsakesa
- znane jako Partia - zyskao w kocu wadz nad Iranem i Mezopotami. W 224 r. n.e. dynastia
Arsacydw zostaa obalona przez now dynasti persk, Sasanidw, ktrzy take uwaali si za
nastpcw Achemenidw. Monarchia Sasanidw trwaa przeszo cztery wieki.
Dziaania Cyrusa Wielkiego stanowi jeden z waniejszych punktw zwrotnych w historii wiata.
Pocztki cywilizacji przypady na okres przed 3000 r. p.n.e. w Sumerze. Przez ponad dwadziecia pi
wiekw Sumerowie - i inne ludy semickie, ktre po nich nastpiy (jak Akadowie, Babiloczycy i
Asyryjczycy) - stworzyli w tym rejonie gwny orodek cywilizacji. Przez cay ten czas Mezopotamia
bya najbogatszym i reprezentujcym najwysz kultur regionem wiata (z wyjtkiem Egiptu, ktry
znajdowa si mniej wicej na tym samym poziomie). Dziaania Cyrusa - ktre, nawiasem mwic,
przypadaj na rodek okresu zapisanej historii - zakoczyy ten rozdzia dziejw wiata; od tego czasu
Mezopotamia czy Egipt ju nigdy wicej nie odgryway roli orodkw cywilizacji wiatowej - ani pod
wzgldem politycznym, ani kulturalnym.
Ponadto ludy semickie, ktre stanowiy gwn cz ludnoci yznych obszarw Bliskiego
Wschodu, przez wiele nastpnych stuleci nic odzyskay niepodlegoci; po Persach (nalecych do ludw
indoeuropejskich) nadeszli Macedoczycy i Grecy, a nastpnie dugi szereg wadcw partyjskich,
rzymskich, sasanidzkich - wszyscy z grupy ludw indoeuropejskich. Dopiero po podbojach
muzumaskich w VII w., prawie dwanacie wiekw po Cyrusie Wielkim, ten yzny obszar Bliskiego
Wsehodu dosta si znowu pod panowanie ludw semickich.
Znaczenie Cyrusa nie wynika jedynie z tego, e wygra mnstwo bitew i podbi ogromne
terytorium. Wiksze znaczenie mia fakt. e stworzona przez niego monarchia na stae zmienia
polityczna, struktur staroytnego wiata.
Monarchia perska, mimo jej duego obszaru i do dugiego okresu trwania, nie miaa nawet w
przyblieniu tak duego wpywu na histori, jak trwajce duej imperia, takie jak rzymskie, brytyjskie
czy chiskie. Oceniajc wpyw Cyrusa naley jednak pamita, e prawdopodobnie nikt nie osignby
tego. czego on dokona. W 620 r. p.n.e. (pokolenie przed urodzeniem si Cyrusa) nikt by nie

przypuszcza, e za sto lat caym staroytnym wiatem bdzie wadao mao znane plemi z poudniowozachodniego Iranu. Nawet oceniajc to z obecnej perspektywy, nie wydaje si, aby powstanie monarchii
perskiej byo nieuniknione, aby byo jednym z tych wydarze historycznych, ktre prdzej czy pniej
musiay nastpi, poniewa wynikay z istniejcych wczeniej warunkw spoecznych lub
ekonomicznych. Cyrus jest jednym z tych wyjtkowych ludzi, ktrzy naprawd zmienili bieg historii.

88
1672-1725

Piotr Wielki
wiki
Piotr Wielki jest powszechnie uwaany za najwybitniejszego cara Rosji. Rozpoczta przez niego
europeizacja Rosji staa si wanym czynnikiem w procesie przeksztacania jej w wielkie mocarstwo.
Piotr urodzi si w 1672 r. w Moskwie. By jedynym synem cara Aleksego i jego drugiej ony,
Natalii Naryszkinej. Piotr mia zaledwie cztery lata, kiedy zmar jego ojciec. Aleksy mia trzynacioro
dzieci z pierwszego maestwa, nic wic dziwnego, e nastpia duga walka o nastpstwo tronu, w
ktrej niekiedy uciekano si do przemocy. Zdarzya si nawet taka sytuacja, e mody Piotr musia
ratowa si ucieczk. Przez par lat rzdy sprawowaa, jako regentka, jego przyrodnia siostra Zofia.
Pozycja Piotra staa si stosunkowo bezpieczna dopiero w 1689 r., po odsuniciu Zofii od wadzy.
W 1689 r. Rosja bya pastwem zacofanym, niemal pod kadym wzgldem opnionym o stulecia
w stosunku do Europy Zachodniej. Miaa znacznie mniej miast ni Zachd, system paszczyniany by w
penym rozkwicie, liczba paszczynianych chopw stale rosa, a ich prawa malay. Rosja nie przesza
ani okresu odrodzenia, ani reformacji. Duchowiestwo nie miao adnego wyksztacenia, literatura
prawic nie istniaa, a do matematyki i nauk przyrodniczych odnoszono si z pogard. W porwnaniu z
Europ Zachodni, gdzie w tym czasie Newton napisa swoje Principia i gdzie kwita literatura i
filozofia, Rosja tkwia w redniowieczu.
W latach 1697 1698 Piotr odby dug podr po Europie, ktra to podr miaa w sposb
decydujcy wpyn na nastpne lata jego panowania. Byo to tzw. wielkie poselstwo do krajw
Europy; wzio w nim udzia okoo 250 osb. Piotr uczestniczy w poselstwie pod pseudonimem (jako
Piotr Michajowicz), co umoliwiao mu obejrzenie wielu rzeczy, ktrych inaczej nie mgby zobaczy.
W czasie podry Piotr pracowa przez pewien czas jako ciela okrtowy w stoczni Kompanii
Wschodnioindyjskiej w Holandii. Pracowa rwnie w dokach marynarki krlewskiej w Anglii i
studiowa artyleri w Prusach. Zwiedza fabryki, szkoy, muzea i arsenay, wzi nawet udzia w
posiedzeniu parlamentu w Anglii. Krtko mwic, na tyle, na ile tylko mg, poznawa zachodni
kultur, nauk, przemys i metody zarzdzania.
W 1698 r. Piotr wrci do Rosji i przystpi do wprowadzania szeroko zakrojonych reform
majcych na celu unowoczenienie i zeuropeizowanie pastwa. Pragnc uatwi wprowadzanie
zachodniej technologii i techniki, Piotr sprowadzi do Rosji wielu zachodnich fachowcw, posa rwnie
na studia do Europy wielu modych Rosjan. Przez cay okres swego panowania popiera rozwj
przemysu i handlu. Za jego rzdw rosy miasta, a mieszczastwo zyskiwao na liczebnoci i znaczeniu.
W czasie panowania Piotra powstaa nowoczesna rosyjska marynarka wojenna. Armi
zreorganizowano na sposb zachodni; onierze zostali wyposaeni w mundury i nowoczesn bro paln,
wprowadzono take szkolenie wojskowe oparte na wzorach zachodnich. Piotr przeprowadzi rwnie
wiele zmian w administracji pastwowej, w tym take dobrze pomylan reform sposobu awansowania
urzdnikw pastwowych: o awansie decydoway osignicia w dotychczasowej pracy, a nie dziedziczne
tytuy.
Piotr zaleca rwnie przejmowanie europejskich obyczajw. Dekretem nakaza zgolenie brd
(pniej zagodzi troch ten dekret), wprowadzi obowizek noszenia na dworze strojw europejskich,
zachca do palenia tytoniu i picia kawy. Pocztkowo wiele jego propozycji napotykao ostry sprzeciw,
ale z czasem polityka ta spowodowaa, e wreszcie arystokracja rosyjska przyswoia sobie zachodnie

obyczaje i kultur.
Nie bez powodu Piotr uwaa, e rosyjski Koci prawosawny jest zacofany i reakcyjny. Udao
mu si czciowo zmieni organizacj kocieln i w duym stopniu podporzdkowa j sobie.
Wprowadzi kalendarz juliaski i uproci rosyjski alfabet. Za jego rzdw ukazaa si pierwsza rosyjska
gazeta.
Niezalenie od wszystkich reform wewntrznych Piotr prowadzi aktywn polityk zagraniczn;
nastpstwa jej miay powane znaczenie dla przyszoci Rosji. W czasie jego panowania Rosja
prowadzia wojny z Turcj na poudniu i ze Szwedami na pnocy. Pocztek wojny tureckiej by dla
Piotra szczliwy - w 1699 r. armia rosyjska zdobya port Azow, dziki czemu Rosja uzyskaa dostp do
Morza Czarnego. Pniej lepiej wiodo si Turkom - w 1711 r. Rosja musiaa odda Azow.
W wojnie przeciwko Szwedom kolejno wydarze bya prawie dokadnie odwrotna: Rosjanie
zostali pokonani w pocztkowej fazie wojny, a zwyciyli w kocowej. W 1700 r. Rosja w sojuszu z
Dani i Saksoni wypowiedziaa wojn Szwecji, ktra w tym czasie stanowia znaczn potg wojskow.
(Pniej wojn Szwedom wypowiedziaa rwnie Polska). W bitwie pod Narw w 1700 r. siy rosyjskie
poniosy cik porak. Odnisszy tak zdecydowane zwycistwo, krl szwedzki skierowa swe siy
przeciwko innym wrogom, a Piotr wykorzysta ten czas na wzmocnienie rosyjskiej armii. Kiedy w 1709
r. wznowiono dziaania wojenne, armia szwedzka zostaa cakowicie rozgromiona w bitwie pod Potaw.
W wyniku tej wojny Rosja zyskaa do znaczne tereny, z ktrych najwaniejsze to Estonia, otwa
i spory obszar w pobliu Finlandii. Wprawdzie zdobyte terytoria nie byy bardzo obszerne, miay one
jednak dla Rosji ogromne znaczenie, poniewa zapewniy jej dostp do Morza Batyckiego, stanowic
tym samym okno na Europ. Nad brzegiem rzeki Newy, na terenie zdobytym na Szwedach, Piotr zaoy
nowe miasto, Petersburg (za czasw ZSRR przemianowany na Leningrad). W 1712 r. Petersburg zosta
stolic pastwa (na miejsce Moskwy). Od tego czasu miasto to stao si punktem kontaktowym Rosji z
Europ Zachodni.
przemiany wewntrzne i prowadzone wojny wymagay ogromnych rodkw finansowych, co
nieuchronnie prowadzio do nakadania nowych podatkw. Wysokie podatki, a take same reformy
budziy oburzenie wielu Rosjan; wybucho szereg buntw, ktre Piotr bezlitonie zdawi. Faktem jest, e
za ycia Piotr mia wielu przeciwnikw, jednak obecnie rosyjscy i zachodni historycy sdz zgodnie, e
Piotr by najwikszym carem w historii Rosji.
Sam wygld Piotra by imponujcy. By wysoki (co najmniej 190 cm), silny, przystojny i
energiczny. Mia ogromny temperament i rubaszne usposobienie, by wesoy, chocia jego arty
okazyway si niekiedy do prymitywne. Od czasu do czasu naduywa alkoholu, bywa te gwatowny.
Zna si doskonale na polityce i sprawach wojskowych, ale obok tego uczy si take ciesielstwa, sztuki
drukarskiej, eglugi i budownictwa okrtw. Niezwyky monarcha! Piotr by dwukrotnie onaty.
Pierwsz on, Eudoksj, polubi majc siedemnacie lat. Maestwo trwao zaledwie tydzie; majc
dwadziecia sze lat, Piotr zesa Eudoksj do klasztoru. W 1712 r. przeprowadzi rozwd i oeni si
powtrnie. Druga ona, Katarzyna, bya Litwink niskiego stanu. Z pierwszego maestwa mia syna,
Aleksego, ale stosunki midzy ojcem a synem ukaday si le. W 1718 r. Aleksy zosta aresztowany pod
zarzutem spisku skierowanego przeciwko Piotrowi i zgin w wizieniu w nastpstwie tortur. Piotr zmar
w Petersburgu na pocztku 1725 r., w wieku pidziesiciu dwu lat. Tron odziedziczya jego zona.
Katarzyna (nie naley jej myli z Katarzyn Wielk). Piotr znalaz si na naszej licie dziki wanej roli,
jak odegra w europeizacji i unowoczenieniu Rosji. Wobec tego e wadcy wielu innych krajw
postpowali w zbliony sposb, kto moe susznie zapyta, dlaczego Piotr zosta umieszczony na licie,
a wikszo jemu podobnych zostaa pominita.
Obecnie, w XX w., rzdzcy doceniaj na og znaczenie, jakie ma dla ich pastw przyswojenie
osigni Zachodu, szczeglnie w dziedzinie nauki i techniki, ale prawd jest, e w 1700 r. wikszo
ludzi poza Europ nie zdawaa sobie sprawy z korzyci pyncych z europeizacji pastwa. Piotr
wyprzedza o dwa wieki swoj epok w zrozumieniu wagi europeizacji i unowoczenienia kraju i na tym
wanie polega jego wielko. Dziki jego dalekowzrocznoci Rosja, ktra w chwili obejmowania przez
niego tronu bya krajem ogromnie zacofanym, zdoaa wyprzedzi wikszo krajw wiata. (Jednake na
skutek bardzo szybkiego postpu, jaki nastpi w Europie w XVIII i XIX w., Rosja pozostaa mimo
wszystko w tyle za krajami Europy Zachodniej).

Szczeglnie uderzajcy jest kontrast z Turcj, drugim wanym pastwem na wschodnich kracach
Europy. Turcja i Rosja byy krajami na wp europejskimi. Przez dwa wieki poprzedzajce panowanie
Piotra Turcja bya krajem wyej rozwinitym ni Rosja - zarwno pod wzgldem militarnym oraz
gospodarczym, jak i kulturalnym (tak zreszt byo przez wiksz cz dziejw tych pastw). Jednak
aden sutan turecki okoo 1700 r. nie zda sobie sprawy ze znaczenia szybkiej europeizacji i nie skierowa swego kraju na t drog. Dlatego Rosja od czasu Piotra kroczya szybkimi krokami naprzd, a w
Turcji postp nastpowa bardzo powoli. Dopiero w XX w. Kemal Atatrk wprowadzi w Turcji program
modernizacji kraju, ale w tym czasie poziom przemysu i edukacji by ju w Rosji znacznie wyszy ni w
Turcji.
Oczywicie, kady obecnie uwaa przewag Rosjan nad Turkami za rzecz naturaln, ale zamy,
e zamiast Piotra Wielkiego w Rosji w tym czasie zjawiby si w Turcji jaki wielki sutan reformator. W
takim wypadku to Turcja mogaby by dzisiaj wielkim mocarstwem i panowa w tym regionie wiata,
ktry staby si pewnie Zwizkiem Azji Centralnej. (Mieszkacami tego regionu wiata s muzumanie,
poczeni bliszymi wizami z Turkami ni z Rosjanami).
Piotr Wielki nie nalea do wadcw pyncych po prostu na fali zdarze; by czowiekiem, ktry
wyprzedza swj czas. Jego dalekowzroczno przyczynia si prawdopodobnie do zmiany biegu historii i
skierowania jej w takim kierunku, jakiego nie obraaby, gdyby nie on. Wydaje mi si oczywiste, e z tej
wanie przyczyny Piotr zasuguje na umieszczenie go na naszej licie.
O miejscu Piotra zadecydowao w jakim stopniu porwnanie go z angielsk krlow Elbiet I.
Elbieta cieszy si wikszym uznaniem, szczeglnie na Zachodzie. Sdz jednak, i trudno byoby mi
przekona nawet najbardziej obiektywnych Rosjan, e Elbieta wywara wikszy wpyw na bieg historii
ni Piotr Wielki. Polityka Piotra bya znacznie bardziej nowatorska i znacznie bardziej twrcza. Elbieta
speniaa po prostu pragnienia swych poddanych, natomiast Piotr popchn Rosjan na drog, o jakiej
nigdy poprzednio nie myleli. Rnica pozycji Elbiety i Piotra na naszej licie byaby jeszcze wiksza,
gdyby nie fakt, e w cigu nastpnych stuleci Anglia odgrywaa znacznie wiksz rol w wiecie ni
Rosja.

89
1393-1976

Mao Zedong
wiki
Mao Zedong poprowadzi parti komunistyczn do zwycistwa w walce o wadz w Chinach, a
nastpnie przez dwadziecia siedem lat kierowa procesem gruntownej przebudowy tego wielkiego
pastwa.
Mao urodzi si w 1893 r. we wsi Shaoshan w prowincji Hunan. By synem zamonego wieniaka.
W 1911 r., kiedy Mao by osiemnastoletnim studentem, wybucha rewolucja skierowana przeciwko
podupadajcej dynastii Qing, ktra panowaa w Chinach od XVII w. Po paru miesicach od wybuchu
rewolucji obalono cesarza oraz jego rzd i ogoszono Chiny republik. Niestety, przywdcy rewolucji nie
zdoali utworzy trwaego i zjednoczonego rzdu; rewolucja staa si pocztkiem dugotrwaego okresu
destabilizacji i wojny domowej - okresu, ktry trwa a do 1949 r.
W latach modoci pogldy Mao ulegay staej radykalizacji; w 1920 r. by ju zdecydowanym
marksist. W 1921 r. by jednym z dwunastu zaoycieli Komunistycznej Partii Chin (KPCh), jednake
do powoli dochodzi do najwyszych stanowisk; przywdc partii zosta dopiero w 1935 r.
Droga KPCh do wadzy bya duga i trudna. Partia poniosa dwie cikie poraki - w 1927 i 1935 r.,
ale mimo to zdoaa przetrwa. Od 1935 r., kiedy sekretarzem zosta Mao, siy partii stale rosy. W 1947
r. partia bya gotowa do ostatecznej walki z nacjonalistycznym rzdem, na czele ktrego sta Czang Kajszek. W 1949 r. siy komunistyczne zwyciyy i KPCh zyskaa pen wadz nad caym kontynentalnym
obszarem Chin.
Mao obj wadz w kraju, ktrym przez ponad trzydzieci osiem lat wstrzsay ustawiczne wojny.
By to kraj biedny, zacofany, przeludniony, a wikszo spoeczestwa stanowili niepimienni i
przywizani do tradycji chopi. Mao mia wwczas pidziesit sze lat i wygldao na to, e zasadnicz
cz kariery yciowej ma ju za sob.
W rzeczywistoci jednak okres najwikszego znaczenia Mao dopiero si zaczyna. Jego polityka
doprowadzia do tego, e w chwili jego mierci w 1976 r. Chiny byy zupenie innym krajem. Jednym z
nastpstw wprowadzonych zmian byo unowoczenienie kraju, co przejawiao si zwaszcza w szybkim
rozwoju przemysu, nastpi rwnie ogromny postp w lecznictwie i szkolnictwie. Te zmiany,
jakkolwiek bardzo istotne, nie zapewniyby jednak Mao miejsca na naszej licie, takie same zmiany
zaszy bowiem w tym samym okresie w paru innych krajach.
Drugim osigniciem rzdw Mao byo przeksztacenie gospodarki Chin z kapitalistycznej w
socjalistyczn. Co prawda ju w par lat po mierci Mao jego nastpca (Deng Xiaoping) zacz
wprowadza ponownie elementy gospodarki wolnorynkowej. Trudno obecnie przewidzie, czym si zakoczy proces odchodzenia od gospodarki socjalistycznej, wydaje si jednak zupenie prawdopodobne,
e w cigu piciu lub dziesiciu lat Chiny zrezygnuj z socjalizmu i stan si znowu pastwem
kapitalistycznym. Z dzisiejszego punktu widzenia wyglda na to, e polityka gospodarcza Mao miaa
mniejsze znaczenie, ni to si kiedy wydawao.
Pocztkowo Mao sdzi, zgodnie z ide Marksa, e robotnicy przemysowi bd stanowili
najsilniejszy trzon partii komunistycznej. W 1925 r. doszed jednak do wniosku, e gwn podpor
partii, przynajmniej w Chinach, stan si chopi. Caa prowadzona przez niego polityka opieraa si na
tym wanie wniosku; podczas dugiej walki z siami narodoworewolucyjnymi podstawowym oparciem
dla Mao bya zawsze wie. Lansowa ten pogld rwnie wtedy, kiedy by gow pastwa. Stalin w

ZSRR kad na og nacisk na rozwj przemysowy, natomiast Mao przywizywa wiksz wag do
rozwoju wsi i gospodarki rolnej. Niemniej jednak w okresie jego rzdw w Chinach nastpi wyrany
wzrost produkcji przemysowej.
Naturalnie, ustrj polityczny, jaki wprowadzi Mao, by ustrojem totalitarnym. Co najmniej 20
milionw jego rodakw - a zupenie moliwe, e 30 milionw lub nawet wicej - pado ofiar
wprowadzonego przez niego reymu. Okres jego rzdw jest prawdopodobnie najkrwawszym okresem w
caej historii ludzkoci. (Tylko Hitler, Stalin i Czyngis-chan mog stan obok Mao do walki o ten
zaszczytny tytu). Po mierci Mao nastpio pewne zagodzenie kursu, ale prby wprowadzenia
demokracji w Chinach s w dalszym cigu bezwzgldnie tumione (teraz z kolei przez Deng Xiaopinga),
czasami nawet bardzo okrutnie, czego przykadem jest masakra na placu Tiananmen w Pekinie w
czerwcu 1989 r.
Oczywicie, nie tylko jeden Mao Zedong decydowa o polityce rzdw komunistycznych. Mao
nigdy nie rzdzi jednoosobowo, w taki sposb jak Stalin w Zwizku Radzieckim. Jest jednak zupenie
oczywiste, e od 1949 r. do mierci Mao by najwaniejsz osob w rzdzie chiskim.
Wydaje si, e to przede wszystkim Mao ponosi odpowiedzialno za polityk prowadzon w
okresie wielkiego skoku w kocu lat pidziesitych. Polityka wielkiego skoku popieraa
pracochonne metody produkcji, ktre mona byo stosowa w maych przedsibiorstwach prowadzonych przez organizacje rolnicze. Wielu obserwatorw uwaa, i polityka ta zakoczya si
niepowodzeniem (w kadym razie zostaa w kocu zaniechana). Mao popiera take rewolucj
kulturaln, skierowan przeciwko opozycji zoonej z rnych czoowych osobistoci chiskich. Mona
powiedzie, e doszo wwczas niemal do wojny domowej midzy Mao i jego zwolennikami z jednej
strony, a wpywow biurokracj partyjn - z drugiej.
Warto zwrci uwag, e kiedy rozpocz si wielki skok, Mao mia okoo szedziesiciu piciu
lat; mia dobrze ponad siedemdziesit, kiedy zacza si rewolucja kulturalna, i prawie osiemdziesit,
kiedy zmieni do radykalnie swoj polityk i zacz nawizywa kontakty ze Stanami Zjednoczonymi.
Ocena dugoterminowego oddziaywania wspczesnych politykw na przyszo sprawia zawsze
ogromne trudnoci. W pierwszym wydaniu tej ksiki umieciem Mao na bardzo wysokiej pozycji,
poniewa przypuszczaem, e wprowadzony przez niego w Chinach ustrj komunistyczny bdzie
ustrojem trwaym. Obecnie wydaje si to mao prawdopodobne. Wyglda na to, e Chiny odchodz od
socjalizmu, a dyktatorski system wadzy, ktry pozostawi po sobie Mao, wprawdzie nadal istnieje, ale
nie wydaje si bardzo stabilny.
Za ycia Mao wygldao na to, e moe on by rwnie wan postaci jak Shi Huangdi. Obaj byli
Chiczykami i architektami rewolucyjnych zmian w ich kraju. Wpyw Shi Huangdi przetrwa jednak
przez dwadziecia dwa wieki, natomiast wpyw Mao zanika w bardzo szybkim tempie.
Waciwiej bdzie zatem porwna Mao z Leninem, ktry rwnie y w XX w. Mao wprowadzi
marksizm w Chinach, a Lenin - w Rosji. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e Mao ma wiksze znaczenie;
ostatecznie ludno Chin jest ponad trzykrotnie liczniejsza ni ludno Zwizku Radzieckiego. Lenin
jednak dziaa wczeniej ni Mao, by dla Mao przykadem, wpywa na jego sposb mylenia. Lenin
ponadto przyczyni si do powstania pierwszego pastwa komunistycznego w historii i dziki temu mia
ogromny wpyw na cay wiat; jego oddziaywanie poza granicami wasnego kraju byo duo wiksze ni
wpyw Mao. Jeli wzi to pod uwag, wydaje si, e Mao powinien si znale na troch niszej pozycji
ni Lenin.

90
1561-1626

Francis Bacon
wiki
Mimo e przez dugie lata by wybitnym angielskim politykiem i powici wikszo swego czasu
i energii na rozwijanie kariery politycznej, Francis Bacon znalaz si w tej ksice tylko ze wzgldu na
swoje dziea filozoficzne. By zwiastunem nowej epoki w nauce, pierwszym wielkim filozofem, ktry
zrozumia, e nauka i technika mog przeksztaci wiat; by take skutecznym rzecznikiem bada
naukowych.
Bacon urodzi si w Londynie w 1561 r.. pod panowaniem Elbiety I. By modszym synem
wysokiego urzdnika pastwowego. Majc dwanacie lat wstpi do Trinity College w Cambridge, nie
uzyska jednak dyplomu, poniewa po trzech latach przerwa nauk. Majc szesnacie lat przez pewien
czas pracowa w ambasadzie angielskiej w Paryu. Gdy mia osiemnacie lat, nagle zmar jego ojciec,
zostawiajc mu w spadku bardzo skromn sum pienidzy. W tej sytuacji Bacon podj studia prawnicze
i w wieku dwudziestu jeden lat zosta czonkiem adwokatury.
Wkrtce potem rozpocz karier polityczn. Majc dwadziecia trzy lata zosta wybrany do Izby
Gmin. Cho mia wysoko postawionych krewnych i przyjaci oraz odznacza si wybitnymi
zdolnociami, krlowa Elbieta nie chciaa powierzy mu jakiego powanego czy dochodowego stanowiska. Jednym z powodw jej niechci by zdecydowany protest Bacona przeciwko wprowadzeniu
podatku, na ktrym krlowej bardzo zaleao. Bacon y na bardzo wysokiej stopie, stale by komu
winien pienidze (raz nawet zaaresztowano go za dugi) i raczej nie sta go byo na tak niezaleno w
postpowaniu.
Bacon zosta przyjacielem i doradc hrabiego Essexa, popularnego modego arystokraty majcego
due ambicje polityczne. Essex z kolei zosta przyjacielem i hojnym dobroczyc Bacona. Gdy jednak
Essex, opanowany nadmiern ambicj, opracowa plan zamachu na krlow Elbiet i zaznajomi z nim
Bacona, ten ostrzeg go, e stawia lojalno wobec krlowej na pierwszym miejscu. Essex mimo to
dokona prby zamachu, zamach si nie uda, a Bacon odegra czynn rol w oskareniu hrabiego o
zdrad. Essex zosta city, natomiast udzia Bacona w caej tej sprawie zosta na og oceniony bardzo
nieprzychylnie.
Po mierci krlowej Elbiety w 1603 r. Bacon zosta doradc jej nastpcy, krla Jakuba I.
Wprawdzie Jakub nie zawsze kierowa si jego radami, ceni jednak Bacona i powierza mu coraz
powaniejsze stanowiska rzdowe. W 1607 r. Bacon zosta prokuratorem skarbu (solicitor general), a w
1613 - kustoszem prawa (attorney general), w 1618 r. zosta mianowany kanclerzem (Lord Chancellor);
stanowisko to odpowiadao z grubsza stanowisku przewodniczcego Sdu Najwyszego w Stanach
Zjednoczonych. W tym samym roku otrzyma tytu barona, a w 1621 r. - tytu wicehrabiego.
Potem jednak nastpia klska. Sprawujc funkcj sdziego, Bacon przyjmowa prezenty od stron
stajcych w sdzie. Bya to praktyka raczej powszechna, ale oczywicie bezprawna. Jego przeciwnicy
polityczni w parlamencie wykorzystali okazj i spowodowali odsunicie go od wadzy. Bacon przyzna
si do zarzucanych mu czynw, zosta uwiziony w Tower i musia zapaci du grzywn. Zosta
rwnie doywotnio pozbawiony prawa sprawowania urzdw publicznych. Krl uwolni go do szybko
z wizienia i darowa mu grzywn, ale kariera polityczna Bacona bya skoczona. Nie jest to oczywicie
jedyny wypadek przyapania wysoko postawionego polityka na przyjmowaniu apwek lub na jakim
innym naduyciu zaufania publicznego. Bardzo czsto osoby przychwycone na takich czynach bagaj o

lito i broni si utrzymujc, e przecie kady tak postpuje. Jeliby traktowa powanie tak obron,
oznaczaoby to, e nie mona ukara adnego nieuczciwego polityka, dopki nie ukarze si wszystkich
jego poprzednikw. Bacon inaczej skomentowa wyrok wydany w jego sprawie: Byem najbardziej sprawiedliwym sdzi, jaki sprawowa urzd w Anglii przez ostatnie 50 lat, a to orzeczenie jest
najsprawiedliwszym wyrokiem, jaki wyda Parlament w cigu ostatnich 200 lat.
Wydawaoby si, e tak oywiona dziaalno polityczna nie pozostawia czasu na nic innego, a
jednak Bacon zawdzicza dugotrwa saw i miejsce na naszej licie swoim dzieom filozoficznym, a
nie dziaalnoci politycznej. Jego pierwsz liczc si prac byy Eseje; kilka pierwszych ukazao si w
1597 r., a pniej doszy nastpne. Eseje napisane s jdrnym, wietnym stylem, zawieraj mnstwo
wnikliwych uwag nie tylko na tematy polityczne, ale rwnie na temat postaw ludzkich. Oto par charakterystycznych spostrzee Bacona:
Ludzie modzi atwiej znajduj nowe pomysy, ni wydaj trafny sd o rzeczach, i lepiej wykonuj
rzeczy, ni poddaj rozwadze; atwiej te tworz nowe projekty, ni je systematycznie wykonuj[...].
Ludzie dojrzaego wieku wysuwaj zbyt wiele obiekcji, namylaj si zbyt dugo, ryzykuj zbyt mao
[...]. Najlepiej jest z pewnoci zatrudnia cznie modych i starych [...] jako e zalety jednych i drugich
bd mogy naprawia ich strony ujemne [...] (O modoci i wieku dojrzaym). Kto ma on i dzieci, ten
da zakadnikw losowi [...] (O maestwie i yciu samotnym)7. (Sam Bacon by onaty, dzieci nie
mia).
Najpowaniejsze prace Bacona powicone s filozofii nauki. Zamierza napisa ogromne dzieo
Instauratio Magna (Wielka odnowa), ktre miao si skada z szeciu czci. W pierwszej czci Bacon
chcia da przegld wczesnego stanu nauki, druga miaa stanowi opis nowej metody bada naukowych,
trzecia - zawiera zbir danych empirycznych, czwarta - przedstawi przykady stosowania jego nowej
metody naukowej, pita - zawiera pewne wnioski wstpne i wreszcie ostatnia cz miaa by
zestawieniem wynikw naukowych uzyskanych dziki zastosowaniu nowej metody Bacona. Nic
dziwnego, e ten wspaniay plan - prawdopodobnie najbardziej ambitne zamierzenie od czasw
Arystotelesa - nigdy nie zosta w peni zrealizowany. Dwa traktaty: O dostojestwie i postpach nauk
wydany w 1605 r. (De Dignitate et Augmentis Scientiarum - wydanie aciskie z 1623 r.) i Novum
Organum (1620) mona uwaa za pierwsze dwie czci zamierzonego dziea.
Novum Organum (czyli Nowe narzdzie) jest chyba najsynniejszym dzieem Bacona. Jest to w
istocie apel, wezwanie do stosowania empirycznych metod w badaniach naukowych. Wedug Bacona
przyjta praktyka, w ktrej polega si cakowicie na dedukcyjnej logice Arystotelesa, nie ma sensu,
konieczne jest wprowadzenie nowej, indukcyjnej metody bada. Wiedza nie stanowi punktu wyjcia dla
wycigania drog dedukcji wnioskw uoglniajcych, lecz jest raczej celem, do ktrego dymy. Chcc
zrozumie wiat, naley go najpierw obserwowa. Najpierw zbierz fakty - mwi Bacon - a nastpnie
poprzez wnioskowanie indukcyjne wycignij z nich wnioski uoglniajce. Wprawdzie naukowcy nie
przestrzegaj w peni indukcyjnej metody Bacona, jednake goszona przez niego generalna teza o
decydujcym znaczeniu obserwacji i dowiadcze w badaniach naukowych stanowi od tej pory podstaw
naukowego poznania.
Ostatnim dzieem Bacona bya Nowa Atlantyda, opis utopijnej rzeczpospolitej zajmujcej
fantastyczn wysp na Pacyfiku. Mimo e miejsce akcji przypomina Utopi sir Thomasa Morusa, gwna
idea ksiki Bacona rni si od Utopii. W ksice Bacona powodzenie i dobrobyt tej idealnej republiki
s bezporednim rezultatem skupienia wysiku na pracach badawczych. Oczywicie, Bacon porednio
daje do zrozumienia czytelnikom, e inteligentne wykorzystanie bada naukowych moe doprowadzi do
tego, i mieszkacy Europy bd rwnie zamoni i szczliwi, jak mieszkacy mitycznej wyspy.
Mona miao powiedzie, e Bacon by pierwszym prawdziwie nowoczesnym filozofem. Jego
podejcie miao charakter wiecki, a nie religijny (chocia gboko wierzy w Boga). Kierowa si
rozumem, a nie przesdami, by empiryst, a nie scholastykiem roztrzsajcym nieistotne problemy
logiczne. W polityce by realist, a nie teoretykiem. Cho posiada wyksztacenie klasyczne i by
obdarzony talentem literackim, odnosi si z wielkim uznaniem do nauk przyrodniczych i techniki.
By lojalnym Anglikiem, ale jego myl sigaa daleko poza granice jego wasnego kraju. Wyrnia
trzy rodzaje ambicji:
7 Tu i dalej tum. Czesaw Znamierowski.

Pierwsz jest ambicja tych, ktrzy pragn narzuci swoj wadz w swym rodzinnym kraju; taka
ambicja jest prostacka i zwyrodniaa. Drug jest ambicja tych, ktrzy trudz si, by rozcign wadz ich
kraju i jego panowanie na innych ludzi; taka ambicja jest z pewnoci bardziej godna, ale nie mniej
chciwa. Jeeli jednak czowiek usiuje rozcign wadz i panowanie rasy ludzkiej na wszechwiat, to
taka ambicja [...] jest niewtpliwie zarwno zdrowsza, jak i szlachetniejsza ni dwie poprzednie.
Mimo e Bacon by apostoem nauk przyrodniczych, sam nie zajmowa si badaniami ani nie
ledzi postpu, jakiego dokonali w tej dziedzinie jego wspczeni. Nie zna Napiera (ktry wprowadzi
logarytmy) ani Keplera, ani nawet swojego rodaka Williama Harveya. Bacon susznie przypuszcza, e
ciepo jest form ruchu - jest to wana koncepcja naukowa - ale odrzuca teori Kopernika. Naley jednak
pamita, e Bacon nie usiowa przedstawi penego i poprawnego zbioru praw naukowych; prbowa
jedynie dokona przegldu tego, co naley jeszcze wyjani. Jego naukowe hipotezy miay suy tylko
jako punkt wyjcia dla dalszych prac, nie traktowa ich jako ostatecznego rozwizania.
Bacon nie by pierwszym czowiekiem, ktry docenia zalety wnioskowania indukcyjnego, i nie on
pierwszy zrozumia, e spoeczestwo moe czerpa korzyci z nauki, ale nikt przed nim nie
rozpowszechnia tych pogldw tak szeroko i z takim entuzjazmem. A ponadto, po czci dlatego, e
Bacon by tak dobrym pisarzem, po czci za - poniewa by znanym politykiem, jego zdanie na temat
nauki miao ogromn si oddziaywania. Kiedy w 1662 r. zaoono w Londynie Towarzystwo
Krlewskie dla popierania nauki, zaoyciele stwierdzili, e inspiracj dla nich by Bacon. Piszc wczasach francuskiego owiecenia Wielk Encyklopedi Francusk, jej gwni twrcy, tacy jak Diderot i
d'Alembert, twierdzili, e to Francis Bacon pobudzi ich do podjcia tego zadania. A jeeli Novum
Organum i Now Atlantyd czyta si obecnie rzadziej ni kiedy, to tylko dlatego, e przesanie tych
ksiek zostao powszechnie zaakceptowane.

91
1863-1947

Henry Ford
wiki
Ford, znany amerykaski przemysowiec, przyczyni si w wikszym stopniu ni ktokolwiek inny
do rozwoju masowej produkcji samochodw, dziki czemu znacznie podnis poziom ycia we wasnym
kraju, a pniej na caym wiecie.
Ford, urodzony w pobliu Dearborn w stanie Michigan, nigdy nie uczszcza do szkoy redniej. Po
ukoczeniu szkoy podstawowej pracowa jako ucze mechanika w Detroit, pniej jako monter, a
nastpnie mechanik. By jeszcze zupenie modym czowiekiem, kiedy w 1885 r. Karl Benz i Gottlieb
Daimler (pracujc niezalenie od siebie) skonstruowali samochd i zaczli go produkowa i sprzedawa.
Ford natychmiast zainteresowa si tym nowym pojazdem bezkonnym i w 1896 r. zbudowa
samochd wedug swojego wasnego projektu. Mimo jego talentw pierwsze dwa zaoone przez niego
przedsibiorstwa nie osigny powodzenia i gdyby Ford zmar w wieku czterdziestu lat, mona byoby
uzna jego ycie za nieudane.
Ale Ford atwo si nie poddawa. W 1903 r. sprbowa jeszcze raz i to trzecie przedsibiorstwo
przynioso mu wreszcie bogactwo, saw i trwae znaczenie. Szybko zdobyty sukces by gwnie
wynikiem podstawowej koncepcji Forda, ktra, jak to stwierdzono w dawnym ogoszeniu, polegaa na
zbudowaniu i wypuszczeniu na rynek samochodu zaprojektowanego specjalnie do codziennego uytku przydatnego w interesach, dla celw zawodowych i rodzinnych; [...]maszyny, ktra wzbudzi zachwyt
mczyzn, kobiet i dzieci, a to dziki maym wymiarom, prostocie, bezpieczestwu, penej wygodzie
jazdy i - co wcale nie bagatelne - wyjtkowo umiarkowanej cenie, umoliwiajcej nabycie go tysicom
ludzi, ktrzy nie mogli nawet marzy o wydaniu bajecznych sum danych za inne samochody.
Wczeniejsze modele Forda, chocia cakiem nieze, nie speniay tak surowych wymaga. Zbliy
si do nich dopiero synny model T, wypuszczony w roku 1908. By to na pewno samochd cieszcy
si ogromnym uznaniem, wikszym ni jakikolwiek inny dotychczas produkowany. Ford wyprodukowa i
sprzeda ponad 15 milionw egzemplarzy tego modelu.
Ju wczeniej Ford zrozumia, e po to, by sprzedawa samochody po niskiej cenie, powinien
radykalnie obniy koszty produkcji. Majc to na celu, wprowadzi do przedsibiorstwa cay szereg
niezwykle wydajnych metod produkcji, midzy innymi: (a) w peni zamienne czci, (b) daleko idcy
podzia pracy i (c) tam produkcyjn. Wszystkie te zabiegi miay na celu zwikszenie wydajnoci
poszczeglnych robotnikw.
Najwaniejsze, jak sdzi Ford, jest to, by robotnik nie traci czasu na przynoszenie potrzebnych mu
materiaw i czci, a nawet na podnoszenie ich z podogi przed rozpoczciem montau. Ford tak
zorganizowa prac, aby wszystko, co potrzebne, byo dostarczane bezporednio na stanowiska pracy;
czci do montau dostarczano za pomoc przenonikw tamowych, pochylni lub suwnic. Czci pojawiay si przed robotnikiem na wysokoci jego talii, tak by mg on wykona przewidziane operacje w
jak najkrtszym czasie. Dziaania te byy stale starannie analizowane w celu znalezienia jeszcze lepszego,
jeszcze bardziej wydajnego sposobu pracy. Bardziej zoone zadania zostay podzielone na proste
czynnoci, tak aby mg je wykonywa nawet niewykwalifikowany robotnik, i to bez dugiego okresu
przyuczania (nie wszyscy bowiem s inteligentni, wyksztaceni i cakowicie sprawni).
adne z tych usprawnie nie byo oryginalnym pomysem Forda. Czci wymienne stosowa ju Eli
Whitney przeszo sto lat wczeniej; o wysoko wydajnych metodach pracy pisa i nawoywa do ich

wprowadzania dobrze znany specjalista z dziedziny wydajnoci pracy, Frederick Winslow Taylor; tamy
produkcyjne wprowadzio ju w owym czasie par maych przedsibiorstw. Ford by jednak pierwszym
duym wytwrc, ktry z penym przekonaniem i zapaem wykorzysta te metody pracy.
Wyniki byy zadziwiajce. W 1908 r. najtaszy model T sprzedawano po 825 dolarw. W 1913 r.
cena zesza do 500 dolarw, w 1916 r. cen obniono dalej, do 360 dolarw, a wreszcie w 1926 r. cena
detaliczna osigna najniszy poziom - 290 dolarw. W miar obniania si ceny sprzeda sza ostro w
gr. Stany Zjednoczone stay si pastwem na koach, a Ford zosta najbogatszym czowiekiem
wiata.
W miar wzrostu wydajnoci pracy Forda sta byo na podnoszenie robotnikom pensji. W 1914 r.
zaskoczy cay przemysowy wiat podniesieniem pacy minimalnej do piciu dolarw dziennie - bya to
olbrzymia suma jak na owe czasy, ponad dwukrotnie wiksza, ni wynosi poprzednio redni zarobek w
zakadach Forda. Z czasem wprowadzona przez Forda wysza tabela pac zacza by stosowana w caym
kraju; nastpi koniec ubstwa robotnikw przemysowych, obecnie zalicza si ich do klasy redniej.
Nowoci wprowadzone przez Forda wywary wielki wpyw na przemys. Ford nie trzyma w
sekrecie stosowanych metod produkcji masowej, wrcz przeciwnie, bardzo chtnie publikowa
informacje na ten temat. Inni wytwrcy, zachceni jego powodzeniem, szli w lady Forda. Nowe metody
przyczyniy si do olbrzymiego wzrostu produkcji najpierw w kraju, a potem na caym wiecie.
Po zdobyciu bogactwa Ford zacz si udziela w rnych akcjach politycznych, lecz wyniki
dziaalnoci na tym polu przyniosy mu rozczarowanie. Energiczne wysiki na rzecz pokoju,
podejmowane przez niego na pocztku I wojny wiatowej, trafiy w prni. W latach dwudziestych Ford
zaangaowa si w kampani antysemick, co bardzo zaszkodzio jego dobremu imieniu; na koniec
publicznie odwoa swoje oskarenia. W latach trzydziestych zaciekle zwalcza wprowadzanie zwizkw
zawodowych do swoich zakadw, co tylko wzbudzio niech pracownikw i nic przynioso firmie
adnych korzyci. W kocu Ford zaniecha i tej walki.
Te ostatnie dziaania wpyny wprawdzie niekorzystnie na opini o nim, jednake nie miay
adnego znaczenia dla wiata i nie zmieniy oceny jego roli. Ford wprowadzi rewolucyjne metody
produkcji przemysowej, ktre przyczyniy si do ogromnego wzrostu produkcji i poprawy poziomu ycia
robotnikw.

92
ok. 371 - ok. 289 p.n.e.

Mengzi
wiki
Chiski filozof Mengzi (w formie zlatynizowanej Mencjusz) by najwybitniejszym kontynuatorem
filozofii Konfucjusza. Przez wiele stuleci w Chinach wysoko ceniono jego nauki wyoone w traktacie
Ksiga Mengzi. Nazywano go czsto drugim mdrcem, to znaczy drugim pod wzgldem mdroci po
Konfucjuszu, ktry y okoo 200 lat wczeniej.
Mengzi urodzi si okoo 371 r. p.n.e. w maym pastwie Zou (Tsou), pooonym w dzisiejszej
prowincji Shandong (Szantung), w Chinach. Urodzi si w ostatnim okresie dynastii Zhou (Czou),
zwanym przez Chiczykw Epok Walczcych Krlestw z uwagi na polityczny rozpad Chin, ktry
nastpi w tym czasie. Mengzi wychowa si w tradycji konfucjanizmu i zdecydowanie popiera pogldy
oraz ideay tej szkoy. Z czasem Mengzi sam zosta uczonym i filozofem cenionym za wasne osignicia.
Du cz swego dojrzaego ycia Mengzi spdzi na podrowania po Chinach. Udziela porad
rnym wadcom; paru z nich z penym szacunkiem potraktowao jego rady. Przez pewien czas by nawet
urzdnikiem w pastwie Qi (Ci), na og jednak nie mia adnego staego stanowiska, dziki ktremu
wywieraby jaki polityczny wpyw. W 312 r. p.n.e., majc pidziesit dziewi lat. powrci do
rodzinnego pastwa Zou. w ktrym pozosta do koca ycia. Rok jego mierci jest niepewny,prawdopodobnie zmar w 289 r. p.n.e.
Ju za ycia Mengzi mia swoich zwolennikw. Wpyw na Chiny wywar gownie dziki traktatowi
Ksiga Mengzi, gdzie wyoy zasady swojej doktryny. Niewykluczone, e jego uczniowie w prowadzili
pewne zmiany redakcyjne, jednak nie ulega adnej wtpliwoci, e prezentuje ona przede wszystkim
pogldy Mengzi.
Wydwik traktatu jest idealistyczny i optymistyczny, odzwierciedla niewzruszone przekonanie
autora, e czowiek jest z natury dobry. Pod wieloma wzgldami opinie Mengzi s zblione do pogldw
Konfucjusza; Mengzi by rwnie cakowicie przekonany, e rzdy krla winny si opiera na przykadzie moralnym, a nie na stosowaniu przemocy. Mengzi by jednak w wikszym ni Konfucjusz stopniu
czowiekiem ludu. Jednym z jego najbardziej znanych powiedze jest zdanie: Niebiosa widz tak. jak
ludzie widz; niebiosa sysz tak, jak ludzie sysz. Mengzi podkrela, e w kadym pastwie
najwaniejszy jest lud, a nie jego wadca. Obowizkiem wadcy jest dba o dobrobyt swoich poddanych,
powinien on by ich przewodnikiem moralnym i zapewni im odpowiednie warunki egzystencji. Mengzi
opowiada si midzy innymi za takimi zasadami polityki pastwa, jak swoboda handlu, niskie podatki,
zachowanie zasobw naturalnych, sprawiedliwszy podzia dbr ni wczenie istniejcy oraz opieka
pastwa nad ludmi starymi i niepenosprawnymi. Uwaa, e wadza krla pochodzi z nieba, ale krl,
ktry nie dba o dobrobyt swojego ludu, traci ten mandat niebios i moe by obalony. Poniewa druga
cz tego stwierdzenia uchyla pierwsz. Mengzi w istocie twierdzi (na dugo przed Johnem Lockiem),
e lud ma prawo podnie bunt przeciwko niesprawiedliwemu wadcy. Pogld ten zyska w Chinach
powszechn aprobat.
Oglnie biorc, przez wiksz cz naszych dziejw ten rodzaj polityki, za ktrym opowiada si
Mengzi, cieszy si wikszym uznaniem poddanych ni rzdzcych. Nic zatem dziwnego, e propozycje
Mengzi nie zostay przyjte przez wczesnych wadcw chiskich. Z biegiem czasu coraz wicej
uczonych konfucjaskich i zwykych Chiczykw podzielao jego pogldy. Sawa Mengzi, ju przedtem
dua, wzrosa w Chinach jeszcze bardziej w okresie rozwoju neokonfucjanizmu w XI i XII w.

Oczywicie, na Zachodzie Mengzi nie odegra adnej roli, i to nic tylko dlatego, e pisa w jzyku
chiskim; ostatecznie traktat Daodejing (Tao-te-cing), napisany przez Laozi mniej wicej w tym samym
czasie co Ksiga Mengzi, zosta wielokrotnie przetumaczony na rne jzyki europejskie. Wynika to po
prostu z tego, e pogldy przedstawione w Daodejing interesuj bardzo wiele ludzi, natomiast
stosunkowo niewielu mieszkacw Zachodu uwaa, e idee zawarte w Ksidze Mengzi s rzeczywicie
oryginalne i gbokie.
Na pewno twierdzenie, e rzd bdzie otacza opiek ludzi starych i niepenosprawnych, brzmi
pocigajco, podobnie jak opowiadanie si za niskimi podatkami. Ale polityk amerykaski, ktry
stwierdzi, e jest zwolennikiem obu tych zasad, a nie poda szczegw ich realizacji, nie zyska
prawdopodobnie zaufania ani na prawicy, ani na lewicy. Podobnie Mengzi twierdzi jednoczenie, i jest
za sprawiedliwszym podziaem dbr i za wolnym handlem oraz niskimi podatkami, nic zastanawiajc si
nigdy nad tym. e zasady te mog by ze sob sprzeczne. Zarzuty te mog si wydawa niesprawiedliwe
w stosunku do Mengzi, ktry ostatecznie nigdy nie kandydowa do Kongresu. Nie mona odrzuca
cakowicie filozofa, ktry przedstawia zbir cennych (cho czasem niespjnych) oglnych zasad, nawet
jeeli nie wskazuje szczegowego sposobu rozwizania ich wzajemnych sprzecznoci. Trzeba jednak
przyzna, e w duszej perspektywie filozofowie tacy, jak na przykad Machiavelli, wyraajcy swoje
podstawowe pogldy janiej ni Mengzi, wywarli wikszy wpyw na myl ludzk.
Pisma Mengzi miay jednak na pewno duy wpyw na Chiczykw. Jego znaczenie dla
konfucjanizmu nie jest wprawdzie tak wielkie, jak znaczenie w. Pawa dla chrzecijastwa (chociaby
dlatego, e Mengzi brakowao tej niezwykej umiejtnoci krzewienia swoich pogldw, ktr mia w.
Pawe), by on jednak bezsprzecznie niezwykle wpywowym pisarzem. Przez dwadziecia dwa wieki jego
pogldy byy starannie studiowane w pastwie, w ktrym zamieszkuje ponad 20% ludnoci wiata. Tak
wielki wpyw miao naprawd niewielu filozofw.

93
ok. 628 ok. 551 p.n.e.

Zaratustra
wiki
Zaratustra (w jzyku greckim Zoroaster), prorok iraski, by zaoycielem zoroastryzmu - religii,
ktra trwaa 2500 lat i nawet jeszcze dzi ma swoich wyznawcw. By autorem hymnw (Gatha), ktre
stanowi najstarsz cz Awesty, witego pisma zoroastryzmu.
Znane s tylko oglne zarysy biografii Zaratustry. Prawdopodobnie urodzi si okoo 628 r. p.n.e.
na terenie obecnego pnocnego Iranu. Prawie nic nie wiadomo o wczesnych latach jego ycia. W wieku
dojrzaym krzewi stworzon przez siebie religi. Pocztkowo spotyka si z oporami, ale gdy mia okoo
czterdziestu lat, udao mu si nawrci na swoj wiar krla Vishtasp, wadc pastwa w pnocnowschodniej czci Iranu. Od tego czasu krl by jego przyjacielem i protektorem. Wedug iraskiej
tradycji Zaratustra y siedemdziesit siedem lat, a zatem mona przyj, e zmar okoo 551 r. p.n.e.
Teologia zoroastryzmu jest interesujcym poczeniem monoteizmu z dualizmem. Wedug
Zaratustry istnieje tylko jeden prawdziwy bg, Ahura Mazda (w jzyku rednioperskim Ormuzd). Ahura
Mazda (Pan Mdry) nawouje do prawoci i prawdomwnoci. Zoroastrianie wierz take w istnienie
ducha za, Angra Mainju (w jzyku rednioperskim Aryman), ktry jest uosobieniem za i faszu. W
rzeczywistym wiecie toczy si nieustajca walka midzy siami Ormuzda a siami Arymana. Kady
czowiek ma wolno wyboru; moe stan po stronie Ormuzda lub Arymana. Obecnie midzy
obydwoma przeciwnikami panuje niemal rwnowaga, ale zoroastrianie wierz, e w przyszoci
zwyci siy Ahury Mazdy. Zoroastryzm gosi rwnie wiar w istnienie ycia po mierci.
Etyka zoroastryzmu podkrela znaczenie prawoci i prawdomwnoci. Religia ta nie uznaje ascezy
ani celibatu. Zoroastrianie praktykuj rne interesujce obrzdy religijne; niektre z nich zwizane s z
kultem ognia, na przykad w ich wityniach stale ponie wity ogie. Najbardziej uderzajc praktyk
religijn jest usuwanie cia zmarych; zwok si nie grzebie ani nie pali, lecz ukada si w specjalnych
wieach, pozostawiajc na poarcie spom. (Wystarczy par godzin, aby ptaki zostawiy tylko nagie
koci).
Mimo e zoroastryzm ma wiele wsplnego z wczeniejsz religi irask, wydaje si, e za ycia
Zaratustry nie zyska zbyt szerokiego zasigu. W poowie VI w. p.n.e., to znaczy mniej wicej wtedy,
kiedy zmar Zaratustra. Cyrus Wielki wcieli do Persji obszar, gdzie prorok spdzi ycie. W cigu
nastpnych dwch stuleci zoroastryzm zosta przyjty przez krlw perskich i zyska do licznych
wyznawcw. Po zdobyciu Persji przez Aleksandra Wielkiego w drugiej poowie IV w. p.n.e. doszo do
gbokiego kryzysu tej religii. W kocu jednak Persowie odzyskali polityczn niezaleno, zmalay
wpywy hellenistyczne i zoroastryzm znowu ody. W okresie panowania dynastii Sasanidw
zoroastryzm sta si pastwow religi Persji.
Po podbojach arabskich wiksza cz ludnoci przesza stopniowo na islam (w pewnych
przypadkach odbywao si to pod naciskiem, ale na og muzumanie tolerowali istniejce wczeniej
religie). Okoo X w. cz pozostaych jeszcze wyznawcw zoroastryzmu ucieka z Iranu na Ormuz,
wysp w Zatoce Perskiej. Stamtd oni sami lub ich potomkowie powdrowali do Indii, gdzie zaoyli
ma koloni; ze wzgldu na pochodzenie Hindusi nazwali ich parsami. W Indiach yje obecnie ponad
sto tysicy parsw, wikszo mieszka w Bombaju lub w jego pobliu, tworzc tam do zamon
spoeczno. W Iranie zoroastryzm nigdy nie znikn cakowicie, jednake grupa jego wyznawcw jest
niewielka, liczy zaledwie okoo dwudziestu tysicy osb.

Obecnie wyznawcw zoroastryzmu w wiecie jest mniej ni mormonw czy scjentystw.

Mormonizm i religia scjentystw powstay stosunkowo niedawno, natomiast w cigu minionych wiekw
wyznawcw zoroastryzmu byo w sumie duo wicej ni wyznawcw obu tych relatywnie nowych
religii. Dlatego w ksice umiecilimy Zaratustr, a pominlimy Josepha Smitha i Mary Baker Eddy.
Zoroastryzm wpyn ponadto na inne religie. Jego wpywy wida w judaizmie i chrzecijastwie, a
przede wszystkim w manicheizmie, religii zaoonej przez proroka Maniego. Mani zapoyczy z
zoroastryzmu koncepcj walki dobrego i zego ducha i stworzy na tej podstawie zoon i niezwykle
interesujc teologi manicheizmu. Przez pewien czas zaoona przez niego religia liczya si w skali
wiatowej, ale z biegiem czasu cakowicie obumara.
Zoroastryzm jest jedn z najstarszych religii, jednake w zasadzie ogranicza si zawsze do
okrelonego regionu, nigdy nie stal si religi o wiatowym zasigu. Jego znaczenie jest zatem
nieporwnywalne ze znaczeniem takich religii, jak buddyzm, chrzecijastwo czy islam.

94
1533-1603

Krlowa Elbieta I
wiki
Krlowa Elbieta I uwaana jest powszechnie za najznakomitszego monarch w historii Anglii.
Czterdziestopicioletnie panowanie Elbiety byo okresem ekonomicznego rozwoju kraju i wspaniaego
rozkwitu literatury; w tym czasie Anglia przeksztacia si w najwiksz wiatow potg morsk.
Elbieta panowaa w okresie, w ktrym wadcy Anglii byli wadcami rzeczywistymi, a nie figurantami, i
dlatego zasuguje w peni na to, by przypisa jej znaczny udzia w osigniciach zotego wieku w Anglii.
Elbieta urodzia si w 1533 r. w Greenwich w Anglii. Ojcem jej by krl Henryk VIII, ktry
wprowadzi do kraju reformacj, matk - Anna Boleyn, druga ona Henryka VIII. Anna zostaa cita w
1536 r., a par miesicy pniej Parlament uzna Elbiet, majc wwczas trzy lata, za dziecko z
nieprawego oa. (Takiego zdania byli zawsze niemal wszyscy angielscy katolicy, ktrzy nie uznawali
rozwodu Henryka z pierwsz on). Mimo tej uchway Elbieta wychowywaa si na dworze krlewskim
i otrzymaa staranne wyksztacenie.
Henryk VIII zmar w 1547 r., gdy Elbieta miaa trzynacie lat. Rzdy wadcw Anglii panujcych
przez nastpne jedenacie lat nie byy zbyt szczliwe. Edward VI, przyrodni brat Elbiety, panowa w
latach 1547-1553. W czasie jego panowania rzd zdecydowanie faworyzowa protestantw. Krlowa
Maria I, panujca przez nastpne pi lat, uznawaa zwierzchno papiea i wspieraa odbudow
katolicyzmu. Za jej panowania protestantyzm by przeladowany, okoo 300 protestantw ponioso nawet
mier. (Wanie z tego powodu nadano krlowej niepochlebny przydomek Maria Krwawa). Take
Elbieta zostaa aresztowana i wtrcona do wizienia w Tower. Wprawdzie pniej j uwolniono, jednak
ycie jej przez pewien czas byo w niebezpieczestwie. mier Marii (w 1558 r.) i objcie tronu przez
dwudziestopicioletni Elbiet powitano w Anglii z powszechn radoci.
Moda krlowa stana w obliczu wielu powanych problemw, wrd ktrych znajdoway si:
wojna z Francj, napite stosunki ze Szkocj i Hiszpani, trudna sytuacja finansowa i - przesaniajce
wszystko inne - gbokie podziay religijne angielskiego spoeczestwa.
Elbieta najpierw zaja si tym ostatnim problemem. Wkrtce po objciu przez ni tronu zostay
uchwalone Acts of Supremacy and Uniformity (1559 r.), ktre uczyniy z anglikanizmu religi
pastwow. Decyzja ta zadowalaa umiarkowanych protestantw, natomiast dla purytanw bya zbyt
mao radykalna. Mimo sprzeciwu purytanw z jednej strony, a katolikw z drugiej Elbieta przez cay
czas swego panowania utrzymywaa niewzruszenie kompromis z 1559 r.
Sytuacj komplikoway dodatkowo okolicznoci zwizane z Mari, krlow Szkocji. Maria,
zmuszona do opuszczenia Szkocji, schronia si w Anglii, wkrtce jednak z rozkazu Elbiety zostaa
uwiziona. Decyzja Elbiety nic bya bezzasadna. Maria bya katoliczk i miaa prawo do dziedziczenia
tronu po Elbiecie; oznaczao to. e w razie buntu zakoczonego powodzeniem lub w wypadku zabjstwa
Elbiety Anglia miaaby znowu na tronie katolick krlow. Bya to zupenie realna groba: w czasie
dziewitnastu lat pobytu Marii w wizieniu wykryto kilka spiskw skierowanych przeciw Elbiecie i
istniej powane dowody na to, e Maria w nich uczestniczya. W kocu w 1587 r. Maria zostaa skazana
na mier. Mimo wewntrznych oporw Elbieta podpisaa wyrok mierci; jej ministrowie i wikszo
czonkw Parlamentu ju duo wczeniej domagali si egzekucji Marii.
Konflikt religijny naprawd naraa Elbiet na niebezpieczestwo. W 1570 r. papie Pius V rzuci
na ni kltw i nakaza, by ustpia z tronu, a w 1580 r. papie Grzegorz XIII ogosi, e zabjstwo krlo-

wej nie byoby grzechem. Sytuacja ta miaa jednak dla Elbiety take korzystne strony. W cigu caego
jej panowania protestanci obawiali si odrodzenia katolicyzmu w Anglii; obaw t wykorzystaa Elbieta,
przedstawiajc siebie jako zapor przeciwko nawrotowi katolicyzmu. By to jeden z wanych powodw
popularnoci, jak cieszya si wrd angielskich protestantw.
Elbieta prowadzia bardzo zrczn polityk zagraniczn. Ju w 1560 r. zawara traktat edynburski.
ktry zapewni pokojowe rozwizanie sporw ze Szkocj. Zakoczya wojn z Francj i stosunki midzy
dwoma pastwami stopniowo ulegay poprawie. Jednoczenie narasta jednak konflikt z Hiszpani.
Elbieta pragna unikn wojny, jednake biorc pod uwag wojujcy katolicyzm wczesnej Hiszpanii
wojna midzy Hiszpani a protestanck Angli bya prawdopodobnie nieunikniona. Spraw przesdzi
bunt w Holandii skierowany przeciwko hiszpaskim rzdom; uczestnikami buntu byli gwnie protestanci, ktrym Elbieta udzielia pomocy. Elbieta nie dya do wojny. Wikszo Anglikw, a take
jej ministrowie i Parlament - wszyscy oni wykazywali znacznie wikszy zapa do wojny ni ona. Takie
nastawienie poddanych sprawio, e kiedy w kocu w latach osiemdziesitych XVI w. wybucha wojna z
Hiszpani, Elbieta moga liczy na silne poparcie spoeczne.
Elbieta caymi latami rozbudowywaa angielskie siy morskie. Przygotowujc si do najazdu na
Angli, krl hiszpaski Filip II wystawi szybko ogromn flot, zwan hiszpask Armad. W skad
Armady wchodzio wprawdzie niemal tyle okrtw, ile liczya flota angielska, ale Armada posiadaa
znacznie mniej marynarzy, a ponadto marynarze angielscy byli staranniej wywiczeni, ich okrty za byy
lepsze i miay wiksz si ognia. Wielka bitwa morska stoczona w 1588 r. skoczya si dotkliw
porak hiszpaskiej Armady. W wyniku tego zwycistwa Anglia staa si czoow potg morsk wiata
i pozycj t utrzymaa a do XX w.
Elbieta zawsze prowadzia rozwan polityk finansow, co sprawio, e w pocztkowych latach
jej panowania sytuacja finansowa korony brytyjskiej bya znakomita. Konflikt z Hiszpani kosztowa
jednak bardzo duo i w ostatnich latach rzdw Elbiety stan skarbca by kiepski. Ale cho koronie
brakowao pienidzy, to kraj jako cao by bardziej zamony ni w momencie wstpienia Elbiety na
tron.
Czterdzieci pi lat panowania Elbiety (1558-1603) uwaa si czsto za zoty wiek Anglii. W tym
czasie yo kilku najwikszych pisarzy angielskich cznie z Edwardem de Vere'em (znanym pod
pseudonimem William Szekspir). Rozwj ten jest z pewnoci w jakiej mierze zasug Elbiety; to ona
pomoga teatrowi Szekspirowskiemu pokona opory wadz miejskich Londynu, to ona udzielia hojnego
wsparcia finansowego de Vere'owi. Rozkwit nastpi jednak gwnie w dziedzinie literatury; muzyka czy
malarstwo rozwiny si nieporwnanie sabiej.
W epoce elbietaskiej Anglicy podjli dalekomorskie podre badawcze. Organizowano wyprawy
do Rosji, Martin Frobisher i John Davis szukali przejcia pnocno-zachodniego na Daleki Wschd. Sir
Francis Drake opyn wiat (1577-1580), zawijajc w czasie tej podry do Kalifornii. Podejmowano
rwnie, cho bez powodzenia, prby zaoenia osad angielskich w Ameryce Pnocnej (sir Walter
Raleigh i inni).
Najwikszym chyba niedocigniciem Elbiety bya jej niech do rozstrzygnicia problemu
sukcesji; mao tego, e nie wysza za m, to nie wyznaczya nawet nastpcy tronu. (By moe obawiaa
si, e jakakolwiek osoba wyznaczona na nastpc tronu moe szybko okaza si niebezpiecznym
rywalem). Bez wzgldu na to, jakimi powodami si kierowaa nie wyznaczajc nastpcy, gdyby umara w
modym wieku (a nawet obojtnie kiedy, ale przed mierci Marii, krlowej Szkocji), Anglia
prawdopodobnie pogryaby si w wojnie domowej o sukcesj. Na szczcie dla Anglii Elbieta doya
siedemdziesiciu lat. Na ou mierci wyznaczya na swojego nastpc Jakuba VI, krla Szkocji. Wybr
nie by zbyt udany, mimo e dziki niemu nastpio poczenie Anglii i Szkocji pod wsplnym berem.
Zarwno Jakub, jak i jego syn, Karol I, byli zbyt despotyczni jak na gust Anglikw, tote w poowie
stulecia wybucha wojna domowa.
Elbieta stanowia przykad niezwykle inteligentnego i przewidujcego polityka. Bya ostrona i
przywizana do tradycji. Wykazywaa wyran niech do wojny i rozlewu krwi, ale w razie potrzeby
potrafia by stanowcza. Podobnie jak jej ojciec, sprawowaa wadz wsppracujc, a nie walczc z
Parlamentem. Nie wysza za m i publicznie twierdzia, e zachowaa dziewictwo, co zapewne byo
prawd. Posdzenie jej o nienawi do mczyzn byoby jednak bdem; wrcz przeciwnie, lubia

mczyzn i ich towarzystwo sprawiao jej przyjemno. Umiaa dobiera sobie ministrw na pewno
cz zasug w jej osigniciach naley przypisa Williamowi Cecilowi (lordowi Burghley), ktry by
gwnym doradc krlowej od 1558 r. a do koca swego ycia w 1598 r.
Podsumowujc, mona wymieni nastpujce podstawowe osignicia Elbiety. Po pierwsze, bez
powanego rozlewu krwi przeprowadzia Angli przez drugie stadium reformacji. (Szczeglnie
uderzajcy jest kontrast z Niemcami, gdzie w czasie wojny trzydziestoletniej, w latach 1618--1648,
zgino 25% ludnoci). agodzc urazy midzy katolikami i protestantami udao jej si utrzyma jedno
narodu. Po drugie, jej czterdziestopicioletnie panowanie, zwane wiekiem elbietaskim, uwaane jest
powszechnie za zoty wiek jednego z najwikszych pastw wiata. Po trzecie, w czasie jej panowania
Anglia staa si wielk potg i pozostaa ni przez nastpne stulecia.
Elbieta jest wyjtkiem na naszej licie. W zasadzie w ksice tej figuruj wielcy nowatorzy bd
ludzie, ktrzy wprowadzili do polityki nowe idee czy te dokonali w niej wyranego zwrotu. Elbieta nie
bya nowatork, jej polityka bya na og ostrona i zachowawcza, a mimo to za jej panowania nastpi
znacznie wikszy postp ni za panowania wikszoci wadcw, ktrzy wiadomie dyli do zmian.
Elbieta nie prbowaa zajmowa si bezporednio rozwizywaniem dokuczliwego problemu
podziau kompetencji midzy Parlamentem i monarch, ale unikajc despotyzmu przyczynia si
prawdopodobnie w wikszym stopniu do rozwoju demokracji brytyjskiej, ni osignaby to przez
ogoszenie demokratycznej konstytucji. Nie szukaa sawy wojennej ani nie dya do stworzenia
wielkiego imperium (i rzeczywicie, pod panowaniem Elbiety Anglia nie bya imperium), pozostawia
jednak krlestwu najsilniejsz flot na wiecie i pooya podwaliny pod olbrzymie imperium, jakim staa
si Anglia w pniejszym okresie.
Wielkie imperium zamorskie Wielkiej Brytanii powstao jednak ju po mierci Elbiety, a jego
szybki wzrost nastpi dugo po okresie jej panowania. W tworzeniu imperium wan rol odegrao wielu
innych ludzi i z pewnoci jego powstanie byo naturalnym skutkiem oglnej ekspansji Europy oraz
rezultatem geograficznego pooenia Anglii. Naley rwnie pamita, e inne kraje europejskie
pooone nad Oceanem Atlantyckim (Francja, Hiszpania, a nawet Portugalia) take utworzyy due
imperia zamorskie.
atwo te mona przesadzi w ocenie roli Elbiety w obronie Anglii przed zagroeniem ze strony
Hiszpanii. Gdy ocenia si to dzisiaj, nie wydaje si, aby Hiszpania zagraaa w jakim powaniejszym
stopniu niepodlegoci Anglii. Naley pamita, e wynik bitwy midzy flot angielsk a hiszpask
Armad ani przez chwil nie budzi wtpliwoci. (Anglicy nie stracili nawet jednego okrtu!). Ponadto,
gdyby nawet Hiszpanom udao si wysadzi wojska w Anglii, jest w istocie mao prawdopodobne, by
udao im si podbi ca wysp. Nigdzie w Europie hiszpaskie wojska nie odnosiy wikszych
sukcesw; jeeli Hiszpanom nie udao si stumi buntu nawet w maej Holandii, to oczywiste jest, e nie
mieli adnych szans na zdobycie Anglii. Ponadto w XVI w. angielski nacjonalizm by ju tak
rozbudzony, e Hiszpanie nie mogli liczy na podbicie wyspy.
Na jakim miejscu na naszej licie naley zatem umieci Elbiet? W zasadzie jest to posta o
znaczeniu lokalnym i narzuca si porwnanie jej z Piotrem Wielkim. Biorc pod uwag fakt, e Piotr by
bardziej nowatorski ni Elbieta i skierowa Rosj na zupenie now drog rozwoju, byoby mi bardzo
trudno przekona nawet bezstronnych Rosjan, e Elbieta powinna by umieszczona wyej ni Piotr. Z
drugiej strony, uwzgldniajc ogromn rol, jak odgrywaa Anglia i Anglicy przez par stuleci po
panowaniu Elbiety, byoby bdem umieszczenie jej daleko za Piotrem. W kadym razie pewne jest, e
tylko niewielka garstka monarchw w historii osigna tyle, co Elbieta lub Piotr.

95
1931-

Michai Gorbaczow
wiki
Najwaniejszym wydarzeniem politycznym ostatnich czterdziestu lat jest rozpad Zwizku
Radzieckiego i zaamanie si komunizmu. Komunizm - ktry przez dziesitki lat grozi, e zawadnie
caym wiatem - zaamuje si z zaskakujc szybkoci i wyglda na to, e zmierza w kierunku mietnika historii. W tym zdumiewajcym procesie zaamania i upadku jeden czowiek odegra kluczow
rol, a mianowicie Michai Gorbaczow, ktry sta na czele Zwizku Radzieckiego przez ostatnie sze lat
jego istnienia (1985-1991). Gorbaczow urodzi si w 1931 r. we wsi Priwolnoje w obwodzie
stawropolskim na poudniu Rosji. Jego dziecistwo przypado na lata najbardziej brutalnej dyktatury
Jzefa Stalina, jednego z najkrwawszych tyranw w historii. Dziadek Michaia, Andriej, spdzi dziewi
lat w obozie karnym, zwolniono go dopiero w 1941 r., na par miesicy przed wkroczeniem Niemiec na
teren Zwizku Radzieckiego. Michai by za mody, by walczy w II wojnie wiatowej, natomiast w
wojsku suy jego ojciec, starszy brat poleg na froncie, a Priwolnoje byo okupowane przez Niemcw
przez blisko osiem miesicy.
adne z tych wydarze nie zahamowao kariery Michaia. Mia znakomite wyniki w szkole. W
wieku pitnastu lat zosta czonkiem Komsomou (Komunistycznego Zwizku Modziey), przez cztery
lata pracowa jako kierowca kombajnu zboowego. W 1950 r. wstpi na wydzia prawa uniwersytetu w
Moskwie, dyplom otrzyma w 1955 r. Na uniwersytecie zosta czonkiem partii komunistycznej (w 1952
r.), tam te pozna swoj przysz on. Raise Maksimown Titorenko. Pobrali si wkrtce po skoczeniu
studiw, maj jedn crk, Iren.
Po otrzymaniu dyplomu Gorbaczow powrci do Stawropola i rozpocz karier w aparacie
partyjnym. Stopniowo awansowa; w 1970 r. zosta pierwszym sekretarzem obwodowego komitetu
partyjnego, a w nastpnym roku awansowa na czonka Komitetu Centralnego partii komunistycznej.
Nastpnym powanym awansem byo przeniesienie do Moskwy, gdzie obj stanowisko sekretarza
Komitetu Centralnego do spraw rolnictwa. W 1979 r. Gorbaczow zosta zastpc czonka Biura
Politycznego (ktre w rzeczywistoci sprawowao rzdy w Zwizku Radzieckim), na penoprawnego
czonka Biura wybrano go w 1980 r.
Wszystkie te awanse miay miejsce w okresie (1964-1982), w ktrym na czele Zwizku
Radzieckiego sta Leonid Breniew. Po mierci Breniewa nastpi krtki okres rzdw Andropowa
(1982-1984) i Czernienki (1984-1985). W cigu tych lat Gorbaczow umacnia swoj pozycj w Biurze
Politycznym. Czernienko zmar 11 marca 1985 r. i ju nastpnego dnia Gorbaczow zosta wybrany na
jego nastpc na stanowisku sekretarza generalnego partii. (Wprawdzie wyniki gosowania w Biurze
Politycznym byy tajne, ale kryy pogoski, e wybrano go przewag bardzo niewielkiej liczby gosw
nad Wiktorem Griszynem, ktry reprezentowa konserwatywny nurt w partii. Jake odmiennie mogaby
si potoczy historia, gdyby tylko dwie lub trzy osoby gosoway inaczej!).
W odrnieniu od wikszoci przywdcw radzieckich przed objciem funkcji sekretarza
generalnego Gorbaczow duo podrowa (do Francji w 1966 r., Woch w 1967 r., Kanady w 1983 r.,
Anglii w 1984 r.), tote kiedy wybrano go na to stanowisko, wiele ludzi z Zachodu miao nadziej, e
Gorbaczow bdzie bardziej nowoczesnym i liberalnym przywdc ni jego poprzednicy. Nadzieje te si
speniy, nikt jednak nie przypuszcza, e reformy przeprowadzane bd tak szybko, a ich zakres bdzie
tak duy.

W okresie, w ktrym Gorbaczow obejmowa stanowisko sekretarza generalnego, Zwizek

Radziecki mia szereg powanych problemw do rozwizania, a sytuacj pogarsza kryzys finansowy
spowodowany olbrzymimi wydatkami na zbrojenia. Majc nadziej na zakoczenie wycigu zbroje,
Gorbaczow bez ocigania przyj propozycj prezydenta Stanw Zjednoczonych Ronalda Reagana, by
zorganizowa spotkanie na szczycie. Obaj przywdcy spotkali si czterokrotnie: w Genewie (1985), w
Reykjavik (1986), w Waszyngtonie (1987) i w Moskwie (1988). Najwikszym osigniciem byo
porozumienie o ograniczeniu zbroje podpisane w grudniu 1987 r. Byo to pierwsze porozumienie, na
podstawie ktrego oba mocarstwa rzeczywicie zredukoway ilo posiadanej broni atomowej, tak wic
np. wszystkie pociski rakietowe redniego zasigu zostay cakowicie wycofane z uzbrojenia!
Nastpnym pocigniciem, ktre zmniejszyo napicie w stosunkach midzynarodowych, bya
decyzja Gorbaczowa wycofania onierzy radzieckich z Afganistanu. Wojska radzieckie wkroczyy do
Afganistanu w 1979 r., w okresie wadzy Breniewa, i pocztkowo odnosiy do due sukcesy. Pniej,
kiedy Reagan postanowi dostarczy partyzantom afgaskim pociski rakietowe ziemia-powietrze typu
Stinger (ktre w duym stopniu ograniczyy skuteczno dziaania radzieckich si powietrznych), sytuacja
ulega zmianie i siy radzieckie ugrzzy w przewlekych, bezskutecznych walkach. Cay wiat
krytykowa radzieck inwazj na Afganistan, wojna pocigaa za sob ogromne koszty i wywoywaa
niezadowolenie spoeczestwa radzieckiego, ale Breniew, Andropow i Czernienko (a pocztkowo take
Gorbaczow) nie chcieli si wycofa, obawiajc si politycznej utraty twarzy. W kocu jednak Gorbaczow
postanowi przerwa t fataln sytuacj i na pocztku 1988 r. podpisa porozumienie w sprawie
wycofania wszystkich wojsk radzieckich. (Operacja ta zostaa zakoczona w uzgodnionym terminie, to
jest w lutym 1989 r.).
Zmiany, jakie nastpiy w polityce zagranicznej, byy zaskakujce, jednak najwicej wysiku
Gorbaczow powici zmianom w polityce wewntrznej. Od samego pocztku wiadomy by tego, e
konieczny jest program zasadniczej pieriestrojki (przebudowy), majcy na celu popraw wydajnoci
radzieckiej gospodarki. Jednym z nastpstw tej przebudowy byo znaczne ograniczenie wadzy partii
komunistycznej (ktra poprzednio sprawowaa pen kontrol nad rzdem). W odniesieniu do gospodarki
program przebudowy dopuszcza istnienie prywatnych przedsibiorstw w niektrych dziaach
gospodarki.
Naley zwrci uwag, e Gorbaczow zawsze podkrela, i stosuje si wiernie do wskaza Marksa
i Lenina i opowiada si stanowczo za socjalizmem. Jego celem - jak mwi - jest jedynie reforma systemu
komunistycznego po to, by mg sprawniej funkcjonowa.
Najbardziej rewolucyjn zmian bya, by moe, polityka gasnosti, czyli jawnoci, ktr
Gorbaczow wprowadzi w 1989 r. Jednym z przejaww gasnosti bya zmiana polityki informacyjnej
wadz; rzd zacz przekazywa wicej rzetelnych informacji dotyczcych swojej dziaalnoci i wydarze
interesujcych opini publiczn. Innym przejawem byo umoliwienie osobom prywatnym i rodkom
masowego przekazu swobodnego wypowiadania si na tematy polityczne. Publikowanie pogldw, ktrych ujawnienie par lat wczeniej grozio kar wizienia (a za czasw Stalina nawet kar mierci), w
okresie gasnosti stao si czym zupenie powszechnym. Dziennikarze radzieccy mogli teraz krytykowa
polityk rzdu, parti komunistyczn, wysokich urzdnikw pastwowych, a nawet samego Gorbaczowa!
Nastpnym wanym krokiem ku demokratyzacji ZSRR byy zorganizowane w 1989 r. wybory
powszechne do nowego parlamentu radzieckiego - Rady Deputowanych Ludowych. Nie byy to
oczywicie wolne wybory w pojciu zachodnim: 90% kandydatw byo czonkami rzdzcej partii
komunistycznej, adna inna partia polityczna nie miaa prawa do udziau w wyborach. Wybory byy
jednak tajne, gosujcy mieli moliwo wyboru midzy kilkoma kandydatami, a gosy zostay uczciwie
policzone. Od chwili przejcia wadzy przez komunistw w 1917 r. byy to wybory najbardziej zblione
do prawdziwie wolnych wyborw.
Wyniki wyborw byy bliskie - tak bliskie, jak na to pozwolia ordynacja wyborcza - odmowy
wotum zaufania dla partii komunistycznej. Wielu przywdcw wiernych poprzedniej linii partii (cznie z
kilkoma, ktrzy nie mieli konkurentw!) przepado w wyborach, natomiast przeszli zdeklarowani
dysydenci.
Mimo e w ZSRR wprowadzano tak radykalne reformy, nikt nie spodziewa si, e w latach 19891990 w Europie Wschodniej nastpi zmiany na miar kataklizmu. Cay ten obszar od koca II wojny

wiatowej by okupowany przez wojska radzieckie, a pod koniec lat czterdziestych w Bugarii, Rumunii,
Polsce, na Wgrzech, w Czechosowacji i Niemczech Wschodnich wprowadzone zostay rzdy
komunistyczne, cakowicie podporzdkowane Zwizkowi Radzieckiemu. Rzdy te nie cieszyy si na
og poparciem spoeczestwa, ale przywdcy tych krajw, wspierani przez tajn policj i wojsko,
dzieryli wadz ponad czterdzieci lat. Jeeli nawet dochodzio do wybuchu powstania i udawao si
obali jakiego komunistycznego tyrana - jak to miao miejsce na Wgrzech w 1956 r. - to wojska
radzieckie szybko przywracay wadz komunistw. Mimo e wybory w Polsce w czerwcu 1989 r.
wykaza) wyranie, jak znikomym poparciem ciesz si komunici w tym regionie, to jeszcze we
wrzeniu 1989 r. wydawao si. e panowanie komunistyczne - i radzieckie - w Europie Wschodniej jest
nie zagroone. Tymczasem ju pod koniec tego roku cay system zawali si jak domek z kart.
Kopoty zaczy si w Niemczech Wschodnich. Od 1961 r. osawiony Mur Berliski uniemoliwia
przejcie z Berlina Wschodniego do Zachodniego. Wielu Niemcw z Niemiec Wschodnich, usiujc
przedosta si na Zachd, zgino przy prbie sforsowania muru. Przez cale lata mur by ponurym
symbolem, wiadectwem, e Niemcy Wschodnie - i faktycznie wszystkie kraje komunistyczne s
waciwie olbrzymim obozem karnym. Przekroczenie granicy w jakim innym miejscu i przedostanie si
na Zachd byo rwnie niemoliwe, poniewa rzd Niemiec Wschodnich osoni ca granic zasiekami
z drutu kolczastego i polami minowymi, wprowadzi system alarmw i patrole wojskowe, a wszystko po
to. by wyapa ewentualnych uciekinierw W 1988 i 1989 r. wielu Niemcom z Niemiec Wschodnich
udao si uciec droga poredni: wyjedali najpierw do innego kraju wschodnioeuropejskiego (co byo
dozwolone), a z niego przedostawali si na Zachd.
W padzierniku 1989 r. Erich Honecker - twardy, bezkompromisowy komunista, rzdzc) od widu
lat w Niemczech Wschodnich - prbowa udaremni ten sposb ucieczki. Par dni pniej miay miejsce
masowe demonstracje w Berlinie Wschodnim na znak protestu przeciwko dziaaniom podjtym przez
Honeckera. W czasie tego kryzysu Gorbaczow, ktry akurat skada wizyt w Berlinie, nalega na Honeckera, by nie zwleka z wprowadzaniem reform, ostrzega go przed tumieniem demonstracji si i da mu
jasno do zrozumienia, e wojska radzieckie (w tym czasie w Niemczech Wschodnich stacjonowao 380
000 onierzy radzieckich) nie wezm udziau w walce przeciw ludnoci Niemiec Wschodnich.
Stanowisko Gorbaczowa zapobiego krwawej interwencji wschodnioniemieckiej policji i wojska, a
jednoczenie podnioso demonstrantw na duchu. Po paru dniach fala masowych demonstracji ogarna
kolejne miasta Niemiec Wschodnich. Honecker zosta zmuszony do ustpienia ze stanowiska. Nie
uspokoio to jednak nastrojw, poniewa jego nastpc zosta rwnie komunista (Egon Krenz), a granice
pozostay zamknite. Masowe demonstracje trway dalej. W kocu Krenz 9 listopada ogosi, e Mur
Berliski zostanie otwarty, a Niemcy ze Wschodu bd mogli swobodnie przechodzi na Zachd!
Niewiele decyzji w historii wywoao tyle radoci oraz tak byskawiczne i doniose skutki. W cigu
paru dni kilka milionw Niemcw ze Wschodu przeszo przez granice, by zobaczy na wasne oczy, jak
wyglda ycie na Zachodzie. To. co zobaczyli, przekonao ich. e czterdziestoczteroletnie panowanie
komunistw pozbawio ich i wolnoci, i dobrobytu.
Otwarcie Muru Berliskiego jest doskonaym potwierdzeniem susznoci powiedzenia filozofa, e
licz si nie fakty, lecz sposb, w jaki ludzie je odbieraj. Przez pierwsze par dni po ogoszeniu decyzji
Krenza Mur Berliski by nadal fizycznie nie naruszony i w zasadzie rzd Niemiec Wschodnich mg w
kadej chwili ponownie zamkn granic, ale ludzie zachowywali si tak jak gdyby granica bya otwarta
na stae, a poniewa kady zachowywa si w ten sam sposb, odnosio si wraenie, e mur faktycznie
zosta ju usunity!
W caej Europie Wschodniej ludzie zareagowali na zburzenie Muru Berliskiego w podobny
sposb, jak Francuzi dwa wieki wczeniej zareagowali na zburzenie Bastylii: by to niezaprzeczalny
dowd, e tyrani stracili wreszcie moc ciemienia narodu. We wszystkich krajach Europy Wschodniej
ludzie powstawali przeciwko swoim panom i obalali komunistyczne rzdy, ktre tak dugo nad nimi
panoway.
Wkrtce po wydarzeniach berliskich (10 listopada 1989 r.) zosta zmuszony do ustpienia Todor
iwkow, ktry przez trzydzieci pi lat elazn rk rzdzi Bugari.
Tydzie pniej masowe demonstracje rozpoczy si w Pradze, stolicy Czechosowacji. Prezydent
Gustav Husak ustpi 10 grudnia, a partia komunistyczna zrzeka si wadzy. Miejsce Husaka zaj

Vaclav Havel, znany dysydent, ktry kilka pierwszych miesicy tego samego roku spdzi w wizieniu
jako wizie polityczny!
Zmiany na Wgrzech nastpiy jeszcze wczeniej. W padzierniku rzd zalegalizowa partie
opozycyjne, 26 listopada odbyy si wolne wybory, w ktrych nowe partie zdecydowanie pokonay
komunistw, a ci bez rozlewu krwi wyrzekli si swojej wadzy.
Najszybciej potoczyy si wydarzenia w Polsce; u schyku roku przeciwnicy komunizmu,
zwycizcy wyborw czerwcowych, postanowili konsekwentnie i do koca pozby si socjalizmu i
wprowadzi od 1 stycznia 1990 r. gospodark wolnorynkow.
Egon Krenz w Niemczech Wschodnich mia prawdopodobnie nadziej, e otwarcie granic uspokoi
opozycj i zakoczy fal protestw. Stao si inaczej. Protesty trway nadal i w kocu Krenz 3 grudnia
1989r. ustpi ze stanowiska gowy pastwa. Cztery dni pniej rzd wyrazi zgod na wolne wybory (w
ktrych, czego si mona byo spodziewa, komunici ponieli dotkliw porak).
Ostatnim bastionem komunizmu w Europie bya Rumunia, gdzie zwolennik twardych rozwiza,
dyktator Nicolae Ceausescu nie mia zamiaru wyrzec si wadzy; gdy w Timisoarze doszo do
demonstracji przeciwko jego panowaniu, kaza wojsku strzela do tumu. Demonstracje trway jednak
nadal, wkrtce objy rwnie inne miasta. 25 grudnia Ceausescu zosta obalony, ujty i stracony. Upad
ostatni kamie domina w Europie Wschodniej.
Wydarzenia te, ju same w sobie doniose, szybko doprowadziy do dalszych powanych nastpstw,
a mianowicie: (1) wycofania wojsk radzieckich z Czechosowacji i Wgier; (2) prawdziwie wolnych
wyborw w wyzwolonych pastwach (na og partie komunistyczne uzyskiway w nich bardzo ze
wyniki); (3) odejcia od marksizmu w kilku innych pastwach, ktrych interesy uzalenione byy od
ZSRR (na przykad w Mongolii i Etiopii); (4) zjednoczenia Niemiec (w padzierniku 1990 r.).
Byy to niezwykle wane zmiany, ale jeszcze wiksze znaczenie mia szybki rozwj ruchw
niepodlegociowych w ZSRR. Wbrew nazwie Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich nigdy
nie by zwizkiem dobrowolnym. By waciwie spadkobierc starego rosyjskiego imperium rzdzonego
przez carw, zbiorowiskiem ludw scalonych drog podbojw. (Wiezienie narodw - tak okrela,
imperium carskie mieszkacy Zachodu). Wiele grup narodowociowych pragno odzyska niezaleno,
podobnie jak pragnli wolno, mieszkacy dawnych zamorskich imperiw Wielkiej Brytanii. Francji
czy Holandii.
Publiczne uzewntrznianie tych tsknot nie byo moliwe ani za elaznych rzdw Stalina, ani te
za czasw jego nastpcw, ktrych rzdy byy wprawdzie mniej bezwzgldne, ale nadal sprawowane
siln rk. Z nastaniem gasnosti Gorbaczowa mona byo wreszcie otwarcie mwi o narodowych
deniach i nie trzeba byo dugo czeka na powstanie zorganizowanych ruchw narodowociowych.
Zaczy si niepokoje w Estonii. otwie i Modawii oraz w paru innych republikach radzieckich.
Pierwszego wyomu dokonaa malutka Litwa. Po wyborach powszechnych, w ktrych zasadniczym
zagadnieniem bya kwestia niepodlegoci, 11 marca 1990 r. parlament litewski jednoznacznie
opowiedzia si za cakowit niezalenoci kraju od ZSRR. Formalnie Litwini mieli pene prawo do
takiej deklaracji, od dziesicioleci bowiem istniaa w konstytucji radzieckiej klauzula przyznajca kadej
republice prawo do wystpienia ze Zwizku, jednake przed Gorbaczowem wszyscy byli zawsze przekonani, e kada prba skorzystania z tego prawa bdzie stumiona z ca stanowczoci, a ci, ktrzy j
podejm, ponios surowe konsekwencje.
Reakcja Gorbaczowa bya interesujca. Szybko ogosi, e deklaracja Litwinw jest bezprawna,
zagrozi strasznymi konsekwencjami, jeeli nie zostanie odwoana, narzuci embargo gospodarcze i dla
zademonstrowania siy poleci, by wojska radzieckie przemaszeroway przez stolic Litwy. Jednake nie
uy wojska, by przemoc zmusi do ulegoci wyamujc si republik, nie kaza strzela, nie uwizi
nawet litewskich przywdcw (co z pewnoci zrobiby Stalin).
Litwa jest maym pastwem i sama nie przedstawia istotnego znaczenia dla Zwizku Radzieckiego
ani pod wzgldem militarnym, ani gospodarczym, natomiast ogromne znaczenie mia przykad, jakiego
dostarczya. Fakt, e prba wystpienia ze Zwizku nie zostaa byskawicznie zdawiona, wzbudzi
nadziej i doda odwagi narodom innych republik. Po dwch miesicach parlament otwy uchwali
deklaracj niezalenoci od ZSRR, a 12 czerwca 1990 r. Rosyjska FSRR (najwiksza republika Zwizku
Radzieckiego) ogosia swoj suwerenno - co wprawdzie nie byo rwnoznaczne z deklaracj niepod-

legoci, ale w praktyce miao podobne znaczenie. Do koca roku kada z pitnastu republik Zwizku
Radzieckiego ogosia deklaracj niepodlegoci lub suwerennoci.
Zupenie zrozumiae, e wielu konserwatywnych przywdcw partii komunistycznej i dowdcw
armii radzieckiej z duym niepokojem obserwowao te zmiany, wywoane dziaaniami Gorbaczowa (lub
ich brakiem w sytuacjach krytycznych). W sierpniu 1991 r. kilku z nich podjo prby zamachu stanu.
Gorbaczow zosta aresztowany i wydawao si, e przywdcy zamachu zdoaj zahamowa wiele
wprowadzonych przez niego reform. Zamachu nie poparli jednak inni wybitni przywdcy Zwizku
Radzieckiego, a zwaszcza stojcy na czele Republiki Rosyjskiej Borys Jelcyn - nic popara go rwnie
wikszo ludnoci i po paru dniach zamach si zaama.
Po nieudanym zamachu wydarzenia zaczy si toczy z zadziwiajc szybkoci. Parti
komunistyczn pozbawiono wadzy, zdelegalizowano, a jej majtek przejo pastwo. Do koca roku
wystpiy ze Zwizku Radzieckiego wszystkie republiki i ZSRR zosta formalnie rozwizany. Przywdcy, ktrzy pragnli jedynie zreformowa ustrj komunistyczny, zostali odsunici przez tych - midzy
innymi przez Jelcyna - ktrzy dyli do cakowitej likwidacji tego ustroju. Sam Gorbaczow zrezygnowa
ze swojego stanowiska w grudniu 1991 r.
Wszystko to prowadzi nas do pytania: w jakim stopniu Gorbaczow osobicie spowodowa zmiany,
ktre nastpiy w czasie penienia przez niego obowizkw sekretarza generalnego? W okresie jego
przywdztwa wprowadzono w ZSRR rne reformy gospodarcze. Wydaje mi si jednak, ze pod tym
wzgldem zasugi Gorbaczowa s niewielkie. Oglnie biorc, reformy zostay mu narzucone przez
wyranie widoczne niepowodzenia ustroju radzieckiego, a w dodatku realizowane przez mego zmiany
miay zbyt may zakres i wprowadzone byy zbyt pno. Faktem jest e gwna przyczyna upadku
Gorbaczowa stay si w kocu wanie ze wyniki gospodarki radzieckiej.
Gorbaczow zasuguje jednak na due uznanie za jego rol w procesie wyswobodzenia Europy
Wschodniej. Sze pastw wyzwolio si spod wadzy Zwizku Radzieckiego i tej zmiany nie da si ju
cofn. Nie ma wtpliwoci co do osobistego wpywu Gorbaczowa na to, co si wydarzyo. Ruch na
rzecz reform, ktry powsta w Europie Wschodniej, rozwija si dziki procesowi liberalizacji, jaki
nastpi w samym Zwizku Radzieckim. Ruch ten wzmacniay rwnie parokrotnie powtarzane
owiadczenia Gorbaczowa, e pragnie on, by kraje Europy Wschodniej szy swoj wasn drog. W
kluczowym momencie, w padzierniku 1989 r., kiedy rozpoczy si masowe demonstracje w Niemczech
Wschodnich, Gorbaczow interweniowa osobicie. W podobnych okolicznociach poprzedni przywdcy
radzieccy zawsze cigali wojsko i tumili bunt za kad cen. A jednak w padzierniku 1989 r.
Gorbaczow przekonywa Honeckera, by nie rozpdza demonstracji si, czego konsekwencje ju znamy.
Podobnie rezygnacja Gorbaczowa z prby zdawienia si zrewoltowanej Litwy szybko doprowadzia do
secesji pozostaych republik.
Due znaczenie ma rwnie rola, jak odegra Gorbaczow w procesie rozbrojenia i doprowadzenia
do koca zimnej wojny. Wiele ludzi sugeruje, e znaczn zasug za to naley przypisa Ronaldowi
Reaganowi. Wedug nich, po pierwsze, Reagan udowodni, i Stany Zjednoczone s w stanie znacznie
atwiej ni Zwizek Radziecki wytrzyma koszt wycigu zbroje, co odegrao wan rol w nakonieniu
przywdcw radzieckich do zakoczenia zimnej wojny. Po drugie, wedug argumentacji zwolennikw
tego pogldu, skoro do zawarcia ukadu konieczne s dwie strony, to sukces w podpisaniu porozumienia
w sprawie ograniczenia zbroje powinien by przypisany co najmniej w takiej samej czci Reaganowi
co Gorbaczowowi.
Pogld ten byby suszny w wypadku, gdyby win za utrzymywanie zimnej wojny ponosiy w
rwnym stopniu Stany Zjednoczone co Zwizek Radziecki. Byo jednak inaczej. Zimna wojna
spowodowana bya militarnym ekspansjonizmem Stalina i jego nastpcw, podczas gdy Ameryka w
zasadzie ograniczya si do dziaa obronnych. Dopki przywdcy radzieccy uporczywie trwali przy
swoich marzeniach o narzuceniu wiatu ustroju komunistycznego, Zachd nie mia adnego sposobu na
zakoczenie konfliktu (najwyej mg si podda). Natomiast w momencie, gdy pojawi si przywdca
radziecki gotowy do rezygnacji z ekspansjonistycznych de, rzekomo nie majca koca zimna wojna
szybko wygasa.
Gorbaczow zasuguje na jeszcze wiksze uznanie za wprowadzone przez niego zmiany w polityce
wewntrznej Zwizku Radzieckiego. Osabienie wadzy partii komunistycznej, rozwj gasnosti,

ogromny wzrost zakresu wolnoci sowa, oglna demokratyzacja kraju - wszystkie te zmiany nie
zaszyby tak daleko, gdyby nie polityka Gorbaczowa. Polityka gasnosti nie bya spowodowana
naciskiem opinii publicznej lub naleganiami innych czonkw Biura Politycznego partii. Bya to idea
Gorbaczowa; lansowa j i popiera mimo powanej opozycji.
I to chyba przede wszystkim gasnost' przyczynia si do upadku radzieckiego ustroju. To
doprawdy zadziwiajce, e tak rewolucyjna zmiana zostaa przeprowadzona dobrowolnie, bez wyranego
przymusu (przynajmniej jak do tej pory). Z pewnoci niemaa w tym zasuga polityki Gorbaczowa i
sposobu, w jaki sprawowa wadz.
Jak ju powiedziaem, Gorbaczow nigdy nie zmierza wiadomie do osignicia tego, co stao si
najpowaniejszym skutkiem jego dziaania (a wic zjednoczenia Niemiec, rozpadu Zwizku
Radzieckiego i upadku komunizmu). Nie zmniejsza to jednak jego znaczenia. Znaczenie przywdcy
politycznego - lub jakiejkolwiek innej osoby - okrelaj skutki jego dziaa, a nie zamiary.
Oczywicie, wiele innych ludzi (w wikszoci zagorzaych przeciwnikw komunizmu) przyczynio
si do klski marksizmu: dawni komunici, jak Arthur Koestler i Whittaker Chambers, ktrzy zwracali
uwag Zachodu na prawdziw natur radzieckiego ustroju; radzieccy dysydenci, jak Andriej Sacharow i
Aleksandr Soenicyn, ktrzy z naraeniem ycia wypowiadali swoje pogldy w Zwizku Radzieckim;
powstacy, jak rebelianci w Afganistanie, Angoli i Nikaragui, ktrzy z uporem walczyli o to, by nie
dopuci do umocnienia si wadzy komunistycznej w ich krajach; przywdcy polityczni w Stanach
Zjednoczonych, jak Harry Truman i Ronald Reagan, ktrzy wykorzystywali amerykask bro i rodki
finansowe oraz przykad Stanw Zjednoczonych jako kraju wolnoci i dobrobytu po to, aby powstrzyma
rozpowszechnianie si komunizmu i w kocu go pokona.
A jednak, mimo wysikw podejmowanych przez wszystkich tych ludzi (i wielu innych), w 1985 r.,
kiedy Gorbaczow obejmowa stanowisko sekretarza generalnego, nikt nie przypuszcza, e koniec
komunizmu i radzieckiego imperium jest tak bliski. Prawdopodobnie gdyby w 1985 r. na przywdc
pastwa radzieckiego wybrano nowego Lenina lub Stalina, do tej pory na czele ZSRR staliby ludzie
dziercy represyjn wadz i toczyaby si zimna wojna.
Ale w 1985 r. na przywdc Zwizku Radzieckiego wybrano Michaia Gorbaczowa, a nie Stalina.
Mimo e Gorbaczow nigdy nie dy do rozpadu Zwizku Radzieckiego i likwidacji partii komunistycznej, ktra rzdzia ZSRR od czasu jego powstania, polityka, jak przyj, i siy, ktre uruchomi, wanie
do tego doprowadziy. Bez wzgldu na swoje zamiary Gorbaczow wprowadzi do naszego wiata nieodwracalne zmiany.

96
wzmiankowany ok. 3100 p.n.e.

Menes
wiki
Menes, krl egipski i zaoyciel I dynastii, zjednoczy Egipt, dajc tym pocztek pastwu, ktre
miao odegra dug i chwalebn rol w rozwoju cywilizacji.
Daty urodzin i mierci Menesa nie s znane, ale przypuszcza si powszechnie, e y okoo 3100 r.
p.n.e. W tym czasie na terenie Egiptu istniay dwa niezalene krlestwa: jedno znajdujce si na pnocy,
w delcie Nilu, a drugie rozoone dalej na poudniu, wzdu doliny Nilu. (Z uwagi na to, e Nil spywa w
d do morza, na starych mapach egipskich ujcie Nilu umieszczano na dole mapy; z tego powodu
pastwo w delcie Nilu Egipcjanie zwali ,,Dolnym Egiptem, natomiast krlestwo na poudniu - Grnym
Egiptem). Prawdopodobnie Dolny Egipt by kulturalnie lepiej rozwinity ni jego poudniowy ssiad,
ale mimo to zjednoczenia dokona wadca Grnego Egiptu, Menes, ktremu udao si podbi Dolny
Egipt.
Menes (znany rwnie jako Narmer) pochodzi z Tinisu, miasta w poudniowym Egipcie. Po
podporzdkowaniu krlestwa pnocnego nada sobie tytu Krla Gnego i Dolnego Egiptu, przez
tysice lat uywany pniej przez faraonw - nastpcw Menesa. W pobliu dawnej granicy dzielcej
oba krlestwa Menes zaoy nowe miasto, Memfis. Ze wzgldu na jego doskonae, centralne pooenie
zostao ono stolic zjednoczonego pastwa. Memfis, ktrego ruiny znajduj si niedaleko obecnej stolicy
Egiptu, Kairu, by stolic pastwa przez do dugi okres, a przez wiele wiekw - jednym z
najwaniejszych miast Egiptu.
Niewiele wicej informacji na temat Menesa dochowao si do naszych czasw. Przypisuje mu si
bardzo dugi okres panowania - wedug jednego rda wada a szedziesit dwa lata, ale by moe jest
to niecisa informacja.
Wprawdzie nasza wiedza o tych tak odlegych w czasie wydarzeniach jest bardzo ograniczona,
jednak wydaje si, e osignicia Menesa miay ogromne znaczenie. W okresie przeddynastycznym (to
znaczy przed Menesem) poziom kultury egipskiej by duo niszy od poziomu kultury sumeryjskiej
rozwijajcej si na terenach obecnego Iraku. Odnosi si wraenie, e polityczne zjednoczenie Egiptu jak
gdyby wyzwolio upione siy egipskiego ludu; po zjednoczeniu nastpi okres szybkiego postpu
spoecznego i kulturalnego. Struktura pastwa i spoeczestwa, uksztatowana w pocztkach okresu
dynastycznego, przetrwaa dwa tysice lat ze stosunkowo maymi zmianami. Nastpi szybki rozwj
pisma hieroglificznego, rozwina si rwnie sztuka budowlana i technika. W cigu paru wiekw kultura
egipska dorwnaa kulturze sumeryjskiej - a pod wieloma wzgldami j przewyszya. Przez dwa tysice
lat po Menesie pod wzgldem bogactwa i kultury Egipt by pierwszym lub drugim pastwem w wiecie.
Jest to rekordowe osignicie, jakim moe si poszczyci niewiele cywilizacji.
Trudno ustali, na ktrym miejscu naley waciwie ustawi Menesa na naszej licie, nie mamy
bowiem bezporednich informacji, jak wany by jego osobisty udzia w podboju pastwa pnocnego i w
zjednoczeniu Egiptu. Wobec braku wiarygodnych informacji moemy si tylko domyla, i odegra
bardzo wan rol. Oglnie biorc, faraonowie nie byli figurantami, lecz rzeczywistymi wadcami,
posiadajcymi olbrzymi autorytet. Historia uczy ponadto, e jeeli na czele pastwa stoi nieudolny
monarcha, to rzadko kiedy pastwo to osiga wane zdobycze terytorialne, a jest ju zupenie mao
prawdopodobne, by bez dobrego wadcy pastwo mogo utrzyma swe zdobycze i zespoli je z reszt
pastwa. Wydaje si zatem bardzo moliwe, e Menes osobicie odegra du rol w wielkich

wydarzeniach jego czasw. Mimo e niewiele o nim wiemy, wydaje si, e Menes by naprawd jedn z
najwaniejszych postaci w historii.

97
742-814

Karol Wielki
wiki
redniowieczny cesarz Karol Wielki (Charlemagne) by krlem Frankw, zdobywc Saksonii,
zaoycielem witego Cesarstwa Rzymskiego i jednym z najwybitniejszych wadcw w historii Europy.
Karol urodzi si w 742 r. prawdopodobnie w pobliu miasta Akwizgran, ktre pniej zostao
stolic jego pastwa. Ojcem jego by Pepin May, a dziadkiem Karol Mot, wielki krl Frankw,
zwycizca w bitwie pod Tours (732 r.), ktra udaremnia podbj Francji przez Arabw. W 751 r. Pepina
obwoano krlem Frankw; by to koniec sabej dynastii Merowingw, a pocztek nowej dynastii, zwanej
obecnie dynasti karolisk od imienia Karola Wielkiego. Pepin zmar w 768 r., po jego mierci
krlestwo frankoskie zostao podzielone midzy Karola i jego brata, Karlomana.
Szczciem dla Karola i jednoci Frankw Karloman nieoczekiwanie zmar w 771 r. W ten sposb
w wieku dwudziestu dziewiciu lat Karol zosta jedynym wadc krlestwa frankoskiego, ktre w owym
czasie byo najsilniejszym pastwem w zachodniej Europie.
Gdy Karol obejmowa tron, pastwo frankoskie rozcigao si na terenie obecnej Francji, Belgii i
Szwajcarii, miao rwnie znaczne dzierawy w obecnej Holandii i Niemczech. Karol niezwocznie
przystpi do rozszerzania terytorium swojego pastwa. Wdowa i dzieci po Karlomanie szukay
schronienia w krlestwie Longobardw w pnocnych Woszech. Karol Wielki rozwid si ze swoj
on Dezyderat. pochodzc z Lombardii, i poprowadzi swoje wojska do pnocnych Woch. W 774 r.
Longobardowie zostali cakowicie pokonani. Karol wczy pnocne Wochy do swoich dzieraw,
jednak dla ostatecznego ugruntowania swego panowania w tym kraju musia podj jeszcze cztery dodatkowe wyprawy. Wdowa i dzieci po Karlomanie wpady w rce Karola i nikt ich wicej nie widzia.
Waniejszy chyba ni podbj Lombardii, a z pewnoci znacznie trudniejszy by podbj Saksonii,
duego terytorium w pnocnych Niemczech. Trzeba byo do tego a osiemnastu kampanii wojennych;
pierwsza miaa miejsce w 772 r., a ostatnia w 804 r. Wojna z Sasami bya przewleka i krwawa. W
pewnej mierze na taki przebieg wojny wpyny rwnie czynniki natury religijnej; Sasowie byli
poganami, a Karol Wielki obstawa, by wszyscy jego sascy poddani nawrcili si na chrzecijastwo.
Tych, ktrzy nie chcieli przyj chrztu lub pniej wracali do starych wierze, skazywano na mier.
Ocenia si, e w wyniku takiego sposobu nawracania zgina a jedna czwarta ludnoci Saksonii.
Dc do umocnienia swej wadzy, Karol Wielki prowadzi kampanie wojenne take w
poudniowych Niemczech i poudniowo-zachodniej Francji. Dla zapewnienia bezpieczestwa
wschodnich granic pastwa Karol podj szereg wypraw wojennych przeciwko Awarom. Awarowie, lud
pochodzenia azjatyckiego, spokrewniony z Hunami, sprawowali wadz na duym obszarze zajmowanym
obecnie przez Wgry i pastwa powstae po rozpadzie dawnej Jugosawii. Walki zakoczyy si
cakowit klsk Awarw. Frankowie wprawdzie nie opanowali ziem na wschd od Saksonii i Bawarii,
ale wszystkie pastwa zajmujce szeroki pas od wschodnich Niemiec a do Chorwacji uznay
zwierzchno frankosk.
Karol Wielki pragn rwnie zapewni bezpieczestwo na poudniowej granicy. W 778 r.
poprowadzi wypraw do Hiszpanii. Wyprawa nie osigna powodzenia, Karolowi udao si jednak
zaoy w pnocnej Hiszpanii pastwo przygraniczne znane jako Marchia Hiszpaska, ktre uznawao
jego zwierzchno.
W wyniku licznych zwyciskich wojen (w cigu czterdziestu piciu lat panowania Karola

Wielkiego Frankowie przeprowadzili pidziesit cztery kampanie wojenne) Karolowi udao si

zjednoczy pod swoim panowaniem wiksz cz zachodniej Europy. W szczytowym okresie
wietnoci jego cesarstwo zajmowao wiksz cz dzisiejszej Francji, Niemcy, Szwajcari, Austri i
Niderlandy oraz du cz Woch i rne obszary nadgraniczne. Od czasu upadku cesarstwa rzymskiego
adne inne pastwo nie panowao nad tak duym obszarem Europy.
W cigu caego okresu swojego panowania Karol utrzymywa bliskie kontakty polityczne z
papiestwem, ale nigdy nie byo wtpliwoci, e dominujc postaci jest Karol Wielki, a nie papie.
Najbardziej podniose, a przynajmniej szeroko znane wydarzenie z okresu panowania Karola
Wielkiego miao miejsce w Rzymie w dniu Boego Narodzenia 800 r. Tego dnia papie Leon III woy
Karolowi na gow koron i ogosi go cesarzem rzymskim. Oznaczao to w zasadzie, e wskrzeszone
zostao zachodnie cesarstwo rzymskie, rozbite przeszo trzy wieki wczeniej, i e Karol Wielki jest
prawowitym nastpc cesarza Augusta.
Twierdzenie, i w ten sposb zostao wskrzeszone cesarstwo rzymskie, zakrawa oczywicie na
mieszno. Po pierwsze, cesarstwo rzymskie obejmowao zupenie inne terytoria. Obszar zajmowany
przez cesarstwo Karola, jakkolwiek duy, stanowi zaledwie okoo poowy obszaru zajmowanego przez
Rzym. Tereny, ktre wchodziy w skad obu cesarstw, obejmoway Belgi, Francj, Szwajcari i
pnocn cz Woch, ale wadzy Karola Wielkiego nie podlegay Anglia, Hiszpania, poudniowe
Wochy i pnocna Afryka, ktre przedtem naleay do cesarstwa rzymskiego, natomiast Niemcy,
stanowice wan cz pastwa Karola, nigdy nie pozostaway pod panowaniem Rzymu. Po drugie,
Karol Wielki nie by Rzymianinem w adnym sensie tego sowa - ani z urodzenia, ani z wygldu czy te
z nabytej kultury. Frankowie naleeli do plemion germaskich, a cho Karol wada acin, jego jzykiem
ojczystym by stary dialekt germaski. Wikszo swego ycia spdzi w pnocnej Europie, na terenach
zamieszkanych przez Germanw, do Woch wybra si w swoim yciu tylko cztery razy. Stolic jego
cesarstwa nie by wcale Rzym, lecz Akwizgran na terenie obecnych Niemiec, w pobliu granicy
holenderskiej i belgijskiej.
Waciwa Karolowi Wielkiemu polityczna zrczno zawioda go, gdy przyszo do rozstrzygnicia
problemu nastpstwa tronu. Mimo e sam spdzi wikszo ycia na wojnach, ktrych celem byo
zjednoczenie olbrzymiej czci Europy Zachodniej, nie wymyli nic lepszego ni podzia cesarstwa
midzy trzech synw. Takie rozwizanie jest zazwyczaj niezawodnym przepisem na wanie i wojny. Do
podziau jednak nie doszo, poniewa dwaj starsi synowie Karola zmarli na krtko przed jego mierci.
W ten sposb po mierci Karola Wielkiego w 814 r. w Akwizgranie jego trzeci syn, Ludwik Pobony,
przej panowanie nad caym, nienaruszonym cesarstwem Karola. W sprawie sukcesji Ludwik okaza si
niewiele mdrzejszy od ojca i te podzieli cesarstwo midzy swoich synw. Po wielu sporach synowie
Ludwika podpisali ostatecznie traktat w Verdun (w 843 r.), zgodnie z ktrym cesarstwo podzielone
zostao na trzy czci. Jedna cz obejmowaa obecn Francj, druga - du cz Niemiec, a trzecia pnocne Wochy oraz szeroki pas wcinajcy si midzy granic francusk a niemieck.
Nie nale do ludzi wysoko oceniajcych znaczenie Karola Wielkiego. Mwi si, e wskrzesi on
cesarstwo rzymskie, e zjednoczy Europ Zachodni, e wprowadzi do Europy Saksoni, e stworzy
wzorzec, do ktrego bardzo czsto odwoywano si pniej w historii Europy, e obroni Europ
Zachodni przed najazdami z zewntrz, e ustali granice podziau midzy Francj, Niemcami i
Wochami, e krzewi chrzecijastwo, a wreszcie, e koronowanie go przez papiea przygotowao pole
dla star, jakie pniej przez cae wieki toczyy si midzy pastwem a Kocioem. Uwaam, e w
ocenach tych kryje si dua przesada. Tak zwane wite Cesarstwo Rzymskie w rzeczywistoci nie byo
wcale wskrzeszeniem cesarstwa rzymskiego, bya to raczej kontynuacja odziedziczonego przez Karola
Wielkiego krlestwa Frankw.
Zjednoczenie Europy Zachodniej miaoby bardzo due znaczenie, gdyby rzeczywicie Karolowi
udao si osign jej trwa jedno. Niestety, ju trzydzieci lat po jego mierci cesarstwo Karola
rozpado si i nigdy wicej nie odrodzio.
Obecne granice Francji, Niemiec i Woch nie pokrywaj si wcale z granicami wytyczonymi przez
Karola Wielkiego czy Ludwika Pobonego. Pnocna granica Woch przebiega w duej czci wzdu
naturalnej granicy geograficznej, to znaczy wzdu pasma Alp. Granica francusko-niemiecka przebiega
mniej wicej wedug linii podziau jzykowego, a ten z kolei pokrywa si z pnocn granic dawnego

cesarstwa rzymskiego.
Przypisywanie Karolowi jakichkolwiek powaniejszych zasug w krzewieniu chrzecijastwa
wydaje mi si zupenie nieuzasadnione. Chrzecijastwo rozprzestrzeniao si w Europie w kierunku
pnocnym ju par wiekw przed panowaniem Karola oraz przez stulecia po jego mierci. Przymusowe
nawracanie Sasw byo przeraajce pod wzgldem moralnym, a co wicej, przymus ten by zupenie
niepotrzebny. Anglosasi w Anglii przeszli na chrzecijastwo nie pod grob masakry, a w nastpnych
stuleciach rwnie ludy skandynawskie przyjy chrzecijastwo ulegajc jedynie perswazji, a nie sile.
A jak przedstawia si twierdzenie, e dziki zwycistwom militarnym Karola udao si uchroni
Europ Zachodni przed najazdem z zewntrz? Niestety, nie jest ono zgodne z rzeczywistoci. W IX w.
wikingowie i Skandynawowie dokonali szeregu pustoszcych najazdw na pnocne i zachodnie
wybrzea Europy. W tym samym czasie konne oddziay Wgrw napaday na Europ od wschodu, a od
poudnia Europ nkali najedcy muzumascy. By to jeden z najmniej bezpiecznych okresw w historii tej czci wiata.
Walka o prymat, toczca si midzy wadz wieck a duchown, bya trwa cech europejskiej
historii; rozgrywaa si ona take i w innych pastwach, nie wchodzcych w skad cesarstwa
karoliskiego. Walka ta bya nastpstwem de redniowiecznego Kocioa i toczyaby si niezalenie
od istnienia Karola (najwyej w nieco innej formie). Koronacja w Rzymie stanowia interesujce
wydarzenie, nie miaa jednak decydujcego wpywu na oglny przebieg owej walki.
Sdz, e byoby trudno przekona wyksztaconego Chiczyka czy Hindusa, i Karol Wielki ma
rwnie due znaczenie, co Shi Huangdi, Czyngis-chan czy Asioka. Gdy porwnujemy Karola z Sui Wen
Di, wydaje si nam oczywiste, e cesarz chiski odegra wiksz rol ni Karol Wielki. Zjednoczenie
Chin, ktrego dokona Sui Wen Di, byo dzieem trwaym, natomiast zjednoczenie Europy Zachodniej
przez Karola Wielkiego przetrwao zaledwie jedno pokolenie.
Jakkolwiek Europejczycy przeceniaj nieco znaczenie Karola Wielkiego, naley jednak przyzna,
e w krtkiej perspektywie wywar on z ca pewnoci duy wpyw na bieg historii. Rozbi pastwo
Longobardw i pastwo Awarw oraz podbi Saksoni. W wojnach tych zgino mnstwo ludzi.
Pozytywn cech jego panowania by renesans kulturalny (co prawda krtkotrway; skoczy si on
wkrtce po mierci Karola Wielkiego).
Jego dziaalno miaa rwnie dugotrwae nastpstwa. Przez cae wieki po mierci Karola cesarze
niemieccy wdawali si w bezsensowne walki, dc do podporzdkowania sobie Woch. Jest wielce
prawdopodobne, e gdyby nie przykad Karola Wielkiego, cesarze nie przywizywaliby takiej wagi do
Woch i powiciliby wicej wysiku na ekspansj ku pnocy lub na wschd. Prawd jest rwnie, e
wite Cesarstwo Rzymskie, twr Karola Wielkiego, zdoao przetrwa a do pocztku XIX w.
(Jednake przez znaczn cz tego okresu rzeczywista wadza gowy witego Cesarstwa Rzymskiego
bya znikoma, natomiast waciwa wadza w Niemczech bya podzielona midzy niezliczone mae
pastewka).
Najwaniejszym chyba sukcesem Karola Wielkiego by podbj Saksonii, dziki czemu ten duy
region dosta si w zasig cywilizacji europejskiej. Osignicie to przypomina podbj Galii przez
Juliusza Cezara, jakkolwiek nic miao tak duego znaczenia, poniewa Saksonia jest duo mniejsza od
Galii.

98
wzmiankowany ok. VIII w. p.n.e.?

Homer
wiki
Od stuleci tocz si spory na temat autorstwa poematw przypisywanych Homerowi. Kiedy, gdzie i
w jaki sposb powstaa Iliada i Odyseja? W jakim stopniu s one oparte na wczeniejszych utworach?
Czy twrc Iliady i Odysei jest ten sam autor? A moe kady z tych poematw napisa kto inny? Moe
Homer wcale nie istnia, a oba poematy powstaway w wyniku stopniowego rozbudowywania ich treci
lub te stanowi one zbir mniejszych poematw, napisanych przez wielu autorw i poczonych w
wyniku pniejszej redakcji? Uczeni, ktrzy spdzili wiele lat na poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania,
nie osignli jednomylnoci, jak zatem kto, kto nie jest uczonym humanist, moe zna prawd?
Oczywicie, nie znam odpowiedzi na te pytania, ale po to, by podj decyzj, na ktrym miejscu
umieci Homera (i czy go w ogle tu umieszcza), musiaem przyj przytoczone poniej zaoenia.
Pierwszym z nich jest zaoenie, e Iliada jest w zasadzie dzieem jednego autora. (Iliada jest po
prostu zbyt dobrze napisana, aby moga by dzieem jakiego zespou!). W cigu stuleci przed Homerem
rni greccy poeci stworzyli na ten sam temat mnstwo krtkich poematw. Homer zapoyczy z nich
bardzo wiele, ale nic ograniczy si tylko do ich zestawienia. Wybra odpowiednie utwory, uoy je we
waciwy sposb, przeredagowa i uzupeni, odciskajc na tak powstaym dziele swj wasny, niepowtarzalny geniusz artystyczny. Homer - to znaczy czowiek, ktry stworzy to arcydzieo - y
prawdopodobnie w VIII w. p.n.e.; mwi si rwnie o innych okresach, na og wczeniejszych.
Zaoyem ponadto, e czowiek, ktry napisa Iliad, jest rwnie twrc Odysei. Naley przyzna, e
nie cakiem bezzasadne jest twierdzenie (oparte w pewnej mierze na dostrzeonych rnicach stylu), i
oba te poematy napisali rni autorzy, ale w sumie wicej jest podobiestw midzy nimi ni dzielcych je
rnic.
Z powyszego wynika jasno, e rzeczywicie bardzo niewiele wiemy o samym Homerze; brak
jakichkolwiek wiarygodnych danych na temat jego ycia. Wedug starej tradycji, wywodzcej si z
wczesnego okresu historii greckiej, Homer by lepy. Jednake uderzajco ywe opisy przedstawione w
obu poematach nasuwaj przypuszczenie, e jeeli nawet istotnie by niewidomy, to z pewnoci nie od
urodzenia. Jzyk obu poematw wskazuje wyranie, e Homer pochodzi z Jonii. krainy pooonej na
wschodnim wybrzeu Morza Egejskiego.
Mimo e bardzo trudno uwierzy, by poematy tak dugie i o tak starannej formie mogy powsta w
innej ni pisana postaci, wikszo uczonych zgadza si, e co najmniej ich zasadnicza cz, a by moe
oba poematy w caoci powstay w formie przekazu ustnego. Brak wiarygodnych danych, kiedy po raz
pierwszy je spisano. Biorc pod uwag ich dugo (cznie 28 000 wierszy), wydaje si mao
prawdopodobne, aby mogy by wiernie przekazywane przez dugi czas od ich powstania. W kadym
razie w VI w. p.n.e. oba poematy zaliczano do wielkich dzie klasycznych, natomiast dane biograficzne
ich twrcy ju wwczas byy zaginione. Od tego czasu Grecy zawsze uwaali Iliad i Odysej za
najwiksze literackie arcydziea narodowe. Zadziwiajce, e mimo upywu tylu stuleci i mimo licznych
zmian stylw literackich ranga Homera nie maleje.
Z uwagi na wielk saw Homera z pewn rozterk umieciem go tak nisko na licie. Ustawiem go
na tym miejscu gwnie z tego samego powodu, dla ktrego i innych autorw i artystw usytuowaem
stosunkowo niewysoko. W wypadku Homera rnica midzy saw a wywieranym przez niego wpywem
wydaje mi si szczeglnie dua. Wprawdzie jego dziea s czsto przerabiane w szkole, ale stosunkowo

mao ludzi czyta dzi Homera po ukoczeniu szkoy czy uczelni. Uderza kontrast midzy Homerem a
Szekspirem; sztuki i poematy Szekspira s nadal czytane, jego dramaty s wci wystawiane i ciesz si
wielk popularnoci.
Rzadko rwnie przytacza si cytaty z Homera. Wprawdzie przytoczenia z Homera mona znale
u Bartletta8, ale bardzo rzadko syszy si je w codziennej rozmowie. I tu znowu wystpuje ogromna
rnica midzy Homerem a Szekspirem czy midzy Homerem a innymi autorami, takimi jak na przykad
Benjamin Franklin czy Omar Chajjam. Czsto powtarzany na przykad zwrot: Zaoszczdzony pens to
pens zarobiony moe faktycznie mie wpyw na zachowanie czowieka, a nawet na postaw polityczn
czy podejmowane decyzje. Tymczasem cytatw z Homera na og si dzisiaj nie spotyka.
A zatem: dlaczego w ogle Homer znajduje si na naszej licie? Z dwch powodw. Pierwszym
powodem jest niezwykle dua liczba ludzi, ktrzy w cigu minionych wiekw syszeli lub czytali
poematy Homera. W staroytnoci poematy Homera cieszyy si duo wiksz popularnoci ni
obecnie. W Grecji dziea te znane byy szerokim krgom ludnoci i przez dugi czas wywieray wpyw na
postawy religijne i etyczne. Odysej i Iliad dobrze znali nie tylko znawcy literatury, ale rwnie
przywdcy wojskowi i polityczni. Wielu staroytnych rzymskich mw stanu cytowao Homera, a
Aleksander Wielki zabra Iliad na wypraw wojenn. Nawet obecnie spotka mona ludzi, dla ktrych
Homer jest ulubionym autorem, a wikszo z nas poznaa (przynajmniej czciowo) jego dziea w
szkole.
Jeszcze wikszy by wpyw Homera na literatur. Wszyscy antyczni poeci greccy i autorzy sztuk
scenicznych pozostawali pod gbokim wpywem Homera. Tacy twrcy, jak na przykad Sofokles,
Eurypides i Arystoteles - nie mwic o innych - przepojeni byli homeryck tradycj, na Homerze te
uksztatoway si ich pogldy na doskonao literack.
Niemal rwnie wielki by wpyw Homera na autorw staroytnego Rzymu. Wszyscy uznawali jego
poezj za wzr doskonaoci. Wergiliusz - uwaany czsto na najwikszego rzymskiego poet - piszc
swoje arcydzieo, Eneid, wiadomie wzorowa si na Iliadzie i Odysei.
Nawet w czasach nowoytnych niemal kady liczcy si autor ulega oddziaywaniu Homera lub
pisarzy, takich jak Sofokles czy Wergiliusz, ktrzy pozostawali pod silnym wpywem Homera. aden
inny autor w historii nie wywar nawet w przyblieniu tak rozlegego i dugotrwaego wpywu.
Decydujce znaczenie ma chyba taka oto kwestia. Bardzo moliwe, e w cigu ostatnich stu lat Tostoj
by autorem bardziej poczytnym, majcym zatem wikszy wpyw ni Homer, ale przecie nie mia
adnego wpywu w przeszoci, w cigu minionych dwudziestu szeciu wiekw; natomiast wpyw
Homera trwa 2700 lat lub nawet wicej. Jest to niezwykle dugi okres i pod tym wzgldem Homerowi
moe dorwna zaledwie kilku autorw czy ludzi zajmujcych si jakkolwiek inn dziedzin dziaalnoci czowieka.

8 Bartlett amerykaski wydawca popularnej ksigi cytatw Familiar Quotation, od ktrego nazwiska wzio si okrelenie
caego zbioru (przyp. tum.).

99
ok.483-565

Justynian I
wiki
Cesarz Justynian wsawi si dokonan za swego panowania kodyfikacj prawa rzymskiego.
Kodeks Justyniana ocali dzieo twrczego geniuszu Rzymian w dziedzinie prawoznawstwa, a w czasach
pniejszych w wielu krajach europejskich stanowi podstaw dla rozwoju prawa. Zapewne aden inny
kodeks prawny nie wywar tak trwaego wpywu jak Kodeks Justyniana.
Justynian urodzi si okoo 483 r. w Tauresium. na terenie stanowicym do niedawna cz
Jugosawii. By siostrzecem Justyna I. trackiego wieniaka, niemal analfabety, ktrego suba w armii
przywioda do tronu cesarstwa wschodniorzymskiego. Justynian, cho rwnie pochodzi ze wsi,
otrzyma staranne wyksztacenie i z pomoc wuja robi szybk karier. W 527 r. Justyn, ktry nie mia
wasnych dzieci, powoa Justyniana do wsprzdzenia krajem. Justyn zmar pod koniec tego samego
roku i od tego czasu a do mierci w 565 r. Justynian by jedynym wadc cesarstwa.
W 476 r., na siedem lat przed przyjciem na wiat Justyniana, pod naporem atakw barbarzyskich
plemion germaskich upado ostatecznie cesarstwo zachodniorzymskie i z dawnego imperium
rzymskiego pozostao nienaruszone jedynie cesarstwo wschodniorzymskie ze stolic w Konstantynopolu.
Justynian postanowi odzyska utracone prowincje na Zachodzie i wskrzesi dawne cesarstwo rzymskie,
temu wanie celowi powici wikszo swoich wysikw. W pewnej mierze udao mu si urzeczywistni swoje plany, zdoa bowiem odzyska z rk barbarzycw Itali, Afryk Pnocn i cz
Hiszpanii.
Jednake miejsce na naszej licie Justynian zawdzicza nie tyle czynom wojennym, co roli, jak
odegra w kodyfikacji prawa rzymskiego. Ju w 528 r., w rok po objciu tronu, Justynian powoa
komisj, ktra miaa opracowa kodeks praw cesarskich. Dzieo komisji opublikowano po raz pierwszy w
529 r., nastpnie zrewidowano je i w 534 r. wprowadzono w ycie w formie ustawy. Tym samym
odwoano wszystkie poprzednie edykty i uchway, ktre nie zostay wczone do Kodeksu. Kodeks stanowi pierwsz cz Corpus iuris civils. Druga cz, zwana Pandectae lub Digesta, bya zbiorem opinii
wybitnych rzymskich jurystw i miaa moc obowizujc. Trzecia cz, Institutiones, bya w zasadzie
podrcznikiem dla studentw prawa. Prawa ustanowione przez Justyniana ju po przyjciu Kodeksu ujte
byy w zbir Novellae, opublikowany po mierci Justyniana. Oczywicie Justynian, zajty rozmaitymi
wojnami i reformami administracyjnymi, nie by w stanie osobicie napisa Corpus iuris civilis.
Kodyfikacji praw dokonaa na polecenie Justyniana grupa uczonych prawnikw pod nadzorem
Triboniana, wielkiego prawnika i znawcy prawa.
Justynian, czowiek o niespoytej energii, powici mnstwo wysikw reformom administracyjnym, w tym rwnie walce z korupcj aparatu rzdowego, ktrej jednak nie udao mu si
cakowicie wykorzeni. Popiera rozwj handlu i wytwrczoci oraz wprowadzi szeroko zakrojony
program budownictwa publicznego. W czasie jego panowania wzniesiono lub przebudowano wiele
twierdz, klasztorw i kociow (w tym synn wityni Hagia Sophia w Konstantynopolu). Program
budownictwa publicznego oraz prowadzone wojny pocigny za sob duy wzrost podatkw.
Narastao niezadowolenie spoeczestwa. W 532 r. wybucho powstanie (bunt Nika) i niewiele
brakowao, a Justynian straciby wadz. Po zdawieniu tego powstania nic ju nie zagrozio panowaniu
Justyniana, ale jego mier w 565 r. spoeczestwo przyjo z wyran radoci.
Z ogromn pomoc przychodzia Justynianowi ona Teodora, wydaje si zatem waciwe, by

powici par sw tej wybitnej kobiecie. Teodora urodzia si okoo 500 r. W modoci bya aktork i
kobiet lekkich obyczajw; miaa nielubne dziecko. W wieku dwudziestu paru lat poznaa Justyniana i
zostaa jego kochank. Pobrali si w 525 r., na dwa lata przed objciem tronu przez Justyniana. Justynian
docenia wybitne zdolnoci ony; Teodora bya jego gwnym doradc, powierza jej take rne zadania
dyplomatyczne. Teodora miaa znaczny wpyw na prawodawstwo, przyczynia si midzy innymi do
uchwalenia paru ustaw majcych na celu rozszerzenie uprawnie i popraw statusu kobiet. Justynian
odczu jej mier w 548 r. (zmara na raka) jako cik strat, ale mimo to przez pozostae siedemnacie
lat panowanie jego byo stosunkowo udane. Teodora, rwnie pikna jak inteligentna, bya tematem wielu
dzie sztuki.
Justynian znalaz si na naszej licie dziki znaczeniu, jakie ma Corpus iuris civilis. Corpus
stanowi nowe, autoryzowane ujcie prawa rzymskiego i w tej postaci przez stulecia obowizywa w
cesarstwie bizantyjskim. Na Zachodzie by zupenie zapomniany przez niemal piset lat. Okoo 1100 r.
odya nauka prawa rzymskiego, zwaszcza na uniwersytetach woskich. Pod koniec redniowiecza
Corpus iuris civilis sta si podstaw systemw prawnych tworzonych w kontynentalnej Europie. Kraje,
ktre go przyjy za podstaw, maj skodyfikowane prawo cywilne, natomiast w krajach
anglojzycznych przewaa prawo zwyczajowe (common low). Corpus iuris civilis nigdzie nie zosta
przyjty w caoci, wczono jednak do prawa cywilnego jego fragmenty. W caej Europie stanowi podstaw studiw prawniczych i jest tematem rozpraw naukowych. Zwaywszy na to, e wiele krajw
pozaeuropejskich przyjo rwnie pewne czci prawa cywilnego, naley uzna, e wpyw Corpus iuris
civilis jest bardzo rozlegy.
Mimo to nie naley przecenia znaczenia Kodeksu Justyniana, na rozwoju prawa cywilnego
zaway bowiem nie tylko Corpus iuris civilis. Na przykad prawa odnoszce si do umw wywodz si
raczej z praktyki handlowej i postanowie sdw handlowych ni z prawa rzymskiego. Prawo cywilne
podlegao wpywom prawa niemieckiego i prawa kocielnego. W czasach nowoytnych europejskie
prawa i systemy prawne ulegy zasadniczym zmianom. Obecny system prawny wikszoci krajw, w
ktrych obowizuje skodyfikowane prawo cywilne, w bardzo niewielkim stopniu przypomina Kodeks
Justyniana.

100
ok. 599 - ok. 527 p.n.e.

Mahawira
wiki
Mahawira (wielki bohater) to przydomek, jakim dinici obdarzaj zwykle Wardhaman,
gwnego twrc ich religii.
Wardhamana urodzi si w 599 r. p.n.e. w pnocnych Indiach, w tym samym regionie, w ktrym
pokolenie pniej urodzi si Budda. Zaskakuje podobiestwo losw tych dwch ludzi. Wardhamana by
modszym synem krla i podobnie jak Budda wychowa si w luksusie. Majc trzydzieci lat porzuci
bogactwo, rodzin (mia on i crk) i wygodne ycie, postanowi bowiem szuka prawdy duchowej i
samospenienia.
Wardhamana zosta mnichem w maym zakonie Parswanatha, w ktrym przestrzegano surowej
ascezy. Przez dwanacie lat oddawa si gbokiej medytacji i rozmylaniom, yjc cay czas w
kracowej ascezie i ubstwie. Czsto poci, nie posiada adnych przedmiotw osobistego uytku, nie
mia nawet garnuszka do picia wody czy naczynia do zbierania jamuny. Pocztkowo zachowa jak
szat, pniej jednak pozby si nawet tego i chodzi kompletnie nagi. Pozwala insektom porusza si po
swoim nagim ciele, nie otrzsa si z nich, nawet gdy mu bardzo dokuczay. Mimo e w Indiach
wdrowni wici ludzie s zjawiskiem znacznie czstszym ni na Zachodzie, to jednak wygld i
zachowanie Mahawiry naraay go czsto na urgania, obelgi i razy, ktre znosi bez sowa wyrzutu.
Majc czterdzieci dwa lata Mahawira doszed do wniosku, e osign wreszcie duchowe
owiecenie. Ostatnie trzydzieci lat ycia spdzi na goszeniu i nauczaniu duchowych prawd, do ktrych
sam doszed. W chwili mierci mia ju wielu uczniw.
Pod pewnymi wzgldami doktryna Mahawiry podobna jest do buddyzmu i hinduizmu. Dinici
wierz, e dusza nie umiera razem z ciaem, lecz wciela si w jak inn istot (niekoniecznie w
czowieka). Idea wdrwki dusz jest jedn z podstaw dinizmu. Dinici wierz rwnie w karman;
zgodnie z tym przekonaniem nastpstwa dokonanego czynu wpywaj na los danej jednostki w
przyszym yciu. Gwnym celem dinizmu jest uwolnienie duszy od nagromadzonego ciaru win, w
wyniku czego ma ona sta si czysta. Mahawira naucza, e w pewnej mierze mona to osign poprzez
wyrzeczenie si przyjemnoci zmysowych. Odnosi si to zwaszcza do mnichw dinijskich, ktrzy
musz podda si surowej ascezie. Warto zwrci uwag, e dinici uznaj wiadome zagodzenie si na
mier za czyn chwalebny! Bardzo wan cech dinizmu jest przywizywanie wagi do zasady ahimsy.
czyli niestosowania przemocy, niewyrzdzania krzywdy. Dinici uwaaj, e zasada ahimsy dotyczy nie
tylko ludzi, lecz obowizuje rwnie w stosunku do zwierzt. Jednym z nastpstw tej zasady jest zakaz
spoywania misa. Gboko wierzcy dinista rozciga zasad ahimsy znacznie dalej; na przykad nie
zabija much i nie je po ciemku, bo mgby przypadkowo pokn jakiego owada, a wiec spowodowa
jego mier. Zdarza si, e naprawd pobony, a przy tym wystarczajco zamony dinista wynajmuje
kogo do zamiatania przed nim ulicy, poniewa idc mgby przypadkowo nastpi na jakiego owada
czy robaka i go zabi.
Z takich przekona logicznie wynika, e pobony dinista nie moe ze spokojnym sumieniem ora
pola. I rzeczywicie, dinici nie zajmuj si rolnictwem. Z tego samego powodu religia zabrania im
uprawiania wielu innych zawodw zwizanych z prac rczn. Dinizm jest doskonaym przykadem
tego, w jak drastyczny sposb doktryny religijne mog oddziaywa na sposb ycia caej spoecznoci.
Wikszo dinistw od stuleci zajmuje si handlem i operacjami finansowymi, mimo e mieszkaj w

kraju, w ktrym przewaa gospodarka rolna. Z przekona religijnych dinistw wynika rwnie
pochwaa pracowitoci. Nic zatem dziwnego, e przestrzegajcy takich zasad dinici stanowi zamon
grup spoeczn, a w proporcji do liczebnoci ich udzia w yciu intelektualnym i artystycznym Indii jest
bardzo duy. Pierwotnie dinici nie uznawali podziaw kastowych, jednake pozostajc pod staym
wpywem hinduizmu, rwnie i dinizm wprowadzi podzia kastowy, cho nie tak ostry jak w
hinduizmie. Podobnie pod wpywem hinduizmu pojawi si kult bstw, cho sam Mahawira nigdy nie
wspomina o bogu lub bstwach. Mona rwnie zauway do silne oddziaywanie w odwrotnym
kierunku. Obowizujcy w dinizmie zakaz skadania ofiar ze zwierzt i spoywania misa w znaczcy
sposb wpyn na praktyki religijne hinduizmu. Zasada niekrzywdzenia i niestosowania przemocy
wywiera stay wpyw na filozofi hindusk, nawet obecnie. Na przykad Gandhi pozostawa pod silnym
wpywem nauk dinijskiego filozofa Shrimada Rajachandry (1867-1900), ktrego uwaa za jednego ze
swoich guru, czyli duchowych nauczycieli.
Dinici nigdy nie byli liczn sekt; obecnie w caych Indiach jest okoo 3 500 000 wyznawcw
dinizmu. Jest to raczej niewielki uamek ludnoci wiata, jeeli jednak uwzgldni czn liczb
dinistw w cigu 2500 lat, to okae si, e bya to cakiem powana liczba osb. Oceniajc znaczenie
Mahawiry naley wzi pod uwag, e dinizm, moe nawet bardziej ni inne religie, wywiera ogromny i
trway wpyw na ycie swoich wyznawcw.

Lista dodatkowa
W toku pisania tej ksiki wielu przyjaci i kolegw autora podsuwao nazwiska rnych postaci
historycznych, ktre ich zdaniem powinny si w niej znale.
Pare propozycji uwzgldniem, niektre, z tych czy innych powodw, odrzuciem. Poniej podaj
nazwiska dalszych stu interesujcych osb, ktre moim zdaniem nie nale do setki najbardziej
wpywowych w historii, chocia niewtpliwie istniej wakie argumenty przemawiajce na korzy wielu
z tych postaci.
Na nastpnych stronach podaj rwnie krtkie wzmianki o wybranych spord nich dziesiciu
osobach, z jednoczesnym wyjanieniem powodw, dla ktrych nie umieciem ich w pierwszej setce. Nie
oznacza to jednak, e gdyby wyduy list zasadnicz, to te dziesi osb (w nie okrelonej jeszcze
kolejnoci) zajmowaoby pozycje 101110, ani te, e wymienione niej osoby znalazyby si na licie z
numerami 101-200.
Abraham
Howard H. Aiken
Susan B. Anthony
Amenhotep IV Echnaton
Archimedes
Richard Arkwright
Neil Armstrong
Arystarch z Samos
Charles Babbage
Antoine Henri Becquerel
Jeremy Bentham
Otto von Bismarck
Niels Bohr
Louis de Broglie
Nicolas Sadi Carnot
Cheops (Chufu)
Winston Churchill
Karl von Clausewitz
Rudolf Clausius
Maria Skodowska-Curie
Gottlieb Daimler
Dante Alighieri
Krl Dawid
Demokryt
Mary Baker Eddy
Robert C. W. Ettinger
Ezop
George Fox
Benjamin Franklin
Betty Friedan
Fryderyk Wielki
Galen
Mohandas K. Gandhi
Karl Friedrich Gauss
Hammurabi

Georg Wilhelm Friedrich Hegel

Henryk VIII
Henryk eglarz
Theodor Herzl
Hipokrates
Thomas Hobbes
James Hutton
Izajasz Borys Jelcyn
Joanna d'Arc
Immanuel Kant
Atatrk Kemal
John Maynard Keynes
Har Gobind Khorana
Martin Luther King, Jr
Alfred C. Kinsey
Gustaw Robert Kirchhoff
Kubilaj-chan
Gottfried Wilhelm von Leibniz
Etienne Lenoir
Leonardo da Vinci
Abraham Lincoln
Liu Bang (Gaozu)
Ludwik XIV
James Madison
Ferdynand Magellan
Najwitsza Maria PannaNajwitsza Maria Panna
Dmitrij Mendelejew
Monteskiusz
Maria Montessori
Samuel Morse
Wolfgang Amadeus Mozart
Muawija I
Mutsuhito (cesarz Meiji)
Gerard K. O'Neill
Blaise Pascal

Iwan Paww
Pablo Picasso
Pitagoras
Marco Polo
Ptolemeusz Klaudiusz
Ronald Reagan
Rembrandt
Franklin Delano Roosevelt
Erwin Schrdinger
William B. Shockley
Siankara
Joseph Smith
Sofokles
Sokrates
Sun Yat-Sen

William Henry Fox Talbot

Edward Teller
Henry David Thoreau
Timur (Tamerlan)
w. Tomasz z Akwinu
Charles H. Townes
Harry S. Truman
Alessandro Volta
Selman A. Waksman
James D. Watson i Francis Crick
Robert A. Watson-Watt
Mary Wollstonecraft
Frank Lloyd Wright
Vladimir Zworykin

ok. 237-212 p.n.e.

Archimedes
wiki
Archimedes jest powszechnie uznawany za najwspanialszego matematyka i uczonego
staroytnoci. Czasami przypisuje mu si nawet odkrycie zasady dwigni i pojcia ciaru waciwego.
W rzeczywistoci jednak dwignia bya znana i stosowana na wiele wiekw przed Archimedesem.
Wprawdzie Archimedes by chyba pierwszym uczonym, ktry sformuowa wzr opisujcy dziaanie
dwigni, ale na dugo przed nim sam dwigni wykorzystywano czsto i z doskonaym skutkiem w
pracach budowlanych w Egipcie.
Pojcie gstoci (masy jednostki objtoci) ciaa, w odrnieniu od jego masy cakowitej, rwnie
byo znane przed Archimedesem. W znanej historyjce o Archimedesie i koronie (w ktrej zakoczeniu
Archimedes wyskakuje z wanny i biegnc przez ulice krzyczy: Eureka!) dokonane przez niego
odkrycie nie stanowio jakiej nowoci, byo to po prostu pomysowe wykorzystanie znanego pojcia do
rozwizania okrelonego problemu.
Niewtpliwie, Archimedes by wybitnym matematykiem. W istocie by bardzo bliski
sformuowania rachunku cakowego - ponad osiemnacie wiekw przed Isaakiem Newtonem. Niestety, w
czasach Archimedesa nie opracowano jeszcze wygodnego systemu notacji matematycznej, a ponadto,
fatalnym zrzdzeniem losu, aden z jego bezporednich nastpcw nie by naprawd dobrym
matematykiem, skutkiem czego genialne koncepcje Archimedesa nie zostay w peni wykorzystane.
Wydaje si, e jakkolwiek talenty Archimedesa byy naprawd wielkie, to jego rzeczywisty wpyw nie
by tak duy, by uzasadnia umieszczenie go wrd pierwszych stu osb wymienionych w tej ksice.

1792-1871

Charles Babbage
wiki
Charles Babbage, angielski wynalazca, ju na sto lat przed rozwojem wielkich, nowoczesnych
elektronicznych maszyn liczcych opracowa podstawowe zasady budowy uniwersalnych
matematycznych maszyn cyfrowych. Zbudowana przez niego maszyna, ktr nazwa maszyn
analityczn, moga w zasadzie przeprowadza wszystkie operacje, ktrych dokonuj obecnie nowoczesne maszyny liczce (oczywicie nie z tak szybkoci, poniewa maszyna analityczna nie bya
maszyn elektryczn). Niestety, poziom dziewitnastowiecznej techniki nie pozwoli Babbage owi na
zakoczenie budowy maszyny o szerszym zakresie dziaania, mimo e powici on na to duo czasu i
pienidzy. Po mierci Babbage'a jego niezwykle pomysowe koncepcje niemal cakowicie poszy w
zapomnienie.
W 1937 r. artykuy Babbage'a przycigny uwag Howarda H. Aikena, doktoranta Uniwersytetu
Harvarda, przygotowujcego si do uzyskania dyplomu. Aiken zainteresowa si bardzo koncepcjami
Babbage'a, poniewa wanie prbowa zaprojektowa maszyn liczc. We wsppracy z IBM Aiken
zbudowa pierwszy komputer uniwersalny, nazwany Mark I. W 1946 r., dwa lata po uruchomieniu
Marka I, inna grupa inynierw i wynalazcw zakoczya budow ENIAC-a, pierwszej elektronicznej
maszyny liczcej. Od tego czasu postp w budowie komputerw by niezwykle szybki.
Ju dzi wpyw maszyn liczcych na nasze ycie jest bardzo duy, a w przyszoci prawdopodobnie
bd one miay jeszcze wiksze znaczenie, z tego te powodu miaem ochot umieci Charlesa
Babbage'a w gwnej czci tej ksiki. Po dugim namyle doszedem jednak do wniosku, e wkad
Babbage'a do rozwoju budowy komputerw nie jest duo wikszy ni udzia Aikena albo Johna
Mauchly'ego i J. P. Eckerta (ktrzy odegrali gwn rol w projektowaniu maszyny ENIAC). Prcz nich
naleaoby uwzgldni co najmniej trzech poprzednikw Babbage'a - Blaise'a Pascala, Gottfrieda
Leibniza i Josepha Marie Jacquarda - ktrych wkad jest rwnie duy jak wkad Babbage'a. Pascal, francuski uczony, matematyk i filozof, ju w 1642 r. wynalaz mechaniczn maszyn do dodawania. W 1671
r. Gottfried Wilhelm von Leibniz, filozof i matematyk, zbudowa maszyn potrafic dodawa,
odejmowa, mnoy i dzieli. Leibniz pierwszy zwrci uwag na znaczenie systemu dwjkowego, ktry
jest szeroko wykorzystywany w nowoczesnych maszynach liczcych. Jacquard by Francuzem, ktry na
pocztku XIX w. wynalaz urzdzenie do sterowania prac krosna za pomoc perforowanych kart.
Krosno Jacquarda, cieszce si na rynku duym powodzeniem, wywaro znaczny wpyw na koncepcj
Babbage'a. Wpyno chyba rwnie na Hermana Holleritha, Amerykanina, ktry w kocu XIX w.
zastosowa karty perforowane do oblicze przeprowadzanych w Biurze Spisu Powszechnego.
A zatem zasug w postpach budowy nowoczesnych komputerw naley rozdzieli na par osb.
Kady z wymienionych tu ludzi wnis powany wkad, jednak aden z nich nie wyrnia si w sposb
szczeglny i dlatego wydawao mi si, e ani Babbage, ani aden z pozostaych nie zasuguje na
wczenie go do gwnej czci tej ksiki.

wzmiankowany ok. XXVI w. p.n.e.

Cheops
wiki
Krl egipski Chufu (Cheops w jzyku greckim) jest znany gwnie dziki wielkiej piramidzie w
Gizie, zbudowanej na jego polecenie i przeznaczonej na jego grobowiec. Dokadna data urodzenia i
mierci tego krla nie jest znana; uwaa si, e y w XXVI w. p.n.e. Wiadomo, e jego stolic byo
Memfis w Egipcie i e panowa dugo, natomiast nic nie wiadomo o jego yciu.
Mona miao powiedzie, e piramida Cheopsa jest najbardziej podziwian i najwspanialsz
budowl wzniesion przez czowieka. W czasach staroytnych bya nawet uwaana za jeden z siedmiu
cudw wiata. Sze z nich ju dawno ley w gruzach, pozostaa jedynie piramida Cheopsa, wspaniay
pomnik krla, ktry nakaza j zbudowa.
Doskonao jej budowli oraz jej wielko napawa podziwem. Mimo e zniszczeniu uleg jej
wierzchoek wysokoci 9 m, wysoko piramidy wynosi jeszcze 137 m - wysoko mniej wicej
trzydziestopiciopitrowego budynku! Do jej budowy zuyto okoo 2 300 000 blokw kamiennych, o
wadze rednio 2,5 t kady. Ze wzgldu na to, e piramida ma szereg wewntrznych komr i korytarzy,
bloki uyte do budowy musiay mie rne wymiary, co jeszcze bardziej pogbiao zoono prac
budowlanych.
Nic wiadomo dokadnie, w jaki sposb okoo czterdziestu szeciu wiekw temu staroytni
Egipcjanie, nie posiadajc adnych nowoczesnych urzdze i maszyn, zdoali wznie tak ogromn
budowl. Sprawne wykorzystanie zasobw kraju do urzeczywistnienia tego gigantycznego zadania
wymagao z pewnoci opracowania dokadnego planu pracy i doskonaej jej organizacji. Jeeli
przyjmiemy, zgodnie z powszechn ocen, e budowa piramidy trwaa dwadziecia lat, oznacza to, e
kadego dnia trzeba byo uoy 300 kamiennych blokw. Byo to niewtpliwie olbrzymie zadanie; te
300 blokw trzeba byo wydoby z kamienioomw, przetransportowa na miejsce budowy, przyci do
wymaganych ksztatw i pooy w dokadnie zaplanowanym miejscu. Niezbdna bya caa flotylla odzi
do transportu blokw, konieczny by take dobrze zaplanowany system zaopatrzenia, aby mona byo
wyywi armi robotnikw zajtych przy budowie.
Piramida Cheopsa ma ju 4500 lat; w dalekiej przyszoci, gdy wszystkie budynki i budowle
wzniesione przez wspczesnych nam inynierw rozsypi si w py, piramida prawdopodobnie bdzie
staa nadal. Piramida jest doprawdy niezniszczalna; nie zburzyaby jej nawet bezporednio na ni
zrzucona bomba atomowa! Oczywicie, powoli ulegnie zniszczeniu, ale przy obecnym tempie erozji
przetrwa prawdopodobnie jeszcze ponad milion lat.
Nie ulega wtpliwoci, e Cheops, czowiek, ktry rzeczywicie zostawi swj lad w wiecie,
zyska trwa saw, trwalsz chyba od sawy kogokolwiek innego w historii. (Czy za dziesi tysicy lat
kto bdzie w ogle pamita o takich ludziach, jak Napoleon czy Aleksander Wielki?). Sawa jest jednak
czym innym ni wpyw i cho Cheops prawdopodobnie oddziaywa silnie na ycie wspczesnych mu
Egipcjan, nie wydaje si, aby mia duy wpyw na obce narody lub na histori nastpnych stuleci.

1867-1934

Maria Skodowska-Curie
wiki
Maria Curie (nazwisko panieskie Skodowska) jest bardziej znana ni wielu naukowcw, ktrych
umieciem wrd pierwszych stu osb na mojej licie. Wydaje mi si jednak, e jej wielka sawa
wywodzi si nie tyle ze znaczenia jej prac naukowych, co z faktu, e dokonaa ich kobieta. Jej kariera
dowodzi w najbardziej przekonujcy sposb, e kobiety s zdolne do prowadzenia prac naukowych i
mog osiga w nich doskonae wyniki. Taka wanie bya przyczyna jej sawy - sawy tak duej, i wiele
ludzi jest przekonanych, e to ona odkrya promieniotwrczo. W rzeczywistoci jednak odkrycie
promieniotwrczoci jest zasug Antoine'a Henriego Becquerela. Nie ma najmniejszej wtpliwoci co do
jego pierwszestwa, poniewa dopiero po przeczytaniu informacji o odkryciu Becquerela Maria Curie (i
jej m Piotr Curie, rwnie utalentowany naukowiec) rozpocza badania w tej dziedzinie.
Najszerzej znanym osigniciem Marii Curie byo wykrycie i wyodrbnienie pierwiastka
chemicznego nazwanego radem. Przed radem Maria Curie wykrya inny pierwiastek, ktry nazwaa
polonem, od nazwy jej rodzinnego kraju, Polski. Byy to osignicia godne podziwu, ale nie miay wikszego znaczenia dla rozwoju teorii naukowej.
W 1903 r. Maria Curie, Piotr Curie i Antoine Henri Becquerel otrzymali wsplnie Nagrod Nobla
w dziedzinie fizyki. W 1911 r. Maria Curie nagrodzona zostaa po raz wtry Nagrod Nobla, tym razem
w dziedzinie chemii; bya pierwsz osob, ktra otrzymaa dwukrotnie Nagrod Nobla.
Warto zauway, e w okresie prowadzenia najpowaniejszych prac naukowych Maria Curie miaa
mae dzieci. Starsza crka, Irena, take zostaa uczon i rwnie miaa due osignicia naukowe. Irena
polubia Jeana Frdrica Joliota, zdolnego naukowca; pracujc wsplnie, odkryli oni sztuczn
promieniotwrczo. Za to odkrycie (ktre mona by uwaa za potomstwo odkrycia
promieniotwrczoci naturalnej) maonkowie Joliot-Curie otrzymali w 1935 r. Nagrod Nobla. Druga
crka Mani Curie, Ewa, zostaa wybitn pisark, zajmowaa si rwnie muzyk. Co za rodzina!
Maria Skodowska-Curie zmara w 1934 r. na biaaczk, ktra bya prawdopodobnie nastpstwem
czstych kontaktw z materiaami promieniotwrczymi.

1706-1790

Benjamin Franklin
wiki
Sdz, e mona bez wikszych waha stwierdzi, i Benjamin Franklin by najbardziej
wszechstronnym geniuszem w caej historii i dokona znaczcych osigni na szerszym nawet polu ni
synny Leonardo da Vinci. Cho moe to si wyda zdumiewajce, pozostaje jednak faktem, e w swoim
yciu Franklin odnosi sukcesy co najmniej w czterech nie zwizanych ze sob dziedzinach ludzkiej
dziaalnoci, a mianowicie w interesach, nauce, literaturze i polityce.
Kariera Franklina w biznesie jest klasyczn karier typu od pucybuta do milionera. Pochodzi z
Bostonu, z niezamonej rodziny; gdy jako mody czowiek przenis si do Filadelfii, nie mia grosza
przy duszy, ale ju w wieku okoo czterdziestu lat by zamonym czowiekiem, czerpicym dochody z
wasnej drukarni, z wydawania gazety i innych jeszcze przedsiwzi. A jednoczenie w wolnych
chwilach oddawa si studiom naukowym i nauczy si czterech jzykw obcych!
Jako naukowiec Franklin znany jest gwnie z bada w dziedzinie elektrycznoci i atmosferycznych
wyadowa elektrycznych. Jest rwnie twrc paru bardzo poytecznych wynalazkw, w tym pieca
Franklina, soczewek dwuogniskowych i piorunochronu. Ostatnie dwa wynalazki nawet obecnie znajduj
szerokie zastosowanie.
Karier literack rozpocz jako wzity dziennikarz. Wkrtce zacz wydawa kalendarz Poor
Richard's Almanac, gdzie ujawni swj niezwyky talent do tworzenia aforyzmw, ktre szybko staway
si obiegowymi zwrotami. (Niewielu autorw pozostawio po sobie tak duo i tak dobrze zapamitanych
powiedze). W pniejszych latach wyda jedn z najlepszych autobiografii, nadal czytan powszechnie i
z przyjemnoci.
W polityce Franklin da si pozna jako dobry administrator (by poczmistrzem generalnym
kolonii; pod jego zarzdem poczta nie bya deficytowa), prawodawca (zosta parokrotnie wybrany do
przedstawicielstwa ustawodawczego Pensylwanii) i dyplomata (by bardzo popularnym i znakomitym
ambasadorem we Francji w decydujcym okresie historii Stanw Zjednoczonych). By ponadto jednym z
sygnatariuszy amerykaskiej Deklaracji Niepodlegoci, a pniej zosta czonkiem Konwencji Konstytucyjnej.
Pamita trzeba rwnie o pitej karierze Franklina: jako organizatora i promotora dziaa
spoecznych. Na przykad by jednym z zaoycieli pierwszego szpitala w Filadelfii. Pomaga
organizowa pierwsz w koloniach stra ogniow i prowadzi udan kampani majc na celu utworzenie
oddziau policji miejskiej. Zorganizowa bibliotek objazdow (pierwsz w koloniach) i zaoy
towarzystwo naukowe (.wnie pierwsze w Ameryce). Jak wszyscy Franklin przeywa kopoty i
rozczarowania. Mimo to ywot jego moe by godnym uwagi przykadem - moe najbardziej
uderzajcym w historii - dobrze spdzonego ycia. Uwzgldniajc ponadto, e przez wiksz cz ycia
cieszy si dobrym zdrowiem, mona powiedzie, i pobyt Franklina na tym wiecie by dugi,
interesujcy, poyteczny, urozmaicony i na og szczliwy.
W wietle powyszego miaem ochot umieci Franklina w gwnej czci tej ksiki, jednak
adne z jego osigni nie wydaje si na tyle wane, aby zaliczy go do setki najbardziej wpywowych
postaci w historii. Moim zdaniem, gdyby nawet wzi pod uwag wszystkie jego dokonania cznie, i tak
nie zmienioby to tej oceny.

1869-1948

Mohandas Gandhi
wiki
Mohandas K. Gandhi by wybitnym przywdc ruchu na rzecz niepodlegoci Indii; zgodnie z
sugesti paru osb z tego wanie powodu Gandhi powinien si znale w gwnej czci tej ksiki.
Naley jednak pamita, e prdzej czy pniej Indie musiay uniezaleni si od Anglii; w rzeczywistoci, zwaywszy na presj si historycznych dcych do dekolonizacji, jasno dzi wida, e nawet bez
udziau Gandhiego Indie z pewnoci uzyskayby niepodlego w cigu paru lat po 1947 r.
Prawd jest, e metoda pokojowego obywatelskiego nieposuszestwa, do ktrej nawoywa
Gandhi, okazaa si ogromnie skuteczna i przekonaa Brytyjczykw, e powinni opuci Indie. Niektrzy
twierdz jednak, e gdyby Hindusi zastosowali bardziej radykalne metody walki, Indie wczeniej
uzyskayby niepodlego. Trudno jest teraz wyrokowa, czy Gandhi przypieszy, czy te opni
odzyskanie niepodlegoci, i dlatego suszne bdzie przyjcie zaoenia, e w ostatecznym rachunku
skutek jego dziaalnoci (przynajmniej w tym wzgldzie) by raczej niewielki. Naleaoby take zwrci
uwag, e Gandhi nie by twrc ruchu na rzecz niepodlegoci Indii (Indyjski Kongres Narodowy
zaoono ju w 1885 r.), a po osigniciu niepodlegoci nie odgrywa gwnej roli jako przywdca
polityczny.
Mona by jednak utrzymywa, e podstawowe znaczenie Gandhiego polega na tym, i by
rzecznikiem walki bez odwoywania si do gwatu (nonviolence). (Naturalnie, jego koncepcje nie byy
cakiem nowe; sam Gandhi powiedzia, e wywodz si one po czci z dzie Thoreau i Tostoja oraz z
Nowego Testamentu, a take z rnych dzie hinduskich). Nie ma co do tego adnej wtpliwoci, e
metody Gandhiego zmieniyby wiat, gdyby tylko zostay powszechnie przyjte. Niestety, nie zostay
powszechnie przyjte, nawet w Indiach.
Prawd jest, e w latach 1954-1955 za pomoc jego metody prbowano przekona Portugalczykw,
by zrezygnowali z panowania w Goa. Prowadzona kampania nie osigna zamierzonego celu i w zwizku z tym par lat pniej rzd indyjski dokona inwazji zbrojnej. Mao tego, w cigu ostatnich
czterdziestu lat Indie a trzykrotnie prowadziy wojn z Pakistanem i raz wojn graniczn z Chinami.
Rwnie niechtnie metod Gandhiego stosuj inne kraje. W cigu mniej wicej osiemdziesiciu lat od
wprowadzenia tej metody walki wiat by wiadkiem dwch najkrwawszych wojen w caej historii.
Czy trzeba zatem uzna, e Gandhi jako filozof ponis w zasadzie porak? Na razie z pewnoci
na to wyglda; warto jednak zauway, e czterdzieci lat po mierci Jezusa inteligentny, dobrze zorientowany w wiecie Rzymianin, jeeli w ogle co sysza o Chrystusie, orzekby niewtpliwie, e Jezus z
Nazaretu by nieporozumieniem! Czy ktokolwiek w 450 r. p.n.e. przewidziaby, jak wielki wpyw
bdzie mia Konfucjusz? Sdzc jednak wedug dotychczasowych skutkw jego dziaalnoci. Gandhiemu
przysuguje chyba miejsce na dodatkowej licie.

1452-1519

Leonardo da Vinci
wiki
Leonardo da Vinci urodzi si w 1452 r. w pobliu Florencji we Woszech, zmar w 1519 r.
Nastpne stulecia nie przymiy jego sawy jako najwikszego, wszechstronnego geniusza, jaki
kiedykolwiek y; gdyby istniaa lista najbardziej wyrniajcych si osb, nazwisko Leonarda z ca
pewnoci znalazoby si w pierwszej pidziesitce. Wydaje si jednak, e talent i sawa Leonarda
znacznie przewyszaj jego rzeczywisty wpyw na histori.
W notatkach Leonardo pozostawi szkice wielu nowoczesnych wynalazkw, takich jak samoloty i
odzie podwodne. Szkice te dowodziy wprawdzie jego niezwykej inteligencji i pomysowoci, nie miay
jednak naprawd adnego wpywu na rozwj nauki. Po pierwsze, Leonardo nie wykona modeli tych
wynalazkw. Po drugie, jakkolwiek pod wzgldem pomysu byy to doskonae wynalazki, to nie
wiadomo, czy w praktyce urzdzenia te by dziaay. Czym innym jest koncepcja odzi podwodnej czy
samolotu, czym innym za, i czym o wiele trudniejszym, opracowanie dokadnego i szczegowego
projektu nadajcego si do realizacji, a nastpnie budowa modelu zdolnego do dziaania. Wielkimi
wynalazcami nic zostaj ludzie majcy wspaniale pomysy, ktrych pniej nie udaje si im
urzeczywistni. Zostaj nimi tacy ludzie, jak Tomasz Edison, James Watt czy bracia Wright, ktrzy mieli
do uzdolnie do mechaniki i do cierpliwoci, by opracowa szczegy i pokona trudnoci na drodze
do stworzenia czego, co rzeczywicie potem dziaao. Leonardo do nich nie nalea.
Ponadto, gdyby nawet jego szkice zawieray wszystkie szczegy potrzebne do urzeczywistnienia
pomysu, to jednak nadal niczego by to nie zmienio, skoro byy one zakopane w jego notatkach i
opublikowane dopiero po upywie stuleci od mierci Leonarda. Do czasu opublikowania notatek
(nawiasem mwic, pisane byy pismem stanowicym zwierciadlane odbicie normalnego), koncepcje
jego wynalazkw byy ju opracowane przez innych ludzi, ktrzy doszli do nich niezalenie od Leonarda.
Mona zatem stwierdzi, e jako uczony i wynalazca Leonardo nie odegra wikszej roli. A zatem do
zajcia miejsca na licie pierwszych stu osb kwalifikowayby Leonarda gwnie jego osignicia
artystyczne. Leonardo by doskonaym malarzem, chocia nie lepszym ni Rembrandt, Rafael, van Gogh
czy El Greco. Jeli chodzi o wpyw na dalszy rozwj sztuki, wywar on duo mniejszy wpyw ni Picasso
czy Micha Anio.
Leonardo mia poaowania godny zwyczaj rozpoczynania wielkich prac i niedoprowadzania ich do
koca. W nastpstwie tego ukoczy znacznie mniej obrazw ni inni wspomniani tu artyci.
Przerzucajc si wci do nowych prac bez ukoczenia ju rozpocztych, Leonardo zmarnowa znaczn
cz swojego niezwykego talentu. Moe to dziwne, e pisz o twrcy Mony Lisy jak o czowieku, ktry
zmarnowa swoje ycie, jednak taki wanie wniosek wyciga wikszo osb, ktre szczegowo przeledziy jego biografi.
By moe Leonardo by najbardziej utalentowanym czowiekiem w historii, ale liczba jego dzie
jest stosunkowo niewielka. By uznanym architektem, ale waciwie nie zaprojektowa adnej budowli,
ktr by pniej wzniesiono. adna jego rzeba nie przetrwaa do dzi. Wszystko, co pozostao z jego
niezwykego talentu, to sporo rysunkw, par wspaniaych obrazw (przetrwao poniej dwudziestu) i
zbir szkicw, ktre nakazuj czytelnikom XX w. podziwia jego geniusz, ale ktre nie miay waciwie
adnego wpywu na nauk czy wynalazczo. Mimo swego ogromnego talentu Leonardo nie by jedn ze
stu najbardziej wpywowych postaci w historii.

1809-1865

Abraham Lincoln
wiki
Abraham Lincoln, szesnasty prezydent Stanw Zjednoczonych, naley do najszerzej znanych i
najbardziej podziwianych przywdcw politycznych, jakich ten kraj - lub jakikolwiek inny - posiada.
Dlaczego zatem nie znalaz si na mojej licie? Czy uwolnienie 3 500 000 niewolnikw nie jest wielkim
czynem?
Z pewnoci tak. Jednake patrzc na bieg zdarze z obecnej perspektywy, wida, e siy dziaajce
na rzecz zniesienia niewolnictwa - i to dziaajce w caym wiecie - musiay zwyciy. Wiele krajw
znioso niewolnictwo nawet przed prezydentur Lincolna, a w cigu szedziesiciu lat po jego mierci
wikszo pozostaych krajw zrobia to samo. Jedyn zasug, jak mona przypisa Lincolnowi, jest
przypieszenie tego procesu, i to tylko w jednym kraju. Mona by take utrzymywa, e ogromnym
osigniciem Lincolna byo utrzymanie jednoci Stanw Zjednoczonych w obliczu groby secesji stanw
Poudnia, i choby tylko z tego powodu zasuguje on na miejsce na naszej podstawowej licie.
A jednak to przecie wybr Lincolna na prezydenta wywoa secesj Poudnia. Nie jest rwnie
pewne, czy Pnoc musiaaby przegra w wojnie secesyjnej, gdyby prezydentem by kto inny, a nie
Lincoln. Ostatecznie Pnoc rozpoczynajc wojn miaa wiksz liczb ludnoci i zdecydowanie
przewaaa pod wzgldem wielkoci produkcji przemysowej nad Poudniem.
Nawet gdyby Pnoc nie doprowadzia do zwyciskiego zakoczenia wojny, dalszy bieg historii nie
musiaby ulec zasadniczej zmianie. Pnoc i Poudnie czyy silne wizy wsplnego jzyka, religii,
kultury i handlu; wydaje si zupenie prawdopodobne, e w kocu nastpioby ponowne zjednoczenie.
Jeliby nawet okres secesji trwa dwadziecia, a choby i pidziesit lat, to i tak w historii wiata byoby
to wydarzenie maej wagi. (Naley take doda, e nawet bez Poudnia Stany Zjednoczone byyby teraz
czwartym krajem na wiecie pod wzgldem zaludnienia i przodujc potg przemysow).
Czy to oznacza, e Lincoln by nic nie znaczc postaci? Absolutnie nie! W okresie jednego
pokolenia jego dziaalno miaa gboki wpyw na par milionw ludzi, nie oznacza to jednak, e mia
takie samo znaczenie, jak na przykad Mahawira, ktrego wpyw trwa przez wiele stuleci.

ok. 1480-1521

Ferdynand Magellan
wiki
Portugalski odkrywca Ferdynand Magellan zasyn jako dowdca pierwszej wyprawy, ktra
opyna kul ziemsk.
Wyprawa Magellana jest chyba najbardziej wyrniajc si wypraw odkrywcz w caej historii
ludzkoci. Caa podr trwaa niespena trzy lata; z piciu maych, marnych, przeciekajcych statkw, z
ktrymi, Magellan wypyn w podr, tylko jeden wrci cao do Europy; z 265 ludzi, ktrzy wyruszyli,
tylko osiemnastu powrcio ywych! Sam Magellan zgin w czasie wyprawy (jednak dopiero po
pokonaniu najtrudniejszej czci trasy). Mimo wszystko wyprawa osigna swj cel i udowodnia ponad
wszelk wtpliwo, e Ziemia jest okrga.
Jasne jest, e wyprawa zakoczya si sukcesem przede wszystkim dziki dowdztwu Magellana i
jego niezomnej woli. Wielu czonkw zaogi chciao zawrci po paru miesicach - aby pyn dalej,
Magellan musia zdawi bunt zaogi. Jego doskonae umiejtnoci eglarskie i wytrwao upowaniaj
do uznania go za najwikszego eglarza i odkrywc.
W rzeczywistoci jednak znaczenie jego wyprawy byo stosunkowo niewielkie. Wyksztaceni
Europejczycy wiedzieli ju, e Ziemia jest okrga, trasa wyprawy Magellana nie staa si jakim
wanym szlakiem handlowym, a w odrnieniu od wyprawy Vasco da Gamy podr Magellana nie
wywara wikszego wpywu ani na Europ, ani na Wschd. A zatem, mimo e jego wyczyn przynis mu
niemierteln saw, nie mona go zaliczy do stu najbardziej wpywowych ludzi w historii.

ok. 1225-1274

w. Tomasz z Akwinu
wiki
Woski filozof Tomasz z Akwinu znany jest dziki swoim dzieom teologicznym, a zwaszcza
dziki traktatowi Summa theologiae. Dzieo to jest chyba najbardziej miarodajnym ujciem problemw
teologii katolickiej spord wszystkich, jakie si dotychczas ukazay.
Z ca pewnoci mona powiedzie, e nikt poza Tomaszem z Akwinu nie stworzy tak penego
systemu filozoficznego, tak szczegowego i tak dokadnie przemylanego. Jeeli nawet czytelnik nie
zgadza si z jego zaoeniami i wnioskami, to i tak musi doceni niezwyky intelekt Tomasza. Znaczna
cz dziea Tomasza z Akwinu odnosi si jednak do problemw abstrakcyjnych i metafizycznych, ktre,
zdaniem wikszoci ludzi, nie maj wikszego praktycznego znaczenia. Tomasz porusza rwnie
problemy etyczne, ale raczej porzdkuje on wczeniejsze zasady religii katolickiej i nie wnosi
zasadniczych zmian do etyki czy pogldw politycznych. Mao prawdopodobne jest rwnie, by wiele
ludzi nawrcio si na chrzecijastwo pod wpywem dzie Tomasza z Akwinu. Bez wzgldu zatem na to,
jak suszne i doskonae s rozwaania Tomasza, wtpi, czy miay one duy wpyw na postpowanie
czowieka lub na bieg historii. Wanie to zadecydowao, e Tomasz z Akwinu nie znalaz si na gwnej
licie.

Uwagi kocowe
Skoro bohaterowie tej ksiki wywarli ogromny wpyw na wiat, w ktrym yjemy, to zapewne
byoby interesujce pokusi si o charakterystyk tej grupy jako caoci.
Przede wszystkim rzuca si w oczy, e wikszo z nich pochodzi z Europy. (Podzia wedug
miejsca pochodzenia przedstawia tabela A). Jak wida z tabeli, Brytyjczycy wnieli najwikszy wkad do
cywilizacji, wikszy ni ludzie zamieszkujcy jakiekolwiek inne terytorium lub pastwo. Interesujce, e
na osiemnastu Brytyjczykw a piciu pochodzio ze Szkocji. (Caa pitka znajduje si w pierwszej
poowie listy). Skoro Szkoci stanowi tylko okoo 0,00125% ludnoci wiata, to taki wynik wiadczy o
naprawd zadziwiajcym skupisku talentw i osigni.
Jak wynika z tabeli B, osoby znajdujce si na licie nie s rwnomiernie rozsiane w caym okresie
zapisanej historii. Wrcz przeciwnie, bardzo wiele ich yo w okresie od VI do III w. p.n.e. Potem
nastpuje dugi okres martwoty, lecz poczwszy od XV w. znowu dojrzay warunki do postpu - a
przynajmniej do zmian - w wyniku czego przewaajca liczba osb pochodzi z nastpnych stuleci.
(Oczywicie za wczenie na to, by oceni, czy nasze stulecie wniesie tak ogromny wkad jak wiek XIX).
Ksiki historyczne powicaj zwykle duo miejsca omwieniu wydarze politycznych. Osobicie
sdz, e do uksztatowania wiata, w ktrym yjemy, przyczyni si znacznie bardziej postp naukowy
ni wydarzenia polityczne, std nieprzypadkowo na licie znajduje si wicej naukowcw i wynalazcw
ni politykw lub dowdcw wojskowych. W tabeli C mona znale dziedziny dziaania bohaterw tej
ksiki. Skoro tylu przywdcw religijnych znalazo si na pocztku mojej listy, to wynikaoby z tego, e
tabela C (w ktrej podano tylko liczb osb w kadej dziedzinie dziaania, bez wzgldu na ich pozycj na
licie) nie oddaje znaczenia religii w yciu ludzi. I odwrotnie, skoro wikszo dziaaczy politycznych
przedstawionych w ksice znajduje si w drugiej poowie listy, to wynika z tego, e tabela C wskazuje
na zbyt due w stosunku do rzeczywistoci znaczenie wydarze politycznych.
Interesujce, e co najmniej dziewitnacie osb figurujcych na licie nie wstpio w zwizki
maeskie. (Rzeczywista liczba moe by nieco wiksza, poniewa odnonie do kilku osb brak
odpowiednich informacji). Liczba ta jest zaskakujco dua jak na grup, ktrej wikszo czonkw bya
chyba zamoniejsza i zdrowsza ni og ludnoci.
Nawet ci, ktrzy zawarli zwizek maeski, nie wszyscy mieli dzieci. Przynajmniej dwadziecia
sze osb z listy byo bezdzietnych. Ponadto par osb miao dzieci, ale wiadomo, e potomstwo ich
wymaro w cigu jednego lub dwu pokole. Wprawdzie nie mamy informacji o kadej z osb - nie mona
rwnie wykluczy istnienia dzieci pozamaeskich - ale chyba tylko blisko poowa osb
przedstawionych w tej ksice posiadaa yjcych potomkw.
Oczywicie, wszyscy ludzie ujci na licie odznaczali si wysok inteligencj, wikszo z nich
miaa gruntowne wyksztacenie.
Jedynie siedem osb byo analfabetami, wikszo - to synni przywdcy wojskowi. Na koniec
warto moe wspomnie o ciekawostce: co najmniej dziesi osb z naszej listy cierpiao na gociec nieproporcjonalnie duo w stosunku do przypadkw tej choroby wrd ogu ludnoci. Tak czste
wystpowanie goca u wielkich ludzi wzbudzio zainteresowanie uczonych zajmujcych si medycyn.

Tabela A

Skd pochodzili bohaterowie ksiki?

Region

Liczba postaci
na licie podstawowej
Wielka Brytania ....................... 18
Niemcy i Austria ...................... 15
Francja ................................... 9
Wochy .................................. 8 Razem Europa: 69
Grecja ........................................ 5
Hiszpania ................................. 3
Rosja ........................................ 4
Inne regiony Europy .................. 7
Stany Zjednoczone .................... 8
Ameryka Poudniowa ................ 1
Nowa Zelandia ........................... 1
Afryka..........................................3
Chiny.......................................... 7
Indie .......................................... 3 Razem Azja: 18
Mongolia .................................. 1
Azja Zachodnia ........................ 7

Uwaga: Euklidesa, Homera i Aleksandra Wielkiego wczono do osb pochodzcych z Grecji, Stalina do osb pochodzcych z Rosji. Alexandra Grahama Bella wczono do osb pochodzcych z Wielkiej
Brytanii, tam bowiem si urodzi i wychowa.

Tabela B

Kiedy yli bohaterowie ksiki?

Okres

Liczba postaci
na licie
podstawowej

Przed 600 r. p.n.e. .........................3

600-201 r. p.n.e. ..........................13
200 r. p.n.e. - 1400 r. n.e. ............16
XV w. ............................................4
XVI w. ...........................................9
XVII w. ..........................................9
XVIII w. .......................................12
XIX w. .........................................18
XX w. ..........................................16
Uwaga: Jeffersona wczono do postaci z XVIII w., Plancka - do postaci z XIX w., Marconiego i Freuda do postaci z XX w.

Tabela C

Czym si zajmowali bohaterowie

ksiki?
Dziedzina
Liczba postaci
dziaania
n a licie podstawowej
Uczeni i wynalazcy ....................... 36
Przywdcy polityczni i wojskowi ..31
Filozofowie wieccy ......................14
Przywdcy religijni .......................1 1
Artyci i pisarze ...............................5
Odkrywcy ........................................2
Przemysowcy ..................................1
Uwaga: Pizarra i Cortsa zaliczono do przywdcw wojskowych, a nie do odkrywcw. Freuda zaliczono
do naukowcw, a nie do filozofw. Konfucjusza, Laozi, Kartezjusza i Arystotelesa zaliczono do
filozofw wieckich.