Czas Przelomu

CZAS PRZEOMU.
SOLIDARNO 19801981
CZAS_sklad_DO DRUKU.indd 1
2011-02-07 12:08:29
2011-02-07 12:08:29
CZAS PRZEOMU
SOLIDARNO 19801981
pod red. Wojciecha Polaka
Przemysawa Ruchlewskiego
Jakuba Kufla
Gdask 2010
2011-02-07 12:08:29
2011-02-07 12:08:29
Wstp
Ksika niniejsza stanowi owoc konferencji zorganizowanej w Gdasku w dniach

1011 czerwca 2010 r. przez Europejskie Centrum Solidarnoci. Jej tematem bya
dziaalno Solidarnoci w latach 19801981. Przedstawione referaty dotycz
bardzo rnorodnych zagadnie. Wynika to oczywicie z faktu, e Solidarno
penia nie tylko rol zwizku zawodowego, ale przede wszystkim ruchu spoecznego, w ktrym spoeczestwo pokadao ogromne nadzieje. W niniejszym
zbiorze zamieszczamy teksty dotyczce: genezy Solidarnoci, strajkw sierpniowych 1980 r., organizowania niezalenego zwizku, spraw programowych, napi
spoecznych w latach 19801981, dziaalnoci SB wobec zwizkowcw, aspektw
socjologicznych wczesnych wydarze, oddwiku wypadkw w Polsce na wiecie, odzwierciedlenia przeomu solidarnociowego w kinie i dziaaniach artystycznych. Sdzimy, e wszystkie przekazane treci s ciekawe i bd inspiracj do
dalszych przemyle i docieka. Mamy te nadziej, e przybli one pocztki
Solidarnoci ludziom modym, dla ktrych analiza niedawnej przeszoci moe
by kluczem do zrozumienia wielu zjawisk dzisiejszego ycia spoecznego i politycznego.
Wojciech Polak
Jakub Kufel
Przemysaw Ruchlewski
2011-02-07 12:08:29
2011-02-07 12:08:29
cz 1.
CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:5
IDEE
2011-02-07 12:08:29
2011-02-07 12:08:29
JAN SKRZYSKI
U rde Solidarnoci.
1976 rodowiska opozycyjne w obronie robotnikw
Warszawscy opozycjonici co roku gromadzili si na imieninach Jana Jzefa

Lipskiego (24 czerwca), tradycyjnie obchodzonych jako bal u prezydenta. Prezydentem przyjaciele nazywali Lipskiego. Jacek Kuro w 1976 r. rozpytywa
goci, czy reakcj na podwyki bdzie wybuch spoeczny tylko on by o tym
przewiadczony 1.
Nastpnego dnia pojawiy si wiadomoci o protestach w Radomiu, Pocku i Ursusie. Komentujc odwoanie podwyki cen przez rzd, Jacek Kuro i Seweryn
Blumsztajn oceniali, e wadze ju po raz trzeci w tej dekadzie, liczc Grudzie
1970 i kampani w sprawie zmian w konstytucji, natrafiy na opr spoeczny.
Wystarczy dobrze krzykn, a oni usuchaj mwi Kuro. Trzeba tylko dobrze
krzykn, bo jak cicho krzyczysz, to oni ci kopn 2. Bya to uproszczona wersja
nowej strategii opozycji.
Bezpieka miaa w tych gorcych dniach najwaniejszych opozycjonistw na oku.
Jeden z funkcjonariuszy donosi: W dniu 27 czerwca 76 r. [] adw. Jan Olszewski ok. godz. 9.00 jadc z domu, na frontonie kocioa przy ul. Senatorskiej
naklei klepsydr (wielkoci 2836 cm) o nastpujcej treci: W intencji polegym
w czerwcu 1956 roku robotnikom Poznania, w XX rocznic odprawiona bdzie
msza w. w kociele w. Jacka (ul. Freta) dnia 29 czerwca o godz. 17,00. Rodacy. Po naklejeniu klepsydry J. Olszewski uda si do kawiarni Harenda,
gdzie spotka si z J. J. Lipskim, Jackiem Kuroniem, Jackiem [powinno by:
Jakubem J. S.] Karpiskim i Ew Budrewicz. Nastpnie wym. [mienione] osoby uday si do Zakadu Niewidomych w Laskach na spotkanie z Adamem
Michnikiem 3.
Michnik pisa tego lata w Laskach miejscu o szczeglnej atmosferze duchowej
otwartoci ksik Koci, lewica, dialog. Od eseju na temat stosunku laickiej
lewicy do katolicyzmu oderway go biece wydarzenia. 27 czerwca przyjaciele
2011-02-07 12:08:29
z opozycji przyjechali do niego, by si zastanowi, co robi. Punktem wyjcia byo

przekonanie, e nie moe si powtrzy sytuacja z Grudnia 70, gdy inteligencka
opozycja pozostaa bierna wobec wystpie robotniczych, e trzeba uczyni gest
solidarnoci. Od razu powsta szkic listu otwartego w tej sprawie4. Prac nad listem
kontynuowano nazajutrz w gronie: Ludwik Cohn, Jakub Karpiski, Jacek Kuro,
Jan Lityski, Adam Michnik, Jan Olszewski, Wadysaw Sia-Nowicki, Aniela
Steinsbergowa5.
Sygnatariuszy szukano w krgu ludzi, ktrzy ptora roku wczeniej zoyli podpis
pod Listem 59, zawierajcym program demokratycznych zmian ustrojowych 6.
Tote liczba czternastu osb, ktre ostatecznie podpisay owiadczenie, moga
budzi rozczarowanie, ktremu w swoim dzienniku da wyraz Stefan Kisielewski7.
Oprcz niego List 14 sygnowali Jakub Karpiski, ks. Stanisaw Makowski, Jan
Olszewski, Wadysaw Sia-Nowicki oraz dziewiciu przyszych czonkw KOR :
Ludwik Cohn, Jacek Kuro, Edward Lipiski, Adam Michnik, Jzef Rybicki, Aniela Steinsbergowa, Adam Szczypiorski, Wacaw Zawadzki i ks. Jan Zieja. Dokument
zosta wysany do marszaka sejmu, prymasa Wyszyskiego i do ycia Warszawy. W owiadczeniu datowanym na 28 czerwca 1976 w rocznic poznaskiej
rewolty z 1956 r. domagano si poszerzenia swobd demokratycznych, rzeczywistej reprezentacji pracowniczej, wolnoci zrzesze i niezawisej prasy. Postulaty byy daleko idce, ale ton dokumentu umiarkowany. Chwalc wadze za
odwoanie podwyki, argumentowano, e jeli system polityczny nie zostanie
zreformowany, to jedyn form ujawniania si rzeczywistych postaw obywateli
[bd] grone w skutkach wybuchy niezadowolenia spoecznego8.
Wkrtce po Licie 14 powstao owiadczenie grupy osb z modszej czci
opozycji. Poczyo ono uczestnikw harcerskiej Gromady Wczgw, dawnych
k o m a n d o s w i modych dziaaczy Klubu Inteligencji Katolickiej. Inicjatorem
i gwnym autorem tekstu by Antoni Macierewicz, ktrego wiadomoci o robotniczych protestach oderway od pisania doktoratu. Ogoszone 2 lipca Owiadczenie
11 potpiao oszczercz kampani propagandow wadz i udzia w niej milczcej
rzeszy spdzonej na stadiony inteligencji. Wyrazom solidarnoci z polskimi robotnikami towarzyszyo przypomnienie hasa strajkw studenckich z 1968 r.: Nie
ma chleba bez wolnoci. Podkrelano, e protesty inteligenckie i robotnicze id
w tym samym kierunku wprowadzenia demokratycznych form sprawowania wadzy w postaci niezalenych zwizkw zawodowych, wolnych wyborw i wolnej
2011-02-07 12:08:30
JAN SKRZYSKI U RDE SOLIDARNOCI. 1976 RODOWISKA OPOZYCYJNE W OBRONIE ROBOTNIKW
prasy. Piszmy listy otwarte do wadz, gazet, osb cieszcych si spoecznym zaufaniem. Spoeczestwo i wadze musz znale demokratyczn drog wyjcia9.
To wezwanie do obywatelskiej aktywnoci sygnowali ludzie z pokolenia 68,
m. in. Wojciech Arkuszewski, Seweryn Blumsztajn, Andrzej Celiski, Jan Lityski,
Kazimierz Wycicki i Barbara Toruczyk. 6 lipca ogoszono jeszcze jeden list
solidarnociowy podpisany przez najmodsz generacj niepokornych, gwnie
studentw UW 10.
Dopki cho jeden z Was
Dalsze gosy protestu pojawiy si w drugiej poowie lipca. Jacek Kuro napisa
list otwarty do Enrica Berlinguera, szefa Woskiej Partii Komunistycznej. Pomys
ten ostro skrytykowa Adam Michnik 11. Kuro jednak nie da si od niego odwie. 18 lipca przekaza tekst warszawskim korespondentom agencji ANSA , AP
i Reutera 12.
Zamys listu do woskiego komunisty wyrasta z lewicowych sympatii Kuronia, ale
mia te sens pragmatyczny. Berlinguer by czoowym przedstawicielem tzw.
eurokomunizmu nurtu, ktry prbowa pogodzi komunizm z demokracj parlamentarn i manifestowa niezaleno od Moskwy. Odmowa interwencji w obronie
polskich robotnikw popsuaby ten wizerunek. Warszawa nie moga z kolei zupenie
zignorowa opinii WPK , najpotniejszej partii komunistycznej na Zachodzie.
Zwracam si do Pana, jako szefa partii robotniczej, jako do polityka, ktry walczy
o socjalizm zgodny z prawami czowieka, jako do komunisty, poniewa w moim
kraju komunici sprawuj niepodzieln wadz pisa Kuro do Berlinguera13.
Apelowa do niego o pomoc dla polskich robotnikw przeladowanych za demonstracje czerwcowe, o domaganie si dla nich amnestii. Robotnicy, nie posiadajcy wasnych organizacji i pozbawieni informacji, s cakowicie bezbronni wobec
represji. Reakcja wadz zaostrza nastroje nienawici i desperacji. Nastpny wybuch
mgby sta si tragedi dla narodu polskiego i oznacza moe polityczne bankructwo caej lewicy w Europie.
Spraw podja od razu prasa woska, w tym organ WPK LUnita, a dziennik
watykaski LOsservatore Romano opublikowa cay list Kuronia. Komunici
z Italii interweniowali 20 lipca, wyraajc zaniepokojenie procesami i wzywajc
polskich towarzyszy do umiarkowania 14. Odpowied z Warszawy nadesza do
2011-02-07 12:08:30
Rzymu dopiero po miesicu, ale ju w kocu lipca rozpoczto zwalnianie skazanych przez kolegia robotnikw Radomia i Ursusa.
Do zagranicznej opinii zwrcio si take 13 opozycyjnych intelektualistw15. Rzecz
zainicjowa Adam Michnik, tekst napisali Stanisaw Baraczak, Kazimierz Brandys
i Andrzej Kijowski. Zwracalimy si po nazwisku do intelektualistw, takich jak
Gnter Grass, Eugene Ionesco, Heinrich Bll i prosilimy ich, by si publicznie
wypowiedzieli wspomina Michnik16. W licie otwartym zaapelowano do wszyst-
10
kich, ktrym droga jest sprawa demokratycznego socjalizmu, do wszystkich,

ktrzy bronili przeladowanych w Chile i Hiszpanii, w Czechosowacji i ZSRR ,
aby domagali si uwolnienia robotnikw w Polsce.
Przywoanie przykadw Chile i Czechosowacji pozwalao umieci spraw polskich
robotnikw w tej samej kategorii politycznych przeladowa i skupi uwag liberalno-lewicowych obrocw praw czowieka na represjach w PRL . Apel 13 zosta opublikowany we francuskim tygodniku Le Nouvel Observateur. By on, wraz z listem
Kuronia, przekroczeniem wanej granicy adresatem opozycyjnych tekstw stan
si odtd, obok wadz krajowych, rozmaite orodki zagraniczne: redakcje gazet,
partie polityczne, zwizki zawodowe, znane postacie wiata kultury i nauki.
Zachodni intelektualici odpowiedzieli na ten apel. W sercu Europy polscy pracownicy zasuyli sobie za cen krwi, powice i ez na prawo do zarzdzania
swymi wasnymi organizacjami i na to, by w razie, gdy protestuj, nie nazywano
ich chuliganami i nie wtrcano do wizienia napisa Jean-Marie Domenach.
Katolicki myliciel apelowa do chrzecijaskich i socjalistycznych zwizkw
zawodowych o czynn solidarno z polskimi robotnikami. Gos zabrali take
Heinrich Bll i Gnther Grass. W skazaniu robotnikw, ktrzy strajkowali przeciw
podwyce cen z 24 czerwca 1976 roku widzimy smutn powtrk wydarze z 1970
roku stwierdzili niemieccy pisarze. Zaapelowali do szefa PZPR , aby zrealizowa zapowiedziane reformy, a odpowiedzialnych za ostatnie wydarzenia szuka
w krgu swoich wsppracownikw. aden socjalista nie moe si pogodzi ze
skazaniem strajkujcych robotnikw17. Jesieni Bll przekae na fundusz KOR
50 tys. z honorarium za polskie wydania swoich ksiek.
Pod koniec lipca list Do przeladowanych uczestnikw robotniczego protestu
ogosi Jerzy Andrzejewski. S w Polsce ludzie, ktrzy zachowali zdolno odrniania prawdy od kamstwa i widz w Was [] bojownikw o prawdziw demokracj socjalistyczn oraz swobody spoeczne, bez ktrych wolno zamiera,
2011-02-07 12:08:30
oszukaczy frazes zaczyna rzdzi yciem publicznym podkrela. Domagamy

si amnestii dla niewinnie skazanych i wizionych, zwolnienia bezpodstawnie
aresztowanych, rehabilitacji skrzywdzonych i oszkalowanych, przywrcenia
moliwoci pracy tym, ktrzy jej zostali pozbawieni pisa Andrzejewski w imieniu polskiej inteligencji postpowej. Dopki cho jeden z Was, uczestnikw
robotniczego protestu, bdzie naraony na przemoc i gwat, przymusowo oddzielony od rodziny i spoeczestwa lub szykanowany w pracy oraz w yciu cywilnym,
bdziemy [] stawa w obronie Waszej: Polska jest nie tylko nasz wspln
ojczyzn, lecz rwnie wspln wasnoci. Bromy jej! 18.
Gos znanego literata mia kapitalne znaczenie. Nazwisko Andrzejewskiego jako
poczytnego pisarza i autora ksiki Popi i diament, bdcej lektur szkoln,
rozpoznawano w najszerszych krgach spoecznych, przydawao ono opozycji
publicznej wiarygodnoci. W licie pisarza, ktry dwa miesice pniej znajdzie
si w gronie zaoycieli KOR , znale mona nie tylko motywy powoania komitetu, ale te jego podstawowe postulaty. Andrzejewski formuowa zadania opozycji na najblisze miesice: walk o amnesti i przywrcenie do pracy przeladowanych uczestnikw Czerwca.
Spotkanie w sdzie
Przeom dokona si w momencie, gdy autorzy listw solidarnociowych przeszli

od sw do czynw. Pierwszy apel Komitetu Obrony Robotnikw zosta ogoszony
23 wrzenia 1976 r., ale w istocie KOR narodzi si dwa miesice wczeniej na
korytarzu warszawskich sdw na Lesznie. Od 16 lipca toczy si tam proces robotnikw z Ursusa. Na rozprawie pojawio si kilkanacie osb z krgw niezalenych.
Podczas trzech dni procesu (16, 17 i 20 lipca) do sdu przychodzili m. in.: Teresa
Bogucka, Seweryn Blumsztajn, Ludwik Dorn, Stefan Kawalec, Jacek Kuro, Jan Jzef
Lipski, Jan Lityski, Antoni Macierewicz, Adam Michnik, Jan Olszewski. Zachowanie
figurantw [] byo bardzo nonszalanckie i prowokacyjne (wskazywanie funkcjonariuszy palcami, uszczypliwe uwagi, prowokacyjne wypowiedzi) raportowao SB 19.
Na sal rozpraw, chronion kordonem esbekw i milicjantw, nie zostali wpuszczeni. Dostaa si tam jedynie Marta Miklaszewska, dziennikarka tygodnika Literatura 20. Jej relacja o tym, co usyszaa na sali sdowej, ujawnia wymiary
poczerwcowego dramatu nieprzestrzeganie elementarnych procedur, amanie
2011-02-07 12:08:30
praw oskaronych, bicie w ledztwie. W pewnym momencie czowiek, ktrego

brata sdzono wanie za drzwiami, wsta, cign koszul i pokaza mi czarne
od razw plecy. Tak dowiedziaem si o c i e k a c h z d r o w i a. [] Opowiada mi o torturowaniu ludzi wzitych z ulicy, z apanek wspomina Kuro 21. Te
relacje zrobiy na warszawskich opozycjonistach wielkie wraenie.
Rodziny, najczciej ony i matki, byy cakowicie zaamane, bliskie uwierzenia,
e pokazywane w telewizji wiece wyraay opinie spoeczestwa, e prawie
12
wszyscy uwaaj ich synw i mw za warchow i wichrzycieli, ktrzy

zakcili konsultacje wadzy ze spoeczestwem i ktrych naley za to surowo
ukara opisywa Kawalec 22. Tote gesty wspczucia okazane ludziom bezradnym wobec machiny komunistycznego pastwa byy niezwykle wane. Jeszcze
tego dnia rodzinom oskaronych robotnikw przekazano pierwsze pienidze,
ktre przewidujco mia ze sob Jan Jzef Lipski, dysponujcy opozycyjn kas
zapomogow i funduszami z Duszpasterstwa Miosierdzia23.
Nastpnego dnia, 17 lipca, w gmachu sdw zebraa si jeszcze liczniejsza
grupa. Wspomina Henryk Wujec: Usiowaem si zapisa do wejcia na sal,
stajc w kolejce z caymi rodzinami (tu zostay nawizane pierwsze kontakty).
Niektre osoby z tych rodzin chciay napisa podanie o widzenie czy wypisk, nie
wiedziay, jak to robi, wic Gajka [Grayna Kuro], ktra ju miaa dowiadczenie, pomagaa. Nieufno ludzi z Ursusa wobec nieznanych warszawskich inteligentw przezwyciya Magorzata ukasiewicz, pocieszajc rozpaczajce kobiety. Wszystko to byo bardzo trudne: duo ludzi si ptao, podejrzewali nas,
e jestemy ubekami, ale w sytuacji takiej rozpaczy lody zostay przeamane. []
Jeszcze na korytarzu sdowym podszed do mnie Antek [Macierewicz] i zapyta,
czy bym si nie wczy w akcj pomocy dla tych ludzi. Zgodziem si opowiada Wujec24.
SB odnotowao, e 20 lipca, po ogoszeniu wyroku Lityski i Macierewicz wrczali
rodzinom skazanych kwiaty, wyraali wspczucie i oferowali pomoc prawn 25.

Ludziom z Ursusa zaproponowano darmow pomoc opozycyjnych adwokatw.
Tego dnia Olszewski i Sia-Nowicki przyjli pierwsze penomocnictwa jako obrocy oskaronych. Z rozmw z robotniczymi rodzinami wyania si obraz zaszczutych, pozbawionych wszelkiej nadziei ludzi, dla ktrych wyroki dla mw i ojcw
oznaczay pozbawienie rodkw do ycia. Stawao si jasne, e aby im pomc,
potrzeba czego wicej ni okazjonalne gesty solidarnoci.
2011-02-07 12:08:30
Wieczorem debatowali na ten temat Kuro, Lipski, Lityski i Macierewicz. Zwolennikiem podjcia natychmiastowego dziaania by Macierewicz, pozostali mieli
wtpliwoci, czy uda si zmobilizowa ludzi podczas wakacji26. Macierewicz nie
da si jednak przekona i zaproponowa uruchomienie regularnej akcji pomocy
z udziaem harcerzy z Czarnej Jedynki. Lityski mia si zaj listami protestacyjnymi, a Kuro postanowi napisa wspomniany wyej list otwarty do szefa
Woskiej Partii Komunistycznej.
Akcja Ursus
Po wysaniu listu do Berlinguera, Kuro zosta powoany do wojska, a wielu

innych opozycjonistw rozjechao si na wakacje. Organizacj pomocy dla
przeladowanych robotnikw z Ursusa zaj si Macierewicz i krg jego przyjaci z Gromady Wczgw, grupujcej harcersk kadr Czarnej Jedynki.
Bylimy przekonani, e zorganizowanie akcji pomocy jest spraw absolutnie
najwaniejsz, e to jest wanie to, czego szukalimy od 25 czerwca opowiada 27. Najpierw zaangaowa do tego Wojciecha Onyszkiewicza, a kilka dni
pniej Piotra Naimskiego. Moje mieszkanie byo dobrym punktem kontaktowym,
koo dworca rdmiecie, wic stamtd si jedzio pocigiem do Ursusa,
a noc ci, co jedzili, przychodzili do mnie do domu zdawa relacj wspomina Naimski 28. Wkrtce doczyli Wojciech Fakowski i Dariusz Kupiecki. W akcji
ursuskiej uczestniczyo w sumie okoo 50 osb, m.in. Urszula Doroszewska,
Ludwik Dorn, Marcin Gugulski. Pod koniec lipca doczy Henryk Wujec i inne
osoby z KIK : Jan Tomasz Lipski, Jacek Michaowski, Agnieszka Wolfram, Rafa
Zakrzewski.
Akcja bya zorganizowana z harcersk dyscyplin ze cisym podziaem zada
i przestrzeganiem zasad podstawowej konspiracji. Jedni zajmowali si koordynacj dziaa, gromadzeniem informacji, inni zbirk pienidzy, jeszcze inni
jedeniem do konkretnych osb. Jedziem do regularnie do Ursusa do osb,
do ktrych byem kierowany opowiada Gugulski. Byo to w takim rygorze:
dostawaem zadanie, wykonywaem zadanie. Wracaem, odmeldowywaem si
i cze 29. Niemal codziennie jedzi pod Warszaw Wujec. On te wspomina
o obowizkowej wizycie u Naimskiego. Piotrek [] mia prowadzi central,
wic zawsze po kadej jedzie, gdzie tak okoo dwudziestej czwartej, kiedy
2011-02-07 12:08:30
wracaa z Ursusa ostatnia kolejka, szo si do niego, zdawao sprawozdanie, on

to notowa i wtedy mona byo wrci do domu30.
Od pocztku tej akcji najwaniejsze byy tak samo, jak w pniejszej dziaalnoci KOR dwie rzeczy: konkretna pomoc ludziom skrzywdzonym przez wadze
i rzetelna wiedza o represjach. Tote wiele czasu powicano na gromadzenie
relacji o protestach z 25 czerwca i dokumentowanie wydarze. Podsumowania
zebranej wiedzy o odwecie wadz na zbuntowanych robotnikach oraz informacje
14
o zasigu akcji ursuskiej dokona 25 sierpnia Antoni Macierewicz. Z jego opracowania wynika, e wiedziano wwczas o 88 osobach aresztowanych. Dokadne
informacje udao si zebra o 54 osobach, sta pomoc objto 31 rodzin, wydatki signy 35 tys. z. Autor przewidywa, e potrzebne bd znacznie wiksze
pienidze w miar docierania do kolejnych poszkodowanych 31. Tak te si stao,
ale ju skala pomocy udzielonej w pierwszym miesicu bya imponujca, jeli
pamita, e byo to przedsiwzicie grona prywatnych osb podjte spontanicznie, bez adnych przygotowa. Pomocy mona byo udzieli dziki zapaowi kilkudziesiciu modych ludzi, dziki gotowoci kilku adwokatw, by broni w sdach
PRL antypastwowych wichrzycieli, dziki ofiarnoci wielu tysicy osb przekazujcych datki na rzecz przeladowanych robotnikw.
Kierunek: Radom
Pod koniec lata szeregi ludzi pomagajcych robotnikom znacznie si powikszyy. W drugiej poowie sierpnia na pocztku wrzenia w akcji pomocy pojawili si ludzie z krgu walterowcw opowiada Piotr Naimski32. Posiki nadeszy
w sam czas. Okazao si bowiem, e obok Ursusa przed wolontariuszami stoi
znacznie powaniejszy problem Radom. Liczba aresztowanych i wyrzuconych
z pracy bya tam kilkakrotnie wysza, a warunki ycia jeszcze gorsze. Powanym
problemem dla warszawiakw by te brak kontaktw w tym prowincjonalnym
miecie.
Pierwszy kontakt z Radomiem nawizano w drugiej poowie sierpnia. Ktry
z naszych podopiecznych z Ursusa siedzia w areszcie z kim z Radomia, zapamita jego nazwisko i adres wspomina Naimski33. Poprowadzenia akcji pomocy w Radomiu podj si jedcy ju do Ursusa Mirosaw Chojecki, ktrego
Naimski zna ze studiw chemicznych na UW , a Macierewicz jeszcze z harcerstwa.
2011-02-07 12:08:30
Pocztkowo w te podre jedzi sam albo z Bogumiem Studziskim, dziaaczem

KIK , ktry mia znajomych w Radomiu. Na pocztku wrzenia doczy Andrzej
Rosner, asystent na Wydziale Historycznym UW . Wcigna go koleanka ze

studiw, ona Chojeckiego Magda Bocheska, dajc mu do przeczytania wstrzsajce relacje robotnikw z Ursusa. Nazajutrz spotkaem si z Mirkiem, dostaem
od niego plan Radomia, yczenia wszystkiego najlepszego i pierwsze adresy
opowiada Rosner34. Nastpne adresy zdobywa ju na miejscu. Przywozi ludziom
pienidze, ktre dostawa od Chojeckiego albo Macierewicza i zbiera sam.
Wkrtce wczyli si Zofia i Zbigniew Romaszewscy, ktrych wprowadzi Henryk
Wujec. Energiczne, znakomicie zorganizowane maestwo Romaszewskich
przejo w listopadzie od Chojeckiego kierowanie akcj radomsk. Oni koordynowali ruchem emisariuszy, u nich bya kartoteka, przez nich przechodzia lwia
cz pienidzy dla robotnikw. Grup radomsk tworzyli take m. in. Grzegorz
Boguta, Konrad Bieliski, Jan Lityski, Stefan Starczewski i Bogdan Zalega35.
Rzecz bya zorganizowana zgodnie z wzorami wypracowanymi w Ursusie podziaem zada, gromadzeniem informacji, zachowywaniem podstawowej konspiracji. Starano si, by emisariuszami byy osoby nienotowane przez SB , cile
rozgraniczajc udzia w akcji pomocy i wyjazdy na procesy.
W pierwszych miesicach emisariusze musieli jedzi bardzo czsto kilka razy
w tygodniu. Bya to prawdziwa mordga, tym bardziej e starano si unika
pocigw czy autobusw w obawie przed policj i apano na drodze wylotowej
z Warszawy tzw. okazj lub epka. Na miejscu postpowano tak samo, jak w Ursusie: odnajdywano represjonowane rodziny, ustalano fakty i oceniano zakres potrzebnej pomocy, wrczano pienidze, kierowano do adwokatw, spisywano relacje. Od ludzi, do ktrych trafialimy wspomina Jan Cywiski trzeba byo si
dowiedzie, jak wyglday strajki, starcia pod radomskim Komitetem Wojewdzkim
i akcja ZOMO ; jak zachowywaa si milicja na komendach wobec zatrzymanych (okazao si, e w Radomiu byo ich ponad 600), kogo wyrzucono z pracy
(w Radomiu prawie 1000 osb)36.
Opowieci o biciu w aresztach byy jeszcze bardziej dramatyczne. Poinformowanie opinii publicznej o bezlitosnym odwecie wadz na robotnikach i tych zaangaowanych w protest, i tych zupenie przypadkowych, aresztowanych podczas
przypominajcych czasy okupacyjne apanek byo jednym z celw zbierania
relacji. Drugim udokumentowanie amania prawa przez milicj i zoenie for-
2011-02-07 12:08:30
malnej skargi do prokuratury. Namawialimy wszystkich bitych przez milicj, eby

takie skargi skadali pisze Cywiski. Oni opowiadali, a my notowalimy i redagowalimy ich relacje. Przepisane na maszynie teksty wracay do autorw,
ktrzy je podpisywali i wysyali37. Od jesieni 1976 do wiosny 1977 r. zoono ponad
100 takich skarg.
Zdobywanie informacji o zasigu represji w spacyfikowanym miecie nie byo
atwe. W cigu kilku tygodni zdoano jednak zidentyfikowa 70 uwizionych osb
16
i dotrze z pomoc do 30 rodzin. Skala potrzeb by ogromna. Tylko na koszta

sdowe we wrzeniu wydano ok. 20 tys. z, a wiele rodzin wymagao staych
zasikw. Zakadano, e liczba potrzebujcych szybko wzronie do 200 rodzin,
a zatem ju w padzierniku budet akcji powinien sign 300 tys. z pisano
w Komunikacie nr 1 Komitetu Obrony Robotnikw. Znalaza si te w nim wiadomo o zabjstwie ks. Romana Kotlarza przez nieznanych sprawcw i miertelnym pobiciu pakami Jana Broyny, co dobrze wiadczyo o informacyjnej
sprawnoci i rzetelnoci uczestnikw akcji pomocy38.
W poowie wrzenia warszawiacy spotkali w Radomiu niespodziewanego sojusznika. By to Bogdan Borusewicz, ktry przyjecha z Gdaska. Grono zwizane
z duszpasterstwem akademickim tworzyli je m. in. Piotr Dyk, Aleksander Hall,
Maciej Grzywaczewski, Dariusz Kobzdej i Arkadiusz Rybicki zebrao pienidze
dla przeladowanych i Borusewicz zawiz je do Radomia. Dopiero za drugim
przyjazdem udao mu si znale kobiet, ktrej syn siedzia. Da jej pienidze,
ale nadal nie mia adresw innych represjonowanych. Po raz trzeci przyjecha do
Radomia 16 wrzenia. Poszed do sdu z nadziej, e natrafi na rozpraw uczestnikw protestw39.
Trafi nie tylko na rozpraw, ale take na grup warszawskich opozycjonistw,
ktrzy przejechali na proces. Obok Antoniego Macierewicza i Antoniego Libery
byli wrd nich Ludwik Dorn i Jan Tomasz Lipski studenci socjologii UW , Stanisaw Puzyna z Wydziau Ekonomii UW oraz studentki matematyki Zofia Krajewska i Zofia Winawer40. Warszawiakw zatrzymaa policja, ale Borusewiczowi
udao si uciec.
Zatrzymanie w radomskim sdzie stanowio pierwsz policyjn kontrakcj przeciwko ludziom pomagajcym robotnikom. Byo brutalne: mczyzn skuto kajdankami, a podczas przesucha obrzucano grobami i wyzwiskami. Szczeglnie
zncano si nad Ludwikiem Dornem. Wszystkich przetrzymano w areszcie do p
2011-02-07 12:08:30
do pierwszej w nocy. Sytuacja powtrzya si tydzie pniej, 23 wrzenia, gdy do

Radomia znowu przyjechali Dorn i Macierewicz, a take Grayna Jaglarska
i Marek Tomczyk. Caa czwrka spdzia wiele godzin na komendzie; funkcjonariusze pobili Tomczyka i Dorna, ktry tym razem dosta pak w goe pity41.
Chodzio o to, aby skutecznie zniechci warszawskich niepokornych do przyjazdw do Radomia. Jednak asystowanie podczas procesw robotnikw byo rwnie
wanym gestem solidarnoci, co pomoc finansowa i prawna. Uderzenie w opozycyjnych obserwatorw zapowiadao policyjn ofensyw przeciwko caej akcji
pomocy. Palcej aktualnoci nabraa sprawa utworzenia jakiego parasola ochronnego nad jej modymi uczestnikami.
Zaoenie komitetu
O spoecznym komitecie firmujcym akcj pomocy mylano ju w drugiej poowie

sierpnia. Przede wszystkim dyli do tego ludzie kierujcy akcj ursusk Macierewicz, Naimski i Onyszkiewicz, a take Chojecki i Wujec42. Projekt gorco
popiera Kuro, ktry jednak nie mg stale uczestniczy w przygotowaniach, bo
trzymano go w wojsku. Bylimy przekonani my we trjk, to znaczy Antek,
Wojtek Onyszkiewicz i ja e taki komitet trzeba stworzy. Nazw Komitet Obrony Robotnikw wymyli Antek opowiada Naimski. Chodzio jednak nie tylko
o ciao stworzone do jednej konkretnej kwestii. Tak naprawd od samego pocztku [] najmocniej to reprezentowa Antoni Macierewicz bya wiadomo,
e oto jest taki moment, w ktrym mona zbudowa jawn, opozycyjn organizacj wspomina Onyszkiewicz43.
Sprawa zostaa przesdzona w pierwszych dniach wrzenia podczas zebrania
uczestnikw akcji pomocy. Radomscy i ursuscy emisariusze opowiedzieli si za
utworzeniem komitetu44. Prace w tym kierunku wrd sygnatariuszy listw i apeli
poczerwcowych prowadzi Jan Jzef Lipski.
10 wrzenia o projekcie powoania organizacji pomocy dla uczestnikw protestw
czerwcowych debatowali Ludwik Cohn, Jan Olszewski i Aniela Steinsbergowa.
Sdzc z podsuchanej przez SB rozmowy, nie zastanawiano si ju nad tym, czy
powoa niezalen instytucj, tylko jak. Opozycyjni prawnicy zgadzali si, e
trzeba dy do jej legalizacji. Wadze zostan poinformowane, e powoano
instytucj zajmujc si pomoc dla ofiar 25 czerwca 1976 r. Utworzenie orga-
2011-02-07 12:08:30
nizacji bdzie miao wielkie znaczenie jako jak to uj Olszewski pierwsze

publiczne zamanifestowanie stanowiska polskiej inteligencji w zakresie czynnej
solidarnoci ze rodowiskiem robotniczym45.
Zebranie opozycyjnych autorytetw w mieszkaniu prof. Lipiskiego, podczas
ktrego miano powoa komitet, zwoano na 12 wrzenia. W przeddzie Lipski,
Macierewicz, Naimski, Olszewski i Onyszkiewicz zredagowali tekst dokumentu
zaoycielskiego. Ustalilimy [] midzy sob, e chcemy powoania komitetu,
18
e spotkanie bdzie prb jego zawizania i e to si bdzie nazywao KOR

twierdzi Naimski46.
U Edwarda Lipiskiego zgromadzio si okoo dwudziestu osb. Byli tam ludzie
z krgu literatury i sztuki Jerzy Andrzejewski, Jacek Bocheski, Kazimierz
Brandys, Andrzej Kijowski, Antoni Libera i Halina Mikoajska; naukowcy gospodarz, Stanisaw Hartman i Jan Kielanowski; weterani PPS i AK Ludwik Cohn,
Jzef Rybicki i Aniela Steinsbergowa. Modzie prowadzc akcj pomocy reprezentowali Mirosaw Chojecki i Piotr Naimski, zebranie prowadzi Jan Jzef
Lipski.
Lipski, Chojecki i Naimski przedstawili obraz ostrych represji, jakie spotkay
uczestnikw Czerwca. Z ich relacji wynikao, e pomoc objto ju okoo 80 rodzin,
wydatkujc 95 tys. z47. Na zebranych musiao to wywrze due wraenie. Wszyscy uczestnicy dyskusji zanotowao SB zgodnie stwierdzili konieczno kontynuowania akcji pomocy robotnikom, ktrzy w wyniku udziau w wydarzeniach
w Ursusie [i Radomiu JS ] ponieli jakiekolwiek konsekwencje. Powoujc si
na rosncy zasig akcji i potrzeb, Lipski zaproponowa powoanie KOR . Zebrani
skaniali si ku mniej wyrazistej formule przedstawionej przez Jzefa Rybickiego Komitetu Obrony Praw Czowieka i Obywatela, ktry mia patronowa publicznej zbirce pienidzy 48. Pierwszym krokiem miao by opracowanie imiennej
listy ofiarodawcw, poprzedzonej krtkim wstpem: W zrozumieniu cikiej sytuacji, w jakiej znaleli si robotnicy dotknici akcj represyjn po wydarzeniach
25 czerwca 1976 r. niej podpisani owiadczaj gotowo niesienia pomocy im
oraz ich rodzinom. Pomoc pienina jest jednoczenie wyrazem poparcia ich
w walce o prawa ludzkie i obywatelskie. Uzgodniono take, i zesp roboczy
Rybicki, Olszewski i Steinsbergowa przygotuje szczegowy projekt Komitetu
Obrony Praw Czowieka na nastpne spotkanie, ktre miao si odby za 23
tygodnie49.
2011-02-07 12:08:30
W poczuciu modych byo to odsunicie sprawy. Piotrek wynis z tego spotkania

przekonanie, e nic z tego nie bdzie, e ci ludzie nigdy si na to nie zdecyduj
wspomina Macierewicz 50. Zgnbiony Lipski opowiada tego samego dnia Olszewskiemu, e waciwie nic z tego nie wyszo, bo starsi pastwo powiedzieli, e oczywicie zbirk pienidzy trzeba robi, ale wprowadzanie oficjalnie
nazwy Komitet Obrony Robotnikw to rwnoznaczne z prowokowaniem represji
i e to upado51. W swojej historii KOR Lipski napisa, e dla starszych uczestnikw zebrania koncepcja komitetu bya szokujca: Mao kto mia ochot na sam
demonstracj prowadzc prosto do wizienia. Podkrela jednak take, e byli
to ludzie powani, ktrzy zdawali sobie spraw z odpowiedzialnoci, jak brali na
swoje barki i chcieli radykaln propozycj przemyle52.
Opozycyjna modzie nie zamierzaa opuszcza rk. Uwaalimy, e trzeba []
przeama t niemono, stworzy instytucj, a jeeli potem nas zamkn, to
zjawi si nastpni, ktrzy to poprowadz. Zdecydowalimy, e my to tworzymy
mwi Naimski53. Modzi mieli wsparcie Lipskiego, ktry mimo wtpliwoci rwnie
uwaa, e nie ma na co czeka. 13 wrzenia mocno popar ich Jacek Kuro,
ktry dosta przepustk z wojska. Akces Kuronia by kluczowy z uwagi na jego
autorytet w rodowisku komandosw i wrd tzw. starszych pastwa. Kilka dni
pniej, podczas spotkania u Libery Macierewicz, Naimski, Lipski i Kuro zdecydowali, e utworz komitet niezalenie od tego, czy uda si pozyska do tej idei
opozycyjnych pisarzy i weteranw PPS 54. Na ich determinacj musiaa wpyn
radomska akcja policji z 16 wrzenia. To, czego si dotd jedynie obawiano represje wymierzone w uczestnikw stao si faktem.
Grupa inicjujca podja rozmowy z potencjalnymi sygnatariuszami apelu zaoycielskiego, napisanego ju przez Macierewicza. Zwracali si jednak do nich
z now propozycj podkrela Naimski nie rozwaania sensownoci zakadania komitetu, tylko przyczenia si do istniejcego ju Komitetu Obrony Robotnikw55. Akcja miaa do szeroki zasig. 16 wrzenia Chojecki namawia Borusewicza do wstpienia do powoywanej organizacji KOR w ktrej nazwiska
i adresy czonkw bd jawne. Mwi, e udzia zadeklarowa ju znany ekonomista Edward Lipiski 56. Istotnie, Lipski mia od profesora Lipiskiego, ktry
wyjecha za granic, zgod na dysponowanie jego nazwiskiem. Do wstpienia do
komitetu Jan Jzef przekona Ludwika Cohna, Aniel Steinsbergow, Adama
Szczypiorskiego i Wacawa Zawadzkiego z dawnej PPS . A take weterana AK
2011-02-07 12:08:30
i WiN Jzefa Rybickiego, Wojciecha Ziembiskiego i ksidza Ziej. Ze rodowiska

Ruchu do komitetu mia doczy Emil Morgiewicz, namwiony przez Kuronia57;
z Poznania przyczy si Stanisaw Baraczak. 22 wrzenia Macierewicz i Naimski zdobyli podpis Jerzego Andrzejewskiego58.
Determinacja opozycyjnej modziey i namowy Kuronia oraz Lipskiego odniosy
skutek. 22 wrzenia w mieszkaniu pani Steinsbergowej powsta Komitet Obrony
Robotnikw. Penej listy uczestnikw tego spotkania nie znamy. Wiemy wszake,
20
e oprcz gospodyni byli tam Cohn, Lipski, Macierewicz, Naimski i Olszewski.

Macierewicz przynis napisany przez siebie tekst apelu zaoycielskiego, ktry
zgodzio si ju podpisa kilkanacie osb. Jednak tego wieczora raz jeszcze
day o sobie zna obawy przed podejmowaniem tak radykalnego kroku. Dyskusja
dotyczya uycia w nazwie powoywanej instytucji sowa komitet. Obawiano si,
e da to wadzom podstaw do posuni prawnych przeciwko nielegalnej organizacji. Debat przeci jednake Macierewicz, ktry owiadczy, e nazwa pozostaje bez zmian i e niezalenie od tego, czy zebrani zdecyduj si na to, czy
nie, komitet i tak zostanie zaoony. 23 wrzenia wysano apel KOR wraz z listem
podpisanym przez Andrzejewskiego do marszaka sejmu59. Komitet Obrony Robotnikw sta si faktem.
W pierwszym apelu KOR pokrtce opisano przeladowania uczestnikw robotniczego protestu, podkrelajc amanie prawa przez organy wadzy. Po raz pierwszy od wielu lat aresztowaniom i przesuchiwaniom towarzyszy masowy terror
fizyczny stwierdzano. Ofiary obecnych represji nie mog liczy na adn
pomoc i obron ze strony instytucji do tego powoanych []. W tej sytuacji rol
t musi wzi na siebie spoeczestwo, w interesie ktrego wystpili przeladowani. Spoeczestwo bowiem nie ma innych metod obrony przed bezprawiem jak
solidarno i wzajemna pomoc. Dlatego poniej podpisani zawizuj Komitet
Obrony Robotnikw celem zainicjowania wszechstronnych form obrony i pomocy.
Droga rozpoczta powoaniem KOR , pi lat pniej doprowadzi do powstania
Solidarnoci.
2011-02-07 12:08:30
SAWOMIR DRELICH
Postulaty Gdaskie w kontekcie zaoe ludowego
populizmu oddolnego
Postulaty Gdaskie a ludowy populizm oddolny wprowadzenie
Postulaty Gdaskie bdce niewtpliwie fundamentem pierwszej fali ruchu Solidarno mona rozpatrywa jako nie tylko przejaw konkretnych politycznych
da, ale rwnie jako egzemplifikacj szerzej rozumianej myli politycznej.
Politologiczna analiza 21 punktw pozwala wskaza w ich ramach wtki natury
ideologicznej, doktrynalnej i polityczno-programowej. Celem niniejszego tekstu
jest wskazanie, e rzeczywicie takie treci w postulatach gdaskich wystpuj,
a ponadto, e dostrzec mona szereg analogii midzy nimi a zaoeniami nurtw
tzw. ludowego populizmu oddolnego. Nie zostaje tutaj postawiona teza, iby ruch
pierwszej Solidarnoci zaliczy mona do nurtw populistycznych, co najwyej,
e da si dostrzec pewne cechy wsplne i dlatego mona mwi o wystpieniu
owych charakteryzowanych w dalszej czci analogii. Pozwoli to zobaczy
w Solidarnoci i 21 punktach nie tylko przejaw protestu przeciwko wadzy komunistycznej i autorytarnemu czy wrcz totalitarnemu reimowi, ale take emanacj
swoistego sposobu mylenia o instytucjach, pastwie i organizacji spoeczestwa
polskiego.
Trzeba jednak wskaza, e znaczenia terminu populizm w tym tekcie nie naley myli z jego publicystycznymi uyciami, z jakimi przecitny czytelnik czy widz
politycznych wydarze niewtpliwie nieustannie si spotyka. Populizm w tym
tekcie traktowany jest jako eklektyczna doktryna polityczna, ktra opiera si na
pewnych presupozycjach ideologicznych, a na ich bazie buduje pozytywny program
przebudowywania struktur pastwa1. Na oznaczenie populizmu rozumianego jako
doktryna polityczna w przeciwiestwie do populizmu pojmowanego jako pewna
praktyka uprawiania polityki, utosamianego z demagogi uyto sformuowania
populizm oddolny 2. Przez populizm odgrny trzeba by rozumie wwczas
2011-02-07 12:08:30
wszelkie przejawy stosowania demagogii przez wszystkie zapewne ugrupowania

i rodowiska polityczne w krajach demokratycznych. Jeli za chodzi o populizm
ludowy, to jest to taka jego forma, w ktrej odwoania do warstw chopskich, robotniczych i szerokich mas spoecznych, a take podkrelanie wanoci gospodarowania ziemi, podami rolnymi czy te zapewnienie socjalnej opieki najbiedniejszym, dominuj nad innymi elementami programowymi3.
Przykadem ruchu polityczno-spoecznego, a pniej rwnie partii politycznej,
22
ktr mona okreli mianem ludowego populizmu oddolnego, bya amerykaska

Populist Party, dziaajca w Stanach Zjednoczonych na przeomie XIX i XX wieku. Populist Party wniosa do amerykaskiego dwupartyjnego systemu politycznego swoisty powiew wieoci i przez pewien czas funkcjonowaa nawet jako
trzecia sia polityczna. Ostatecznie wyparta zostaa przez dwie wielkie partie, a jej
najaktywniejsi dziaacze zasilili ich struktury 4. Tekst niniejszy bdzie stanowi
charakterystyk analogii, ktrych doszuka si mona midzy myl polityczn
pierwszej Solidarnoci, reprezentowan w tym wypadku przez postulaty gdaskie,
a ideologi, zaoeniami doktrynalnymi i programowymi amerykaskiej Populist
Party, bdcej klasycznym przykadem ludowego populizmu oddolnego.
Analogie na poziomie ideologicznym
Ideologiczne wtki myli politycznej danego ugrupowania bd rodowiska politycznego skadaj si na sposb interpretowania przez to rodowisko rzeczywistoci spoeczno-politycznej, zbir stosowanych metod opisu spoeczestwa,
symbolik i mitologi, ktrymi si ono posuguje. W Postulatach Gdaskich nie
ma co prawda bezporednich odniesie do symboliki ludu, tak mocno podnoszonej i nieustannie pojawiajcej si w wypowiedziach politycznych dziaaczy Populist Party, jednak lud zosta w nich w sposb specyficzny zdefiniowany. Lud to
w duchu Postulatw Gdaskich ci, ktrzy nale do niezalenych od partii
organizacji spoecznych (pkt 1), ktrych pozbawiono wolnoci sowa (pkt 3),
ktrzy w walce o swoje prawa stracili prac i poddani zostali represjom (pkt 4),
ktrzy w najwikszym stopniu dwigaj ciary kryzysu gospodarczego (pkt 6
i 11). Sam fakt, i s to postulaty skierowane do komunistycznych wadz, kae
zdefiniowa lud jako wszystkich tych, ktrzy przez wadz zostali w jakikolwiek
sposb pokrzywdzeni. Idea kolektywna ludu zostaje wic nie wprost zdefiniowa-
2011-02-07 12:08:30
SAWOMIR DRELICH POSTULATY GDASKIE W KONTEKCIE ZAOE LUDOWEGO POPULIZMU ODDOLNEGO
na poprzez skontrastowanie jej z inn ide kolektywn: przedstawicielami reimu

komunistycznego 5. Podobnych zabiegw dokonywali dziaacze Populist Party
opowiadajcy si przeciwko wczesnemu amerykaskiemu establishmentowi,
ktry by przez nich niejako wykluczany z owego ludu. Wszelkie zo, jakiego doznaje lud, dokonane zostao zdaniem dziaaczy Populist Party przez tych,
ktrzy z tym ludem nie maj nic wsplnego, przez swoistych obcych6. Dla amerykaskich populistw byli to politycy tzw. establishmentu, dla dziaaczy Solidarnoci komunici.
Poniewa swoicie zdefiniowany lud w obu tych ruchach spoeczno-politycznych
wskazywany jest jako suweren czy te zbiorowy podmiot politycznych i spoecznych da, tote symbolik szczegln uzyska musi rwnie figura woli ludu.
Wyrazicielem woli ludu w wypadku Postulatw Gdaskich mia by nawczas
Midzyzakadowy Komitet Strajkowy, ktrego propozycje miay zagwarantowa
przywrcenie porzdku spoecznego i praw przynalenych ludowi. Podobnie
u populistw amerykaskich, politycy i przedstawiciele wielkiego przemysu
oskarani byli o ignorancj i bezczynno w trosce o spenianie woli ludu, wydawali si by zdaniem dziaaczy Populist Party gusi na gos spoeczestwa 7.
W obu wypadkach podnoszenie woli ludu ma w efekcie dowodzi cakowitego
odrzucenia hegemonii jednej grupy spoecznej, warstwy czy te klasy, czego
skutkiem okae si stworzenie przeciwko grupie dotychczas rzdzcych szerokiej koalicji niezadowolonych mas spoecznych 8. Idea woli ludu ma szczeglne
znaczenie w wypadku ruchw o charakterze antysystemowym, a takimi niewtpliwie byy Populist Party i Solidarno oparcie si na owej idei stanowi ma
swego rodzaju legitymacj.
Odwoaniom do kolektywnej figury ludu czy powoywaniu si amerykaskich
dziaaczy Populist Party na wol ludu towarzyszy nieustannie dychotomizowanie
rzeczywistoci spoeczno-politycznej. Wskazuj oni, e tak jak siy rzdzce
wiatem podzieli mona na siy dobra i za, tak te amerykaskie spoeczestwo
podzieli mona na dobrych i zych, swoich i obcych. Dobrzy i swoi, to ci, ktrzy
zaliczeni zostali do owego ludu bd ludzie wsppracujcy z nim, natomiast li
to polityczny establishment czy te ci, ktrym przypisuje si dziaanie przeciwko
ludowym interesom. Obcy zdefiniowany w postulatach gdaskich wyania si jako
czowiek z partyjnego przywdztwa pastwa bd komunistyczny aparatczyk,
stosujcy represje wzgldem studentw i robotnikw (pkt 4) czy te amicy za-
2011-02-07 12:08:31
pisane w konstytucji wolnoci i prawa (pkt 3), to osoba, ktra bardzo czsto
uzyskaa prac dziki przynalenoci partyjnej, nie za wedug klucza kompetencyjnego (pkt 12), do obcych zalicza si take uprzywilejowanych funkcjonariuszy
milicji lub sub bezpieczestwa (pkt 12). Swoiste oderwanie owych obcych od
uprzednio zdefiniowanego ludu jest ewidentne: s to ludzie, ktrzy w sposb
nieuprawniony pozyskali pewne dobra lub przywileje, ktrych pozycja spoeczna
wynika wycznie z ich politycznego umocowania. U populistw amerykaskich
24
znale mona szereg hase wzywajcych do pozbycia si wroga, obcego, co

miaoby by jedynym skutecznym sposobem na zbudowanie spoecznej harmonii
i przywrcenie sprawiedliwoci spoecznej9. W postulatach gdaskich z oczywistych wzgldw takiego wezwania nie ma. By to bowiem z jednej strony wykaz
da i oczekiwa strony opozycyjnej wobec rzdu, z drugiej za propozycja
porozumienia i konsensusu, nakierowana na zapocztkowanie wsppracy Solidarnoci z komunistami. Nie mona wic widzie w wykazie 21 punktw narzdzia
do kontrastowania spoeczestwa, jego dychotomizowania czy te otwierania
nowych osi konfliktw.
Kolejna analogia o charakterze ideologicznym to wystpowanie w obu analizowanych nurtach spoeczno-politycznych swego rodzaju hiperpatriotyzmu, jak to
nazywa Margaret Canovan. Wskazuje ona, e hiperpatriotyzm to zjawisko podkrelania szacunku do pastwa, narodu i narodowych tradycji, przyznawania
sobie roli obrocy narodu i pastwa bd stranika tradycji i historii10. W wypadku
Solidarnoci i Postulatw Gdaskich zapewne uycie okrelenia hiperpatriotyzm
jest nieadekwatne, jednak elementy zblione take tu wystpuj. W punkcie 3
przywoywana jest konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej jako gwarant
praw i wolnoci obywatelskich paradoksalnie opozycjonici powouj si na
dokument, ktry przecie niejednokrotnie by przez nich podwaany. W punkcie 6,
w ktrym strajkujcy domagaj si podjcia realnych dziaa wyprowadzajcych
kraj z kryzysu, zauwaalna jest troska opozycjonistw o ojczyzn rozumian nie
inaczej jak dobro wsplne. Podobne podejcie dostrzec mona w daniu realizacji penego zaopatrzenia rynku i przeznaczaniu wycznie nadwyek na eksport
(pkt 10). Patriotyzm w obu tych wypadkach zarwno u populistw amerykaskich, jak i w postulatach gdaskich dotyczy zawsze wiernoci i troski o pastwo
i spoeczestwo. Relacja ta nie przekada si na stosunki z obozem rzdowym,
ktry moe by w dalszej kolejnoci definiowany jako wrcz antypastwowy czy
2011-02-07 12:08:31
niepatriotyczny. Pamita jednak naley, e w omawianym wypadku polskim tak

rozumiany patriotyzm nie mia konotacji nacjonalistycznych czy etnicznych, jak
to bywao w wypadku populistw amerykaskich. w swoisty patriotyzm jest tym
samym ostatnim z wtkw ideologicznych, ktre znajdujemy w postulatach gdaskich, a ktre przypominaj ideologiczne zaoenia amerykaskiego populizmu
ludowego.
Analogie na poziomie doktrynalnym
Wicej analogii znale mona, rozwaajc sfer doktrynaln Postulatw Gdaskich, czyli propozycje podjcia konkretnych rozwiza majcych na celu reform
struktur pastwa bd spoeczestwa. Sfera doktrynalna to nic innego jak oglna
charakterystyka zaoe dobrego pastwa, tak jak wyobraaj je sobie konkretne
grupy czy rodowiska polityczne, wraz z propozycjami dotyczcymi przebudowy
instytucji oraz mechanizmw dziaania tego pastwa. Analogie midzy propozycjami, jakie zarysowane zostay w Postulatach Gdaskich, a tymi, ktrych autorami byli populici amerykascy z Populist Party, mona przydzieli do trzech
gwnych obszarw: 1. rozwiza o charakterze pastwowo-politycznym, 2. rozwiza o charakterze gospodarczym, 3. rozwiza o charakterze socjalnym.
Trudno oczywicie w wypadku Postulatw Gdaskich zapisanych przecie
w zaledwie dwudziestu jeden punktach mwi o jakiej spjnej i penej koncepcji reformy ustrojowej, jednak lektura nie pozostawia wtpliwoci co do ich reformatorsko-modernizacyjnego charakteru.
Za gwne wytyczne dla proponowanych zmian w wypadku Postulatw Gdaskich
su punkty: 1, 2, 3, 4, 5 i 12, ktre naley uzna za zrb polityczno-pastwowych
propozycji reformatorskich obozu Solidarnoci. Znale mona tam dania:
zalegalizowania niezalenych zwizkw zawodowych (pkt 1), zagwarantowania
prawa do strajku (pkt 2), zapewnienia wolnoci sowa, druku i publikacji (pkt 3),
zniesienia represji za przekonania polityczne (pkt 4), upublicznienia poprzez
media masowe 21 da (pkt 5), a take rezygnacji z kierowania si kluczem
politycznym przy desygnowaniu na stanowiska kierownicze (pkt 12). Podobne
postulaty znale mona w deklaracjach programowych tworzcej si Populist
Party: od da dotyczcych zmiany systemu wyborczego, dziki czemu do
partycypacji w rzdzeniu pastwem miaby zosta dopuszczone rwnie ugrupo-
2011-02-07 12:08:31
wania mae i rednie, po odwoywanie si do sloganowe czasami do zasady rwnoci dla wszystkich obywateli i odrzucenie wszelkich przywilejw11. Zarwno w wypadku populistw amerykaskich, jak i polskich opozycjonistw
pierwszej Solidarnoci, dostrzec mona pewn bezsilno wobec instytucji pastwa12. Prowadzi ona nieuchronnie do przekonania o koniecznoci przeprowadzenia zmian instytucjonalnych czy te systemowych, cho w wypadku pierwszej
Solidarnoci ich oczekiwanie co wida w 21 punktach nie byo jeszcze wprost
26
zwerbalizowane. Punktem zwrotnym, jak twierdzi Antoni Dudek, w dziaalnoci

ruchu Solidarno by tzw. kryzys bydgoski 13. Zmieni on w znacznym stopniu
podejcie opozycji do wadz, w pewnym stopniu zradykalizowa oczekiwania
niektrych krgw, jednoczenie demotywujc inne.
Takiego punktu zwrotnego brakowao w rozwoju populizmu amerykaskiego,
co oczywicie wie si z tym, e wadze amerykaskie demokratyczne wszak
nie stosoway represji wzgldem dziaaczy Populist Party. Tak jak pierwsza
Solidarno (ze wzgldu na utrzymywanie pozorw poparcia dla komunizmu
w PRL ), tak te amerykascy populici (ze wzgldu na brak represji politycznych),
nie podnosili kwestii reform polityczno-pastwowych jako pierwszoplanowych. Na
pierwszym planie pozostaway zawsze reformy gospodarcze. Nie bez przyczyny
niewydolno systemu gospodarczego Polski Ludowej jest wskazywana przez
historykw i ekonomistw jako jedna z istotniejszych przyczyn rozpadu systemu
komunistycznego w Polsce14. W punkcie 6 Postulatw Gdaskich znajduje si
oczekiwanie od wadz, e te podejm realne dziaania wyprowadzajce kraj
z kryzysu. dania ustabilizowania sytuacji gospodarczej w kraju znale mona
take w wypowiedziach i deklaracjach amerykaskich populistw 15. W wypadku
obu ruchw za najwaniejszy mechanizm modernizacji gospodarki pastwowej
uznawane byy interwencjonizm pastwowy oraz aktywna rola pastwa we wspieraniu przedsibiorczoci. Wrd Postulatw Gdaskich znajduj si i takie,
w ktrych domagano si zagwarantowania wzrostu pac rwnolegle do wzrostu
cen (pkt 9), realizowania penego zaopatrzenia rynku (pkt 10), zniesienia
cen komercyjnych (pkt 11). Populici amerykascy domagali si podobnych
regulacji rynkowych, jak chociaby: podniesienia poziomu inflacji czy zagwarantowania przez pastwo tanich kredytw dla farmerw 16. Interwencjonistyczne oczekiwania Populist Party w rzeczy samej musiay mieci si w mechanizmach gospodarki kapitalistycznej, natomiast gospodarcze propozycje pierwszej
2011-02-07 12:08:31
Solidarnoci wydaway si do spjne z systemem gospodarki centralnie

planowanej.
Gospodarcze propozycje obu ruchw wspgray z ich postulatami socjalnymi.
Faktycznie wikszo bo a 13 spord 21 punktw Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego z 17 sierpnia 1980 r. naleaoby umieci w grupie postulatw o charakterze socjalnym. Pojawiaj si tutaj wspomniane ju wczeniej
dania o zagwarantowanie wzrostu pac rwnolegle z wzrostem cen (pkt 9)
czy te zniesienia cen komercyjnych (pkt 11), ale rwnie danie wypaty
strajkujcym wynagrodze za okres strajku (pkt 7), podniesienia pac (pkt 8), diet
i dodatkw (pkt 19), wprowadzenia bonw ywnociowych na miso (pkt 13),
obnienia wieku emerytalnego (pkt 14), zrwnania rent i emerytur starego
portfela (pkt 15), poprawy warunkw dziaania opieki zdrowotnej (pkt 16), zwikszenia liczby miejsc w obkach i przedszkolach (pkt 17) czy te liczby nowo
oddawanych mieszka (pkt 19), wprowadzenia trzyletnich urlopw macierzyskich
(pkt 18) oraz skrcenia tygodnia pracy do piciu dni (pkt 21). W zakresie postulatw o charakterze socjalnym na pewno w wypadku populistw amerykaskich
ze wzgldu jednak na ich funkcjonowanie w ramach gospodarki wolnorynkowej
byo ich troch mniej. Skupiay si one przede wszystkim na podejmowaniu
przez pastwo dziaa majcych na celu likwidacj skutkw kryzysu gospodarczego w rodzinach robotniczych i farmerskich. Chodzio gwnie o obnienie
podatkw bd wprowadzenie ulg i zwolnie podatkowych dla najbiedniejszych,
podjcie dziaa majcych na celu obnienie kosztw zwizanych z przewozem
towarw, pomoc pastwa dla zaduonych farmerw, skrcenie dnia pracy w przemyle, wprowadzenie zasikw dla bezrobotnych oraz systemu robt publicznych17.
Tak postulaty populistw amerykaskich, jak i 21 punktw pierwszej Solidarnoci,
w duej mierze nie zostay zrealizowane i pozostay daniami na pimie. W obu
jednak wypadkach niektre z powyszych hase przejmowane byy przez przedstawicieli innych ugrupowa i rodowisk politycznych i w miar moliwoci wcielane w ycie przez elity polityczne lat pniejszych.
Analogie na poziomie funkcjonalnym
Warto przyjrze si jeszcze analogiom midzy pierwsz Solidarnoci i jej Postulatami Gdaskimi a amerykask Populist Party i jej programem politycznym na
2011-02-07 12:08:31
poziomie funkcjonalnym, czyli w kwestii warunkw zewntrznych i wewntrznych,

w jakich programy te zostay zwerbalizowane, a take w zakresie metod i technik
dziaania oraz funkcjonowania owych ruchw. Niewtpliwe jest o czym ju
zreszt powyej nadmieniano e oba te ruchy powstay w warunkach szeroko
rozumianego kryzysu, zarwno spoecznego, jak i gospodarczego. Byy one tak
Solidarno, jak i Populist Party z natury swej ruchami antysystemowymi, negujcymi w pewnym zakresie fundamenty systemu politycznego, spoecznego
28
i gospodarczego, w ktrego ramach powstay. Jak ju wskazywano, pierwsza

Solidarno ze wzgldu na grob represji i denie do instytucjonalizacji
oraz legalizacji swoich struktur nie moga w sposb bezporedni i radykalny
kwestionowa rozwiza systemowych PRL . Natomiast populici amerykascy
jako legalnie dziaajce ugrupowanie swoje antysystemowe hasa stale rugowali z programw politycznych, liczc na naturalne wchonicie ich partii przez
scen polityczn. Politolodzy dostrzegli prawidowo, i elementy antysystemowe znikaj z programw partii politycznych w momencie, kiedy zostaj one
dopuszczone do wadzy18. W wypadku pierwszej Solidarnoci nie tyle wyrugowanie, ale raczej wyciszenie hase antysystemowych byo gwarantem konsensusu
ze stron rzdow w 1980 r., jednak po wydarzeniach bydgoskich strategia ta
okazaa si nieskuteczna, a wraz z wprowadzeniem stanu wojennego i delegalizacj zwizku antysystemowo nolens volens staa si znakiem rozpoznawczym
ludzi Solidarnoci. Z kolei w wypadku Populist Party elementy antysystemowe
byy wyciszane wraz ze wzrostem dla niej poparcia spoecznego, co w efekcie
mogo prowadzi do jej upadku i przejcia czci jej postulatw przez inne ugrupowania.
Jak wida, antysystemowo stanowia swego rodzaju budulec obu charakteryzowanych rodowisk politycznych, cho przecie tak rne byy warunki polityczne, w ktrych si rodziy. Z antysystemowoci wspwystpowa take antyelityzm
i pochwaa mechanizmw demokracji bezporedniej. Postulaty Gdaskie jak
ju zostao zauwaone naleaoby traktowa jako dania ludu skierowane do
wadzy, ktra dawno ju stracia z owym ludem kontakt (jeli w ogle kiedykolwiek
go miaa). Podobnie programy Populist Party naleaoby rozpatrywa jako domaganie si dostpu tzw. zwykych ludzi do gospodarki i polityki 19. Krytyczna
postawa wzgldem elit politycznych to cecha konstytutywna antykomunistycznej opozycji w Polsce lat 80. oraz amerykaskich populistw przeomu XIX i XX
2011-02-07 12:08:31
wieku. To elity polityczne wskazywane s jako winne kryzysowi, w jakim znalazo

si pastwo i spoeczestwo, std niejednokrotnie pojawiajcy si postulat wymiany tyche elit20. Takie jego postawienie w warunkach polskich tamtych czasw
byo jednoznacznym opowiedzeniem si przeciwko komunistycznemu reimowi,
std niejednokrotne korzystanie ze swoistego kamuflau, jak chociaby w punkcie 12, w ktrym domagano si stosowania klucza kompetencji przy mianowaniu
na stanowiska kierownicze i rezygnacji z klucza politycznego. Antyelityzm w wypadku pierwszej Solidarnoci musia przybra form mniej radykaln i mniej
negatywistyczn, natomiast w wypadku Populist Party dziaajcej ju w ramach
amerykaskiego systemu politycznego uleg naturalnemu osabieniu z wczeniej
wskazanych przyczyn zwizanych z instytucjonalizacj ruchu.
Krytyczny stosunek wobec tzw. elit politycznych wspgra z goszeniem hase
prodemokratycznych i wiar w potencja rzdw ludu 21. Std u amerykaskich
populistw postulaty bezporednich wyborw senatorw oraz wprowadzenia do
praktyki politycznej instytucji referendum, a take szerokie poparcie dla rnorakich inicjatyw obywatelskich 22. Punkty 1, 2 i 3 Postulatw Gdaskich zawieraj
nie wprost swoist pochwa demokracji czy konkretniej demokracji bezporedniej.
Punkt dotyczcy legalizacji niezalenych zwizkw zawodowych wypywa z cakiem
susznego przekonania, e Solidarno to ruch oddolny, pluralistyczny i jak najbardziej demokratyczny. danie prawa do strajku (pkt 2) czy te swobody wypowiedzi (pkt 3) to przecie jednoznaczna deklaracja zwolennikw systemu demokratycznego, w ktrym szanuje si ludzkie prawo do werbalizacji wasnych
przekona, w tym niezadowolenia z dziaa obozu rzdzcego czy te pracodawcw. Tak zdefiniowan prodemokratyczno naley rwnie odczytywa jako
wyraz niezadowolenia z istniejcych stosunkw zinstytucjonalizowanych relacji
mas i elit oraz chci odrzucenia porednikw ulokowanych midzy nimi 23.
W wypadku populizmu amerykaskiego chodzi gwnie o niezadowolenie warstw
najbiedniejszych: farmerw i robotnikw przemysowych, ktrzy w przekonaniu
dziaaczy Populist Party nie mieli swojej reprezentacji w amerykaskim kongresie, a dwie dominujce partie polityczne nie stawiay postulatw tych grup
w centrum swojego zainteresowania. Natomiast prodemokratyczno Solidar noci
i jej niezadowolenie z relacji mas z elitami pastwa komunistycznego miay swe
rda nie tylko w kwestiach gospodarczych, ale take w pogbiajcym si poczuciu, e tzw. wadza ludowa w najmniejszym stopniu nawet nie jest emanacj spo-
2011-02-07 12:08:31
eczestwa, reprezentuje raczej jak zaznacza Antoni Dudek pi rywalizujcych

ze sob grup biurokratycznych: wojskow, administracyjn, aparat bezpieczestwa,
gospodarcz i polityczn24. Antyelityzm ma wic swoje umocowanie w elementach
ideologicznych i symbolice zwizanej z ludem, jakimi zarwno populici amerykascy, jak te dziaacze pierwszej Solidarnoci, wielokrotnie si posugiwali.
Prodemokratyczno i powoywanie si na lud jako najwyszego suwerena skutkoway w obu wymienionych wypadkach uksztatowaniem si ruchw integracji
30
i mobilizacji spoecznej, wielonurtowych i wewntrznie niejednolitych. Pierwsza

Solidarno obejmowaa rodowiska lewicowych reformatorw, liberaw, chrzecijaskich demokratw, a take dziaaczy narodowo-katolickich. Spoiwem midzy
ludmi rnorakich wiatopogldw byo przede wszystkim niezadowolenie
z biecej sytuacji spoecznej, politycznej i gospodarczej oraz denie do przeprowadzenia zmian. Postulaty Gdaskie uzna mona za pewien zestaw minimum,
co do ktrego istniaa szansa wypracowania konsensusu w ramach samej Solidarnoci. Taka jedno bya moliwa dopty, dopki ruch mia charakter opozycyjny i antysystemowy, jednoczenie nie dao si jej utrzyma w warunkach
zmiany spoecznej i politycznej, jak zapocztkowa przeom 1989 r. Do wyborw
czerwcowych, kiedy to Solidarno w postaci Komitetu Obywatelskiego walczya
o wadz z Polsk Zjednoczon Parti Robotnicz, tak zewntrzn (czy waciwiej: instytucjonaln) jedno udao si zachowa. Podobnie wielonurtow organizacj bya Populist Party, w ktrej cieray si interesy wielu warstw spoecznych
i grup pracowniczych: farmerw i robotnikw przemysowych, rnych regionw
kraju: rolniczych stanw poudnia i uprzemysowionych stanw wschodnich i pnocnych, rozmaitych nurtw mylenia o narodzie amerykaskim: zwolennikw
emancypacji i rwnouprawnienia ludnoci czarnoskrej i obrocw niewolnictwa.
Rnice interesw i rnice programowe sprawiy, e populici amerykascy
w miejsce budowania partii politycznej bdcej swoist trzeci si, zaczynali
wchodzi w alianse z demokratami bd republikanami, co ostatecznie doprowadzio do krachu Populist Party25. Pomimo tak wyranego zrnicowania wewntrz
pierwszej Solidarnoci oraz amerykaskiej Populist Party, starano si w obu
tych rodowiskach budowa wspln wiadomo wasnej tosamoci i przynalenoci do pewnego zbiorowego my (co uzyskiwano rwnie jak ju wspominano poprzez definiowanie politycznego wroga 26). Dziki budowanemu w taki
sposb poczuciu tosamoci zbiorowej oraz pluralizmowi obu tych organizacji
2011-02-07 12:08:31
moliwe byo zmobilizowanie jak najszerszej grupy obywateli dotychczas niezaangaowanych w sprawy spoeczno-polityczne, niewierzcych dotd w jakkolwiek
szans wpynicia na rzdzcych.
Niebagateln rol w uksztatowaniu si takiego wielonurtowego ruchu spoeczno-politycznego oraz w utrzymaniu jego jednoci odgrywa na pewno odpowiednie
przywdztwo. Najwaniejsze, aby przywdca ruchu integrujcego rne grupy
spoeczne i wiatopogldowe pochodzi z ludu i z ludem by jednoznacznie utosamiany. Ma by czowiekiem z ludu, ale jednoczenie czowiekiem obdarzonym
niezwykymi atrybutami27. Dla populistw amerykaskich takim przywdc by
niewtpliwie gen. James B. Weaver, kandydat na prezydenta Stanw Zjednoczonych w 1892 r., dla ludzi pierwszej Solidarnoci za Lech Wasa. Giovanni
Sartori twierdzi, e charyzmatyczne, autorytarne wrcz przywdztwo polityczne
jest konieczne w organizacjach opierajcych si na mechanizmach demokratycznych ze wzgldu na ich skonno do osabiania rde politycznego autorytetu
w tego typu organizacjach 28. Powszechny szacunek do przywdcy ruchu pozwala take na utrzymanie pewnej jednoci caej organizacji i utrzymanie spjnoci
jej podstawowych celw i zada politycznych. W sytuacji podwaenia tego autorytetu czy te powstania grupy wzgldem niego opozycyjnej zagroone jest nie
tylko samo przywdztwo danego lidera, ale rwnie jedno tak krucha przecie
caego ruchu. Przykady losw amerykaskiej Populist Party i polskiej Solidarnoci ju na pocztku lat 90. wyranie potwierdzaj intuicje Sartoriego. Charyzmatyczne przywdztwo jednak, obok wszystkich wczeniej wymienionych cech funkcjonalno-organizacyjnych, zaliczy mona niewtpliwie do elementw wsplnych
dla pierwszej Solidarnoci i ludowego populizmu amerykaskiej Populist Party.
Ruchy doby kryzysu i odnowy podsumowanie
Powyej zaprezentowano ideologiczne, doktrynalne i organizacyjno-funkcjonalne

punkty stycznoci midzy programem pierwszej Solidarnoci sformuowanym
w Postulatach Gdaskich a programowymi zaoeniami partii populistycznej pod
nazw Populist Party dziaajcej na przeomie XIX i XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Wida, e oba rodowiska pod wieloma wzgldami s do siebie podobne: posugiway si analogicznymi figurami symbolicznymi w swoich interpretacjach
rzeczywistoci spoeczno-politycznej, ich wizje reform pastwa i spoeczestwa
2011-02-07 12:08:31
rwnie w wielu miejscach byy zbiene, ale take na poziomie organizacyjnym,

funkcjonalnym i strukturalnym dostrzeono szereg podobiestw. Mona wic
w pierwszym rzdzie skonkludowa, e pierwsza Solidarno pod wzgldem programowo-politycznym na tyle, na ile Postulaty Gdaskie mona by uzna za
oglny zarys solidarnociowego programu politycznego miaa niektre cechy
ludowego populizmu oddolnego. Pamita przy tym naley, aby nie rozumie tutaj
terminu populizm szeroko czy te tak, jak wystpuje on w biecej publicystyce
32
i w dyskursie politycznym. Solidarno nosia pewne znamiona ludowego populizmu

oddolnego na tyle, na ile do tego nurtu zaliczy mona amerykask Populist
Party, rosyjskie narodnictwo, argentyski peronizm, brazylijski etulizm czy indyjski
gandyzm29. Mowa jednak jedynie o pewnych elementach tych nurtw populizmu
ludowego, gdy ewentualn tez o zwizku z nim pierwszej Solidarnoci naleaoby poprzedzi gruntownymi badaniami politologicznymi nad jej programem i praktyk jej dziaalnoci, to za nie byo bynajmniej celem niniejszego tekstu.
Zarysowane podobiestwa midzy programami amerykaskiej Populist Party
a solidarnociowymi Postulatami Gdaskimi ka nam rwnie rozpatrywa
uksztatowanie si obu tych rodowisk jako efekt gbokiego kryzysu pastwa,
spoeczestwa i gospodarki. W istocie zarwno Stany Zjednoczone przeomu XIX
i XX wieku, jak i Polska Rzeczpospolita Ludowa w latach 80. XX wieku, znalazy
si w czasach trudnych. Na bazie spoecznego niezadowolenia, bdcego skutkiem gospodarczej zapaci, wzrastajcego bezrobocia, malejcych dochodw
najbiedniejszych grup spoecznych, a take nieudolnoci dziaa tzw. elit politycznych, uksztatoway si szerokie ruchy spoeczne Solidarno i Populist
Party kontestujce zastany porzdek, rodowiska jednoznacznie antysystemowe, ruchy protestu, ktre stay si przede wszystkim organizacjami mobilizujcymi owych niezadowolonych. Skala da socjalnych wskazuje, e rdowo oba
te nurty miay przede wszystkim charakter spoeczno-reformatorski o socjalnym
zakrzywieniu. Sfera da politycznych bya nie tak bardzo rozbudowana. Nie
ma wtpliwoci, e oba analizowane tutaj ruchy stay si spoiwem dla pokrzywdzonych i poszkodowanych grup spoecznych, a poprzez ich integracj i mobilizacj uczyniy z nich aktywny podmiot sfery publicznej czy wrcz politycznej,
wydobywajc je ze stanu apatii i pasywnoci.
Ponadto trzeba by oba te ruchy uzna rwnie za ruchy nie tylko kontestacji, ale
take odnowy. Postulaty Gdaskie czy te propozycje programowe amerykaskich
2011-02-07 12:08:31

populistw stay si asumptem do reform socjalnych, gospodarczych, ale take

w pewnym stopniu politycznych. Nie udao si co prawda wcieli w ycie obu tych
koncepcji reformatorskich w czasie, w ktrym zostay one ogoszone i publicznie
zaprezentowane. Postulaty Gdaskie i w ogle cay okres tzw. karnawau Solidarnoci pokazay, e da tych nie da si zrealizowa bez radykalnego demontau systemu komunistycznego komunici polscy nie mogli si na to zgodzi,
std stan wojenny i zdecydowane uderzenie wadz w solidarnociow opozycj.
Z kolei pocztkowy sukces populistw amerykaskich uwiadomi dwm wielkim
siom politycznym tego kraju, e istnieje pewien niezagospodarowany, acz przecie bardzo liczny, elektorat farmersko-robotniczy, ktry naleaoby zagospodarowa. Tak te od pocztku XX wieku zarwno demokraci, jak i republikanie
zaczli o te gosy walczy, przejmujc jednoczenie niektre hasa populistw.
W efekcie zarwno pierwsza Solidarno, jak i Populist Party zapocztkoway
wielkie zmiany spoeczne, ale take gospodarcze i polityczne, w swoich krajach.
Zapewne wkad, jaki wniosa Solidarno i Postulaty Gdaskie w cay proces
zmian w Polsce i Europie rodkowo-Wschodniej okaza si nieporwnanie wikszy od wkadu amerykaskich populistw, to jednak nie da si zaprzeczy, jakoby midzy obu tymi ruchami nie wystpowa szereg podobiestw i analogii.
Czyni one oba te ruchy tak bardzo sobie bliskimi, cho przecie dzieli je ogromny niemale stuletni dystans czasowy i rwnie wielki dystans geograficzny.
2011-02-07 12:08:31
2011-02-07 12:08:31
ANDRZEJ PACZKOWSKI
Solidarno wobec perspektywy rozwizania siowego
Przemoc jest stosowana w wypadkach najrniejszego rodzaju konfliktw spoecznych. Prawie w kadym kraju miay miejsce sytuacje, w ktrych siy porzdkowe policja czy wojsko, lub obie te instytucje wsplnie tumiy strajki
i manifestacje uliczne, rozpdzajc je, bijc ich uczestnikw, a nieraz strzelajc
do nich. Mona przypomnie tu krwawe wydarzenia z 1 maja 1886 r., na Haymarket Square w Chicago, ktrych kolejne rocznice obchodzone s od 1890 r.
w wielu krajach, cho mao kto wie, dlaczego wybrano wanie ten dzie. Take
w polskiej tradycji spoecznej i politycznej, nie tylko z okresu zaborw, ale rwnie
niepodlegej Rzeczypospolitej, znajdujemy liczne przykady tego rodzaju zdarze
od tzw. powstania krakowskiego w listopadzie 1923 r. po strajk chopski z sierpnia 1937 r. Mona wic powiedzie, e prawie kady masowy ruch, ktry kontestuje istniejcy porzdek pastwowy lub jego elementy i wyraa si w zbiorowych
wystpieniach w przestrzeni publicznej, naraony jest na uycie siy, nawet jeli
ma charakter pokojowy i odrzuca przemoc. Sytuacja taka jest w zasadzie typowa
w wypadku reimw niedemokratycznych (totalitarnych czy autorytarnych lub po
prostu dyktatorskich), w ktrych nie istniej autonomiczne kanay komunikacji
spoecznej, jak np. zwizki zawodowe, dziki ktrym powstaj moliwoci negocjacji i kompromisu. W takich krajach niezalegalizowany strajk i uliczna manifestacja s praktycznie jedynymi formami wyraenia protestu.
Nie inaczej byo w Polsce Ludowej, z tym i warto przypomnie, e liczne strajki,
ktre miay miejsce w latach 19451948 (w sumie w latach tych odbyo si ich
okoo 1,2 tys.1), wygasay lub byy likwidowane (poza kilkoma wyjtkami) bez
uycia zwartych oddziaw milicji czy wojska. Na og wystarcza nacisk kierownictwa zakadu, spenienie niektrych da, mniej lub bardziej zawoalowane
groby oraz skryte dziaania bezpieki eliminujce liderw. Byy to strajki absencyjne robotnicy nie przychodzili do zakadw pracy, a jeli w nich si zjawiali,
to nie podejmowali decyzji o wyjciu na ulice. W latach nastpnych akcje straj-
2011-02-07 12:08:31
kowe byy na og izolowane do pojedynczych fabryk (najczciej wydziaw)

i bardzo szybko likwidowane, niemniej rokrocznie miao miejsce nawet kilkadziesit tego rodzaju wystpie2.
Jakkolwiek liczba rnego rodzaju strajkw bya stosunkowo znaczna, nie pozostay one w pamici spoecznej i dopiero po latach historycy wydobyli je z zapomnienia. Inaczej byo w wypadku przeksztaconego w rewolt dziki wyjciu
z zakadw pracy strajku robotnikw poznaskich w czerwcu 1956 r. Na polskim
36
gruncie by on nowoci, ale podobne, tyle e na szersz skal, wydarzenia

miay miejsce trzy lata wczeniej w NRD (powstanie berliskie). Polsk innowacj byo natomiast to, e protesty wyraajce si w podobny sposb powtrzyy
si jeszcze dwukrotnie, przy czym w grudniu 1970 r. trway duej, a ich zasig
geograficzny by znacznie szerszy ni tych poznaskich. W obu wypadkach zasadniczym instrumentem sucym do stumienia strajkw i wynikych w zwizku
z nimi manifestacji ulicznych byo wojsko, co pocigao za sob liczne ofiary.
W wypadku strajkw i manifestacji, ktre miay miejsce w czerwcu 1976 r. i osigny mniejsz skal ni poprzednie (choby dlatego e wybuchy w mniejszych
orodkach), pacyfikacj zajy si tylko jednostki MO , w dodatku niewyposaono
ich w bro paln, co zminimalizowao liczb ofiar.
Nie miejsce tu na dywagowanie o tym, dlaczego latem 1980 r. robotnicy, podejmujc
strajki, niejako powrcili do rde: porzucali prac, nie porzucajc swoich miejsc
pracy, ktre okupowali. Ongi taki rodzaj protestu nazywano strajkiem polskim lub
czarnym strajkiem, ale wtpi, aby ktokolwiek ze strajkujcych o tym sysza. Nie
mam take zamiaru wnika w to, dlaczego kierownictwo PZPR nie podjo decyzji
o stumieniu strajkw w zarodku, zanim objy cay kraj. Cho w poowie sierpnia
podjto przygotowania do uycia siy (m.in. powsta zesp Biura Politycznego tzw.
komisja Kani, monitorujca na bieco bieg wydarze; w MSW powoano Sztab Akcji
Lato '80; wszystkie jednostki MSW zostay postawione w stan podwyszonej gotowoci, a w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego wprowadzono nadzwyczajne dyury
oficerskie), jednak ostatecznie Biuro Polityczne KC PZPR zdecydowao o podpisaniu
porozumie. Przywdcy sowieccy, opowiadajcy si za zgnieceniem strajkw, przyjli do wiadomoci rozwizanie, ktre Edward Gierek okreli jako mniejsze zo3.
Przez cay czas trwania protestw w kadym razie od poowy lipca, tzn. od
strajku powszechnego w Lublinie wrd strajkujcych istniay silne obawy przed
zastosowaniem przez wadze rozwizania siowego, a take przed moliwoci
2011-02-07 12:08:31
ANDRZEJ PACZKOWSKI SOLIDARNO WOBEC PERSPEKTYWY ROZWIZANIA SIOWEGO
interwencji wojsk sowieckich. Szczeglnie wyrane to byo w miejscu kluczowym

dla rozwoju wypadkw, czyli w Stoczni Gdaskiej. Specyficzna atmosfera, dugotrwao strajku, ogromne napicie emocjonalne, zaangaowanie duchowe,
w ktrym strajkujcych wspierali ksia, dobra organizacja, charyzmatyczne
przywdztwo Lecha Wasy i przewiadczenie posiadania szerokiego poparcia
spoecznego tumiy jednak te obawy. Jak wynika z istniejcych wiadectw, czciej ni strajkujcy robotnicy wyraali je doradcy rekrutujcy si ze rodowisk
opozycji demokratycznej, ktrych cz uwaaa, i takie danie, jak powstanie
legalnie dziaajcych zwizkw zawodowych, niezalenych od partii komunistycznej (co oznaczao podwaenie jednej z naczelnych zasad ustrojowych), niejako
zmusi wadze do stumienia strajku si. Kierownictwo strajku podjo szereg
dziaa, wynikajcych z obawy przed atakiem na stoczni, ktre miay charakter
jeli mona tak powiedzie pasywny; m.in. powsta system caodobowej obserwacji terenu stoczni od strony morza, strae porzdkowe starannie kontroloway dostp do zakadu, wystrzegano si wszystkiego, co mogo uatwia prowokacj (np. wprowadzono bezwzgldn prohibicj), starano si zbiera informacje
o przemieszczeniach jednostek MO. Nie znam jednak przekazw o gromadzeniu
broni, nawet biaej. Strae porzdkowe nie prowadziy wicze, nie przygotowano kryjwek na terenie stoczni ani tajnych drg ewakuacji. Nie istniay, oczywicie,
adne formy organizacji tumw, ktre gromadziy si pod bramami, cho w pewnym sensie stanowi one mogy wa ochronny na wypadek szary zwartych jednostek MO , a sama obecno setek (a czsto nawet tysicy) ludzi bya wanym
czynnikiem psychologicznym wzmacniajcym strajkujcych.
Podobnie byo w Stoczni Szczeciskiej, w ktrej strajk zacz si kilka dni pniej
ni w Gdasku. W czasie strajkw, ktre od 26 sierpnia wybuchay ju w caej
Polsce, nie byo oczywicie czasu na bardziej systematyczne przygotowania
zakadw na wypadek ataku MO (czy wojska). Strajki te trway na og nie duej
ni kilka dni, organizacje strajkowe (komitety) powstaway za niemal wszdzie
ad hoc, bez zaplecza organizacyjnego, innego ni nieliczne i istniejce tylko
w niektrych miastach grupy demokratycznej opozycji. Przewaao przewiadczenie, i wobec rozmiarw, jakie osigna fala strajkowa, wadze nie maj ani
rodkw, ani wystarczajcej determinacji do podjcia rozwizania siowego, co
niewtpliwie omielao do trwania w strajku, cho zapewne nie rozwiewao cakowicie obaw i lkw.
2011-02-07 12:08:31
W rezultacie zwycistwa, jakim niewtpliwie byo zmuszenie wadzy do podpisania porozumie, upowszechnio si przekonanie, e strajk okupacyjny jest nie
tylko skuteczn, ale take bezpieczn form walki. Na podstawie dowiadczenia,
ktrego czci bya euforia z sukcesu, taki modus operandi uznawano za optymalny. Byo to o tyle zasadne, e niewtpliwie zgniecenie strajku okupacyjnego
jest zadaniem do trudnym pod wzgldem operacyjnym (technicznym), szczeglnie gdy objte s nim zakady w rnych, odlegych od siebie miejscowociach.
38
Wielu sdzio te, e w wypadku pastwa komunistycznego przed uyciem siy

powstrzymywa moe problem wizerunkowy: z natury rzeczy gwn si strajku s robotnicy, a przecie to oni zgodnie z kanonem marksistowskim s
klas przodujc, partia rzdzca za sama nazwaa si robotnicz. W celu
rozwizania tego paradoksu wadze musiay stosowa rne techniki propagandowe opierajce si gwnie na przekonywaniu, e za strajkami stoj prowodyrzy
motywowani politycznie lub wrcz powizani agenturalnie z wrogim, kapitalistycznym otoczeniem. Zapewne wielu strajkujcych, a pniej czonkw Solidarnoci
uwaao, i to wizerunkowe obcienie partii komunistycznej wie jej rce
i utrudnia zastosowanie rozwizania siowego na szerok skal. Niemniej, take
wwczas gdy ruch strajkowy przeksztaci si zorganizowany ruch spoeczny,
czyli NSZZ Solidarno, obawa przed uyciem siy, a przede wszystkim przed
wprowadzeniem do akcji wojska oraz reakcj Zwizku Sowieckiego, bya elementem trwaym.
Jak mona wnosi z dotychczasowych bada, a take opublikowanych relacji
dziaaczy zwizku i opozycji, twrcy i wspuczestnicy tworzenia Solidarnoci nie
mieli konkretnych informacji na temat planw uycia siy przez wadze. Uwaano,
i kierownictwo partii komunistycznej moe odwoa si do siy, ale szczegy
techniczne takiej operacji nie byy znane. Zreszt, jak wiemy z bada nad dziaaniami samej wadzy, take w jej orodku kierowniczym nie byo przez pewien
czas jasnoci, co do tego, jakie siy i w jaki sposb powinny zosta wykorzystane. Przygotowania podjto waciwie dopiero w poowie padziernika 1980 r.,
kiedy uznano, i wobec zasigu Solidarnoci dotychczasowe procedury tzw.
powane zagroenie (PZ ) opierajce si na uyciu jednostek MSW , s niewystarczajce. Przyjto, e w zaistniaej sytuacji jedynym realnym rozwizaniem
jest wprowadzenie stanu wojennego. Nie istniay jednak, poza oglnikowymi
dyspozycjami konstytucji i wstpnymi projektami odpowiednich aktw prawnych,
2011-02-07 12:08:31
adne normatywy dotyczce zainicjowania i prowadzenia takiego stanu, nie

mwic ju o przygotowaniach organizacyjnych i technicznych.
Pierwszy etap prac nad koncepcj stanu wojennego trwa kilka miesicy i zakoczony zosta dopiero w marcu 1981 r. Solidarno nie miaa jednak bliszej
wiedzy o tych przygotowaniach ani wyobraenia o tym, w jaki sposb wadze
bd chciay uy przemocy. Cho w trakcie walki o rejestracj Solidarnoci,
w zwizku z akcjami strajkowymi podejmowanymi (jednogodzinny strajk ostrzegawczy 3 padziernika) lub planowanymi (strajk protestacyjny 10 listopada),
liczono si z reakcj siow, to jednak nie mylano raczej, e moe w niej bra
bezpored ni udzia armia, gdy nie wyprowadzano przecie ludzi na ulice.
Podobnie byo w zwizku z tzw. spraw Naroniaka (aresztowanie dwch
wsppracownikw Regionu Mazowsze), ktra miaa miejsce w kocu listopada,
kiedy to zorgani zowany nacisk spoeczny i groba strajku skoniy wadze do
ustpstw. Jak si wydaje, po raz pierwszy powag sytuacji i skal istniejcego
niebezpieczestwa zaczto odczuwa na pocztku grudnia 1980 r., przy czym
gwnym rdem wiedzy o zagroeniu byy zachodnie media (Radio Wolna
Europa), ktre upowszechniay podawane w alarmistycznym tonie informacje,
a nawet oficjalne owiadczenia administracji amerykaskiej, na temat podjtych
przygotowa do wejcia na teren Polski wojsk sowieckich, czechosowackich
i enerdowskich. Niebezpieczestwo to wprawdzie szybko mino (a nawet nie
jest do dzi jasne, na ile byo realne), ale uzmysowio, jak wiele mogoby by
ofiar, gdyby rzeczywicie wojska Ukadu Warszawskiego przeprowadziy inwazj
w stylu tej z sierpnia 1968 r.
Poczucie zagroenia, przede wszystkim ze strony Moskwy, aczkolwiek osabiane
przez przekonanie, e za Solidarnoci stoi nie tylko racja, ale te cay nard,
byo jednym z najwaniejszych czynnikw hamujcych zbyt radykalne lub zbyt
daleko idce dania i projekty, co Jadwiga Staniszkis okrelia jako samoograniczajc si rewolucj. Mona jednak zaryzykowa stwierdzenie, e take
kierownictwo partii komunistycznej starao si samoogranicza i hamowao
zapdy MSW . Faktycznie w cigu ponad p roku od chwili powstania Solidar noci
zdarzy si tylko jeden wypadek bezporedniego uycia przemocy wobec grupy
osb (12 stycznia 1981 r. w zwizku ze strajkiem chopskim w Ustrzykach) mia
on jednak charakter lokalny i dosy przekonywujce uzasadnienie (strajkujcy
okupowali budynek urzdu gminnego). Na naradzie szefw pastw Ukadu War-
2011-02-07 12:08:32
szawskiego w Moskwie (5 grudnia 1980 r.) Stanisaw Kania wymownie i skutecznie przekonywa partnerw do odoenia przygotowywanych ju manewrw,
co oznaczao zawieszenie planu rozbicia Solidarnoci przez masowe aresztowania pod ochron (lub nawet z udziaem) sojuszniczych armii. Stanowisko Kani
wynikao raczej z liczenia si z rzeczywistymi moliwociami, ktre ocenia sceptycznie, ni z ochoczej akceptacji istnienia potnej ilociowo organizacji niezalenej od partii komunistycznej. Powstrzymywanie ataku na zwizek, niezalenie
40
od intencji Kani, wielu jego dziaaczy czy czonkw odczytywao bardziej jako
dowd saboci wadzy ni jej mdroci.
W drugiej poowie marca 1981 r. dosy niespodziewanie sprawy stany na
ostrzu noa: 15 marca do gen. Jaruzelskiego, ktry od nieco ponad miesica
by premierem, skierowana zostaa z MON -u i MSW cile tajna informacja
przedstawiajca stan przygotowa do wprowadzenia stanu wojennego, a nastpnego dnia rozpoczy si manewry Sojuz-81, w ktrych uczestniczyy
wojska sowieckie, czechosowackie, enerdowskie i polskie. Par dni pniej,
19 marca, doszo do tzw. incydentu bydgoskiego, pobicia przez milicj kilku
dziaaczy Solidarnoci uczestniczcych w obradach Wojewdzkiej Rady Narodowej. Nad ranem 20 marca krajowe kierownictwo Solidarnoci uznao to za
atak na zwizek i domagajc si ujawnienia i ukarania sprawcw wprowadzio stan gotowoci strajkowej. Biuro Polityczne KC PZPR sparowao to
formalnym owiadczeniem, w ktrym stwierdzano, i milicjanci wykonywali
polecenie wadz i dziaali zgodnie z prawem. W mediach peno byo informacji
o przebiegu manewrw, a w telewizyjnych audycjach informacyjnych systematycznie, dzie w dzie, pokazywano migawki filmowe, na ktrych mona byo
zobaczy generaw zaprzyjanionych armii (wrd nich premiera-generaa
Jaruzelskiego) obserwujcych pdzce i strzelajce czogi, salwy artyleryjskie
czy desanty z helikopterw. Nie byo to jeszcze uycie siy, ale a nadto oczywista demonstracja jej posiadania.
W tych warunkach po raz pierwszy publicznie i po raz pierwszy na szczeblu
Krajowej Komisji Porozumiewawczej (KKP ) Solidarnoci, wczenie najwyszej
wadzy zwizku, doszo do zasadniczej debaty o tym, co mona i naley robi
w sytuacji, gdy bezporednia konfrontacja staje na porzdku dziennym. Debata
ta miaa miejsce podczas dwudniowego (2324 marca) posiedzenia KKP , ktre
odbyo si w Bydgoszczy. Wprawdzie zachowa si z niej tylko czciowy ste-
2011-02-07 12:08:32
nogram 4, daje on jednak moliwo przedstawienia zasadniczych stanowisk

wyraonych przez uczestnikw posiedzenia, czyli czonkw KKP oraz doradcw.
Obrady Komisji poprzedziy setki lub nawet tysice zebra komrek zakadowych
Solidarnoci, mityngi i wiece, posiedzenia wadz regionalnych wystpujcych
wwczas jako Midzyzakadowe Komitety Zaoycielskie ( MKZ ) oraz rozlega
akcja informacyjno-propagandowa prowadzona przy uyciu ulotek, afiszy, gazetek zwizkowych oraz zakadowych radiowzw i kaset z audycjami Radia Solidarno. Towarzyszya temu intensywna oficjalna kontrpropaganda, a take zebrania zakadowych organizacji PZPR, podczas ktrych jednak chyba czciej
przychylano si do stanowiska Solidarnoci ni do opinii kierownictwa partii. Kraj
znalaz si w stanie ekscytacji.
W bydgoskiej debacie, ktra toczya si w gorcej atmosferze, paday sowa
strach i czogi, mwiono o nieuchronnym rozlewie krwi (m.in. rzecznik KKP
Karol Modzelewski, Marian Jurczyk ze Szczecina, Stanisaw Krupka ze Stalowej Woli). Podkrelano rwnie, e bdzie to strajk do zwycistwa jednej lub
dru giej strony (Adam Niezgoda, Jelenia Gra), strajk o istnienie zwizku
(Elbieta Potrykus, Koszalin) i e przyszed czas rozwiza (Andrzej Gwiazda,
wiceprzewodniczcy KKP ). Zdarzay si wypowiedzi wiadczce o wysokim
stopniu determinacji: jest mi zupenie obojtnie mwia Elbieta Potrykus czy
id [] w dobrym towarzystwie na Sybir [] i jakie bd przy tym uywane
kltwy: czy job czy k. Wkraczamy w stan wojenny stwierdzi Ryszard
Sawicki z Lubina. Jeli dojdzie do konfrontacji twierdzi z kolei Niezgoda
i wadza j wygra, to stanie si rzdem okupacyjnym. Znane wszystkim
z mediw sceny z manewrw wzmocnione byy relacjami przedstawicieli Solidarno ci, ktrzy 22 marca rozmawiali z wicepremierem Mieczysawem F. Rakowskim. Jak zgodnie mwili na posiedzeniu KKP uczestnicy tego spotkania,
wicepremier zapowiada: nie obejdzie si bez rozlewu krwi, o ile zginiemy
my, zginiecie i wy, innego wyjcia nie ma, w naszych rkach [znajduje si] los
Polski i w waszych take. Wasa wyrazi opini, i Rakowski moe blefuje,
ale raczej by przekonany, e wadza jest gotowa do uycia przemocy, a nawet,
e dy do tego.
Obecni na posiedzeniu przedstawiciele MKZ przyjechali do Bydgoszczy z uchwalonymi rezolucjami lub instrukcjami, w ktrych opowiadano si na og za podjciem tak szybko, jak to moliwe 26 lub 27 marca, strajku generalnego bez
2011-02-07 12:08:32
okrelenia czasu jego trwania. W tym te duchu wypowiadali si: na czterdziestu

jeden zabierajcych gos (na og byli to przewodniczcy MKZ ) za ogoszeniem
strajku generalnego w jednym z tych dni opowiedziao si ponad trzydziestu
delegatw. Przedstawiane motywy byy podobne: albo ustpimy na caym froncie,
albo przyjmiemy konfrontacj, nie mamy wyboru, zakady s gotowe do
strajku, rezygnacja w tej chwili oznaczaaby [] odoenie na p roku czy rok
sprawy zasadniczej, kada ulego z naszej strony bya wykorzystywana
42
brutalnie przeciwko nam. Niektre gosy wyraay daleko idc pewno siebie:
dopki trzymamy ich za gardo mwi Andrzej Sowik to wszystko jest w porzdku. Kilku delegatw owiadczyo, e ich regiony nie proponuj konkretnej
daty i przyjm kad decyzj KKP . Mniejszo nie wicej ni sze, siedem
osb wypowiadaa si za koncepcj zaproponowan przez Was: w pitek
27 marca przeprowadzi strajk ostrzegawczy, pozostawi dwa dni (sobota, niedziela) rzdowi na zastanowienie si i jeli nie zmieni swego stanowiska rozpocz strajk generalny 30 marca. Przewaga zwolennikw rozpoczcia akcji
protestacyjnej strajkiem powszechnym bya wic zdecydowana, a argumenty
Wasy i osb opowiadajcych si za stopniowaniem protestu (najpierw strajk
ostrzegawczy) nie trafiay do wikszoci. Atmosfera stawaa si coraz bardziej
nerwowa.
Sytuacja ulega zmianie, gdy zebrani zgodzili si na przyznanie prawa do zabrania gosu doradcom KKP , co dla wielu delegatw wcale nie byo oczywiste.
Pierwsi dwaj mwcy, Tadeusz Mazowiecki i Bronisaw Geremek, wypowiedzieli
si za rozpoczciem od strajku ostrzegawczego, ale cho podkrelali powag
sytuacji (strajk powszechny mwi Geremek ktrego granicy nie okrela si,
jest faktycznie decyzj powstania narodowego), nie przytaczali zbyt emocjonalnych argumentw, a Mazowiecki zastrzega si, e nie ma ekspertw od takich
spraw, jakie si tu w tej chwili decyduj. Natomiast kolejni zabierajcy gos,
mecenasi Jan Olszewski i Wadysaw Sia-Nowicki, uderzyli w wielkie dzwony.
Olszewski w obszernym wystpieniu mwi m.in.: decydujemy o rzeczy, ktra
ma wymiar historyczny [], jest niebezpieczestwem miertelnym; obecna
wadza to jedyna wadza polska, jaka jest tutaj moliwa. Tej wadzy zmienia na
obc nie chcemy, cokolwiek by nas od niej dzielio. Na koniec odwoa si do
decyzji o rozpoczciu powstania warszawskiego: Twierdzono, e powstanie musi
wybuchn, bo oni [onierze AK ] tego daj, bo inaczej pjd do boju ywio-
2011-02-07 12:08:32
owo. I to bya nieprawda. Wiemy, e dzisiaj na tej sali byoby wielu z nich, ktrych
tu nie ma, i wiemy, dlaczego ich nie ma. Sia-Nowicki mwi, e ulegamy jakiemu zbiorowemu szalestwu, e dyskusja, ktra si odbya wygldaa na narad sztabu wojennego po wygranej wojnie [], a mymy tej wojny wcale jeszcze
nie wygrali i trzeba zastanowi si nad tym, czy mamy szans jej wygrania.
W kocu apelowa: My, prosz pastwa, odpowiadamy za Polsk! I to nie tylko
za nasze pokolenie.
Wystpienia te, gorco oklaskiwane, spowodoway pewne zamieszanie, co uwidoczniy wyniki gosowa. W pierwszym gosowaniu nad propozycj Wasy za
opowiedziao si dwudziestu trzech delegatw, a przeciwko byo osiemnastu,
jednak po kilkunastu minutach w ponownym gosowaniu (nad harmonogramem
strajkw) za projektem Wasy byo dziewitnacie osb, przeciwko dwadziecia dwie, jedna za wstrzymaa si od gosu rnice niewielkie, ale widoczne.
W kocu postanowiono przerwa obrady bya ju trzecia w nocy i zebrani najwyraniej odczuwali zmczenie. Nastpnego dnia, m.in. pod presj Wasy,
ktry wyszed z sali i zapowiedzia, e nie wrci, jeli jego projekt nie zostanie
przyjty, ostatecznie trzydziestoma picioma gosami za, przy dwch przeciw
i czterech wstrzymujcych si, przegosowano propozycj rozpoczcia akcji od
czterogodzinnego strajku ostrzegawczego 27 marca i przystpieniu do ewentualnego strajku powszechnego 31 marca.
Z przebiegu debaty na posiedzeniu KKP , z podjtych wwczas uchwa i z prasy
zwizkowej relacjonujcej przygotowania do akcji protestacyjnej wynika, i konfrontacj wyobraano sobie jako powtrzenie scenariusza z Sierpnia 80: robotnicy okupuj zakady pracy, zwizkowe wadze regionalne przeksztacone w komitety strajkowe przenosz si na teren jednego z najwikszych zakadw w danym
regionie (a oglnopolski komitet strajkowy do Stoczni Gdaskiej), zabierajc ze
sob najwicej jak mona urzdze poligraficznych, organizuj zapasow czno (przez cznikw, ale te wykorzystujc czno kolejow i energetyczn),
w strajkujcych zakadach lokalne komisje zwizku przeksztacaj si w komitety strajkowe, powstaj strae robotnicze, gromadzi si ywno, koce, rodki
czystoci, medykamenty i bandae. W dyskusji nad strajkiem powszechnym
pojawiy si propozycje, aby mia on rzeczywicie generalny charakter, tzn. obj
wszystkie sektory gospodarki i suby publiczne, z kolejami, sub zdrowia i owiat wcznie ale nie zostay zaakceptowane.
2011-02-07 12:08:32
Nad tym, co zrobi wadze, jakich rodkw uyj i w jaki sposb bd dziaay
siy porzdkowe, waciwie nie zastanawiano si. Byo to, sdz, zachowanie
pragmatyczne, gdy niezalenie od tego, co szykowaa wadza, zwizek mia
do dyspozycji tylko jeden instrument strajk. Z pewnego punktu widzenia Solidarno bya niejako skazana na uycie tej broni, a zapowied ogoszenia bezterminowego strajku generalnego bya w istocie odpowiednikiem straszenia
uyciem milicji czy wojsk (take obcych). Jak wynika z przebiegu posiedzenia
44
KKP , wikszo czoowych dziaaczy zwizku a by moe take wikszo
czonkw Solidarnoci, cho to nie jest (i nie bdzie chyba nigdy) ju takie pewne gotowa bya na konfrontacj. Niektrzy wrcz uwaali, i naley do niej
doprowadzi, dopki istniej sprzyjajce warunki w postaci posiadania przez
Solidarno przewagi, wynikajcej z ogromnego poparcia spoecznego oraz
z trwajcego wci impetu zapocztkowanego strajkami z Sierpnia 80. W niektrych wypowiedziach mona doszukiwa si pogosw romantycznej tradycji
czy postawy straceczej. Jednak argumenty doradcw, ktrzy wyraali pogldy
umiarkowane (cho nie kapitulanckie), a take autorytet Wasy, skoniy niemal
wszystkich czonkw KKP (take tych, ktrzy pocztkowo opowiadali si za radykalnym rozwizaniem) do zaakceptowania wariantu mikkiego, co umoliwio
przeprowadzenie negocjacji i znalezienie kompromisu. Mona wic stwierdzi,
i istniaa silna cho tumiona obawa przed wziciem odpowiedzialnoci za
wydarzenia, ktre mogy wymkn si spod kontroli, a z niej wynikaa podatno
na argumenty zwolennikw umiarkowanych dziaa. Kompromis z wadz zosta,
jak wiadomo, osignity i strajk generalny w ostatniej chwili odwoano, ale podziay zarysowane podczas przedstawionej tu debaty i w czasie caego kryzysu
bydgoskiego istniejce zreszt wczeniej, ale w mniej wyrazistej formie utrwaliy si. Byy to podziay stare jak wiat: na radykaw i umiarkowanych.
Stosunek do konfrontacji w wypadku wydarze z marca 1981 r. wynika czciowo z defensywnego charakteru protestu (Solidarno zostaa zaatakowana,
a wic musiaa si broni). Nastpna debata, dotyczca zachowania zwizku
w warunkach gwatownie narastajcego napicia, bya w duym stopniu zwizana z sytuacj, w ktrej Solidarno przestawaa si samoogranicza, przynajmniej jeli chodzi o niektre sfery. Wymownym przykadem tego moe by jeden
z punktw uchway przyjtej 3 grudnia 1981 r. przez Prezydium Komisji Krajowej
i przewodniczcych komisji regionalnych na nadzwyczajnym posiedzeniu w Ra-
2011-02-07 12:08:32
domiu: zwizek da m.in. przeprowadzenia demokratycznych wyborw do

rad narodowych wszystkich szczebli [] oraz podporzdkowanie im administracji terytorialnej5. Przestao si take samoogranicza centrum wadzy: 2 grudnia jednostki specjalne MO , z uyciem desantu z helikopterw, spacyfikoway
w Warszawie strajk okupacyjny studentw Wyszej Oficerskiej Szkoy Poarnictwa
(WOSP ), a na czas operacji zablokowano poczenia telefoniczne siedziby regionu Solidarnoci. Przez zwizek zostao to uznane za specjalny pokaz siy.
Gwatowne zaostrzenie si napicia nie byo, oczywicie, wynikiem jedynie doranych wydarze, ale osiganiem punktu krytycznego w konflikcie, ktry przybra
nowe formy po powstaniu Solidarnoci, ale tak naprawd tli si on, a momentami wybucha gwatownymi przejawami protestu, przez znaczn cz istnienia
systemu komunistycznego w Polsce. Wprawdzie decyzja o tym, e naley uy
stanu wojennego jako najpewniejszej broni, zapada do dawno, ale mona
uzna, i nieuchronno jego wprowadzenia powstaa na dobre po zakoczeniu
I Krajowego Zjazdu Solidarnoci, ktry jednoznacznie udowodni, i zwizku nie
uda si wmontowa w struktury ustrojowe pastwa bez ich zasadniczej modernizacji, zaproponowanej m.in. w uchwale programowej zjazdu zatytuowanej
Rzeczpospolita Samorzdna. Objcie peni wadzy (I sekretarza, premiera,
przewodniczcego Komitetu Obrony Kraju) przez gen. Jaruzelskiego i odejcie
na boczny tor ostronego Kani wiadczyo, i problem przesuwa si z paszczyzny
doktrynalno-politycznej na wykonawcz (wojskowo-policyjn).
Wspomniane posiedzenie w Radomiu zostao zwoane nie jako bezporednia
reakcja na atak na strajkujcych studentw WOSP , ale w zwizku z uchwa
KC PZPR z 27 listopada. W uchwale tej uznawano za konieczne wyposaenie
rzdu PRL w penomocnictwa niezbdne do przeciwstawienia si destrukcyjnym

akcjom niszczcym kraj i jego gospodark i zobowizano Klub Poselski PZPR
do wystpienia z inicjatyw ustawodawcz [] projektu ustawy O nadzwyczajnych rodkach dziaania w interesie ochrony obywateli i pastwa6. Jeli ekipa
gen. Jaruzelskiego uwaaa, i w ten sposb zastraszy Solidarno i skoni j
do ustpstw, to mylia si. Mona powiedzie, e w rzeczywistoci skutek by
odwrotny. Zarwno w Radomiu, jak i dziesi dni pniej podczas posiedzenia
Komisji Krajowej reakcja wikszoci dziaaczy wskazywaa na to, i uchwalenie
takiej ustawy traktowane bdzie jako wypowiedzenie wojny zwizkowi. Przekazujc projekt do Sejmu, si rzeczy uchylono nieco przybicy jeli chodzi o niektre
2011-02-07 12:08:32
techniczne aspekty stanu wojennego. Podczas posiedzenia radomskiego Karol

Modzelewski, powoujc si na rda sejmowe w naszym [tj. dolnolskim] regionie, mwi o: zamierzonym w projekcie zakazie strajkw, militaryzacji gospodarki, rozszerzeniu jurysdykcji sdw wojskowych, zakazie poruszania si po
kraju i zakazie zgromadze 7. Odpowiedzi bya jednak dalsza radykalizacja liderw Solidarnoci: mwiono o koncepcji strajku czynnego, ktry mia polega
na tym, aby po ogoszeniu strajku powszechnego komrki zwizku przejy cz
46
uprawnie decyzyjnych na poziomie przedsibiorstwa, w tym o sposobie wykorzystania dochodw z produkcji sprzedanej; o rzdzie tymczasowym, ktrego
powoanie bdzie zwieczeniem strajku; o abolicji (amnestii narodowej), ktra
miaa spowodowa, e tylko zdecydowani ajdacy i zbrodniarze stan przeciwko nam 8; a nawet o daniu Zwizkowi Sowieckiemu gwarancji zachowania baz
wojskowych w Polsce i swobodny tranzyt do NRD , ktre bd pewniejsze ni te,
ktre daje PZPR 9. Ostatecznie zdecydowano, i w przypadku uchwalenia ustawy
zostanie ogoszony dwudziestoczterogodzinny strajk protestacyjny, a gdyby po
jej uchwaleniu rzd zacz wprowadzi j w ycie, automatycznie, bez osobnych
decyzji nastpi bezterminowy strajk powszechny. A wic wbrew gosom, e to
nie oni, ale my powinnimy okreli miejsce i czas konfrontacji 10, postanowiono
dziaa reaktywnie, odpowiadajc na ruch wadz.
Tymczasem skierowanie do Sejmu projektu ustawy byo zabiegiem kamuflujcym,
gdy ju w marcu 1981 r. w przywoanej tu notatce dla Jaruzelskiego stwierdzono jednoznacznie, i jednym z podstawowych czynnikw gwarantujcych
powodzenie stanu wojennego bdzie dziaanie z zaskoczenia. Dziaacze zwizkowi nie byli tego wiadomi, zakadajc, i w dalszym cigu obowizuje jak to
okreli Modzelewski legalizm komunistycznej wadzy, a wic, e zgodnie
z uchwa KC odbdzie si dyskusja sejmowa nad projektem, co pozwoli Solidarnoci zyska czas i sposobno do przygotowania skuteczniejszej samoobrony 11. W rezultacie obrady Komisji Krajowej, ktre odbyy si w dniach 1112 grudnia byy w znacznym stopniu powtrzeniem obrad radomskich, a Jan Olszewski
wrcz mwi, i inicjatywa w tej chwili nie jest w rkach wadzy, mimo wszystko
jest w rekach spoeczestwa12. Powtarzano te same koncepty o amnestii, o strajku czynnym czy o gwarancjach dla Moskwy. Zastanawiano si nawet nad skadem ewentualnego rzdu tymczasowego. Podobnie jak w marcu nastroje byy
temperowane przez doradcw i ekspertw. Ludwik Dorn, relacjonujc wyniki
2011-02-07 12:08:32
przeprowadzonych przez socjologw wrd czonkw zwizku bada ankietowych, zwraca uwag na: obnienie gotowoci do mobilizacji strajkowej, narastajc obaw przed konfrontacj, a przede wszystkim na rozchodzenie si opinii
wikszoci czonkw zwizku [] i tych, ktrzy nie s czonkami Solidarnoci 13.
Sia-Nowicki jak zwykle idcy najdalej w umiarkowaniu przestrzega, e w razie konfrontacji z wadz nastpi interwencja zewntrzna i napomina, e jeli
si nie wie, co trzeba zrobi dobrze [], trzeba si zastanowi, czy w ogle co
robi czy [nie lepiej] zaczeka, czy [nie lepiej] dy do przetrwania dla dobra
kraju i dla dobra naszej organizacji 14. Podobnie jak w czasie kryzysu bydgoskiego, take w Radomiu silnie wyraane byo poczucie swoistego skazania na
konfrontacj: musimy zdawa sobie spraw, e to ju prawdopodobnie bdzie
prg, ktry wyzwoli agresj wadzy, ewentualnie wyzwoli dziaania Rosji mwi
Grzegorz Palka, inicjator projektu strajku czynnego15; Antoni Pietkiewicz z Kalisza
uwaa, i jedynym warunkiem, eby konfrontacja nie zakoczya si katastrof
narodow, jest to, aby cay nard po prostu sta po jednej stronie barykady16;
Karol Modzelewski sdzi, e groba stale nad nami wisi, chocia jednak wadze
przestraszyy si Radomia17.
Wykazujc tak daleko idc determinacj (a nawet swoisty katastrofizm) i jednoczenie wyraajc wielokrotnie obawy przed przebiegiem konfrontacji, instancje
kierownicze zwizku nie zajmoway si przygotowaniami do niej ani na swych
formalnych posiedzeniach, ani nie zlecajc tego ogniwom wykonawczym. Niektre tylko regiony podjy jakie kroki (ukrycie czci sprztu, wyjcie pewnej
sumy pienidzy z banku czy ustalenie skadu rezerwowych wadz), cho chyba
nigdzie poza Grnym lskiem nie mylano o czynnej obronie zakadw. Mit
strajku okupacyjnego, jako wunderwaffe by wci niezwykle silny, a przekonanie,
e cay nard pjdzie na strajkowe barykady, szeroko podzielane. Dopiero bieg
wydarze po 13 grudnia naruszy je, nie tylko dlatego e wojsko i ZOMO odwayy si uderzy wprost na strajkujce zakady, ale take a moe przede wszystkim dlatego e tak maa cz czonkw zwizku podja wwczas wyzwanie.
Wynikao to przede wszystkim z tego, e ruch jako cao nie by nastawiony na
dziaania siowe w zasadzie opowiadano si za dziaaniami bez uycia przemocy, a nawet jak zauway Marian Jaworski z Kielc pojcia konfrontacja
zwizek nie rozumie jako uycie [przez siebie] siy18. Ponadto ci, ktrzy przekonani byli, e wadza uyje przemocy, nie zdawali sobie sprawy, jak silne szykuje
2011-02-07 12:08:32
uderzenie. Nikt chyba nie mg przewidzie, e do tej bezprecedensowej operacji przeciwko strajkujcym gen. Jaruzelski skieruje kilkadziesit tysicy onierzy,
blisko tysic czterysta czogw (czyli poow posiadanych) oraz drugie tyle pojazdw opancerzonych i e wejd do akcji dziesitki tysicy milicjantw, zomowcw, esbekw.
2011-02-07 12:08:32
ARKADIUSZ MODRZEJEWSKI
Protesty robotnicze i rozwj niezalenych
zwizkw zawodowych jako przejaw ontologicznej
sprzecznoci realnego socjalizmu
Problemem o wielkiej skali trudnoci dla nauki, a w tym szczeglnie dla nauk
humanistycznych i spoecznych, jest zagadnienie paradoksw i sprzecznoci,
ktre ujawnia obserwacja rzeczywistoci, take tej spoecznej czy, szerzej,
ludzkiej. Na wewntrznie sprzecznych przesankach opartych jest rwnie wiele
systemw politycznych. Nie jest od nich wolna i liberalna demokracja, w ktrej
zauwaa si antynomi midzy goszonymi ideami liberalnymi a ich praktycznym
zastosowaniem, czy sprzeczno midzy wolnoci (naczelna zasada liberalizmu)
a rwnoci (najwysza warto demokracji) 1. Aksjologiczne konflikty ujawniaj
si jednak w najbardziej wyrazisty sposb nie w demokracjach, kanalizujcych
poprzez mechanizmy koncyliacji, ale w pryncypialnych ustrojach totalitarnych
i autorytarnych, w ktrych dostrzegalna jest sprzeczno midzy sfer idei,
de, wizji i stawianych celw a wyaniajc si rzeczywistoci jako realizacj pro jektu ideologicznego. Wizja zderza si z rzeczywistoci, ktra nie daje
si jej podporzdkowa w sposb absolutny. Do tego typu projektw ideologiczno-ustrojowych naley realny socjalizm, w uproszczeniu okrelany jako komunizm,
ktry rwnie nie by wolny od wewntrznych sprzecznoci, i to zarwno na
poziomie logicznym wewntrzna sprzeczno idei, jak i ontologicznym antynomie ustrojowe 2.
Celem niniejszego artykuu jest ukazanie wanie tych ostatnich. Jednym z ich
przejaww s protesty robotnicze oraz rozwj niezalenych zwizkw zawodowych.
Stawia si tu tez, e w pastwie robotniczym protest robotniczy, jak rwnie
powstanie niezalenych form organizacji pracowniczych podwaay w istocie sens
tego pastwa, a w efekcie stay si przyczyn implozji ustroju. Pastwo robotnikw
czy szerzej ludu pracujcego stao si gwnym antagonist klasy robotniczej,
jako e przejo rol, ktr w systemie wolnorynkowym penili waciciele rod-
2011-02-07 12:08:32
kw wytwrczych, nazywani kapitalistami. Tym samym zostay podwaone podwaliny ustrojowe pastwa robotniczego.
Czym charakteryzowao si pastwo realnego socjalizmu? Marksistowska teoria
pastwa zakada klasowy charakter organizacji pastwowej, co oznacza, e pastwo realizuje interesy klasy dominujcej. I tak na przykad w pastwie feudalnym
klas dominujc bya arystokracja ziemska, a w pastwie kapitalistycznym
buruazja. Realizacja interesw klas rzdzcych odbywaa si kosztem liczniej-
50
szych klas upoledzonych, na ktrych barkach spoczywao tworzenie wartoci

dodanej. Pastwo socjalistyczne miao rwnie charakter klasowy, cho ostatecznym celem, swoistym kocem historii miao by komunistyczne spoeczestwo
bezklasowe. W tym wypadku klas rzdzc, przynajmniej nominalnie, by najliczniejszy proletariat, czyli uywajc marksistowskiej terminologii lud pracujcy, ktrego awangard byli robotnicy przemysowi. Naczelnymi zasadami
spoecznymi, ktre implementowao pastwo socjalistyczne byy zasady rwnoci i kolektywizmu, co w efekcie prowadzio do ograniczenia wolnoci indywidualnej czowieka, tak na polu dziaalnoci polityczno-spoecznej, jak gospodarczej.
W pastwach socjalistycznych nastpowao uspoecznienie wasnoci prywatnej.
Aczkolwiek proces uspoeczniania rodkw produkcji przedstawia si rnie
w zalenoci od pastwa. W Polsce Ludowej kolektywizacja i nacjonalizacja wasnoci prywatnej nie obja maych gospodarstw rolnych oraz niewielkich zakadw
rzemielniczych i handlowo-usugowych3. Jak ju wspomniano, w realnym socjalizmie pastwo, a cilej biurokracja pastwowa przeja funkcj, ktr w warunkach kapitalistycznych penili przedsibiorcy, czyli funkcj waciciela rodkw
produkcji. Teoria marksistowska zakadaa walk klas, czyli konflikt na linii praca
kapita. Klasa uciskana podejmowaa walk z klas uciskajc. Wyzwolenie
klasy uciskanej miao w wizji marksowskiej doprowadzi do powstania nowego
spoecze stwa. Proletariat po zwycistwie nad kapitalistami mia stworzy spoeczestwo bezklasowe, analogicznie do sytuacji w porewolucyjnej Francji, kiedy
stan trzeci (buruazja) po zwycistwie nad monarchi i arystokracj znis stanow struktur spoeczn4.
Przystpujc jednak do realizacji projektu pastwa robotniczego 5, jego architekci zignorowali podstawowe zasady ontologii, ktre nie odnosz si wszak tylko
do rzeczywistoci abstrakcyjnej (bytu w najoglniejszym sensie), ale i wkraczaj
rwnie w konkretne realia spoeczno-kulturowe. Zasady ontologiczne, ktre na-
2011-02-07 12:08:32
ARKADIUSZ MODRZEJEWSKI PROTESTY ROBOTNICZE I ROZWJ NIEZALENYCH ZWIZKW ZAWODOWYCH
ruszono, to zasady tosamoci i niesprzecznoci. Sformuowa je po raz pierwszy

grecki filozof Parmenidas, ktry poszukujc bezwzgldnej prawdy twierdzi,
e byt jest i nie moe nie by, a niebytu nie ma i nie moe w aden sposb by 6.
Jego dywagacje podj i rozwin Arystoteles, ktry uzna zasad niesprzecznoci
za najwaniejsz zasad poznania ontologicznego. Podajc za Parmenidasem,
twierdzi, e niemoliwe, by jedno i to samo czemu jednemu i pod tym samym
wzgldem zarazem przysugiwao i nie przysugiwao7. W realnym socjalizmie
pastwo byo zarwno robotnicze, jak i antyrobotnicze, co naruszao w jakim
sensie porzdek ontologiczny. Dokonujc partykularyzacji analogicznej oglnej
zasady niesprzecznoci, ktra gosi, e co jest nie-tym bytem, czym jest 8,
moemy doj do przekonania, i realny socjalizm jako system wewntrznie
sprzeczny nie mg istnie w wiecie realnym. Istnienie zatem takiego tworu,
ktry jest czym (deklaratywnie przynajmniej) i jednoczenie tym nie jest (realnie)
byo iluzoryczne bo nie moe istnie co, co jest czym innym, ni jest. Tak jak
w oglnej zasadzie, byt nie jest niebytem, tak w partykularyzacji analogicznej
co, co jest czym, nie moe by jednoczenie przeciwstawnoci sprzecznoci
tego, czym jest. Tak jak nie mona by i nie by jednoczenie czowiekiem, psem
czy kur, tak pastwo nie moe by i nie by jednoczenie pastwem robotniczym,
narodowym czy totalitarnym. W istocie w realnym socjalizmie za fasad sw
i deklaracji o robotniczoci pastwa kry si antyrobotniczy realizm. Pastwo
realnego socjalizmu byo (w rzeczywistoci to jego architekci chcieli, aby za takie
uchodzio) i jednoczenie nie byo pastwem robotniczym, a wic mielimy do
czynienia z ontologiczn sprzecznoci, a cilej przeciwstawnoci sprzecznoci. Sprzeczno ta prdzej czy pniej musiaa zosta odkryta. Bodaj w sposb
najbardziej oczywisty dokonao si to za spraw kryzysw ekonomicznych, ktre
wzmacniay i zarazem unaoczniay paradoksalno systemu. Ujawniay surowe
i zdehumanizowane realia raju robotnikw, w ktrym czowieka pracy zredukowano do siy wytwrczej.
Pytanie podstawowe dla niniejszych rozwaa brzmi: dlaczego realny socjalizm,
goszc ide pastwa robotniczego, sta si w rzeczywistoci ustrojem antyrobotniczym? Moim zdaniem przyczyn naley szuka w marksistowsko-leninowskiej
filozofii pracy. Wanie w filozofii pracy odkrywamy krucho i sprzeczno komunizmu jako ideologii oraz sprzeczno realnego socjalizmu jako implementacji
idei komunistycznych (ustroju pastwowego) 9. W filozofii marksistowskiej praca
2011-02-07 12:08:32
pojmowana jest przede wszystkim w kategoriach przedmiotowych. W ten sposb dostrzega si jedynie relacj zewntrzn pomidzy czowiekiem pracujcym
a efektem jego pracy, zarwno w postaci dzie materialnych, jak i wartoci symboliczno-duchowych. W ujciu przedmiotowym zwraca si uwag na obiekty,
wytwory, bdce skutkiem pracy ludzkiej. Pomija si zupenie osobowociowy (podmiotowy) aspekt pracy, w ktrym uwaga skoncentrowana jest bardziej na osobie
wykonujcej prac ni na efekcie jej pracy. W realnym socjalizmie na prac pa-
52
trzono przez pryzmat dokona i statystyk. Nie dostrzegano natomiast, bynajmniej

nie w sposb adekwatny do wartoci personalnej czynw ludzkich, czowieka
jako podmiotu pracy. Produkt pracy pisa Karol Marks jest prac utrwalon
w przedmiocie, prac, ktra przybraa form rzeczy, jest uprzedmiotowieniem
pracy. Urzeczywistnieniem pracy jest jej uprzedmiotowienie10. Realny socjalizm
sta si w istocie ustrojem antyrobotniczym, bo stawiajc na przedmiotowe
rozumienie pracy ludzkiej, zatraci warto humanistyczn pracy. Czowiek zosta
zdegradowany do roli jej narzdzia, czy jak mwi sam Marks niewolnika, ktry
wyalienowany ze swojego dziea uzalenia si od pracy, nie bdcej dla niego
rdem radoci i wyraania siebie, ale uciliw koniecznoci11.
Ju na poziomie definicyjnym filozofia marksistowska dewaluowaa warto podmiotow pracy ludzkiej, sprowadzajc j do procesu realizacji siy roboczej czowieka, ktrego rezultatem s produkty majce zaspokoi rne potrzeby ludzkie12.
Przez pojcie pracy marksici rozumieli na og: a) dziaanie przeksztacajce
elementy otaczajcego czowieka wiata materialnego, przez trud pracy sabnie
opr materii; b) dziaanie ukierunkowane na zaspokojenie podstawowych potrzeb
bytowych; c) dziaanie zwizane z wykorzystywaniem narzdzi do modyfikowania elementw wiata materialnego; d) dziaanie wymagajce skomplikowanego
systemu sterowania, w ktrym myl poprzedza dziaanie13.
Produkty bdce efektem pracy czowieka charakteryzuj si wartoci uytkow.
Dziaalno nieutylitarna nie wchodzia w zakres marksistowskiej definicji pracy,
co rwnie wskazuje na odpodmiotowienie pracy, pozbawienie jej wartoci osobowej. Jako prac nie uznaje si czynnoci, ktre czowiek wykonuje, a ktre
niekoniecznie wi si z zaspokajaniem jego materialnych potrzeb. Na przykad
czynnoci bdce jak form ekspresji wasnej osobowoci, przejawiajce si
w dziaalnoci artystycznej, z ktrych czowiek nie czerpie korzyci materialnych,
nie bd postrzegane przez pryzmat teorii marksistowskiej jako przejaw pracy
2011-02-07 12:08:32
ludzkiej. I cho mwi si o uczowieczeniu pracy, ma to przede wszystkim znaczenie teleologiczne. Chodzi tu przede wszystkim o odrnienie pracy czowieka,
bdcej dziaalnoci celow, od instynktownych dziaa zwierzcych. Dalsz
humanizacj pracy w duchu socjalistycznym rozumiano natomiast jako eliminacj
wolnorynkowych (kapitalistycznych) form wymiany dbr, pochodzcych z pracy
ludzkiej, ktre prowadziy do alienacji pracy. Zastpi je miay formy socjalistyczne oparte na wsppracy i wspdziaaniu14.
Zetknicie si idei marksistowskich z rzeczywistoci doprowadzio do paradoksalnej sytuacji, w ktrej to nie nastpia zasadnicza poprawa pooenia ekonomicznego ludzi pracy, lecz nawet pogorszenie warunkw pracy i ycia. Praca
nadal traktowana bya w kategoriach przedmiotowych, wicej, elementy podmiotowe obecne take w refleksji marksistowskiej myl poprzedzajca dziaanie
zostay wyrugowane w praktyce realnego socjalizmu. Czowiek pozosta narzdziem produkcji. Wszczcie ideologicznej rywalizacji midzy krajami socjalistycznymi a tzw. wolnym wiatem doprowadzio do coraz wikszej, uywajc
jzyka marksowskiego, alienacji pracy. Nienaturalnie szybka industrializacja na
og zapnionych poza nielicznymi wyjtkami pod wzgldem cywilizacyjnym
pastw realnego socjalizmu skutkowaa zwikszeniem obcie, jakie ponosi
czowiek pracy. Celem nie byo dobro i samorealizacja przez prac, ale osignicie okrelonych wynikw statystycznych, ktre stanowiy bro propagandow
w walce ideologicznej z Zachodem. Odbywao si to kosztem robotnikw czy
szerzej ludzi pracujcych. Ponadto centralne sterowanie gospodark, ktre
zastpowao regulacyjn funkcj wolnego rynku, prowadzio do pogorszenia si
oglnej sytuacji ekonomicznej, cigych niedoborw towarw i usug, a w efekcie
do obnienia stopy yciowej spoeczestwa. Naturaln reakcj byo narastanie
napi spoecznych. Zawiedzione spoeczestwo odreagowywao frustracj poprzez rne formy protestu. Oczywicie nie we wszystkich pastwach przebiegay one w sposb identyczny. Niezadowolenie spoeczne ujawniao si
szczeglnie w krajach w miar liberalnych, na przykad w Polsce Ludowej, gdzie
ogoszenie strajku czy antyrzdowej manifestacji pocigao za sob relatywnie
mniejsze ryzyko szykan ze strony wadzy nominalnie robotniczej ni w krajach
o wikszym stopniu autorytaryzmu. Cho pierwsze protesty robotnicze wybuchy
ju na pocztku drogi do ustanowienia ustroju komunistycznego, czyli. w Rosji
Radzieckiej, jednak ich krwawe stumienie i represje, stosowane wobec prote-
2011-02-07 12:08:32
stujcych robotnikw, skutecznie wyeliminoway jakkolwiek publiczn dziaalno wymierzon w czynniki pastwowo-partyjne15. Niemniej deprecjacja materialna i duchowa ludzi pracy prowadzia nieuchronnie do implozji ustroju w istocie
antyrobotniczego; ustroju wewntrznie sprzecznego, opartego na faszywych
przesankach. Pastwo komunistyczne byo wic jedynie iluzj pastwa robotniczego i jako takie nie mogo przetrwa.
Ideolodzy komunistyczni zdawali sobie spraw ze sprzecznoci, ktre rodzia
54
rewolucja bolszewicka. Dlatego najbardziej radykalni byli przekonani, e niedopuszczaln form aktywnoci robotniczej w pastwie robotnikw s strajki
i dziaalno zwizkowa. Mniej radykalni, jak Wodzimierz Lenin, uwaali, e zwizki zawodowe powinny pomaga partii w procesie formowania nowego adu ustrojowego. Nie powinny powiela funkcji, jakie peni trade union w krajach kapitalistycznych, gdzie koncentruj si jedynie na poprawie warunkw pracy i pacy
robotnikw, ale zaangaowa si w dziaania na rzecz wadzy komunistycznej.
Doktrynalnych uzasadnie istnienia zwizkw zawodowych w warunkach dyktatury proletariatu dostarcza architektom adu komunistycznego woski myliciel
komunistyczny Antonio Gramsci (18911937). Zauwaa on, e tradycyjne zwiz ki
zawodowe przyczyniy si do upadku rewolucji radzieckiej na Wgrzech i w istotny sposb zakciy jej przebieg w Rosji. W jednym z esejw konstatowa:
W Rosji i na Wgrzech robotnicy i chopi wprowadzili dyktatur proletariatu
i zarwno w Rosji, jak i na Wgrzech dyktatura ta musiaa toczy ostr walk nie
tylko przeciwko klasie buruazyjnej, ale take przeciwko zwizkom zawodowym.
Konflikt pomidzy dyktatur a zwizkami zawodowymi sta si nawet jedn
z przyczyn upadku Wgierskiej Republiki Rad16. Dlatego konieczna jest rede finicja
funkcji zwizkw zawodowych. Powinny one przej odpowiedzialno za socjalizacj robotnikw w duchu komunistycznym17.
Podobne pogldy wyraa Lenin. Podczas oglnorosyjskiego zjazdu zwizkw
zawodowych mwi: Zwizki zawodowe powinny w swej na budownictwem pastwowym wysuwa zupenie nowe zagadnienie zagadnienie upastwowienia
zwizkw zawodowych []18. Co oznacza miao owo upastwowienie? Ot,
jak wyjania sam Lenin, oznaczao ono zespolenie si z organami wadzy pastwowej19. Wesp z t wadz zwizki powinny by pasem transmisyjnym []
od awangardy do mas klasy przodujcej i od tej klasy do mas pracujcych20.
W polemice z Lwem Trockim Lenin w rzeczywistoci wyrazi ontologiczn sprzecz-
2011-02-07 12:08:32
no realnego socjalizmu: Nasze obecne pastwo jest takie, e powszechnie

zorganizowany proletariat musi broni si, my za musimy te organizacje robotnicze wykorzysta do obrony robotnikw przed ich wasnym pastwem i do
obrony naszego pastwa przez robotnikw21.
W Polsce Ludowej rwnie wyznaczono zwizkom zawodowym zadanie socjalizacji socjalistycznej. Dlatego zaskoczeniem dla wadz byo powstanie Wolnych
Zwizkw Zawodowych, a nastpnie NSZZ Solidarno: zwizkw bd co bd
roszczeniowych w stosunku do wadzy pastwowej, a nie taka winna by ich rola
w ustroju realnego socjalizmu. Zwizki zawodowe w socjalistycznym pastwie
[] twierdzi gen. Wojciech Jaruzelski powinny by ze swojej natury wielk
szko wychowania obywatelskiego 22. Dlatego te pojawienie si niezalenych
zwizkw zawodowych susznie rozpoznawano jako zagroenie dla pastwa robotniczego. Niewaciw jednak stawiano diagnoz. Powstanie Solidarnoci nie
prowadzio do osabienia ludowego pastwa. To wewntrzna sprzeczno, na
ktrej zbudowano to pastwo, doprowadzia do powstania niezalenych i samorzdnych zwizkw zawodowych23. Pastwo to od pocztku byo sabe. Albo
wicej, nawet w ogle nie istniao w formule, jak przyjto konstytucyjnie. Byo
jedynie propagandowym tworem, w istocie swej antyrobotniczym. Dlatego nie
mogo ono przetrwa powanego kryzysu ekonomicznego, w jakim znalazo si
pod koniec lat 80. ubiegego stulecia. Uwaam jednak, e wydarzenia, ktre
doprowadziy do demontau systemu, miay charakter bardziej spontanicznych
ni planowych dziaa. Porozumienia Sierpniowe, a ostatecznie rokowania przy
Okrgym Stole obnayy krucho fundamentw ideologicznych realnego socjalizmu. Mimo to wiara w socjalizm bya silna. Dziaacze solidarno ciowi wierzyli,
e poprawa bytu robotnikw moe nastpi wraz z realizacj idei socjalistycznych 24. Nie zdawali sobie sprawy, e socjalizm ze znacjonalizowan gospodark
zawiera w sobie sprzeczno, ktrej nie sposb przezwyciy: pastwo nie moe
by jednoczenie wacicielem rodkw produkcji oraz wyrazicielem i realizatorem
postulatw robotniczych. Konsekwencj bya implozja systemu, ktra nastpia
do gwatownie i niejako samoistnie.
W generalnym ogldzie socjalizm marksistowsko-leninowski przeciwstawia
robotnika trade-unionistycznego, zainteresowanego sprawami mao istotnymi
z punktu widzenia idei rewolucyjnych, czyli skrceniem godzin pracy, podwyszeniem pac czy gwarancjami socjalnymi, robotnikowi trybunowi ludowemu, yjcemu
2011-02-07 12:08:33
sprawami caego spoeczestwa25. Zatem postulaty odnoszce si do godnego

ycia czowieka byy mao istotne przy wielkich zadaniach rewolucyjnych. Niemniej
rewolucje s dzieem aktywnych i aktywizujcych masy jednostek. Wikszo
ludzi pragnie y i pracowa w spokoju. Robotnik zatem nie myli w pierwszym
rzdzie o czynach rewolucyjnych, ale o zaspokojeniu potrzeb wasnych i rodziny.
Kiedy te potrzeby nie mog zosta zaspokojone przez prac albo kiedy praca
staje si nazbyt uciliwa a mao opacalna, narasta napicie w relacji praco-
56
biorcapracodawca. Pastwo robotnikw, zawaszczajc rodki produkcji poprzez

nacjonalizacj najistotniejszych dla spoeczestw industrialnych gazi gospodarki,
samo postawio si w roli pracodawcy. Std te stao si naturalnym adresatem
roszcze oraz stron konfliktu spoecznego26. Sytuacj konfliktogenn, wyraajc sprzeczno realnego socjalizmu, potgowaa niska efektywno centralnego
sterowania gospodark. Pastwo stao si regulatorem procesw ekonomicznych
i jako gwny waciciel rodkw produkcji musiao pogodzi polityk mikroekonomiczn z wyzwaniami makroekonomicznymi. Generowao to konflikt w znacznej
mierze o charakterze pacowym. Adresatem postulatw pacowych nie by zarzd
przedsibiorstwa, ale wadza robotnicza, co z kolei sprawiao, e konflikt stawa
si w istocie konfliktem politycznym27.
Jak zatem uzasadniano w systemie realnego socjalizmu konflikt midzy wadz
robotnicz a robotnikami? Lenin na pocztku drogi do komunizmu wskazywa, e
konflikt rodzi si, bo nie nastpia pena implementacja zasad komunistycznych,
a w spoeczestwie wystpuj jeszcze elementy drobnomieszczaskie i chopskie.
Ponadto sami robotnicy nie wyzbyli si mentalnoci charakterystycznej dla spoeczestwa kapitalistycznego. W zwizku z tym konflikt wadzy robotniczej ze
spoeczestwem jest nieunikniony i pojawia si bdzie a do ustanowienia komunizmu. Robotnik gosi Lenin nigdy nie by odgrodzony chiskim murem
od starego spoeczestwa. I zachowao si w nim wiele z tradycyjnej psychiki
spoeczestwa kapitalistycznego. Robotnicy buduj nowe spoeczestwo nie
przeistoczywszy si w nowych ludzi, oczyszczonych z brudu starego wiata, lecz
tkwic po kolana w tym brudzie28. Na kolejnym etapie budowy komunistycznej
utopii za protestami robotniczymi sta zawsze wrg ideologiczny, zewntrzny kapitalistyczny imperializm, i wewntrzny zdrajca. Historia szukania wrogw
wewntrznych zacza si krtko po rewolucji padziernikowej, a przybraa na
sile po mierci Lenina, kiedy nastpia walka o sched po nim. Ten wyprbowany
2011-02-07 12:08:33
przez Jzefa Stalina argument przeszczepiono rwnie na grunt pastw, ktrym

narzucono ustrj realnego socjalizmu po II wojnie wiatowej, a w tym i w Polsce
Ludowej. Protestw robotniczych, a w powojennej Polsce dochodzio do nich
nader czsto, nie okrelono jako przejaw saboci ustroju, jako jego wewntrzn,
ontologiczn sprzeczno, ale jako celowe dziaania, za ktrymi stoi amerykaski imperializm, zachodnioniemiecki rewizjonizm. Wykonawcami planu obalenia
ustroju w ustach propagandy byli wrogowie ludu (wewntrzni), przy bierajcy
posta zdrajcw socjalistycznej ojczyzny, sugusw imperializmu czy po prostu
pospolitych podegaczy. Znamienne s tu sowa Edwarda Gierka, przejmujcego wadz po krwawych zajciach grudnia 1970 r.: byo to postpowanie
[protesty robotnicze A. M.] brzemienne w wielkie niebezpieczestwo dla kraju,
cho rozumiemy, e motywy tego postpowania byy najczciej uczciwe. Zostao to bowiem wykorzystane przez wrogw socjalizmu, przez ywioy aspoeczne
i przestpcze. Oto nie robotniczy protest, lecz dziaania tych ywiow musiay
spotka si ze zdecydowanym odporem si obrony porzdku milicji i Wojska
Polskiego []29.
***
System realnego socjalizmu upad ze wzgldu na wewntrzn sprzeczno.
W realnym socjalizmie nie byo miejsca ani dla niezalenych organizacji zwizkowych, ani dla robotniczych protestw. Tych jednak, przy stopniowym osabianiu
wadzy politycznej i odchodzeniu od rozwiza siowych w relacjach ze spoeczestwem, nie dao si powstrzyma. Mona obrazowo stwierdzi, e sprzecznoci rozsadziy system od wewntrz. Nie chc odbiera dawnym opozycjonistom
i masom robotniczym zasug w obalaniu komunizmu, jednak koniec pastwa
robotniczego by do przewidzenia. Sta si nastpstwem ontologicznego paradoksu. W budowaniu ustroju realnego socjalizmu naruszona zostaa podstawowa
zasada ontologiczna, zasada niesprzecznoci: byt nie moe by jednoczenie
czym i tym czym nie by. A tak wanie form przybrao pastwo realnego
socjalizmu: byo robotnicze, ale jednoczenie antyrobotnicze. Tracc legitymizacj, na ktr powoywaa si wadza ludowa poparcie mas pracujcych, nastpowaa destrukcja systemu politycznego i ekonomicznego.
2011-02-07 12:08:33
58
2011-02-07 12:08:33
CEZARY M. ORNATOWSKI
Retoryka Solidarnoci: mit, historia
i przebudzenie podmiotowoci
To, e Solidarno lat 19801981 bya fenomenem politycznym i socjologicznym,

jest oczywiste. Troch mniej oczywiste jest, e Solidarno od samego pocztku
bya take fenomenem retorycznym. W wywiadzie dla radiowej Jedynki, Ireneusz
Krzemiski zauway kiedy, e czas pierwszej Solidarnoci to czas wielkiego
gadania, kiedy proci robotnicy od samego pocztku mogli i wypowiadali si
publicznie, czsto wrcz w formie oracji 1. To wanie wybranym retorycznym
aspektom pocztkw Solidarnoci pragn powici niniejsze refleksje.
Wiele napisano o retoryce i Solidarnoci z perspektywy, z jednej strony, mowy
samego Lecha Wasy2, a z drugiej strony prb rekonstrukcji swoistej ideologii
Solidarnoci3. Moim celem nie jest jednak ani prba opisu jzyka Solidarnoci jako
takiego, ani rekonstrukcji tego, co starano si przez ten jzyk powiedzie. Raczej
chc spojrze na czas Solidarnoci, a w zasadzie na sam jej pocztek, w kategoriach
jzyka w historii jako warunku powstania aktywnego podmiotu w historii, a z drugiej strony w kategoriach retoryki konstytucyjnej: konstytucji jako ksztatowania
si nowego ukadu spoeczno-politycznego. Razem obie te perspektywy pomagaj
zrozumie Solidarno jako now jako polityczn, a take zwizki powstawania
tej jakoci oraz samego procesu politycznego, z jzykiem i retoryk.
Amerykaski retoryk Gerald Hauser sugeruje, czerpic opini z pracy francuskiego socjologa Alaina Tourainea, e spoeczestwo reprodukuje si samo
z siebie i e ta samo-reprodukcja (ang. self-production) jest cile zwizana
z retoryk, jako e symbole, np. jzyk (ktry jest z natury systemem symbolicznym), graj zasadnicz rol w komunikacji spoecznej, m. in. w ksztatowaniu
interpretacji zjawisk, rozumieniu rzeczywistoci i formowaniu tosamoci, zarwno indywidualnych, jak i zbiorowych 4. Gwna rola nie przypada w tej samo-reprodukcji wycznie retoryce elit; motorem ewolucji spoeczestw jest take
retoryka rodzima (Hauser uywa okrelenia vernacular rhetoric), ktra obejmuje
2011-02-07 12:08:33
jzyk i formy komunikowania si zwykych ludzi w ronych sytuacjach, ktre

skadaj si na ycie spoeczne. Ponisze refleksje dotycz w znacznej czci
wanie raczej rodzimej ni oficjalnej retoryki pocztkw Solidarnoci, czyli pewnych aspektw tego wielkiego gadania oraz znaczenia tych aspektw dla procesu politycznego zapocztkowanego powstaniem Solidarnoci, a ukoronowanego
prze mianami roku 1989.
W zwizku z tym myl, e co do tego panuje oglna zgoda u rde powsta-
60
nia Solidarnoci staa potrzeba upodmiotowienia spoeczestwa i zawarcia nowej

umowy spoecznej, moje uwagi skupi si wic na retorycznych przesankach
i mechanizmach tego upodmiotowienia. Poniewa temat i podejcie do niego
mog wydawa si nieco abstrakcyjne, zaczn od anegdoty.
W dziewitym rozdziale Antropologii strukturalnej, zatytuowanym Czarnoksinik i jego magia, Claude Levi-Strauss relacjonuje incydent zaobserwowany przez
antropologa M. C. Stevensona wrd Indian Zuni w Nowym Meksyku 5. Historia
dotyczy chopca, ktry zosta oskarony o praktyki magiczne. Po tym, kiedy
chopiec zapa dwunastoletni dziewczynk za rce, dziewczynka dostaa ataku
apopleksji. Chopiec, zawleczony przed rad starszych, z pocztku zaprzecza,
e mia z chorob dziewczynki cokolwiek wsplnego. W kocu jednak, widzc, e
jego zaprzeczenia tylko czyni jego pooenie gorszym, zmieni taktyk i opowiedzia dramatyczn histori swojego wtajemniczenia w praktyki czarnoksiskie.
Za pomoc magicznych pir zmienia si w kota i strzela w swoje ofiary igami
kaktusa, ktre doprowadzay ofiary do szalu. Poproszony o dowd, zaprowadzi
czonkw rady do swojego domu, gdzie po rozwaleniu paru starych glinianych
cian znalaz stare piro, ktre triumfalnie pokaza jako dowd swojej winy. Po
powtrnym opowiedzeniu swojej historii, z jeszcze bardziej dramatycznymi detalami, w obecnoci caej wioski i po wyraeniu gonych alw nad utrat swoich
magicznych mocy, chopiec zosta puszczony wolno.
Komentujc ten incydent, Levi-Strauss podkrela charakterystyczny moment:
chopiec zosta puszczony wolno nie dlatego, e okaza si niewinny, ale przeciwnie: dlatego, i przyzna si do winy. Jego wina jest zaoona z gry, stanowi
jakoby meta-narratyw; jedyna szansa ocalenia to konfabulacja, ktra wpisuje si
w mit o istnieniu ciemnych i wrogich si zagraajcych wsplnocie.
Nazwijmy relacje chopca wiadectwem, w odrnieniu od zwykego przyznania
si do popenionego czynu czy te spowiedzi. Przyznanie si zakada narracj
2011-02-07 12:08:33
CEZARY M. ORNATOWSKI RETORYKA SOLIDARNOCI: MIT, HISTORIA I PRZEBUDZENIE PODMIOTOWOCI
osobistego dowiadczenia, ktre potwierdza zbiorowe normy moralne poprzez

akceptacj czy te pozr akceptacji tych norm; wiadectwo generuje osobiste,
jednostkowe dowiadczenie (ktre moe wszake, jak wida, by fikcj) dla poparcia zbiorowego mitu. Poprzez wiadectwo, czyli poprzez wyraenie w kategoriach konkretnego ludzkiego dowiadczenia, mit zyskuje obecno (ang.
presence): wraenie namacalnoci, konkretu, faktycznoci, ktre jest jedn z podstawowych mechanizmow perswazji, jak i autoperswazji6.
Fenomen wiadectwa ma zasadnicze znaczenie dla retoryki wiary. Std waga
dawania wiadectwa w kontekcie chrzecijaskim; std sdy pokazowe w kontekcie reimw totalitarnych (czyli generowanie narracji winy poprzez rzekome
przyznanie si); std spdzone tumy gono dajce wiadectwo swojemu entuzjazmowi czy oburzeniu (powysze nie ma sugerowa bynajmniej ekwiwalencji
pomidzy wiar religijn i polityczn, jedynie ilustrowa znaczenie momentu
retorycznego). Z tym, e w wypadku wiadectwa w odrnieniu, na przykad,
od autentycznej spowiedzi wane jest nie tyle, czy to osobiste dowiadczenie
odpowiada prawdzie, ale na ile moe by wiarygodne w kategoriach danego mitu,
ktry ma by potwierdzony i w ten sposb utwierdzony (w odrnieniu od spowiedzi, wiadectwo ma wic raczej znaczenie wiatopogldowe ni moralne)7.
Levi-Strauss analizuje spoeczno-retoryczn dynamik przypadku chopca Zuni
w kategoriach kompleksu szamanistycznego, ktry skada si z trzech wspzalenych elementw: szamana, ktry ma interes w propagowaniu wiatopogldu bdcego podstaw jego pozycji; podmiotu, ktry do pewnego stopnia te jest
zainteresowany sukcem przedstawienia, niezalenie od cile osobistego przewiadczenia; widowni generalnie, w tym wypadku, zainteresowanej utrzymaniem
obrazu wiata, na ktrym opiera si zbiorowo i czsto wasna pozycja kadego
z widzw. Konwergencja tych trzech elementw: szamana, podmiotu i widowni
oraz wsplnota ich interesw jest podstaw sukcesu szamanistycznego rytuau.
Zasadniczym warunkiem tego sukcesu jest, wedug Levi-Straussa, konsensus,
czyli mniej lub bardziej wiadoma wsplnota interesw i celw; to zanik konsensusu powoduje, jak wnioskuje Levi-Strauss, fiasko i w rezultacie czsto upadek
danego szamana czy systemu, a w konsekwencji przeniesienie zbiorowego
konsensusu na innego szamana czy inny rytua.
Mniej wicej z takim kryzysem konsensusu i fiaskiem rytuau mielimy do czynienia w sierpniu 1980 r.
2011-02-07 12:08:33
Nazwijmy narracje indywidualnego, osobistego, konkretnego ludzkiego dowiadczenia opowieci (ang. story) w odrnieniu od mitu, operujacego bardziej
oglnymi i abstrakcyjnymi kategoriami. Sierpie 80 to z retorycznego punktu
widzenia m. in. powrt opowieci i kryzys mitu, opowieci, ktrych wiadectwo
mijao si z dominujcym mitem, a nawet wrcz go negowao. Mit te proponuje
swego rodzaju histori, opowie czy bajk; polityczne ideologie opieraj si
w duym stopniu na micie8. W odrnieniu jednak od osobistej, jednostkowej
62
opowieci, historia mityczna posiada parafrazujc obserwacje Isaiaha Berlina

na kanwie myli Georgesa Sorela charakter epicki. Ten epicki charakter przejawia si take m. in. w jzyku9.
Charakterystycznym elementem retoryki rozmw pomidzy MKS a komisj Jagielskiego, i oglnie rodzimego dyskursu wczesnej Solidarnoci, bya przewaga zaimka pojedynczego j a nad zaimkiem mnogim m y, eksplozja osobistych,
autobiograficznych wynurze i nacisk na faktologiczny i biograficzny szczeg.
Na oglnikowe dywagacje Jagielskiego robotnicy odpowiadali konkretnymi szczegami o ludziach, zdarzeniach i faktach: na sugestie, e nie byo zatrzyma
lista nazwisk; na sugestie, e sytuacja ekonomiczna nie jest taka za wyliczenie
kosztw utrzymania. Emblematyczny by tu jzyk samego Lecha Wasy. Wystarczy przypomnie takie charakterystyczne elementy tego jzyka, jak: wysoka
czstotliwo zaimka j a, elementy gwarowe, zindywidualizowane sownictwo
i osobista stylistyka10. Na tle mitycznego jzyka Jagielskiego (obfitujcego w zaimki w liczbie mnogiej m y, w y i operujcego kategoriami oglnymi i zideologizowanymi) jzyk Wasy zwraca ludziom ich wasny wiat, ich wasne tu i teraz,
psychiczne i spoeczne miejsce, ktre Vclav Havel uwaa za ognisko politycznej
podmiotowoci11. Ja Wasy stao si analogiem ja milionw Polakw; znamienny jest tu tytu ksiki wydanej niedugo po wydarzeniach sierpniowych:
Wszyscy jestemy Was. Jeszcze podczas wyborw w 1989 r., plakaty Solidarnoci gosiy: Wybieram Solidarno (w domyle ja); porwnajmy slogan
Kwaniewskiego z kampanii prezydenckiej w 1995 r.: Wybierzmy przyszo
(w domyle my), ale to ju byy inne czasy, w ktrych inny mit (tym razem mit
samej Solidarnoci) rozpada si w zetkniciu z inn rzeczywistoci i innymi
potrzebami zbiorowej wiadomoci i tosamoci.
mile Benveniste sugeruje, e czowiek wchodzi w podmiotowo czy te staje
si z niej wyzuty m. in. wanie przez jzyk. Jzykowymi rodkami upodmiotowie-
2011-02-07 12:08:33
nia s zaimki (ja, my, oni), elementy tzw. deiktyki, czyli oznaczniki czasoprzestrzeni i relacji (np. ja tu teraz z tob, my tam z wami gdzie), i czasowniki,
szczeglnie tzw. czasowniki performatywne: obiecuj, przysigam, zakadam si,
daj sowo. Razem elementy te skadaj si na enuncjacje: dyskursywny proces,
przez ktry podmiot realizuje si w dyskursie i kreuje w nim swoj obecno,
lokujc si w matrycy stosunkw spoecznych. Stworzenie subiektywnoci przy
pomocy jzyka sugeruje Benveniste tworzy kategori osoby w jzyku a zarazem take poza nim12.
Enuncjacja jest odbiciem historycznej specyfiki okrelajcej dan sytuacj
dyskursywn; podstawowe elementy tej sytuacji to rozmwcy, pomidzy ktrymi
proces enuncjacyjny zakada okrelone relacje w czasie i przestrzeni 13. Poprzez
elementy modalne, okrelajce wzajemne postawy i stany emocjonalne, relacja
ta rozciga si dalej na relacje pomidzy rozmwcami i ich wiatem, cznie z ich
relacj vis--vis samego przekazu. Enuncjacja moe by zatem uznana za dyskursywny wyraz tych relacji, ktre tworz czy te konstytuuj (mwic jzykiem
retoryki konstutywnej) historyczne tu i teraz podmiotu indywidualnego, a take
zbiorowego (o tym ostatnim wicej za chwil).
Enuncjacja stanowi jeden z zasadniczych aspektw znaczeniowych kadego
przekazu, ale dobr konkretnych elementw enuncjacyjnych, jak te czstotliwo ich wystpowania w danym przekazie, mog si rni, stanowic o specyficznym, historycznym i wiatopogldowym ulokowaniu mwicego i/lub
tekstu, wyznaczajc pewn typologi dyskursw: od zorientowanych gwnie
na mwicego do zorientowanych gwnie na inne elementy sytuacji; od domylnego i domniemanego, sytuacyjnego do kategorycznie sprecyzowanego,
formalnego i autonomicznego; od bogato oznaczonego procesem enuncjacyjnym do zdradzajcego niewiele elementw enuncjacyjnych 14. Benveniste
uwaa dyskurs charakteryzujcy si tymi ostatnimi cechami za historyczny,
nazywajc narracj historyczn styl wypowiedzi, ktry wypiera aubiograficzne
formy jzykowe, i zakadajc, e dyskurs staje si histori w tym stopniu,
w jakim pozbawiony jest elementw konkretnej, indywidualnej, unikalnej i osobistej sytuacji, a wic wolny jest od subiektywnoci, lokalnoci i czasowoci,
czyli te warunkowoci. Dyskurs osigajcy tak wzgldn wolno od konkretnych uwarunkowa staje si mityczny. Istotne jest, e historyczno dyskursu w tej perspektywie jest niezalena od obiektywnej prawdziwoci tego,
2011-02-07 12:08:33
co jest przez ten dyskurs wyraane; jedyne znaczenie ma historyczna intencja

mwicego 15.
Pod wzgldem enuncjacji typowa mowa realnego socjalizmu bya narracj historyczn: pozbawion cech konkretnego ulokowania, konkretnej osobowoci czy
form autobiograficznych, generalnie charakteryzujca si przewag oglnikowych
kategorii mitu nad konkretnymi kategoriami opowieci. Charakterystyczne cechy
tej mowy to m. in. wszechobecne i niejasne m y, zamiast specyficznego, osobo-
64
wego i jednostkowego j a, oglnikowe i zideologizowane ujcie domniemanych

rozmwcw (lud pracujcy miast i wsi, proletariat), oglnikowe niezobowizujce czasowniki (trzeba, naley np. w kontekcie: naley wycign wnioski,
trzeba zwikszy poda), zwroty yczeniowe (Niech yje!) czy zwroty, ktre
Micha Gowiski nazwa magicznymi (np. cay nard popiera polityk partii)16.
Bya to wic mowa pozbawiona, na ile to moliwe, warunkowoci, niepoddana
kaprysom rzeczywistoci i tymczasowoci, a wic retoryka zgodna z mitem historycznego przesania i historycznej koniecznoci naukowego socjalizmu.
Kiedy Jagielski w rozmowach z MKS uywa zaimka ja i deiktyki subiektywnej,
nie byo to nigdy w kontekcie wyraania osobistego punktu widzenia czy umiejscowienia w czasoprzestrzeni, a tylko w kontekcie: nie zrozumiaem, co pan
powiedzia, ja rozumiem wasz postulat tak czy ja nie mog si wypowiada,
bo nie wiem. Kiedy uywa sowa osobicie, to brzmiao to faszywie, bo odczucia, ktrym dawa wyraz, nie byy bynajmniej osobiste. Z kolei gos Wasy:
Chcemy wolnych, niezalenych i naprawd samorzdnych zwizkw. W kraju
jest trudna i kryzysowa sytuacja gospodarcza Rozmawiajc z nami, mg si
Pan ju przekona, e nie walczymy przeciwko ustrojowi socjalistycznemu17.
Mimo e Wasa mwi my, to ten zaimek oznacza konkretn grup osb, ktrzy
z Jagielskim wanie tu rozmawiaj, ktrzy czego chc i w ktrych imieniu mwi
Wasa. Dla porwnania gos Jagielskiego: Panie przewodniczcy, zanim przyjd nasi eksperci, ktrzy wysuchaj punktu widzenia Panw na temat wolnych
zwizkw zawodowych, ja bym sprbowa jeszcze raz krtko, w paru minutach
postaram sie zrekapitulowa, to znaczy jak gdyby podsumowa to, co na podstawie tego, co byo powiedziane, i tego, co jeszcze nam z zakresu nowych informacji byo przekazane, i na podstawie naszych przemyle powiedzie
o niektrych sprawach. Chciabym wyrazi na wstpie moje osobiste zadowolenie
z faktu, e si, ponownie, spotykamy i e moemy wsplnie rozmawia na te-
2011-02-07 12:08:33
maty, ktre traktowalimy i traktujemy z pen powag jak istotne dla ludzi pracy
wojewdztwa gdaskiego18.
Osobiste zadowolenie Jagielskiego ze spotkania nie jest wyrazem jego osobistego stosunku do Wasy czy innych obecnych, ale raczej wyrazem oficjalnego
stanowiska, jakie zajmuje w imieniu wadzy, ktr reprezentuje, przemawiajc do
ludzi pracy wojewdztwa gdaskiego raczej niz z nimi rozmawiajc. Kiedy Jagielski mwi o wsplnej rozmowie, to zaczyna mwi zarazem, wiadomie czy
podwiadomie, w imieniu swoich rozmwcw (trudno powiedzie co to za my
stoi za traktowalimy i traktujemy, ale gramatycznie mona odczyta te sowa
jako sygnalizujce, e Jagielski nie moe wyzby sie nawyku mwienia nie tylko
w imieniu wadzy, ktr reprezentuje, ale te w imieniu narodu, a wic take
swoich rozmwcw, ktrego reprezentacj ta wadza sobie przypisaa).
Mona powiedzie, e proces enuncjacyjny konstytuuje podmiot w zasadniczo
historycznej relacji: jako podmiotw historii i podmiotw w historii (wcznie z ich
postaw wobec historii takiej, jak jest wyraana poprzez narracj) 19. Historyczna (w sensie enuncjacyjnym), abstrakcyjna i mitologizujca retoryka realnego socjalizmu w efekcie zamrozia swj podmiot ludzi pracy wojewdztwa
gdaskiego, robotnikw, proletariat czy, mwic jzykiem konstytucji PRL z 1952 r.,
lud pracujcy miast i wsi, waciwy przypisany podmiot socjalistycznego pastwa jak much w kawaku bursztynu. Taka mucha jest okazem historycznym
w sensie archeologicznym czy paleobotanicznym, ale jej byt nie jest sam w sobie
bytem historycznym, bo nie yje ona w historii, a tym bardziej we wasnej historii;
istnieje tylko jako okaz w historii rozumianej i wyjanianej przez nauk, powiedzmy paleobiologi, w specyficznych kategoriach tej nauki. Jak na ironi (ale nie
zapominajmy, e wedug Kennetha Burkea ironia jest podstawow retoryczn
figur historii) to zamroenie byo uboczn funkcj mitycznego dyskursu historycznej roli proletariatu w ideologii marksistowsko-leninowskiej20.
Wanie odzyskiwanie (czy moe odtwarzanie) podmiotowoci jako wasnego,
a nie z gry, czy te teoretycznie, naukowo lub konstytucyjnie okrelonego bytu
w historii (ja, Jan Kowalski; my, mieszkacy Gdaska; pracownicy stoczni; tu,
teraz, z wami; w odrnieniu od klasa robotnicza czy ludzie pracy wojewdztwa
gdaskiego) wydaje si jednym z najbardziej charakterystycznych i uderzajcych
cech retoryki rozmw sierpniowych i w ogle tego wielkiego gadania wczesnej
Solidarnoci. Powstanie niezalenego, samorzdnego zwizku zawodowego byo
2011-02-07 12:08:33
ju jakby instytucjonalizacj tej odzyskiwanej podmiotowoci, podmiotowoci

odzyskiwanej przez jzyk i w jzyku, zanim staa si ona prawna kolejno
symbolicznie oddana przez fakt, e tytu stoczniowego biuletynu strajkowego sta
si nazw nowego zwizku.
Sporo zostao powiedziane, np. przez Sergiusza Kowalskiego w jego Krytyce
solidarnociowego rozumu, e retoryka Solidarnoci, w tym synnych 21 Postulatw, nie bya ani spjna, ani nawet logiczna, a tym bardziej nie stanowia jakiej
66
konkretnej ideologii. Z perspektywy, z ktrej podchodz tutaj, spjno czy logika nie s najwaniejsze; nie chodzi te tym bardziej o starcie ideologiczne. Sam
Lech Wasa zauway, e w 21 Postulatach nie chodzio o programow spjno,
ale o otwarcie jak najszerszego wachlarza spraw, w ktrych kady mgby si
znale, jak i o rzecz zasadnicz: o prawd21. Chodzio wic o zaktywizowanie
opowieci, ktre w wikszoci ju nie zgadzay sie z oficjalnym mitem (std woanie o prawd; nie chodzio bowiem o dalsze dawanie faszywego wiadectwa
i podtrzymywanie mitu, tak jak dziao si to wci w oficjalnych mediach). Ta
aktywizacja opowieci zapocztkowaa fiasko rytuau i zwiastowaa kryzys mitu
i caego systemu.
Wedug Ernesta Laclau, spoeczestwa s historycznie okrelone, poniewa
w samym ich zarodku tkwi warunkowo (ang. contingency), czyli moliwo
zmiany 22. Ta warunkowo jest zwykle przykryta, sedymentowana (pojcie,
zapoyczone przez Laclau od Husserla dla oznaczenia wraenia oczywistoci
spoecznej rzeczywistoci, ktre rodzi si z upywem czasu od poprzedniej
transformacji poprzez m. in. dominacj narracji historycznej). Czas Solidarnoci
to, w duej mierze pod wzgldem retorycznym czas przewagi narracji warunkowej nad historyczn. Powrt do warunkowoci staje si jednak zwykle take powrotem historii i powrotem do a moe stworzeniem wasnej historii
(w tym wanie mona upatrywa znaczenie jednego z gwnych postulatw
Solidarnoci: postulat odkamywania historii i uczenia prawdziwej historii
Polski).
Powrt warunkowoci to take powtrka momentu konstytucji: zmiany zasadniczej, zmiany samego ukadu, na ktrym opiera si polityczna wsplnota. Uywam
tu pojcia konstytucja jako czasownik, jako akt albo proces konstytuowania si,
gdzie kon oznacza relacj dialektyczn: rwnoczenie razem z (np. w konwersacja, konspiracja) jak i przeciw (np. w kontrast, kontrowersja)23.
2011-02-07 12:08:33
Powiedzmy, e przekraczajc zmylon opowie o magicznych pirach, chopiec

Zuni wszed w, czy te zawar pewnego rodzaju ukad, ktry polega na osobistym
(cho niekoniecznie wasnym) wyborze opowieci. Ten moment wyboru opowieci
jest wanie punktem stycznym wsplnoty i jednostki, systemu i podmiotowoci,
retoryki i historii. Jest te punktem dynamicznym, zwrotnym. To od zbiegu mitu
i opowieci zaley efektywno retoryki danego systemu wiato pogldowego. To
jest to miejsce, ktre Vclav Havel nazwa tu i teraz, w ktrym realizuj si
ludzkie relacje, jak to Havel powiedzia, do siebie, i do innych, i do wiata24.
Wybierajc opowie faktologicznie nieprawdziw, chopiec Zuni zapewnia sobie
uczestnictwo w spoeczestwie, jednoczenie pacc za nie tym, co Havel nazwa
yciem w kamstwie25. Wybramy sobie, e po pewnym czasie powraca moment,
w ktrym chopiec Zuni ma okazj powtrnie publicznie opowiedzie swoj wersj wydarze. Jednoczenie chopiec (jak ten synny sklepikarz Havla, ktry
wywiesza na witrynie sklepu spoywczego napis: Proletariusze wszystkich krajw
czcie si) wie, e zmiana opowieci (w wypadku sklepikarza Havla to zdjcie
napisu) nie da nic bdzie pustym, cho moe heroicznym gestem, chyba e
wszyscy albo wikszo zmieni swoje opowieci, zdejmie napisy lub bdzie
gotowa wysucha i potwierdzi inn reakcj. Sama prawda jako taka nie jest
wystarczajcym warunkiem transformacji; potrzebna jest take odpowiednia relacja midzyludzka i odpowiednia retoryka, ktra t relacj i t prawd wyzwala, aktywizuje i umieszcza w historii, wanie w od powiednim momencie (czyli
w tym, co Grecy nazywali kairos; tu ley nie tylko warunkowo, ale i pewna
przypadkowo czy moe serendipity historii) 26. W sierpniu 1980 r. t relacj bya
solidarno.
Ta relacja wzia si nie z teorii czy doktryny, ale powstaa spontanicznie, na
gorco. Tylko dziki solidarnoci stoczniowcy mogli wygra tak wiele, poza
aresztem i szykanami: dziki solidarnoci robotnikw strajkujcych w innych
zakadach, tumw czuwajcych wok stoczni, pracownikw i takswkarzy
dowocych jedzenie i lekarstwa, dostarczajcych energi, przekazujcych
informacje. Ju po podpisaniu Porozumie Gdaskich Lech Wasa powiedzia:
21 postulatw mamy zaatwionych, a realizacja zaley od nas, od naszej solidarnoci []27. To m y wyraone przez to nas i ta solidarno jedno bdce
autentyczn i historycznie uwarunkowan funkcj drugiego, to ju nowa jako
spoeczna i polityczna.
2011-02-07 12:08:33
Amerykaski retoryk i filozof Kenneth Burke definiuje konstytucj jako historyczne ustanowienie (ang. historial enactment) wsplnoty okrelone przez dwa
wspzalene czynniki: wspln substancj i zasad wspycia 28. Ta nowa
wsplna substancja to wanie my Wasy, ju nie lud pracujcy miast i wsi
czy ludzie pracy wojewdztwa gdaskiego, ale ci, rni i pod niemal kadym
wzgldem zrnicowani, nawet wiatopogldowo (tu wkraczamy na drog ku
pluralizmowi), ktrzy wybrali czynnie, spontanicznie, na gorco i w wirze wydarze
68
now zasad wspycia: solidarno. To my, ktre powstao z tego wyboru, to

ju bya, cho na razie nieformalna, jeszcze nieustanowiona oficjalnie, nowa
umowa spoeczna, a w efekcie, jeszcze niesformalizowana, nowa konstytucja.
W tym sensie moment Sierpnia 80 to take moment konstytuanty. Tu przytocz
sowa Sergiusza Kowalskiego, e powstanie Solidarnoci stworzyo w Polsce
nowy ukad polityczny, now sytuacj spoeczn i psychologiczn 29. Dodabym:
take now sytuacj retoryczn, w ktrej kady chopiec Zuni na ulicach Gdaska czy Szczecina mg wreszcie powiedzie, e nie jest i nigdy nie by czarnoksinikiem. Ten moment zapocztkowa fiasko rytuau i sta si zapowiedzi
zmierzchu pewnej retoryki, pewnego mitu i, w dalszej perspektywie, pewnego
systemu.
2011-02-07 12:08:33
ROMAN BCKER
Solidarno lat 1980 1981
w perspektywie politologicznej
O pierwszej Solidarnoci powiedziano tyle, i mona na ten temat pisa nie tylko
prace historiograficzne1, ale te z historii socjologii2 czy jzykoznawstwa 3. Warto
te zastanowi si nad zagadnieniami nieporuszanymi szerzej w literaturze politologicznej, jak np. nad tym, czym bya Solidarno z punktu widzenia podstawowych
kategorii politologicznych.
Jestem zdania, e uywanie tradycyjnych, opracowanych w demokratycznym,
obywatelskim i wolnorynkowym otoczeniu spoecznym kategorii politologicznych
nie ma zbyt duej doniosoci eksplanacyjnej. W tym wypadku mamy bowiem do
czynienia z unikalnym fenomenem spoecznym powstaym w rozpadajcym si
systemie totalitarnym, na peryferiach quasi-tradycyjnego imperium. Tym samym
traktowanie Solidarnoci jako ruchu walczcego o prawa czowieka, jak to uczynia Arista Maria Cirtautas4, jest niewtpliwie prawdziwe, ale pokazuje tylko jeden,
chyba nie najwaniejszy, aspekt dziaalnoci tego fenomenu.
Pierwsza Solidarno bya ruchem spoecznym ta kategoryzacja ma charakter
oglny, bezsprzecznie suszny; mona nawet powiedzie, e jest oczywista.
O wiele cenniejsza jest konstatacja sytuujca Solidarno w ramach nowych ruchw
spoecznych5. Niewtpliwie w tym okresie mamy do czynienia z du mobilnoci
pionow, skonnoci do porozumie sieciowych, horyzontalnych. Jednake wystpuj w tym samym czasie inne procesy: do szybkiej biurokratyzacji, forma lizacji
rl spoecznych i szczeglnie od lata 1981 r. hierarchizacji struktury poczonej z zanikiem aktywnoci typu wolontariackiego. Tak wic w pierwszej Solidarnoci niewtpliwie dominuj cechy nowego ruchu spoecznego. Cho na continuum
pomidzy typem idealnym starego a nowego ruchu spoecznego przemieszcza si
w coraz wikszym stopniu w kierunku hybrydalnego centrum.
Solidarno moe by rwnie traktowana jako ruch o charakterze rewolucyjnym. Niewtpliwie by to istotnociowo nurt antysystemowy. Samo jego istnienie,
2011-02-07 12:08:34
sposb funkcjonowania, mechanizmy dziaania i hierarchie wartoci byy antynomiczne wobec analogicznych aspektw funkcjonowania systemu totalitarnego.
Nic dziwnego zatem, e mwi si o rewolucji solidarnociowej czy, bardziej
precyzyjnie, o samoograniczajcej si rewolucji 6. W tej perspektywie interesujce poznawczo jest porwnanie okresu polskich szesnastu miesicy z Wiosn
Ludw w Europie: mamy tu do czynienia z podobn dynamik poziomw mobilnoci spoecznej, podobnie te ksztatuj si generalne strategie gwnych akto-
70
rw wydarze przeomu lat 1848 /1849 oraz 1980 1981.

Niezaleny Samorzdny Zwizek Zawodowy Solidarno w pierwszym okresie
swojego funkcjonowania nie by ani zwizkiem zawodowym, ani parti polityczn.
Z oczywistych powodw nie by zwizkiem zawodowym speniajcym funkcje
transmisji woli partii do mas i dziaajcym jako pewien rodzaj otuliny (okrelenie Hannah Arendt) wok partii nowego typu7. Nie by te klasycznym zwizkiem
zawodowym, nie tylko z powodu braku wolnego rynku wytwarzajcego do
jasno widoczne sprzecznoci interesw midzy pracodawcami a pracobiorcami.
Zwizek zawodowy wyraa i agregowa interesy pracownicze nawet wtedy, gdy
nie funkcjonoway mechanizmy wolnorynkowe.
Solidarno w cigu pierwszych szesnastu miesicy istnienia prawie nie zajmowaa si interesami ekonomicznymi pracobiorcw 8. Koncentrowaa si natomiast
na hasach i celach o charakterze obywatelskim. Proces ten jeszcze bardziej uleg
wzmocnieniu po 13 grudnia 1981 r. Zarwno istotna cz 21 Pos tulatw, jak
i najwaniejsze dania po zawarciu porozumie sierpniowo-wrzeniowych dotyczyy takich kwestii obywatelskich, jak: wolno wypowiedzi, strajkw i organizowania si oraz protesty przeciwko represjom. Nawet styczniowe strajki typu
angielskiego o wolne soboty w 1981 r. dotyczyy rwnie, a moe przede wszystkim, walki o uznanie wasnej podmiotowoci, denia do tego, by kierowniczy
orodek decyzyjny aparatu partyjno-pastwowego w PRL traktowa upodmiotowionych pracownikw jak partnerw.
Zgodnie z klasyczn definicj partia polityczna dy do zdobycia lub utrzymania
wadzy publicznej, a szczeglnie pastwowej. Tymczasem pierwsza Solidar no
nie tylko nie dya do przejcia wadzy pastwowej, ale i wycofywaa si z moliwoci uczestniczenia w orodkach decyzyjnych (gwnie w rolach konsultacyjnych)
wadz PRL . Solidarno zatem nie tylko wycofywaa si z orodkw decyzyjnych,
ale nie miaa aspiracji do wchodzenia w ich skad. W rozumieniu klasycznych
2011-02-07 12:08:34
ROMAN BCKER SOLIDARNO LAT 19801981 W PERSPEKTYWIE POLITOLOGICZNEJ
typologii oznacza by to mogo, e dya do statusu zewntrznej grupy interesw.

Jednake ze wzgldu na absencj w wypenianiu funkcji klasycznego zwizku
zawodowego i tej tezy nie sposb postawi. Pierwsza Solidarno nie bya bowiem aktorem zamierzajcym uczestniczy w systemie politycznym, funkcjonujcym w PRL przed Sierpniem. Tworzya now jako polityczn, a tym samym
nie tylko nie dya do funkcjonowania w starym systemie, ale nawet do niego
si nie odnosia, nie zgaszaa wobec niego innych oczekiwa oprcz akceptacji
swojego wasnego istnienia. Solidarno zatem nie bya ani (potencjalnym) podmiotem decyzyjnym, ani zwizkiem zawodowym. Czym zatem bya?
Pierwsza Solidarno przybraa form zwizku zawodowego. Nie wynikao to
wycznie z denia do uzyskania akceptowalnej formy przetrwalnikowej we
wrogim otoczeniu. Wan przyczyn bya rwnie struktura protestu lipcowo-sierpniowego z 1980 r. 9 Protesty te, nawet wtedy, gdy przybray charakter
oglnopolski, miay charakter pracowniczych strajkw okupacyjnych. Naturaln
form organizacyjn, powsta w konsekwencji zwykle wielodniowych, dobrze
zor ganizowanych protestw, jest struktura zwizkowa lub samorzdu pracowniczego. Poniewa jednak dowiadczenia samorzdu pracowniczego o charakterze oddolnym, podmiotowym i zwykle ograniczonym do jednego zakadu pracy
z lat 1956 i nastpnych byy negatywne, pozostaa formua zwizkowa. Nie
oznaczao to jednak braku poszukiwania sposobu rozszerzenia podmiotowoci
zag na samorzdy pracownicze (potem te innego typu), ale na fundamencie
Solidarnoci 10.
Maurice Duverger wrd wielu typw partii przez siebie opisywanych wyrnia
parti typu frontu narodowego, np. Kongres Narodowy w Indiach w czasach
Mahatmy Gandhiego 11. Jest to partia walczca o niepodlego (lub inne priorytetowe dla caego narodu cele) upodmiotowiajcej si wielkiej grupy spoecznej,
jednoczca wiele rnych grup spoecznych i dziki temu tworzca nie tylko nowy
byt polityczny, ale i nadajca form nowemu, przedtem nieistniejcemu na scenie
spoecznej podmiotowi politycznemu.
Dziesiciomilionowa Solidarno, jednoczca prawie wszystkie grupy spoeczne,
dca do zmiany istotnych relacji spoecznych, nadajca ksztat organizacyjny
gwatownie upodmiotawiajcemu si polskiemu narodowi politycznemu spenia
przynajmniej zewntrznie cechy definicyjne partii typu frontu narodowego. Jednake na poziomie teleologicznym pierwsza Solidarno nie moe by definio-
2011-02-07 12:08:34
wana nawet jako protopartia. Celem jej czonkw byo przede wszystkim przeobraenie samych siebie i swojego najbliszego otoczenia, do wiosny 1981 r.
gwnie na poziomie zakadowym. To nie bya zatem partia, ktra stawiaa sobie
klasyczne cele polityczne. O odzyskaniu suwerennoci omielali si marzy
nieliczni, a jeszcze mniej uwaao, e jest to moliwe.
Solidarno bya ruchem spoecznym, zawierajcym elementy zwizkw zawodowych i partii politycznej, jednake ani jedne, ani drugie nie miay charakteru
72
dominujcego. By to przede wszystkim ruch spoeczny, nie tyle obywatelski co

proto-obywatelski. O tej klasyfikacji decydowaa przede wszystkim dominacja
wartoci i mechanizmw typowych dla ruchw obywatelskich, jak: godno, podmiotowo, wolno, demokracja12. Jednake byy one pojmowane i praktykowane na skal masow w sposb pierwotny, inicjatorski i mgawicowy. Demokracja,
szczeglnie w trakcie pierwszych kilku miesicy, bya rozumiana gwnie jako zbir
procedur typowych dla demokracji bezporedniej, antycypujc w pewnej mierze
demokracj deliberatywn. Podmiotowo bya traktowana jako mono okrelania lub wspokrelania warunkw i kryteriw wypeniania wasnych funkcji spoecznych, zawodowych, w najbliszym otoczeniu systemu politycznego.
Std te Solidarno nie moe by traktowana jako klasyczny podmiotowy ruch
obywatelski: racjonalny, skutecznie zmierzajcy do osignicia realistycznie
wyznaczonych celw. Cho by to ruch bardzo szybko ewoluujcy w tym wanie
kierunku. Dobrym kryterium moe by analiza zachowa zbiorowych na continuum od irracjonalnoci do racjonalnoci w cigu pierwszych lat istnienia Solidarnoci. Jeszcze przed 13 grudnia 1981 r. poziom racjonalnoci diagnostycznej,
w tym i rozpoznania celw orodka decyzyjnego na Kremlu i w Warszawie, nie
by zbyt wysoki. Niski by rwnie poziom uodpornienia na prowokacyjne zachty
inicjowania strajkw w poszczeglnych, zwykle marginalnych grupach zawodowych
czy spoecznych (w tym studenckich). Natomiast zupenie odmiennie mona
ocenia zbiorowe zachowania ju sensu stricte obywatelskie po 19 padziernika
1984 r. cakowicie niezgodne z oczekiwaniami orodkw planujcych prowokacj, ktrej pierwszym elementem byo porwanie ks. Jerzego Popieuszki.
Pierwsza Solidarno bya zatem bardzo szerokim ruchem proto-obywatelskim
o wielu cechach nowego ruchu spoecznego. Jednoczenie wypeniaa niektre
funkcje (gwnie o charakterze artykulacyjnym i agregacyjnym) zwizkw zawodowych oraz partii politycznej typu frontu narodowego. W cigu pierwszych
2011-02-07 12:08:34
szesnastu miesicy istnienia nie bya ani zwizkiem zawodowym, ani parti polityczn. Nie sposb bowiem w sposb jednoznaczny definiowa tworu cakowicie
nowego, dopiero si ksztatujcego, powstaego w duym stopniu w rezultacie
masowych i na og spontanicznych procesw spoecznych.
2011-02-07 12:08:34
2011-02-07 12:08:34
JACEK KOTAN
Rewolucja moralna.
Solidarno jako polityka ycia codziennego
W niniejszym artykule pragn skupi si na momencie narodzin ruchu spoecznego Solidarno i scharakteryzowa go z perspektywy rodzcego si wraz nim
dyskursu moralnego, ktry w Sierpniu 80 sta si narzdziem interpretacji wczesnego ycia spoecznego i politycznego w Polsce. Nawizujc do pracy Jzefa
Tischnera, pragn scharakteryzowa zmian spoeczn, jaka dokonaa si wraz
z wprowadzeniem kategorii moralnych w tamtym czasie. Zmiana ta doprowadzia
do okrelenia w stosunkach midzyludzkich nowej sytuacji spoecznej oddolnego
przedefiniowania ksztatu stosunkw midzyludzkich, a wraz z nim sfery politycznej
w Polsce. Zmian t scharakteryzuj jako polityk ycia codziennego.
Tischnerowska Etyka solidarnoci sprawia dzi niemay kopot. To z jednej
strony wany historycznie tekst, ktry w latach 80. spotka si z ywym zainteresowaniem spoecznym nie tylko w Polsce, ale i na wiecie. Wystarczy wspomnie wydania podziemne i wielokrotne wznowienia po roku 1989, nie mwic
ju o wielu tumaczeniach i wydaniach zagranicznych. Z drugiej jednak strony
czytelnik modszego pokolenia, ktry nie uczestniczy w masowym entuzjazmie
czasu narodzin Solidarnoci, staje przed postulatami penymi patosu, ktry dzi
trudno czasem zrozumie. Opisywane przez Tischnera ideay dialogu, prawdy
w relacjach midzy ludmi, niepodlegoci pracy, wadania czy gospodarowania
skadaj si na wizj spoeczn, ktra jak zauway komentujcy Etyk solidarnoci kanadyjski filozof Charles Taylor bliska jest raczej moralnej utopii ni
opisowi zjawisk, ktre znamy z ycia codziennego1. Ten radykalizm sformuowa
to niewtpliwie oddwik dramatycznych wydarze ostatniej dekady XX wieku
w Polsce, ale te znak specyfiki ruchu spoecznego, z jego pragnieniem tworzenia wiata bez polityki.
2011-02-07 12:08:34
Etos solidarnoci
W swoich opisach idei solidarnoci Tischner szczeglnie czsto siga do chrzecijaskiej tradycji, pokazujc podoe inspiracji spoecznych tamtego czasu.
Parafrazujc sowa Listu do Galatw, stwierdza: Jeden drugiego ciary nocie,
a tak wypenicie prawo Boe2. Jednoczenie stara si uniwersalizowa religijny
76
wymiar tego przesania: odnosi si do przypowieci o miosiernym Samarytaninie

i zwraca uwag na spontaniczny charakter gestw solidarnoci z kadym potrzebujcym, ktry okrela mianem solidarnoci sumie. Z opisw tych wynika druga
formua solidarnoci: to blisko to braterstwo dla poraonych3. Do atwo
mona odczyta te sowa w kontekcie wczesnej sytuacji politycznej i odnie
je do pionowych relacji midzy komunistyczn dyktatur a uciskanym spoeczestwem. W sformuowaniu poraenie uwidaczniaj si bowiem ograniczenia
swobd obywatelskich z czasw PRL oraz ofiary nierzadko tragicznych w konsekwencjach star z aparatem wadzy. Warto jednak przyjrze si bliej kontekstom,
z jakich Tischner czerpa znaczenia, na ktre skadaj si pniejsze opisy fenomenu midzyludzkiej solidarnoci. W ten sposb Etyka solidarnoci odkrywa
pewien trudno dostrzegalny, lecz istotny sens stosunkw spoecznych, ktry dochodzi tu do gosu. Chodzi mianowicie o wyobcowanie czowieka znajdujcego
si pod dziaaniem ideologii marksistowskiego socjaliz mu i zwizane z tym symptomy psychopatologii w yciu codziennym. To dlatego Tischner w tekcie z pocztku lat 80. pt. Perspektywy etyki solidarnoci 4, bdcym swoistym uzupenieniem Etyki solidarnoci, stawia w centrum uwagi stosunki midzyludzkie,
ksztatujce si i uksztatowane w minionym trzydziestopicioleciu, twierdzc:
Protest robotniczy Sierpnia dotyczy bowiem nie tylko warunkw ekonomicznych
panujcych w pastwie, ale rwnie, a moe nawet przede wszyst kim, coraz
bardziej nieznonych stosunkw midzyludzkich. Sprawy ekonomiczne i cile
polityczne byy jednak czstk spraw bardziej zasadniczych5.
Wyobcowanie
Cofnijmy si zatem o dwa lata, by przeledzi histori formu, za pomoc ktrych

Tischner opisa przestrze wczesnych relacji spoecznych, a ktre pomog nam
2011-02-07 12:08:34
JACEK KOTAN REWOLUCJA MORALNA. SOLIDARNO JAKO POLITYKA YCIA CODZIENNEGO
odsoni sens idei solidarnoci w nieco odmiennym wietle. Chodzi tu o esej

pt. Ludzie z kryjwek, stanowicy komentarz do ksiki krakowskiego psychiatry
Antoniego Kpiskiego Psychopatie, w ktrym do gosu dochodz niepokoje
spoeczne sprzed narodzin Solidarnoci. Kim jest tytuowy czowiek z kryjwki?
Jest nim ten, kto cierpi na chorob nadziei: jego nadziej rzdzi zasada ucieczki od ludzi. Tkwi ona korzeniami w jakim mniej lub bardziej wiadomym lku
przed ludmi i wiatem6. Sycha tu echa ycia codziennego pod jarzmem autorytaryzmu epoki PRL . Jednak Tischner proponuje specyficzn optyk spojrzenia:
nie t odnoszc si do stosunkw pionowych wadzaobywatel, lecz t owietlajc struktur ludzkiego osadzenia w spoeczestwie. Analizuje on egzystencjaln sytuacj czowieka uwikanego w rzeczywisto, ktrej rytm nadaje dyskurs ideologii marksizmu. Tischnera interesuj przede wszystkim patologie ycia
spoecznego, przejawiajce si w atmosferze wzajemnej podejrzliwoci i zwizany z tym lk przed innymi.
Idc za Kpiskim, Tischner zwrci uwag na zjawisko psychopatii spoecznej
wraz z jej wariantami (histeri, psychasteni i anankasti). Typ czowieka z kryjwki prbuje zawadn przestrzeni spotkania z drugim czowiekiem, narzuci
innemu wasne formy odniesienia tak, by zapewni sobie bezpieczny dystans.
Przestrze spotkania przypomina gr o zawadnicie innym, ogranicza moliwoci wyraania jego oczekiwa, utrudnia mu wszelki wolny ruch. A wszystko
po to, by skry si ze swoim lkiem przed drugim czowiekiem. W opisie tego
zjawiska chodzi nie tyle o sytuacje kontaktu z osobami o zaawansowanej psychozie, ile o najzwyklejsze gesty ludzi napotykanych przypadkowo w yciu codziennym, ktre obcione s atmosfer niepokoju.
Jak stwierdza Tischner: [] organizacja przestrzeni posiada wyranie lkowe
zabarwienie []: barwi j np. lkliwa tsknota za drugim, lkliwa ciekawo jego
tajemnicy, lkliwa ofiarno za niego, lkliwe oczekiwanie sw prawdy, lkliwa
wierno, lkliwa mio, lkliwa nienawi itp. Lk przejawia si mniej lub bardziej ostr agresj. Mona j atwo wyczu, gdy si cho chwil obcuje z drugim
z kryjwki. Z caej postaci drugiego promieniuje jaki snop racych czowieka
emocji, w wyniku czego czowiek nie wie, czy ma pozosta blisko, czy odej.
Mamy wic: raenie w sposobie mwienia, w sposobie patrzenia, w wyrazie
twarzy, w kadym gecie cielesnym, raenie zimn obojtnoci, guszc
wszystko wielomwnoci, alem bez powodu, krzykiem, niemwieniem, odwr-
2011-02-07 12:08:34
ceniem gowy itp. Raenie to ma intencj! Jego intencj jest: wtrci drugiego
w przygotowany z gry schemat obcowania7.
Ta pena zaskakujcej siy wyrazu przenikliwa analiza fenomenw ycia
codziennego staa si diagnoz rozbitego spoeczestwa, ktrego czonkowie
zawieszeni w moralnej prni nie s w stanie podj odpowiedzialnoci za
relacje z innymi, a tym bardziej za ksztatowanie przestrzeni wsplnego dziaania wok sprawy publicznej. Tischnerowi chodzio tu zatem o tak struktur
78
spoeczn, w ktrej wyobcowanie spoeczne poczone z brakiem moralnej

wraliwoci prowadzi do takich zjawisk, jak: zdrada, donos, odmowa wsppracy czy oszustwo analizowanych pniej w Etyce solidarnoci. Okrelenie
choroba nadziei, ktrego filozof uywa w odniesieniu do czowieka z kryjwki, wskazuje na dowiadczenie zamknitego horyzontu przyszoci; nowa
jako, ktra mogaby odmieni sytuacj, ley poza zasigiem moliwych
wyobrae.
Wyjcie z kryjwki
Nieoczekiwane wydarzenie, jakim byo powstanie ruchu Solidarno, przyczynio

si do przeobraenia caej struktury spoecznej. To wanie dlatego Tischner mg
napisa w swojej Etyce solidarnoci: Przeywamy dzi niezwyke chwile. Ludzie
odrzucaj maski z twarzy, wychodz z kryjwek, ukazuj prawdziwe twarze8.
Pod znakiem zapytania postawiony zosta dotychczasowy porzdek relacji midzyludzkich. Otworzya si szansa zmiany zarwno wasnego ycia, ksztatu relacji
w najbliszym otoczeniu, jak i wynikajcego std projektu spoeczno-politycznego
dla wiata, w ktrym ludzie yj.
Okrelenia uyte przez Tischnera w centralnych miejscach Etyki solidarnoci,
jak poraenie, lk czy kryjwka, nieprzypadkowo maj swoj histori wanie
w eseju Ludzie z kryjwek. Doskonale ukazuje to nastpujcy fragment z Etyki
solidarnoci: Dialog oznacza, e ludzie wyszli z kryjwek, zbliyli si do siebie,
rozpoczli wymian zda. Pocztek dialogu wyjcie z kryjwki ju jest duym
wydarzeniem. Trzeba si wychyli, przekroczy prg, wycign rk, znale
wsplne miejsce do rozmowy. Miejsce to nie bdzie ju kryjwk, w ktrej czowiek
pozostaje sam ze swoim lkiem, lecz miejscem spotkania, zacztkiem jakiej
wsplnoty, by moe pocztkiem domu9.
2011-02-07 12:08:34
JACEK KOTAN REWOLUCJA MORALNA. SOLIDARNO JAKO POLITYKA YCIA CODZIENNEGO
Mamy tu do czynienia z opisem specyficznego nawrcenia, ktre naley rozumie

nie tyle konfesyjnie, lecz egzystencjalnie i spoecznie jednoczenie: przeobraenie
dotyka zarwno yciowych projektw poszczeglnych ludzi, jak i caej struktury
spoecznej. Daje ono nadziej na wyzwolenie z dotychczasowego wyobcowania
i pozostawienie za sob atmosfery lku, pod ktrego powierzchni kryje si
wszechogarniajcy dyskurs autorytarnej ideologii. Taka wsplnota ludzi, dotknitych atmosfer wzajemnej podejrzliwoci, doprowadzia do zmiany politycznej.
Tischner, posugujc si pojciem dialogu, wskaza na fundamentalne cechy tej
zmiany: nie wydarzya si ona w tradycyjnie rozumianej sferze politycznej, lecz
miaa miejsce i to jest dla tego fenomenu moment decydujcy w prywatnej
sferze relacji midzyludzkich. To wanie tam uksztatowaa si swoista polityka
ycia codziennego, ktra zrodzona w najzwyczajniejszych wsplnych ludzkich
gestach i sowach wyzwolia potencja zmiany sytuacji spoecznej10.
O tym wanie przypomina specyficzny sens idei solidarnoci, ktry kryje si za
trudnym dzi w odbiorze patosem Tischnerowskich fraz napisanych niemal trzydzieci lat temu w reakcji na narodziny ruchu spoecznego. Czytajc Etyk solidarnoci nie przez pryzmat relacji midzy aktorami makropolityki, lecz wanie
w perspektywie problemw spoecznego wyobcowania i wyzwalania si z puapek psychopatologii ycia codziennego, analizy Tischnera zyskuj inny blask.
Przypominaj o znaczeniu wsplnego wiata midzyludzkich relacji, ktrych rola
jest nie do przecenienia w dzisiejszym myleniu o spoeczestwie i polityce.
Tischnerowskie analizy, odsaniajc symptomy patologii codziennoci, maj
tak e jedn cech, o ktrej trudno zapomnie: niepokoj swoj wyjtkow wieoci. Bo czy wsiadajc do rodkw komunikacji miejskiej, przechodzc ulic
czy stojc w kolejce, nie stykamy si z tym samym emocjonalnym raeniem
w sposobie mwienia, w wyrazie twarzy, raeniem zimn obojtnoci, odwrceniem twarzy, ignorancj, szukajc w innych ujcia frustracj, o ktrej pisa
Tischner trzy dekady temu? Stare betonowe blokowiska, ale te i te nowe, obwarowane szczelnie murem, tonce w anonimowoci numerw przy domofonach,
stay si now kryjwk, do ktrej wyjtkowo pasuje okrelenie miejsca wolnoci
zalknionej, wolnoci zatroskanej potrzeb chronienia siebie11. Ludzie z kryjwek
przechadzaj si po ulicach postkomunistycznych miast, wypeniajc sob niepokojce puste miejsce, jakie zostao po etosie solidarnoci. W tej sprawie Tischner okazuje si mie wci wiele do powiedzenia.
2011-02-07 12:08:34
80
2011-02-07 12:08:34
KRZYSZTOF MAYSA
Solidarno ostatni wielki ruch mesjanistyczny
W debatach powiconych Solidarnoci wielokrotnie wskazywano na niejednoznaczno interpretacyjn ruchu. Solidarno ujmowano, w zalenoci od akcentowanych treci, jako ruch narodowowyzwoleczy, powstanie (Inka Sodkowska) 1,
podkrelano rewolucyjny profil ruchu (Jerzy Holzer, Jadwiga Staniszkis)2 czy jego
moralny charakter. rdo owych konfliktw interpretacji Elbieta Haas dostrzega przede wszystkim w symbolicznoci tego ruchu spoecznego3. Brak jednolitego klucza interpretacyjnego ma swoje konsekwencje z jednej strony otwiera
moliwoci dla nowych propozycji opisania posierpniowej rzeczywistoci, z drugiej
pozostaj one skazane na fragmentaryczno opisu. Na jedn z propozycji spojrzenia na Solidarno z lat 19801981 zwrci uwag Micha Masowski, ktry
okreli j jako ostatni wielki ruch mesjanistyczny (std zaczerpnity tytu artykuu) 4. W podobny sposb pisa Stanisaw Ernest, dla ktrego Solidarno jawia
si jako ruch profetyczny, ktry przez uniwersalistyczny wymiar etyki chrzecijaskiej zyska cechy mesjaniczne []5.
Co zatem pozwala okreli Solidarno jako ruch mesjanistyczny? Jakie elementy polskiej tradycji mesjanistycznej (bo raczej naleaoby mwi o recepcji pewnych
komponentw mesjanizmu) znalazy odbicie w tym masowym ruchu? Odpowied
na te pytania moe przysparza pewnych kopotw z powodu wieloznacznoci
pojcia mesjanizm. Przyjmujc arbitralnie za jego podstawowe wyznaczniki
przewiadczenie o alternatywnym modelu postrzegania wiata zastanego, moliwoci dokonania zmian, wreszcie o posannictwie narodw lub jednostek, ewentualnie o istnieniu charyzmatycznego podmiotu, za ktrego spraw ksztatowa
si bdzie nowa rzeczywisto, pojcie mesjanizmu mona odnie do tych pogldw i wartoci, ktre wyrastaj na gruncie akceptacji idei posannictwa narodowego. Takie ujcie odpowiada rwnie okreleniu mesjanizmu w myli politycznej, ktra kojarzy polityk z misj czy sztuk dokonywania wyborw po stronie
dobra i koniecznoci odrzucenia drg porednich midzy dobrem a zem6.
2011-02-07 12:08:34
Na polskim gruncie mesjanizm przybiera rn posta, w zalenoci od czasu,

warunkw rodowiskowych, politycznych czy wreszcie cech osobowych twrcw 7. Najpeniej rozwin si w okresie romantyzmu, ale znalaz swoich kontynuatorw na przeomie XIX i XX wieku. Mesjanistyczny jzyk romantyzmu ulega
zmianie w zalenoci od podstawowych zaoe filozoficznych, kolejnych formacji wiato pogldowych i wreszcie od momentu dziejowego. Ju w drugiej poowie
XIX wieku epigoni myli mesjanistycznej zarzucili interpretacj uniwersalnego
82
zamys u Boga poprzez alegori Polski jako Chrystusa narodw, a pojciem

mesjaniz mu zaczli okrela przekonania o specyficznej roli narodu, czynic
jako istot docieka przejty od romantykw postulat umoralnienia i uszlachetnienia polityki 8. Wielk wag zaczli natomiast przywizywa do podporzdkowania polityki etyce, a w zasadzie do odkrycia na nowo wartoci chrzecijaskich.
Wielu badaczy polskiego mesjanizmu skonnych byo zatem utosamia t myl
ze szczeglnym posannictwem narodu. Stanisaw Cywiski za istot mesjanizmu
uzna praktyczno (czyn), zdeklarowane stanowisko religijne (katolicyzm), spirytualizm i narodowy obowizek (posannictwo) 9. Z kolei Mieczysaw Geniusz
podkrela, e Polacy w swej historii speniali dwa wane zadania, ktre wiza
z polskim mesjanizmem. Pierwszym bya obrona chrzecijastwa, drugim denie do uetycznienia stosunkw politycznych, czyli stworzenia adu midzynarodowego, w ktrym zostaoby zagwarantowane prawo do samostanowienia
narodw z gwarancjami dla urzeczywistniania moralnoci w polityce midzynarodowej 10.
Wielu mesjanistw epoki romantyzmu i epigonw tej myli podkrelao zwizek
polityki z moralnoci. Dla nich istot byo denie do pogodzenia ideau i rzeczywistoci, doprowadzenie do jednoci ducha i materii, obrona wiata przed
zdehumanizowaniem. U Wincentego Lutosawskiego ta przemiana wizaa si
z projektem pastwa jako harmonijnej i bezkonfliktowej spoecznoci, tworzonej
przez uszlachetnione narody. Idea posannictwa narodowego miaa przeama
oglnoludzki kryzys cywilizacyjny i rozpocz now epok w dziejach ludzkoci.
Podobnie widzia to Wojciech Dzieduszycki, wedug ktrego zachodnia, zmaterializowana i dekadencka cywilizacja nie bya w stanie szerzy chrzecijaskiej
polityki, std misja stworzenia adu politycznego opartego na dekalogu miaa
przypa narodowi polskiemu11. Z kolei u Jerzego Brauna pojawia si doktryna
chrystianizmu spenionego, planu reform zdolnych urzeczywistni ewangeliczn
2011-02-07 12:08:34
KRZYSZTOF MAYSA SOLIDARNO OSTATNI WIELKI RUCH MESJANISTYCZNY
nauk Chrystusa w yciu spoecznym i politycznym12. Tak te Braun rozumia

mesjanizm jako rewolucj moraln, zmierzajc do chrzecijaskiej odnowy
zlaicyzowanego i zmaterializowanego wiata. Opinie te tworzyy klimat sprzy jajcy
orientacjom, bazujcym na przesankach religijnych, misyjnych, a take wodzowskich. Prze plecione byy uwagami o koniecznoci dobrowolnego pod jcia ofiary
i powicenia, co wymagao samooczyszczenia narodu, gruntownej przebudowy
gospodarczej i spoeczno-wychowawczej, stworzenia nowej kultury i cakowitego
przeobra enia jednostki13.
Polityka w projektach Wincentego Lutosawskiego, Wacawa Mileskiego, Jerzego
Brauna ulega w tak wysokim stopniu zsakralizowaniu, e granice midzy tym, co
publiczne, a tym, co religijne, ulegy niemal zatarciu. Odrzucali oni tym samym
podzia na z polityk i wzniosego ducha. Inaczej przekonanie o cudownej
przemianie wiata nie miaoby sensu. Mesjanici polscy, zwaszcza przeomu XIX
i XX wieku, byli przekonani, e stan polityczny zaley od moralnej doskonaoci
obywateli. Wykazywali ponadto, e kierunek programw odrodzenia musi by
wyznaczony przez aktywno spoeczn i ekonomiczn obywateli. Odeszli tym
samym od mesjanizmu cierpitniczego, pokutniczego, a gosili mesjanizm zwizany z odrodzeniem duchowym jednostki, z czynem i aktywnym dziaaniem.
Pozostajc w tym krgu rozwaa, pojcie mesjanizmu mona by odnie do
tych projektw, ktre gosiy nieodchodzenie od przeznaczenia dla wyrnionej
roli Polakw do umoralnienia polityki, uetycznienia stosunkw politycznych. Ten
ostatni postulat oznacza, e polityk naley postrzega z perspektywy jej celw
oraz wartoci, uwzgldniajc konieczno zachowania okrelonej wraliwoci
moralnej. W tej optyce polityka jawia si jako misja, w ktr zosta wpisany etos
walki o wyzwolenie narodowe. Mesjanizm ucieka przy tym w wiat utopii. Zasadom pragmatycznej geopolityki przeciwstawia normy etyczne, preferujc przy
tym emocjonalny wariant ycia politycznego. W praktyce ten postulat czsto
przechodzi w moralizatorstwo, rzadko stwarzajc szanse na powodzenie zmian
politycznych i spoecznych (tak te byo w wypadku Solidarnoci). Mesjanistyczna filozofia czowieka i narodu oddziaywaa zazwyczaj hasami o posannictwie,
duchu narodu, skarbnicy wartoci chrzecijaskich. Mesjanici wielokrotnie
wskazywali, e podstawowym zadaniem narodu polskiego jest krzewienie idei
sprawiedliwoci, zasad ewangelicznych, ktre przyczyni si do moralnego przeksztacenia pastw, narodw, a take instytucji midzynarodowych. Warto na to
2011-02-07 12:08:34
zwrci uwag, gdy wanie te przesanki powinny towarzyszy aktywnoci

Solidarnoci jako ruchu mesjanistycznego.
Perspektywa ujcia Solidarnoci jako ruchu mesjanistycznego wydaje si moliwa, jeli spojrzymy na poprzez symbole, form celebracji historii czy towarzyszc ruchowi atmosfer mesjanistyczn, odnoszc si zasadniczo do pewnego patosu sytuacyjnego, przekonania o wyjtkowoci uczestnictwa w procesie
historii. Ponadto okrelenie Solidarnoci jako ruchu mesjanistycznego kieruje
84
uwag nie tyle na okrelenie ideologicznych rde omawianego ruchu, ale na

pewn interpretacj zjawiska, kody i symbole na trwale w niego wpisane. Takie
ujcie sytuuje rwnie ruch Solidarno w pewnych ramach paradygmatu narodowego, z silnie wyeksponowan rol religii i wskazaniem okrelonej perspektywy aksjologiczno-etycznej.
Mesjanizm, oczywicie jeli mwi o nim w wypadku Solidarnoci, bdzie funkcjonowa w wersji uproszczonej czy nawet potocznej. Chodzi tutaj moe zwaszcza o wspomniany patos sytuacyjny, ow atmosfer mesjanistyczn, odwoywanie si do jzyka wartoci moralnych, realizujcych si w yciu publicznym
i prywatnym, jak rwnie do romantycznego sposobu mylenia o wsplnocie,
zwaszcza kiedy zwizek Solidarno wyraa dania dotyczce istotnych
zmian w mechanizmie wadzy 14. Popularno literatury romantycznej, przywoanie symboliki Polski walczcej, akcentowanie religijnoci Polakw i zwizkw
z Kocioem mogy wskazywa na ywotno tradycji romantyczno-mesjanistycznej. Jak zauway Marcin Kula, robotnicy w stoczni, suchajcy Mickiewiczowskich
Ksig narodu i pielgrzymstwa polskiego, traktowali je poniekd jak przesanie
wieszcza kierowane do nich15. Maria Janion pisaa o swoistej angelizacji Polski,
ktra oznacza rwnie specyficzne rozumienie religii, gdzie istotne pozostaj
pytania o sens cierpienia narodu i konieczno ponoszenia ofiary. Jej zdaniem
nurt tzw. pierwszej Solidarnoci odwoywa si do zespou wartoci heroiczno-romantycznych, posugiwa si wzorcem szlachetnego polskiego idealizmu
powicajcego wszystko dla walki o wolno16. Towarzyszy temu pewien renesans katolicyzmu, objawiajcy si przede wszystkim w masowym uczestnictwie
w uroczystociach religijnych, demonstracyjnym podkrelaniu zwizkw z Kocioem.
Religia staa si rdem moralnoci, wzorcem regu postpowania, podtrzymywaa wizy niezbdne do zbiorowego dziaania. W gestach strajkujcych robotnikw, ktrzy powiesili na murze stoczni napis Matka Boska strajkuje razem
2011-02-07 12:08:34
z nami, nie tylko odywa mit Polaka-katolika, ale ujawniay si przekonania

o racjach zwizkowcw, wspieranych przez Opatrzno. Te epizody z lat 1980
1981, podkrelanie tradycji powsta, obecno charyzmatycznego przywdcy
ma przeznaczenia, idea solidaryzmu narodowego z rozbudowan frazeologi patriotyczn, silnym poczuciem niezniszczalnoci ruchu mog sugerowa
nawizania do tego nurtu. Nie bez powodu publicystyka wielokrotnie oceniaa
polityczn postaw Lecha Wasy z perspektywy oczekiwanych zachowa ma
opatrznociowego. Pozwalaa na to sama autokreacja wizerunku przywdcy
ruchu, ktrej istotnym elementem pozostawaa wiara w bosk opatrzno i wiadomo wypeniania misji (co byo widoczne rwnie w okresie prezydentury
Wasy).
Do symboliki romantyczno-mesjanistycznej nawizywaa poezja, zwaszcza okresu stanu wojennego, nacechowana retoryk miraklizmu:
Ujmie w rce robotnik ster wadzy

By oblicze odmieni ten wiat
By nie byo i faszu i zdrady
By kademu by kady jak brat.17
Odwoania do Opatrznoci, pojawiajcy si motyw ukrzyowanego Chrystusa byy

wyrazem ekspresji uczu religijnych, ale i swoistym antidotum na wszystkie lki:
Kiedye Chryste zawis midzy nami

Biorc w opiek poczynania nasze,
Dodae siy udrczonym sercom
adne ze moce ju nas nie zastrasz
[]
Owie umysy, spraw by wsplna sprawa
Serca Polakw dzisiaj poczya
Bo Polska zawsze poprzez bl i mk
Zmartwychwstaa i szczliwa bya.18
Owo wspuczestnictwo w cierpieniu stao si znamienne. Tak wspomina jeden

z uczestnikw wydarze sierpniowych: Aby zrozumie renesans krzya w Polsce,
2011-02-07 12:08:34
trzeba przey odrodzenie wewntrzne, przey dni oczyszczenia. Dla owych

widzw krzy to relikt przeszoci sprzed dwch tysicy lat i nic wicej. Dla nas,
strajkujcych, to co o wiele wicej, poprzez utosamienie si (niewiadome
zreszt) z Chrystusem. To my bylimy gotowi wzi krzy na swe ramiona, krzy
w postaci gsienic czogowych, gdyby doszo do rozjechania nas. eby to zrozumie trzeba by mistykiem albo przey to na wasnej skrze19.
Byo w tym patosie co z chwili wielkiej przemiany, o ktrej pisa Norman Cohn,
86
charakteryzujc prostych ludzi, ktrzy przystajc do ruchu milenarystycznego,

stawali si niemal mesjaszami, gosicielami dobrej nowiny. Przy zaoeniu rewolucyjnoci ruchu Solidarno, owo poczucie wyjtkowoci zwizku-narodu
zostaje dodatkowo wzmocnione.
Poczucie przeomowoci wydarze, ktrych zwizkowcy byli uczestnikami, podtrzymywao przekonanie o wyjtkowoci przeznacze. We wspomnieniach uczestnikw wydarze sierpniowych i posierpniowych pojawia si przekonanie o nieskazitelnoci i moralnej czystoci ich uczestnikw. Bogdan Lis wspomina: Mymy
w okresie stanu wojennego wygrywali z komunistami przede wszystkim na paszczynie moralnej. Bylimy moralnie czyci, nieskaeni20. O wielkim odrodzeniu
moralnym narodu mwi rwnie Marian Krzaklewski, stawiajc nastpnie tez,
e o porace Solidarnoci przesdzio niewytrwanie w tej odnowie21. Podobnie
wypowiada si sekretarz prezydium zarzdu regionu Gdaskiego NSZZ Solidarno Edward Szwajkiewicz: Mistyczno miesica sierpnia w dziejach Polski
by moe wyzwolia w spoeczestwie cudown moc uzdrowienia narodw.
Takie postrzeganie znaczenia Sierpnia 80 by moe dalekie jest od rzeczywistych,
wymiernych i materialnych korzyci, jakie wwczas osignito. Jednake bez tej
warstwy duchowej czy ideowej trudno by byo dokona caoksztatu oceny skutkw
ich znaczenia dla Polski 22.
Norman Davies okreli Polsk w dniach triumfu Solidarnoci mianem trwaego
symbolu wyszych celw ycia w Europie23. Solidarno jawia si zatem jako
ruch spoeczny, wystpujcy w imi wartoci, a zarazem jako kontynuatorka romantycznej idei narodowej. Prawdziwym podmiotem historii w solidarnociowym
myleniu o przeszoci pozostawa nard ujty w kategori jednolitego podmiotu 24. Symbolika narodowo-religijna miaa charakter spajajcy, motywujcy,
podtrzymujcy suszno drogi, ktr obrali. Przywoanie idei narodowej stanowio moraln podbudow dla podejmowanych dziaa przez uczestnikw ruchu
2011-02-07 12:08:34
sierpniowego. Timothy Garton Ash, wspominajc atmosfer zjazdu Solidarnoci,

uj to nastpujco: [] bezduszna zazwyczaj hala Olivii zapenia si duchami
mczennikw narodowych. Nie tracono adnej okazji, by zademonstrowa, e
to tutaj znajduj si prawdziwi spadkobiercy wielkiej polskiej tradycji, ideaw,
tej innej, prawdziwie ludowej Polski, ktrej historia oznaczona zostaa nazwami
miesicy25.
Oywienie ducha romantycznego nie nastpio jednak w wyniku aktywnoci ru chu
solidarnociowego. Jak sugerowa Adam Bromke, nastao ono ju w latach 70.
nie tylko za spraw opozycji, ale rwnie obozu rzdzcego, zwaszcza frakcji
tzw. partyzantw26. Do tego kodu siga prymas Stefan Wyszyski, ktry histori
narodu polskiego skonny by umiejscawia w teologicznej perspektywie, rozpatrujc j przez pryzmat mki Chrystusa oraz uwypuklajc wtek ofiary, o charakterze oczyszczajcym, sprzyjajcym narodzinom heroizmu i wielkoci polskiego
ducha27. Z wtkiem tym czy si u niego motyw religijno-moralnego odrodzenia
narodu, ktry musi by poprzedzony krytyczn refleksj nad wasn histori 28.
Nie bez znaczenia dla odrodzenia przekona o polskim posannictwie pozostawa
wybr krakowskiego arcybiskupa Karola Wojtyy na papiea w 1978 r. W czasie
pierwszej podry do ojczyzny w 1979 r. Jan Pawe II umiejtnie przywoywa
i wykorzystywa tradycj romantyczn, by czerpa z niej okrelone paralele.
Sigajc do mickiewiczowskiego mesjanizmu, wiele mwi o jednoci chrzecijaskiej Europy, o dwch tradycjach Wschodu i Zachodu i miejscu Polski w Europie oraz przypomnia o dziedzictwie polskiego katolicyzmu. Nawizanie do tradycji
narodowych i religijnych, ktre Jan Pawe II oywi i nada im wymiar wspczesny,
czynio z ruchu symbol wiecznego polskiego losu, szukajcego potwierdzenia
w swojej mitologii i symbolicznej egzystencji. Te romantyczne sygnay, poczone z przekonaniem o zaczynie ruchu wyzwolenia spod przemocy niechcianego
systemu politycznego, mogy stanowi ostoj dla mitu mesjanistycznego, ktry
przetrwa dziki na wp wiadomym rytualizacjom: Polska jako pionier przemian
socjalizmu, likwidator podziau Europy. Afirmacja tych wartoci nie bya wolna od
megalomanii narodowej, ale w tym tkwia sia i ywotno zwizku, ktry potrafi
zachowa wartoci uznane za istotne dla tosamoci i kultury narodowej. Ta zewntrzna oprawa nie przysonia oczywicie pragmatycznych dyskusji ani rzeczywistych sporw. Staa si natomiast najbar dziej wyrazist form podkrelenia
odmiennoci ruchu.
2011-02-07 12:08:34
Romantyczny etos, jaki ujawni si w Solidarnoci wraz z mitem jednoznacznej racji moralnej, nie pozosta bez wpywu na prby eksponowania znaczenia
tego ruchu w osabianiu bloku wschodniego. Towarzyszyo temu przypisywanie
Solidarnoci uni wersalizmu, ktry wyraa si w przekonaniu o moliwociach
wywierania wpywu na spoeczestwa europejskie. Polacy gosili now wiosn
ludw. Zasadnicza myl polityczna mesjanizmu polskiego wizaa si z ide
uetycznienia stosunkw midzynarodowych. Na tym miao polega ziemskie
88
urzeczywistnienie Krlestwa Boego na ziemi. W tym kontekcie specyficznie

romantyczn genez i charakter nabrao Posanie do ludzi pracy Europy Wschodniej (1981) w sowach: Delegaci [] przesyaj robotnikom Albanii, Bugarii,
Czechosowacji, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Rumunii, Wgier i wszystkich narodw Zwizku Radzieckiego pozdrowienia i wyrazy poparcia. Jako
pierwszy niezaleny zwizek zawodowy w naszej powojennej historii gboko
czujemy wsplnot naszych losw. [] Naszym celem jest walka o popraw bytu
wszystkich ludzi pracy29.
Jako wiadectwo politycznego mesjanizmu mona traktowa Przesanie I Zjazdu
Solidarnoci do narodw Europy rodkowej i Wschodniej ze sowami o poparciu
dla powstajcych wolnych ruchw zwizkowych (pozostawiajc na marginesie
rozwaa to, czy jego uchwalenie byo bdem, jak sdzili Lech Wasa, Tadeusz
Mazowiecki, Bronisaw Geremek, czy wyrazem politycznej odwagi). Mona si
go doszukiwa w misji przywdztwa, poczuciu odpowiedzialnoci za region
Europy rodkowej i Wschodniej czy ywotnoci idei walki za wolno wasz
i nasz, wyraonej w Ksigach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego.
Przesanie I Zjazdu w jakim sensie byo zwieczeniem dyskusji na temat przyszoci Europy rodkowej i Wschodniej, podejmowanych przez wikszo rodowisk opozycyjnych w Polsce w latach 70. i 80. Wielu dziaaczy opozycyjnych
wskazywao wwczas na oryginalno kultury rodkowoeuropejskiej w porwnaniu z komercyjn kultur Zachodu, nie unikajc przy tym uproszcze i schematw.
Postawa ta ujawniaa swoisty dylemat mie czy by. Staa si egzemplifikacj
mesjanizmu narodw rodkowoeuropejskich, ktre mog wnie nowe wartoci
do dorobku intelektualnego Europy i wznie si ponad narodowe partykularyzmy,
poniewa jako zniewolony bastion zachoway wartoci, ktre Zachd zagubi.
W ten swoisty program mesjanistyczny wpisywaa si rwnie koncepcja samorzdnej Rzeczpospolitej, ktra bazowaa na idei trzeciej drogi, midzy postula-
2011-02-07 12:08:35
tami realnego socjalizmu a reguami zachodnich systemw kapitalistycznych,

moliwoci budowy nowego adu spoecznego opartego na zwizkach zawodowych
i systemie samorzdw. Postulaty, na czele z wyposaeniem samorzdu pracowniczego w kompetencje gospodarza przedsibiorstwa, stworzeniem rwnych szans
dla rozwoju kadej jednostki, umieszczay w gruncie rzeczy ten projekt w zaoeniach utopijnych. Ta utopia samorzdnej Rzeczypospolitej, zdaniem Lecha Maewskiego, bya charakterys tyczna dla Solidarnoci a do poowy lat 80.30 Zainicjowane po 1989 r. przez rzd Tadeusza Mazowieckiego reformy gospodarcze
pocigny za sob upadek ideaw o pastwie, w ktrym produkcja i podzia
dbr opieraj si na wsppracy instytucji samorzdowych. Obydwa dokumenty
nie byyby moliwe, gdyby Solidarno nie miaa poczucia misji, wykraczajcej
poza walk o zaspokojenie postulatw spoecznych.
Ruch Solidarno, pomimo e nie by jednolity, tworzy ramy jednoci emocjonalnej, powstaej w atmosferze religijno-patriotycznego uniesienia. Solidarno
poprzez oywienie mitw narodowych nie tylko okrelaa wasn tosamo, ale
czynia siebie podmiotem, ktry realizuje okrelone plany i wpywa na bieg dziejw. Wyeksponowane w jej programie sowa-klucze, odnoszce si do podmiotowoci czowieka, godnoci, przemiany duchowej narodu, mwice o narodowym
przebudzeniu, mogy wskazywa na posannictwo politycznego moralizmu tego
ruchu, ktry prowadzi jednoczenie do polaryzacji obrazu wiata, pozwalajcej
odci si od kontestowanego systemu i jego symboli. Wyrane okrelanie si
w charakterze dwubiegunowoci: myoni (liczebno ruchu w pewien sposb
uzasadniaa utosamianie jego si ze spoeczestwem) pozwalao wyznaczy
granice w sferze symbolicznej midzy wartociami a antywartociami spoecznymi. Posugiwanie si czarno-bia wizj wiata, ewangelicznymi kategoriami
dobra i za pozwalao lepiej wyrazi dania, nakreli ogln wizj ycia spoecznego, ale i podkreli antagonistyczn pozycj wobec partii i identyfikowanych z ni struktur pastwowych31. Dualistyczny podzia, pogbiony w okresie
stanu wojennego, by wzmacniany podkrelaniem rygoryzmu moralnego, majcego zawiadczy o susznoci naszych racji32. Warto przy tym doda, e podzia
dychotomiczny mia znaczenie symboliczne. Nie znajdowa bowiem w peni odzwierciedlenia w rzeczywistoci 33. Solidarno nie przedstawiaa siebie jako posiadacza objawionej prawdy, na co zwrci uwag Roman Bcker: Nie ma dowodw na traktowanie struktur Solidarnoci jako posiadacza objawionej prawdy
2011-02-07 12:08:35
i traktowania jej jako wyraziciela interesw wyobraonego podmiotu historycznego. Istnieje natomiast wiele argumentw na rzecz pojmowania Solidarnoci jedynie jako narzdzia realizowania podstawowych wartoci charakterystycznych dla
proto-obywatelskiego spoeczestwa 34. Ani bowiem obraz wadzy nie zosta
ujednolicony, ani te Solidarno nie okrelaa siebie jako wycznie dobr stron. Suszna zatem pozostaje uwaga, e aktywno Solidarnoci bya nastawiona
na stany podane, niekoniecznie rozpatrywane w zwizku z ewentualnymi
90
moliwociami ich osignicia, a to oznaczao, e potrzeba aktywnoci realizowana bya gwnie poprzez oddziaywanie symboliczne35.
Podkrelanie wyjtkowoci wsplnoty, jednoci celw rodzi ponadto pytanie,
czy w wypadku Solidarnoci adekwatne jest uycie okrelenia Lud Boy. Takie
ujcie ruchu, jak zauway Marek Cichocki, wiedzie do mistycznego jzyka romantycznego36. Jest to bowiem znacznie wicej ni wsplnota etyczna. Warto w tym
miejscu zwrci uwag na stanowisko Kocioa katolickiego wobec tych poj.
Zgodnie z nauk soboru watykaskiego II mesjanizm naleaoby traktowa jako
postaw namysu nad znakami czasu, czyli wydarzeniami historycznymi i osigniciami myli ludzkiej, ktre wytyczaj okrelone zadania dla jego posannictwa
w wiecie. Ojcowie soborowi opisywali Koci jako Lud Boy, wsplnot zmierzajc do penej chway przyszoci Krlestwa Boego 37. Takie ujcie przyznaje
Krlestwu Boemu zarwno wymiar transcendentny, jak i terrestrialny. Koci
z racji swej misji ma inspirowa wiernych do szerzenia Ewangelii i uwicania
ludzi, nawet jeli nie ma pewnoci, e doprowadzi to do powstania idealnego
spoeczestwa, o czym mwi dekret o apostolstwie wieckich Apostolicam actuositatem. W tym projekcie kady nard ma swoj misj dziejow, ale dzieli te
z innymi narodami wsplny cel, jakim jest tworzenie solidarnej, oglnoludzkiej
spoecznoci. Rni si to zasadniczo od mesjanizmu narodowego. Przesunity
zostaje bowiem akcent na obowizki naoone na nard mesjaski-chrzecijaski
(pogld o szczeglnej roli Polakw moe zatem zosta wyprowadzony dedukcyjnie, poprzez odniesienie do przebiegu historii narodowej i powszechnej), ktry
przyczynia si do pogbienia solidarnoci midzynarodowej poprzez ukazanie
wyszego wiata wartoci transcendentnych. W kontekcie tego stanowiska,
nawet jeli zwizek utosamia si z narodem i gosi tworzenie programw opartych na zasadach dekalogu, przypisywanie mu cech mesjanicznoci wydaje si
pewn nadinterpretacj. Podniosa atmosfera z lat 19801981 czy masowe uczest-
2011-02-07 12:08:35
nictwo w naboestwach w pewien sposb sakralizuj wczesne wydarzenia.

Niemniej nieodzowne byoby tutaj odwoanie si do boskiej opatrznoci, poczucia
szczeglnego przeznaczenia w procesie historycznym, a to w wypadku Solidarnoci pozostaje pod znakiem zapytania.
Rozpatrujc kwestie mesjanicznoci ruchu solidarnociowego, naleaoby wreszcie zwrci rwnie uwag na jzyk moralno-polityczny, ktry pozwala wyrazi
dania, gdy zwizkowcy zdecydowali si podj reformatorskie wobec systemu,
pokojowe dziaania. Wpisanie si Solidarnoci w tradycj romantyczno-mesjanistyczn umoliwia rekonstrukcj wielu obrazw wsptworzcych symboliczn
przestrze znaczeniow, na bazie ktrej starano si budowa alternatywne
w stosunku do tych, ktre narzucaa wadza komunistyczna, formy tosamoci
spoecznej. Plakietka Matki Boskiej w klapie marynarki Lecha Wasy, wizerunki
papiea na bramie Stoczni Gdaskiej wspczesnej wersji przedmurza, jak to
okreli Andrzej Mencwel, jednoznacznie pokazyway odmienn od oficjalnej
ideologii symbolik ruchu 38. Swego czasu Alain Besanon zwrci uwag na rol
rytuau, potrzeb publicznego wyraania poparcia dla oficjalnej ideologii 39. Solidarno, tworzc wasny, rnicy si od oficjalnego ceremoniau rytua, signa
do jzyka narodowego, ktry nie by sprzeczny z symbolik religijn, a dodatkowo
wzmacniany poczuciem moralnej susznoci. w romantyczny jzyk polityczny
Solidarnoci, cho pozwala odci si treciowo od komunistycznej utopii, pozosta w obrbie tego samego sposobu rozumowania (warto doda, e w romantyzmie
miaa swoje korzenie zarwno filozofia Marksa, jak i myl narodowa).
Podkrelanie programowego mesjanizmu, krucjaty proletariatu byo swego czasu
elementem oficjalnej ideologii. Partia miaa dokona przebudowy socjalnej, klasowej i stanu wiadomoci spoeczestwa, penic rol demiurga nowej epoki
historycznej. Odwoujc si przy tym do specyficznie pojtego mesjanizmu,
okrelaa siebie jako t, ktra poprowadzi spoeczestwo ku nowemu porzdkowi
spoeczno-politycznemu 40. Milenarystyczna wizja zbawienia ziemskiego w komunistycznym spoeczestwie, ktra zostaa umiejtnie wkomponowana w cay
system propagandy i historycznych uzasadnie dla sprawowania monopolu
wadzy przez parti, wydawaa si pocigajca. Aktywizowana bya zwaszcza
w okresach kryzysw wadzy dla wzmocnienia wizerunku partii jako lidera klasy
robotniczej, uzasadnienia jej specyficznej roli i podkrelenia susznoci kierunku,
ktry obraa. Konotacje z mesjanizmem uatwi niewtpliwie fakt, e sama komu-
2011-02-07 12:08:35
nistyczna doktryna spoeczna bya konstrukcj utopijn, co w pewnym sensie

zbliao je do siebie. W deniu do uzyskania legitymacji za pomoc jzyka
mesjanizmu komunici ponieli klsk, nawet bowiem perspektywa wielkich
przeznacze ludzkoci w ramach projektu o charakterze mesjanistycznym nie
przysonia w polskich warunkach braku legitymizacji narodowej.
Reim komunistyczny od pocztku stara si o uzyskanie narodowego uprawomocnienia wadzy z rnym nateniem, w zalenoci od poczucia deficytu
92
uprawomocnienia u kolejnych ekip rzdzcych. O ile w dekadzie Gierkowskiej

starano si propagowa hasa pozytywistycznej pracy, wracano do okresu propagowania mitu powszechnego entuzjazmu, powicenia, charakterystycznego
dla pierwszej poowy lat 50., o tyle w okresie stanu wojennego miay miejsce
wyrane prby poszukiwania legitymizacji narodowej41 (Solidarno bya wrcz
oskarana o naraanie jednoci narodowej, a nie o demonta syste mu socjalistycznego42). Warto zwrci uwag, e reim komunistyczny stwarza przesanki
uatwiajce przetrwanie romantycznych koncepcji, dajc spoecze stwu moliwo uciekania si do sfery romantycznej utopii i szukania tam symbolicznej
przestrzeni dla wyraania dezaprobaty wobec istniejcego systemu politycznego.
Zdaniem Jadwigi Staniszkis przyjcie jzyka moralizmu byo w wypadku Solidarnoci kwesti przypadku, co w konsekwencji objawio si niezdolnoci do
formuowania adekwatnego programu, a co gorsza nietrwaoci wsplnoty,
ktra zostaa wytworzona dziki wierze w przyjty kod moralny 43. Solidarno,
posugujc si tym jzykiem, skazana bya na niedostateczne usankcjonowanie
swoich racji.
Po 1989 r. dziaania polskiej opozycji zaczto postrzega jako gwny czynnik
sprawczy upadku ZSRS i rozpadu bloku wschodniego, abstrahujc od innych jego
przesanek oraz bar dziej zoonych konsekwencji. Potraktowano je w kadym
razie jako rewolucj moralnego protestu, ktrej koem napdowym bya potrzeba
zmiany porzdku polityczno-spoecznego44. Seria zdarze, ktre mona umieci
w granicach cudu, poczwszy od wyboru Karola Wojtyy na papiea, poprzez
udane strajki i porozumienia w Gdasku, Szczecinie, Jastrzbiu stanowiy pewien
cig, ktry dawa przewiadczenie, e Polska jest pod szczegln opiek opatrznoci i e zakoczy si triumfem zapowiadanym przez romantycznych wieszczw.
Zwraca na to ju uwag A. Grzegorczyk 45. Przekonania o szczeglnej roli sprawy polskiej spotgowane zostay jeszcze bardziej po 13 grudnia 1981 r., kiedy
2011-02-07 12:08:35
decyzja gen. Wojciecha Jaruzelskiego, potpiona przez wikszo pastw zachodnich, sza w parze z podkreleniem znaczenia Sierpnia i Solidarnoci oraz
ze wspieraniem dziaa opozycyjnych w Polsce. Jak pisa z perspektywy czasu
Marek Beylin: Szeroko rozumiany ruch Solidarnoci przyczyni si do odtworzenia cigoci historii Polski. A cilej mwic, jednej z jej moliwych wersji,
historii witej i heroicznej46.
Z drugiej strony to wanie stan wojenny obnay anachronizm romantycznych
rekwizytw. Nie tylko dlatego, e gasa wizja dziejowego dramatu, ktry znajdowa wytumaczenie w wyroku opatrznoci czy nawet w immanentnych prawach
dziejw, ale rwnie dlatego, e zostaa podwaona romantyczna godno
ofiary. Bolesne rozczarowanie zostao pogbione w latach 90., kiedy jak
zauway Andrzej Walicki ruch Solidarno zacz wchodzi w faz roztapiania tosamoci w szerszym spektrum chrzecijasko-narodowej, populis tycznej
i antykomunistycznej prawicy. Bezkompromisowa postawa, niezdolno do samoogranicze byy jednymi z przyczyn, dla ktrych Solidarno pozostaa przede
wszystkim symbolem narodowej i duchowej mobilizacji, oporu i auto afirmacji.
Pozosta mit Solidarnoci, ktry konstytuowa polsk scen polityczn. Integrujc w symboliczno-identyfikacyjnej sferze moc Solidarnoci unaoczni fakt, e
Polacy weszli w okres po 1989 r. z czsto wyidealizowanymi wizjami wiata,
siebie oraz celw transformacji, nie zawsze przystajcymi do istniejcej empirycznej wiedzy o rzeczywistoci. W tym sensie postrzeganie Solidarnoci jako
ruchu wyrosego z potrzeby moralnego porzdku prowadzio do zinterpretowania
wydarze roku 1989 jako rewolucji ludzkiego ducha, czerpicej natchnienie ze
rda transcendentnego 47. Ujcie Solidarnoci w kategoriach eklezjalno-solidarystycznej wsplnoty pozostaje tylko jedn z interpretacji tego ruchu, z pewnoci przemawiajc do wyobrani. Miao ono swoje rdo w teologii. Postulujc
absolutny idea ycia w prawdzie, nabrao moralnej, a jednoczenie apolitycznej
sankcji.
Niezalenie od powyszego ujcia funkcjonuje te takie, ktre traktuje Solidarno
jako ruch spoeczno-polityczny, przybierajcy posta anarchizujcego populizmu,
majcy swoich bohaterw i zdrajcw. Zwolennicy tego stanowiska uwaaj, e
dopatrywanie si zwizkw midzy solidarnociow rewolucj moraln a mesjanizmem prowadzi do niepotrzebnej ideologizacji i ignorowania faktu, e Solidarno bya w rzeczywistoci daleka od obrazu wsplnoty mistycznej opisywanej
2011-02-07 12:08:35
jzykiem ewangelicznym48. W ich opinii mona co najwyej mwi o zwizkach

Solidarnoci z charakterystycznym dla mesjanizmu niepraktycznym podejciem
do polityki, co po 1989 r. stao si przyczyn destrukcji wsplnotowej tosamoci
i poczucia oglnego rozgoryczenia. Andrzej Walicki twierdzi, e dziaania Solidarnoci nie miay wiele wsplnego z tradycj polskiego mesjanizmu, a dopatrywanie si zwizkw midzy solidarnociow rewolucj moraln a mesjanizmem
jest naduyciem 49. Biorc pod uwag te sdy, naleaoby spojrze na mesjanizm
94
bardziej jako na kategori suc opisowi i okreleniu pewnych zachowa oraz

motyww podejmowanych dziaa, co jednoczenie pozwolioby unikn przypisywania ruchowi pewnych treci filozoficznych mesjanizmu. W tym wypadku
mesjanizm naleaoby potraktowa jako projekt zmitologizowany (uwzgldniajc
atmosfer tamtych wydarze) i zideologizowany (jeli wemiemy pod uwag cele
maksymalistyczne ruchu). Takie mylenie w kategoriach spoecznej eschatologii
z pewnoci ksztatowao polityczn wyobrani. Jednak wiara, e nastpi cudowny zwrot w historii, e wypeni si narodowa misja, a pastwo polskie stanie
si wzorem dla innych, prowadzia na manowce tych, ktrzy czynili z mesjanizmu
tylko narzdzie dla uzasadniania swoich racji. Ten kod by uyteczny, dopki
trwaa wiara w zwycistwo dobra i moliwo funkcjonowania spoeczestwa
wedug jednego systemu wartoci.
2011-02-07 12:08:35
DARIUSZ DOBRZASKI
Z historii dwch debat, czyli gos w dyskusji
na temat nowoczesnoci pierwszej Solidarnoci
Na podstawie adaptacyjnej rekonstrukcji rde pisanych w niniejszym artykule

zostan odtworzone gwne wtki dwch debat, ktrych forma, tre, przebieg
i znaczenie mog pomc w odpowiedzi na pytanie: czy pierwsza Solidarno
bya nowoczesna?1 Pierwsza debata miaa miejsce 17 wrzenia 1980 r. w Gdasku-Wrzeszczu. Jej przedmiotem bya dyskusja nad instytucjonalizacj ruchu strajkowego w kraju. Druga toczya si po delegalizacji Solidarnoci w 1982 r. Brali
w niej udzia sympatyzujcy z Solidarnoci przywdcy polityczni, dyskutujcy
z treci artykuu Andrzeja Walickiego. Oba spotkania miay burzliwy przebieg.
Tym, co je czy obok formalnych rnic, jest te perlokucyjny skutek: decyzje,
jakie zapady w ich wyniku, w istotny sposb zawayy na sposobie dziaania
i recepcji Solidarnoci. W pierwszym wypadku przyjta instytucjonalna struktura
zwizku wymuszaa sposb dziaania. W drugim, ciar gatunkowy argumentw
oraz autorytet uczestniczcych w niej osb sprawiy, e kolejne krytyki Solidarnoci, wprost lub nie, korzystaj z jej konkluzji.
Sowo o debacie
Encyclopedia of Rhetoric 2 podaje, e jakkolwiek termin debata jest czsto

stosowany swobodnie, w odniesieniu do kadej rozmowy, to jednak ma on specyficzne znaczenie. Sowa debata, wedug podanego rda, naley uywa
wtedy, kiedy celem rozmowy jest prezentacja wzajemnych roszcze do podjcia decyzji. Mona wyrni trzy stae komponenty debaty: przedmiot, uczestnicy
oraz podejmujcy decyzj. Najczciej debatujcy oraz podejmujcy decyzje to
te same osoby. W skad niektrych, np. formalnych, debat wchodz: procedury,
konwencje i zasady. Modelowo w publicznych debatach przedmiot (temat) jest
najczciej ujmowany jako tzw. rezolucja. Jej celem jest ujcie w moliwie pre-
2011-02-07 12:08:35
cyzyjnych i zrozumiaych terminach faktycznego przedmiotu rozmowy. Uczestnicy

formuuj argumenty za i przeciw rezolucji. Wyraanym wprost lub milczcym,
lecz zawsze obecnym, wzajemnym roszczeniem debatujcych jest nienaruszanie zasady sprzecznoci. Oznacza to, e nie mog oni gosi, e np. popieraj
i zarazem nie popieraj uchwalonego wniosku. Trzecim elementem jest podjcie
decyzji, ktre zazwyczaj ma form gosowania.
Debatowanie w demokracji to metoda zbiorowego podejmowania decyzji. Opiera
96
si na kilku prostych zaoeniach: Przyjmuje si, e w yciu spoecznym wikszo

spraw jest wieloznaczna, nieoczywista i przypadkowa. Dziaanie w takiej rzeczywistoci pocigajca za sob angaowanie sprzecznych norm i wartoci, a podejmowanie racjonalnych decyzji nie jest atwe trudno posugiwa si w tym
kontekcie rygorystycznym jzykiem, np. teorii decyzji, jednoczenie nie wykluczajc wielu grup. Debaty maj oferowa rodki, przygotowuj grunt dla podjcia
w miar moliwoci racjonalnej decyzji. W modelowym ujciu powinny by wolne
od argumentw osobistych, natomiast argumenty, aby mogy by uznane, musz
pozytywnie przej test rozumnego uzasadnienia. Przyjmuje si, e debaty s
kooperatywnym przedsiwziciem. Na koniec tych wstpnych uwag mona jeszcze powiedzie, e tego rodzaju spotkania generuj spoeczn wiedz o rzeczywistoci oraz przyczyniaj si do obrony wolnoci wypowiedzi istotnego
wskanika demokracji.
Debata I. Solidarno jako sobowtr i taran PRL jednoczenie
W wydawanym poza cenzur w 1984 r. czasopimie Aneks ukaza si artyku

historyka idei Andrzeja Walickiego pt. Myli o sytuacji politycznej i moralnej
w Polsce 3. Autor tekstu na gorco, mino wszake tylko kilka lat od opisywanych wydarze, podejmuje prb oceny dorobku pierwszej Solidarnoci. Tekst,
przynajmniej w oczach autora, napisany jest z pozycji politycznie neutralnego
klerka.
Na wstpie mona stwierdzi, e wystawiona ocena Solidarnoci nie jest negatywna, jest miadca. Pozostaje tylko pytanie, czy sprawiedliwe. Autor nie zostawia
suchej nitki zarwno na tzw. szeregowych dziaaczach zwizku, jak i elitach
przywdczych ruchu. W skrcie uzasadnienie Walickiego brzmi nastpujco:
Mentalnie, organizacyjnie, a take potencjalnie Solidarno bya niczym innym,
2011-02-07 12:08:35
DARIUSZ DOBRZASKI Z HISTORII DWCH DEBAT, CZYLI GOS W DYSKUSJI
jak sobowtrem pnego PRL ustroju organizowanego przez autorytarny, partyjny monopol, kierujcy gospodark opart na ideologii populistycznego egalitaryzmu, ktry w wymiarze kultury promowa hipokryzj, lenistwo, stadne zachowania oraz kult redniactwa4.
Jak atwo si domyli, artyku opublikowany w opozycyjnym i niezalenym od
cenzury czasopimie, w czasie trwajcego de facto stanu wojennego musia
wywoa burze polemik, i na szczcie wywoa, tworzc tym samym warunki do
debaty o dowiadczeniu Solidarnoci.
Co mia na myli Walicki, twierdzc, e Solidarno bya jednoczenie sobowtrem i taranem PRL ? Swoje rozwaania rozpoczyna on od typowej dla realisty
konstatacji: Polacy yjcy w PRL , majc swoje, nie w peni suwerenne pastwo,
cieszyli si stosunkowo du autonomi. Obok autonomii pastwa mona mwi
o autonomii spoeczestwa. W pierwszym wypadku obszarem dziaa bya polityka wewntrzna pastwa. Natomiast obszarem realizacji autonomii spoeczestwa bya kultura oraz sfera prywatna obywateli. W takim ograniczonym, jednake niezamknitym obszarze, elity reprezentujce spoeczestwo (np. dziaacze
opozycji demokratycznej) mogy zachowa si na dwa sposoby: kwestionowa
wszelk legitymacj wadzy do rzdzenia i nie wchodzi z ni w kooperacj, gdy
bya z nadania obcego suwerena, lub dziaa na rzecz wzmocnienia niesuwerennej, jednak autonomicznej wadzy, by z kolei pastwo skuteczniej dziaao na
rzecz swobd spoeczestwa. Zdaniem Walickiego tylko drugi sposb dziaania
byby modelem racjonalnego zachowania politycznego. Jednake przyjcie tej
strategii wymuszao tworzenie komunikacyjnych kanaw, ktre s niezbdne do
tego, by elity spoeczestwa i wadzy mogy wpywa na decyzje polityczne. Jak
wiadomo, przekonuje Walicki, ani jedne, ani drugie nie kwapiy si do przyjcia
takiego modelu dziaania, np. ekipa Gierka posza na zagaskanie spoeczestwa
poyczonymi pienidzmi, a dziaacze opozycji demokratycznej wybray wariant
nieustannego poniania ludzi wadzy.
Wobec kryzysu gospodarczego koca lat 70., braku owieconych klas w obozie
rzdzcym, elity spoeczestwa podjy inicjatyw dziaania uruchomiy powstawanie niezalenych wobec pastwa instytucji. Dziaalno ta, zdaniem
Walickiego, niestety nie posza w kierunku wywierania presji na wadz, manipulowania czy wpywania na pozytywn selekcj jej kandydatw, by pomc
zwyciy rozsdnym pragmatykom partyjnym nad obozem twardogowych.
2011-02-07 12:08:35
Przeciwnie, nastawiona bya od pocztku na polityczn walk, sterowanie

spoeczestwem w kierunku konfrontacji z wadz i polaryzacj stanowisk walk o wolno rozumian jako partycypacja, a nie autonomia jednostki. Walicki
uwaa, e w 1980 r. ludzie opozycji nie chcieli przejmowa wadzy, ale chcieli
mie na ni bezporedni wpyw.
Po uwagach na temat elit przejdmy do zaprezentowanego przez filozofa opisu
tosamoci Solidarnoci oraz praktyki, jak ta stosowaa wobec wadzy. Zacznij-
98
my od tej ostatniej kwestii. Ot, pomimo e jako ruch masowy Solidarno bya
osigniciem i robia ogromne wraenie (np. swoj si liczebn, pomysem
oparcia dziaania na strukturze zwizku zawodowego), to w praktyce zrobiono
z niej taran do niszczenia pastwa 5. Wedug Walickiego wiadcz o tym nastpujce fakty: zorganizowanie zwizku zawodowego w oparciu o terytorialn
struktur oraz tzw. kryzys rejestracyjny, spowodowany odmow dziaaczy wpisania do statutu kierowniczej roli partii. Czym nieznanym w skali historii zwizkw
zawodowych byo to, e Solidarno przybraa struktur terytorialn oraz poczya w jednym zwizku rne, czsto sprzeczne interesy grup zawodowych. Zrobiono to celowo, twierdzi Walicki, dla osignicia celw politycznych. Natomiast
konflikt wok zapisu w statucie tzw. kierownicy by testem wiarygodnoci Solidarnoci, czy rzeczywicie chce porozumienia z wadz. Tego egzaminu nie zdaa,
gdy odmowa wpisu bya aktem irracjonalnym. Dalej dodaje: Z uznania kierowniczej
roli partii w pastwie nie wynikao podporzdkowanie zwizkw zawodowych jeli istotnie chciay by tylko zwizkami zawodowymi6. Innym faktem bya tzw.
sprawa bydgoska, ktra pokazaa e ruch nie unika prowokacji, oraz wypowiedzi
w grudniu 1981 r. w Gdasku i Radomiu, aprobujce ogoszenie strajku generalnego, ktre stanowiy realne zagroenie dla porzdku publicznego w Polsce.
Wanie taka praktyka konfrontacji Solidarnoci z wadz doprowadzia w imi
realizmu politycznego do wprowadzenia w grudniu 1981 r. stanu wojennego,
za ktry ruch w duej mierze odpowiada.
Natomiast jeeli chodzi o opis tosamoci Solidarnoci, zrozumienia sposobw
jej mylenia, Walicki uczyni kluczem pojcie egalitaryzmu, ktre czyni j strukturalnym odbiciem socjalizmu. Socjalizm to magiczna wiara w si decyzji politycznych: rzd daje, rzd nas utrzymuje, rzd produkuje. Skoro tak, to nacinijmy
rzd, aby da wicej, a jeeli nie, to strajkujemy. Tylko teoretycznie Solidarno
popieraa projekt reform, np. liberaa Stefana Kurowskiego. Faktycznie za chcia-
2011-02-07 12:08:35
a mie wpyw na ceny towarw i nie popieraa separacji gospodarki od polityki. Jak socjalizm, podzielaa wiar w sowo i polityk. Ruch nie przejawia chci
walki z sowietyzacj w sferze stosunku do pracy. Jeeli sowietyzacja, zdaniem
Walickiego, oznacza prawo do nierbstwa, rwnanie w d, bumelanctwo, zwykle
zodziejstwo, to nasz nard niestety dorwna pod tym wzgldem Rosjanom,
a moe nawet wyprzedzi, przecie tutaj warunki byy atwiejsze. Afrykaska
korupcja nie bya tylko udziaem wadzy, ale uczestniczy w tym, kto tylko mg 7.
Zwalano ca win na system, na wadz, a przecie system nie by czym zewntrznym, ale by zinterioryzowany, i w tym znaczeniu by nasz.
Solidarno nazywaa siebie ruchem moralnej odnowy, ale zapomniaa zacz
krytyk systemu od siebie. W jej moralistyce byo za mao samokrytyki, za duo
samouwielbienia. Etos Solidarnoci by etycznym wzorem zachowa skierowanych
przeciwko jednostce i indywidualizmowi. By antyliberalny, co sprawia, e jeszcze
raz mona j nazwa sobowtrem realnego socjalizmu. W programie Solidar noci
znalaz si punkt, ktry Walicki nazywa cile koszarowym. Gosi on, e pastwo
powinno by wyposaone w instrumenty, ktre bd reguloway dopuszczalne
maksimum majtkowe, jakie bdzie mg osign pracujcy. Zdaniem Walickiego, taki przepis jest nie do przyjcia, o to bowiem nie idzie, na jakim poziomie
ustalona zostaje granica (jeden dom, jeden samochd), ale o sam zasad. Wolno jednostki istnieje bowiem wtedy, gdy moe ona robi, co tylko chce w ramach
ustalonego prawa. Reguy prawa mog by nawet bardzo egalitarne, ale nie mog
okrela grnej granicy celw ani samych celw, ktre jednostka mogaby osiga,
gdyby przestrzegaa reguy. Inaczej nie ma motywacji do gry, do konkurencji. Nie
ma przegrywania ani wygrywania. Nie ma wolnoci, s tylko dyrektywy. Dlatego
Solidarno jest z tego punktu widzenia odbiciem sposobu mylenia waciwego
systemowi nakazowo-rozdzielczemu, czyli realnemu socjalizmowi.
Na koniec swojego opisu Walicki buduje zoon implikacj: jeli realny socjalizm
oznacza: (a) egalitaryzm i kolektywizm, prymat polityki nad ekonomik, zniesienie
praw rynkowych, wiar, e wadza polityczna moe i powinna regulowa wszystko w yciu spoecznym; (b) jeli oznacza on pochonicie prawa prywatnego przez
publiczne, zredukowanie prawa do roli narzdzia takiej lub innej polityki gospodarczej lub socjalnej, co musi skutkowa lekcewaeniem praw podmiotowych
jednostki, prawa wasnoci, prywatnych kontraktw; (c) jeli to wanie jest istot
socjalizmu to Solidarno trzeba postrzega jako socjalistyczny ruch mas,
2011-02-07 12:08:35
dcy do partycypacji lub przejcia wadzy, ale nie do prawnego ograniczenia

jej zakresu w imi wolnoci jednostki; ruch dcy nie tyle do separacji ekonomiki od polityki, lecz raczej do demokratyzacji politycznej kontroli nad polityk
i ekonomik. Jest to wic ruch demokratyczny, ale nie liberalny, ruch walczcy
z autorytarnym, biurokratycznym kolektywizmem nie w imi wartoci indywidualistycznych, lecz w imi demokratycznego kolektywizmu mas8.
Tytuem dygresji dodajmy, e Walicki nie zmieni pogldw na Solidarno.
100
W kolejnych publikacjach, rwnie tych ukazujcych si po 1989 r., krytycznie

odnosi si do solidarnociowej rewolucji. W 2006 r. redaktorom Teologii Politycznej powiedzia: Do Solidarnoci mam stosunek dwojaki: obok impulsu
wyzwoleczego dostrzegam w niej bezceremonialne posugiwanie si mechanizmami spoecznego konformizmu, skrajny egalitaryzm, przybierajcy posta
anarchizujcego populizmu, nietolerujcy jakiejkolwiek hierarchii duchowej,
goszonej przez romantycznych poetw mesjanistw. Religijno ruchu od
samego pocztku bya religijnoci tradycjonalistyczn, klerykaln, woln od jakichkolwiek elementw millenarystycznej herezji. Dopatrywanie si jakiegokolwiek
zwizku midzy solidarnociow rewolucj moraln a religijnym mesjanizmem
jest wic grub przesad. Korzenie tego ruchu nie miay jednak wiele wsplnego
ani z religi katolick, ani z tradycj polskiego mesjanizmu. Solidarno bya
przede wszystkim domaganiem si od PRL , aby spenia obietnice, ktre daa
kiedy klasie robotniczej w swej socjalistycznej ideologii. W tym sensie tzw.
pierwsz Solidarno okreli mona jako tragiczne zakoczenie historii PRL ,
a nie buntu przeciwko dominacji socjalistycznej i radzieckiej w imi niepodlegej,
ale kapitalistycznej Polski9.
Na artyku Walickiego odpowiedziao kilku prominentnych autorw10. Nie rekonstruujc szerokiego spektrum argumentw i polemicznych racji, przytocz tyko
te argumenty, w ktrych odnosz si oni wprost do obrazu Solidarnoci i jej elit
opisanych w artykule.
Ad vocem Myli o sytuacji politycznej i moralno-psychologicznej w Polsce. Najpowaniejszym zarzutem, wysuwanym zarwno wobec opisu Solidarnoci w tekcie Walickiego, jak i wnioskom, do jakich on dochodzi, jest nieznona nieznajomo faktw z historii konfliktu pomidzy Solidarnoci a wadzami PRL .
Najprawdopodobniej, bo nie wiemy tego na pewno, jak twierdzi Waldemar Kuczyski, rdem wiedzy Walickiego o Solidarnoci byy jego utarte pogldy na temat
2011-02-07 12:08:35
polskiej duszy i relacje przyjaci. Dlatego jego wnioski, cho interesujco sformuowane, s nieprawdziwe pewnie dlatego czsto myli skutki z przyczynami.
Przykadem takiej nieznajomoci rzeczy jest kwestia przyjtej przez zwizek
struktury. Dla Walickiego, jak wspominalimy, jest to jeden z argumentw na rzecz
tezy, e od pocztku zwizek mia konfrontacyjne i wadcze, a nie zwizkowe
zamiary i by prostym odbiciem centralistycznej struktury socjalistycznych zwizkw zawodowych (CRZZ). Kuczyski (pracowa w zespole ekspertw w Stoczni
Gdaskiej) pisze, e w sprawie struktury zwizku pocztkowo funkcjonoway dwie
koncepcje: Pierwsza bya zwizana ze rodowiskiem ekspertw, ktrej przewodzi
Tadeusz Mazowiecki i optowaa za powoaniem najpierw struktury o cechach
lunej federacji i rejestrowaniem osobnych zwizkw z wasnymi statutami, a nastpnie, po ich okrzepniciu, budowaniem instytucji o wymiarze oglnokrajowego porozumienia. Druga koncepcja, ktrej zwolennikami byli gwnie dziaacze
opozycji zwizani z KOR , jak: Karol Modzelewski, Jan Olszewski, optowaa za
powoaniem jednej organizacji, z jednym statutem, o zasigu oglnokrajowym.
Jednake, na co zwraca uwag Kuczyski, wanie ta przyjta struktura zwizku nie bya ani odzwierciedleniem centralistycznych instytucji PRL , ani nawet
w zamyle nie miaa by politycznym taranem przygotowywanym przez KOR
i Modzelewskiego, by zniszczy instytucje wadzy. Jej przyjcie byo odpowiedzi
na podjte po podpisaniu porozumie sierpniowych dziaania wadzy, w celu
uniemoliwienia powstawania w przedsibiorstwach nowych, niezalenych zwizkw zawodowych. Instytucjonalnej Solidarnoci nie stworzya opozycja, ale
wadza, gdy po Sierpniu inicjatywa i instytucjonalne moliwoci dziaania (infrastruktura, lokale, media, prawo etc.) nie byy w dyspozycji Solidarnoci, ale
wadzy. Wypowied Kuczyskiego potwierdzaj opublikowane materiay z posiedze Biura Politycznego PZPR , ktrym przewodniczy gen. Wojciech Jaruzelski.
Po przegranej przez rzdzcych bitwie o zablokowanie tworzenia nowych zwizkw w przedsibiorstwach, od 28 wrzenia 1980 r., czyli od zarejestrowania
Solidarnoci, wadze podjy now strategi wcigania zwizku w sprawy gospodarcze (aby uczyni j odpowiedzialn za kryzys)11.
Zapis cenzorski na publikowanie artykuw dotyczcych rejestracji powstajcych
zwizkw zawodowych zosta zlikwidowany dopiero 25 wrzenia 1980 r. Natomiast
o strukturze ruchu zadecydowa wzgld praktyczny. Ukad regionalny pisze
Kuczyski by przeniesieniem do Solidarnoci organizacji strajkowej, struktury
2011-02-07 12:08:35
protestu, walki. To przeniesienie nie miao jednak nic wsplnego z planami dalszej
walki z wadz, snutymi przez inteligentw, co sugeruje Walicki. Zadecydowa,
po pierwsze, wzgld praktyczny. Zwizek powstawa za szybko, by ktokolwiek
mg medytowa i cokolwiek narzuca. Narasta wok tego, co byo i si sprawdzio, a wic wok struktur strajkowych12.
Na inne argumenty Walickiego replikuje Leszek Koakowski. Odnosi si on do
podejmowanej przez Walickiego kwestii radykalizmu da Solidarnoci, twier-
102
dzc, e ten krytykuje ruch za konfrontacyjny styl uprawiania rozmw z wadz,

a drugiej strony zarzuca jej brak zainteresowania liberalno-rynkowymi reformami.
Jeeli przyj, e zarzut jest powanie stawiany, to czy mona sobie wyobrazi
bardziej radykalny postulat w rozmowie z komunistyczn wadz, ni propozycja
wprowadzenia zamiast kolektywnej wasnoci rodkw produkcji wasnoci prywatnej? Czy mona sobie wyobrazi bardziej konfrontacyjn propozycj ni, na
przykad, reprywatyzacj? Podnosi rwnie wtek, zarzucanej przez Walickiego,
moralnej odpowiedzialnoci Solidarnoci za wprowadzenie stanu wojennego.
Koakowski zwraca uwag na przewrotn logik w kwestii odpowiedzialnoci
zwizku. Ot, wadza i gen. Jaruzelski nie s odpowiedzialni za podjcie tej
decyzji, poniewa jest ona niesuwerenna. Solidarno za ponosi odpowiedzialno, poniewa udawaa suwerenn13.
Wtek odpowiedzialnoci wadz i elit Solidarnoci porusza rwnie Krzysztof
Pomian. Jego pytanie brzmi: Jeeli uzna, e wadza nie jest za wszystko odpowiedzialna, poniewa w Moskwie mieszka suweren, a z drugiej strony jak pisze
Walicki cieszy si do znaczn autonomi, to za co jest odpowiedzialna? Tego
pytania, wydaje si kluczowego, choby po to, aby nie uzna tekstu Walickiego
za tendencyjny, nie zadaje w swojej krytyce Solidarnoci. Natomiast Pomian
formuuje pogld, i spoeczestwo zawdzicza PRL wszelkie pozytywne osobliwoci, np. wzgldn autonomi w sferze kultury, prywatnoci, polityce wadz.
Twierdzc, e w dyktaturze, jak by PRL, jedynym rdem zmian emancypujcych spoeczestwo nie jest naciskanie na wadze, ale bunt, nazywa ten pogld
hodem dzikczynnym dla wadzy14. Fala dekolektywizacji na wsi, opr robotnikw w 1956 r., non possumus prymasa Stefana Wyszyskiego, opr studentw
w 1968 r., opr robotnikw w 1980 r. spowodoway zbudowanie wzgldnej autonomii nie tylko spoeczestwa, ale i wadzy. Pomian konkluduje twierdzeniem, e
nieustpliwe spoeczestwo budowao autonomi wadzy.
2011-02-07 12:08:35
Spr wok tez Walickiego uzupeni mona pniejsz nieco wypowiedzi

Ryszarda Legutki 15, ktry pisa, e przyjmowany przez Walickiego determinizm
w opisie decyzji wadzy i pastwa sprawi, e wpad on w puapk moraln. Polegaa ona na uwiadomieniu sobie, e skoro komunizm jest taki, a nie inny, to
do przewidzenia jest zachowanie komunistw i nie mona od nich niczego
wymaga. Natomiast dziaania i decyzje ich oponentw s i mog by oceniane
jako np. gupie lub mdre, przemylane lub nieprzemylane. W swoich ocenach
Walicki rozdziela z jednej strony determinizm, z drugiej woln wol, a cay swj
wysiek intelektualny wkada na tropienie bdw Solidarnoci. Wszystkie negatywne zjawiska, do jakich doszo w Polsce w latach 19801986, to wina (wyposaonej w woln wol) Solidarnoci, natomiast wadza musiaa. Legutko
nazywa takie podejcie do spraw opozycji i komunizmu typowym dla Zachodu.
W tym miejscu zakoczymy nasz rekonstrukcj pierwszej z omawianych debat
i wrmy do 17 wrzenia 1980 r.
Debata II. Midzyzakadowe Komitety Zaoycielskie cz si! 16
17 wrzenia 1980 r. w siedzibie gdaskiego Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego w Gdasku, w sali klubu Ster zebrali si czonkowie powstajcego wanie w PRL niezalenego ruchu zwizkowego. Przyjechali z rnych stron
Polski: Przybysze z wielkopolski przyjechali czarn wog. Delegaci z Czstochowy przyznali, e aby przyby do Gdaska musieli uciec z pracy i s peni obaw,
czy bd mieli dokd wrci. Prosili przewodniczcego Was o wystawienie
usprawiedliwienia. Proba zostaa speniona. Zgodnie z tekstem porozumienia
nazwali si delegatami Midzyzakadowych Komitetw Zaoycielskich albo
Midzyzakadowych Komisji Robotniczych. W spotkaniu wzili udzia take eksperci. Atmosfera panujca na sali bya mieszank zmczenia, radoci i strachu.
Spotkanie prowadzi Lech Bdkowski, ktry po powitaniu Lecha Wasy zacz
mwi o zasadach dyskusji. Kady z wystpujcych otrzyma pi minut na wypowied, a porzdek obrad przedstawia si nastpujco: powitanie; przegld
sytuacji MKZ ; problemy biece, tzn. dyskusja nad statutem, struktur, sekcjami zawodowymi i rejestracj przyszego zwizku; dyskusja o nowej ustawie
o zwizkach zawodowych; sprawa przyjmowania zwizkw zawodowych, ktre
wy pisay si z CRZZ ; sprawa powoania komisji porozumiewawczej; owiadcze-
2011-02-07 12:08:36
nie kocowe. Reprezentowane byy: huty, kopalnie, koleje, owiata i nauka, rolnicy wszystkie moliwe zawody oprcz mundurowych wojska i milicji.
Dyskusj prowadzono rzeczowo, pragmatycznie. Nie byo ani narodowo-patriotycznych hase, ani aktw strzelistych w rodzaju: Bij ruskich!. Jedynie Jan Olszewski zama zasad wypowiadania si w cigu piciu minut, ale nikt nie jest
doskonay, zwaszcza jeeli poprzedniej nocy opracowywa statut przyszego
zwizku. Wszyscy s rwni i kady otrzyma tak sam ilo oklaskw. By jednak
104
jeden rwniejszy Lech Wasa. Tylko do niego zwracano si zdrobniale Leszku albo prawdziwy przywdco klasy robotniczej. Wdz nie oponowa.
W wypowiedziach delegatw nie zauwaono babskiego lamentu, bya za to
krytyka polityki wadzy, ktra robia co w jej mocy, by nie dotrzyma podpisanych
porozumie i utrudni ycie w zakadaniu nowych niezalenych zwizkw zawodowych. Brakuje telefonu, nie ma lokalu, nie ma informacji o tym, co si
dzieje na Wybrzeu, s kopoty z partyjnymi CRZZ -etami to najczstsze
wypowiedzi. Ale ta krytyka nie bya jednomylna. Delegat z maopolski podkreli wyraan przez lokalne wadze ch wsppracy z nowymi. Okazao si, e
byy ju regiony, ktre na wasn rk i z wasnym statutem powoay wasny
niezaleny zwizek. Byo im z tego powodu przykro i wyraziy ch podporzdkowania si zawartym ustaleniom.
Waciwie wszyscy podkrelali, e przyjechali w imieniu zag, ktre chciay
zjednoczenia i utrzymania autonomii. Delegat z Poznania Lech Dymarski mwi:
Czonkowie nasi oczekuj raczej jednego statutu dla wszystkich orodkw. Ta
jedno, ta ch jednoci wyraona zostaa i w tym, e uywamy hasa Solidarno jako nagwka na naszych pismach17. Wypowied delegata z Poznania
bya polemik z wczeniejszym zachcaniem Wasy: My proponujemy i mwimy
otwarcie: nasz statut moe kady wzi, podpisa jako swj, czy to statut regionalny czy nawet branowy. Kady moe statut przerobi tak, aby mu pasowao.
A kwesti jak bdziemy si rejestrowa, uzgodnimy pniej w komisji, ktr
bdziemy chcieli tu powoa, z kadego zakadu po jednym przedstawicielu.
Dlatego te adnych trudnoci w dopasowaniu statutw nie bdzie. Kady region
faktycznie powinien mie statut troszk inny Na pewno niedobrze by byo,
gdybymy zgosili jeden statut, albo zajli si jego opracowaniem teraz, wszyscy
razem; to trwaoby p roku albo jeszcze wicej. Lepiej bdzie, jeli kady wemie
sobie za wzr nasz statut, a moe go i kompletnie zmieni18.
2011-02-07 12:08:36
Po kolejnych meldunkach tego, co rozrobiono i co jeszcze trzeba bdzie zrobi,

gos zabra Jan Olszewski, ktry wypowiedzia si na temat nowej ustawy o zwizkach zawodowych wywalczonej podczas sierpniowych strajkw. Skoczy swoj
wypowied apelem: Do rejestracji powinnimy si zgosi jako jedna oglnopolska struktura 19. Na te sowa sala zacza owacyjnie klaska. Atmosfer
uspokoi Lech Bdkowski, ktry jzykiem formalisty powiedzia do prawnika, e
Olszewski wybiega poza protok zebrania. Na te sowa Lech Wasa stwierdzi,
e nastpio pewne nieporozumienie i zaproponowa, by Olszewski kontynuowa
wypowied. Ten chtnie powrci do gosu, proponujc w imieniu regionu Mazowsze, aby struktura zwizku bya wsplna, oglnokrajowa. Podstaw zwizku
bdzie jednostka w przedsibiorstwie, a oglnokrajowa komisja porozumiewawcza nie bdzie miaa mocy decyzji, a tylko gos doradczo-koordynujcy 20.
Po dwch i p godzinach obrad w oparach wykopconych papierosw sport, zarzdzono przerw w obradach.
Gos zabraa Joanna Duda-Gwiazda, ktra relacjonowaa stanowisko najwaniejszego MKZ , z Gdaska. Postulowa on przyjcie regionalnej struktury, co
oznaczao, e na okrelonym terenie zwizek mia zrzesza pracownikw z rnych
zakadw pracy, nalecych do rnych gazi i bran gospodarki. Oczywicie
w takim zwizku musiaby powsta osobne sekcje zawodowe. Delegatka poruszya rwnie problem rejestracji organizacji. Powiedziaa, e sprzeciw Gdaskiego MKZ -etu budzi fakt, e zgodnie z uchwa Rady Pastwa (13 wrzenia,
paragraf 9) sd wojewdzki moe postanowi o uniewanieniu dokonania rejestracji zwizku zawodowego, jeeli jego dziaalno lub struktura okae si
sprzeczna z obowizujcymi przepisami prawa. Wprowadzenie tego przepisu do
regulacji o charakterze przejciowym jest zaskoczeniem. Jest nie do przyjcia
dopuszczenie moliwoci, eby mona byo zlikwidowa w taki sposb masow
organizacj spoeczn ludzi pracy 21. Dodaa, e stanowisko gdaskiego MKZ
jest takie, i NSZZ powstaj w procesie oddolnym decyzj zag pracowniczych, a nie instancji administracyjnych czy te organizacyjnych dotychczasowych zwizkw. Taki charakter powstawania naszych zwizkw wraz z zasadami
statutowymi stanowi podstawow gwarancj niezalenoci i samorzdnoci
stwierdzia 22. Wypowied reprezentantki nielicznych na sali kobiet uzupeni
Bogdan Lis, ktry ogosi, e do czasu zjazdu zwizku Oglnopolsk Komisj
Porozumiewawcz stworz delegaci (po jednym) z obecnych na sali MKZ . Decy-
2011-02-07 12:08:36
zj o jego strukturze, przyznaj to zgodnie uczestnicy debaty 23, przypiecztowaa oracja Karola Modzelewskiego. Rozpocz on od konstatacji o wpuszczaniu
przez wadz robotnikw w maliny. Mwi te o pozorach rejestracji, proponujc
ufajcym partii czytanie Trybuny Ludu, gdzie znajdoway si informacje, zaprzeczajce wiadomociom na temat zarejestrowania zwizku zawodowego w Nowej
Hucie, ktry w statucie mia zapis regionalny.
Modzelewski nie zgadza si z Was, e mog by rne statuty zwizkw.
106
Jego zdaniem grozio to utrat jednoci ruchu. Jeeli w Polsce powstaoby tyle
statutw, ilu jest zebranych na zebraniu, to jestemy zaatwieni ostrzega moe
zachowa si Wybrzee, ale reszta jest zaatwiona, ale jeeli my bdziemy zaatwieni, to zostanie take zaatwione Wybrzee, w ostatniej kolejnoci, ale niechybnie 24. Potrzebny by oglnopolski zwizek zawodowy, ktry musia mie
jeden statut, lecz nie gdaski. Tak mwi: Kiedy przyjechalimy w pitek, delegacja z Wrocawia do MKZ -etu gdaskiego, to pokazano nam projekt tego statutu, jeszcze w maszynopisie, opracowanego przez komisje ekspertw; nosi on
tytu: Niezalene Samorzdne Zwizki Zawodowe Zwizek Wybrzea, a wic
zwizek regionalny. Na nasz stanowczy sprzeciw koledzy z Gdaska postanowili usun to okrelenie Zwizek Wybrzea, natomiast nie zostaa uwzgldniona adna z pozostaych naszych propozycji dotyczcych statutu i w rezultacie
statut ten zachowa tre waciw dla zwizku regionalnego, a w szczeglnoci
jest tam przewidziana dwuszczeblowa struktura; zakadowe organizacje z siedzib w Gdasku. Przecie gdyby mia to by statut oglnopolski, to trzeba by
byo zrezygnowa w ogle ze struktury MKZ-etw, ktre mamy. Innymi sowy, jest
oczywiste, e ten statut nawet skopiowany przez nas, nawet przepisany przez
nas, nawet rwnobrzmicy, tylko ze zmian siedziby wadz kadorazowo tu we
Wrocawiu, tu w Wabrzychu, i tak dalej, staby si jednobrzmicym statutem
rnych zwizkw regionalnych, i na to pj nie moemy25.
Modzelewski oczywicie mia racj. Protok porozumie sierpniowych, zawartych
przez Komisj Rzdow i Midzyzakadowy Komitet Strajkowy 31 sierpnia 1980 r.
w Stoczni Gdaskiej, w punkcie czwartym gosi: Powstae Komitety Strajkowe
maj mono przeksztacenia si w zakadowe organy reprezentacji pracowniczej, takie jak: Komitety Robotnicze, Komitety Pracownicze, Rady Robotnicze
bd w Komitety Zaoycielskie, nowych, samorzdnych, zwizkw zawodowych.
Midzyzakadowy Komitet Strajkowy, jako Komitet Zaoycielski tych zwizkw,
2011-02-07 12:08:36
ma swobod wyboru formy jednego zwizku lub zrzeszenia w skali Wybrzea 26.
Wypowied Modzelewskiego bya kluczowym momentem nie tylko debaty, ale
przesdzia o losach Solidarnoci. Przedoona przez niego deklaracja staa si
dokumentem zaoycielskim nowego zwizku. Dodajmy jeszcze, e po kolejnej
przerwie zebranym na sali delegatom Lech Wasa zakomunikowa, e jednomylnie uzgodniono powstanie jednego, regionalnego zwizku zawodowego
oraz uznano fakt powoania oglnokrajowej Komisji Porozumiewawczej. W ten
sposb zadecydowano o strukturze powstajcego wanie zwizku zawodowego
Solidarno.
Paradoks pierwszej Solidarnoci
W tej czci artykuu przejdziemy do komentarza zaprezentowanych kluczowych

wtkw zaoycielskiej debaty, akcentujc te odnoszce si do jej politycznoci.
Historyk Timothy Garton Ash 27, odnoszc si do omawianej debaty, dostrzega
w fakcie przyjtej przez Zwizek struktury wiadom odpowied na branow
struktur socjalistycznych zwizkw zawodowych. Wedug niego pocztkowo
silny nacisk na autonomi regionaln wywodzi si z polskiej tradycji sejmikw
demokracji szlacheckiej. I rzeczywicie, regiony Solidarnoci konstytuoway si
raczej w granicach historycznych, ni ze sztucznym podziaem administracyjnym
wprowadzonym za Gierka28.
Jacek Kuro, nieuczestniczcy w obradach MKZ z powodu zakazu Wasy,
notuje po latach, e kiedy dotara do niego informacja o podjtych decyzjach
17 wrzenia 1980 r. poczu, e wanie upada jego koncepcja tworzenia silnych,
oddolnych ruchw spoecznych (tzw. programu samoorganizowania si spoeczestwa, ktrego tezy Walicki nazwa albo szczytem obudy, albo szczytem
gupoty)29. Wedug Kuronia powstaa scentralizowana organizacja de facto obalia system i zarazem przesdzia o tym, e wadza uyje siy30.
Wiele miejsca debacie organizacyjnej powici David Ost, socjolog i politolog.
Powoujc si na wypowied Jolanty Strzeleckiej, nastpujco opisuje przebieg
debaty: Tylko centralici przygotowali si do spotkania, decentralici nie mieli
pojcia, e si odbdzie. Jak opisuje to spotkanie jedna z jego uczestniczek,
Joanna Strzelecka, centralici umiecili przybyych ludzi w rnych czciach sali
i przerywali wypowiedzi delegatw wtedy, kiedy pojawiao si sowo jedno31.
2011-02-07 12:08:36
Dla lepszego zrozumienia wydarze Ost wprowadza podzia na tzw. centralistw

i decentralistw. Pisze, e podzia dotyczcy kwestii sposobu instytucjonalizacji
ruchu, zarwno w gdaskim MKS , jak i w krgach demokratycznej opozycji,
pojawi si po podpisaniu porozumie 32. Wedug niego priorytetem przybyych
do Gdaska robotnikw byo zbudowanie nowych zwizkw zawodowych w caej
Polsce. Od pocztku byo te wiadomo, e wymagao to po pierwsze sieci
zwizkw w caym kraju, na tyle silnych, aby mogy walczy z lokalnymi wadza-
108
mi, a po drugie istnienia ciaa oglnokrajowego, mogcego walczy z pastwem.

Nie byo wiadome natomiast, w jaki sposb i na jakich zasadach oba ciaa maj
ze sob wsppracowa. Wiele innych pyta te pozostao otwartych: czy ma by
to zwizek oglnonarodowy czy lokalny; czy wiele maych czy jeden duy; jakie
maj obowizywa relacje midzy central a regionami. Jak podkrela Ost, wbrew
panujcej dzisiaj opinii, sierpniowe strajki nie zakoczyy si powstaniem jednej
krajowej Solidarnoci. Strajkujcy robotnicy nie przewidywali powstania wielkiego, narodowego zwizku, ale chcieli wielu regionalnych. Gdaskie porozumienia pozwalay setkom indywidualnych strajkujcych komitetw MKS zamieni
si w MKZ , zaoycielskie komitety nowych zwizkw.
Do zwolennikw decentralizacji Ost zalicza m.in. Krzysztofa Wyszkowskiego,
Krystyn Kersten, Jana Strzeleckiego i Jolant Strzeleck. Natomiast do zwolennikw struktury centralistycznej Jana Olszewskiego i Karola Modzelewskiego.
Zwolennicy decentralistycznej struktury, jak pisze, sformuowali trzy gwne argumenty za celowoci jej powstania: jest ona efektywniejsza w rozmowach
z wadz, przysuy si demokratyzacji zwizku i bdzie skuteczniejsza w osigniciu nadrzdnego celu, jakim miao by zbudowanie pluralistycznego spoeczestwa obywatelskiego.
Rozwijajc argumenty decentralistw, Ost pisze, e gosili oni przekonanie, e
niezalene zwizki zawodowe bd mocne i bezpieczne wtedy, kiedy bd silne
lokalnie, na poziomie przedsibiorstwa. Proces jednoczenia mia by nastpstwem
i postpowa od dou. Oczywicie proces ten napotka liczne obstrukcje oraz
przeszkody ze strony wadzy nikt przecie wadzy nie oddaje atwo. Wedug
przedstawicieli decentralistw przykadem byo zakadanie zwizkw w Gdasku
i Szczecinie. Tym, co uczynio oba zwizki silnymi w tym regionie, byo ich wsplne dowiadczenie oporu wobec wadzy oraz nabyta sztuka negocjacji. Wielu
decentralistw mwio o zjednoczeniu w perspektywie miesicy. Uwaao, e
2011-02-07 12:08:36
zaoenie jednego, silnego, scentralizowanego zwizku moe osabi ruch niezalenych inicjatyw jako caoci. Lokalne zwizki za, zwaszcza te, ktre powstaway, nie majc dowiadczenia strajkowego i walki z wadz, nie bd umiay
z ni negocjowa bd albo zbyt radykalne, albo zbyt ulege.
Decentralici bronili swych pozycji, odwoujc si do ideaw partycypacyjnej
demokracji33. Zbieranie dowiadczenia budowania autonomicznej sfery publicznej
uwaali za podstawowy cel ruchu. Dla nich niezalene zwizki zawodowe nie byy
tylko zwizkami, ale drog spoeczestwa do likwidacji monopolu partyjnego
w yciu publicznym. Celem ruchu byo stworzenie nowych aktywnych obywateli.
Bez uwzgldnienia w politycznych wyborach tych emancypacyjnych i edukacyjnych
czynnikw racje istnienia ruchu zasadniczo przestaj istnie. Decentralici przyznawali, e zjednoczona organizacja bdzie mocniejszym argumentem w walce
z wadz, ale uwaali, e nie jest to warunek wystarczajcy. Tym, co konieczne,
jest lojalno wobec antypolitycznej polityki, rekonstrukcja spoeczestwa obywatelskiego. Walk tak mog odbywa ludzie sami, bez odgrnego przywdztwa.
Polityczna walka moe okaza si suszna wtedy, kiedy baza zakorzeni si mocno w niezalenym spoeczestwie.
Ost podkrela, e centralici nie byli obojtni na te argumenty. Jednake uznali,
e sytuacja jest zbyt niebezpieczna. Odwracajc argument ze skutecznoci decentralistw, uwaali, e w momencie, kiedy rzd bdzie chcia zastopowa
porozumienia sierpniowe dotyczce powstawania zwizkw zawodowych, dla
obrony interesw robotnikw skutecznej bdzie i razem. Podobnie argumentowali, e rozmowy o jakiejkolwiek demokratyzacji ycia publicznego bd moliwe
wtedy, kiedy przetrwaj jako zwizek pierwsze miesice. Jeeli im si powiedzie,
to bd mogli si demokratyzowa, jeeli nie, to nie bdzie to moliwe. Argument
taki mia du moc perswazyjn. Odwoywa si bowiem do zdrowego rozsdku.
Ale o wiele bardziej istotne ni sia argumentw centralistw byo ich przekonanie,
e konflikt z wadz jest aktualnie na innym etapie. Nawoujc do tworzenia
jednej krajowej organizacji, stawali si naturaln polityczn przeciwwag dla
rzdzcych. Powiadali, e konflikt osign taki puap, na ktrym sama spoeczna
demokratyzacja staje si celem. Uwaali, e aktualnym problemem jest instytucjonalizacja szans Solidarnoci, a takie szanse na zmiany musz zosta
utrwalone przez rnego rodzaju naciski, jakie moe wywiera tylko zjednoczony
zwizek34.
2011-02-07 12:08:36
Zdaniem Osta podobnie jak termin solidarno, tak termin jedno by

sloganem oficjalnej propagandy marksistowskiej, co tworzyo pewn dwuznaczno, ktra bdzie nieustannie towarzyszy Solidarnoci. Dwuznaczna nazwa
zakadaa przesank, e kady kademu bdzie pomaga i nawet nie wspominaa o konflikcie. Wedug Osta, ktry od lat zajmuje si badaniem ruchw
spoecznych i zwizkw zawodowych, zbudowanie takiej hybrydalnej, nieczytelnej struktury byo wietnym posuniciem. Solidarno, jego zdaniem, ze
110
wzgldw strategicznych chciaa jak najduej utrzyma nieczytelny status.

Przekonanie to dobrze ilustruje sprawa rejestracji. W swoim statucie, jaki
przedstawia podczas pierwszej rejestracji sdowi w Warszawie, Solidarno
jawia si jako jeden oglnonarodowy zwizek. Rwnoczenie w paragrafie
trzydziestym sidmym prezentowaa regionalne zwizki jako autonomiczne.
Kiedy sd zwrci uwag, e jest to absurd, zwizkowcy usunli zapis. Po formalnej korekcie w praktyce funkcjonowaa, zalenie od sytuacji, jako pojedynczy zwizek i wiele zwizkw. Ost uwaa, e ta dwuznaczno bya niezbdna
w czasach walki. Wasa okreli istot owej nowej jednoci w typowy dla
siebie sposb: Niech teraz kady wie, e stolica jest w Gdasku, e wadza
jest w Gdasku, ale rwnoczenie nie jest 35.
Paradoksalna tosamo Solidarnoci, wedug Osta, bya rdem jej siy, a nie
saboci. Oczywicie mona by powiedzie, e taka struktura nie jest na tyle
dwuznaczna, co federalistyczna, z podziaem na wadz lokaln oraz na poziomie
krajowym. Jednake w wypadku tego ruchu jest inaczej, granice midzy decentralizacj a centralizacj byy bowiem celowo niejasne36.
Solidarno jako scentralizowana struktura, kontynuujmy za Ostem, moga w razie obstrukcji wadzy, odmawiania rejestracji nowych zwizkw odwoa si do
strajku generalnego. Natomiast jako zdecentralizowana struktura moga pokazywa wadzy, e spoeczestwo obywatelskie mobilizuje si od dou. Wysaa
w ten sposb do wadzy dwa komunikaty: represje w stosunku do centrum nie
zniszcz ruchu, bo ma zaplecze, a jeeli rzd bdzie dyskryminowa regiony, to
wybuchnie niekontrolowany strajk. Po 17 wrzenia Solidarno stawaa si scentralizowan instytucj oraz zdecentralizowanym ruchem, pokazujc wadzy, e
zawsze moe kontrolowa robotnikw oraz rwnoczenie demonstrowa, e
nie robi tego w kadej sytuacji. Dawao to rzdowi nadziej, e zwizek-centrala bdzie kierowa wydarzeniami w pokojowy sposb. Z drugiej strony, bya to
2011-02-07 12:08:36
gwarancja dla Solidarnoci przetrwania w systemie i moliwo korporacyjnego

rozwizania konfliktu, ku ktremu od 1981 r. rozpocza swj marsz.
Zakoczenie
Zagadnienie nowoczesno a Solidarno ma ju swoj literatur37. Naszym

zdaniem zrekonstruowane debaty pokazuj, e Solidarnoci zwaszcza w pierwszym okresie dziaania 38 daleko byo do tych zbiorowych bytw, ktre buduje
np. emocjonalne zaraenie (masa, tum). Przywoane debaty pokazuj raczej,
e ich uczestnicy nieustannie aspirowali do uznania wasnej odrbnoci, czyli
nowoczesnoci. Niekiedy forma ich dziaania przybieraa posta paradoksu,
dwuznacznoci, ale pamita naley, e dziaali w sytuacji ryzyka.
Solidarnociowy dorobek mona ocenia wielorako, z rnych praktycznych
perspektyw, i ta praca jest wanie wykonywana. Tytuem konkluzji zarezerwuj
dla siebie inn, teoretyczn pespektyw. Ot w drugiej poowie XX wieku problematyka solidarnoci zasadniczo nie istniaa, zarwno w filozofii, jak i naukach
spoecznych. Wydawao si, e ostatnim gosem, jeeli nie abdzim piewem,
by dorobek francuskiej i niemieckiej myli filozoficzno-spoecznej XIX i XX wieku.
Dopiero wydarzenia zwizane z Solidarnoci i przemianami, jakie ta uruchomia, na nowo wzbudziy zainteresowanie odpowiedzi na pytanie, czym jest solidarno. Moim zdaniem jest to wystarczajcy argument, by mc powiedzie i nie
mija si z faktami, e mamy tytu do tego, aby budowa Europejskie Centrum
Solidarnoci. Idee zmieniaj wiat, niestety, niektrzy filozofowie nie zmieniaj
pogldw.
2011-02-07 12:08:36
2011-02-07 12:08:36
Tablice z 21 Postulatami na budynku portierni przy Bramie nr 2 Stoczni Gdaskiej im. Lenina,
sierpie 1980. Fot. Leszek Biernacki / ECS
2011-02-07 12:08:36
Hasa na murach Stoczni Gdaskiej, sierpie 1980. Fot. Wojciech Milewski / ECS
2011-02-07 12:08:37
Zakoczenie rozmw przedstawicieli Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego ze stron

rzdow. Pierwszy od prawej Tadeusz Fiszbach wczesny I sekretarz KW PZPR w Gdasku,
za Lechem Was wicepremier Mieczysaw Jagielski. W gbi w koszulce z napisem Solidarno stoi Krzysztof Wyszkowski, poniej Konrad Bieliski, Sala BHP Stoczni Gdaskiej im.
Lenina, 31 sierpnia 1980. Fot. Janusz Baanda-Rydzewski
2011-02-07 12:08:39
Lech Wasa ogasza podpisanie Porozumie Sierpniowych przed Bram nr 2 Stoczni

Gdaskiej, 31 sierpnia 1980. Fot. Alojzy Bocza-Tomaszewski / ECS
2011-02-07 12:08:40
Uczestnicy strajku w Stoczni Gdaskiej, sierpie 1980. Fot. Leonard Szmaglik / ECS
2011-02-07 12:08:41
Przed Sdem Najwyszym w Warszawie po zoeniu wniosku o rejestracj Solidarnoci,

24 wrzenia 1980. Po prawej stronie Lecha Wasy Tadeusz Mazowiecki i Marian Jurczyk. Fot.
Leszek Biernacki / ECS
2011-02-07 12:08:42
Ogoszenie na tablicy w nowej siedzibie zwizku w Gdasku-Wrzeszczu przy ul. Grunwaldzkiej.

Nazwa NiSZZ wskazuje na okres sprzed zoenia wniosku o rejestracj, pocztek wrzenia 1980.
Fot. Jacek Awakumowski / ECS
2011-02-07 12:08:44
Pierwsze spotkanie przedstawicieli Solidarnoci z rzdem PRL w Urzdzie Rady Ministrw.

Przemawia Mieczysaw Jagielski, Warszawa, 24 wrzenia 1980. Fot. Leszek Biernacki / ECS
2011-02-07 12:08:46
Anna Walentynowicz przemawia na wiecu w Nowym Targu. W dniach 1821 padziernika

1980 liderzy Solidarnoci odbyli triumfaln podr po Polsce do Krakowa, Nowej Huty, Nowego Targu, Nowego Scza, Tarnowa, Jastrzbia, Katowic i Czstochowy. Fot. Leszek Biernacki / ECS
2011-02-07 12:08:47
Strajk solidarnociowy studentw Akademii Medycznej w Gdasku na znak poparcia

suby zdrowia, listopad 1980. Fot. Leszek Biernacki / ECS
2011-02-07 12:08:49
Budowa Pomnika Polegych Stoczniowcw, transport pierwszego z trzech krzyy, listopad

1980. Fot. Zenon Mirota / ECS
2011-02-07 12:08:51
2011-02-07 12:08:52
KRZYSZTOF ABD
Wybrane linie zrnicowania wewntrz
NSZZ Solidarno w latach 1980 1981
Problematyka istnienia zrnicowania pogldw, postaw czy interesw w ramach

NSZZ Solidarno nie jest czstym przedmiotem zainteresowania badaczy, a we
wspczesnych opracowaniach bywa pomijana. Dzieje si tak przynajmniej z dwch

powodw. Pierwszy z nich to szczeglne znaczenie jednoci, jak zwizek musia
zachowywa w istniejcej sytuacji politycznej oblonej twierdzy. (Wiadomo, e
w sytuacji konfliktu z inn grup zmniejsza si tolerancja dla zrnicowania pogldw i interesw wewntrz danej grupy). W wyniku tej sytuacji powstaa pewna
niech do zajmowania si istniejcymi rnicami, ktre w tym kontekcie staway
si elementem dysfunkcjonalnym. Podobnie skutkowao do czste przedstawianie Solidarnoci w kategoriach wsplnoty, szczeglnie moralnej, co prowadzio do
uznania jako odstpstwo czy nawet zdrada tego, co odbiega od pewnego wzorca
normatywnego. Drugi ze wspomnianych powodw to podkre lanie przez wadze
rnic wewntrz Solidarnoci do powszechnie uznawane za dziaania zmierzajce do podzielenia zwizku (w myl zasady divide et impera) ktre polegao na
rozrnianiu autentycznego robotniczego trzonu i ekstremistw wykorzystujcych
niezadowolenie robotnikw do realizacji wasnych interesw politycznych1. Tworzyo to przez pewien czas kontekst niesprzyjajcy mwieniu o wystpujcych w Solidarnoci podziaach. Istnieje jeszcze jeden powd, dla ktrego poruszanie problematyki podziaw nie byo atwe, mianowicie trudne do zlokalizowania dziaania
rozamowe podejmowane przez wsppracownikw SB 2.
Warto przytoczy opini, e od lata 1980 r. ksztatowao si oglnospoeczne
poczucie wsplnoty, a pierwszym elementem mitu Solidarnoci bya jedno
narodu. Take pozostae elementy tego mitu: wzajemna fascynacja inteligencji
i robotnikw oraz moliwo uprawiania polityki w sposb likwidujcy podzia
myoni miay bezporedni zwizek z jednoci Zwizku3. W rzeczywistoci jednak
NSZZ Solidarno jako organizacja wielomilionowa bya odbiciem niemal wszyst-
2011-02-07 12:08:52
kich rnic wystpujcych w spoeczestwie. Cz z nich miaa charakter konfliktogenny i faktycznie moga przyczynia si do rozbijania Zwizku. Wystpoway sprzecznoci interesw, z ktrych spora cz wizaa si z podziaem dbr
materialnych i dostpem do dbr pozostajcych w niedostatku (szczeglnie
w sytuacji ich ostrego niedoboru), a take z deniami do wadzy i miejscem
w strukturze wadzy4. Sprzecznoci wystpoway take w zakresie postaw, opinii,
pogldw, przesdw, stereotypw itp. Rnice te zaczy si ujawnia od po-
126
cztku istnienia ruchu, np. inny sposb traktowania podczas strajkw w Stoczni
Gdaskiej i Szczeciskiej doradcw wywodzcych si z KOR czy te wystpujce wrd dziaaczy gdaskich zrnicowanie pogldw na temat struktury nowych zwizkw (jeden scentralizowany zwizek czy federacja wielu zwizkw),
z ktrymi zwizane byy kwestie personalne. Cz z tych rnic zoya si na
podziay, ktre zostay okrelone i nazwane, cz wystpowaa w sposb rozproszony, a ich liczne lady mona znale w literaturze.
Relatywnie najczciej mwiono o podziale na fundamentalistw i pragmatykw,
ktry ujawni si w wyniku porozumienia warszawskiego 5, a zaowocowa m.in.
dwiema wersjami projektu programu Solidarnoci. Lech Maewski wskazywa na
pogbianie si podziau na masy czonkowskie i kierownictwo zwizku (a zatem
procesy oligarchizacji), piszc, e drogi zwizkowych liderw i mas czonkowskich
coraz bardziej si rozchodz6. Wielu dziaaczy, szczeglnie wywodzcych si
spord robotnikw, z niechci i obawami traktowao grupy inteligenckich doradcw, twierdzc m. in., e realizuj swoje interesy polityczne kosztem Solidarnoci czy te, e zawaszczyli sobie prawo wypowiadania si w imieniu mas 7.
Ujawniy si mniej wyrane linie podziau, w ktrych wyniku uwidocznio si istnienie grupy okrelanej jako prawdziwi Polacy, wystpujcej m.in. przeciwko
rodowisku zwizanemu z KOR 8. Znacznie wyraniejszy by podzia dokonywany
ze wzgldu na przekonania odnoszce si do taktyki dziaania na mniej lub
bardziej radykalne; by to czciowo podzia pynny z czasem liczba zwolennikw rozwiza radykalnych rosa, tak e mwienie o samoograniczaniu powoli
tracio sens9. Niektre z tych podziaw poniej zostan przedstawione bardziej
szczegowo.
Omwienie podziaw zaczn jednak od innych zagadnie, bezporednio wskazujcych na istniejce zrnicowanie interesw wewntrz zwizku. W ramach
Solidarnoci mona wskaza wiele zorganizowanych grup, reprezentujcych
2011-02-07 12:08:52
KRZYSZTOF BD WYBRANE LINIE ZRNICOWANIA WEWNTRZ NSZZ SOLIDARNO
rne interesy, wyrnianych z punktu widzenia wielu kryteriw. Cz z nich

wizaa si z podstawow, trjszczeblow struktur terytorialn zwizku rnice interesw ujawniay si zarwno na paszczynie poziomej (np. midzy
rnymi regionami), jak i pionowej (np. midzy oddziaami a regionem). Jednak
najwaniejsza ich cz wywodzia swoje istnienie rwnie z przyjcia struktury
terytorialnej, ale w innym znaczeniu przyjcie zasady terytorialnej, majce
przede wszystkim umoliwi wywieranie nacisku na wadze, nie sprzyjao realizacji interesw branowych czy zawodowych i w zwizku z tym szybko utworzyy si struktury suce tym celom10. W ten sposb ujawniy si podziay interesw
o charakterze ekonomiczno-socjalnym i powstay klasyczne grupy, dziaajce
w dwch kierunkach: wobec wadz pastwowych, przede wszystkim resortowych,
oraz wobec wadz NSZZ , gwnie na poziomie oglnokrajowym i regionalnym;
byy to sekcje branowe i zawodowe. Ponadto z nieco odmiennych powodw
uksztatoway si jeszcze inne, skupione wok specyficznych interesw grupy,
np. prasa zwizkowa czy Sie skupiajca najwiksze zakady w kadym z byych
wojewdztw oraz przyjmujca podobne zaoenia tzw. Grupa Lubelska, ktr
mona byo traktowa jako konkurencj dla Sieci11.
Jeli chodzi o wewntrzzwizkowe struktury branowe i zawodowe okrelane
jako sekcje, trudno nawet dokadnie ustali ich liczb w kocu omawianego
okresu. W kadym razie byo ich wiele (w jednym ze spotka wzili udzia przedstawiciele osiemdziesiciu szeciu takich struktur) 12. Tumaczenie tej liczby musi
odwoa si do kilku czynnikw. Jeden z nich to fakt, e podstawowe, terytorialne instancje NSZZ Solidarno zajmoway si przede wszystkim problemami
wsplnymi dla caego, liczcego ponad 9 mln czonkw zwizku i nie miay na
og moliwoci podejmowania spraw dotyczcych poszczeglnych grup zwizkowcw. Zreszt samo przyjcie terytorialnej zasady organizacji jakby z zaoenia decydowao o niemonoci reprezentacji szczegowych i partykularnych
interesw rnych bran czy zawodw 13. Pisano m.in.: Oparcie si tylko na
strukturach terytorialnych spowodowaoby w efekcie, e Zwizek nie byby reprezentowany w sposb waciwy na najwaniejszym odcinku dziaania dla kadego
zwizku, na odcinku poprawy warunkw pracy i pacy14. Inny powd to do
prawdopodobna sprzeczno interesw rnych grup branowych i zawodowych
w wczesnej sytuacji kryzysu i niedoboru. Na jeszcze inny czynnik wskazuj
nastpujce sowa: [] robotnicy [] potrzebowali niezalenego zwizku zawo-
2011-02-07 12:08:52
dowego, po to aby skuteczniej walczy o swoje materialne przywileje, natomiast

dla dziaajcych z zewntrz intelektualistw mia on by instrumentem poszerzania [] sfery wolnoci politycznej i formowania spoeczestwa obywatelskiego
[]. Te dwie orientacje mogy by pogodzone w ruchu negacji [], ale wykluczay si w swej pozytywnej warstwie15. Niektrzy autorzy zakadali zreszt, e po
unormowaniu sytuacji w kraju sekcje stayby si w naturalny sposb podstawowymi strukturami16. Dodatkowym czynnikiem by te fakt, e obok NSZZ Solidar-
128
no dziaay tzw. branowe zwizki zawodowe (liczce w 1981 r. ok. 3 mln

czonkw), opowiadajce si w istniejcym konflikcie po stronie wadz, a realizowanie przez nie specyficznych interesw poszczeglnych bran stanowio o istnieniu konkurencji w ruchu zwizkowym 17; konkurencj dla znacznie sabiej
rozwinitych sekcji zawodowych mogy by rwnie relatywnie niewielkie zwizki autonomiczne (ok. 600 tys. czonkw), zorganizowane w znacznej czci
w oparciu o zasad zawodow.
Sekcje branowe i zawodowe (te pierwsze dominoway) zaczy w wielu wypadkach ksztatowa si rwnoczenie ze struktur terytorialn zwizku 18, a rne
porozumienia z wadzami resortowymi zostay zawarte ju pod koniec 1980 r.,
m.in. przez sekcje kolejarzy, poligrafw, budowniczych, drzewiarzy. Niektre zdyy odby w omawianym okresie po dwa walne zebrania delegatw, co moe
wiadczy zarwno o potrzebie ich istnienia, jak i wykazywanej aktywnoci.
Sekcje tworzyy komisje zakadowe jednej brany lub bran pokrewnych, delegujce swoich przedstawicieli do rad regionalnych, ktre m.in. miay reprezentowa je wobec wadz regionw oraz organw administracji terenowej. Te z kolei
powoyway wadze krajowe, najczciej nazwane krajowymi komisjami koordynacyjnymi, ktre m.in. miay reprezentowa sekcje na poziomie oglnokrajowym
oraz przygotowywa i opiniowa zbiorowe ukady pracy19.
Dylematy, przed ktrymi staway sekcje, dobrze charakteryzuje nastpujcy
przykad: w sprawozdaniu z obrad Krajowej Sekcji Bankowcw z koca sierpnia
1981 r. pojawio si stwierdzenie, e rnice wystpujce w dyskusji sprowadzay
si do tego, e cz uczestnikw spotkania uwaaa, i najpierw naley wymusi wprowadzenie taryfikatora pac, uzgodnionego wczeniej z ministrem finansw,
a inna cz uznawaa, e waniejsze jest zorganizowanie w bankach samorzdu pracowniczego, wobec moliwoci wyczenia bankw z prawa do strajku
i tworzenia samorzdu20. Stary si zatem dwie opcje: pierwsza uznajca za
2011-02-07 12:08:52
najwaniejsze sprawy pacowe, nawet przy moliwoci stracenia szansy na tworzenie samorzdu, i druga starajca si o realizacj celu oglnozwizkowego,
jakim byo stworzenie struktur samorzdu pracowniczego, majcych odegra
najistotniejsz rol w przemianach ustrojowych21.
Charakter postulatw wysuwanych przez sekcje, wystpujcych najczciej
obok majcych oglnozwizkowy charakter da dotyczcych reform, a czsto
przed tymi daniami, moe zobrazowa kilka przykadw. Midzyokrgowa
Komisja Porozumiewawcza Kolejarzy wrd 45 postulatw przedstawionych
w padzierniku 1980 r. daa m.in.: wprowadzenia dodatku wyrwnawczego
jako staego elementu pac w celu zmniejszenia dysproporcji pacowych,
a faktycznie podniesienia pac wikszoci pracownikw; opracowania nowej
siatki pac; wprowadzenia nagrd jubileuszowych na okrelonych zasadach;
objcia premi wszystkich sub, nawet w wypadku niezawinionego przez zaog
niewykonania planu; wprowadzenia trzymiesicznych odpraw dla pracownikw
odchodzcych na emerytur; zwikszenia funduszu przeznaczonego na posiki;
zwikszenia o 100 % dodatkw za prac w warunkach szkodliwych, wypadki przy
pracy, wynagrodzenia za przepracowane wolne soboty, niedziele, wita i noce
itd. Jednym z da byo take opracowanie i wprowadzenie Karty Kolejarza,
ktra musi uwzgldnia realne warunki pacowe i socjalno-bytowe przedsibiorstwa PKP . Tego rodzaju postulaty stanowiy okoo trzy czwarte wszystkich wysunitych przez t sekcj22.
Krajowa Komisja Koordynacyjna Grnictwa planowaa dziaania na rzecz skrcenia czasu pracy, wczeniejszego uzyskiwania praw emerytalnych, rozszerzenia
wykazu chorb zawodowych, uregulowania zasad okrelania dodatkw mobilizacyjnych za prac w dniach ustawowo wolnych od pracy, ujednolicenia pac,
wiadcze socjalnych, deputatw i przywilejw w rnych dziedzinach grnictwa
podziemnego i odkrywkowego, przekwalifikowania pracownikw i wykorzystania
wykwalifikowanych kadr w eksporcie23. Warto doda, e kierownictwo tej sekcji
miao udzia w wydaniu przez rzd powszechnie potem krytykowanej Uchway
199/81 (wydanej po apelu Krajowej Komisji Porozumiewawczej o podjcie pracy
w wolne soboty), przyznajcej grnikom nieproporcjonalnie wysokie zarobki za
prac w dni wolne od pracy. Okazao si, e pomys, na ktrym oparto Uchwa
199 wyszed z Krajowej Komisji Koordynacyjnej Sekcji Grnictwa... By to cios
najboleniejszy. Przewodniczcy tej Komisji [] ca sw energi w dziaalnoci
2011-02-07 12:08:52
zwizkowej skupi na opracowaniu projektu funduszu produkcyjnego, ktry mimo

sprzeciwu czonkw Prezydium KKK SG osobicie przedoy wicepremierowi
Madejowi. Zbieno Uchway z tym projektem jest niewtpliwa24.
Chemicy dali m.in. przekwalifikowania zag do pierwszej kategorii zatrudnienia, przyznania urlopw profilaktycznych oraz weryfikacji stanowisk pracy
stanowicych zagroenie zdrowia lub ycia. Transportowcy m.in. przekwalifikowania zawodw kierowcy, operatora sprztu cikiego i pracownika prze-
130
adunkowego do pierwszej kategorii zatrudnienia, skrcenie wieku emerytalnego

pozostaym pracownikom transportu o 5 lat oraz rygorystyczne ograniczenie
czasu pracy kierowcw do 8 godzin 25. Hutnicy wysuwali postulaty i prowadzili
rozmowy dotyczce m.in. podwyek pac, czternastej pensji, dodatku stabilizacyjnego, zmian wynagrodzenia dla pracujcych w systemie czterobrygadowym itp. 26
Dla osb pracujcych przy przeadunkach portowcy dali oprcz szeregu
uprawnie proponowanych przez rzd, m.in. dodatku za wieloletni prac,
dodatku staowego, systemu umarzanych po pewnym czasie poyczek, systemu nagrd jubileuszowych, odpraw emerytalnych, uprawnie zwizanych
z leczeniem itp. obnienia wieku emerytalnego do 55 lat, czternastej pensji,
dwudziestoszeciodniowego urlopu profilaktycznego co 5 lat (po 15 latach
pracy) 27.
Postulaty branowe przybieray najwyraniejsz posta w daniach rnego typu
kart zawierajcych uprawnienia danej brany, majce czsto charakter pewnych
przywilejw wyrniajcych t bran czy niekiedy zawd spord innych. Sekcja
grnicza daa nowelizacji Karty Grnika oraz rozszerzenia uprawnie z niej
wynikajcych na szereg innych przedsibiorstw, m.in. przemysu maszynowego;
brane morskich stoczni remontowych oraz przemysu okrtowego chciay Karty
Stoczniowca28; sekcja hutnictwa natychmiastowego wprowadzenia Karty Hutnika29; brana portw morskich Karty Portowca nie mniej korzystnej ni Karta
Grnika30; suba zdrowia Karty Praw Pracownikw Suby Zdrowia 31. Nauczyciele prowadzili rozmowy dotyczce Karty Nauczyciela, a mleczarze Karty
Mleczarza32.
Na spotkaniu przedstawicieli komisji zakadowych przy zarzdach regionalnych
swoje dania wysunli take etatowi pracownicy NSZZ Solidarno. dali
np. wprowadzenia zakazu przyjmowania nowych pracownikw do zarzdw re-
2011-02-07 12:08:52
gionalnych do czasu sporzdzenia schematw organizacyjnych pozwalajcych

na maksymalne wykorzystanie ju pracujcych (dy trzeba do jak najmniejszego zatrudnienia przy moliwie wysokich wynagrodzeniach). Ustalili te minimum pacowe 4 tys. zotych dla pracownikw obsugi, np. goca (dla porwnania mniej wicej tyle zarabia asystent uniwersytetu) i 6 tys. zotych dla
pozostaych 33.
Najczstszym sposobem realizowania postulatw przez sekcje byo prowadzenie negocjacji z przedstawicielami rzdu, komisjami rzdowymi i resortowymi
itp. Podjcie rozmw, posiadanie przez reprezentantw rzdu odpowiednich
kompetencji, zgoda na rne dania czy potem ich realizacja przez stron
rzdow wymuszane byy z reguy, podobnie jak w caym zwizku, przez uycie
groby strajku, ogoszenie pogotowia strajkowego, przeprowadzenie strajku
ostrzegawczego itd.
Wspomniane wyej postulaty oraz innych wskazyway, e mimo tendencji do
wprowadzania rozwiza wyrwnujcych sytuacj rnych grup (jej przejawem
byo np. wprowadzenie kartek na wiele towarw), istniaa rwnie inna, zmierzajca w kierunku uzyskania czy utrzymania pewnych przywilejw bran owych.
Uwzgldniajc wczesne warunki, realizacja da bran silniejszych i lepiej
zorganizowanych moga oznacza odebranie pewnych wiadcze innym pracownikom. Wywoywao to niekiedy ostre reakcje ze strony wadz i rnych instancji
zwizku obawiajcych si jego osabienia poprzez podejmowanie przez rne
grupy odrbnych dziaa, rozbicie jednoci czy osignicie zbyt duego znaczenia przez inne ni terenowa, struktury.
W kierunku likwidacji sekcji zmierzaa m.in. uchwaa Komisji Zakadowej pockiej Petrochemii, w ktrej opowiadano si za rozwizaniem wszystkich sekcji
branowych, by zachowa jedno zwizku. Powstawanie sekcji sprzyja rozbijaniu zwizku na zasadzie podsycania interesw poszczeglnych grup zawodowych 34 stwierdzano. Natomiast Zbigniew Bujak twierdzc, e sekcje
branowe cechuje partykularne podejcie nieliczce si z interesami innych
bran upatrywa rozwizania w rozwijaniu sekcji zawodowych w miejsce branowych 35.
Pomidzy poszczeglnymi sekcjami a Krajow Komisj Porozumiewawcz
( KKP ), a take wadzami rnych regionw miao miejsce wiele konfliktw, ktrych
podoem byy z jednej strony prby podejmowania przez sekcje samodziel-
2011-02-07 12:08:52
nych dziaa, w tym w zakresie zawierania ukadw zbiorowych oraz przeprowadzania akcji protestacyjnych, a z drugiej wystpujcych we wadzach
zwizkowych de do ingerencji w sprawy sekcji oraz obaw dotyczcych tych
struktur. Jacek Kurczewski stwierdzi wrcz, e wikszo dziaaczy zwizkowych
odrzucaa struktury branowe, a na niektrych zebraniach wyborczych negatywny stosunek do nich by najprostszym wskanikiem jakoci kandydatw. Ponadto
w niektrych regionach uniemoliwiono jakkolwiek formalizacj dziaa sekcji 36.
132
Niekiedy przyczyny konfliktw mogy by jeszcze inne, co sugeruje nastpujce

stwierdzenie: Cay atak na sekcje dziwnie koreluje z okresem wyborczym do
zarzdw regionalnych. Zachodzi uzasadnione podejrzenie, e obecnie wadze
MKZ-etw boj si po prostu dogadywania si Komisji Zakadowych w ramach
brany co do ewentualnego udzielenia poparcia podczas wyborw innemu kandydatowi37.
W decyzjach podejmowanych w sprawie sekcji branowych i zawodowych prawo
powoywania sekcji i zatwierdzania ich statutw przyznano wadzom zwizkowym, a sekcjom odmwiono prawa do tworzenia wasnych funduszy 38. KKP wydaa kilka owiadcze, majcych ograniczy moliwoci dziaania sekcji branowych, m.in. w maju przypominaa, e branowe komisje koordynacyjne nie
s upowanione do ogaszania i podejmowania akcji protestacyjnych39, a w lipcu
powtarzaa, e ze wzgldu na trudn sytuacj ekonomiczn kraju i konieczno
wprowadzania reformy gospodarczej do koca 1981 r. zostaj zawieszone wszelkie rokowania pacowe oraz wysuwanie roszcze w tym zakresie. W tym drugim
owiadczeniu Komisja postanowia zawiesi czasowo sekcjom branowo-zawodowym upowanienia do podpisywania porozumie i uzgodnie z przedstawicielami administracji pastwowej. Niejako w zamian zobowizywaa do wielu
innych dziaa, jak: przedstawienia uwag i wnioskw dotyczcych przygotowania
przedsibiorstw do reformy, projektw ustaw o samorzdzie i przedsibiorstwie,
a take tworzenia grup problemowych majcych peni funkcje doradcze40.
Tego rodzaju ograniczenia prowadziy do konfliktw. Jeden z najsilniejszych
pojawi si pomidzy KKP a Krajow Komisj Koordynacyjn Pracownikw Poligrafii. Ta druga, powoujc si na wol komisji zakadowych, stwierdzaa, e wbrew
zakazowi ze strony KKP bdzie prowadzi rozmowy nad ukadem zbiorowym
z przedstawicielami komisji rzdowych. Przypominaa take, e KKP nie zostaa
upowaniona do wydawania nakazw czy zakazw, a na koniec swojego owiad-
2011-02-07 12:08:52
czenia stwierdzaa: Stanowczo protestujemy przeciwko jakiejkolwiek formie

zwierzchnictwa KKP nad Komisjami Zakadowymi NSZZ Solidarno i uprzedzamy, e na przyszo stanowczo przeciwdziaa bdziemy wszelkim zakusom
na niezaleno Zwizku bez wzgldu na to, kto to bdzie 41. Podobnie zachowyway si te niektre inne brane, np. przedstawiciele przemysu stoczniowego
stwierdzili, e pomimo stanowiska KKP negocjacje dotyczce Karty Stoczniowca
musz by doprowadzone do koca42.
W zasadzie do I Krajowego Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno toczy si spr
o uzyskanie przez sekcje odpowiedniego statusu w ramach zwizku. Sekcje
domagay si przyznania wikszych uprawnie, a wadze staray si w peni
kontrolowa ich dziaalno. W trakcie II Konferencji Sekcji Branowych i Zawodowych, ktra odbya si pod koniec sierpnia 1981 r. w Gdasku, zarysoway si
dwa stanowiska: jedno podkrelajce rol pomocnicz i funkcje konsultacyjno-opiniodawcze sekcji wobec wadz oraz drugie uznajce, e sekcje s jednym
z ogniw wadz zwizkowych, a jako takie powinny reprezentowa poszczeglne
rodowiska zawodowe i mie wadz w zakresie spraw branowych czy zawodowych. Postulowano take wyposaenie sekcji w odpowiednie kompetencje
i rodki, m.in. uzyskanie przez nie osobowoci prawnej oraz samodzielnoci finansowej cho w tej kwestii zdania byy podzielone. Konferencja, oglnie ujmujc,
zaaprobowaa te projekty, ktre poszerzay moliwoci swobodnej pracy sekcji,
a jednoczenie nie podwaay ich podporzdkowania wadzom statutowym43.
O rnych podziaach i zrnicowaniu interesw mona mwi take w odniesieniu do Solidarnoci na wsi. Wskanikiem moe by fakt, e chocia trzy podstawowe organizacje w tym ruchu: Solidarno Chopska, Solidarno Wiejska oraz
Zwizek Producentw Rolnych, osigny porozumienie i wsplnie utworzyy NSZZ
Solidarno Rolnikw Indywidualnych (zarejestrowany 12 maja), to ju w kwietniu swoj odrbno organizacyjn ogosili dziaacze Solidarnoci Wiejskiej regionu tarnobrzesko-sandomierskiego, co w sumie doprowadzio do zarejestrowania
18 listopada NSZZ Rolnikw Solidarno Wiejska, a 25 maja zosta zarejestrowany NSZZ Solidarno Chopska Ziemi Lubelskiej. Niedugo potem zarejestrowano NSZZ Solidarno Chopska Ziemi Dobrzyskiej i Kujaw, a 4 grudnia zosta
zarejestrowany NSZZ Solidarno Producentw Rolnych. Ponadto w NSZZ
Solidarno Rolnikw Indywidualnych miay miejsce rne konflikty i kontrowersje. Zdaniem piszcego na temat zwizku rolnikw, zasadnicz przyczyn zaist-
2011-02-07 12:08:52
niaych podziaw byy ambicje dziaaczy i przywdcw, a cay ruch zwizkw

rolniczych mia jednolite cele dorane i perspektywiczne. Nie wynikao z tego
jednak, e poszczeglne zwizki nie reprezentoway odmiennych (cho by moe
niewykluczajcych si) interesw 44, np. warzywnikw i sadownikw w wypadku
Solidarnoci Producentw Rolnych, interesw chopskich (a nie wszystkich pracujcych w rolnictwie) czy przede wszystkim interesw duych gospodarstw.
Mona zatem stwierdzi, e wsplnota interesw (a take pogldw) koczya
134
si waciwie po zrealizowaniu takich celw, jak swoboda wypowiedzi (ta cecha

ustroju wyranie bya ponad podziaami) czy ograniczenie lub likwidacja zasady
kierowniczej roli partii. Wsplnota ta przestawaa istnie tam, gdzie w gr wchodziy m.in. interesy bezporednio ekonomiczne czy w kwestiach zwizanych
z rywalizacj polityczn majcych czasem wymiar symboliczny. Znajduje to take
czciowe potwierdzenie w odpowiedziach uzyskanych w badaniach Polacy 81.
45,8% osb byoby skonnych poprze wprowadzenie zakazu strajkw, przy 49%
wypowiadajcych si przeciwko takiemu rozwizaniu. Pytano te o akceptacj
wprowadzenia obowizkowych dostaw produktw rolnych, tosamych z obowizkowymi dostawami, z ktrymi wie walczya kilkadziesit lat za takim rozwizaniem opowiedziao si 48,3%, a przeciwko byo 38,1% badanych. Natomiast
jeli chodzi o mieszkacw wsi, czciowo niebdcych rolnikami za, gosowao
33,1%, przeciwko 66,9% 45. Mona sdzi, e znaczne zrnicowanie opinii
w tych sprawach wynikao z odmiennych interesw ekonomicznych i socjalnych.
Mona te doda, e w miecie Solidarno Rolnikw Indywidualnych popierao
47,1% spoeczestwa, podczas gdy na wsi 73,9%46.
Kolejne podziay wynikay z rnic pogldw, a stanowiska w odniesieniu do
zasadniczych z nich zostay okrelone jako fundamentalici i pragmatycy.
Zdaniem Jadwigi Staniszkis, postawa fundamentalistyczna charakteryzowaa si
m.in. radykaln krytyk systemu, opart gwnie na kryteriach moralnych, stawianiem maksymalistycznych celw, ktre byy jednak trudne do zoperacjonalizowania, niechci do kompromisu i gry politycznej. Postawa pragmatyczna
wyraaa si m.in. w krytyce typu instytucjonalnego, instrumentalnym i elastycznym traktowaniu deklaracji politycznych czy norm prawnych, stosowaniu taktyki
rewolucji instytucjonalnej, polegajcej na wykorzystywaniu luk w systemie
prawa, powanym traktowaniu caej fasady prawnej itp.47 W opinii Krzysztofa
Czabaskiego pragmatycy chcieli spokojnie zagospodarowywa obszary zdoby-
2011-02-07 12:08:52
te po Sierpniu, a fundamentalici twierdzili, e bez zasadniczych zmian w systemie wadzy nic nie mona zrobi 48. Natomiast zarwno Bronisaw Geremek, jak
i Jerzy Holzer byli zdania, e w praktyce takie zrnicowanie nie jest znaczce.
Pierwszy z nich stwierdza, e rnice w wikszoci znikaj po oddzieleniu wizji
docelowej i programu na najblisze lata, a drugi, e s pozorne, a realizm pragmatykw wtpliwy 49. Wyrane okrelenie tych stanowisk nastpio w trakcie
dyskusji programowej przed I Krajowym Zjazdem Delegatw, w ramach zespou
przygotowujcego cz programu Zwizek wobec wadz pastwowych i PZPR .
Fundamentalici, korzystajc z koncepcji teoretycznych autorstwa Leszka Nowaka (wchodzcego w skad zespou), w diagnozie istniejcej sytuacji przedstawiali j jako trjpanowanie, czyli poczenie w rkach jednej klasy wadzy
politycznej, wasnoci rodkw produkcji i dysponowania rodkami indoktrynacji
(zdaniem autora, decydujce o tym, e by to najbardziej klasowy system w dziejach), a w sferze celw wymieniali m.in.: faktyczne ludowadztwo, wielopartyjno,
swobodne wybory programw, uspoecznienie wasnoci rodkw produkcji poprzez przekazanie ich w rce zag, rozdzielenie wadzy politycznej i gospodarczej. Pragmatycy deklarujcy dostrzeganie realiw geopolitycznych stwierdzali,
e konieczno zachowania jednoci nie pozwala na tworzenie zwizanych
z Solidarnoci partii politycznych, opowiadajc si za swobodnie wybieranym
i majcym szerokie kompetencje samorzdem terytorialnym (wolne i demokratyczne wybory do rad narodowych miay odby si z pocztkiem lutego 1982 r.),
samorzdem pracowniczym, drug izb w sejmie, a na koniec za autentycznymi
wyborami do organw przedstawicielskich, zatem i do sejmu50.
Pojawio si take okrelenie wystpujcych rnic poprzez wyrnienie skrzyda
radykalnego i umiarkowanego. Zrnicowanie takie, dotyczce przede wszystkim
sposobu dziaania, cho wystpujce w zasadzie ju od pocztku ruchu solidarnociowego, do wyranie uwidocznio si przy okazji wydarze bydgoskich.
Nawizujc do nich, Jacek Kuro pisa: W Solidarnoci ju bardzo wyranie
nastpi podzia na skrzyda radykalne i umiarkowane z Tadeuszem Mazowieckim
na czele. Radykaw rnych odcieni czyo tylko to jedno, e trzeba i naprzd
i bi czerwonego, bi komun. Umiarkowani znali granic rzeczy i mieli oczywicie
racj51. O istnieniu dwch linii politycznych w ramach Solidarnoci, ktre uwidoczniy si w reakcjach na wydarzenia bydgoskie, pisa rwnie Lech Maewski.
Twierdzi on, e reprezentanci jednej z nich dyli do strajku generalnego (suge-
2011-02-07 12:08:52
rowa, e w tym celu sami by moe sprowokowali te wydarzenia), natomiast

zwolennicy drugiej (z Was) dyli do kompromisu z wadzami, dla zapobieenia
stanowi wojennemu i ewentualnej interwencji radzieckiej52. W dalszej czci autor
kontynuuje ten wtek, stwierdzajc wyranie, e podzia ten mia przede wszystkim charakter taktyczny: [] w onie elit solidarnociowych toczya si jedynie
walka o to, czy konfrontacja z wadz ma mie jedynie charakter odcinkowy jak
chcia Kuro czy totalny czego zwolennikiem by Kurowski []53.
136
Mwic bardzo oglnie, funkcjonoway dwie, czciowo konkurencyjne wobec

siebie wizje zmian. Pierwsza z nich, przewaajca przez dugi czas, opieraa si
na wprowadzeniu samorzdnoci we wszystkich wanych dziedzinach ycia
spoecznego. Powszechnemu systemowi samorzdowemu, ktrego zasadniczymi ogniwami miay by samorzdy pracownicze (postulaty w tym zakresie
dominoway) i terytorialne, a na poziomie najwyszych wadz pastwowych druga
izba parlamentu, towarzyszy miaa taka reforma systemu partyjnego, ktra zachowywaaby w jakiej formie (przynajmniej przez pewien czas, po dokonaniu
zmian w kierunku sformalizowania systemu czy wprowadzenia demokracji wewntrzpartyjnej) uprzywilejowan pozycj partii komunistycznej. Wrd najwaniejszych argumentw przemawiajcych za pierwsz z wizji mona wymieni
ten, e system samorzdowy bdzie alternatyw dla demokracji opartej na pluralizmie partyjnym, a zatem danie samorzdnoci mona traktowa jako zastpcze wobec dania wolnych wyborw. Zakadano przy tym najczciej, e
system samorzdowy bdzie stopniowo ogranicza monocentryczn wadz
i modyfikowa mechanizmy sprawowania wadzy, co pozwolioby unikn zmian
radykalnych, gwatownych, mogcych destabilizowa system polityczny. Podstawowym skadnikiem tego systemu miay by samorzdy pracownicze, funkcjonujce zgodnie z wysuwan przez Solidarno koncepcj przedsibiorstwa
spoecznego, ktrej gwnymi skadnikami byy przekazanie zarzdzania przedsibiorstwami samorzdom i powoywanie dyrektorw przez rady pracownicze,
co miao prowadzi do likwidacji nomenklatury partyjnej.
Druga wizja, w sumie wystpujca rzadziej, cho coraz czciej obecna w ostatnich miesicach omawianego okresu, zakadaa uksztatowanie si nowego
systemu sprawowania wadzy w wyniku wprowadzenia zasady wolnej gry si
politycznych w warunkach pluralizmu i konkurencji midzy partiami politycznymi.
Take w tym przypadku mia istnie system samorzdowy, ktry jednak nie pe-
2011-02-07 12:08:52
niby pierwszorzdnej roli. Wizja ta miaa najczciej oglnikow posta dania wolnych wyborw do sejmu, ordynacji dajcej wszystkim obywatelom czynne
i bierne prawa wyborze, pluralizmu partyjnego, a wizaa si take z daniami:
oglnospoecznego referendum powiconego zasadniczym rozwizaniom ustrojowym, uspoecznienia rodkw masowego przekazu i nieskrpowanego dostpu
Solidarnoci do radia i telewizji, usunicia PZPR z zakadw pracy, utworzenia
Spoecznej Rady Gospodarki Narodowej z szerokimi kompetencjami.
Kolejny, godny podkrelenia podzia, by ju mniej jednoznaczny, a zarazem
trudniejszy do wykazania, a wynika z postpujcego w Solidarnoci procesu
oligarchizacji54. Podzia ten zosta zasygnalizowany w znanych sowach Karola
Modzelewskiego, wypowiedzianych w trakcie posiedzenia KKP pod koniec marca
1981 r.: I tak to si uksztatowao: jest Krl, koo Krla jest Dwr, a poza tym jest
Parlament. Poniewa jednak Krl nie jest malowany, wic rzdzi Dwr, a nie
Parlament55. Chodzi mianowicie o podzia na kierownictwo i masy czonkowskie.
Taki podzia postpowa mimo wystpujcego cay czas denia do zachowania
wszelkich procedur demokratycznych (co jednak nie zawsze si udawao) oraz
silnej obecnoci demokracji partycypacyjnej w Zwizku. Polega, jak mona sdzi,
na postpujcej rozbienoci pomidzy pogldami kierownictwa i czci ekspertw Zwizku, ktre uwidaczniay si w dyskusjach i decyzjach, a pogldami wyraanymi przez czonkw, np. w trakcie prowadzonych bada opinii zwizkowej.
Mimo e proces taki dopiero si zarysowywa, mona poda kilka przykadw
takiej rozbienoci. W trakcie bada przeprowadzonych w sierpniu 1981 r. przez
Orodek Bada Spoecznych Regionu Mazowsze okazao si, e delegaci na
I Krajowy Zjazd Delegatw postrzegaj Solidarno przede wszystkim jako ruch
spoeczny, podczas gdy szeregowi czonkowie widz w niej przede wszystkim
zwizek zawodowy 56. W prowadzonych w tym samym czasie oglnopolskich
badaniach czonkw Solidarnoci okazao si, e jedynie 21% uznao usamorzdowienie za spraw pierwszej wagi (a tak wczenie byo w wypowiedziach
zdecydowanej wikszoci dziaaczy oraz w programie I Krajowego Zjazdu Delegatw), co dao zaledwie dziewite miejsce wrd takich spraw57. Zreszt w praktyce samorzdy pracownicze do wprowadzenia stanu wojennego powstay jedynie
w okoo poowie zakadw. Potwierdzaj to wyniki innych bada przeprowadzonych w Regionie Mazowsze: 55% respondentw stwierdzio, e Solidarno powinna walczy przede wszystkim o to, by wprowadzeniu reformy towarzyszyy jak
2011-02-07 12:08:52
najmniejsze podwyki cen, a 39% by w samodzielnych przedsibiorstwach

samorzd pracowniczy mia jak najwikszy wpyw na wybr dyrekcji (mona byo
jednoczenie wskaza obie moliwoci) a ten drugi cel by przecie podstawowym elementem postulowanej reformy58.
Mimo e jednym z postpujcych procesw w wiadomoci spoeczestwa bya
radykalizacja, okazuje si, e dotyczya ona o wiele bardziej kierownictwa ni
czonkw Zwizku. W grudniu 1981 r., na ostatnim posiedzeniu Komisji Krajowej,
138
przyjto uchwa zakadajc konfrontacj z wadz (pojcie to, mimo caej nieostroci, byo wczenie uywane), podczas gdy w trakcie tego samego posiedzenia Ludwik Dorn stwierdzi, w oparciu o ankiet przeprowadzon przez
Orodek Bada Spoecznych Regionu Mazowsze, e blisko poowa czonkw
Solidarnoci bya przeciwna konfrontacji z wadzami, a jedna trzecia skaniaa
si ku powanym ustpstwom59.
Koczc, naley doda, e poruszane powyej kwestie zwizane z podziaami
istniejcymi w ramach tzw. pierwszej Solidarnoci, a majcymi niekiedy konfliktogenny charakter, to jedynie oparta na kilku przykadach prba zwrcenia
uwagi na t obszern, zoon i wymagajc systematycznego badania problematyk. Badania tego okresu w historii Zwizku musz uwzgldnia zarwno
okres wczeniejszy, jak i to, co miao miejsce pniej, kiedy w kolejnych latach
wewntrzzwizkowe podziay, w innych ju sytuacjach politycznych, byy silniej
artykuowane i bardziej widoczne.
2011-02-07 12:08:53
JANINA FRAS
Lista 21 postulatw komunikat polityczny
i gatunek wypowiedzi
Wprowadzenie
W komunikacji politycznej, oraz w polityce, wyrniamy dwie gwne zbiorowoci

uczestnikw rzdzcych i rzdzonych, pozostajcych zasadniczo w relacji
niesymetrycznej, co oznacza, e aktywno sprawcza i inicjatywa w aktach komunikacji s najczciej po stronie rzdzcych. Zwaszcza systemy autorytarne
(taki by system polityczny schyku PRL ) nie sprzyjaj publicznej komunikacyjnej
aktywnoci rzdzonych; obywatele nie maj take dostpu do mediw masowych
w roli twrcw wypowiedzi publicznych. Ponadto adna rewolucja (take zatem
polski Sierpie 80) nie sprzyja utrwalaniu i zachowaniu tekstw (komunikatw),
ktrych twrcami s rzdzeni.
Dlatego zachowanych i utrwalonych tekstw pocztkw ruchu Solidarno1 jest
niewiele. Lista 21 postulatw (L21P) ten minimalistycznie identyfikujcy tytu
uznajemy dzi za podstawowy, pozostanie zapewne w wiadomoci Polakw
gwnym tekstem Sierpnia 1980 r.. L21P to pierwsza w PRL tak konstruktywna
i skuteczna emanacja protestu i woli rzdzonych. To polityczny komunikat perswazyjny, wyraajcy ch i intencj oddziaania na postawy i wol rzdzcych.
Lista zostanie zanalizowana zgodnie z rozszerzonym modelem Harolda Laswella z 1948 r.2: Kto? O jakiej kompetencji komunikacyjnej? Co? Jakim kanaem?
Jakim medium? Jakim kodem komunikacyjnym? W jakim gatunku? Do kogo?
Z jakim skutkiem? W jakim kontekcie? Uycie tego modelu pozwoli na pokazanie najwaniejszych aspektw dyskursywnych L21P jako komunikatu i gatunku
politycznego, zrealizowanego zgodnie z kulturowo uwarunkowanym wzorcem
wypowiedzi, przez i dla okrelonych ludzi (komunikatorw) w okrelonej sytuacji
komunikacyjnej.
2011-02-07 12:08:53
Kto komunikuje? O jakiej kompetencji komunikacyjnej?
Jeli zaoy, e rzdzcy i rzdzeni wchodz w cztery ponisze relacje komunikacyjne:

- hegemoniczn (od rzdzcych do rzdzonych),
- petycyjn (od rzdzonych do rzdzcych),
140
- elitarn (pomidzy rzdzcymi),

- asocjacyjn (pomidzy rzdzonymi),
to komunikat L21P powsta w relacji petycyjnej. Rzdzeni (strajkujcy robotnicy)
skierowali do rzdzcych list da konkretnych dziaa i zmian w dziaaniu.
Na proste pytanie: k t o k o m u n i k u j e? bardzo rzadko mona udzieli prostej
odpowiedzi, co jest typowe dla komunikacji publicznej i politycznej wspczenie. Najczciej bowiem trudno wskaza jednego autora danej wypowiedzi politycznej, cho niewtpliwe rzdzeni dziaaj bardziej zbiorowo i anonimowo ni
rzdzcy. Zazwyczaj naley uwzgldni inspiratorw i doradcw, autorw (gwnych i pobocznych), tych, ktrzy tekst stworzyli i wypowiedzieli; tych, ktrzy go
sygnowali, tych, ktrzy go utrwalili w pimie (i w innych mediach), wreszcie upublicznili, nie zapominajc o przysowiu sukces ma wielu ojcw.
Dzi jako autorw L21P podaje si czsto tych, ktrzy ten tekst zapisali na dwu
duych sklejkach3. Ostatnio czsto przypominano udzia w spisaniu da na
tablicach Arkadiusza Rybickiego, po jego tragicznej mierci pod Smoleskiem4.
Warto te pamita, e pierwsza gdaska lista postulatw (siedmiu) powstaa
w czwartek 14 sierpnia do rozmw Komitetu Strajkowego z dyrekcj stoczni5.
Kto zatem sformuowa tre listy? By odpowiedzie na to pytanie, najlepiej zastosowa koncepcj nadawcy (komunikatora) prymarnego i wtrnego, zakadajc
ponadto, e aden z nich nie jest jednostkowy.
Na miano komunikatora pierwotnego zasuguje kilkunastoosobowa grupa
osb, tworzcych list w nocy z 16 na 17 sierpnia. O powstaniu listy z 21 daniami, utrwalonej 18 sierpnia na tablicach, wiadomo, e: W nocy [z 16 na
17 sierpnia J. F.] MKS formuuje list 21 postulatw, wsplnych dla wszystkich strajkujcych zakadw 6. Na sformuowanie listy z wielu napywajcych
do MKS postulatw najwikszy wpyw mieli: Andrzej i Joanna Gwiazdowie oraz
Bogdan Lis; ostatecznie tekst zredagowa Bogdan Borusewicz 7. Czas rewolu-
2011-02-07 12:08:53
JANINA FRAS LISTA 21 POSTULATW KOMUNIKAT POLITYCZNY I GATUNEK WYPOWIEDZI
cyjny nie sprzyja dbaoci o prawa autorskie lista jest sygnowana zbiorowo
akronimem MKS .
Komunikator wtrny jest jeszcze bardziej zbiorowy L21P trzeba przecie uzna
za werbalizacj nie tylko da 21 komitetw strajkowych, ale take da
znacznej czci spoeczestwa polskiego, niezadowolonego z rzdw PZPR .
Warto take rozpatrzy krtko kompetencj komunikacyjn prymarnych komunikatorw. Na kompetencj komunikacyjn skadaj si: motywacja, wiedza
i umiejtnoci. Lista da bya komunikatem wymagajcym przede wszystkim
wysokiej motywacji (intencja protestu przeciwko dziaaniom i zaniechaniom wadz
wobec stoczni i caego kraju; bunt i pene determinacji denie do zmiany istniejcej sytuacji), cho do jej powstania potrzebna bya take specjalistyczna
wiedza (o problemach i potrzebach ustrojowych, gospodarczych, spoecznych).
Komunikat nie wymaga wielkich umiejtnoci stricte komunikacyjnych tekst
zosta zapisany w jzyku polskim, w odmianie urzdowej, bardzo wwczas silnej
i najbardziej wzorotwrczej; jest te stosunkowo prosty i formuliczny (powtarzalne sekwencje).
Co komunikuje L21P?
Odpowiadajc na to pytanie 8, skupi si na daniach dotyczcych komunikacji,

na wyraanych w tekcie emocjach oraz na istocie kluczowych dla tekstu poj:
danie i postulat.
Spord szeciu pierwszych, kluczowych, da listy a trzy dotyczyy komunikacji. Jeli wzi take pod uwag cz wstpn tekstu, to warunek sine qua
non podjcia rozmw odblokowanie telefonw (wyczonych 15 sierpnia) naley uzna take za danie komunikacyjne (czwarte).
Mona wic powiedzie, e strajkujcy, stawiajc na pocztku obok trzech
stricte politycznych cztery komunikacyjne dania, antycypowali zaoenia
demokracji liberalnej (domagali si wolnoci sowa w daniu 3) i demokracji
deliberatywnej (domagali si rwnego dostpu do debaty publicznej i realizacji
zasady dialogu spoecznego w daniu 6). Znajomo wiadomoci spoecznej
tamtego czasu kae sdzi, e strajkujcy mieli wwczas na myli raczej demokracj bezprzymiotnikow9. Ponadto w pitym daniu domagali si upublicznienia wasnego przekazu, dzi powiemy, e jest to danie autopromocyjne
2011-02-07 12:08:53
(istotne w pluralistycznej demokracji); ale przecie take prospoeczne (intencja

powiadomienia moliwie caego spoeczestwa).
Lista jest przede wszystkim politycznym komunikatem perswazyjnym, czyli takim,
w ktrym gwn intencj nadawcy jest oddziaanie na wol, zachowania i emocje
rzdzcych. Przekaz jest emocjonalny, jednak afekty s konotowane a nie wyraane expressis verbis. S to emocje zarwno negatywne, ambiwalentne, jak
i pozytywne.
142
Dominuj emocje negatywne podoem emocjonalnym strajku s bowiem

uczucia z grupy g n i e w u (zo, irytacja; bunt); ponadto przywoywane s:
emocje ambiwalentne z grupy w z r u s z e n i a (wzruszenie, poruszenie); wreszcie emocje pozytywne z grupy n a d z i e i (strajkujcy mieli nadziej, e dania
zostan spenione, a sytuacja w kraju zmieni si na lepsze). Warto podkreli,
e komunikat zawierajcy list da blokuje moliwo wyraenia afektu s t r a c h u, nieobcego strajkujcym, co potwierdzaj liczne wspomnienia10.
Lista skada si z 21 da, z czasem okrelanych czciej mianem postulatw.
Warto podkreli, e w samym tekcie listy nie uyto sowa postulat, cho byo
ono znane strajkujcym11. Okrelenie to pojawio si w drugim wanym dokumencie tamtego czasu w Protokole porozumienia z 31 sierpnia 1980 r. we fragmencie dotyczcym dania pitego (danie publikacji da). Mona mniema,
e sowo p o s t u l a t zostao tu uyte ze wzgldw stylistycznych, by nie powtarza sowa d a n i e.
Jednake warto te podkreli, e w Protokole porozumienia z 31 sierpnia 1980
r. danie jest konsekwentnie eliminowane i eufemizowane pojawia si bowiem
tylko raz. Jedynie w pierwszym zdaniu jest sformuowanie po rozwaeniu 21
da strajkujcych, czyli niejako cytat z L21P. W dalszym tekcie Protokou
mamy ju konsekwentn eufemizacj tego perswazyjnego okrelenia, zamiast
ktrego pojawia si 21 razy neutralne sowo punkt, czyli mamy zawsze: W sprawie punktu a nie w sprawie dania.
Warto jednak pamita o istotnych rnicach semantycznych pomidzy daniem
i postulatem, co unaocznia ponisza tabela.
2011-02-07 12:08:53
Tabela 1. Rnice semantyczne pomidzy daniem i postulatem
Relacja sowotwrcza
da i danie
Postulat i postulowa
Znaczenie czasownika
wsptworzcego relacj
Rzeczownik i jego znaczenie
kategorycznie domaga si
Tryb wyraenia woli
kategoryczne, zdecydowane,
silne wyraenie woli
groba zastosowania
okrelonych sankcji
negatywnych wobec tego,
ktremu danie jest
stawiane
proponowa lub domaga si

czego
to, co si postuluje, o co si
wnioskuje, czego si (sobie)
yczy
optatywne, sabe wyraenie
woli
Konotacja treci rzeczownika
to, czego si da
Konotacja zakresu
rzeczownika
Synonimy (kolejno oddaje

gradacj ekwiwalencji)
roszczenie
- dotyczy spraw politycznych,

spoecznych lub
ekonomicznych,
- leksem midzynarodowy
(ang. postulate), wyszy styl
yczenie, propozycja, danie
rdo: Opracowanie wasne
da, to zatem silniej wyraa wol nadawcy ni postulowa; take stawia dania oznacza silniejsze wyraenie woli ni wysuwa postulaty. danie to kategoryczne, stanowcze wyraenie woli, z konotacj: groby zastosowania okrelonych
sankcji negatywnych wobec tego, ktremu danie jest stawiane12.
Jeli uznamy strajk za komunikacyjny akt perswazyjny, to groba strajkowa konotacja towarzyszca daniu strajkowemu jest dopuszczalnym (i skutecznym)
skadnikiem dziaania perswazyjnego, cho niewtpliwie bardzo dolegliwym,
opresyjnym dla rzdzcych13.
Lista ma przemylany ukad da wedug rangi (znaczenia dla nadawcw).
Jak wspomina Bogdan Borusewicz: Postulaty zostay uoone tak, by narzucay
taktyk negocjacji. Od punktu najtrudniejszego [wolne zwizki zawodowe] do
najatwiejszego [wolne soboty] i tak miay by dyskutowane. Nawet jeli ze
wzgldw taktycznych omijaoby si punkt pierwszy, zostawiajc go na potem, to
jednak trzeba by wraca do niego jako gwnego. Wolne zwizki zawodowe
to byo maksimum, co moglimy osign. Gdy w nocy Tadeusz Szczudowski
2011-02-07 12:08:53
z Ruchu Obrony Praw Czowieka i Obywatela dopisa jako postulat wolne wybory, ja, obudziwszy si rano, musiaem je, po krtkiej dyskusji, wykreli14 jako
absolutnie nieosigalne, bo oznaczajce zmuszenie dyktatury do dobrowolnego
oddania wadzy15.
Jakim kanaem?
144
Kana komunikacji to droga, jak komunikat dociera do odbiorcw. Dwu gwnych
kanaw komunikacji suchowego i wzrokowego, najczciej uywamy cznie,
pozostae za kanay gestykulacyjny, wchowy, dotykowy s aktywne zwaszcza w komunikacji twarz w twarz. Mwic o kanaach komunikacji, trzeba koniecznie wyrni dwie wersje analizowanego komunikatu:
- W maszynopisie (L21P/m) komunikat sformuowany przez MKS , na gorco,
w dyskusji; najpierw wypowiedziany (odczytany?) i zapisany na papierze. Prymarnie zapewne by to rkopis, potem minimum dwa maszynopisy: jeden dla MKS
i jeden dla komisji rzdowej obydwa dzi uwaa si za zaginione16.
- Na sklejkach (L21P/s) komunikat zapisany na dwu sklejkach sosnowych
i zamocowany na budynku przy bramie nr 2 Stoczni Gdaskiej 18 sierpnia 1980 r.
Dzi, uwzgldniajc walor mityczny komunikatu w tej formie, okrelamy go dowartociowujc mianem t a b l i c d r e w n i a n y c h (sklejki s z d r e w n a, ale
nie d r e w n i a n e).
Poniewa komunikat by najpierw wypowiedziany prymarny by kana suchowy (L21P suchali najpierw noc z 16 na 17 sierpnia zgromadzeni w Sali BHP ,
ostatnie poprawki wprowadzono okoo godz. 6 rano). Wtrnym kanaem by wzrok
po zapisaniu komunikatu. L21P jako maszynopis bya powielana w drukowanych ulotkach, kolportowanych przez inicjatorw ruchu zwizkowego17, jako plansza
za na dwu sklejkach (tablicach) bya widziana i odczytywana przez gromadzcych si przed bram stoczni.
L21P tu po powstaniu nie zostaa upubliczniona w oficjalnych mediach, czyli
medialne kanay przekazu (audialny i wizualny) nie byy uruchomione. Upublicznienie L21P w MM byo (pitym) daniem strajkowym. Dopiero w Protokole
porozumienia zawartego przez Komisj Rzdow i MKS 30 sierpnia 1980 r.
wadze zadeklaroway: Realizacj tego postulatu stanowi bdzie podanie do
publicznej wiadomoci w rodkach masowego przekazu o zasigu krajowym
2011-02-07 12:08:53
niniejszego protokou. Protok zosta opublikowany w prasie oglnokrajowej

1 wrzenia 1980 r.
Zasig pierwotny komunikatu by zatem niewielki. Jednake lista bardzo szybko
dotara do tych, do ktrych j kierowano, czyli do wadz (najpierw stoczni, potem
wojewdzkich i centralnych). Dotara zapewne kanaem wizualnym jako tekst
drukowany.
Jakim medium (rodkiem komunikacji)?
L21P naley przede wszystkim do komunikatw jzykowych (werbalnych). Komunikat powinno si wic traktowa jako przeamanie monopolu rzdzcych w zakresie uywania tego medium w przestrzeni publicznej. Do strajkw 1980 r.
w Polsce dominoway polityczne komunikaty hegemoniczne, czyli formuowane
przez rzdzcych oraz upowszechniane przez zmonopolizowane media masowe.
W L21P po raz pierwszy w PRL rzdzeni mwi publicznie z determinacj wasnym
gosem sami strajkujcy werbalizuj swoje roszczenia.
rodki techniczne i masowe komunikacji tamtego czasu dostpne obywatelom
w porwnaniu do stanu dzisiejszego byy niezwykle ubogie. Najpowszechniejszym medium masowym podobnie jak i dzisiaj bya telewizja, tyle e cakowicie zmonopolizowana przez rzdzcych. Nie dziw wic, e pastwowa telewizja
nie opublikowaa ani informacji o powstaniu L21P, ani tym bardziej samej listy
da.
W oficjalnych mediach masowych informacje o istnieniu MKS i L21P po raz pierwszy pojawiaj si na poziomie lokalnym w prasie lokalnej (Wieczr Wybrzea
publikuje je 25 sierpnia).
Sami strajkujcy ze rodkw masowych mieli do dyspozycji jedynie ulotki 18
i biuletyny w niskonakadowym II obiegu (np. owiadczenia i komunikaty MKS ,
strajkowe biuletyny informacyjne).
Umieszczenie tablic z daniami zapisanymi na sklejkach przy bramie nr 2
Stoczni Gdaskiej byo wic jedynym dostpnym strajkujcym sposobem na
przedostanie si do miejskiej przestrzeni publicznej, zajtej do tej pory wycznie przez komunikaty wadz. Tablice zostay przymocowane do grnej czci
frontowej ciany maego budynku portierni. Byo to obramowanie dachu z blachy
falistej w kolorze szary metalik, tablice na tym tle odrniay si wic kolorem,
2011-02-07 12:08:53
byy do dobrze widoczne, cho zapewne nieczytelne z odlegoci wikszej ni

kilka metrw.
Sklejka nie jest materiaem przeznaczonym gwnie do ekspozycji komunikatw
politycznych. W adnym podrczniku komunikacji wizualnej nie znajdziemy te
zapisu owkiem traserskim (mao intensywny kolor grafitowy) na sklejce drewnianej (niejednolity kolor jasnobrzowy, z zacierajcym czytelno usojeniem)
jako sposobu na atrakcyjn i skuteczn wizualizacj komunikatu politycznego19
146
. Za najwyrazistsze uchodzi zestawienie: czarne proste (najlepiej drukowane)
litery na tym tle, cho w przypadku polskiego komunikatu politycznego najlepiej posuy si takimi literami, ale w tle uy barw narodowych (czerwieni
i bieli).
Wspczeni specjalici od komunikacji w miejskiej przestrzeni publicznej doradzaliby wic przede wszystkim publikacj w postaci billboardu 20 lub cityboardw. Dobra byaby take publikacja na plakatach, wiszcych na tzw. beczkach
na wysokoci wzroku; z pewnoci odradzaliby transparenty21. Tekst L21P bowiem
jest zbyt dugi jak na przekaz outdoorowy (ok. 290 jednostek leksykalnych,
25 zda). Zatem L21P najbardziej nadaje si do publikacji na ulotce.
Lista zostaa skopiowana na sklejce sosnowej jedynie taki prowizoryczny,
cho wzgldnie trway rodek masowej komunikacji wizualnej by dostpny
rzdzonym w sierpniu 1980 r. Poniewa zaginy maszynopisy L21P tablice
z zapisanymi na gorco daniami nabray dzi szczeglnej wartoci. Jest to
jedyny, wzruszajcy autentyzmem dokument tamtego czasu, widomy znak rewolucji Solidarnoci.
L21P/s zostay zapisane na dwu duych kawakach sklejki (cz. 1: 210 x 125 cm,
cz. 2: 213 x 125 cm), ktre dzi okrelamy mianem tablic drewnianych. W czasie
ekspozycji przy bramie nr 2 sklejkowe tablice przycigay zapewne swoj odmiennoci od komunikatw wadzy (starannie prezentowanych na planszach,
transparentach, plakatach czy w gablotach)22. Nie ma zbyt wielu zdj bramy nr 2
stoczni i budynku bramnego z tablicami 23. Brama nr 2, dzi ikona ruchu Solidarno, nie zaistniaa w wiadomoci Polakw od razu jej zdjcia byy najpierw
pokazywane w telewizjach zachodnich (np. woskiej24).
2011-02-07 12:08:53
Jakim kodem komunikacyjnym?
Kod gwny, czyli jzyk polski (jzyk jest rwnoczenie medium komunikacji
i kodem komunikacji), umoliwi wyraenie treci komunikatu, ktra jest zawsze
waniejsza ni jego forma i styl. Nie zachowa si ani rkopis, ani maszynopis
tekstu, np. z wykreleniami, o ktrych mwi B. Borusewicz 25. Lista zostaa zapisana w odmianie urzdowej jzyka polskiego.
Poniewa lista to tekst roboczy, swoista rozbudowana notatka do negocjacji
z rzdzcymi (zob. rozwaania o gatunku poniej), tekst nie ma walorw estetycznych. Tekst roboczy moe by i jest tekstem gramatycznie niedopracowanym (takie s wic: trzecie zdanie wstpu; take dania: 1, 4, 6b, 8, 14)
i niespjnym stylistycznie. Na przykad dania 1 i 2 rozpoczynaj si rzeczownikami: akceptacja niezalenych od partii i pracodawcw wolnych zwizkw zawodowych, zagwarantowanie prawa do strajku. Dalsze dania sformuowano
ju z uyciem bezokolicznikw: przestrzega wolnoci sowa, przywrci do poprzednich praw, poda w rodkach masowego przekazu, podj realne dziaania,
wypaci wszystkim pracownikom, podnie zasadnicze uposaenie, zagwarantowa automatyczny wzrost pac, realizowa pene zaopatrzenie rynku, znie
ceny komercyjne, wprowadzi zasady doboru kadry kierowniczej, wprowadzi
kartki, obniy wiek emerytalny, zrwna renty i emerytury, poprawi warunki
pracy suby zdrowia, zapewni miejsca w obkach i przedszkolach, wprowadzi
urlop macierzyski, skrci czas oczekiwania na mieszkania, podnie diety
i dodatki26.
Cho stylizacja jzykowa tekstu nie bya prymarn potrzeb tworzcych list, to
jednak szkoda, choby ze wzgldu na rol historyczn, e tekst nie przybra
doskonalszej jzykowo formy.
W kadym tekcie politycznym, zwaszcza dugim, najwaniejszy jest tytu. Sami
strajkujcy zidentyfikowali list jako dania strajkujcych zag zakadw pracy,
ale L21P przesza do historii pod wieloma innymi tytuami, mniej lub bardziej informacyjnymi (I) i/lub perswazyjnymi (P). W poniszej tabeli uyto skrtw I i P.
2011-02-07 12:08:53
Tabela 2. Tytuy, jakimi okrelano L21P
Nazwa
Kto i kiedy uy okrelenia
Ocena
dania strajkujcych zag zakadw

pracy
21 x TAK
Lista 21 postulatw sformuowana
17 sierpnia 1980 r. przez strajkujcych
w Stoczni Gdaskiej im. Lenina;
21 postulatw postawionych wadzom
PRL przez MKS w Stoczni Gdaskiej
w sierpniu 1980 r.
Gdaskie postulaty z Sierpnia 1980 r.,
Postulaty Sierpnia 80; Postulaty
Gdaskie
21 postulatw
21 postulatw Solidarnoci [cho
jeszcze tej nie byo];
sierpniowych, sierpnia, MKS,
solidarnociowych, zwizkowcw
prymarne samookrelenie w L21P;

na budynku przy bramie nr 2
P-I
P
Okrelenia kompletne informacyjnie

(np. w Polityce z 2005 r.)
I
I
okrelenia eliptyczne uywane po

1989 r.
eliptyczne minimum identyfikacyjne

tak np. na wistaku.pl kto sprzedaje
biuletyn z L21P;
okrelenia eliptycznie uywane po
1989 r.
I-P
I-P
148
I-P
rdo: Opracowanie wasne
Naley podkreli, e wspczenie przewaa identyfikacja badanego komunikatu nie przez danie, ale postulat (zatem z osabion modalnoci, co wykazano
w analizie semantycznej obu sw) oraz liczb skadnikw (21). Okrelenie gatunkowe lista pojawia si w precyzyjnych sformuowaniach naukowych lub
dziennikarskich. Minimalna identyfikacja 21 postulatw jest dzi wystarczajca
informacyjnie (wystarczy np. w wyszukiwarce Google).
W jakim gatunku jest komunikat?
W komunikacji midzyludzkiej zawsze posugujemy si okrelonymi, wielokro

wykorzystywanymi, mniej lub bardziej skonwencjonalizowanymi typami wypowiedzi, czyli gatunkami (wzorcami gatunkowymi). Gatunek jest swego rodzaju
wskazaniem dla wszystkich uczestnikw komunikacji: nadawca danej wypowiedzi
wie, wedug jakich zasad ksztatowa komunikat, aby ten zosta wiadomie rozpoznany, odebrany i wykorzystany przez odbiorc.
Kademu gatunkowi mona przypisa pewien zesp cech (wyznacznikw) modelowych; te przypisuj gatunkom przede wszystkim badacze: literatury, kultury,
komunikacji, mediw, wypowiedzi, dyskursu27. Cechy (wyznaczniki) gatunkowe
2011-02-07 12:08:53
mona postrzega jako rodzaj gramatyki, okrelajcej nakazy i zakazy obowizujce przy komponowaniu tekstu (dotyczce: treci, formy, objtoci, stylu,
struktury), by osign podany efekt, speni wyznaczon komunikatowi funkcj. Abstrakcyjne pojcie gatunku jest wane nie tylko dla twrcw komunikatw,
take dla ich odbiorcw: wiedza o gatunku jest zawarta w oczekiwaniach publicznoci i znanych jej konwencjach. Gatunki mona przypisywa do okrelonych
zbiorw, zwizanych z typem komunikacji (np. komunikacj polityczn) lub jej
okrelonymi cechami (np. uytkowoci).
Wzorcem gatunkowym analizowanego komunikatu jest lista, czyli tekst powstay przez wymienienie pewnych oddzielnych skadnikw (o powtarzalnej strukturze formy i treci) w sposb uporzdkowany, jeden po drugim 28. Lista jako gatunek moe by uoona: alfabetycznie lub wedug kryterium wanoci skadnikw.
Skadnikami listy mog by: frazy nominalne (np. lista nazwisk, zacznikw,
nazw rzeczy etc.) i zdania (jedno lub kilka, np. lista celw, zada, da, wymaga etc.).
L21P to uporzdkowana wedug kryterium wanoci skadnikw lista zdaniowa,
czyli zestawienie enumeratywne (wyliczenie) da (od najwaniejszego) w formie zda o powtarzalnej strukturze treci i konstrukcji skadniowej. Lista zoona
z 21 skadnikw zdaniowych to lista duga. Kulturowo utrwalone s listy zdaniowe zoone z 5 (5 przykaza), 7 (7 grzechw gwnych), 10 (10 przykaza), moe
jeszcze 12 skadnikw (tuzin), ktre mogyby tworzy polsk list zdaniow. W L21P
najwaniejsze s pozytywne konotacje liczby 21; zdaje si, e nie brane pod
uwag przez piszcych list.
Lista bya gatunkiem dobrze znanym obu stronom komunikacji w sierpniu 1980 r.
rzdzcym i rzdzonym; cho zapewne:
- strona strajkowa bardziej znaa listy kolejkowe czy listy obecnoci ni listy da
wobec wadz;
- strona rzdowa takim przekazem bya zaskoczona i oburzona29; przyzwyczajona do komunikacji jednokierunkowej, jeli ju, to kierowano do niej proby,
apele czy donosy.
List da strajkowych mona uzna za gatunek polityczny petycyjny ze
wzgldu na tre i okolicznoci powstania (zainicjowanie strajku i rewolucji).
LP21 jest take gatunkiem uytkowym. Mona powiedzie, e to stosunkowo
rozbudowana, robocza notatka dla wspomoenia pamici podczas negocjacji.
2011-02-07 12:08:53
Jak przystao na tak notatk, tekst jest zwizy i eliptyczny (dlatego nie ma np.
we wstpie zwrotu domagamy si).
Model struktury tego gatunku politycznego jest prosty: rama inicjalna (4 wstpne
zdania) + korpus (21 da) + rama finalna (zbiorowa samoidentyfikacja nadawcy
sygnatariusza).
Tekst L21P zapisany na tablicach zosta podzielony na dwie czci (zapewne bez
przemylanego rozplanowania): wstp i dania 17 (najwaniejsze, polityczne)
150
zapisano na I tablicy, dania 821 za (ekonomiczne i socjalne) oraz minimaln

autoidentyfikacj na II tablicy.
Czy lista da to gatunek polityczny petycyjny ustabilizowany, czyli stosowany
zawsze podczas strajkw? Tak w teorii negocjacji zwraca si uwag na konieczno zwerbalizowania i utrwalenia w pimie swojej argumentacji po to, by
negocjacje sprawnie przebiegay; strajkujcy zachowali si zatem zgodnie z t
zasad. Innymi wypowiedziami strajkowymi lat 80. XX w. w Polsce byy: przemwienia wiecowe, hasa strajkowe (wykrzykiwane, skandowane, zapisywane
na tablicach, transparentach w tamtym czasie), owiadczenia, apele i protokoy
porozumie.
Lista da strajkowych (ktrej realizacj jest L21P) to jeden z niewielu w sumie
politycznych gatunkw petycyjnych , ktrych jest zawsze mniej ni hegemonicznych w komunikacji politycznej30. W Polsce 1980 r. nieomal ich nie byo. W PRL
rzdzeni mogli kierowa do wadz: listy, listy otwarte, apele, skargi, wnioski,
podania czy donosy31.
Po zmianie ustrojowej zwaszcza pojawienie si Internetu (w Polsce od 1991 r.,
ale w miar powszechnie dostpny rzdzonym od 10 lat) ogromnie uatwia
obywatelom aktywno komunikacyjn dzi sformuowanie i podpisanie np.
petycji, listu otwartego, wniosku jest bardzo proste.
Do kogo?
Podobnie jak w przypadku nadawcw najlepiej posuy si kategoriami odbiorcw

prymarnych i wtrnych. Prymarnie dania byy skierowane do rzdzcych. Ci absolutnie nie oczekiwali tego komunikatu i byli nieprzygotowani na jego od bir.
Mona powiedzie, e tym komunikatem zostaa wymuszona interakcja symetryczna
(partnerska) rzdzcy rzdzeni. Lista da wietnie si do takiej roli nadaje.
2011-02-07 12:08:53
Wtrnie L21P bya skierowana do zag strajkujcych zakadw; do inicjatorw

ruchu zwizkowego w kraju (na ulotkach, w biuletynach), a wreszcie do przychodzcych pod bram stoczni i caego spoeczestwa.
Ten stosunkowo dugi tekst (i niewyranie zapisany), jak na komunikat upubliczniany na tablicach (substytuujcych plakaty), wymaga od czytajcych wielkiego
natenia uwagi, jeli ci chcieli go przeczyta ze zrozumieniem, czyli zanalizowa
zawarto torem centralnym odbioru. Zapewne dla odbiorcw przychodzcych
pod bram nr 2 stoczni, waniejszy ni dostpno i zrozumiao treci, by sam
fakt zaistnienia komunikatu obywatelskiego w przestrzeni publicznej (wystarczyo go widzie, czyta niekoniecznie).
Z jakim skutkiem?
Wprowadzenie kwestii skutecznoci do modelu aktu komunikacji uznajemy za

kluczowy walor modelu H. D. Laswella. W praktyce badawczej analiza skutkw
komunikatu nastrcza trudnoci. Zazwyczaj wyodrbniamy cztery grupy skutkw:
skutki zamierzone przez nadawc i skutki rzeczywiste (te ostatnie nie musz
pokrywa si z zamierzonymi) oraz skutki dorane i odoone w czasie (te take
mona dzieli na zamierzone i rzeczywiste).
Czy strajkujcy, formuujc dania, sdzili, e wadza ugnie si i przystanie
na ich realizacj czyli, czy podpisanie Protokou byo celem zamierzonym ju
przez piszcych L21P w nocy z 16 na 17 sierpnia? Wydaje si, e tak: we
wstpie L21P jest mowa o tym celu: spenienie oczekiwa (samoograniczajcy
eufemizm? J. F.) strajkujcych. Z pewnoci take ich determinacja (strajk)
wskazuje na wiar w sukces. Podpisanie Protokou to wic skutek zamierzony
i rzeczywisty. To take skutek dorany, niewtpliwie take spektakularny sukces
strajkujcych.
Trudniej rozway krtko skutki odoone w czasie. Podpisanie Protokou to nie
to samo, co realizacja da z perspektywy 30 lat widzimy, e cz da
nadal czeka na realizacj (choby 16, 17 i 18). Skutkiem dugofalowym, niezamierzonym w czasie pisania L21P, jest przede wszystkim zmiana ustrojowa
w Polsce w 1989 r. Skutkiem dugofalowym jest take ywotno gatunku tego
komunikatu w formie zaproponowanej przez MKS L21P staa si wzorem i inspiracj dla organizacji zwizkowych, formuujcych swoje listy da32.
2011-02-07 12:08:53
Najistotniejszym rezultatem odoonym w czasie jest to, e L21P staa si trwale

czci polskiej mitologii politycznej (mitu zaoycielskiego Solidarnoci). Zwaszcza przechowanie listy w formie tablic, ktre w latach 19811996 byy chronione
i ukrywane niczym Biblia Gutenberga z Muzeum w Pelplinie w czasie II wojny
wiatowej, znakomicie ten mit buduje. Ta historia staa si ju inspiracj twrcw
filmowych (jedna z 13 nowel filmu Solidarno, Solidarno z 2005 r. ma tytu
Tablice; powstaa w konwencji fabularyzowanego dokumentu, z bohaterami Ar-
152
kadiuszem Rybickim i Maciejem Grzywaczewskim).
W jakim kontekcie?
Kontekst jest take bardzo zoon kategori komunikacyjn; najczciej mwimy

o kontekcie wskim i szerokim w aspektach: doranym (moment powstania
i publikacji) i dugookresowym (ju 30 lat). Odpowied komplikuje take to, e
kategori kontekstu trzeba odnosi do dwu wersji zapisu: L21P/m i do L21P/s.
Kontekst wski L21P/m to czas i miejsce powstania gwnego komunikatu (noc
z soboty na niedziel, czyli z 16 na 17 sierpnia; miejsce sala BHP 33). Kontekst
wski powstawania L21P/s 18 sierpnia wspominali chtnie obaj autorzy. Maciej
Grzywaczewski pamita miejsce i szczegy pracy: stoczniowcy zaprowadzili nas
do jednej z wielkich hal [trasernia w filmie 18 strajkowych dni J. F.]. Przytargali
dwie wielkie pyty i dali puszk czerwonej farby. Szo nam fatalnie. Okazao si, e
le zaplanowalimy podzia tekstu, litery s za due i zabraknie nam miejsca. Wic
odwrcilimy tablic34. Arkadiusz Rybicki wspomina paradoksalny kontekst polityczny: Kiedy mozolnie pisalimy postulat utworzenia wolnych zwizkw zawodowych, z gonika dobiega stanowczy gos I Sekretarza PZPR Edwarda Gierka,
zapewniajcego, e klasa robotnicza moe si porozumie z wadz, ale o adnych
wolnych zwizkach nie moe by mowy35. Take Arkadiusz Rybicki mwi o mozole utrwalania da w pimie na tablicach: By to mudny proces twrczy,
czerwona farba wci si rozlewaa w kocu wraz z Maciejem Grzywaczewskim
(dzi dyrektor I Programu TVP ) zmienilimy pdzle na owki traserskie36.
Z kolei kontekst szeroki to usytuowanie tekstu (w obu wersjach) w wiadomoci
spoecznej, kulturze, historii w czasie powstania i pniej, czyli dzi ju waciwie
temat na dwie solidne rozprawy naukowe. O miejscu L21P w wiadomoci wspczesnego spoeczestwa polskiego mona wnioskowa na podstawie bada
2011-02-07 12:08:53
demoskopijnych. Ostatnie takie badania w ramach Projektu Dowiadczenie

i Pami (wsplne badanie Europejskiego Centrum Solidarnoci i CBOS z 12 III
2010 r.) pokazuj, e ocena spoeczna pierwszego etapu rewolucji Solidarnoci
jest wysoce pozytywna. Badani sdz, e powstanie Solidarnoci byo przeomowe: dla Polski (70%), dla dawnego bloku wschodniego (43%), dla zwykych ludzi
(39%), dla wiata (27%). Badani maj wic w dobrej pamici pierwsz Solidarno
z 1980 r. (84%) i ta aureola towarzyszy zapewne te L21P. Cho znamienne
i niepokojce w tym badaniu jest to, e Polakw urodzonych po 1964 r. historia
Solidarnoci niezbyt interesuje.
Trzeba jednak pamita, e wszelkie teksty polityczne nie s atrakcyjne dla wspczesnej publicznoci, zwaszcza teksty dusze. Na korzy listy mona powiedzie,
e ta, cho duga, spisana nie najlepszym urzdowym stylem i w tym sensie mao
interesujca jako polityczny tekst mityczny, jest jednak atrakcyjniejsza ni Protok
porozumie z 31 sierpnia 1980 r., drugi, kluczowy tekst tamtego czasu L21P to
spis da, a Protok porozumie to zapis kompromisu, ktry, jak wiadomo, jest
zawsze zgniy. Ponadto ocala do dzi L21P/s dowartociowuje si przez okrelenia: tablice z postulatami czy manifest. L21P zapisana na tablicach jest zatem dzi
waniejsza ni wersja papierowa tekstu, ktra najprawdopodobniej zagina.
Zakoczenie
L21P to komunikat polityczny o szczeglnej roli w polskiej historii. Z rozpatrzonych

powyej dziesiciu najwaniejszych czynnikw tego znaczenia naley podkreli
istotno: kompetencji komunikacyjnej nadawcw, treci komunikatu, prymarnego rodka komunikacji (jzyka), skutkw i kontekstu. Lista 21 postulatw jest
wana z nastpujcych wzgldw:
- Ze wzgldu na siln motywacj twrcw (jakkolwiek bymy ich pojmowali:
sensu stricto czy largo). Jest to pierwszy skuteczny komunikat polityczny petycyjny (podstawa sukcesu w negocjacjach i podpisania Protokou porozumie),
tekst wymuszajcy interakcj rzdzcych z rzdzonymi. Nie miay takiej mocy
sprawczej adne wczeniejsze, nieliczne skdind, komunikaty petycyjne.
- Ze wzgldu na tre. Bezprecedensow rang ma danie 1 (zalek dalszych
dziaa niezalenych zwizkw zawodowych i opozycji, a w konsekwencji zmian
ustrojowych); wane s take dania komunikacyjne.
2011-02-07 12:08:54
- Ze wzgldu na przeamanie monopolu rzdzcych w zakresie uywania medium

jzyka w przestrzeni publicznej. Nie ze wzgldu na form i gatunek: to prosty,
uytkowy gatunek polityczny, zrealizowany w niewyszukany jzykowo sposb
(rozbudowana notatka negocjacyjna). Nazwa Lista 21 postulatw jest dzi uywana jako najzwilejsza a dostatecznie identyfikujca; szkoda jednak, e zaniechano uywania okrelenia Lista 21 da precyzyjniej identyfikujcego, bardziej
kategorycznego (i uytego przez twrcw listy).
154
- Ze wzgldu na kontekst rewolucji, ktry wzmacnia rang L21P. Sierpie by

najwaniejszym wydarzeniem we wschodniej Europie po II wojnie wiatowej 37;
jeli nawet przyj, e dopiero upadek ZSRR umoliwi realne zmiany ustrojowe,
to jednak by to niezwyky precedens w naszej czci Europy.
- Ze wzgldu na znaczenie dla mitu zaoycielskiego Solidarnoci L21P/s jest
gwnym skadnikiem tego mitu (mitologizacji podlegaj: zapisanie na tablicach
i przechowanie, kontekst umieszczania i ekspozycji na bramie nr 2; lady autentycznoci zachowanych tablic, zarekwirowanie kopii przez SB , przetrwanie L21P).
Mit przechowania L21P/s to typowy mit miejski i polityczny.
- Ze wzgldu na nobilitacj przez UNESCO lista doczekaa si tej nobilitacji
w 2003 r. (wpisanie na list dziedzictwa wiatowego UNESCO ). Tablice z 21 postulatami s najcenniejszym zabytkiem Europejskiego Centrum Solidarnoci.
2011-02-07 12:08:54
Wspczesna propozycja billboardu z List 21 Postulatw
2011-02-07 12:08:54
2011-02-07 12:08:54
WANDA KRYSTYNA ROMAN

Solidarno w myli politycznej Kazimierza Sabbata
W marcu 1988 r. przedostatni prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchodstwie, wybitny polityk i dziaacz emigracji niepodlegociowej, Kazimierz Sabbat
mwi: Dopki na ziemi polskiej nie zbierze si suwerenny Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, wybrany w wolnych, powszechnych, demokratycznych wyborach
Sejm, w rce ktrego Prezydent Rzeczypospolitej zoy pieczcie i symbole suwerennoci, dotd trwa bdzie nasza suba 1. 19 lipca 2009 r. mina dwudziesta rocznica jego mierci. Zmar w roku obrad Okrgego Stou, pierwszych
wolnych wyborw do sejmu, kilka tygodni przed utworzeniem pierwszego, niekomunistycznego rzdu w Polsce, w przededniu wydarze, na ktre czeka i w ktre
wierzy przez cae ycie przemiany Polski w pastwo demokratyczne, wolne
i niepodlege. Tu po czerwcowych wyborach w jednym z ostatnich przemwie
pyta, czy ich wynik oznacza koniec komunizmu, jakby nie dowierzajc, e to,
o czym tyle lat mwi i pisa, mogo si dokona w takim tempie. Posta Kazimierza Sabbata jako emigracyjnego polityka, ktrego zasugi dla sprawy polskiej
w tych przeomowych latach s bezsporne, jest mao znana. Jeszcze mniej znany jest Sabbat jako przedstawiciel emigracyjnej myli politycznej2 i autor setek
tekstw, w ktrych prezentowa swoje pogldy.
Z racji penionych funkcji, ale i prywatnie Sabbat wspiera prawie wszystkie inicjatywy polskiego podziemia, bra czynny udzia w wielu przedsiwziciach na
rzecz kraju, a nadejcia kresu komunizmu oczekiwa z nadziej i wiar, w pewien
sposb przewidujc okolicznoci, w ktrych mogoby do tego doj. Przedstawione w duym skrcie pogldy Autora to wynik nie tylko jego przemyle teoretycznych, ale take z racji tego, e by politykiem pragmatycznym praktyki
wynikajcej z osobistego zaangaowania w ycie polityczne.
Kazimierz Sabbat przez cae ycie by zaangaowany, najpierw w harcerstwo,
potem w dziaalno spoeczn, wreszcie w polityk, kad z tych sfer traktujc
jako naturalne uzupenienie tego, co robi wczeniej 3. Z wyksztacenia prawnik,
2011-02-07 12:08:54
cho nigdy nie podj pracy w zawodzie. Wojna rzucia go najpierw na Wgry,
potem w szeregi Armii Polskiej we Francji, nastpnie do Anglii, gdzie otrzyma
przydzia do Sztabu Gwnego Polskich Si Zbrojnych. Do koca wojny faktycznie
kierowa harcerstwem polskim za granic.
Po zakoczeniu wojny Sabbat uzna, e najlepiej moe kontynuowa dziaalno
na rzecz odzyskania niepodlegoci i suy Polsce, pozostajc na emigracji. Zaoone wraz z przyjacimi przedsibiorstwo produkcyjne traktowa jako odskoczni
158
do dziaalnoci publicznej, majc wiadomo, e bez podstaw finansowych i niezalenoci, ktre daj pienidze, nie mona swobodnie zajmowa si dziaalnoci
polityczn. Aktywnie uczestniczy w yciu spoecznym i politycznym polskiego
wychodstwa w Wielkiej Brytanii. Stopniowo osign najwaniejsze stanowiska
w kierownictwie polskiej emigracji: w 1967 r. przewodniczcego Egzekutywy Zjednoczenia Narodowego, w 1976 r. premiera i w 1986 r. prezydenta rzdu RP na
uchodstwie. Na pocztku lat 70. Kazimierz Sabbat jako inicjator rozmw o poczeniu zwanionych orodkw politycznych emigracji, stojcych na stanowisku
cigoci prawnej pastwa polskiego, stan na czele komisji reprezentujcej obz
zjednoczeniowy i po objciu prezydentury przez prof. Stanisawa Ostrowskiego
doprowadzi do podpisania w 1972 r. Aktu Zjednoczenia.
Podczas dziesiciu lat, kiedy Sabbat by premierem (do 1986 r.), zaktywizowaa
si w Polsce opozycja demokratyczna i niepodlegociowa. Andrzej Friszke
stwierdzi, e polski Londyn wita krajow opozycj z yczliwoci i poparciem,
cho nie odegra w jej tworzeniu adnej roli 4. Tak rzeczywicie byo. Jednak
w chwili, kiedy w poowie lat 70. wybuchy strajki i powsta Komitet Obrony Robotnikw (KOR), bez wahania rodowisko emigracyjne zmobilizowao si do
pomocy. To by ten moment przeomowy, kiedy dostrzeono szans na wyjcie
kraju z marazmu, i pocztek czynnej akcji na rzecz walki o wolno, w czym
emigracja wreszcie moga mie swj udzia. Podsumowujc dziaalno emigracji w roku 1976, Sabbat podkreli, e akcja KOR jest zwycistwem ruchu opozycyjnego nad reymem, jest szko budowania opinii publicznej, jest wzorem
nowej a bardzo skutecznej metody walki o prawa czowieka [] w miar rozrostu
ruchu oporu w Kraju ronie zrozumienie potrzeby i przydatnoci emigracji politycznej [] w ostatnim czasie jej znaczenie uroso5.
Sabbat od pocztku by zaangaowany prawie we wszystkie przedsiwzicia
na rzecz pomocy krajowi. Jego dom, prowadzony wraz z on Ann, by otwarty
2011-02-07 12:08:54
WANDA KRYSTYNA ROMAN SOLIDARNO W MYLI POLITYCZNEJ KAZIMIERZA SABBATA
dla przyjaci i goci z kraju, ktrzy zawsze, o kadej porze dnia i nocy, mogli
liczy na posiek czy pokj na tak dugo, jak to byo potrzebne. Przewijali si przez
niego reprezentujcy rne ugrupowania liczni dziaacze opozycyjni z Polski.
Utrzymywa korespondencyjne i osobiste kontakty z przedstawicielami podziemnej Solidarnoci, udzielajc im znaczcego poparcia.
Jako premier, a od 8 kwietnia 1986 r. jako pity na uchodstwie prezydent RP ,
Sabbat organizowa i wspomaga fundusze, rozbudowa Skarb Narodowy, wsporganizowa i aktywnie uczestniczy w II wiatowym Zjedzie Jednoci z Walczcym Krajem. Bdc politykiem emigracyjnym nieuznawanego formalnie polskiego rzdu, znalaz uznanie w krgach politycznych pastw zachodnich, nie tylko
w Wielkiej Brytanii, ale te np. w Stanach Zjednoczonych, jako dziaacz i polityk
niezamykajcy si tylko w krgu spraw polskich, ale mylcy w kategoriach
europejskich.
Po raz pierwszy sformuowa podstawowe zaoenia swojej myli politycznej
podczas Pierwszego Oglnego Zjazdu Polakw w Wielkiej Brytanii, ktry odby
si w dniach 67 padziernika 1962 r., a ktrego jako kierownik Dziau Spraw
Emigracji EZN by organizatorem. Przez kolejne lata nabieraa ona wyrazistoci,
stawaa si spjna, a przede wszystkim konsekwentna.
Oryginaln myl polityczn Sabbata, zawierajc jego wizj roli polskiej emigracji politycznej w istniejcej sytuacji midzynarodowej i warunkach zniewolonego
kraju, mona dzisiaj odtworzy w oparciu o jego publikowane w emigracyjnej
prasie polskiej przemwienia i wywiady oraz osobiste archiwum6, bdce wiadectwem niezwykej pracowitoci i wszechstronnych zainteresowa stosunkami
midzynarodowymi i polityk na wiecie i w kraju oraz dowodem zaangaowania w setki rnych dziaa spoecznych i politycznych, wewntrzemigracyjnych
i midzynarodowych, ale zawsze na rzecz Polski. Myl ta w oglnych zarysach
bya tosama z tezami przedstawianymi przez orodek zjednoczeniowy emigracji.
Kazimierz Sabbat by legalist, a legalizm rozumia nie jako cel sam w sobie, ale
narzdzie do walki o wolno i suwerenno kraju.
W szerszym lub wszym zakresie wiele wtkw z myli politycznej Kazimierza
Sabbata funkcjonowao na uchodstwie wczeniej, nie byy myli nowe, jednak
dopiero on sformuowa t wizj spjnie, wyranie i konkretnie. Podstawow osi
myli Sabbata stao si zaoenie, e realna jest droga do wolnoci Polski oparta na trzech czynnikach: woli narodu polskiego, zmianie sytuacji midzynarodowej
2011-02-07 12:08:54
oraz dziaalnoci politycznej na emigracji 7. Hierarchia tych czynnikw bya oczywista: to Polacy w kraju powinni chcie zmian, jednak s one moliwe tylko przy
sprzyjajcej sytuacji w wiecie i w Europie oraz przy czynnym wsparciu emigracji.
Wymieniany i analizowany przez Sabbata wielokrotnie czynnik midzynarodowy8
w pierwszym rzdzie zwizany by z ide przezwycienia porzdku jataskiego
i wyzwolenia pastw Europy rodkowo-Wschodniej spod wpywu sowieckiego,
co oznaczao budow w Polsce systemu demokratycznego drog pokojow oraz
160
uoenie stosunkw z Rosj i Niemcami. W jego pogldach wida elementy federalistyczne zwizane ze zjednoczeniem pastw rodkowoeuropejskich i jednoczenie ich neutralizacj.
Sabbat dostrzega, i nie byo to nic oryginalnego, e po wojnie los Polski w zasadniczej mierze zalea od polityki mocarstw. Analizowa najdrobniejsze posunicia Zwizku Sowieckiego, Stanw Zjednoczonych i Chin. Zdawa sobie spraw,
e oprcz demokratycznych pastw Europy Zachodniej, to Stany Zjednoczone
mog by wsparciem dla dziaa polskiej emigracji w jej staraniach na rzecz
powrotu sprawy polskiej na aren midzynarodow i walki o niepodlego.
Jednoczenie podkrela, e stawianie na Zachd to nie jest ani nasza lepota,
ani brak rozeznania. Wiemy, e wolnoci Polsce Ameryka nie da9. Drog do
prawdziwej wolnoci i penej niepodlegoci Polski widzia przede wszystkim
w pokojowej zmianie sytuacji midzynarodowej.
Nie oczekiwa natychmiastowych rezultatw. W zasadzie mwi, e jego pokolenie moe tej wolnoci nie doczeka. Dlatego za rwnie wany czynnik uwaa
obudzenie aktywnoci Polakw w kraju, czyli nard polski i jego wol wolnoci.
Podkrela: Emigracja nie stawia na rozwizania wojenne, lecz drog do wolnoci widzi poprzez zmiany przede wszystkim wewntrz kraju, a take na odcinku
midzynarodowym. Zdajemy sobie spraw, e w obecnej sytuacji wiatowej
Polska nie moe liczy na pomoc Zachodu w swej walce o odzyskanie wolnoci
i niepodlegoci. Nard polski musi liczy na wasne siy. Naszym obowizkiem
jest t prawd przekazywa krajowi10.
Sytuacj w kraju zawsze ocenia jako kluczow, ale nie w oderwaniu od sytuacji
midzynarodowej. Sprzenie tych dwch czynnikw na przeomie lat 70. i 80.
jak pokazay wydarzenia sprawio, e sprawa polska staa si spraw midzynarodow. Byo to potwierdzenie susznoci wczeniej stawianych przez Sabbata tez. Podsumowujc rok 1984 pisa, e sprawa wolnoci naszych narodw
2011-02-07 12:08:54
wesza w takie stadium, z ktrego cofnita by nie moe11, dajc dowd swojej
przenikliwoci, ale opartej na rzetelnych analizach i obserwacji sytuacji midzynarodowej. Wtedy speniy si wieloletnie nadzieje uchodstwa, wysiki nie okazay si daremne, a emigracja zyskaa nowe argumenty do dziaania.
Trzecim czynnikiem uwaanym przez Sabbata za rwnie istotny dla sprawy
polskiej, obok sytuacji midzynarodowej i krajowej, bya emigracja polityczna,
ktra dwa pozostae miaa ze sob czy. Do niej naleao prowadzenie na
arenie midzynarodowej akcji informacyjnej, wspierania sprawy polskiej oraz
wsppraca z innymi emigracjami, jako integralnych dziaa w pokojowej walce
o wolno i niepodlego kraju. Zdajc sobie spraw z tego, e los Polski jest
zaleny od sytuacji midzynarodowej, Sabbat wyrni dwie metody dziaania 12:
bezporedni w postaci wystpie rzdu, owiadcze i memoriaw prezentujcych stanowisko wobec toczcych si wydarze 13 oraz poredni oznaczajc
oddziaywanie na czynniki midzynarodowe przez organizacje, osoby, stowarzyszenia czy pras 14. Zdaniem Sabbata, sens i tre istnienia i dziaania emigracji sprowadzay si do suby krajowi, nawet jeeli zadanie odzyskania przez
Polsk wolnoci przerastao moliwoci, rodki i siy wychodstwa. By przekonany, e w miar wzrastania wiadomoci politycznej w Kraju i w miar krystalizowania si tam idei i programw politycznych odrzucajcych podlego Rosji,
ronie zrozumienie dla potrzeby, roli i przydatnoci emigracji politycznej dla
Polski 15.
Powstanie Solidarnoci i wydarzenia w kraju w 1980 r. stanowiy ten wanie nie
tylko wymarzony przez Sabbata i oczekiwany, prawie zaplanowany, splot wydarze. Byy realizacj scenariusza pisanego przez lata. Zapowiadane od lat bankructwo systemu komunistycznego pod wzgldem gospodarczym, spoecznym
i politycznym stawao si faktem. W wielkim ruchu narodowym Solidarno
widzia Sabbat t zapowiadan wol zniewolonego narodu, ktra urzeczywistniaa si na jego oczach 16. Nastpio zachynicie emigracji si oporu polskiego
spoeczestwa, ktrego rdo i pocztkowy sukces upatrywa w powstaniu
i rozwoju ruchw opozycyjnych w kraju, tradycji walki o niepodlego i pamici
o walkach onierza polskiego w II wojnie wiatowej, we wspdziaaniu wiata
intelektualnego ze wiatem robotnikw, wreszcie w Kociele w Polsce i jego
najwybitniejszych przedstawicielach kardynale Stefanie Wyszyskim i papieu
Janie Pawle II.
2011-02-07 12:08:54
Sabbat podkrela, e ju wczeniej rozwj ruchw wolnociowych w kraju oywi

dziaalno emigracji politycznej, dopiero jednak powstanie Solidarnoci potwierdzio potrzeb jej istnienia, jej rol i znaczenie dla kraju oraz uwypuklio zadania
do wykonania. Byo dowodem sensu wieloletnich wysikw o utrzymanie kierownictwa politycznego na emigracji, potwierdzeniem zwizku z krajem, mimo
upywu wielu lat. Emigracja wraz z krajem przeywaa wybuch gorcego patriotyzmu, umiowania wolnoci, solidarnoci caego narodu, tsknot do prawdy
162
i pragnienie ycia w godnoci17, bowiem na ten moment oczekiwaa. Dla rzdu

polskiego na uchodstwie, pozbawionego moliwoci efektywnego dziaania na
arenie midzynarodowej oraz wywierania wpywu na sytuacj w kraju, zaistniaa
sytuacja bya znakomit okazj do ogoszenia wiatu, e ich wysiki nie poszy na
marne, e istniaa potrzeba i celowo zachowania na uchodstwie wadz politycznych, wyraajcych cigo prawn pastwa polskiego18. Zatriumfowali ci,
ktrych wielokrotnie omieszano i wyrzucano na mietnik historii 19. Sabbat
uwaa, e wydarzenia roku 1980 w kraju s najlepszym momentem do zwarcia
szeregw emigracji, porzucenia ktni, wzmocnienia dziaalnoci politycznej,
mobilizacji wszystkich stojcych poza obozem legalistycznym w oparciu o urzd
prezydenta RP na uchodstwie20.
W roku 1986 Sabbat by pewien, e ruch Solidarnoci przyczyni si do skonsolidowania polskiej emigracji niepodlegociowej. Zauway okrzepnicie kierownictwa politycznego w Londynie oraz rozrost jego dziaalnoci w ostatnich
latach 21. Dwa lata pniej wrcz umocni si w przekonaniu, e Solidarno
wpyna na zwikszenie poparcia dla legalistycznego orodka polskiej emigracji
skupionego wok prezydenta i rzdu. Uwaa, e atwiej byo o zaangaowanie
ludzi, kiedy widzieli szybkie i konkretne efekty swojej pracy i gdy nie musieli
szuka pola do dziaania na rzecz sprawy polskiej, poniewa to pole stworzya
Solidarno. Wreszcie dziki temu zapanowaa wiksza zgoda narodowa na
emigracji. To by, jego zdaniem, szczliwszy okres dziaania w bardziej sprzyjajcej sytuacji ni mieli kiedykolwiek poprzednicy22.
W ruchu Solidarno widzia Sabbat natchnienie i motywacj dla modszego
pokolenia dzieci i wnukw emigrantw, ktrych mona byo angaowa do
kontynuowania pracy niepodlegociowej. To dziki Solidarnoci, twierdzi, modzie urodzona na emigracji wie si ze sprawami polskimi i znajduje wsplny
jzyk z rwienikami z kraju23. Wyrazem tej aktywnoci byo zorganizowanie
2011-02-07 12:08:54
w sierpniu 1980 r. Polish Solidarity Campaigne, zrzeszajcej dzieci emigracji

wojennej, na czele ktrej stali Wanda Kocia i Wiktor Moszczyski.
1 stycznia 1981 r. podczas uroczystoci skadania ycze noworocznych prezydentowi Edwardowi Raczyskiemu Sabbat okreli powstanie wolnych i samorzdnych zwizkw zawodowych jako fakt o decydujcym znaczeniu dla losw
Polski24. Przy tej okazji jeszcze mocniej wskaza na celowo ofiar poniesionych
przez emigrantw, nazwanych przez niego pokoleniem Polski Niepodlegej.
Przez pryzmat wydarze roku 1980 powojenne wysiki emigrantw oceni jako
dobrze spenione zadanie.
Kiedy obawiano si, e proces przemian zainicjowany przez Solidarno moe
przerwa interwencja sowiecka, tym bardziej mobilizowano do dziaania rozsianych
po wiecie Polakw. Dla celw i zada emigracji bya to widoczna korzy: Take i czynniki polityczne na emigracji zyskay wiele w ostatnich miesicach pisa
Sabbat w lipcu 1981 r. Pisze si o nas czsto. Po wielu latach przemilczania
jestemy obecnie ponownie na scenie politycznej. Odzywaj si take nasi liczni
przyjaciele w krajach zachodnich, starzy i nowi []. Nigdy nie mielimy takiej, jak
obecnie okazji zorganizowania polskiej lobby w skali wiatowej25.
Wspierajc wiele lat ruchy wolnociowe w Polsce, dopiero z ruchem solidarnociowym Sabbat wiza realne nadzieje dla kraju. Uznanie i podziw oznaczay
dla niego wsparcie nie tylko moralne i polityczne, ale przede wszystkim najbardziej potrzebn i skuteczn pomoc finansow to byo to, co emigracja moga
da krajowi 26. Wybuch ruchw solidarnociowych pokaza, e emigracja jest
nadal krajowi potrzebna, a nawet bardziej, ni w przeszoci, bo potrzeby kraju
s bardziej konkretne i atwiej dla nich znajdywa poparcie 27. W 1984 r., udzielajc wywiadu dla Dziennika Polskiego i Dziennika onierza, przyzna, e
pomoc materialna dla ruchw wolnociowych w kraju spopularyzowaa rzd
polski na emigracji i jednoczenie przyczynia si do uwiadomienia potrzeby
jego istnienia 28.
Ruch Solidarno, zdaniem Sabbata, urzeczywistni jeden z trzech wymienianych
przez niego czynnikw na polskiej drodze do wolnoci umidzynarodowienie
sprawy polskiej. Dopiero teraz emigracja moga podj bardziej konkretne i zdecydowane dziaania. O ile wczeniej sprawy krajowe i midzynarodowe funkcjonoway osobno, bo niewielki by midzy nimi zwizek, to w roku 1980 nastpio
ich sprzenie. Dziki akcji Solidarnoci sytuacja w Polsce staa si gwnym
2011-02-07 12:08:54
problemem polityki midzynarodowej, jej kluczem. Zdaniem Sabbata powstanie

Solidarnoci oraz wolnych i niezalenych zwizkw zawodowych w kraju rzdzonym przez wadze komunistyczne otworzyo Zachd na spraw polsk, a Solidarno wzbudzia na Zachodzie uznanie i podziw 29. Dziki papieowi Polakowi
Zachd dostrzeg znaczenie Polski dla sprawy pokoju w Europie i na wiecie.
Z niedowierzaniem konstatowa, e rzadko si zdarza, by przewidywania i nadzieje znalazy potwierdzenie tak dramatyczne i wyrane, jak rozgrywajce si
164
w ostatnim okresie czasu wypadki w kraju30.

Stan wojenny i okres bezporednio po jego zawieszeniu jeszcze bardziej umocni
przekonanie o misji emigracji, o jej obowizkach wobec kraju. Ogoszenie stanu
wojennego w Polsce Sabbat oceni jako starannie przygotowany plan strategiczny zgniecenia Solidarnoci i ruchw solidarnociowych, na ktrych tle ruch wyrs31. 13 grudnia 1981 r. by przerwaniem legalnej dziaalnoci Zwizku, w obliczu
czego emigracja znowu staa si jedynym rzecznikiem stanowiska i woli Kraju
w wolnym wiecie32. Dla Sabbata konieczno podjcia w tym momencie akcji
na rzecz przetrwania Solidarnoci staa si ponownie potwierdzeniem, e emigracja jest potrzebna. Skadajc yczenia noworoczne prezydentowi Raczyskiemu w styczniu 1982 r. przekonywa, e podstawowe zadanie ponad dziesiciomilionowej polskiej spoecznoci w krajach wolnego wiata to oddziaywanie na
opini midzynarodow33. To Polacy w wiecie musz we wszystkich krajach
porusza opini publiczn i jedna j dla Polski mwi. Musz tumaczy, e
utrzymanie Solidarnoci w Polsce stanowio jedyn szans stopniowego i pokojowego rozwoju stosunkw midzy dwoma przeciwstawnymi blokami, jedyn
dotychczas praktyczn alternatyw odsuwajc, wiszc od lat nad wiatem,
grob nastpnej wojny34. W przemwieniu na otwarciu Oglnego Zjazdu Polakw w Wielkiej Brytanii 12 listopada 1983 r. przekazywa zebranym swoj wiar,
e emigracja jest niezbdna jako rzecznik kraju zniewolonego terrorem po stanie wojennym: Mandat jej zosta odnowiony35. Wielokrotnie pniej powtarza,
e na terenie midzynarodowym musi by syszany gos kraju domagajcy si
niepodlegoci, i e rol rzecznika tego gosu najlepiej speni mog organy reprezentujce cigo suwerennych praw Polski36.
Zgodnie z zaoeniami swojej myli politycznej pierwsze tygodnie po wprowadzeniu stanu wojennego i zdelegalizowaniu Solidarnoci Sabbat oceni jako korzystne dla rozwoju sprawy polskiej i powstania takiego ukadu sytuacji midzy-
2011-02-07 12:08:54
narodowej, jakiego pragnlimy i jaki przewidywalimy37. W sidmym roku od

powstania Solidarnoci by pewien, e dzie wyzwolenia Polski jest nieuchronny.
Udzielajc wywiadu dla Tygodnia Polskiego, przypomina, e nard polski
nigdy nie pogodzi si z utrat wolnoci i niepodlegoci, e bdzie o nie walczy
a do zwycistwa, e sytuacja midzynarodowa ulega zmianom, ktre bd korzystne dla sprawy wolnoci narodw Europy rodkowej i Wschodniej. Trzeba
wic wiza polskie denia z rozwojem sytuacji midzynarodowej. Emigracja
ma czy te dwa czynniki, jej znaczenie dla kraju jest nie tylko pomocnicze, ale
istotne i niezbdne38.
Jednak w tym czasie Sabbat chyba przesta wierzy w szybkie zwycistwo Solidarnoci 39. Docenia, e bya ona najwikszym zrywem wolnociowym w kraju
o nieprzecitnym rozmachu i trwaoci, ale dostrzega te, e przetrwaa nie
tyle jako forma organizacyjna, co przede wszystkim jako forma wiadomoci
zbiorowej. Przewidywa, e Solidarno nie jest ostatnim zrywem, poniewa
nie osigna celu, chocia go przybliya i uczynia wyranym. Jego zdaniem naleao oczekiwa nastpnego zrywu, chocia trudno przewidzie, kiedy
i w jakiej formie 40.
Na posiedzeniu Rady Narodowej RP w Londynie 11 lipca 1981 r. Sabbat mwi,
e Solidarno jest gosem narodu 41. P roku pniej nazwa ruch eksperymentem wyrosym z polskiej tradycji42. Od pocztku twierdzi, e sukces lipca
i sierpnia 1980 r., dzieo klasy robotniczej, osignito dziki solidarnoci obejmujcej cay nard, poparciu caego spoeczestwa dla strajkujcych robotnikw.
Podkrela rozum, spoeczn i polityczn dojrzao i umiar zarwno przywdcw
strajku, jak i dziesitkw tysicy strajkujcych. Podziwia metod strajkw bez
rozruchw, toczcych si w atmosferze porzdku i poszanowania przepisw,
wysoki poziom moralny i obywatelski strajkujcych 43. Sabbat jednak unika dawania rad, wskazwek do dziaania, pokadajc ufno w dziaaczach w kraju,
ktrzy czerpic si moraln z dowiadcze historycznych, tam powinni te znale rdo rozumu politycznego44. Podkrela cierpliwo emigracji, ktra czekaa dugo i nie zamierzaa nalega na przyspieszanie procesw spoecznych
i przemian, podnieca nastrojw w kraju ani narzuca taktyki. Rozumia, e istnieje potrzeba kompromisw, ktre Solidarno musi zaakceptowa w istniejcych
warunkach. Wyranie wida, e pierwszestwo do decydowania Sabbat oddaje
krajowym przywdcom, autorytetom wyonionym w toku wydarze; widzi, e
2011-02-07 12:08:55
emigracja nie moe czynnie wczy si w sprawy krajowe, jak rwnie nie moe
wpywa na taktyk obozu solidarnociowego.
Jednak Sabbat nie traci z oczu moliwego, dugofalowego zadania emigracji reprezentowania i realizacji caociowego programu niepodlegociowego stawiania dania penej wolnoci, prawdziwej niepodlegoci i suwerennoci oraz
prawdziwej demokracji, gdy inaczej nie speniaby swego historycznego zadania
wobec Polski45.
166
Zdaniem Sabbata ogromn zasug Solidarnoci bya taka przemiana kraju,

aby niemoliwy sista powrt do przeszoci. Nazywa to drug Polsk, reprezentowan przez Solidarno t rozwizan i zakazan w grudniu 1981 r.,
ktra trwaa mimo stanu wojennego i delegalizacji, ktra bez aparatu wadzy
i bez rodkw sprawuje rzd dusz w kraju, ktra yje w wiadomoci robotnikw
w zakadach fabrycznych 46. W expos wygoszonym na posiedzeniu Rady Narodowej w kwietniu 1984 r. Sabbat mwi z nadziej i pewnoci, e chocia Solidarno zostaa zdawiona, istota tego, co reprezentowaa, pozostaa w narodzie
polskim 47. Do jej osigni zaliczy trwao struktur lokalnych, reprezentujcych
jej ideay i program, oraz orodki prasy podziemnej, bdce rwnoczenie
orodkami rozwijania mylenia politycznego. Jako bohatera w tej drugiej Polsce,
Polsce Solidarnoci i oporu, Sabbat widzia Lecha Was, ktrego uwaa za
nieugity symbol ruchu 48.
Solidarno i jej dziaacze stali si ucielenieniem walki o wolno kraju w sytuacji, kiedy emigracja ya kilkadziesit lat ze wiadomoci, e o wolno trzeba
walczy i e nard polski znajdzie formy walki o wolno i niezawiso, odpowiednie dla sytuacji49.
Duo miejsca w myli politycznej Kazimierza Sabbata zajmuje wizja niepodlegej i demokratycznej Polski jako integralnego czynnika wsplnej Europy. Wedug
niego, kierownictwo emigracji winno zwrci szczegln uwag na fakt, e silna
Wsplnota Europejska moe w przyszoci odegra powan rol w polityce
wiatowej. Podkrela, e ze Wsplnot Europejsk zwizana bdzie przyszo
wolnego kraju, w czym upatrywa nadziej na rozwizanie wielu jego problemw. Obok Polski widzia w tych strukturach take ssiednie, zniewolone narody
i apelowa o zacienianie z nimi wsppracy politycznej. Dlatego rozwj sytuacji
w Polsce uwaa za punkt wyjcia do podjcia przez rodowiska emigracyjne
akcji na terenie midzynarodowym, co jak wiemy, zostao zrealizowane. W wy-
2011-02-07 12:08:55
waony sposb ocenia dziaalno krajowej opozycji i przyznawa jej dojrzao

sdu, odwag i rozwag, uwaajc w tej sytuacji za niewaciwe, by emigracja
moga narzuca jej swoje zdanie. Podkrela rol wspierajc emigracji, gwnie
z uwagi na moliwoci prowadzenia akcji midzynarodowej.
W myli politycznej Sabbata zawsze w perspektywie wida oczekiwanie na dzie,
kiedy wadze emigracyjne wreszcie bd mogy zoy symbole polskiej wadzy
pastwowej w rce przedstawicieli wybranych przez nard w wolnych, demokratycznych wyborach. Przemawiajc 12 listopada 1988 r. podczas obchodw
siedemdziesiciolecia niepodlegoci, mwi z przekonaniem, e Polska jest na
drodze do niepodlegoci i wolnoci i e emigracja doprowadzi do koca swoj
misj dziejow50. Obserwujc sytuacj w kraju i nie ujmujc zasug, dostrzega
jednak, e formua Solidarnoci jako zwizku zawodowego nie obejmuje caoci
problemw stojcych przed spoeczestwem niezalenym w kraju i z uznaniem
podkrela narodziny nowych ruchw niepodlegociowych o rnym obliczu i ich
zrozumienie potrzeby platformy porozumiewawczej 51. Z ostronoci Sabbat
traktowa zapowied Okrgego Stou. Jednake uwaa, i trzeba rozmawia
z wadz komunistyczn, gdy rozmowy te okazuj jej sabo. W trakcie rozmw
pisa: Widzimy korzyci, jakie z tych rozmw dla spoeczestwa w Kraju wynikn
mog. [] rozumiemy potrzeb realizmu w dziaaniu i metody stopniowego zdobywania podmiotowoci. Nie rzucamy oskare. Nie wtpimy w patriotyzm negocjatorw i w to, e pragn oni Polski wolnej i suwerennej tak, jak inni. Czekamy
na zakoczenie rozmw i ich wyniki52.
Widzia coraz wyraniejsze sprzenie z sytuacj w kraju drugiego wanego
czynnika gwarantujcego wolno dla Polski zmian sytuacji midzynarodowej
gwnie przez ogoszenie polityki pierestrojki i gasnosti przez Michaia Gorbaczowa53, chocia ten czynnik uwaa za do nieoczekiwany. Nie z tej strony liczy
na zmian.
W jednym z ostatnim przemwie, wygoszonym 10 czerwca 1989 r. na pierwszym
posiedzeniu Rady Narodowej w nowej kadencji, po pierwszych wolnych wyborach
w Polsce Sabbat z niedowierzaniem pyta, czy to demonta komunizmu54. Jednoczenie stwierdza, e po raz pierwszy obraz wolnej Polski, cho moe daleki,
nabiera cech realnoci. W tym momencie wypeniay si dwa czynniki, bdce
gwnymi elementami myli politycznej Sabbata. Jak widzia w tej chwili trzeci
czynnik emigracj, uwaajc, e suba Krajowi bya nasz racj bytu, naszym
2011-02-07 12:08:55
pocztkiem i treci naszej dziaalnoci?55 Powinna ona, jego zdaniem, dopeni swoich zada, chocia droga moe jeszcze okaza si daleka. Nie bya.
Przekazanie insygniw przez nastpc Sabbata, prezydenta Ryszarda Kaczorowskiego odbyo si 22 grudnia 1990 r.
2011-02-07 12:08:55
JAROSAW RABISKI
Konstanty Turowski i NSZZ Solidarno
Utworzenie Niezalenego Samorzdnego Zwizku Zawodowego Solidarno

byo dla wielu osb spenieniem marze o istnieniu niezalenej od wadzy komunistycznej centrali zwizkowej, prawdziwie, a nie tylko na uytek wewntrznej
czy zewntrznej propagandy, dbajcej o interesy ludzi pracy. Powstanie zwizku byo z pewnoci spenieniem marze tych, ktrzy od dziesicioleci walczyli
o mo liwo funkcjonowania prawdziwych zwizkw zawodowych. Byli oni
gotowi su y swoim dowiadczeniem, oferujc czas i siy. W niniejszym artykule chciabym przedstawi jedn z takich postaci, ktra moim zdaniem bya
szczeglnie predysponowana do odegrania wiodcej roli wrd ekspertw Solidarnoci, a jednak zostaa przez jej liderw odtrcona. Jakie przesanki uzasadniaj moj ocen o szczeglnej wartoci tej wanie postaci dla NSZZ Solidarno i dlaczego nie staa si ona jednym z liderw zwizkowych na pocztku
lat 80. XX wieku? Na te pytania postaram si odpowiedzie w prezentowanym
tekcie.
Konstanty Turowski (19071983), bo o nim mowa, to jedna z najbardziej zapomnianych postaci peerelowskiej opozycji. Prno szuka jego biogramu w najwaniejszych wydawnictwach prezentujcych sylwetki dysydentw w powojennej
Polsce. Postulat przywrcenia pamici o nim i jego dokonaniach motywowa mnie
do podjcia bada nad jego yciem, dziaalnoci i myl spoeczno-polityczn.
Odsyajc czytelnika do monografii1, bdcej efektem moich docieka, w tym
miejscu ogranicz si jedynie do faktw wskazujcych na zwizki Turowskiego
z ruchem zawodowym, tak w wymiarze praktycznym, jak i teoretycznym.
Urodzi si w podlubelskiej wiosce Nasutw. Tym, co odrniao go od rwienikw, by ogromny gd wiedzy. Po ukoczeniu czteroletniej szkoy powszechnej
kontynuowa nauk w lubelskim gimnazjum Vetterw, a nastpnie podj studia
w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Wanie w tym okresie rozpoczyna si
jego zainteresowanie wiatem robotniczym. Szukajc przyczyn jego zaangao-
2011-02-07 12:08:55
wania si w ruch zwizkowy, mona wskaza na dwa czynniki. Po pierwsze,

Turowski od czasw gimnazjalnych mocno angaowa si w prace Stowarzyszenia Katolickiej Modziey Akademickiej Odrodzenie, w ramach ktrego zgbiano m.in. nauczanie spoeczne Kocioa, w duej mierze powicone wanie
kwestii robotniczej. Trzeba zauway, i modzie odrodzeniowa przy Katolickim
Uniwersytecie Lubelskim miaa szczeglnie mocne zaplecze intelektualne. Wielu
czoowych teoretykw katolickiej nauki spoecznej zwizanych byo z lubelsk
170
uczelni, tworzc nawet lubelsk szko KNS 2. Drugim czynnikiem majcym

wpyw na zaangaowanie Turowskiego w sprawy robotnicze by kontakt ze Stefanem Smlskim, znanym dziaaczem chadeckim, senatorem, ministrem spraw
wewntrznych w III rzdzie Wincentego Witosa. Wanie Smlski namwi wieo
upieczonego studenta, by obj, a waciwie zorganizowa, sekretariat lubelskiego oddziau Chrzecijaskiego Zjednoczenia Zawodowego (ChZZ )3.
Propozycja pada na podatny grunt. Warto w tym miejscu zauway, i ju
w jednym ze swych pierwszych artykuw Turowski nakreli wizj walki o popraw losu robotnika. Wiza j z nauczaniem spoecznym Kocioa, ktry jest
niczem innem, jak zespoem norm i obowizkw, wypywajcych z nauki katolickiej w dziedzinie jej zastosowania do ycia ekonomicznego. [] Chrz. Zwizki Zawodowe, [] oparte o program chrzecijasko-spoeczny, utwierdzaj
warstwy robotnicze w przekonaniu, e tylko na paszczynie tego programu moe
nastpi rozwizanie tzw. kwestii spoecznej i stworzeniu dla nich odpowiednich
warunkw bytu 4.
W latach 19291935 Turowski stale udziela si w lubelskim rodowisku ChZZ .
Obok wspomnianej ju organizacji lubelskiego sekretariatu przyczyni si do
powoania Zarzdu Okrgu w Lublinie, obejmujc funkcj jego wiceprezesa. Od
1932 r. zajmowa si prowadzeniem tutejszego Chrzecijaskiego Uniwersytetu
Robotniczego, w ramach ktrego w kad niedziel organizowano wykady dla
przedstawicieli wiata pracy. By rwnie wsptwrc lubelskiego oddziau
Chrzecijaskiego Zwizku Modziey Pracujcej Odrodzenie. Zaangaowa
si w ide unifikacji central ruchu zwizkowego, odwoujcych si do nauczania
spoecznego Kocioa. Liczono zwaszcza na poczenie Chrzecijaskiego
Zjednoczenia Zawodowego i silniejszego organizacyjnie Zjednoczenia Zawodowego Polskiego. Tak koncepcj forsowa Turowski w trakcie Walnego Zjazdu
ChZZ w Warszawie w sierpniu 1933 r., w ktrym bra udzia jako przedstawiciel
2011-02-07 12:08:55
JAROSAW RABISKI KONSTANTY TUROWSKI I NSZZ SOLIDARNO
zwizkowcw z Lubelszczyzny. Takie te tezy pojawiaj si w wczesnej publicystyce Turowskiego artykuach zamieszczonych na amach Frontu Pracy5
i Prdu6.
W 1935 r. Konstanty Turowski zamieszka w Krakowie. Cho gwn przyczyn
jego przenosin byo podjcie pracy w redakcji dziennika Gos Narodu, rwnie
tu zaangaowa si w dziaalno chrzecijaskich zwizkw zawodowych 7,
stajc si jednym z liderw struktur krakowskiego ChZZ i majc dziki moliwoci
publikacji w opiniotwrczym dzienniku narzdzie do klarownego wyraania swoich przekona m.in. na tematy zwizkowe oraz docierania z nimi do szerokiego
grona czytelnikw. Niedugo po podjciu pracy w Gosie Narodu Turowskiego
powoano na stanowisko wiceprezesa Zarzdu Okrgowego ChZZ 8, w 1937 r. za
zosta prezesem krakowskiego okrgu ChZZ . W maju 1938 r. wszed do wadz
naczelnych ChZZ Zarzdu Gwnego tej organizacji9.
Naley zwrci uwag na trzy gwne kierunki jego wczesnej dziaalnoci zwizkowej. Po pierwsze bardzo silnie zaangaowa si w dziaalno terenow,
zwaszcza na obszarach powiatw chrzanowskiego (Szczakowa, Jaworzno) i nowotarskiego (Zakopane, Nowy Targ, Raba Wyna, Dunajec). Dziaa te w Gorlicach,
Jale, Rzeszowie, Andrychowie, wszdzie tam zakadajc oddziay ChZZ . Doprowadzi do powoania odrbnego okrgu ChZZ w Tarnowie 10. Rozbudowa Chrzecijasko-Spoeczny Instytut Owiatowy (odpowiednik Chrzecijaskiego Uniwersytetu Robotniczego). By prelegentem podczas kursw organizowanych przez
t instytucj dla robotnikw Krakowa. Zosta te reprezentantem ChZZ w Komisji
Doradczej przy krakowskim Funduszu Pracy i Wojewdzkiej Radzie Funduszu
Pracy w Krakowie 11. Po drugie dziaalno zwizkowa doprowadzia go do
prby podjcia aktywnoci politycznej. Zarzd ChZZ w Krakowie zgosi jego
kandydatur w wyborach do sejmu w roku 1938. Na Turowskiego oddano ok.
3232,5 tys. 12 gosw, co nie wystarczyo do uzyskania mandatu poselskiego13.
W tym samym roku Turowski wzi rwnie udzia w wyborach samorzdowych,
kandydujc do Rady Miejskiej Krakowa. Take i tym razem nie udao mu si
uzyska mandatu radnego 14. Mona wic stwierdzi, i start Turowskiego w wyborach parlamentarnych i samorzdowych by nieudany. Warto jednak przy tej
okazji zwrci uwag, i on sam nie traktowa swego udziau w nich jako dziaalnoci politycznej, a postrzega go wanie jako konsekwencj i przejaw pracy
w rodowisku chrzecijaskich zwizkw zawodowych i ich interesw zamierza
2011-02-07 12:08:55
przede wszystkim broni w wypadku uzyskania moliwoci pracy w parlamencie

czy Radzie Miasta15.
Trzecim aspektem aktywnoci Turowskiego w ChZZ w okresie krakowskim bya
kontynuacja de do unifikacji chrzecijaskiego ruchu zawodowego. Opowiada si za tym w codziennej dziaalnoci zwizkowej, zarwno na szczeblu lokalnym, jak i centralnym oraz na amach prasy 16. Ju jako czonek Zarzdu Gwnego ChZZ bra udzia w pertraktacjach ze Zjednoczeniem Zawodowym Polskim,
172
ktre toczyy si pod auspicjami Rady Spoecznej przy Prymasie Polski. Dziaania
te zakoczyy si sukcesem. Do faktycznego zjednoczenia doszo latem 1939 r.,
natomiast formalnej unifikacji przeszkodzi wybuch II wojny wiatowej, dat
kongresu zjednoczeniowego wyznaczono bowiem na 3 wrzenia17.
Krakowski okres w yciu Konstantego Turowskiego wypeniaa nie tylko dziaalno
zwizkowa, ale rwnie refleksja teoretyczna nad szczegowymi aspektami
kwestii robotniczej. Ponownie odsyajc zainteresowanego czytelnika do monografii powiconej Turowskiemu 18, chciabym zwrci uwag na miejsce, jakie
w jego twrczoci zajmoway zwizki zawodowe. Naley przy tym pamita, i
refleksj swoj budowa on na podstawie osobistego dowiadczenia oraz na
bazie idei charakterystycznych dla katolickiej nauki spoecznej, ktr jak ju
wspomniaem rozwaa dogbnie w ramach Stowarzyszenia Katolickiej Modziey Akademickiej Odrodzenie.
Turowski wskazywa na dwie paszczyzny oddziaywania zwizkw zawodowych: wewntrzn skierowan na wychowanie moralne i intelektualne czonkw, i zewntrzn konkretn pomoc pracownikowi, ktra moga przybiera
ksztat np. porednictwa pracy, porad prawnych czy prowadzenia spraw sdowych. W tekcie pt. Drogi rozwojowe chrzecijaskiego ruchu zawodowego 19,
w ktrym zawar swj program dziaania na stanowisku prezesa Zarzdu Okrgowego ChZZ w Krakowie, postulowa oparcie chrzecijaskiego ruchu zawodowego na nauce spoecznej Kocioa katolickiego oraz denie do nowego
ustroju, w ktrym znikn krzywdy spoeczne, a zapanuj mio i sprawiedliwo.
Zapowiada zdecydowan walk o sprawy robotnicze, przeciwstawienie si komunizmowi, ndzy i niesprawiedliwoci. rda przemian upatrywa w odrodzeniu religijnym 20.
Zwizki zawodowe miay by wanym czynnikiem w konstruowanej przez Turowskiego w latach 30. koncepcji przebudowy ustroju, do ktrej inspiracj stanowiy
2011-02-07 12:08:55
wytyczne encykliki Piusa XI Quadragesimo anno 21. By jednak mogy podoa tak
ambitnym zadaniom, niezbdna staa si ich rozbudowa. Turowski postulowa
zbudowanie intelektualnego zaplecza ChZZ , ktrego czonkowie braliby udzia
w opracowywaniu spoeczno-gospodarczych postulatw zwizkowych, przystpienie do Chrzecijaskiej Midzynarodwki Zawodowej i Midzynarodowego
Biura Pracy, zacienienie wsppracy z Ministerstwem Opieki Spoecznej22.
Jedn z najistotniejszych funkcji zwizkw zawodowych byo, zdaniem Turowskiego, podjcie przez nie dziaa w kierunku uwaszczenia wiata pracy, co miao
prowadzi do poprawy sytuacji ekonomicznej robotnikw. Do innych wanych
zada zalicza czuwanie nad wysokoci wynagrodze, interwencje w sytuacji
zwolnienia robotnika z pracy, wreszcie kontrol warunkw higienicznych, w jakich
wykonywano prac23. Chcia, aby ChZZ miay sw reprezentacj w rzdzie i w samorzdzie, ale by nie byy jednoczenie skrpowane wizami partyjnymi. Kad
nacisk na przestrzeganie apolitycznoci ruchu zwizkowego, gdy to chronio
przed podporzdkowaniem go partiom politycznym, a taka zaleno byaby
niepodana z powodu rnic w zakresie dziaa, metod, podstaw prawnych.
Wypowiada si przeciwko koncepcji istnienia tylko jednej centrali zwizkowej
(propozycja premiera Leona Kozowskiego), wskazujc na niebezpieczestwo atwego jej podporzdkowania wadzom pastwowym. Jego zdaniem zwizki powinny zapewni ludziom o podobnych pogldach m.in. moliwo wymiany myli
i wsplnego dziaania, co byoby niemoliwe w wypadku istnienia tylko jednej
centrali zwizkowej24.
Turowski uznawa strajk za godziw form walki o prawa robotnicze, zwracajc
jednak uwag, i przed przystpieniem do niego musz zosta wyczerpane
wszystkie inne metody osignicia zakadanych celw. Dostrzega ekonomiczne
konsekwencje przerwania pracy. Jako antidotum na strajki proponowa: cise
przestrzeganie istniejcego prawodawstwa, sprawn sie inspekcji, nadanie
ukadom zbiorowym charakteru prawa publicznego, uchwalenie nowych ustaw
regulujcych choby sprawy rozjemstwa czy rad fabrycznych. Odcina si zdecydowanie od akcji strajkowych na tle politycznym25.
Konstanty Turowski sta si w latach 30. XX wieku jednym z niekwestionowanych
liderw chrzecijaskich zwizkw zawodowych. Efekty jego dziaalnoci, jak
rwnie dorobek intelektualny, stawiay go w gronie najwybit niejszych ekspertw
w zakresie teorii i praktyki dziaania zwizkw. Opracowane przez niego wsplnie
2011-02-07 12:08:55
z Edwardem Arturem Krawczykiem lubelskim dziaaczem ChZZ , Tezy ideowe

Chrzecijaskich Zwizkw Zawodowych uzys kay status oficjalnego stanowiska
ChZZ , stajc si podstaw do opracowania jego deklaracji ideowej 26.
Nadesza jednak wojna, a polska rzeczywisto spoeczno-polityczna po jej zakoczeniu zmienia si cakowicie. Turowski, ktry lata okupacji spdzi w obozie
jenieckim, po powrocie z niego zaangaowa si w dziaalno Stronnictwa Pracy
jedynej, obok mikoajczykowskiego Polskiego Stronnictwa Ludowego, niezale-
174
nej od komunistw partii politycznej, ktrej przez krtki czas udzielono koncesji
na legaln dziaalno. Turowski zosta jednym z jego sekretarzy generalnych,
wchodzc tym samym w skad Komitetu Wykonawczego Zarzdu Gwnego
Stronnictwa Pracy. Reprezentowa te swoje ugrupowanie jako pose do Krajowej
Rady Narodowej. Jego legalna aktywno polityczna trwaa krtko. On i inni
czonkowie Stronnictwa Pracy popierajcy prezesa Karola Popiela zdecydowali
si na zawieszenie dziaalnoci i zoyli mandaty poselskie w protecie przeciwko infiltracji stronnictwa przez prokomunistycznych politykw, z Zygmuntem Felczakiem i Feliksem Widy-Wirskim na czele. Jak wynika z akt aparatu bezpieczestwa, wytworzonych w zwizku z dziaalnoci operacyjn przeciwko Turowskiemu,
bezporednio po wojnie prbowa on doprowadzi do wznowienia dziaalnoci
chrzecijaskich zwizkw zawodowych. Przy zdecydowanie negatywnej postawie wadz komunistycznych wobec tej inicjatywy nie miaa ona szans powodzenia.
Turowski powrci do swojej idei w roku 1948, uzyskujc dla niej poparcie ze
strony niezomnego arcybiskupa krakowskiego, kardynaa Adama Stefana Sapiehy, ktry delegowa na kapelana zwizkw modego ksidza Karola Wojty.
I tym razem inicjatywa musiaa upa, tym bardziej i Turowski za swoj dziaalno zosta niebawem aresztowany27.
W dziale rkopisw Biblioteki Uniwersyteckiej KUL zachowa si bardzo interesujcy dokument, wiadczcy o stanowisku Turowskiego wobec spraw zwizkowych w latach 40. XX wieku. Jest to egzemplarz rzdowego projektu Dekretu o
pracowniczych Zwizkach Zawodowych z 1946 r., ktry Turowski, bdc czonkiem
Komisji Pracy i Opieki Spoecznej Krajowej Rady Narodowej, opiniowa. Na egzemplarzu tym znalazy si liczne poprawki uczynione jego rk. W tej samej
teczce znajduje si dokument zatytuowany Uwagi do projektu Dekretu wzgldnie
Ustawy o pracowniczych zwizkach zawodowych, autorstwa Turowskiego. Naley stwierdzi, i pomimo gruntownej zmiany polskich realiw spoeczno-politycz-
2011-02-07 12:08:55
nych, w dokumentach tych odnale mona wiele wtkw obecnych w myli

spoecznej Turowskiego w latach 30. Jako zasad naczeln formuuje on postulat swobody w tworzeniu i funkcjonowaniu zwizkw zawodowych. Do ich zada
winno nalee badanie, popieranie i obrona wsplnych interesw zwizkowcw
przy ustalaniu warunkw pacy. Suszn, zdaniem Turowskiego, jest zasada
przymusowego naleenia do zwizkw zawodowych, natomiast nie do przyjcia
bya moliwo istnienia tylko jednej centrali zwizkowej. Domaga si funkcjonowania co najmniej dwch (marksistowskiej i chrzecijaskiej), proponowa te
zezwolenie na dziaalno central majcych poparcie co najmniej dziesiciu
procent ogu robotnikw i ugruntowan tradycj aktywnoci na polu zwizkowym
(np. Chrzecijaski Ruch Zawodowy). Turowski podkrela, e zwizki zawodowe
winny by apolityczne i dlatego nie mona obarcza ich zadaniami zabezpieczenia
rozwoju silnego, niepodlegego Pastwa Polskiego, dziaania w kierunku utrwalenia demokracji oraz przebudowy ustrojowej, ktre to propozycje znalazy si
w projekcie Dekretu o pracowniczych Zwizkach Zawodowych. Powinny one natomiast wspuczestniczy w tworzeniu zdrowych stosunkw spoecznych i gospodarczych. Wypowiedzia si przeciwko porednictwu Komisji Centralnej Zrzeszenia
Pracowniczych Zwizkw Zawodowych przy zakadaniu zwizkw zawodowych,
a postulowa przeprowadzanie tej procedury od razu na szczeblu Ministerstwa
Pracy i Opieki Spoecznej. Sprzeciwi si moliwoci odmowy rejestracji zwizku
w wypadku, jak to okrelano w projekcie, niecelowoci jego istnienia lub jego
nieuytecznoci (sformuowania bardzo szerokie, dajce okazj do nadinterpretacji) i chcia, by bya ona zaskaralna, czego projekt nie przewidywa. Zarzuca
pominicie wielu wanych kwestii: umw zbiorowych, strajkw, zasad rozjemstwa.
Postulowa, co dla niego charakterystyczne, obowizek doskonalenia moralnego,
obok zawodowego, czonkw zwizkw. W sumie uzna projekt dekretu za fragmentaryczny i niewystarczajcy28. Rzecz jasna, uwagi Turowskiego nie zostay
uwzgldnione w ostatecznej wersji dokumentu, a on sam narazi si na zarzut
rozbijania jednoci zwizkw zawodowych29.
Od roku 1949 do 1980 Turowski nie zajmowa si aktywnie tematyk zwizkow.
Wizienie komunistyczne, a nastpnie praca w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim
w charakterze kierownika Redakcji Wydawnictw KUL skieroway jego poczynania
na inne tory. Nie znaczy to jednak, i przesta myle o moliwoci reaktywacji
niezalenych od wadzy komunistycznej zwizkw zawodowych. Prac u podstaw
2011-02-07 12:08:56
w tej dziedzinie uatwiao mu zwizanie si z Orodkiem Dokumentacji i Studiw

Spoecznych, a nastpnie powstanie lubelskiego Klubu Inteligencji Katolickiej. Na
amach periodykw tego pierwszego, jak rwnie podczas licznych wystpie,
referatw i dyskusji omawia zasady i dokumenty katolickiej nauki spoecznej, ich
odniesienia do kwestii robotniczej, przedstawia histori polskiego ruchu chrzecijasko-demokratycznego, z uwzgldnieniem roli chrzecijaskich zwizkw
zawodowych.
176
Wydarzenia z lata 1980 r. sprawiy, e kwestia powstania niezalenych zwizkw zawodowych zacza by realn moliwoci. Strajki, ktrych pocztkw
naley szuka w bliskim Turowskiemu Lublinie, a ktre zaczy obejmowa coraz
wiksz liczb zakadw w caej Polsce, doprowadziy do ustpstw wadzy komunistycznej, godzcej si na spenienie postulatw robotniczych. Wydawa by si
mogo, e nadszed dla Turowskiego czas dziaania na polu, ktremu powici
znaczn cz swego ycia. Jego dowiadczenie czynio go ekspertem od spraw
zwizkowych, tym bardziej i Solidarno odwoywaa si do nauczania Jana
Pawa II i szerzej, do nauki spoecznej Kocioa katolickiego. Sdz, e niewiele
osb w Polsce byo bardziej od niego predestynowanych do objcia funkcji eksperta zwizku zawodowego, odwoujcego si do zasad chrzecijaskich i dcego do suwerennoci w podejmowaniu decyzji. Tymczasem Turowski pno
wczy si w prace Solidarnoci. Dopiero w pierwszych dniach wrzenia, wraz
z Wadysawem Si-Nowickim, wzi udzia w spotkaniu z Midzyzakadow
Komisj Robotnicz w Hucie Katowice, w czasie ktrego zosta poproszony
o przygotowanie cyklu prelekcji powiconych praktycznej dziaalnoci zwizkowej30. Nastpnie w poowie tego miesica uda si do Gdaska, gdzie przedstawiony przez Si-Nowickiego Lechowi Wasie wczy si na jego zaproszenie jako ekspert do prac Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego (MKZ )
nowych zwizkw zawodowych. Bra udzia w opracowywaniu projektu statutu,
opowiadajc si za formu organizacji oglnopolskiej ze struktur terytorialno-branow. By take autorem tekstu uchway wzywajcej do utworzenia zwizkowego organu prasowego, tygodnika Solidarno 31. Wszystkie te dziaania
miay jednak miejsce ju po zasadniczych wydarzeniach, podczas ktrych doszo
do powstania NSZZ Solidarno, wypracowania zasad pracy zwizku oraz
utworzeniu grona jego ekspertw. Mona wic stwierdzi, i rola Turowskiego
w pracach MKZ -etu bya niewielka.
2011-02-07 12:08:56
Po powrocie z Wybrzea Turowski zainspirowa rodowisko Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego swymi relacjami z obrad MKZ -etu do zorganizowania
przyuczelnianych struktur NSZZ Solidarno32. 19 wrzenia 1980 r. odbyo si
zebranie plenarne Komitetu Zaoycielskiego NSZZ Pracownikw Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego. Turowski zosta czonkiem prezydium uniwersyteckiej
Solidarnoci33. W dniach 6 7 marca 1981 r. zorganizowa w Lublinie sympozjum
powicone katolickiej nauce spoecznej, adresowane do czonkw Solidarnoci
z Regionu rodkowo-Wschodniego oraz pracownikw zakadw Lublina i widnika. Opracowa te program kursu dla dziaaczy zwizkowych z Lubelszczyzny,
ktry odby si pod patronatem Klubu Inteligencji Katolickiej w Lublinie 34. Bya
to dziaalno przede wszystkim na szczeblu lokalnym, cho na zaproszenie
Solidarnoci Rolnikw Indywidualnych Turowski wygosi cykl prelekcji w rodowiskach wiejskich caego kraju.
Dlaczego rodzca si Solidarno nie wykorzystaa wiedzy i dowiadczenia Turowskiego? Najprostsz odpowiedzi byoby wskazanie na nieznajomo jego
postaci wrd osb majcych wpyw na dobr ekspertw zwizku. Jest to jednak
odpowied niewystarczajca, jeli zwrcimy uwag na widoczn tendencj do
marginalizowania w zwizku osb wywodzcych si ze rodowisk chadeckich
i narodowych (Wadysaw Sia-Nowicki, Wiesaw Chrzanowski). Wydaje si, i
przyczyny naley szuka w podziale wewntrz rodowiska katolikw wieckich,
sytuujcym po jednej stronie tzw. minimalistw, zwizanych z krakowskim Tygodnikiem Powszechnym i warszawsk Wizi, po drugiej za maksymalistw,
do ktrych zaliczano obok Turowskiego rwnie innych dawnych dziaaczy Stronnictwa Pracy, a take osoby z krgu Janusza Zabockiego postulujce przywrcenie moliwoci legalnej dziaalnoci partii chadeckiej35. Rwnie ten ostatni fakt
mg budzi zaniepokojenie najbliszego otoczenia Lecha Wasy, ktre zostao
zdominowane przez ludzi wyznajcych inne priorytety i wywodzcych si z innych
rodowisk politycznych. W ten sposb Turowski, czowiek z bogatym dorobkiem
i dowiadczeniem zwizkowym, zosta przez Solidarno praktycznie odtrcony,
co musiao by dla niego wielkim upokorzeniem, tym bardziej e sam postawi si
do dyspozycji przywdcw zwizku36.
Turowski bardzo wysoko ocenia entuzjazm spoeczny, wywoany powstaniem
zwizku. Twierdzi, i olbrzymie poparcie dla niezalenego ruchu robotniczego
wpyno na rozpoczcie procesu gbokich zmian we wadzach pastwowych
2011-02-07 12:08:56
PRL . W ywioowym rozwoju Solidarnoci dostrzega odzwierciedlenie postaw
spoeczestwa polskiego jego chci uporzdkowania stosunkw w kraju na

zasadach sprawiedliwoci spoecznej, prawdy i wolnoci (szczeglnie, jego
zdaniem, umiowanej przez Polakw), a jednoczenie dowd bankructwa gospodarczego spowodowanego przez rzdzc PZPR . Fina strajkw sierpniowych
by dla niego niespodziank jeszcze 30 sierpnia 1980 r. pisa w swym dzienniku, e nie spodziewa si szybkiego powstania wolnych zwizkw zawodowych37.
178
Podkrela, pamitajc zapewne perypetie zwizane z powojenn dziaalnoci

Stronnictwa Pracy, konieczno obrony tego ruchu przed polityczn infiltracj,
traktujc zasad apolitycznoci zwizkw zawodowych jako bezdyskusyjn38.
W okresie midzy legalizacj Solidarnoci a wprowadzeniem stanu wojennego by rzecznikiem dziaania rozsdnego, wywaonego, zmierzajcego w stron
porozumienia i stabilizacji, a nie konfrontacji. Dostrzegajc grone tony w partyjnym przekazie propagandowym, apelowa o atmosfer pokoju wewntrznego
umoliwiajc rozwj ycia spoeczno-politycznego i wzrost gospodarczy. Cho
uwaa prawo do strajku za wany atut w rku robotnikw, prosi, aby go nie
naduywa. Zdecydowanie wypowiada si za politycznymi metodami rozwizywania konfliktw midzy Solidarnoci a wadzami pastwowymi. Analizujc
przyczyny narastajcego kryzysu, stwierdzi, e u jego podstaw ley obustronna
nieufno, do ktrej powody daj obie strony. Ostrzega przed przyjciem na
siebie przez Solidarno wspodpowiedzialnoci za stan gospodarczy kraju.
Z niepokojem obserwowa dziaania wadz pastwowych zmierzajce w tym
kierunku. Tymczasem, twierdzi Turowski, zamiast przyjcia wspodpowiedzialnoci winno nastpi wsppartnerstwo. Zaleca usiln prac nad tworzeniem
rozgazionych struktur organizacyjnych. Proponowa te podjcie stara o przeprowadzenie kursw doksztacajcych dla czonkw Solidarnoci 39.
Jeszcze 12 grudnia 1981 r., dostrzegajc niezwykle napit sytuacj polityczn,
wyraa nadziej na rozwizanie kryzysu metodami niekonfrontacyjnymi 40. Po
13 grudnia 1981 r. bardzo krytycznie odnis si do decyzji wprowadzenia stanu
wojennego i delegalizacji Solidarnoci oraz forsowanego przez wczesne wadze
nowego projektu ustawy zwizkowej. Szczeglnie istotne s w tym kontekcie
dwa jego teksty: Droga odbudowy, zamieszczony 29 marca 1982 r., po zaakceptowaniu przez Gwny Urzd Kontroli Publikacji i Widowisk, z niewielkimi
poprawkami, w yciu Warszawy 41 oraz Porozumienie narodowe jest konieczne,
2011-02-07 12:08:56
ktry ukaza si na amach emigracyjnej Odnowy Chrzecijasko-Spoecznej

w czerwcu 1982 r.42 W Drodze odbudowy podkrela, i w Polsce niezbdny jest
pluralizm zwizkowy, przy zachowaniu przez zwizki zawodowe cakowitej apolitycznoci. Uwaa, e zaangaowanie si Solidarnoci w sfer polityczn byo
zasadniczym bdem. W jego przekonaniu gwnymi celami dziaalnoci zwizkw
zawodowych winny by: reprezentowanie wiata pracy, obrona jego interesw,
ale rwnie troska o caoksztat ycia gospodarczego pastwa. Turowski zdawa
sobie spraw z nieostrych granic dzielcych zaangaowanie spoeczne od politycznego, zwaszcza w realiach Polski Ludowej, wzywa jednak do maksymalnej
czujnoci pod tym wzgldem43.
Na amach Odnowy Chrzecijasko-Spoecznej diagnozowa wydarzenia ostatnich miesicy. Utworzenie niezalenego od wadzy komunistycznej zwizku
zawodowego okreli jednym z najwaniejszych wydarze w historii Polski. Ponownie wypowiedzia si za koniecznoci pluralizmu zwizkowego, wskazujc na
kompromitacj koncepcji jednej centrali zwizkowej w praktyce ycia spoeczno-politycznego PRL . Wzywa: jeeli przez trzydzieci lat eksperymentowalimy
z jedn central, sprbujmy teraz z kilkoma44. Przekonywa, i pluralizm zwizkowy wprowadza czynnik konkurencyjnoci, wzmagajc aktywno na rzecz
obrony interesw robotniczych. Po raz kolejny podkreli konieczno apolitycznoci zwizkw zawodowych oraz opowiedzia si za ich struktur terytorialno-branow. Istotnym elementem tekstu Turowskiego jest jego propozycja rozwizania trudnej sytuacji zwizkw zawodowych w Polsce czasu stanu wojennego:
Rzd wyraa zgod na podjcie dziaalnoci przez podstawowe komrki, oddziay zwizkowe istniejce przed 13 grudnia 1981 r. w poszczeglnych przedsibiorstwach, instytucjach itp. Pierwsze zebrania, zwoane przez pozostae na wolnoci
wadze tych oddziaw miayby charakter walnych zebra, na ktrych dokonano
by wyboru nowych wadz lub tymczasowych delegatw do wadz regionalnych,
lub wybrano nowych. Delegaci wybraliby wadze regionalne (w cile okrelonych
terminach) oraz delegatw na zjazd krajowy, ktrych zadaniem byoby dokonanie
wyboru tych wadz, przedyskutowanie programu pracy na najblisz przyszo
itp. Akcja tego rodzaju mogaby by podjta w ramach przepisw przejciowych
ustawy o zwizkach zawodowych, uchwalonej przez Sejm i kadaby kres stanowi zawieszenia ich dziaalnoci 45. Uwaa, i w wypadku przyjcia postulowanego przez niego rozwizania strona zwizkowa powinna ograniczy si
2011-02-07 12:08:56
do dziaania cile w ramach ustawy o zwizkach zawodowych, statutu zwizkowego i umw zawartych w Gdasku, Szczecinie i Jastrzbiu. Sdzi, i moliwe
bdzie wyeliminowanie akcentw o charakterze politycznym, co przyczyni si do
przywrcenia spokoju, zgody narodowej, uwolnienia internowanych i skazanych
po wprowadzeniu stanu wojennego dziaaczy zwizkowych46.
Na zakoczenie warto wspomnie o podejmowanych przez Turowskiego prbach
uwraliwienia wadz Kocioa katolickiego w Polsce na sytuacj spoeczno-poli-
180
tyczn w kraju po wprowadzeniu stanu wojennego. By jednym z czterech sygnatariuszy pisma (obok Jzefa Rybickiego, Wadysawa Siy-Nowickiego i Jana Olszewskiego), ktre na pocztku 1982 r. wpyno do Konferencji Plenarnej Episkopatu
Polski. Autorzy, wskazujc na szczegln rol Kocioa w polskim yciu publicznym,
apelowali o klarowne i stanowcze ujcie si za wolnoci spoeczestwa, przekrelon przez wprowadzenie stanu wojennego. Alarmowali, i brak porozumienia
moe doprowadzi do olbrzymiej tragedii, utraty resztek niepodlegoci narodowej.
Z tego powodu, ich zdaniem, spoeczestwo i wadza s wrcz skazane na porozumienie. W opinii sygnatariuszy listu obowizkiem Kocioa jest publiczne ogoszenie, i: stan wojenny jest niczym innym jak zalegalizowanym bezprawiem i nie
ma adnego uzasadnienia dla jego przeduania; jedynie dialog jest drog wyjcia
z obecnego kryzysu; Koci nie godzi si na akcj podpisywania deklaracji lojalnoci wobec partii i pastwa komunistycznego; Koci potpia masowe zwolnienia z pracy za przynaleno do NSZZ Solidarno. Zwracali oni uwag na fakt,
i w obecnej sytuacji jedynie hierarchowie Kocioa katolickiego dysponuj moliwoci publicznego wypowiedzenia prawdy. Jednoczenie naley zwrci uwag,
i Turowski, bdcy wczeniej gorcym rzecznikiem porozumienia midzy wadzami pastwowymi a Solidarnoci, teraz wraz z pozostaymi sygnatariuszami listu
ostrzega, e Koci nie moe patronowa porozumieniu, oznaczajcemu w aktualnych warunkach kapitulacj strony solidarnociowej 47. Trzeba doda, e
w treci Komunikatu ze 183 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski z 27 lutego
1982 r. dostrzec mona echa wspomnianego pisma czterech sygnatariuszy.
Do kwestii zwizkowych odnis si rwnie w kwietniu 1982 r., skadajc wniosek
o rozwizanie Krajowej Komisji Iustitia et Pax (w ktrej pracach uczestniczy od
roku 1970) lub przeksztacenie jej w zesp do opracowania problemw z zakresu nauki spoecznej Kocioa przy Sekretariacie Episkopatu Polski. W dokumencie tym, zatytuowanym NSZZ Solidarno, Koci hierarchiczny, katolicy
2011-02-07 12:08:57
wieccy, dokona analizy znaczenia Solidarnoci dla ycia spoeczno-politycznego Polski. Ponownie zwrci uwag na to, i masowe i spontaniczne poparcie
Solidarnoci przez spoeczestwo polskie dowodzio bankructwa systemu socjalistycznego w aspekcie ekonomicznym i spoecznym, nie mogc nie wywoa
refleksji i zmian w PZPR . Po raz kolejny podkreli konieczno utrzymania przez
ruch zawodowy cakowitej apolitycznoci. Zarzuci przy tym czonkom Iustitia et
Pax brak reakcji na palce problemy zwizkowe. Uzna, i funkcjonowanie polskiego oddziau komisji w dotychczasowej formule stracio racj bytu wobec powoania przez prymasa Polski arcybiskupa Jzefa Glempa Prymasowskiej Rady
Spoecznej48. Wobec odrzucenia wniosku Turowski miesic pniej zoy rezygnacj ze swego udziau w pracach Komisji 49. Zmar w kwietniu 1983 r., trzy
miesice przed zniesieniem stanu wojennego w Polsce.
Konstanty Turowski by jednym z liderw ruchu zwizkowego w dwudziestowiecznej Polsce. czy w sobie pasj dziaania, prowadzc go do wytonej
aktywnoci spoecznej i politycznej, z prac intelektualn, pojmowan nie tylko
jako tworzenie nowych idei i rozwiza praktycznych, ale rwnie popularyzacj
istotnych zagadnie, uprzystpnianie ich szerokiemu gronu odbiorcw. To rzadkie poczenie. W czasie, kiedy rodzia si Solidarno, ludzi z dowiadczeniem
i wiedz Turowskiego na temat zwizkw zawodowych byo bardzo niewielu.
Jeeli dodamy do tego gruntown znajomo nauczania spoecznego Kocioa
i w synny spoeczny i intelektualny dyszel w gowie, formowany poprzez odrodzeniowe Instaurare omnia in Christo, nie pozostaje nic innego, jak pochyli
si z niedowierzaniem nad faktem, i rozmaite wzgldy pozamerytoryczne postawiy Turowskiego praktycznie poza Solidarnoci. Ubolewa nad tym, ale sekundowa zwizkowi zarwno w okresie karnawau, jak i po jego delegalizacji.
wiadcz o tym wyranie prby sformuowania przez niego recepty na wyjcie
z impasu, w jakim znalaza si Solidarno po wprowadzeniu stanu wojennego.
Nie doczeka, niestety, koca systemu komunistycznego w Polsce.
2011-02-07 12:08:57
2011-02-07 12:08:57
ARKADIUSZ MELLER
Chrzecijaski libera wobec Solidarnoci.
Myl spoeczno-polityczna Mirosawa Dzielskiego
wobec Solidarnoci
W okresie braku suwerennoci pastwowej naturaln tendencj wrd niezalenych orodkw myli politycznej jest tworzenie alternatywnych programw
politycznych, ktre maj na celu przebudow istniejcej rzeczywistoci. Z tak
sytuacj mielimy do czynienia chociaby w okresie istnienia Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Swoistego rodzaju paradygmatem istniejcym wrd rodowisk
opozycyjnych bya ch przebudowy pastwa polskiego w kwestii ustroju na
wzr modeli demoliberalnych, a w wymiarze gospodarczym wedle koncepcji
socjaldemokratycznych, a niekiedy nawet wrcz trockistowskich 1. Nie oznacza
to wszak, i nie byy formuowane alternatywne koncepcje wobec powyszych
aksjomatw.
Przykadem wyamujcym si z powyszego szablonowego mylenia o opozycji
politycznej w PRL jest posta Mirosawa Dzielskiego 3, redaktora naczelnego
wydawanej w tzw. drugim obiegu 13 2 i prezesa Krakowskiego Towarzystwa
Gospodarczego. Tworzone przez niego koncepcje polityczne odzyskania przez
nard suwerennoci nie wpisyway si w obowizujcy paradygmat opozycji
laicko-lewicowej4, co skutkowao jego marginalizacj i nieobecnoci w szerokim
dyskursie publicznym 5. Tym, co przesdzao o jego wyjtkowoci, bya prba
zczenia liberalizmu ekonomicznego i chrzecijastwa, zawarcia historycznego
kompromisu spoeczestwa z wadzami komunistycznymi oraz propagowanie
organicznej, pozytywistycznej pracy u podstaw zamiast domagania si przeprowadzenia rewolucyjnych zmian politycznych6. Tym za, co znamionowao myl
polityczn Dzielskiego, byo przypisywanie cywilizacji aciskiej oraz wolnej
przedsibiorczoci ogromnego znaczenia dla rozwoju spoeczestw oraz narodw 7.
Podstaw dla wszelkich rozwaa dotyczcych zmiany istniejcych stosunkw
spoecznych-politycznych czy te gospodarczych jest rozpoznanie rzeczywistoci,
2011-02-07 12:08:57
czyli wskazanie, jak wyglda istniejcy ukad relacji spoecznych, co jest w nich
niewaciwe, co wymaga zmiany, a co jest moliwe do zachowania. Punktem
wyjcia dla redaktora 13 byo przekonanie o istnieniu w Polsce w latach 80.
kryzysu polityczno-gospodarczego 8. Spodziewa si, e nierozwizanie tej sytuacji moe doprowadzi do wybuchu rewolucji: Musicie [cytowany tekst ma form
listu-pamfletu skierowanego do filmowego porucznika Borewicza, ktry mia
symbolizowa skonn do kompromisu z opozycj cz aparatu wadzy komuni-
184
stycznej A. M.] zacz dziaa, i to mdrze dziaa. W przeciwnym razie nastpi katastrofa. Kryzys narasta i kiedy nastpi wybuch. Wwczas trzeba bdzie
sign po bro, aby go opanowa 9. Dlatego te przewidywa alternatywne
moliwoci ewolucji systemu komunistycznego. Jedn z nich bya albanizacja
kraju, a wic utrzymanie wadzy przez najbardziej gorliwych ideologw komunistycznych, co w efekcie miao oznacza masowy terror oraz pogbiajcy si
kryzys gospodarczy 10. Drug drog, ku ktrej skania si Dzielski, miao by
cofanie si systemu, skutkujce zachowaniem wadzy przez czonkw PZPR przy
jednoczesnym poszerzaniu si obszaru wolnoci gospodarczej 11. Taka sytuacja
oznaczaaby budow przez wadze past wowe nowego NEP -u 12. Owa druga
moliwo niosaby za sob, wedug twrcy Krakowskiego Towarzystwa Przemysowego, zawarcie historycznego kompromisu, ktry w skrcie mia si sprowadza
do nastpujcej formuy: pozostacie przy wadzy, zachowajcie autorytarny ustrj,
ale zrezygnujcie z komunizmu13.
Znamiene jest, e twrca Krakowskiego Towarzystwa Przemysowego sytuacji,
w jakiej znalaza si wwczas Polska, nie postrzega jako przypadkowej, lecz
rozpatrywa j w szerokim kontekcie upadku cywilizacji chrzecijaskiej w naszym
kraju14. Jak twierdzi, zerwanie ze wzmiankowan ogln metod zrzeszania si
ludzi15 (w taki sposb Dzielski definiowa pojcie cywilizacji) zostao zapocztkowane wraz z budow pastwa komunistycznego po 1944 r. Czynnikiem, ktry
jego zdaniem wskazywa na istnienie porzdku aciskiego w strukturze spoecznej, mia by stosunek wadz pastwowych do jednostki ludzkiej, ktry
w wypadku cywilizacji uksztatowanej przez katolicyzm mia sprowadza si do
podmiotowego, a nie przedmiotowego traktowania osoby ludzkiej przez wadze
pastwowe16. Jednoczenie na cao porzdku aciskiego miay skada si
takie elementy, jak: religia, moralno, korzy was na i przyjemno. Wszystkie
te bodce, skaniajce jednostki do rzetelnej i wydajnej pracy, byy ze sob g-
2011-02-07 12:08:57
ARKADIUSZ MELLER CHRZECIJASKI LIBERA WOBEC SOLIDARNOCI
boko powizane i nierozdzielne. W ten oto sposb wytworzya si, zdaniem

krakowskiego filozofa, wsplnota ludzka z Bogiem jako celem i warunkiem i ze
wiatem jako powierzonym gospodarstwem17.
Zdaniem Mirosawa Dzielskiego imperatyw personalistycznego traktowania czowieka implikowa konieczno poszanowania przez struktury pastwowe wasnoci
prywatnej. Tego wymogu nie realizowaa, wedug jego opinii, ideologia socjalistyczna, ktra dokonywaa delimitacji w jej korzystaniu przez obywateli. Ograniczenia
w wykorzystywaniu wasnoci przyczyniy si do obserwowanego w Polsce w latach
80. upadku obyczajw w obszarze pracy, ktry mia bezporednio zagraa egzystencji narodu, gdy zdaniem krakowskiego opozycjonisty, praca stanowi nieodczny element narodu, wyraajc jego charakter. Tym samym upadek jej znaczenia mia by zagroeniem dla rozwoju wsplnoty narodowej18.
Dodatkowym niebezpieczestwem, zarwno dla ycia czowieka, jak i spoeczestwa, bya prba dokonania przez pastwo socjalistyczne zamiany moralnoci
chrzecijaskiej etyk tworzon na ideologiczne potrzeby pastwa, ktrej sens
mia si wyraa w ubezwasnowolnieniu jednostki: usiuje pastwo socjalistyczne] zastpi moralne podoe zjawisk podoem ideowym. Domaga si dobrej
pracy i uczciwoci nie w stosunku do jednostki ludzkiej, ale w stosunku do pastwa
realizujcego wasne idealne cele. Prba ta nie powioda si dotd nigdzie i powie si nie moe, poniewa sprzeczna jest z podstawow zasad cywilizacji,
jak jest wzgld na godno jednostki ludzkiej jako celu19.
Zdaniem redaktora 13 owa antycywilizacyjna rewolucja dokonywana przez
komunistw doprowadzia do przeciwstawiania sobie dobra narodu dobru pastwowemu, co w efekcie prowadzio do upowszechnienia si wrd spoeczestwa postaw niezgodnych z etyk chrzecijask, a ktrej najbardziej rozpowszechnion form bya spoeczna akceptacja dla kradziey mienia pastwowego20.
Powszechna demoralizacja spoeczna miaa swoje odbicie take w stosowanym
jzyku: Przecitny Polak pod wzgldem ekonomicznym znajduje si w stanie
nieustajcej wojny z pastwem. Ten stan rzeczy uwidacznia si w jzyku. Polacy
ju na og nie kupuj, ale zdobywaj towary, poluj na nie21.
Mirosaw Dzielski by przekonany, e przyczyn wrogoci wadz komunistycznych wobec wasnoci prywatnej i moralnoci chrzecijaskiej byo kierowanie
si przez twrcw nowej rzeczywistoci spoeczno-politycznej wzgldami ideologicznymi abstrahujcymi od realnie istniejcego wiata empirycznego, ktry
2011-02-07 12:08:57
chciano podporzdkowa abstrakcyjnym konceptom ideowym 22. W ten sposb

ideologia komunistyczna, w ujciu krakowskiego opozycjonisty, miaa przybiera
cechy chiliastyczne: ideologia stawia czowiekowi zbiorowemu pozaziemskie
cele, odwoujc si do rzekomo doskonaej teorii caej rzeczywistoci. Podstawowym bdem poznawczym mylenia ideologicznego jest pomieszanie porzdku
wiary z porzdkiem wiedzy. Ludzie optani przez ideologi wierz, e wiedz jak
naley urzdzi wiat, aby sta si dla ludzkoci rajem23. Tym samym ideologia
186
nabiera w ujciu Dzielskiego cech gnostycyzmu politycznego24, ktrego mechanizmy powstawania i funkcjonowania opisywa chociaby Alain Besanon25 czy
Eric Voegelin, dla ktrego komunizm stanowi jedynie jedn z wielu gnostyckich
ideologii narodzonych wraz z nowoytnoci26.
Przeciwiestwem ideologii, zdaniem krakowskiego filozofa, jest religia, ktra dokonuje rozdziau na wiedz i wiar, na porzdek ziemski i metafizyczny, nie
prbujc tym samym tworzy ich syntezy, co z kolei proponuje ideologia27. Religia,
dokonujc owego rozdziau, pozwala na zaspokojenie metafizycznych potrzeb
czowieka, stanowic rwnoczenie ochron przed degeneracj tych potrzeb
polegajc na bdnym ulokowaniu instynktu metafizycznego w materialnej rzeczywistoci, co charakteryzuje wanie postaw ideologiczn 28. Jednoczenie
prawdziw postaw religijn jest, wedug redaktora 13, aktywizm sprowadzajcy si do codziennego dawania wiadectwa swojej wierze, jest waniejsze od
czysto formalnej przynalenoci konfesyjnej 29. Std braa si akceptacja Dzielskiego dla Sokratesa, ktry swoj dziaalno filozoficzn przypaci yciem.
Wydaje si, e w grecki filozof by dla twrcy Towarzystwa Przemysowego
postaci archetypiczn, w ktrej urzeczywistnia si konsekwencja w goszeniu
prawdy30.
Zdaniem Dzielskiego w Polsce pocztku lat 80. XX wieku doszo do przeomowego wydarzenia, jakim bya rewolucja ducha 31. Duch by utosamiany z wolnoci
pojmowan nie w sposb permisywny, lecz chrzecijaski, ktry przeciwstawia
si wszelkim determinizmom: Duch jest tym, co w czowieku nie podlega prawom
natury, jest w stosunku do niej suwerenne, a zatem dziaajc w sposb wolny
samo w sobie dokonujce wyborw i za wybory te odpowiedzialne. [] sens
religii wyraa si w wolnym czynie czowieka wybierajcego midzy wezwaniem,
ktre mu zsya Bg, a biernym podaniem si naturze 32. Poczucie wolnoci
i silny indywidualizm miay by wyrnikami znamionujcymi Polakw, ktre
2011-02-07 12:08:57
umoliwiay zachowanie przez spoeczestwo nieufnoci wobec kolektywizmu

oraz przechowanie depozytu wiary w czasie zniewolenia ideologicznego 33.
Polska religijno, zdaniem krakowskiego filozofa, nie ma charakteru intelektualnego, teoretycznego, lecz bardziej praktyczny, powiadczany przez wybory
yciowe 34, co lokowao j w opozycji chociaby wobec religijnoci Fiodora Dostojewskiego (ktry, jak mona domniemywa, by dla Dzielskiego archetypem
cywilizacji bizantyjskiej), ktra miaa charakter intelektualny i tym samym nie
bya do koca prawdziwa 35. Wanie dziki zachowaniu przez Polakw poczucia
wolnoci moliwe byo zaistnienie wspomnianego wyej odrodzenia ducha,
ktre miao gwnie polega na wytworzeniu si odpowiedzialnoci za los blinich oraz wiary w ludzk godno. Jednoczenie rewolucja ducha nie dotyczya wycznie wierzcych, lecz take osb majcych rne zapatrywania na
sprawy religii. Praktycznymi rezultatami owego odrodzenia mia by m.in. ruch
Solidarno 36.
Jak przewidywa M. Dzielski, opr spoeczestwa powinien by (i jak pokazaa
przyszo, tak form przybra w Solidarnoci) skierowany przeciw ideologii
komunistycznej, a nie przeciw samym komunistom. Tym samym przybraby ksztat
chrzecijaskiego radykalizmu czy te ruchu Rycerzy Prawdy, ktry mia stanowi poczenie wysikw wielu ludzi dla realizacji soenicynowskiej zasady
nieuczestniczenia w kamstwie 37. Istot tego ruchu spoecznego miao by
objcie swoim zasigiem jak najszerszego grona Polakw, ktrzy nie powinni
definiowa si wzgldem reimu 38, lecz swoim codziennym przykadem
i wyborami yciowymi udowadnia wierno zasadom chrzecijaskim. Std te
chrzecijascy radykaowie powinni wspiera dialog z wadzami przy zachowaniu jednoznacznie negatywnej oceny samej ideologii komunistycznej 39. Jednoczenie chrzecijaski radykalizm, kierujcy si walk z nadrzeczywistoci
(czyli z ideologi), zdaniem redaktora 13, powinien by obecny na caym obszarze imperium sowieckiego40, gdy tylko w ten sposb staje si moliwe dokonanie trwaej zmiany wewntrz systemu komunistycznego. Powyszy cel mia by
swoistego rodzaju polsk misj cywilizacyjn 41, ktrego osignicie umoliwioby
zapanowanie wolnoci take w Polsce: nie ma to by zwycistwo Polakw, ale
triumf chrzecijastwa, braterstwa i mioci nad ideologi, wojn, rewolucj
i nienawici. Dopiero taki triumf chrzecijastwa w skali caego imperium otworzy bramy wolnoci rwnie nad Wis42.
2011-02-07 12:08:57
Mimo e Mirosaw Dzielski by zwolennikiem opozycji antykomunistycznej, to

jednak z perspektywy lat, ju po karnawale Solidarnoci, krytycznie ocenia postaw opozycjonistw. Wedug niego w strukturze polskiej opozycji dominowao
mylenie konstruktywistyczne, ktre przybrao ksztat antykomunizmu rewolucyjnego43. Powysza formua opozycji, domagajc si rozszerzenia swobd politycznych, dya do rozbicia struktur pastwowych, by zaj miejsce zajmowane
przez dotychczasow biurokracj. Ten typ antykomunizmu, wedug krakowskiego
188
filozofa, pomija kwestie cywilizacyjne oraz problem liberalizacji gospodarki44.

W opisywanej kategorii opozycji ujawnia si konstruktywna pycha, gdy uwaaa ona, e wasnym wysikiem dokona szybkich zmian na lepsze w caym spoecznym kosmosie. [] Tymczasem zmiany naprawd istotne wymagaj czasu.
Szybkie, rewolucyjne zmiany s zazwyczaj zmianami pozornymi 45. Wobec powyszego Mirosaw Dzielski przekonywa, e opozycja demokratyczna, mimo e
werbalnie walczy z socjalizmem, ktry by jednym z przejaww mylenia konstruktywistycznego, sama reprezentuje t sam postaw. Pisa: W dzisiejszych
czasach, kiedy ataki na socjalizm stay si czste i modne, socjalici stosuj
rnego rodzaju mimikry, ukrywajc swoje pogldy przed spoeczestwem i przed
sob. Gosz, e socjalistami nie s, e z socjalizmem walcz []. Jednoczenie
proponowa nastpujc metod, ktra miaa sprawdzi, czy kto przejawia mylenie konstruktywistyczne czy te nie: Jeli kto nie ufa jednostce i sdzi, e
jej sprawy lepiej odda w rce kolektywu czy pastwa, jeli kto zamiast myle
o wasnych dochodach interesuje si cudzymi, jeli nie rozumie, e ten sam
czowiek, ktry w warunkach niewoli by maostkowy i zy, w wolnoci potrafi by
dobry i wielkoduszny, taki kto jest socjalist albo da si uwie zotoustym
socjalistycznym demagogom46. Jednak mimo negatywnej oceny konstruktywistycznego antykomunizmu przyznawa Solidarnoci pewne zasugi polegajce
na tym, e swoj aktywnoci opozycja demokratyczna zmusia wadz do przeprowadzenia reform, ktre prawdopodobnie bez jej nacisku nie byyby moliwe 47.
Wedug krakowskiego filozofa rewolucyjnej opozycji demokratycznej naley
przeciwstawi twrczy antykomunizm. Miaby on sprzeciwia si wszelkiemu
konstruktywizmowi, mitom spoecznym, kolektywizmowi i gwatownym zmianom
politycznym, w zamian zaproponowaby za ewolucyjne reformy spoeczne,
ktre rozpoczyby si od zmian lokalnych z uwzgldnianiem interesw aparatu
wadzy, przypisaby jednoczenie religii chrzecijaskiej oraz wasnoci prywatnej
2011-02-07 12:08:58
du warto w rozwoju cywilizacyjnym 48. Dzielski wskazywa, e tak grup

antykomunistw konstruktywnych tworz: Lech Wasa, Ruch Modej Polski 49
i grupy liberalne, w tym redagowana przez niego 1350.
Wedug Mirosawa Dzielskiego na opozycji konstruktywnej spoczywa obowizek
budowy ograniczonego spoeczestwa przede wszystkim w granicach legalnych,
jednak jeli bdzie trzeba rwnie [] nielegalnych 51. Dlatego te opozycja
nie powinna wdawa si w jaowe dyskusje na temat odpowiedzialnoci wadz
pastwowych za kryzys gospodarczy w Polsce52, lecz zaangaowa si w organiczn prac u podstaw. Jak zaznacza, organizacja bytu idzie zawsze od dou,
nie od gry. Od gry nikt nie zdoa istnienia zorganizowa. Od gry mona organizowa jedynie nieistnienie 53. Przewidywa, e konstruktywna opozycja powinna przej z proponowanej przez rewolucyjnych konstruktywistw, twardej konfrontacji z wadzami komunistycznymi do jej mikkiej formy 54. Zdaniem filozofa,
spoeczestwo jako samorzutnie organizujcy si kosmos ju od dawna realizuje zalecenie mikkiej konfrontacji, ktre przyjmuje posta rnego rodzaju
oddolnych inicjatyw, obejmujcych cae ycie spoeczne poczwszy od dziaa
na rzecz ochrony godnoci ludzkiej, rodziny, a skoczywszy na pracy zwizkowej
czy te ochronie rodowiska. W formule mikkiej konfrontacji zawieraa si take
dziaalno w legalnych, tolerowanych przez wadze komunistyczne formach
zbiorowej aktywnoci 55. Jak przewidywa, zwizki zawodowe, komitety ochrony,
towarzystwa naukowe, samorzdy osiedlowe, wiejskie itp. mog sta si dla
naszego spoeczestwa praktyczn szko wolnoci. Podkrelam wolnoci, a nie
demokracji, ktr bdzie mona urzeczywistni dopiero jako tej wolnoci ukoronowanie56.
W formuowanych wskazaniach kierunku dziaania opozycji ju po karnawale
Solidarnoci niezwykle wan form aktywnoci, z ktrej powinno korzysta
cae spoeczestwo, upatrywa w prywatnej dziaalnoci gospodarczej 57. Prywatna inicjatywa ekonomiczna, wedug redaktora 13, napotykaa w Polsce opr,
nie tylko ze strony aparatu pastwowo-biurokratycznego58, lecz samego spoeczestwa, ktre nie doceniao, a wrcz wzgardzao prywatn przedsibiorczoci: W Polsce toleruje si zamono pochodzc z nadania, przywileju,
odziedziczon. Jednak zamono pochodzca z wasnej wolnej pracy i z handlu
jest uwaana za co niesmacznego, jeli nie zego i to wanie przede wszystkim wwczas, gdy z rynkowego punktu widzenia jest ona w peni uzasadniona 59.
2011-02-07 12:08:58
Celem Dzielskiego bya zmiana spoecznego postrzegania wolnej przedsibiorczoci. Dlatego te na amach redagowanego przez siebie pisma przeprowadzi
cykl wywiadw z przedsibiorcami, ktrych nazywa herosami postpu cywilizacyjnego, a ktrzy w swojej codziennej aktywnoci zmagali si z przeszkodami
prawnymi i biurokratycznymi60. Rozwiniciem koncepcji stworzenia pozytywnej
atmosfery wok wolnej przedsibiorczoci bya idea powoania stowarzyszenia,
ktrego celem miao by wspieranie dziaa przedsibiorcw, nadanie aktywnoci
190
ekonomicznej charakteru moralnego, oparcie jej na metafizycznej podstawie oraz

prowadzenie dziaalnoci samoksztaceniowej, w formie kursw czy pub likacji,
i badawczej, polegajcej na komparatystycznych ujciach systemw ekonomicznych, a take propagowanie zasady koncyliarnoci z wadzami komunistycznymi 61. Powysze rozwaania przybray konkretny ksztat w postaci Krakowskiego
Towarzystwa Przemysowego, ktre zostao zalegalizowane dopiero w roku 198762,
cho pierwsze wzmianki o potrzebie utworzenia tej instytucji w publikacjach Dzielskiego datuj si na pocztek lat 80. Jednoczenie filozof z aprobat wyraa si
o nielegalnej dziaalnoci gospodarczej prowadzonej w PRL . Jak zauwaa, jest
ona naturalnym odruchem obronnym obywateli skierowanym przeciw zbiurokratyzowanemu pastwu, ktre ma miejsce nie tylko w wypadku pastw znajdujcych
si w orbicie wpyww sowieckich, ale take w wypadku europejskich pastw
demokratycznych, ktre dokonuj ingerencji w mechanizmy rynkowe63.
Zdaniem krakowskiego filozofa we wszelkich legalnych formach zbiorowej aktywnoci, ktre powstaway samorzutnie, powinny znajdowa si take oportunistyczne czci aparatu wadzy. Jak sdzi, zarwno konstruktywnych opozycjonistw, jak te czonkw wadz moe poczy praca na rzecz dobra wsplnego,
ktra jednoczenie byaby form pojednania narodowego: Praca w tego rodzaju stowarzyszeniach byaby z pewnoci przyjta z radoci przez tych wszystkich, ktrzy z jednej strony nie s nastawieni rewolucyjnie, a jednoczenie
majc poczucie wasnej godnoci i metafizycznej wolnoci nie chc przyj losu
niewolnika. Wanie stowarzyszenia takich ludzi bd mogy powoli zasypywa
prze pa midzy oboma zamieszkujcymi dzi Polsk narodami, w ktrej jak
dotd nie ma nic oprcz nienawici 64. Zdaniem Dzielskiego dawne prby porozumienia midzy opozycj a wadzami koczyy si niepowodzeniem, gdy
konstrukty wici wkraczali w ywotne interesy wadzy, powodujc tym samym
wrd szeregw ideologw konsternacj i wrogo wobec opozycjonistw 65.
2011-02-07 12:08:58
Zdaniem prezesa Krakowskiego Towarzystwa Przemysowego prowadzenie tylko

legalnych dziaa byoby nieskuteczne, dlatego te zaleca stosowanie przez opozycjonistw niejawnej aktywnoci. Podobnie jak otwarte dziaania miay dotyczy
wszystkich wymiarw ycia spoecznego, tak nielegalne obejmowayby moliwie
jak najwiksz przestrze ycia publicznego. O aktywnoci jednostek w dziaalnoci o charakterze jawnym lub tajnym miay przesdza osobiste predyspozycje:
Dla ludzi o mniejszej odwadze czy mniejszej fantazji, a moe wikszej solidnoci,
legalne formy istnienia bd rzecz jasna odpowiedniejsze. Ale ludzie o wikszej
fantazji, odwani i bezkompromisowi mog rozwija niezmiernie wane formy
nielegalnego istnienia. Mam tu na myli na przykad podziemn dziaalno wydawnicz opart o zysk i rynek, dla ktrej olbrzymie moliwoci stwarza reglamentacja
i istnienie cenzury66. Zdaniem autora cytowanych sw tylko zastosowanie szerokiego wachlarza dziaa mogo przyczyni si do tego, co nazywa odrodzeniem
cywilizacyjnym w Polsce, a co oznaczao przywrcenie jej suwerennoci.
Myl Mirosawa Dzielskiego wyrniaa si na tle rozwijanych wczenie koncepcji moliwoci odzyskania przez Polsk niepodlegoci oraz oceny Solidarnoci. Tym, co rzutowao na jego ocen ruchu, bya idea ewolucyjnego dochodzenia
do niepodlegoci. Tym samym wpisywa si w tradycj polskiego realizmu politycznego67, niechtnego wszelkim gwatownym zmianom, ktrego chyba najwybitniejszym przykadem jest Teka Staczyka (polityczny pamflet krakowskich
dziewitnastowiecznych konserwatystw) 68. Zdarzaj si jednak opinie osb
blisko zwizanych z Dzielskim, ktre dostrzegaj w jego postawie i myli przejawy romantyzmu politycznego, polegajcego na docenianiu roli ducha w rozwoju
cywilizacji oraz koniecznoci kierowania si w yciu prywatnym i pub licznym
wskazaniami moralnoci chrzecijaskiej69.
Jednym z wyrnikw myli politycznej redaktora 13 byo przywizywanie duej
wagi do kwestii zwizanych z rozwojem cywilizacji chrzecijaskiej. Co bardzo
znamienne, pozostawa on pod wyranym wpywem koncepcji historiozoficznych
goszonych przez zwizanego z ruchem narodowym Feliksa Konecznego. w
wpyw ujawnia si chociaby w zapoyczeniu od polskiego historiozofa definicji
cywilizacji czy posugiwaniem si stosowanymi przez niego dystynkcjami dla
okrelenia cech wyrniajcych cywilizacj acisk70.
Kolejnym rysem charakteryzujcym myl polityczn Dzielskiego jest nawizywanie zarwno do liberalizmu arystokratycznego, reprezentowanego przez takich
2011-02-07 12:08:58
mylicieli jak John Locke i Benjamin Constant, ktrzy z podejrzliwoci traktowali demokracj, jak i do francuskich, osiemnastowiecznych, reprezentujcych
wolnorynkowe nastawienie fizjokratw oraz liberaw antytotalitarnych, jak Karl
Popper, Isaiah Berlin i Jacob Talmon, czy te amerykaskich neoliberaw71.
Liberalizm proponowany przez Dzielskiego72 nabiera znamion zarwno antydemokratycznych (cho naley tu zauway, i by to antydemokratyzm warunkowy
czy te sytuacyjny), wolnorynkowych, ale take i to zdaje si przesdza o spe-
192
cyfice myli twrcy Towarzystwa Przemysowego bardzo mocno zakorzenionych

i doceniajcych znaczenie chrzecijastwa. Cho naley zauway, e redaktor
13 nie rozpatrywa kwestii prawdziwoci katolicyzmu, lecz traktowa go jako
pewnego rodzaju mechanizm, instytucj pozytywnie wpywajc na caoksztat
stosunkw spoecznych, zapewniajc zachowanie przez wsplnot wolnoci.
Tym samym goszony przez Dzielskiego liberalizm zblia si do amerykaskich
neokonserwatystw73, ktrych artykuy publikowano w redagowanym przez niego
pimie74, aczkolwiek zamieszczano tam take polemiczne teksty zwizane z tym
rodowiskiem politycznym, zarzucajc im, e nie dostrzegaj roli, jak chrzecijastwo odegrao w procesie powstawania wolnorynkowej gospodarki75.
Jednoczenie w wypadku Polski lat 80. XX wieku koncepcje prezesa Krakowskiego Towarzystwa Przemysowego wykazyway zbieno z ide ewolucyjnej
drogi do niepodlegoci, jak prezentowa powstay w 1979 r. Ruch Modej Polski,
ktry przypisywa du rol w rozwoju narodu polskiego religii chrzecijaskiej
oraz wolnemu rynkowi 76. Preferowany przez krakowskiego filozofa kapitalizm
powodowa, e pozostawa on w niektrych aspektach w sporze ze zwizkowcami spod znaku Solidarnoci, ktrzy reprezentowali bardziej socjalistyczne podejcie do gospodarki.
2011-02-07 12:08:58
TOMASZ CERAN
Czas nowych ludzi. Jzef Tischner i idea Solidarnoci
Czujemy, e stoimy w samym rodku potnego nurtu.

Nie jestemy ju mas ludow, jestemy czci narodu.
Jzef Tischner, Z ducha konstytucji, Wawel, 3 maja 1981 r.
28 czerwca 2010 r. mina dziesita rocznica mierci czowieka, ktry trzy dekady temu podj si opisania etosu Solidarnoci z jego ide wiodc. W sierpniu
1980 r. Jzef Tischner przebywa w Castel Gandolfo. W czasie kolacji wraz
z Janem Pawem II zobaczyli na ekranie telewizora bram Stoczni Gdaskiej,
na ktrej widnia portret papiea. Jak wspomina Tischner, ojciec wity czu na
sobie wielk odpowiedzialno za rozwj sytuacji w rodzinnym kraju, portret na
bramie Stoczni oboje traktowali za jako rodzaj zabezpieczenia strajkujcych
jest portret, to chyba nie bd strzela1.
19 padziernika 1980 r. Tischner wygosi w katedrze wawelskiej homili do
liderw zwizku zawodowego zatytuowan Solidarno sumie. Od listopada
do kwietnia 1981 r. na amach Tygodnika Powszechnego opublikowa cykl
esejw, ktry trzy miesice pniej zosta wydany w postaci niewielkiej ksieczki. Etyk solidarnoci rozdano uczestnikom I Oglnopolskiego Zjazdu
Delegatw Solidarnoci w Gdasku. Tischner by jego gociem, a jego kazanie
Niepodlego pracy, wygoszone przed drugim dniem obrad, zaliczono w poczet
jego oficjalnych dokumentw. Filozof z opusznej wiccy sztandary zwizku
zosta nieformalnym kapelanem ruchu, a jego idee zaczy meblowa gowy
jego uczestnikw i przywdcw. Na ile skutecznie? Po latach Tischner ali si,
e jego ksika raczej nie bya czytana. Trudno byo oczekiwa, e eseje filozoficzno-religijne zostan przyjte z wielkim entuzjazmem i zrozumieniem przez
robotnikw pracujcych w stoczniach i halach fabrycznych, a nie w bibliotekach
uniwersyteckich. Po kraju miaa w tamtym czasie kry anegdota mwica,
e Lech Wasa skomentowa ksieczk Tischnera jednym zdaniem: Dobre,
ale gdyby tak jeszcze przypier komunistom 2. Historia pokazuje rwnie, e
2011-02-07 12:08:58
idee yj wasnym yciem i nie zawsze s interpretowane zgodnie z intencj

ich twrcw. Z drugiej strony, trudno jest przeceni wpyw myli Tischnera
w tworzeniu wizerunku zjednoczonej Solidarnoci walczcej o podstawowe
wartoci etyczne 3.
Tischnerowska idea solidarnoci, przesycona poddajcymi si rnorodnej interpretacji metaforami 4, to konstrukcja intelektualna stworzona jako filozoficzny
komentarz do wczesnej sytuacji spoeczno-politycznej Polski. Tekst rodzi si
194
w gorcych chwilach i by spontaniczn odpowiedzi na to, co si dzieje. []

Chciaem opisa rodzc si rzeczywisto ducha 5. Nie ulega jednak wtpliwoci, e Tischner opisywa nie tylko to, co widzia, ale to, co pragn zobaczy. Konstrukcja myliciela opieraa si na trzech zaoeniach. Pierwsze z nich
to wiara w potg sowa i idei, ktre maj moc zmieniania ludzi oraz wiata.
Tischner by przekonany, e etos rozumiany etymologicznie jako budowanie
miejsca, gdzie ludzie mieszkaj, determinuje ich postawy i zachowania6. Ciao
ronie, poniewa ronie duch, a moc etycznej perswazji nie jest moe zbyt
spektakularna, ale tylko ona przynosi trway owoc7 pisa. Etyka jest si, bez
ktrej nie mona leczy adnej choroby spoecznej 8. Warto zauway, e komunistyczny totalitaryzm absolutyzowa byt i stara si przekona ludzi, e sowa
oraz gesty nie maj adnego znaczenia, wypaczajc ich waciwe znaczenie,
tworzc nowomow. Przemawiajc do dziaaczy Solidarnoci na Wawelu, Tischner
zauway, e historia wymyla sowa, ktre j pniej ksztatuj. W wypadku
Solidarnoci pomg jej Karol Modzelewski9.
Drugi fundament myli filozofa to goszenie priorytetu etyki nad polityk i ekonomi. Myliciel postrzega etyk jako szczegln si spoeczn i polityczn. Co
wicej, by przekonany, e kad zmian spoeczno-polityczn musi poprzedza
zmiana w sposobie mylenia, a waciwym sposobem mylenia o yciu politycznym nie jest metafizyka, tylko etyka10. Trzeci filar idei solidarnoci to traktowanie
komunizmu, szukajcego oparcia w marksizmie, nie tylko jako zbrodniczej ideologii, ale take jako powanej siy intelektualnej, ktra zdoaa uwie wiele nieprzecitnych umysw. Jak zauway Zbigniew Stawrowski, jego nauczyciel by
przekonany, e nie ma powaniejszego problemu dla czowieka XX i XXI wieku
ni kwestia totalitaryzmu, zwaszcza w wydaniu komunistycznym, ktry dysponowa ogromn si perswazji11. Z takiego podejcia wynika obowizek dla chrzecijaskiego intelektualisty do podjcia z nim polemiki, aby oczyci ycie spo-
2011-02-07 12:08:58
TOMASZ CERAN CZAS NOWYCH LUDZI. JZEF TISCHNER I IDEA SOLIDARNOCI
eczne z naleciaoci komunistycznego mylenia i odsoni jego iluzj. Etyka

solidarnoci to refleksja etyczna nad yciem spoeczno-politycznym stworzona
w opozycji do filozofii marksistowskiej i schematw mylowych funkcjonujcych
w polskim spoeczestwie zmuszonym do ycia w stalinowskim systemie totalitarnym, a pniej w peerelowskiej ideokracji.
Solidarno dla Tischnera bya przede wszystkim ruchem etycznym i narodowym, nie
tylko spoecznym czy politycznym. Czyn rycerza powinien si zej z czynem myliciela. Ethos solidarnoci jest bowiem syntez buntu i nadziei protestu przeciwko
jakiemu zu i projektu lepszej organizacji ycia spoecznego12. Czas przeomu to
budzenie si wiadomoci wsplnotowej, prby budowania demokracji etycznej.
Myliciel by przekonany, e o demokratycznoci ruchu spoecznego decyduje jego
idea, ktra potrafi skupi wok siebie siy i serca wielu13. Musi by ona uniwersalna, respektowa wolno osoby ludzkiej (bo nie wszystko moe by zorganizowane)
oraz stanowi syntez rozumnoci z wolnoci. Imperatywem ruchu powinno by
wyrzeczenie si przemocy, zbrojnej rewolucji i zasady odwetu oraz afirmacja mylenia horyzontami wsplnoty i chrzecijaskie podanie rki przeciwnikowi.
Zdaniem myliciela rewolucj w Polsce przeprowadzono ju po 1945 r. i staa
si ona przeciwiestwem szlachetnych idei, w imi ktrych jej dokonywano.
Rewolucja solidarnoci, bdca wydarzeniem w wiecie ducha, nie moe by
krwaw zemst nad tyranami, ale zaprowadzeniem rozumnego adu spoecznego.
Cel nie uwica rodkw. Rewolucja solidarnociowa zachodzi przede wszystkim
na poziomie poddanych, a nie wadzy. Jej owocem bdzie zanik dawnego poddanego wasala oraz odejcie dawnych rzdw14. Piramida, na ktrej znajduje
si wadza, nieakceptowana przez og spoeczestwa tworzcego podstaw
konstrukcji, musi w kocu si rozpa. Elita pozbawiona wizi etycznej ze spoeczestwem, prowadzca wdrujcy lud do ziemi obiecanej nie dojdzie do celu.
Krl odchodzi, bo sta si niepotrzebny. Nie na tym polega postp w technice
przdzenia ptna, e najpierw kto zniszczy koowrotek i w zwizku z tym kto
inny musia wynale maszyn tkack, ale na tym, e czas jaki byo jedno i drugie, po czym koowrotek okaza si zbdny15.
Etyka solidarnoci powinna by nie tylko etyk opozycji, ale take propozycji.
Polskiemu etosowi musi towarzyszy polskie logos. Tischner przestrzega liderw
Solidarnoci, e zmieni pastwo nie oznacza je zniszczy: Nie wystarczy zburzy stodo, aby na jej miejscu powsta dom16.
2011-02-07 12:08:58
Myliciel marksistowskiej idei walki klas, konfliktogennej ontologii, atomizacji

spoeczestwa i instrumentalizacji ludzi przeciwstawi filozofi dialogu, religi
rozumian jako budowanie wizi oraz dialogiczny charakter pracy postrzeganej
jako rozmow dwojga osb17. Idea solidarnoci w przeciwiestwie do systemu
totalitarnego nie potrzebuje wroga lub przeciwnika. Ona si zwraca do wszystkich,
a nie przeciwko komukolwiek18. Nie mona jednak by solidarnym z ludmi bez
sumienia. Sumienie mona zaguszy, wyrzec si go, ale mona go rwnie
196
odzyska i odbudowa, jeli tylko si chce. Waciwa polityka buduje przestrze, w ktrej moliwe jest dziaanie sumienia biblijnych Samarytan. Podczas gdy
totalitaryzm dy do budowy, jak nazwaa to Hannah Arendt, atomistycznego
systemu niemych wstecznikw, biernie nastawionych do ycia publicznego 19,
Solidarno na masow skal przeamaa gomukowsk ma stabilizacj, gierkowski konsumpcjonizm na kredyt oraz chochoa sarmackiej melancholii 20;
zjednoczya ludzi i pobudzia ich do czynu. Tischner by przekonany, e wartoci
pozytywne integruj ludzi silniej ni strach i przemoc. Czowiek Solidarnoci jak
napisze po latach jest przeciwiestwem klienta komunizmu o mentalnoci
roszczeniowej, wierzcego w Opatrzno zlaicyzowan, czyli Plan. wiadomo
czowieka Solidarnoci nie jest okrelona przez byt. To on stara si podda
swj byt wolnej wiadomoci21.
Idea solidarnoci opieraa si na prawdzie. Dyktatur proletariatu powinny zastpi rzdy prawa. Trzy krzye z trzema potnymi kotwicami w Gdasku upamitniajce zabjstwo robotnikw w Grudniu 70 byy, zdaniem filozofa, symbolami trzech wartoci: prawdy, ktrej nie da si zapomnie; nadziei przybitej do
krzya, ktra jednak nie umara; pracy ludzi morza, ktra nie moe by marnotrawiona. Tischner, bdc przekonanym, e symbole nie tylko daj do mylenia,
ale i przekraczaj jego granice, traktowa pomnik jako przesanie dla wadzy, aby
nigdy wicej podobna tragedia si nie powtrzya oraz jako apel do spoeczestwa
o wierno prawdzie22. Wspomina, e jeden z robotnikw w hali Olivia powiedzia
mu, e jest gotowy pracowa za misk zupy, byleby nie by wicej okamywany.
Sowa te myliciel potraktowa na rwni ze wszystkimi wielkimi ideami europejskiej
filozofii: Dla etosu solidarnoci prawda jest wartoci bardziej podstawow ni
warto sprawiedliwoci spoecznej23.
Centralnym punktem Tischnerowskiej idei solidarnoci by sprzeciw wobec pracy bez sensu. Ethos solidarnoci by etosem ludzi pracy, a nie kaznodziejw.
2011-02-07 12:08:58
Kamstwo filozof traktowa jako chorob mowy politycznej, wyzysk za jako

chorob pracy. Komunizm pragn zwalczy kapitalistyczny wyzysk, tymczasem
pogry si w peerelowskim marnotrawstwie pracy. Jego zwolennicy byli przekonani, e wystarczy znie wasno prywatn i uspoeczni rodki produkcji, a praca nabierze charakteru spoecznego. Czowiek prawdziwy to de facto
czowiek posiadany. Podczas gdy jedynym kryterium uspoecznienia pracy jest
jej przydatno spoeczna. Drzewa, ktre nie owocuj, nie s spoeczne, nawet
jeeli ich spoeczno odgrnie zadekretujemy. To wanie na paszczynie
pracy marksizm, zdaniem myliciela, odnis szczegln klsk. Wacicielem
uspoecznionych zakadw pracy w PRL by rzd, wic kryzys pracy doprowadzi do postulatu jego zmiany. Nie istnieje by bez mie. Idea goszca, e
kada wasno jest kradzie, rodzi pokus uspoecznienia ludzkiej myli,
wiato pogldu, sumienia czowieka, w kocu jego samego. Tischner wasnoci
socjalistycznej przeciwstawi wasn personalistyczn osoby yjcej w spoeczestwie, mylcej kategoriami wsplnoty, ale pozostajcej bytem wolnym
i autonomicznym24. Altruisty, ktry moe rozda swoje mienie ubogim, ale wczeniej musi je posiada. Wolno jest koniecznym warunkiem moralnoci []. Kto
chce narzuci ziemi logik nieba, ten moe doj do sakralnego ludobjstwa 25.
Zdaniem Tischnera polityka to w radykalnym znaczeniu tego sowa nauka
projektu, sensownego projektu dla ludzkich powice na aktualnym etapie
dziejw 26. Idea solidarnoci w centrum swojej uwagi postawia stosunki midzyludzkie na paszczynie pionowej: obywatel wadza oraz poziomej obywatel
obywatel 27.
Tischnerowska idea solidarnoci mwia take o dialogu i prawdzie w nauce.
Organizator nauki nie moe pretendowa do roli mistrza, jedynego waciciela
prawdy naukowej. Warto zauway, e w filozofii marksistowskiej prawda bya
nieweryfikowalna, odnoszono j do tego, co bdzie, a nie do tego, co jest. Moga
usprawiedliwi wszystko. Zdaniem Tischnera poznanie jest prawdziwe, gdy jest
zgodne z rzeczywistoci, ktrej dotyczy, a nawet najwzniolejszy idea jutra
musi urzeczywistni si dzi, w konkretnym yciu, konkretnych ludzi28. W Wizerunkach ludzi mylcych zauwaono, e naukowcw interesuje rzeczywisto,
jaka jest. Doktrynerw interesuje rzeczywisto, jaka powinna by. Naukowcy
chc, eby ich pogldy pasoway do rzeczywistoci. Doktrynerzy chc, eby
rzeczywisto pasowaa do ich pogldw. Stwierdziwszy niezgodno midzy
2011-02-07 12:08:58
pogldami a dowodami, naukowiec odrzuca pogldy. Stwierdziwszy niezgodno

midzy pogldami a dowodami, doktryner odrzuca dowody29.
Tischner porwna dziaaczy Solidarnoci zgromadzonych podczas I Zjazdu
Delegatw do polskiego myna, ktry mle zboe z caego kraju. W 1989 r. wyprodukowa on mk, z ktrej wyrs wspczesny polski chleb. Po latach przyzna, e mwi o jednoci i solidarnoci troch na si, w kategoriach pobonych
ycze, tworzc mit zjednoczonego ruchu, ktry nie przystawa do rzeczywistoci.
198
Stara si wmwi jedno i solidarno dziaaczom niejednokrotnie skconym

ze sob, walczcym o dominujc pozycj w Zwizku. Obrady w hali Olivia porwna do norwidowskiego koczowiska30, jego uczestnikom za zarzuci ucieczk
od naprawd wanych problemw i niemono sformuowania konstruktywnych
wnioskw31. Tym samym demitologizacja ekonomicznych postulatw ruchu i nierealistycznego egalitaryzmu jest w dalszym cigu bardzo bolesna 32. Mimo to
tworzenie mitu jednoci i solidarnoci uzna za potrzebne i wartociowe. By
przekonany, e nard wychowuj konkretni ludzie, a nie instytucje, jednak tylko
ci, ktrzy maj nadziej. Historia narodu bya dla niego przede wszystkim histori idei. Ojczyzn, za swoim ulubionym polskim wieszczem narodowym, uwaa
za wielkie moralne zjednoczenie oraz wielki zbiorowy obowizek, inspiracj, ale
te zobowizanie. Pisa: Zawsze trzeba mie w duszy idea. Idea nie moe by
ebraczy. Jeli musi by ideaem, to musi te by wielkim ideaem33.
Warto zauway za partnerem Tischnera w filozoficznym dialogu o kwestiach
spoeczno-politycznych Leszkiem Koakowskim, e termin mit niekoniecznie
naley rozumie wycznie jako zaprzeczenie prawdzie historycznej. Mit moe
by take narzdziem przenoszenia i dziedziczenia wartoci34.
Etos ludzi pracy Tischner pragn wypeni idealizmem i romantyzmem. By
przekonany, e czowiekowi potrzebny jest nie tylko ow, ale te i skrzyda 35.
24 maja 1983 r., koczc cykl wykadw rozpoczty dwa lata wczeniej na Uniwersytecie Jagielloskim na temat Etyka i historia, w ktrych zanalizowa Fenomenologi ducha Hegla (ktrego Marks postawi na gowie) pod ktem aktualnej
sytuacji politycznej w kraju, powiedzia: Kiedy u nas narodzi si ruch robotniczy
po Sierpniu, to znamiennym rysem byo to, e wzili si przede wszystkim za
popraw, napraw rodkw wytwrczych [] Mwi si czsto, e by to ruch
romantyczny. Nie wskazuje nic, prosz Pastwa, na romantyzm tego ruchu.
Natomiast wszystko wskazuje na to, e by to ruch w penym znaczeniu tego
2011-02-07 12:08:58
sowa pozytywistyczny. I zreszt, powiedziabym, jak to zwykle ruchy pozytywistyczne si kocz, kocz losami Siaczek i Judymw. Bo jedyny, ktry nie
przegrywa w historii, to jest romantyk. Bo nawet jak idzie pod t sypialni Wielkiego Ksicia Konstantego, to nie dlatego si cofa, e go przepdzaj, tylko
dlatego, e sam chce. Jest to bardzo gboka rnica36.
Wedug Tischnera, ludzie Solidarnoci pragnli by sob u siebie. Podnieli
bunt wobec wadzy w obronie trzech podstawowych wartoci: prawa do sprawiedliwej pacy za prac, prawa do wolnoci oraz prawa do posiadania nadprzyrodzonej nadziei, czyli religii. PRL na kolejnych etapach swojego istnienia, rnymi
metodami stara si im je odebra lub ograniczy. Filozofia chrzecijaska oraz
Koci katolicki zabiega o ich obron, zwaszcza, co zrozumiae, tej ostatniej
ocalenia religijnego etosu nadziei i bogactwa ycia wewntrznego37.
Marksizm reprezentujcy de facto etyk bez sumienia, operujc jzykiem walki,
wymierzy cios dialogowi midzyludzkiemu. Zamkn ludzi w wielkiej kryjwce,
rozbudowa biurokracj, nakaza nie tyle miowa ludzi, co ich kontrolowa.
Przestrze egzystencji czowieka w kryjwce drastycznie si skurczya, a nadzieja nie dawaa szerokiej perspektywy yciowej, tylko suya do przetrwania.
Ludzie yli na poziomie nijakoci, cechowa ich lk przed blinimi i wiatem. Idea
solidarnoci gosia wyjcie czowieka z kryjwki, rozszerzenie przestrzeni wolnoci oraz nadziei38.
Czas przeomu polega, zdaniem Tischnera, na przejciu od spoeczestwa
monologicznego do dialogowego. Monolog wadzy zakada, e to ona widzi istot rzeczy, patrzy daleko w przyszo, jest jedynym nosicielem prawdy, wiedzy
i postpu. Przezwycienie monologu polegao nie tylko na ograniczeniu cenzury, ale przeamaniu wszechobecnego mylenia politycznego budowaniu niezalenej wsplnoty. Jej genez Tischner widzia w rodzcej si w drugiej poowie
lat 70. opozycji demokratycznej. W spoeczestwie dialogicznym nie ma punktw
widzenia bezwzgldnie uprzywilejowanych. Kady czowiek jest w jakim stopniu
nosicielem prawdy, podobnie jak wadza i spoeczestwo maj swoje. Dialog
midzy poszczeglnymi czonkami spoeczestwa odsania t wspln prawd
i jest pocztkiem wsplnoty. Ostatecznie prawda o yciu spoecznym nie spada
bowiem z chmury, jak deszcz na ziemi, lecz wyrasta z dou, z gbi jednostkowych
przey i dowiadcze, ze wzajemnego rozumienia i porozumienia ludzi 39. Myliciel uzna umowy sierpniowe za przeom zasadniczy oraz nieodwracalny
2011-02-07 12:08:58
w drodze od spoeczestwa monologu do dialogu. Wspomina, e kiedy 24 wrzenia 1980 r. Komitet Zaoycielski NSZZ Solidarno zoy do Sdu Wojewdzkiego wniosek o rejestracj, przypomniao mu si haso studentw z Marca 68:
Bd realist! daj tego, co niemoliwe!40.
Czas przeomu dla Tischnera to czas, kiedy idea narodu zesza z nieba na
ziemi. Ludzie uwiadomili sobie, e los jednej rodziny zaley od losu drugiej,
a los rodzin jest losem narodu 41. W gdaskiej hali Olivia may Dawid uzbrojony
200
w proc stan naprzeciw Goliata uzbrojonego w czogi i racj stanu. Jego kamie
trafi olbrzyma w oko. Od tego momentu Goliata opucia resztka wiary i nadziei42.
Co wicej, filozof by przekonany, e idea solidarnoci zaspokajaa wczesny
gd duchowy caej Europy. Bya adunkiem, ktry wstrzsn wyobrani Europejczykw.
Tischner, bdcy raczej intelektualn armat ni politycznym rewolwerem,
mia wiadomo, e duch niejednokrotnie musi skapitulowa przed mieczem,
etyka przed bezwzgldn si i przemoc, jak to si stao 13 grudnia 1981 r.
Zdarza si, e sowo dialog pojawia si na ustach totalitarnej wadzy, ale
wadza nie wie wtedy, co mwi 43. Stan wojenny by dla niego tragizmem bezsiy, ktry rodzi tragizm beznadziei. Pragn postrzega go jako klsk zewntrzn zniszczenie stworzonego dziea, ale nie wewntrzn jako zniszczenie odpowiedzialnoci za unicestwione dzieo, za jego obron i kontynuacj.
Po zamordowaniu ksidza Jerzego Popieuszki pragn uwiadomi sobie
i innym, e kady mgby by na jego miejscu, ironicznie sugerujc wadzy, aby
utopia w Wile cay nard 44.
Fragment Etyki solidarnoci, mwicy o Przeciwniku myliciel zakoczy sowami: W nowym domu rosn nowi ludzie. Nowi ludzie buduj nowe domy.
W nowym domu panuje mio do tych, dla ktrych czowiek pracuje, panuje
odwaga i spoeczny rozum. Jest nowe poczucie godnoci. W ten sposb ronie
las. Kady, kto przechodzi, musi zda sobie spraw z tego, e jest las. Taki las
jest najwikszym bogactwem narodu 45. Warto zauway, e kiedy myliciel
mwi o czasie nowych ludzi nie miao to nic wsplnego z komunistyczn wizj
budowy nowego czowieka i totalitarn inynieri spoeczn. By to raczej powrt do korzeni i przywrcenia sowom ich pierwotnego znaczenia. W Gdasku
27 wrzenia 1981 r. w okresie I Zjazdu Solidarnoci duchowny mwi o czasie
narodowo-kulturowego, ponownego zakorzenienia46.
2011-02-07 12:08:58
Komunistyczny homo sovieticus, bdcy przeciwiestwem Tischnerowskiej idei

solidarnoci, zdaniem filozofa, przenikn do umysw wielu ludzi. W Polsce
jednak znalaz si on w cieniu dwch wielkich tradycji: etosu Wawelu i Jasnej
Gry. Pierwsz symbolizoway groby wawelskie, uosobienie potgi i sawy polskiego ora, miejsca spoczynku mczennikw oraz dwch tytanw duchowej
niepodlegoci narodu Adama Mickiewicza i Juliusza Sowackiego. Jasna
Gra bya emanacj religijnoci Polakw oraz nieustajcej wiary w moliwo
odmienienia losu pastwa. Momentem skrzyowania si tych dwch tradycji by
wybr Karola Wojtyy na biskupa Rzymu47. Tischner, przemawiajc do dziaaczy
Solidarnoci w katedrze wawelskiej, by przekonany, e nie po to przenosimy si
w przeszo, aby w niej ugrzzn, ale po to, by z jej pomoc rozwiza wspczesne problemy. Trwanie polskoci to nieustanne interpretowanie tego, co byo.
Trzeba wydoby z przeszoci pokarm dla teraniejszoci48.
Po latach, w nowej rzeczywistoci spoeczno-politycznej, kiedy z wielkiego ruchu
spoecznego pozostao niewiele, Tischner nadal wierzy w aktualno idei solidarnoci, ktr naley na nowo wypeni treci, zachowujc jednoczenie ponadczasowe wartoci, ktre gosia 49. Czowiek nie moe zbyt dugo fruwa jak
ptak, w otwartej przestrzeni. Potrzebuje miejsca, potrzebuje gniazda. Tracc
jedn tosamo, gorczkowo szuka nastpnej 50. Solidarno z kim i dla kogo nie moe przeobrazi si w solidarno przeciw komu. Idea powinna by
solidarnoci uniwersaln, nie frakcyjn czy wyznaniow. Powinna by w stanie
budowa rozumne kompromisy w yciu spoecznym i rozszerza, a nie zawa
horyzont ludzkiej nadziei. Jej podstaw musi by chrzecijaski personalizm,
a nie katolicki integryzm czy kapitalistyczny konsumpcjonizm. Zdaniem filozofa,
wspczesnej Polsce niezbdny by przede wszystkim heroizm myli, ktry zawsze
poprzedza heroizm czynu51.
Tischnerowsk ide solidarnoci we wspczesnym yciu spoeczno-politycznym mona sprowadzi do jednego, prostego i jak si wydaje oczywistego
postulatu: wypenienia etyk kapitalizmu oraz demokracji. Tym samym filozof
poszed la dem Maksa Webera, ktry widzia narodziny kapitalizmu jako poczenie jego ducha (czowieka zamonego) z etyk protestanck (czowieka
pobonego) 52. Autor Etyki solidarnoci rozwija take myl Jana Pawa II, e
demokracja bez wartoci atwo si przemienia w jawny lub zakamuflowany
totalitaryzm 53. Tisch ner, ktry by jedynym yjcym teologiem cytowanym przez
2011-02-07 12:08:59
papiea, twierdzi, e heroizm to przede wszystkim wierno wartociom podstawowym.

Sowo solidarno od czasu powstania pierwszej Solidarnoci, cho rozmaicie
interpretowane i rozumiane, zaczo by podstawow ide wiodc w polskim
yciu spoeczno-politycznym. Tischner siewca niepokoju pragn budzi nard
z dogmatycznej drzemki, zapadnia pogldy oraz uczy ludzi mylenia na wasny
rachunek. Traktowa idee polskoci, polski patriotyzm oraz religijno krytycz-
202
nie, a nie afirmatywnie, co mu nieustannie zarzucano54. Midzy innymi podkrela

ich krtkotrwa wydarzeniowo 55. Trudno nie odnie wraenia, e z ide
solidarnoci stao si podobnie.
Istnieje przekonanie, e heroizm w yciu narodw moe by zjawiskiem tylko
elitarnym. Czy Tischnerowska idea solidarnoci take? Czy jest to jedynie intelektualna koncepcja z dziedziny wishful thinking, przepeniona bogoojczynianym
patosem, majca niewiele wsplnego z polsk rzeczywistoci spoeczno-polityczn? A moe yjemy w aheroicznych czasach? Cyprian Kamil Norwid ponad
ptora wieku temu pisa: Mnie si zdaje, e kwestia heroizmu w spoecznoci
chrzecijaskiej z czasem zredukuje si po prostu do kwestii zdrowia i przyjemnoci. Tylko e my jeszcze nie znamy dosy, co to jest i na czym polegaj zdrowie i przyjemno56.
2011-02-07 12:08:59
cz 2.
WIAT
2011-02-07 12:08:59
2011-02-07 12:08:59
PATRYK WAWRZYSKI
Stosunki midzynarodowe w momencie
rodzenia si Solidarnoci
Znaczenie kultury systemu midzynarodowego

w kontekcie przemian spoecznych
Zrodzenie si masowego ruchu opozycyjnego wobec autorytarnego reimu

Polski Ludowej pozostaje w zgodnej spoecznej ocenie jednym z najdoniolejszych wydarze najnowszej historii Europy rodkowej. Powstanie niezalenej
Solidarnoci oraz zaszczepione przez ni wartoci odegray istotn rol w dekompozycji adu jataskiego i systemu pastw satelickich Zwizku Sowieckiego. Pewne jest, e rok 1980 by nie tylko czasem przeomu w polskim spoeczestwie, lecz zarazem nis ze sob niezwykle silny przekaz symboliczny,
ktrego rozprzestrzenienie si doprowadzio do historycznej metamorfozy po
niecaej dekadzie.
Wci si wydaje niemoliwe, take na skutek braku dostpu badaczy do licznych
materiaw archiwalnych i wywiadowczych, jednoznaczne ustalenie, jak rol
odegrao narodzenie si ruchu solidarnociowego w przemianach adu midzynarodowego. Dlatego te pragn postawi pytanie odwrotne: w jaki sposb egzogeniczna kultura systemu midzynarodowego wpyna na uksztatowanie si
Solidarnoci? A zatem rozway nie tyle przyczyn powstania zwizku, co raczej
okolicznoci, ktre mogy, mniej lub bardziej, wpyn na umasowienie polskiej
opozycji. Skoncentruj si jednake wycznie na systemie pastw i tendencjach
w nich wystpujcych od stycznia 1979 r. do listopada 1980 r.1
W jaki sposb zatem moliwe jest stanowice oddziaywanie systemu midzynarodowego na przemiany spoeczne i polityczne wewntrz poszczeglnych pastw?
Przedstawi mona to, w uproszczeniu, za pomoc pewnej metafory. Jeeli bowiem system midzynarodowy jest pewn struktur spoeczn, w ktrej jednostkami s podmioty kolektywne, czyli pastwa2, to jego nieodcznym atrybutem
2011-02-07 12:08:59
bdzie moliwo ksztatowania (spoecznego) zespou norm i preferencji, nazywanego kultur systemu midzynarodowego. Tym samym najwaniejsz rol
w funkcjonowaniu wymiany midzynarodowej odgrywa dystrybucja wiedzy, idei
i scenariuszy kulturowych. Te za pozwalaj wyszczeglni w systemie pewne
zmienne tendencje.
Zmiana spoeczna jest rwnoczenie stanowiona przez czynniki wewntrzne,
takie jak np. ustrj polityczny, polityka rzdu, istnienie orodkw opozycyjnych,
206
tradycje polityczne czy stopie polaryzacji i radykalizacji spoeczestwa, oraz

zmienne zewntrzne, takie jak np. stabilizacja regionu, polityka ssiadw i najwaniejszych uczestnikw wymiany midzynarodowej, stan bezpieczestwa
midzynarodowego, prawo midzynarodowe czy wspomniane powyej tendencje
zachowa i scenariusze kulturowe. Obrazujc znaczenie czynnikw egzogenicznych, przedstawi pewn hipotetyczn sytuacj. Jeli w pewnym pastwie doszoby do krwawej, ludowej i skutecznej rewolucji wymierzonej w despotyczn
wadz, to rwnoczenie oddziaywaaby ona na zachowania wadzy i opozycji
w innych (ociennych) pastwach autorytarnych. Rzdzcy pragnliby unikn
obalenia, stosujc swym zdaniem najbardziej adekwatne rodki, ich przeciwnicy
za staraliby si zdyskontowa sytuacj i wykorzysta (chwilow) sabo regionalnej stabilnoci.
Z powyszego hipotetycznego wydarzenia wynika kilka spostrzee:
a) kultura systemu midzynarodowego ustanawia tosamoci i role spoeczne nie
tylko samych pastw, lecz rwnie wewntrznych orodkw spoecznych;
b) zmiana spoeczna, bd jej brak, zaley od okolicznoci wewntrznych oraz
stabilnoci systemu midzynarodowego;
c) pastwa z natury s aktorami spoecznymi, ich zachowania za zale od
dystrybucji wiedzy i idei w systemie midzynarodowym;
d) aktorzy stosunkw midzynarodowych postpuj zgodnie z wasn tosamoci
i w granicach posiadanej wiedzy, nie w kadej sytuacji dc do maksymalizacji
egoistycznych korzyci, kieruj si bowiem rwnie preferowanymi spoecznie
scenariuszami zachowa (niekiedy odbiegajcymi od ich interesw);
e) w systemie midzynarodowym zawsze wystpuj pewne tendencje, ktre oddziauj stanowico na tosamo pastw i ich spoeczestw.
2011-02-07 12:08:59
PATRYK WAWRZYSKI STOSUNKI MIDZYNARODOWE W MOMENCIE RODZENIA SI SOLIDARNOCI
Porzdek midzynarodowy na przeomie lat 70. i 80. XX w.
Truizmem jest stwierdzenie, i system midzynarodowy transformowa na przeomie lat 70. i 80. XX w. Dziesiciolecie odprenia, ze szczytow Konferencj
Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, ktre doprowadzio do wzgldnej
normalizacji stosunkw midzy blokiem amerykaskim i sowieckim, dobiegao
koca. Wyczerpana zostaa moliwa pula kompromisw, a niejednorodno tak
widoczna w Akcie Kocowym KBWE 3 staa si cech caego systemu midzynarodowego.
Zmiana zachodzca wewntrz systemu pastw ustanawiaa sprzyjajce okolicznoci do redefinicji tosamoci poszczeglnych aktorw wymiany midzynarodowej. I cho rozlunienie stosunkw pomidzy antagonistycznymi zgrupowaniami
sprzyjao, korzystnej dla obu stron, wsppracy gospodarczej, zwikszao rwnoczenie przepyw ludzi. W owej rosncej mobilnoci spoeczestw oraz w nowych
moliwociach komunikacyjnych mona dopatrywa si przyczyn zmiany zderzenie przedstawicieli rnych cywilizacji, kultur czy blokw politycznych doprowadzio bowiem do zachwiania dotychczasowego modelu wymiany informacji
i dystrybucji wiedzy.
Jednake faszywe byoby stwierdzenie, e system midzynarodowy w latach 70.
XX w. trwa we wzgldnej stabilizacji, wynikajcej z przybrania nowych tosamoci przez Stany Zjednoczone i Zwizek Sowiecki. Nawet pobiena refleksja wymagaaby wskazania jako kluczowych wydarze: zakoczenie dugotrwaej interwencji amerykaskiej w Wietnamie, ktra wbrew oczekiwaniom nie przyczynia
si do penej stabilizacji Indochin4; wojn domow w Pakistanie, ktrej efektem
bya proklamacja niepodlegoci Bangladeszu (i interwencja humanitarna Indii)5;
wojna izraelsko-arabska (Jom Kipur), bdca niespodziewanym pocztkiem odprenia w stosunkach Egiptu i Izraela, lecz przede wszystkim prowadzia do
niezwykle uciliwego kryzysu naftowego6; czy dekompozycj imperium kolonialnego Portugalii7.
W jaki zatem sposb mona okreli ksztat porzdku midzynarodowego
u progu lat 80. XX stulecia? Wyrni naley dwie podstawowe, moim zdaniem,
paszczyzny: po pierwsze, polityczn, cechujc si tymczasowoci, wyczekiwaniem zmiany oraz deniem do ustanowienia wasnej, adekwatnej do prze-
2011-02-07 12:08:59
ksztacajcej si rzeczywistoci spoecznej oraz tosamoci, a take po drugie,

ekonomiczn, charakteryzujc si znaczcym wzrostem niepokojw spoecznych
bazujcych na przeduajcej si stagnacji gospodarczej i w wypadku pastw
bloku amerykaskiego wynikajcych rwnie z braku wyranego zdyskontowania
odprenia midzy zgrupowaniami.
Dostrzec mona zatem, i po raz pierwszy od zakoczenia II wojny wiatowej
system midzynarodowy znalaz si w takiej sytuacji, w ktrej podzia na jakie-
208
kolwiek bloki nie stanowi bezporedniego wpywu na tendencje bezporednio

oddziaywujce na danego aktora. Wraz ze wzrostem mobilnoci i postpem
komunikacyjnym za dystrybucja wiedzy i idei przestawaa by domen (wycznie) pastwa, nabierajc rwnoczenie (na poziomie systemu midzynarodowego) wymiaru bardziej spoecznego. Co jeszcze bardziej zaskakujce w przeom
dwch dekad ostatecznie podway prawdziwo wczesnego paradygmatu zimnowojennego, potwierdzajc, e to nie wzgldy ideologiczne, lecz pragmatyczne
rozumienie interesu narodowego doprowadzio do konfliktu midzy blokami
i zrozumienie istniejcych midzy nimi wspzalenoci moe pozwoli na zmian sposobu definiowania rzeczywistoci midzynarodowej.
W dalszych rozwaaniach pragn zwrci szczegln uwag na cztery kluczowe,
moim zdaniem, tendencje w systemie midzynarodowym w momencie rodzenia
si w Polce ruchu solidarnociowego. S to:
a) denie do przeksztacenia porzdku midzynarodowego, ze szczeglnym
naciskiem na przeniesienie osi konfliktu z ideologicznej (kapitalizmu z komunizmem) na polityczn (Stanw Zjednoczonych ze Zwizkiem Sowieckim) czy nawet
aksjologiczn (Wolnego wiata z Imperium Za);
b) poszukiwanie wiarygodnej alternatywy dla nieskutecznych i skompromitowanych
rzdw i wynikajca z tego radykalizacja nastrojw spoecznych;
c) wiara w moliwo ustanowienia skuteczniejszego systemu gospodarczego
zarwno na poziomie krajowym, jak i midzynarodowym;
d) uznanie istnienia drogi rewolucyjnej jako alternatywy, szansy rozwojowej
i moliwoci wyrwania si z dychotomicznego adu kapitalizmu i komunizmu, co
w uproszczeniu mona by nazwa deniem do wasnej drogi.
2011-02-07 12:08:59
Nowe oblicze zimnej wojny
Postpujca transformacja adu midzynarodowego wynikajca z braku realnych

efektw odprenia midzy blokami pozostawiaa otwarte tylko jedno pytanie:
jaki ksztat przybierze zimna wojna po owej przemianie. Dzi wiadomo, e wyniszczya ona Zwizek Sowiecki, ktry doprowadzi mia do jego (ideologicznej)
kapitulacji, nie za do dekompozycji. Stao si jednak inaczej i nie byoby naduyciem, gdyby szczegln uwag w tym kontekcie zwrci wanie na przeom
lat 70. i 80. XX wieku.
Niezwykle istotnym impulsem dla ksztatowania si nowego oblicza zimnej
wojny bya redefinicja tosamoci Chiskiej Republiki Ludowej i jej wkroczenie
na drog modernizacji. Wizja Denga Xiaopinga wymagaa odrzucenia caego
zestawu teoretycznych zaoe przyjtych podczas rewolucji kulturalnej i poszukania jakiej caociowej alternatywy8. A zatem nowa polityka chiska bya nie
tylko rewizj koncepcji maoistycznych, lecz w rzeczywistoci okazaa si przeomem, ktry w bezporedni sposb uwydatni nieuchronno ideologicznej poraki komunizmu w sowieckim ksztacie. Spokojne przetrwanie ChRL zapewnia
wanie jej wewntrzna hybrydowo, pozwalajca dostosowywa si do labilnoci kultury systemu midzynarodowego.
Zmiany zachodzce w Chiskiej Republice Ludowej miay rwnie swj bezporedni wpyw na ksztat wczesnego systemu midzynarodowego, trzy wydarzenia za odegray rol pierwszoplanow:
a) chiska interwencja w Wietnamie jako konsekwencja trwajcych od zjednoczenia przeladowa mniejszoci chiskiej, zacienienia wsppracy wietnamsko-sowieckiej oraz, bezporednio (jako casus belli ), interwencji wojsk wietnamskich
w Kambody9;
b) nawizanie stosunkw dyplomatycznych midzy Chisk Republik Ludow
a Stanami Zjednoczonymi i oficjalna wizyta Denga Xiaopinga w Waszyngtonie na
przeomie stycznia i lutego 1979 r.;
c) udzielenie przez wadze ChRL wsparcia afgaskim siom wrogim sowieckiej
interwencji oraz zbojkotowanie Igrzysk Olimpijskich w Moskwie, co waciwie
oznacza zerwanie dogorywajcego ukadu sojuszniczego sowiecko-chiskiego 10.
2011-02-07 12:08:59
Rwnie istotne co nawizanie stosunkw dyplomatycznych midzy ChRL a USA

zdaje si by koczce zudn wiar w moliwo powoania do ycia pastwa
panarabskiego nawizanie stosunkw midzy Egiptem a Izraelem. Wsppraca
w ramach trjkta amerykasko-egipsko-izraelskiego pozwolia na podpisanie
26 marca 1979 r. traktatu pokojowego (gwnie dziki porozumieniu osignitemu
w Camp David w grudniu roku poprzedniego). Zakoczy on wojn midzy pastwami, doprowadzi do zwrotu pwyspu Synaj Egiptowi, a take zapewni Izra-
210
elowi trwao dostaw surowcw energetycznych11.

Wydarzenie to, cho pozornie miao wydwik regionalny, odegrao istotn rol
w ksztatowaniu adu midzynarodowego. Oznaczao bowiem kolejny etap transformacji podziaw epoki zimnowojennej. Tak jak zblienie komunistycznych Chin
i kapitalistycznych Stanw Zjednoczonych odbierao zimnej wojnie wymiar zderzenia ideologicznego, tak ustanowienie wyomu w ruchu panarabskim i uznanie przez
Egipt pastwa ydowskiego odbierao Zwizkowi Sowieckiemu legitymizacj do
dziaania na Bliskim Wschodzie. Oto bowiem zaama si dotychczasowy system
sojuszy: blok sowiecki zatraci swoj tosamo obrocy wiata arabskiego przed
wspieranym przez imperializm amerykaski syjonizmem. Egipt, cho skazujc si
na ostracyzm wrd pastw regionu, odegra istotn rol w transformowaniu
rzeczywistoci zimnowojennej i nadawaniu jej nowego wymiaru.
W powysze zmiany warto wpisa rwnie ostatni akt etapu odprenia w stosunkach amerykasko-sowieckich, jakim byo podpisanie 18 czerwca 1979 r.
Ukadu o Ograniczeniu Strategicznych Zbroje Ofensywnych (SALT II ). Nadzieje
zwizane z redukcj si zbrojnych i zbroje okazay si ponne: ju same problemy ratyfikacyjne, na ktre trafi ukad w amerykaskim Senacie wykazay, e pula
kompromisw zostaa wyczerpana, ostateczn ich klsk byo za wkroczenie
wojsk sowieckich na terytorium Afganistanu. Niemniej jednak wiara w skuteczno
dialogu i w zdolnoci koncyliacyjne cechowaa liderw bloku amerykaskiego a
do inwazji Armii Czerwonej, co musiao doprowadzi do radykalizacji nastrojw
spoecznych i poszukiwania mniej naiwnych przywdcw12.
Sama za decyzja o interwencji w Afganistanie podjta przez przywdztwo sowieckie (Breniewa, Andropowa, Gromyk i Ustinowa) stanowia bezporedni
argumentacj dla zakoczenia zimnowojennego etapu odprenia i przejcia do
strategii wyczerpania Zwizku Sowieckiego oraz podwaenia jego legitymizacji
w systemie midzynarodowym13. 24 grudnia marszaek Nikoaj Ogarkow, szef
2011-02-07 12:08:59
sztabu generalnego, podpisa rozkaz wymarszu wojsk do Afganistanu w celu udzielenia internacjonalistycznej pomocy zaprzyjanionym Afgaczykom i by zapobiec
ewentualnym antyafgaskim dziaaniom ze strony ssiadujcych pastw14.
Jednake najbardziej prawdopodobnym uzasadnieniem interwencji sowieckiej jest
samo przeksztacanie si systemu midzynarodowego w sposb niekorzystny dla
zachowania dotychczasowej pozycji Zwizku Sowieckiego. Joanna Modrzejwska-Leniewska uznaje j wrcz za skutek rewolucji islamskiej w Iranie (ktrej znaczeniem zajm si w dalszym toku tego artykuu) i prawdopodobnego denia
wadz amerykaskich do ustanowienia Afganistanu jako nowego przyczka w Azji
Centralnej bd wykorzystania jego pooenia geograficznego dla wzmocnienia
pozycji Pakistanu (tkwicego wwczas w konflikcie z Indiami)15.
Niemniej jednak, rozpoczcie konfliktu w Afganistanie okazao si kluczowe dla
adu midzynarodowego, na poziomie kultury systemu doprowadzio za do
zrodzenia si obrazu Zwizku Sowieckiego jako mocarstwa ekspansjonistycznego, dcego do zdominowania (i podbicia) ssiednich pastw zostao to
skutecznie wykorzystane przez politykw amerykaskich, ktrzy poprzez wspprac z ChRL mogli cakowicie zdyskredytowa ideologiczny wymiar zimnej
wojny, przesuwajc jej symboliczny ciar na przestrze interesw. Starcie amerykasko-sowieckie przybrao tym samym tosamo cile neorealistyczn,
stajc si zderzeniem dwch zgrupowa pastw rywalizujcych midzy sob
o strefy wpyww, nie za dwch wizji wiata i sprawiedliwoci spoecznej walczcych o jak najszersze spoeczne podzielanie ich idei. Ustawio to Stany Zjednoczone w sytuacji korzystniejszej, na przeomie lat 70. i 80. bowiem to im atwiej
byo o dominacj militarn czy ekonomiczn, idee komunistyczne za wci pozostaway niezwykle atrakcyjne na obszarach pokolonialnych oraz wrd dyskryminowanych warstw spoecznych w pastwach wysoko rozwinitych.
Niepokj, niestabilno i poszukiwanie alternatywy
Wobec wspomnianego rosncego niezadowolenia spoeczestw z pogarszajcego

si stanu gospodarki i standardu ycia oraz wobec wyranego koca etapu odprenia w stosunkach midzynarodowych oczywista staa si konieczno poszukiwania w polityce nowych odpowiedzi na najwaniejsze pytania dotyczce przyszoci. Oznaczao to niezwykle liczne zmiany rzdw, kres kariery politykw kojarzonych
2011-02-07 12:08:59
z dotychczasowym adem oraz zwikszenie popularnoci alternatywnych ugrupowa

obiecujcych nowy porzdek wewntrzny i midzynarodowy.
Niepokj wynikajcy przede wszystkim z niepewnej sytuacji ekonomicznej oraz
z koniecznoci transformacji gospodarczej dotyka w najwikszym stopniu spoeczestwa pastw uprzemysowionych, odrodzenie militaryzmu za z symboliczn sowieck interwencj w Afganistanie odegrao, w mojej opinii, rol w caym
systemie midzynarodowym (cho w rnym stopniu w poszczeglnych pa-
212
stwach). Wizao si to rwnie z niewiadom, jak by ksztat bezpieczestwa

midzynarodowego w najbliszej przyszoci dzi jasne jest, e zarwno Ukad
Warszawski, jak i Sojusz Pnocnoatlantycki przygotowane byy (strategicznie)
do otwartego konfliktu zbrojnego, jednake wwczas wiedza ta bya niemal nieosigalna, koncepcje rzdw za starannie skrywano, tak przed przeciwnikami,
jak i wasnymi obywatelami.
W interesujcym mnie okresie doszo zatem do zmiany linii politycznej w:
a) Francji, gdzie w 1981 r. zwycistwo wyborcze odnis socjalista Francois
Mitterand, a goszone przez jego rodowisko haso koca odprenia za wszelk
cen oznaczao rozerwanie wizi midzy francuskimi socjalistami i komunistami16.
Jednak przede wszystkim wynik wyborw oznacza niech spoeczestwa do
partii prawicowych i stanowi wyrany sprzeciw wobec gaullistowskiej koncepcji
francuskiej partycypacji w polityce globalnej;
b) Wielkiej Brytanii, gdzie po fali strajkw i wyczerpaniu spoecznej legitymizacji
dla Partii Pracy rozpocza si dekada elaznej damy Margaret Thatcher17, ktrej
sukcesem byy nie tylko reformy gospodarcze, zwikszenie znaczenia Wielkiej
Brytanii na arenie midzynarodowej, lecz take dotd nieprzychylnie przyjmowana
centralizacja wadzy i umocnienie rzdu w stosunku do obywateli18;
c) Stanach Zjednoczonych, gdzie kojarzony z polityk odprenia demokratyczny
prezydent Jimmy Carter ustpi w Biaym Domu miejsca republikaskiemu kandydatowi Ronaldowi Reaganowi19, ktrego pniejsze dziaania byy wyranym
gosem sprzeciwu wobec strategii demokratw20;
d) Chiskiej Republice Ludowej, w ktrej po odejciu od zaoe rewolucji kulturalnej kontynuowane byy reformy Denga Xiaopinga, z jednej strony prowadzce
do zdumiewajcego wzrostu gospodarczego, z drugiej za do uksztatowania
nowej tosamoci ChRL w polityce midzynarodowej21;
e) Jugosawii, po mierci Josipa Broz Tity;
2011-02-07 12:08:59
f) Pastwach basenu Morza rdziemnego: Grecji (pocztek prezydentury Konstantinosa Karamanlisa 22), Hiszpanii (zwycistwo lewicy w wyborach samorzdowych oraz utworzenie umiarkowanego i reformatorskiego rzdu Adolfo Suareza 23), Woszech (pierwszy po II wojnie wiatowej gabinet nie wywodzcy si
z ruchu chadeckiego24), Turcji (kolejny przewrt wojskowy25) czy Algierii (pocztek rzdw Chadliego Bendjedida26);
g) Iraku, gdzie na skutek zamachu stanu peni wadzy przej dotychczasowy
wiceprezydent Saddam Hussain.
Oczekiwanie gospodarczego cudu
Rozpoczty kryzysem naftowym proces kartelizacji wydobycia i sprzeday ropy

naftowej w negatywny sposb wpyn gwnie na gospodarki pastw uprzemysowionych, dotd opierajcych si na energochonnych technologiach produkcji.
Std druga poowa lat 70. pozostawaa okresem recesji, uboenia spoeczestwa,
przede wszystkim za poszukiwania moliwoci ograniczenia zapotrzebowania
na surowce energetyczne. Tendencje te zostay nasilone na skutek dwch wydarze: kolejnego podniesienia ceny sprzeday ropy naftowej przez producentw
skupionych w OPEC oraz embarga naoonego na Iran przez administracj Jimmyego Cartera.
O ile jednak Stany Zjednoczone i pastwa zachodnioeuropejskie znajdoway si
ju na prostej prowadzcej do ponownego okresu prosperity, o tyle sytuacja
w bloku sowieckim permanentnie si pogarszaa. Sam Zwizek Sowiecki dotknity zosta sankcjami ekonomicznymi, bdcymi odpowiedzi na wkroczenie Armii
Czerwonej do Afganistanu. Wgierska gospodarka nie bya zdolna do produkcji
odpowiadajcej zapotrzebowaniu konsumentw i rosncemu apetytowi spoeczestwa27, sytuacj w Rumunii za pogarszay dodatkowo katastrofalne trzsienie ziemi w 1976 r. oraz szczeglnie dotkliwa powd w 1980 r., ktre skoniy
Midzynarodowy Fundusz Walutowy do udzielenia Bukaresztowi pomocy, koniecznej do stabilizacji sytuacji28.
Tym samym bez wzgldu na przynaleno pastw do blokw politycznych i militarnych ich spoeczestwa oczekiway rychego poprawienia sytuacji ekonomicznej i zatrzymania niekorzystnych tendencji rozwojowych. Si spoecznej nadziei
na nowe doskonale obrazuje efekt strajkw brytyjskich robotnikw i zmiane
2011-02-07 12:08:59
polityczna, ktra bya ich skutkiem. Jednake osabienie atlantyckiego centrum

ekonomicznego miao rwnie dodatkowe znaczenie dla systemu midzynarodowego zapocztkowao trwajce po dzie dzisiejszy przenoszenie rodka cikoci gospodarki wiatowej do Azji Wschodniej. Zmiany zachodzce w Chiskiej
Republice Ludowej w poczeniu z siln pozycj Japonii stay si motorem napdowym rozwoju kolejnych pastw regionu, a tym samym wyzwaniem rzuconym
nie tyle pastwom kapitalistycznego Zachodu, co caemu, take komunistyczne-
214
mu, centrum wczesnej ekonomiki globalnej. I w tym sensie wpyno na ich

tosamo w polityce midzynarodowej.
Droga do rewolucji
Zachwianie dotychczasowego adu midzynarodowego i jego transformacja,

przy rwnoczesnym spowolnieniu gospodarczym oraz wchodzeniu w doroso pokole wychowanych ju po zakoczeniu II wojny wiatowej i w czasie
dekolonizacji sprzyjao radykalizacji nastrojw spoecznych. W wikszoci
wypadkw denia rewolucyjne wpisane byy w dychotomi okresu rywalizacji
zimnowojennej i wpisane w konflikt systemw kapitalistycznego i komunistycznego. Doskonale wpisuje si w w kontekst trwajca drug dekad wojna
w Angoli 29.
Wyjanienie to odpowiednie jest rwnie dla sytuacji w Afganistanie po interwencji sowieckiej, ktry sta si tym samym kolejnym peryferyjnym frontem starcia
mocarstw. Rwnie eskalacja konfliktw w Ameryce rodkowej, Gwatemali,
Salwadorze i Nikaragui zdaje si by pokosiem ekspansji sowieckiej w tradycyjnie amerykaskiej strefie wpyww. Szczeglnie istotny by cios wymierzony przez
lewicowych sandinistw we wspierany jeszcze przez Franklina D. Roosevelta 30
reim Somozw w Nikaragui31.
Jednake dwa wydarzenia daleko odbiegaj od wczesnego dwubiegunowego rozumienia rzeczywistoci midzynarodowej. Odegray one, moim zdaniem,
niezwykle wan rol w wiadomoci uczestnikw wymiany midzynarodowej
i poprzez treci kultury systemu oddziayway stanowico na zachowania innych.
Byy bowiem niejako oderwane z szerszego kontekstu spoecznego, pozbawione
wymiaru zimnowojennego, ich inicjatorzy za stanli w otwartej opozycji do obu
blokw. Oznaczao to zrodzenie nadziei na moliwo zmiany politycznej poza
2011-02-07 12:08:59
rywalizacj Stanw Zjednoczonych i Zwizku Sowieckiego, na podstawie innych

wyznacznikw tosamoci32. Owe wydarzenia to:
a) Rewolucja islamska w Iranie, bdca konsekwencj specyficznej fuzji dwch,
pozornie sprzecznych, pragnie spoecznych: sprawiedliwej (egalitarnej) modernizacji oraz powrotu do tradycyjnego, konserwatywnego rozumienia rzeczywistoci spoecznej33. I cho w pierwszej kolejnoci rewolucyjne uniesienia nakierowane zostay na dominacj amerykask, czego najwaniejszym przejawem byo
zajcie przez zbrojne bojwki modzieowe ambasady Stanw Zjednoczonych
w Teheranie, bdce zdaniem Davida Farbera pocztkiem otwartej konfrontacji
wiata muzumaskiego z Zachodem34, to ich znaczenie opierao si na sprzeciwie wobec midzynarodowego dyskursu zdominowanego przez dwie ideologie
wywodzce si z jednego krgu kulturowego. Zwycistwo iraskich radykaw
oznaczao, e w systemie midzynarodowym moliwe jest uzyskanie rzeczywistej
niezalenoci bez koniecznoci cigego lawirowania, jak byo choby w wypadku Jugosawii Tity, midzy dwoma mocarstwami globalnymi;
b) Wojna iracko-iraska35, ktrej przyczyn szuka mona zarwno w ustanowieniu
nowej tosamoci islamskiego Iranu, a tym samym w uzyskaniu przez niego
statusu niezalenego od konfrontacji zimnowojennej, jak i w podobnych aspiracjach
Saddama Hussaina. Starcie midzy tymi pastwami miao nie tylko charakter
walki o strefy wpyww czy dominacj w wiecie islamu, byo przede wszystkim
pojedynkiem ideologicznym, prb odpowiedzi na podstawie jakich zmiennych
tosamociowych ustanowiona ma by odrbno w stosunku do rywalizacji
amerykasko-sowieckiej. Jednoznaczne zwycistwo ktrejkolwiek strony stanowioby tryumf wieckiego nacjonalizmu postkolonialnego (Irak) bd fundamentalistycznej wizji pastwa wyznaniowego (Iran), ktry to mgby si sta wzorem
postpowania dla innych spoeczestw, nie tylko bliskowschodnich. Jednake
nadzieje okazay si ponne, a wraz z nadaniem wojnie afgaskiej charakteru
kulturowo-religijnego zainteresowanie muzumaskie przenioso si wanie w tym
kierunku, tymczasowo przyjmujc wektor silnej antysowieckoci.
Podsumowanie
W polskim dyskursie naukowym oraz w potocznych opiniach dominuje przekonanie o wyjtkowoci zrywu solidarnociowego 1980 r. Jednake owa niepowtarzal-
2011-02-07 12:08:59
no ma przede wszystkim charakter symboliczny, poniekd wpisujcy si

w mesjanistyczne rozumienie historii Polski. W tym samym czasie dochodzi
take w innych pastwach komunistycznych do przeksztace wiadomociowych:
w 1979 r. powstaje Niezaleny Zwizek Robotnikw Rumunii 36, po mierci Josipa
Broz Tity za w Jugosawii walka o sched po zmarym przywdcy prowadzi do
przeniesienia zainteresowania na nacjonalistyczne aspekty polityki.
W swych rozwaaniach pragnem wykaza, i powstanie Solidarnoci oraz okres
216
jej umasowienia wpisuj si w szerszy kontekst przeksztace w systemie midzynarodowym. Sabo gospodarki, pogbiajce si dysproporcje spoeczne oraz powszechne denie do niekiedy radykalnej zmiany politycznej opisuj rzeczywisto
przeomu lat 70. i 80. nie tylko w Ludowej Polsce, lecz take w wielu innych pastwach.
Przy sprzyjajcych okolicznociach midzynarodowych, ktre wynikay z wyczerpania si dotychczasowej formuy konfrontacji zimnowojennej i znaczcych przetasowa
w stosunkach midzynarodowych, mona zauway wzmoon aktywno ruchw
reformatorskich oraz rewolucyjnych, dcych zarwno do redefinicji tosamoci
wasnego pastwa, jak i rewizji kulturowych zasad systemu midzynarodowego.
Przeprowadzona przeze mnie diagnoza ukazuje, i kultura systemu midzynarodowego w okresie rodzenia si Solidarnoci preferowaa powstawanie ruchw
tego typu i stwarzaa okolicznoci, ktre prowadzi mogy do rzeczywistej zmiany
politycznej. Oczywiste jest jednak, e na skutek braku demokratycznych instrumentw przeksztacenia takie byy trudniejsze do osignicia w pastwach autorytarnych, cho jak pokazuje przejcie wadzy w Zwizku Sowieckim przez Michaia Gorbaczowa byy nieuniknione. Wydaje si, e w Ludowej Polsce za jakakolwiek transformacja moliwa byaby na gruncie porozumienia narodowego
midzy parti komunistyczn a opozycj37. Nieprawdopodobny wydaje si, najkorzystniejszy, wariant wyrwania si z ram zimnowojennych drog rewolucyjn
na wzr spoeczestwa iraskiego.
Solidarno bya nie tylko etapem na drodze do uzyskania przez Polsk suwerennoci i peni niepodlegoci, staa si rwnie czci midzynarodowej caoci. Elementem zjawiska globalnego, przejawem spoecznej wiary w to, e
moliwe jest wyrwanie si z dyktatu rywalizacji Stanw Zjednoczonych i Zwizku
Sowieckiego. Przejawem wiary, e kady nard, jak gosi Karta Narodw Zjednoczonych38 moe pj wasn ciek rozwojow, cho wielu z nich przyszo
na w czas czeka kolejn dekad.
2011-02-07 12:08:59
PATRYK PLESKOT
Midzy nadziej a obaw.
Dyplomacja Zachodu wobec narodzin Solidarnoci
(Sierpie 80). Szkic analizy
W momencie wybuchu Solidarnoci w sierpniu 1980 r. nie byo w wiecie zachodnim ani jednego pastwa, ktre by jednoznacznie negatywnie ustosunkowao si
do tego wydarzenia. Sytuacja ta trwaa w zasadzie przez cay szesnastomiesiczny karnawa Solidarnoci. Pozostaje jednak faktem, e pozytywny stosunek do
narodzin tego masowego ruchu spoecznego by na Zachodzie wyranie zrnicowany i niejednolity. Midzy skrajnymi postawami ostronego wyczekiwania czy
nawet obojtnoci a penego zaufania i wyranej sympatii zaistniaa caa gama
stanowisk mniej jednoznacznych, a bardziej zoonych i zniuansowanych. czya je na pewno obawa przed eskalacj wewntrznego konfliktu w PRL oraz destabilizacj regionu, groc obudzeniem si rosyjskiego Niedwiedzia. Obawa ta
skutecznie tamowaa prosolidarnociowe gesty oficjalnej dyplomacji. Sprbujemy
naszkicowa t skomplikowan problematyk na przykadzie czterech najwaniejszych pastw Zachodu przede wszystkim USA , a take RFN , Francji i Wielkiej
Brytanii majcych najwikszy udzia w ksztatowaniu zachodnich postaw wobec
spraw polskich. Ponisze akapity stanowi przy tym przede wszystkim propozycj
tropw badawczych, a nie wyczerpujc analiz problemu.
Amerykask ocen wydarze w Polsce midzy sierpniem 1980 r. a grudniem
1981 r. w decydujcym stopniu determinowaa wanie optyka radziecka, a cilej
obawa przed radzieck interwencj w Polsce na wzr inwazji na Czechosowacj w 1968 r. Dlatego te gwnym punktem dyplomacji amerykaskiej, powtarzanym niczym mantra, staa si zasada nieinterweniowania w wewntrzne
sprawy polskie, ktre miay by rozwizywane przez samych Polakw. Dogmat
ten przyjy praktycznie wszystkie pastwa demokratyczne na caym wiecie,
szczeglnie za czonkowie NATO . Amerykaska strategia stana zatem w rozkroku midzy tendencj dc do uspokojenia Polakw i zapobieenia destabi-
2011-02-07 12:09:00
lizacji sytuacji a ogln, dugofalow strategi wzmocnienia nastrojw antykomunistycznych w PRL jako elementu osabiania bloku sowieckiego, praktykowan od pocztkw zimnej wojny1.
Liczc si ze znaczc polsk mniejszoci, administracja demokratycznego
prezydenta Jimmyego Cartera, koczcego w 1980 r. sw czteroletni kadencj,
pozytywnie, cho bardzo oglnikowo odniosa si do lipcowo-sierpniowej fali
strajkw. Wydaje si, e tu przed wybuchem Solidarnoci gwnym problemem
218
absorbujcym wschodni polityk amerykask bya kwestia kredytw i zaduenia PRL oraz fakt przyjcia przez Cartera 25 czerwca 1980 r. (prezydencka
dyrektywa PD -59) nowej wersji strategii nuklearnej, okrelonej mianem countervailing strategy (strategii przeciwdziaania), zakadajcej moliwo uprzedzajcych uderze na okrelone cele przeciwnika 2. Do tej pory mwiono tylko
o uderzeniach odwetowych doszo wic w ramach odchodzenia od ery dtente
(przede wszystkim po radzieckiej inwazji na Afganistan w grudniu 1979 r.) do
pewnego zaostrzenia stanowiska USA . W sprawie polskiej starano si na razie
unika wicych deklaracji, cho prezydent w rozmowach z sojusznikami z NATO
nawoywa do zwikszenia pomocy finansowej dla Polski jako elementu stabilizujcego sytuacj. Wobec oporw w Kongresie sam nie mia wielu moliwoci realizacji tego postulatu3.
Problem wydarze na Wybrzeu mia w dyplomacji amerykaskiej status low
profile, zakadajcy umiarkowane reakcje, cho jeszcze w poowie lipca prezydencki doradca Zbigniew Brzeziski zapewnia polskich opozycjonistw o zdecydowanym poparciu ze strony USA 4. 20 lipca amerykaski wywiad sporzdzi
dokument typu alert memorandum (raport o zagroeniu), w ktrym ostrzega,
e rosncy niepokj spoeczny w Polsce moe zosta powstrzymany si5. Departament Stanu (zwany potocznie Mglist Dolin Foggy Bottom) zapewnia
jednoczenie polsk ambasad, e uwaa strajki za sprawy wewntrzne PRL
i rzdu polskiego 6. W ten sposb w pewnej mierze umywano rce w kwestii
polskiej opozycji. W tym czasie przed podpisaniem Porozumie Sierpniowych
takie owiadczenie mogo zreszt by rozumiane dosownie, poniewa nie
zastanawiano si jeszcze na pierwszym planie nad rol i reakcjami ZSRR . Mimo
to ostrono owiadczenia wywoaa krytyk wrd czci administracji, obawiajcej si, e dla Moskwy agodno tonu moe oznacza sabo USA 7. W wyniku
krytyki stanowisko Waszyngtonu zaostrzyo si: 21 sierpnia Departament zapro-
2011-02-07 12:09:00
PATRYK PLESKOT MIDZY NADZIEJ A OBAW. DYPLOMACJA ZACHODU WOBEC NARODZIN SOLIDARNOCI
testowa przeciw aresztowaniom strajkujcych, o ktrych dochodziy gosy za

ocean. Dzie wczeniej ok. 100 kongresmenw podpisao rezolucj republikanina Dona Rittera wyraajc poparcie dla utworzenia niezalenych zwizkw
zawodowych w Polsce i ich prawa do strajku8. Jednoczenie dokerzy z wschodniego wybrzea ogosili bojkot polskich statkw jako wyraz solidarnoci z polskimi
stoczniowcami 9. Decyzja amerykaskich kolegw dotara do polskich stoczniowcw i wywara na nich due wraenie. lad tych wydarze uwidoczni si
w opowiadaniu Janusza Gowackiego Moc truchleje 10. Inicjatywy te nie przekaday si jednak na oficjalne stanowisko Biaego Domu, ktre nadal zdaniem
polskiej ambasady w Waszyngtonie byo jasne i wstrzemiliwe, podkrelajce dobre stosunki midzy obydwoma pastwami11.
W miar upywu kolejnych dni kwestie polskie staway si dla Biaego Domu coraz
waniejsze. 22 sierpnia dyskutowano o nich na cotygodniowym spotkaniu prezydenta Jimmyego Cartera z zespoem doradcw, w ktrym pierwszoplanow rol
odgrywa Zbigniew Brzeziski12. Ten ostatni w rozmowie z dziennikarzami nie mia
wtpliwoci, e PRL jest i pozostanie w obozie radzieckim, ale postulowa kontynuowanie przemian demokratycznych, wyraajc zarazem ch jak najszybszego
przywrcenia spokoju w Polsce13.
Planowane zmiany w polskich wadzach, o ktrych Amerykanie syszeli od koca
sierpnia, nie wpyny na modyfikacj umiarkowanej postawy administracji Cartera, pomimo coraz wyraniejszej jej krytyki ze strony mediw i opozycji. Sekretarz stanu Edmund Muskie, majcy polskie korzenie 14, zapewnia o woli wsppracy z kad polsk ekip rzdow, podkrela wycznie wewntrzny charakter
wydarze w Polsce i yczy osignicia szybkiej stabilizacji sytuacji 15. 26 sierpnia
w ramach sesji ONZ Carter i szef zachodnioniemieckiej dyplomacji Hans Dietrich
Genscher wydali wsplne owiadczenie, w ktrym po raz kolejny wyraono
wstrzemiliwo i wol niemieszania si w wewntrzne sprawy polskie16. Dzie
pniej prezydent Carter wystosowa list w sprawie Polski do Margaret Thatcher,
Valryego Giscarda dEstainga i Helmuta Schmidta. Stwierdzi w nim, e wydarzenia w Polsce mog zaway na przyszoci caego bloku wschodniego. Chocia
popar denia strajkujcych do reform, wyrazi obaw przed reakcj Zwizku
Radzieckiego. Sugerowa, by zachodni sojusznicy wypracowali jednolity scenariusz
na wypadek sowieckich ruchw wojskowych i przyjli jako podstaw swego stosunku do Moskwy zasad nieinterwencji w wewntrzne sprawy polskie, nie dajc
2011-02-07 12:09:00
Kremlowi najmniejszego pretekstu do interwencji17. Bya to pierwsza akcja sugerujca, e Waszyngton prbowa wykorzysta polskie wydarzenia do skuteczniejszego sterowania swymi mniej potnymi sojusznikami.
Niedugo po przesaniu listu CIA sporzdzia raport, w ktrym sugerowaa, e
ZSRR nie zgodzi si na wolne zwizki zawodowe 18. Zdawano sobie spraw, e
dla Moskwy pena kontrola nad PRL (nazywan przez Zbigniewa Brzeziskiego
pastwem osiowym) umoliwiaa sprawniejsze trzymanie w ryzach NRD , Cze-
220
chosowacji i Wgier, o republikach batyckich i Ukrainie nie wspominajc 19.

Bardziej stanowcze inicjatywy mnoyy si w Kongresie, np. 26 sierpnia polonijny
kongresman Clement Zabocki przedoy w Izbie Reprezentantw projekt rezolucji, w ktrej domaga si zwolnienia aresztowanych strajkujcych i nieamania
postanowie Aktu Kocowego KBWE . Zostanie ona przyjta stosunkiem gosw
435 do 0 na pocztku padziernika20. O amaniu Aktu mwi te przewodniczcy
Komisji Kongresu ds. KBWE Dante Fascell21.
Podsumowujc sierpniow postaw Waszyngtonu wobec strajkw w Polsce,
dziennikarz Thomas A. Sancton pisa 1 wrzenia 1980 r. o yczliwej trosce zmieszanej z obaw 22. Obaw t dostrzegao rwnie polskie MSZ . Zdawano tu sobie
spraw, e dla Waszyngtonu kategoryczne opowiedzenie si za Solidarnoci
nioso ryzyko stworzenia wadzom PRL i decydentom w Moskwie pretekstu do
stumienia rodzcej si opozycji (wsppraca z imperialistami)23. Nie moe wic
dziwi, e podpisanie porozumie w Gdasku i Szczecinie nie wpyno na zmian ostronej amerykaskiej postawy. Wci a nawet coraz bardziej obawiano
si reakcji sowieckiej. Jak wspomina wczesny ambasador w Warszawie Francis
J. Meehan, powszechnie uwaano, e Moskwa nie bdzie si waha w zniszczeniu zagroenia dla wadzy komunistycznej w Polsce oraz dla jej wasnej
hegemonii 24. W tej sytuacji w oglnikowych stwierdzeniach amerykaskich dyplomatw cigle dominowa dogmat niemieszania si w sprawy polskie, cho
Jimmy Carter przekonywa, i Amerykanie patrz z przyjemnoci i podziwem
na polskich robotnikw, ktrych cechowaa pokojowa determinacja, dyscyplina, wytrwao i odwaga, stanowica przykad dla tych, ktrzy chwal
sobie wolno i ludzk godno 25. Piknym sowom nie towarzyszyo wiele
konkretw. Pojawiy si take nowe wtki: Departament Stanu od pocztku
wrzenia zacz w rozmowach z polsk ambasad sugerowa, e kwestie Solidarnoci na pewno stan si jednym z tematw nabierajcej tempa kampanii
2011-02-07 12:09:00
wyborczej w USA . Zwraca te uwag na rosnc presj prosolidarnociowych

rodowisk26. Mogo to wiadczy o prbach pewnych przewartociowa strategii
i optyki dyplomacji amerykaskiej vis--vis Polski. W peni uwidoczni si one
jednak dopiero w styczniu 1981 r., kiedy wadz przejmie republikanin i antykomunista Ronald Reagan.
W Francji, jeszcze bardziej wyranie ni w USA , stanowisko polityczne wobec
ruchu solidarnociowego byo warunkowane trwajc wanie kampani wyborcz.
Sytuacja ta implikowaa pewn niekonsekwencj i wahania we francuskiej polityce zagranicznej. Dodatkowo odchodzca ekipa prezydenta Valryego Giscarda
dEstainga pragna bardziej ni administracja Cartera zachowa atmosfer
dtente i nie rozbudza konfliktu midzy blokiem wschodnim a zachodnim. Z tych
wzgldw do strajkw z lipca i sierpnia 1980 r. francuskie wadze podeszy
inaczej ni spoeczestwo francuskie wyranie pesymistycznie. Prezydent,
gaullistowski libera, w maju 1980 r. spotka si z I sekretarzem KPZR Leonidem
Breniewem i nie chcia pogorszenia radziecko-francuskich stosunkw27. Po tej
wizycie planowa take podr do Polski uzgodniono z wadzami PRL termin
wrzeniowy28. Pesymizmowi towarzyszyy emocje: socjalistyczny polityk Michel
Rocard proponowa w sierpniu na forum parlamentu wrcz skierowanie na Batyk
jednostek wojskowych w celu ratowania robotnikw, ktrym miaa grozi mier29.
W tym wielowtkowym kontekcie Giscard od poowy sierpnia z wielk uwag
ledzi rozwj sytuacji, ale nie uzna za konieczne przerywa swego urlopu 30.
Niemniej obawia si moliwych reperkusji midzynarodowych. Deklarowa, e
w dalszym cigu pragnie przyjecha do Warszawy i zapewnia, e stanowisko
Francji wzgldem PRL nie zmienio si. Wyranie unika zajcia sprecyzowanego
stanowiska31.
Do koca sierpnia w sprawach polskich wypowiadali si przede wszystkim bardzo
aktywni zwizkowcy i niektrzy dziaacze opozycyjni. W przededniu porozumie
w Gdasku i Szczecinie nadal niewielk aktywno przejawiaa ekipa rzdzca.
27 sierpnia, po posiedzeniu rzdu, Giscard sformuowa kolejne bardzo wstrzemiliwe i neutralne owiadczenie. Ponownie podkreli negatywne implikacje
midzynarodowe wydarze na Wybrzeu. Na ten wtek szczeglny nacisk kadli
inni czonkowie rzdu, m.in. majcy polskie korzenie Michel Poniatowski32.
Pokojowe zawarcie porozumie te nie do koca przypado do gustu ekipie Giscarda dEstainga. Sam prezydent podobno ywi autentyczn sympati do
2011-02-07 12:09:00
Gierka, ktrego dni byy ju policzone, przy Quai dOrsay za tym bardziej obawiano si destabilizacji w rejonie Europy rodkowo-Wchodniej i reakcji ZSRR .
Nawet lider socjalistycznej opozycji, Franois Mitterand, przewidujco przyzna
8 wrzenia 1980 r. w jednym z wywiadw radiowych: uwaam za cakowicie
niemoliwe wspistnienie systemu marksistowsko-leninowskiego oraz swobd
instytucjonalnych. W ktrym momencie dojdzie wic do konfrontacji 33. W oficjalnych deklaracjach prezydent wstrzymywa si przed tak radykalnymi ocenami.
222
Nadal podkrela wasn dyskrecj i wstrzemiliwo wobec wydarze w Polsce i wysoko ocenia metod i wag osignitego rozwizania konfliktu midzy
wadzami i strajkujcymi. W podobnym tonie wypowiada si szef MAE (Ministe`re
dAffaires Etrange`res Ministerstwa Spraw Zagranicznych) Jean-Franois Poncet,
podkrelajc aspekt dialogu obu stron porozumie, a take deklarujc dalsz
pomoc gospodarcz dla Polski34. Rzdowe opinie byy jednak nieliczne35.
Porozumienia Sierpniowe zarazem bezporednio wpyny na relacje Francji
z Polsk: przyjaciel Giscard dEstainga Gierek na pocztku wrzenia z powodu
choroby ustpi ze stanowiska I sekretarza, a nowe kierownictwo partii zaproponowao przeoenie wizyty francuskiego prezydenta. Jak si okazao, przeoenie byo rwnoznaczne z odwoaniem podry. Mimo to Giscard oficjalnie deklarowa zrozumienie dla zmian w polskich wadzach 36. Mona przypuszcza,
e jednak nie do koca rozumia i popiera te partyjne przepychanki. Z biegiem
czasu jego oceny relacji Solidarnopastwo staway si coraz bardziej pesymistyczne. Obawia si w ocenach polskiego MSZ pogorszenia sytuacji gospodarczej i utraty kontroli wadz PRL nad solidarnociow Polsk37. Zarazem
ambasador w Paryu Tadeusz Olechowski w poowie wrzenia zapewnia Warszaw, e przeprowadzone rozmowy w Prezydenturze potwierdzaj utrzymywanie si korzystnego dla nas klimatu politycznego i gotowo do udzielenia nam
dodatkowej pomocy gospodarczej (przesunicie spat zaduenia, preferencyjne
kredyty itp.)38. Francja pocztkowo miaa przeciwstawia si podnoszeniu sprawy
polskiej na forum EWG 39, cho Giscard zamierza rozmawia na temat powstania
Solidarnoci z Margaret Thatcher 19 wrzenia. Obie strony deklaroway zachowanie dyskrecji w wypowiedziach publicznych40.
Postawa pozostaych pastw wielkiej czwrki rwnie nie bya jednoznaczna
i do koca konsekwentna. Z pewnym uproszczeniem mona stwierdzi, e stanowisko zachodnioniemieckie byo bardziej pesymistyczne i ostrone ni fran-
2011-02-07 12:09:00
cuskie, a brytyjskie bardziej jasne ni amerykaskie w ocenie polityki polskiej,

ale zarazem zachowujce wiksz rezerw wobec Solidarnoci.
Stosunki polsko-niemieckie w okresie Solidarnoci borykay si z dugofalowymi
problemami, znanymi zarwno wczeniej, jak i pniej. Polskie MSZ w latach 80.,
tak jak i w poprzednich dekadach, ostro protestowao przeciwko rewizjonistycznym
niemieckim atlasom historycznym czy te dziaalnoci niemieckich ziomkostw.
Zgodnie z tradycj oskarano RFN o dziaalno szpiegowsk na terenie Polski41.
Dochodzio do ekspulsji dziennikarzy, dyplomatw. Mimo to czy wanie z powodu tej delikatnej sytuacji rzdzca do 1982 r. socjalistyczna ekipa kanclerza
Helmuta Schmidta (w koalicji z liberaln FDP ) staraa si utrzymywa poprawne
stosunki z polskim rzdem i nie angaowa zbytnio po stronie Solidarnoci. Ta
ostatnia, jak zauwaa znany dziennikarz i znawca stosunkw polsko-niemieckich
Peter Bender, cytowany przez Albrechta Riechersa, budzia wrd klasy politycznej wahanie pomidzy podziwem a lkiem42.
Dlatego te w polityce wzgldem PRL i Solidarnoci administracja Schmidta
zachowywaa od pocztku daleko posunit ostrono. W czerwcu kanclerz
odby wizyt w Moskwie, gdzie zosta niezwykle serdecznie przyjty 43. Jeszcze
w sierpniu 1980 r. w otoczeniu kanclerza krya opinia: ten wiat jest okrutny.
Caa nasza sympatia jest po stronie robotnikw, ale musimy by realistami 44.
Rzd w przecigu sierpnia nie zaj oficjalnego stanowiska w sprawie wydarze
w Polsce. Bierne pozostaway te zwizki zawodowe (prcz metalowcw) 45.
Wedug ocen polskiego MSZ Schmidt wyznawa zasad cakowitego niemieszania
si w sprawy polskie, cho ekipa rzdzca miaa w kuluarach solidaryzowa si
ze strajkujcymi46.
Jest faktem, e na skutek eskalacji wydarze na Wybrzeu w ostatniej chwili nie
doszo do planowanej na 19 sierpnia wizyty Edwarda Gierka w Bonn47, pomimo
szczegowo opracowanego programu (wcznie z prezentami dla polskiej delegacji)48. Decyzj t podja jednak strona polska, a nie niemiecka, ktra z kolei
wyrazia pene zrozumienie dla niej 49. Schmidt nie omieszka przekaza przez
MSZ Gierkowi wyrazw swego poparcia (mimo sympatii dla strajkujcych)
i pomocy w sprawach kredytowych, wraz z lun propozycj przystpienia Polski

do Midzynarodowego Funduszu Walutowego. Przekonywa ponadto, e nie
zamierza uczyni niczego, co stwarzaoby wraenie mieszania si w wewntrzne
sprawy polskie 50. Wyraa nadziej na przyjazd Gierka jeszcze w 1980 r. 51 Jed-
2011-02-07 12:09:00
noczenie odwoa wizyt w NRD , gdzie Honecker usztywni swoje stanowisko 52.
W obu niemieckich pastwach zdawano sobie spraw, e przyczyn rezygnacji
ze spotkania byy wydarzenia w Polsce 53. Z drugiej strony, jak przekonywaa
polska placwka w Kolonii, wrd doradcw Urzdu Kanclerskiego pojawiy si
oceny, e sytuacja w PRL osabi presti ZSRR jeszcze bardziej ni Afganistan,
wzmacniajc pozycj USA . Strajki ich zdaniem pokazyway, e cay blok wschodni utrzymywaa jedynie militarna obecno radziecka54.
224
Odwaniejsze od rzdowych deklaracje formuowali w przecigu sierpnia przedstawiciele chadeckiej opozycji (np. Helmut Kohl). Postawa ta wynikaa przede
wszystkim z chci zaatakowania rzdzcej ekipy, a nie ze szczeglnej sympatii
dla polskich stoczniowcw55. Pamitajmy, e to niemiecka prawica flirtowaa ze
rodowiskami wypdzonych. W tym samym czasie szef niemieckiego MSZ Hans-Dietrich Genscher unika wypowiedzi na temat zewntrznego zagroenia Polski.
Dla wadz polskich jego stanowisko byo ostrone i wywaone56. Trzeba rwnie
cigle pamita o przyspieszajcej kampanii wyborczej, ktra zakoczya si
w listopadzie 1980 r. kolejnym zwycistwem Schmidta i SPD , ta jednak ponownie
musiaa wej w koalicj z FDP 57. Wzgldy kampanii mogy implikowa ostrono
wypowiedzi wadz, chccej odrni si od opozycji cho, jak sugerowao MSZ
wydarzenia w Polsce wpyny pocztkowo na zmniejszenie si przewagi socjalistw58. Rzeczywicie, sierpniowe sondae pokazyway wzrost notowa chadecji,
ale nie wystarczy on do wygranej 59. Wpyw na ten stan rzeczy miao podpisanie
porozumie z 30 i 31 sierpnia, ktre SPD umiaa wykorzysta jako symbol swej
ugodowej strategii, atakujc opozycj, wieszczc bankructwo reimu 60. Co
ciekawe, strona polska poufnie oferowaa socjalistom gotowo posuni propagandowych, jakie uznaliby za potrzebne dla udzielenia im wsparcia w []
kampanii wyborczej61. Jak wida, wadze PRL byy w pewnej mierze zadowolone
ze wsppracy z ekip Schmidta.
Koncyliacyjn polityk realizowali politycy rzdzcej SPD , ktrzy zdaniem MSZ
bardzo wysoko oceniali polityk wadz polskich wzgldem strajkujcych na
Wybrzeu, okrelajc j te jako rzekomo bardzo mdr i wywaon. Tak jak
wszdzie na Zachodzie obawiano si jednak eskalacji konfliktu i zastanawiano
si nad reakcj ZSRR , co wzbudzao protesty polskiej placwki w Kolonii 62. Socjalici od samego pocztku nie chcieli dolewa oliwy do ognia i doprowadzi do
uycia siy. W wikszym stopniu ni Francuzi czy Amerykanie nie widzieli zda-
2011-02-07 12:09:00
niem MSZ alternatywy dla polityki wadz PRL , dostrzegajc co najwyej moliwo odbiurokratyzowania zw[izkw] zawodowych 63. Doniesienia MSZ nie
odbiegay najprawdopodobniej od prawdy, cho bardzo ograniczony dostp do
rde zachodnich nie pozwala na pene zweryfikowanie tej tezy. Pozostaje faktem,
e w swych wspomnieniach kanclerz Helmut Schmidt przyzna, i po porozumieniach sierpniowych blokowa kwesti zaproszenia Lecha Wasy do Niemiec, by
nie drani wadz PRL i Moskwy 64. Rzd RFN deklarowa za to pragnienie rozwoju wszystkich dziedzin stosunkw bilateralnych z PRL , co przejawiao si
m.in. w przyznawaniu kredytw65.
W brytyjskich reakcjach na fenomen Solidarnoci cieray si ze sob dwie tendencje: pozytywne dla polskiej opozycji antykomunistyczne nastawienie konserwatywnej ekipy Margaret Thatcher (rzdzcej od 1979 r.), a z drugiej strony
kopotliwa dla Solidarnoci brytyjska antyzwizkowa polityka wewntrzna.
Jednoczenie Londyn stara si nie odchodzi od linii politycznej zakrelonej przez
swego amerykaskiego sojusznika. Strajki lipcowo-sierpniowe przyjto z brytyjsk powcigliwoci: wedug depeszy ambasady PRL w Londynie z 15 sierpnia
ostatnie zjawiska gospodarcze i spoeczne w Polsce relacjonowane s przez
powane brytyjskie rodki masowego przekazu spokojnie, w miar obiektywnie,
bez normalnej w tym kraju sensacyjnoci. Sugerowano, e rzd Thatcher naciska
pras na tonowanie wypowiedzi66. Rzdzca ekipa zachowywaa powcigliwo,
cho bya take zaniepokojona rozwojem sytuacji w Polsce67.
Sytuacja zacza si zmienia w ostatniej dekadzie sierpnia, cho nie na tyle,
by premier podobnie jak Giscard dEstaing przerwaa urlop. Mimo to Thatcher
miaa domaga si biecych informacji 68. Jednoczenie premier nie zgodzia si na zwoanie sesji parlamentarnej powiconej sytuacji w Polsce, polecia te politykom Partii Konserwatywnej powstrzyma si od wypowiedzi, ktre
nie sprzyjaj stabilizacji. Rzd w rozmowach z polsk ambasad wedug
doniesie tej ostatniej deklarowa zainteresowanie piln normalizacj gospodarcz Polski i wyrazi zrozumienie dla polityki polskich wadz, obiecujc nie
porusza kwestii dysydentw 69. Szeroko dyskutowano za to nad celowoci
wizyty delegacji zwizku zawodowego TUC (Trades Union Congress) w Polsce,
ktr wczeniej zaplanowano na wrzesie 70. Na przeomie sierpnia i wrzenia
wizyt odwoano z powodu kontrowersji wewntrz zwizku co do stosunku do
Solidarnoci 71.
2011-02-07 12:09:00
Podpisanie Porozumie Sierpniowych wadze brytyjskie przyjy yczliwie. Swoj wizyt w Polsce planowa szef dyplomacji Alexander Carrington 72. 11 wrzenia
oglnikowe poparcie dla Solidarnoci wyrazia Labour Party, ktrej kierownictwo
miao zarazem ogranicza zbyt radykalne (z perspektywy polskiej ambasady)
inicjatywy 73. W ekipie rzdzcej pojawiy si opinie, e wybuch Solidarnoci
wpynie na ukad si w bloku wschodnim, m.in. osabi moliwoci przeciwdziaania
przez PRL wzmocnieniu obu pastw niemieckich74. Trudno oceni wiarygodno
226
tych informacji. 12 wrzenia Margaret Thatcher wysaa Jimmyemu Carterowi list,

w ktrym okrelia brytyjsk postaw wzgldem wydarze w Polsce. W dokumencie tym w relacji londyskiej ambasady Thatcher, popierajc porozumienia
sierpniowe, okrelaa sytuacj w Polsce jako niebezpieczn dla stabilizacji europejskiej i obawiaa si podobnie jak Waszyngton e zbyt aktywna dziaalno
Zachodu moe da ZSRR pretekst do stwierdzenia zewntrzej inspiracji w powstaniu Solidarnoci75. Tej powcigliwej retoryce towarzyszyy jednak znaczce
gesty w zorganizowanych przez emigracj 20 wrzenia obchodach 40. rocznicy mordu katyskiego wzili udzia minister stanu ds. armii Barney Hayhoe
i przedstawiciele trzech gwnych partii76. Narodziny Solidarnoci wywoay ponadto olbrzymie zainteresowanie brytyjskiej prasy, ktra przez kolejne miesice
publikowaa setki artykuw na tematy polskie77.
Niejednoznaczne reakcje dyplomacji najwaniejszych pastw Zachodu na nage
zaistnienie Solidarnoci w sierpniu 1980 r. pokazuje, e w tym momencie politycy bloku zachodniego nie zdawali sobie jeszcze sprawy z doniosoci tego fenomenu spoecznego, jakim staa si Solidarno, dla dugofalowych przemian
w caej Europie rodkowo-Wschodniej. Warto doda, e zapewne i sami Polacy
w czasie gorcych dni lata 1980 r. nie mogli by w peni wiadomi przeomu,
ktry wanie zaczli wsptworzy. Kolejne miesice, pene dramatycznych spi
midzy polskimi wadzami a Solidarnoci, przynios coraz bardziej narastajce
obawy Zachodu co do moliwoci sowieckiej interwencji w Polsce. Co znamienne,
zrnicowane postawy polityczne, przyjte przez wielk czwrk po 13 grudnia
1981 r., bd w duej mierze kontynuacj linii zarysowanych w reakcji na sierpniowe wydarzenia.
2011-02-07 12:09:00
MAGORZATA WIDER
Boskie spojrzenie na polski Sierpie 80
Gdy na przeomie lipca i sierpnia 1980 r. doszo na polskim Wybrzeu do wystpie robotniczych, opinia publiczna, ta zarwno na wschodzie, jak i na zachodzie,
bacznie obserwowaa rozwj wypadkw. Zastanawiano si nad konsekwencjami
podjtych dziaa nie tylko dla szeroko pojtej polityki polskiej, ale rwnie nad
moliwymi skutkami dla pastw ociennych. Niniejszy tekst prezentuje opinie,
komentarze i oceny sytuacji w Polsce w 1980 r. w kontekcie biecej polityki
RFN ze szczeglnym uwzgldnieniem kampanii wyborczej. Ramy czasowe tworz
dwa znaczce wydarzenia: letnie strajki w Polsce i wybory do Bundestagu z 5 padziernika 1980 r. W omawianym czasie pojawiy si wypowiedzi, ktre wywary
wpyw zarwno na polityk wewntrzn RFN , zwizan z prowadzon wwczas
kampani wyborcz, jak i polityk midzynarodow. W aspekcie polityki midzynarodowej nie bez znaczenia bya powszechnie prezentowana przez opini publiczn obawa przed radzieck interwencj nad Wis.
rdami do niniejszego opracowania s materiay z Archiwum socjaldemokracji niemieckiej w Bonn (Archiv der sozialen Demokratie AdsD), publikowane
owiadczenia czonkw rzdu RFN i partii politycznych, a take doniesienia i komentarze najwaniejszych tytuw prasowych RFN .
Wydarzenia lata 1980 r. w Polsce nie byy dla bacznych obserwatorw ycia
politycznego i spoecznego penym zaskoczeniem. Obserwujc ycie spoeczne
i polityczne w Polsce, poprzedzajce eksplozj na Wybrzeu, mona byo nabra
przekonania, e w PRL musi doj do zmian. Nie wiedziano, gdzie si rozpocznie
proces przemian i jaki bdzie mia przebieg 1. O tym, e zmieniaa si sytuacja
wewntrzna w naszym kraju, donosili dziennikarze i komentatorzy niemieccy ju
na przeomie 1979 i 1980 r. Wizao si to z kilkoma istotnymi zdarzeniami zarwno na arenie wewntrznej, jak i midzynarodowej. Przede wszystkim wybr
Karola Wojtyy na papiea i jego pielgrzymka do Polski zmieniy spoeczestwo.
Kolejnym wanym elementem przemian politycznych byy zmiany w onie Polskiej
2011-02-07 12:09:00
Zjednoczonej Partii Robotniczej ( PZPR ). Rysujce si trudnoci gospodarcze

zmusiy lobby lskie do prb podjcia dziaa reformistycznych. Od poowy lutego 1980 r. zaczy si pojawia relacje z Polski mwice o kryzysie wewntrznym
i dziaaniach politycznych2. Na VIII Kongresie PZPR (1115 lutego1980 r.) I Sekretarz KC PZPR Edward Gierek dokona analizy sytuacji gospodarczej, wskazujc na pewne niedocignicia i trudnoci natury ekonomicznej. Nie przedstawi
jednak propozycji rozwizania tyche problemw. Dziennikarze zachodni odczy-
228
tywali w wystpieniu Gierka zapowied podwyek cen, jednoczenie zwracajc

uwag na analogiczne wydarzenia z przeszoci: od 1956 r. trzykrotnie dochodzio w Polsce do wybuchu gwatownych protestw spoecznych, stojcych na
skraju zbrojnego powstania zawsze byo to po podwykach cen 3. Niepokojce
sygnay byy odczytywane rwnie przez parti. Dziennikarze donosili z Warszawy nie tylko o zauwaalnych oznakach kryzysu gospodarczego, ale rwnie
o sporzdzonym w 1979 r. raporcie o stanie Republiki, w ktrym ostrzegano przed
konsekwencjami ewentualnych podwyek cen, z obaleniem ekipy Gierka wcznie 4. Ten krytyczny nurt podkrelay zmiany w partii. Sensacj VIII Zjazdu PZPR
by fakt, e Piotr Jaroszewicz nie zosta wybrany czonkiem Biura Politycznego
Komitetu Centralnego PZPR 5. Ta decyzja opieraa si na doniesieniach o nieumiejtnym rzdzeniu i blokowaniu reform gospodarczych, ktre w zaoeniu mia
przeprowadzi Gierek, a o ktrych mwiono w kuluarach zjazdu. Odsunicie od
wadzy czowieka numer dwa w Polsce mogo oznacza zwycistwo obozu pragncego reform. Jaroszewicz by synonimem cznoci z Moskw i jego usuniecie
mogo stanowi rwnie reakcj na wzrost nastrojw patriotycznych i antyrosyjskich, wywoanych wizyt Jana Pawa II w Polsce.
O tym, e pielgrzymka papieska zmienia spoeczestwo polskie, pisali nie tylko
dziennikarze, ale rwnie politycy odwiedzajcy wwczas Polsk. Nawet niemieckie zwizki zawodowe zauwayy przemin wewntrzn w Polsce. Niemiecka
Federacja Zwizkw Zawodowych (Deutsche Gewerkschaftsbund DGB ) miaa
wiadomo, e Koci w naszym kraju odgrywa zupenie inn rol i przyjmowa
zupenie inn pozycj ni w Europie Zachodniej. Podczas wizyt delegacji DGB
w lutym 1980 r. odnotowano, e Koci i katolicy zostali wzmocnieni wizyt
papiea w 1979 r. Efektem bya znacznie zwikszona liczba nielegalnych publikacji, zajmujcych si tematyk do tej pory zakazan przez pastwo. Rwnie
dyskusje polityczne stay si bardziej odwane 6. Doszo do aktywacji krgw
2011-02-07 12:09:00
MAGORZATA WIDER BOSKIE SPOJRZENIE NA POLSKI SIERPIE 80
zblionych do Kocioa i samego Kocioa7. Biskupi wkroczyli na wiosn 1980 r.

na teren polityczny, zajmujc jednoznaczne stanowisko w obronie opozycji w Polsce, co byo z punktu widzenia polskiego rzdu niespodziewan postaw. Rzd
dokona w niedalekiej przeszoci wielu ustpstw na rzecz duchowiestwa, np.:
zwolniono ksiy od suby wojskowej i przyznano im ubezpieczenie spoeczne.
Mimo tego, Episkopat nie tylko e nie zamilk w krytyce rzdu, to jeszcze jednoznacznie zada powstrzymania si od stosowania represji wobec dysydentw
i rozpoczcia z nimi dialogu politycznego. Latem 1980 r. dokonano we Frankfurter Allgemeinezeitung interesujcej oceny Kocioa katolickiego w Polsce. Ot
stwierdzono, e by to nie tylko najbardziej rozpolitykowany Koci, ale rwnie
najbardziej nacjonalistyczny spord wszystkich Kociow europejskich.
I tutaj Polska podja niebezpieczn gr polityczn:. musiaa utrzyma dobre
relacje z USA i Zachodem (kwestie dostawy zboa, kontakty z Poloni, normalizacja stosunkw polsko-niemieckich) przy rwnoczesnym zachowaniu lojalnoci
wobec Moskwy i koniecznoci uspokojenia wasnego spoeczestwa. Nie wryo
to dobrze grupie spokojnej polityki skupionej wok Gierka8. Do tego dochodziy
komplikacje na tle politycznym w kwestii interwencji radzieckiej w Afganistanie.
Dziennikarze zachodnioniemieccy zgodnie podkrelali, e nad Wis traktowano
z du sympati obron Afganw, a nawet podkrelano podobiestwa ich obrony
do obrony Polski w 1920 r. Wzrost nastrojw patriotycznych i wiadomoci narodowej mogo by bardzo problematyczne w konfrontacji z oczekiwaniami radzieckimi wzgldem Polski i Polakw. Rzd musia wykona polityczny szpagat pomidzy oczekiwaniami spoeczestwa i nastrojami antyradzieckimi a radzieckimi
wymaganiami posuszestwa i wiernoci. Polscy komunici, zdaniem C. G. Strhma z Die Welt, nie cieszyli si szczeglnym zaufaniem Moskwy9, Polska uwaana bya bowiem za kraj, ktry nie da si cakowicie podporzdkowa. Na
Kremlu panowaa opinia o nieobliczalnoci Polski.
Polski Sierpie jako element dyskusji w polityce midzynarodowej
Polskie lato 80, wzbudzio zainteresowanie wrd wszystkich pastw, zarwno

w bloku wschodnim, jak i w wiecie demokratycznym. W RFN wydarzenia te
czasowo naoyy si na gorc faz kampanii wyborczej do Bundestagu, stajc
si wanym elementem gry politycznej. Partie polityczne wykorzystyway wszelkie
2011-02-07 12:09:00
nadarzajce si okazje do przedstawienia swoich ugrupowa i liderw w pozytywnym wietle, powoujc si przy tym na wydarzenia midzynarodowe. Sprzyja temu fakt, e rok 1980 by rokiem wyborczym i RFN , i w Stanach Zjednoczonych.
W lipcu 1980 r. Egon Bahr,czowiek do specjalnych porucze, zoy wizyt
w Washingtonie i Detroit. Jego zadaniem byo rozeznanie si w sytuacji politycznej pod ktem przyszych wyborw, a take podzielenie si uwagami o kampanii
wyborczej zarwno w RFN , jak i w USA 10. Ju wtedy, jak wynikao z rozmw
230
przeprowadzonych z politykami amerykaskimi, przewidywano, e aspekty polityki zagranicznej odgrywa bd w wyborach 1980 r. istotn rol, znacznie
wiksz ni w latach poprzednich. Wrd wanych punktw determinujcych
walk wyborcz w aspektach polityki zagranicznej USA wymieniono, obok sytuacji
w Afganistanie, wanie zaniepokojenie rozwojem sytuacji w Polsce. Przy czym
trudno okreli, jakie dziaania miano na myli, mwic, e w interesie stabilnoci naleao by gotowym do pomocy, szczeglnie e administracji amerykaskiej
zaleao na zachowaniu spokoju i niedeniu do spektakularnych dziaa w polityce zagranicznej?11.
Rwnie rzd RFN w okresie wyborczym stara si osign istotny sukces w polityce zagranicznej. W tym kontekcie olbrzymie znaczenie polityczne i propagandowe przypisywano relacjom RFNNRD . Sprzyjaa temu planowana wizyta kanclerza Schmidta w Berlinie Wschodnim. Kolejnym elementem, ktry mia przysporzy
kanclerzowi popularnoci i gosw poparcia w wyborach bya zaplanowana na lato
1980 r. wizyta I Sekretarza PZPR Edwarda Gierka w Hamburgu. Te dwa spotkania
dyplomatyczne, a take odbyta nieco wczeniej wizyta Leonida Breniewa w Bonn,
byy elementami prowadzonej przez koalicj SPD-FDP nowej polityki wschodniej
i dobrze wpisyway si w strategi kampanii wyborczej. Sloganem wyborczym SPD
w 1980 r. byo Sicherheit und Frieden (Bezpieczestwo i pokj), co odpowiadao znacznej czci spoeczestwa zachodnioniemieckiego. Haso to stao w widocznej opozycji do wczesnych dziaa CDU/CSU , w tym dania zaostrzenia
polityki wobec Zwizku Radzieckiego12. Majc to na uwadze, planowano wykorzystanie tych elementw polityki midzynarodowej w toczcej si kampanii wyborczej13. Mwia o tym opozycja parlamentarna, zarzucajc kan clerzowi i SPD wykorzystywanie kadej okazji, w tym wypadku chodzio o medialny rozgos zwizany
z wizytami, do wpywania na wyborcw. Nadzieje wyborcze, jakie wizano z tymi
spotkaniami mogy speni si tyko pod warunkiem ich pozytywnego przebiegu14.
2011-02-07 12:09:00
Odwoanie wizyty Gierka w RFN
Zaplanowana na 19 i 20 sierpnia 1980 r. wizyta Gierka w RFN bya jednym z elementw politycznego lata wyreyserowanym przez rzdzc koalicj. Chadecy
mwili o niej z sarkazmem, e bya elementem politycznym, ktry nadawa si do
wykorzystania w walce wyborczej. Tego typu spotkania dostarczay adnych
zdj gwarantujcych zainteresowanie mediw.
Gwne siy polityczne RFN wizay z ni okrelone nadzieje i miay wobec niej
konkretne oczekiwania. SPD i FDP chciay widzie w niej kontynuacje zarysowanej wczeniej europejskiej polityki bezpieczestwa i rozbrojenia15. Natomiast
rodowiska zwizane z wypdzonymi i ziomkostwami zgaszay pod adresem
rzdu RFN w kontekcie wizyty Gierka w RFN , dania i postulaty, zwizane z mniejszoci niemieck zamieszka w Polsce, czc w ten sposb polityk wewntrzn z zagraniczn16. Z kolei przywdca opozycji parlamentarnej Helmut Kohl da
zmiany kierunku dyskusji wyborczej i przeniesienia punktu cikoci kampanii
z polityki midzynarodowej na polityk wewntrzn17. Elementem jednoznacznie
wiadczcym o powanym zaostrzeniu sytuacji w Polsce byo odwoanie w ostatniej chwili (18 sierpnia) wizyty Gierka w RFN . Komentarze prasowe nie pozostawiay jakichkolwiek wtpliwoci, e sytuacja staje si powoli krytyczna. Mwiono
o podobiestwach do sytuacji na Wgrzech i w Czechosowacji18. Rozgorzaa
dyskusja prasowa na temat niedoszej wizyty Gierka w RFN 19. Odwoanie wizyty
zostao skomentowane przez krgi chadeckie jako bankructwo polityki wschodniej
prowadzonej przez SPD . Nie wiadomo byo wtedy, czy odwoanie wizyty Gierka
bdzie miao wpyw na planowan wizyt Schmidta w NRD . Krytyka kanclerza
Schmidta bya coraz goniejsza. Niektrzy dziennikarze negatywnie oceniali jego
polityk w stosunku do Gierka i wskazywali na wag i znaczenie planowanej
wizyty w NRD , twierdzc nawet, e bya ona waniejsza od niedawnego spotkania
z Breniewem.
CDU/CSU zarzucaa koalicji rzdzcej wykorzystywanie polityki zagranicznej do
walki medialnej. Jej celem byo nagonienie przed wyborami do Bundestagu

kompromisu niemiecko-niemieckigo (zgoda na uatwienia dla spoeczestwa
wschodnioniemieckiego, kwestie humanitarne i ekonomiczne), ktry zamierzano
wypracowa podczas spotkania SchmidtHonecker. Plany te zostay pokrzyowane
2011-02-07 12:09:00
przez polskich robotnikw, spotkanie na szczycie RFNNRD nie mogo bowiem

zosta medialnie wykorzystane z racji roli, jak odgrywa Honecker w bloku
wschodnim i opinii, jak si cieszy. By on symbolem wszystkich negatywnych
dziaa na wschodzie, poczynajc od interwencji w 1968 r. w Czechosowacji 20.
Powszechnie wysuwano tez, e zrobi on wszystko, co w jego mocy, aby zapobiec
rozpowszechnieniu si za elazn kurtyn idei walki o wolno. W takiej sytuacji
SPD , szczeglnie e wrd spoeczestwa zachodnioniemieckiego mona byo
232
zauway olbrzymi sympati dla robotnikw polskich, nie moga skonsumowa

propagandowo tego spotkania.
Komentatorzy krytykujc kanclerza, wskazywali na popenione przez niego bdy.
Po pierwsze: Schmidt nie powinien by czeka a Gierek odwoa zapowiedzian
wizyt w Hanowerze, a znacznie wczeniej powinien zwrci si do niego z propozycj przesunicia wizyty do momentu, gdy groba krwawego konfliktu w Polsce zostanie zaegana. Propozycj t naleao poda do publicznej wiadomoci.
Po drugie: Schmidt powinien zwrci si do bankw udzielajcych pomocy Polsce,
aby te wstrzymay przekazywanie rodkw do momentu, gdy zostanie usunita
groba uycia przeciwko robotnikom siy, zarwno polskiej, jak i radzieckiej. Poza
tym Schmidt powinien by poinformowa publicznie Honeckera, e jego wizyta
w NRD zostanie odoona do momentu, gdy zniknie obawa, e na terenie Ukadu
Warszawskiego bd uciskani robotnicy 21. W prasie ukazaa si ostra krytyka
zachowania i taktyki rzdu RFN , a take wypowiedzi, w ktrych postpowanie
koalicji rzdzcej porwnywano do zachowania sonia w sklepie z porcelan22.
Odwoanie wizyty Schmidta w NRD
W niedugim czasie po odwoaniu wizyty Gierka w RFN nie doszo do skutku

kolejne wane wydarzenie midzynarodowe, jakim bya zaplanowana na 22 sierpnia 1980 r., wizyta kanclerza Schmidta w NRD . Miao to by drugie spotkanie na
najwyszym szczeblu na terytorium NRD . (Pierwszy raz spotkali si Willy Brandt
i Willi Stoph w Erfurcie). Spotkanie SchmidtHonecker zostao odwoane ju
po raz drugi. Pierwszy raz stao si to z powodu interwencji radzieckiej w Afganistanie w grudniu 1979 r. Po raz drugi z uwagi na wydarzenia w Polsce 23. Na
temat zalenoci pomidzy odwoaniem tej wizyty a sytuacj w Polsce mwi
jednoznacznie Willy Brandt. Majc na uwadze informacje, jakie mia kanclerz,
2011-02-07 12:09:01
korzystniej byo odpowiednio wczeniej odwoa wizyt, ni zrobi to w momencie

bardzo niekorzystnym dla obu partnerw. Dla opozycji parlamentarnej bya to
doskonaa okazja do ataku na koalicj rzdow. CDU/CSU komentowaa decyzj
o przeoeniu wizyty w NRD jako przykad bankructwa polityki prowadzonej przez
socjaldemokracj24. Dla chadecji Schmidt by gotw dla polityki wyborczej wzmocni pozycj komunistw w Niemczech rodkowych, Polsce i ZSRR . Helmut Kohl
wezwa rzd RFN do przemylenia i nowego zdefiniowania polityki wschodniej25.
Jednoczenie chadecy interpretowali dania polskich robotnikw i impas polityczny w Polsce jako kryzys komunizmu i nadziej dla Europy. Wycig zbroje
prowadzony przez Ukad Warszawski spowodowa niedostatki i trudnoci w zaopatrzeniu ludnoci. Dlatego te przy udzielaniu kredytw naleao sprawdzi, czy
su one ludnoci czy te wzmocnieniu reimu PRL .
Wraz z upywem czasu i zbliajcym si terminem wyborw wzrosa temperatura
dyskusji politycznej, rwnie uwzgldniajc tematyk polsk. Przeciwko instrumentalizowaniu protestu robotniczego w Polsce jako tematu w kampanii wyborczej wypowiedzieli si czoowi politycy SPD : Willy Brand, Helmut Schmidt i Herbert
Wehner. Ten temat stanowi rwnie przedmiot obrad na posiedzeniach zarzdu
partii. Sytuacja nie bya atwa. Socjaldemokratyczn krytyk zachowania opozycji wykorzystali politycy z CDU/CSU , krytykujc i oskarajc SPD o wsplne
dziaania z Socjalistyczn Parti Jednoci Niemiec (Sozialistische Einheitspartei
Deutschlands SED ). Cytowano Neues Deutschland, wskazujc na wsplne
elementy w owiadczeniach socjaldemokratw niemieckich i komunistw z NRD 26.
Wybucha swoista wojna propagandowa prowadzona gwnie w prasie i za pomoc owiadcze i kontrowiadcze przez rzecznikw prasowych i czoowych
politykw obu stron sceny politycznej. SPD uzasadniaa konieczno udzielenia
Polsce kredytw wymogami polityki odprenia, opozycja za nazywaa to kumplowaniem si z wadcami bloku wschodniego. Pojednanie narodw, o ktrym
mwia SPD , opozycja nazywaa przyjemnymi osobistymi kontaktami z Gierkiem
prezentowanymi przez koalicj rzdzc, jako pojednanie narodw27. Kontrahenci polityczni zarzucali sobie brak konsekwencji w dziaaniach. Przykadowo
Teo Weigel z CSU w licie skierowanym do Egona Bahra przypomnia mu jego
wypowiedzi i zaangaowanie na rzecz rewolucyjnych ruchw wolnociowych,
o ktrych mwi w 1979 r. na Kongresie Kociow Pastw Rozwijajcych si.
Mimo e Polscy robotnicy nie chcieli ani rewolucji, ani te zmiany rzdu, nie otrzy-
2011-02-07 12:09:01
mali wsparcia od socjaldemokratw. Nawet Komunistyczna Partia Woch skrytykowaa SPD . Wosi bardziej ni socjaldemokracja niemiecka domagali si reform
w Polsce28. Walka polityczna i kampania wyborcza z Polsk w tle zaostrzya si
do tego stopnia, e Alfred Dregger 29 ostrzeg w jednym ze swoich wywiadw,
e po ewentualnej wygranej 5 padziernika 1980 Niemcy stayby si pastwem
SPD -owskim pod kontrol sowieck 30. Element polityczny, ktry w tym wypadku
si przekada na pomoc dla Polski i zblienie ze wschodem, zosta zaatakowany
234
przez opozycj zarzucajc SPD brak realizmu politycznego. Ten zarzut wiza
si z daniem zmiany priorytetw politycznych i ze cilejsz wspprac z USA
i pastwami Europy Zachodniej31.
Kolejne zaostrzenie dyskusji na tematy polskie pojawio si na przeomie sierpnia
i wrzenia 1980 r. Doszo wwczas do wymiany ciosw prasowych pomidzy
gwnymi partiami politycznymi: SPD mwia w pierwszym rzdzie o swojej roli
w procesie odprenia i o polityce wschodniej. To spotkao si z krytyk chadec ji,
ktra wskazywaa na zasadnicze bdy polityczne rzdzcej koalicji. Oficjalne
milczenie kanclerza i rzdu RFN wobec sytuacji w Polsce interpretowane byo
przez opozycj parlamentarn jako popieranie dziaa rzdu PRL . Stosowano
nawet pewien rodzaj szantau politycznego, ktry zbudowany by na zalenoci
pomidzy polityk ukadw wschodnich a zagroeniem interwencj radzieck
w Polsce. Jeeli ukady wschodnie nie byy oszustwem, to zagroenie radzieckie
nie miao podstaw. Jednak jeeli milczy si wobec grb radzieckich lub nawet
ustpuje, to staje si wsplnikiem tego oszustwa 32. Stawiano pytanie o cel polityki rzdu koalicji SPD-FDP wobec Polski: czy swoim zachowaniem chodzio
przede wszystkim o milczenie i niezabieranie oficjalnie gosu nie suono
umocnieniu rosyjskiego imperializmu? Przypominano, e od czasw Roosvelta
wiat przyglda si bezczynnie, jak Litwa, otwa, Estonia, Bugaria, Rumunia,
Polska, Czechosowacja i Afganistan staway si ofiarami imperializmu radzieckiego. wiat nie reagowa rwnie, kiedy rosyjskie siy kolonialne strzelay
do powstacw w Berlinie Wschodnim, na Wgrzech czy w Pradze. Czy zamierza
si rwnie latem 80 przyglda dziaaniom sowieckim w Polsce? 33 Partia
Socjaldemokratyczna przypominaa natomiast o niebezpieczestwach politycznych
i prbowaa omiesza zachowanie chadekw: np. Kohla nazywano z racji jego
zaangaowania na rzecz Wasy ojcem chrzestnym tego ostatniego, i nie byo
to bynajmniej mie porwnanie34. W prasie zblionej do socjaldemokracji ukazy-
2011-02-07 12:09:01
way si artykuy podkrelajce przemiany w Polsce i opanowanie robotnikw,

ktrzy do tej pory nie dali wadzy pretekstu do zbrojnego interweniowania35.
Problem interwencji zbrojnej w Polsce
Zarwno dziennikarze niemieccy, jak i politycy, liczyli si z moliwoci interwencji radzieckiej w Polsce. Ich wypowiedzi i komentarze wskazyway na podobiestwa
sytuacji, ktre zaistniay zarwno na Wgrzech w 1956 r. 36, jak i w Czechosowacji w 1968 r. Oczekiwano gwatownych ruchw strony radzieckiej, dyscyplinujcych
rozpolitykowan Polsk. Obserwujc wypowiedzi tamtego okresu, mona postawi tez, e wrd dziennikarzy istotne nie byo wwczas pytanie o to, czy ZSRR
wkroczy do Polski, a raczej, kiedy to nastpi? Przynajmniej w pierwszych dniach
wydarze w Gdasku oczekiwano na eskalacj zachowa z obu stron. Konkluzj
emocjonujcych wydarze w Polsce moga by relacja zawarta w popularnym
tabloidzie z grupy Axela Springera Bild 37. Na pierwszej stronie ukaza si
krtki artyku zatytuowany: Wann werden die Sowjets in Polen einmarschieren?
(Kiedy wkrocz Sowieci do Polski?). Obok zamieszczono cytat wypowiedzi
Kuronia, ktry mwi, e w Polsce moe bardzo atwo doj do eksplozji i wczeniej
czy pniej do tragedii narodowej38. Zarwno dziennikarze, jak i politycy odwoywali si do sytuacji z 1956 r. i 1968 r. W wypadku wydarze 1980 r. w Polsce
prasa midzynarodowa, w tym zachodnioniemiecka, bardzo dokadnie informowaa o zajciach. W doniesieniach pytano o czas interwencji radzieckiej w Polsce,
szczeglnie gdy pojawiy si wiadomoci o ostrzeeniach w Biurze Politycznym
KC PZPR o zaniepokojeniu przyjaci wydarzeniami w Polsce. Obawiano si, i to
zarwno w Moskwie, jak i w Berlinie Wschodnim, e przykad znad Wisy moe

spodoba si tamtejszym robotnikom. Niebezpieczne dla reimw komunistycznych byy zwaszcza strajki robotnikw i brak konsekwencji za nie39. Nawet doniesienia o przerwach w pracy, nie za o strajkach, nie mogy ukry prawdziwych
nastrojw panujcych wrd robotnikw i bezsilnoci wadzy. Powodowao to, e
zaczy powstawa niezalene komitety strajkowe i opozycyjny KOR zdobywa
popularno, co budzio zbyt jasne skojarzenia z rewolucyjnymi radami robotnikw,
a to miao ju wydwik rewolucyjny40.
Troska o to, e istotnie strona radziecka moe zaangaowa si podobnie jak
w Czechosowacji w 1968 r. bya widoczna rwnie w relacjach i rozmowach
2011-02-07 12:09:01
midzynarodowych prowadzonych przez czoowych politykw RFN . Naley wydzieli dwa nurty tych rozmw: pierwszy rozmowy z sojusznikami zachodnimi
i drugi rozmowy z partnerami ze wschodu, przede wszystkim ze Zwizku Radzieckiego. Przykadem takiego sondowania stanowiska ZSRR wobec Polski
moga by padziernikowa rozmowa Eugena Selbmanna 41 z czonkiem Komitetu
Centralnego Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego Portugaowem42. Rozmowa ta zostaa dokadnie zrelacjonowana kanclerzowi Schmidtowi, ktry nie
236
tylko e uzna wano tego typu kontaktw, ale take jednoznacznie zachci
do ich utrzymania43. Podczas wspomnianej rozmowy tematem pierwszoplanowym
bya kwestia radzieckiej oceny sytuacji w Polsce. Strona radziecka liczya na to,
e PZPR opanuje sytuacj. W tym te celu miaa otrzyma pomoc gospodarcz.
Moskwy nie interesowao, co si rozwinie pod nazw socjalizmu i nie chciaa si
w ten proces miesza (w tym miejscu Portugaow wymieni Wgry jako przykad
zmian gospodarczych). Rozmwca wymieni jednake dwa warunki: po pierwsze,
PZPR musiao zachowa przewodni rol w kraju. Drugim warunkiem byo za-
chowanie interesw radzieckich i Ukadu Warszawskiego. Poza tym liczono na

to, e wolne zwizki zawodowe przekonaj si, i trudno sprosta wymaganiom
w obliczu trudnoci gospodarczych i w efekcie zostan zdyskredytowane. Po
trzecie, miano nadziej, e pastwa zachodnie nie bd si mieszay w wewntrzne sprawy Polski 44. By jeszcze jeden wany element, o ktrym mwiono i na
ktry potem zwrci uwag kanclerz Schmidt: ot Portugaow powiedzia, e
kierownictwo ZSRR zauwayo przyczyny protestw w Polsce. Poniewa w europejskiej czci Zwizku Radzieckiego nadal utrzymyway si trudnoci z zaopatrzeniem i reglamentacj produktw, co sprawiao powane problemy, podczas
najbliszego zjazdu KPZR miano wycign konsekwencje z zaistniaej sytuacji.
Wprawdzie oficjalnie nie zamierzano porusza powyszej kwestii, to jednak
planowano wzmocni t cz gospodarki, ktra produkowaa artykuy konsumpcyjne. Przewidywano rwnie danie wikszej moliwoci dziaania inicjatywie
prywatnej 45. Ta decyzja partii zostaa prawdopodobnie wprowadzona w ycie,
o czym mog wiadczy dokumenty przygotowane przez Hansa Schumachera na
spotkanie grupy roboczej Sowjetunion, ktre miao si odby 11 listopada 1982 r.
Wwczas to mwic o nastrojach wrd czonkw Komitetu Centralnego, wspomniano o prowadzonych tam ciekawych dyskusjach na temat mechanizmw zarzdzania gospodark, ktre miay poprawi sytuacj gospodarcz w ZSRR 46.
2011-02-07 12:09:01
Nie bya to jedyna rozmowa dyplomatyczna na temat Polski przeprowadzona

z politykami radzieckimi. Jak wynika z notatki subowej z padziernika 1980 r.
Breniew za porednictwem Andresasa Meyer-Landrut (w tym czasie ambasadora RFN w Moskwie) przekaza kanclerzowi wiadomoci o sytuacji w Polsce.
Odpowied kanclerza przekazano rwnie t drog 47. Niestety, nie wiadomo,
o czym dokadnie wwczas mwiono.
Jesieni 1980 r. doszo do innych jeszcze istotnych spotka dyplomatycznych,
podczas ktrych omawiano problem stosunkw midzynarodowych, w tym zaostrzenia konfliktu spoecznego w Polsce. Przykadowo kanclerz Schmidt rozmawia 24 padziernika 1980 z kanclerzem Austrii Brunnonem Kreiskym48, 22 listopada 1980 r. z kanadyjskim premierem Trudeau 49, a 28 listopada 1980
z premierem Luksemburga i przewodniczcym Rady Europy Wernerem50. Jakie
kwestie poruszano i jak szczegowe byy to rozmowy, trudno jest dzisiaj stwierdzi, w dostpnych sprawozdaniach znajduj si bowiem zaledwie wzmianki
i krtkie hasa na ich temat. Mimo skromnych danych wszystkie te dokumenty
maj klauzul tajnoci. Pewne natomiast byo, e powaga sytuacji w Polsce
spowodowaa konieczno umieszczenia naszego kraju w programie spotka na
najwyszym szczeblu.
Polska w polityce wewntrznej RFN
Wydarzenia w Polsce z lata 1980 r. miay rwnie wpyw na polityk wewntrzn

w RFN . Po krtkim okresie milczenia politycy wczyli temat polski do swoich
wystpie i komentarzy. Na pierwszy ogie posza planowana na 18 sierpnia
1980 r. wspomniana ju wizyta Gierka w RFN , a szczeglnie jej aspekt finansowy.
Uatwion sytuacj w wypowiadaniu si na tematy polskie miay partie opozycyjne, ktre znacznie swobodniej mogy porusza te kwestie, nie obawiajc si
konsekwencji midzynarodowych i zarzutw o mieszanie si w wewntrzne
sprawy niezalenego pastwa. Oczywicie t sytuacj wykorzystaa opozycyjna
CDU/CSU . Obie partie ju wczeniej gono krytykoway prowadzon przez SPD
i kanclerza Schmidta polityk wobec PRL . Krytyka wzmoga si w okresie przed

planowan wizyt Gierka w RFN . Przede wszystkim wysunito kwesti pomocy
gospodarczej dla PRL i kondycji finansowej RFN . Strauss, Kohl i CDU/CSU wielokrotnie wypowiadali si przeciwko udzieleniu porczenia rzdowego dla polskich
2011-02-07 12:09:01
kredytw, krytykujc i wskazujc rwnoczenie inne wydatki, np. pomoc gospodarcz dla Turcji czy te wydatki na rzecz Wsplnoty, w tym na rolnictwo Wielkiej
Brytanii 51. W wypadku krytyki gwarancji kredytowych dla Polski dodatkowo posugiwano si argumentacj dwutorow: z jednej strony dano od rzdu Gierka
powizania przyrzecze kredytowych z ustpstwami na rzecz mniejszoci niemieckiej w Polsce i zwikszenia puli wyjazdw (motyw przytaczany przez koa
zwizane z organizacjami wypdzonych) i z drugiej strony, szczeglnie od poo-
238
wy sierpnia 1980 r., z ustpstwami na rzecz reform i da robotnikw. Wskazywano na stan polskiej gospodarki i widoczn niemono spat zacignitych ju
wczeniej kredytw. Argumentowano, e rzd w Polsce wykorzysta przyznane
kredyty do dziaa przeciwko wasnemu spoeczestwu i stabilizacji reimu komunistycznego52. Niektrzy politycy, szczeglnie w tym wypadku Strauss, deklarowali, e udzielenie kredytw jest jedynie przedueniem ywotnoci komunizmu
w Polsce, a Polacy gdyby mieli moliwo pracy w innym systemie politycznym,
szybko uporaliby si z kryzysem 53. Poza tym opozycja daa od rzdu i SPD
zajcia jednoznacznego stanowiska wobec wydarze w Polsce. W tym wypadku
chodzio o jasne i otwarte poparcie da robotnikw polskich54. W odpowiedzi
na te zarzuty czoowi dziaacze SPD oskarali przeciwnikw politycznych o ch
wpywania na prywatne instytucje bankowe, a take o ch zaostrzenia sytuacji
w Polsce 55. CDU/CSU odpowiadaa, wskazujc na podatki i konieczno ochrony
interesw niemieckich podatnikw56. Bya to do ciekawa konstrukcja, Polsce
udzielay bowiem poyczek banki prywatne. Do wspomnianego konsorcjum bankowego naleay: Deutsche Bank, Dresdner Bank, Commerzbank i Bank fr
Gemeinwirtschaft. Inn interesujc pogosk rozpowszechnian przez opozycj i majc zdyskredytowa gotowo udzielenia Polsce kredytw byo skierowane na rce rzdu zapytanie jednego z posw CDU , czy to prawda, e kredyty przyznane Polsce przekazywane byy do Moskwy? 57 Jeszcze inn tez
powtarzan przez pras zwizan z chadecj byo pytanie o przyczyny dobrych
relacji dyrektorw bankw z zarzdem SPD w kontekcie udzielenia kredytw
Polsce. By moe wizao si ono z chci zapobieenia nacjonalizacji bankw,
ktr mg wprowadzi Schmidt po wyborach w padzierniku 1980 r.58 Ciekawe
usprawiedliwienie dla negatywnego stanowiska wobec przyznania kredytw
Polsce zaprezentowa Werner Marx, rzecznik Frakcji CDU zajmujcy si kwestiami polityki zagranicznej. Pytany o powody, dla ktrych jego partia sprzeciwiaa
2011-02-07 12:09:01
si przyznaniu kredytw, mimo e sytuacja ywnociowa w Polsce bya fatalna,

przypomnia kazanie prymasa Wyszyskiego, ktry w Czstochowie mia wezwa
Polakw do oszczdzania i stwierdzi, e wszystko, czego potrzebuj, powinni
sobie sami wypracowa 59. Inn rad przekazan kanclerzowi Schmidtowi przez
politykw prawicowych w celu zabezpieczenia udzielonego kredytu by postulat
zabezpieczenia hipotecznego na rzecz bankw niemieckich lub Republiki Federalnej Niemiec na czci Pomorza lub te lska. Takim sposobem w cigu
najbliszych 30 lat Niemcy Zachodnie mogyby legalnie odkupi zarwno Prusy
Wschodnie, jaki i lsk. Jak pisa dziennikarz, te tereny i tak byy niemieckie,
a mona przewidzie, e Polska nie zdoa czerpa z nich korzyci 60. Do nasilenia
tematyki polskiej w kontekcie walki wyborczej doszo na przeomie sierpnia
i wrzenia. Przede wszystkim duo miejsca powicano zakoczeniu strajkw 61,
a nastpnie dyskusji na temat zachowania poszczeglnych politykw i partii
w kontekcie wydarze w Polsce. Prasa krytykowaa sugestie wychodzce z krgw socjaldemokratycznych, zalecajce powcigliwo w komentowaniu wydarze w Polsce 62.
W trakcie walki wyborczej doszo do politycznej aktywacji Kocioa katolickiego
w RFN . Trudno okreli, czy zajcie stanowiska w kampanii wyborczej wynikao
z impulsu, ktry nadszed znad Wisy, czy by cakowicie od wydarze w Polsce
niezaleny63. Bez wzgldu na rzeczywiste motywy, obserwujca dziaania wyborcze opinia publiczna moga tak zbieno tematyczn i czasow zauway i tak
j interpretowa 64. Do wmieszania si Kocioa do walki wyborczej w RFN doszo
21 wrzenia 1980 r., czyli zaledwie tydzie przed zaplanowanymi wyborami.
Z ambon przeczytano list pasterski konferencji biskupw Kocioa katolickiego.
Zwrcono w nim uwag, e wybory oka si nie tylko gestem i rozstrzygniciem
politycznym, ale rwnie decyzj, jakie wartoci i cele bd w pastwie przez
najblisze kilka lat prezentowane i wcielane w ycie. List dotyczy takich kwestii,
jak liberalizacja prawa do usuwania ciy, a take prawo rozwodowe. Innym
wanym elementem listu pasterskiego bya krytyka zaduenia publicznego, czy
te porednio krytyka polityki kanclerza Schmidta i rzdu socjalliberalnego 65.
Byo to zaprzeczenie stanowiska biskupa Jzefa Hffnera, ktry kilka lat wczeniej owiadczy, e Koci katolicki nie zajmie autorytatywnego stanowiska
w kwestiach politycznych66. List pasterski zosta oceniony jako zaangaowanie
na rzecz chadecji, co odebrano i interpretowano niezmiernie negatywnie jako
2011-02-07 12:09:01
dowd na opowiedzenie si na rzecz jednego ugrupowania politycznego. Spowodowao to ochodzenie relacji SPD Koci katolicki i gwatown krytyk nie
tylko z szeregw SPD , ale take Wolnych Demokratw ( FDP ) 67. Wynikao to
z faktu, e w Niemczech Zachodnich mieszanie si Kociow w kwestie polityczne nie byo dobrze widziane. Ta zasada opieraa si na przewiadczeniu, zreszt powtarzanym przez wszystkie Kocioy w RFN , e nie powinny one zajmowa
stanowiska w kwestiach politycznych. Podczas wystpienia w Bremie we wrzeniu
240
1980 r. kanclerz Schmidt powiedzia, e nie chce Kocioa jako partnera politycznego. Jego miejscem bya troska o dusz czowieka, nie za o jego polityczne
pogldy68. Nie oznaczao to bynajmniej, e wadze RFN nie doceniay Kocioa
katolickiego w Polsce jako partnera politycznego. Wielokrotnie przysuchiwano
si opinii wygaszanej przez duchownych polskich, a take obserwowano ich
dziaania na rzecz stabilizacji sytuacji i agodzenia napi nad Wis69. Na wiecu
przedwyborczym w Hanowerze, 31 sierpnia 1980 r., Willy Brandt mwic o skomplikowanej sytuacji w Polsce, jednoznacznie podkreli pozytywn rol Kocioa
polskiego70. W podobnym tonie wypowiedzia si na posiedzeniu zarzdu partii
1 wrzenia 1980 r. Nie by wwczas jedynym socjaldemokrat, ktry podkrela
wartociowe znaczenie Kocioa. Rwnie kanclerz docenia jego rol w uspokojeniu emocji 71.
Zakoczenie
Wydarzenia lata 1980 r. w Polsce byy postrzegane jako problem dla RFN . Nie
tylko e znaczco wpyny na przebieg i temperatur walki wyborczej prowadzonej w tym czasie w Niemczech Zachodnich, ale rwnie wpyny na kierunek
wczesnej dyskusji politycznej. Day okazj do bezporedniego zaatakowania
zarwno kanclerza, jak i jego rzdu w kontekcie prowadzonej przez nich polityki gospodarczej, a take uwypukliy braki w programie gospodarczym prezentowanym przez koalicj rzdzc. Innym wanym elementem, na ktry bez wtpienia mia wpyw polski Sierpie, bya sytuacja midzynarodowa. RFN chciaa
normalizacji stosunkw RFNNRD . Napicia w Polsce mogy doprowadzi do
niekontrolowanych dziaa w caym bloku, co z kolei zagraao polityce wschodniej i polityce odprenia prowadzonej przez rzd SchmidtaGenschera. Przyjta
taktyka niezaangaowania i milczenia w kwestiach polskich z lata 1980 r. wielo-
2011-02-07 12:09:01
krotnie pniej bya wykorzystywana przez opozycj w RFN jako dowd na prokomunistyczne tendencje i sympatie w onie socjaldemokracji. Daa CDU/CSU
moliwo skutecznego ataku na prowadzon przez wadze polityk kontaktw
z rzdami pastw bloku wschodniego. Spowodowaa rwnie powstanie wrd
polskiej opozycji pogldu, jakoby rzd socjaldemokratyczno-liberalny negatywnie
reagowa na wydarzenia w Polsce, zajmujc stanowisko prorzdowe. Ta opinia
wzmocniona zostaa przez postaw kanclerza i SPD po ogoszeniu stanu wojennego w Polsce72.
Powcigliwa reakcja k rzdowych w RFN wobec wydarze w Polsce moga
rwnie wynika z osobistego przewiadczenia niektrych politykw o bezcelowoci dziaa robotnikw na Wybrzeu. Nie wierzono w powodzenie ich posuni,
oczekiwano gwatownych reakcji ze strony Zwizku Radzieckiego i wybuchu
kolejnego gorcego etapu w zimnej wojnie 73. Obawiano si te wmieszania narodu niemieckiego w awantur polsk. Traumatycznie wspominano w RFN wydarzenia na Wgrzech w 1956 r. i w Czechosowacji w 1968 r., zadajc sobie pytanie, czy RFN przyczynio si do zaostrzenia napi i w efekcie do interwencji
Zwizku Radzieckiego w tych pastwach? Szczeglnie negatywnie odebrano,
wprawdzie ograniczone, ale zauwaalne zaangaowanie wojsk NRD w interwencji w Czechosowacji 74. Za wszelk cen starano si nie dopuci do powtrzenia
niedawnych scenariuszy w bloku wschodnim, z tego te powodu traktowano
wydarzenia w Polsce w pierwszym rzdzie jako problem polityczny i nie bardzo
wiedziano, jak naley si do niego ustosunkowa.
2011-02-07 12:09:01
2011-02-07 12:09:01
GRZEGORZ GRZELAK
Midzynarodowe uwarunkowania dziaalnoci
NSZZ Solidarno w latach 19801981.
Wybrane zagadnienia polityki radzieckiej
i amerykaskiej
Wanym elementem oceny przebiegu Wydarze Sierpniowych i nastpujcego

po nim kilkunastomiesicznego okresu legalnej dziaalnoci NSZZ Solidarno
jest analiza midzynarodowych uwarunkowa tych procesw. Analiza ta dzisiaj
nie moe by jeszcze pena, bo da si j oprze jedynie na oficjalnie publikowanych informacjach, owiadczeniach, opiniach. Autor podziela jednak stanowisko, e moliwa jest nawet opierajc si na tak ograniczonym zakresie rde
specyfikacja czynnikw midzynarodowego pooenia Polski w omawianym
okresie. Przygotowany referat dotyczy dwch, jak si wydaje wanych uwarunkowa, jakie stwarzay wobec Polski polityki radziecka i amerykaska. Trzeba
podkreli, e tak zakrelona analiza nie wyczerpuje caoci zagadnienia, odnoszcego si przecie take do polityk krajw Europy Zachodniej, innych krajw
Ukadu Warszawskiego, a take Chin czy partii eurokomunistycznych. W pracy
wykorzystano wczeniejsze i niepublikowane opracowania autora na powyszy
temat.
Schyek odprenia
Wydarzenia Sierpniowe i nastpujcy po nich okres legalnej dziaalnoci zwizku

Solidarno przypadaj na schykowe lata odprenia w stosunkach Wschd
Zachd. Z jednej strony przeduenie i stabilizacja procesw demokratyzacyjnych zaleay od utrzymania si dtente, z drugiej ich rozwj by czynnikiem
konfliktujcym Zwizek Radziecki z krajami Zachodu. Los dtente zalea bowiem
od realizacji status quo w stosunkach midzyblokowych. W latach 70. zmienia
si jednak mapa polityczna wiata. Wbrew intencjom Stanw Zjednoczonych,
2011-02-07 12:09:01
rozszerzyy si wpywy systemu komunistycznego w Azji (Wietnam) oraz Afryce

(bye kolonie portugalskie, Etiopia). Nastpi wzrost radzieckiego potencjau wojskowego. W USA i niektrych krajach Europy Zachodniej powodowao to rozwj
nowych pogldw na sposb prowadzenia polityki wobec Zwizku Radzieckiego.
U progu 1979 r., rozpoczynajcego drug cze kadencji prezydenta Jimmiego
Cartera, pojawiy si kolejne niekorzystne z punktu widzenia Zachodu zjawiska
i wydarzenia. W styczniu armia wietnamska dokonaa najazdu, a pniej oku-
244
pacji Kampuczy. W ten sposb, mimo protestw wiatowej opinii publicznej oraz
chiskiej Republiki Ludowej, cae Indochiny przeszy pod wpyw proradzieckiej
partii komunistw wietnamskich. W sierpniu, w innej czci wiata, zwyciya
rewolucja zorganizowana przez marksistowski ruch polityczny dziaajcy na bazie
organizacyjnej i wojskowej pomocy z Kuby. Wkrtce nikaraguascy sandinici
zaczn przeksztaca ustrj wewntrzny swego kraju oraz wspiera lewicow
partyzantk w innych pastwach Ameryki rodkowej, m.in. w Salwadorze. Rwnoczenie Zachd z niepokojem obserwowa cig modernizacj i rozbudow
radzieckich rakiet europejskiego teatru wojny. Wobec radzieckiego zagroenia wewntrz Paktu Pnocnoatlantyckiego tworzya si sytuacja asymetrii bezpieczestwa midzy Stanami Zjednoczonymi a Europ Zachodni. O ile Stany
Zjednoczone zawary w poprzednich latach ukady dotyczce broni strategicznych i midzykontynentalnych ( SALT I ), o tyle Europa Zachodnia pozostawaa
od sonitym celem dla instalowanych systematycznie nowoczesnych radzieckich
eurorakiet SS-20 .
W kocu 1979 roku dwa wydarzenia wpyney na znaczne pogorszenie stosunkw
WschdZachd. W dniach od 11 do 12 grudnia na posiedzeniu Rady Atlantyckiej
NATO w Brukseli zdecydowano o instalacji w Europie Zachodniej rakiet rednie-
go zasigu Pershing II i pociskw samosterujcych Cruise, deklarujc jednoczenie gotowo podjcia negocjacji na temat ograniczenia broni eurostrategicznych
(czego w tamtym czasie Zwizek Radziecki nie zamierza uczyni). Bya to tzw.
dwutorowa decyzja NATO , ktra na nastpne lata okrelia amerykask i europejsk polityk obronn i kontroli zbroje, i ktra spotkaa si z gwatown kry tyk
ZSRR .
Od 26 do 28 grudnia nastpia inwazja 90-tysicznego korpusu Armii Radzieckiej

na Afganistan, po niej zosta utworzony nowy proradziecki rzd Babraka Karmala. Rozpocza si wojna partyzancka przeciw oddziaom radzieckim. wiatowa
2011-02-07 12:09:01
GRZEGORZ GRZELAK MIDZYNARODOWE UWARUNKOWANIA DZIAALNOCI NSZZ SOLIDARNO
opinia publiczna w znakomitej wikszoci potpia inwazj i zadaa wycofania

obcych wojsk z Afganistanu. 4 stycznia prezydent Jimmy Carter wprowadzi
sankcje ekonomiczne wobec ZSRR , ogosi bojkot Olimpiady w Moskwie i odoy
ratyfikacj ukadu SALT II . Inwazja na Afganistan miaa wpyw na rozwj amerykaskiej doktryny wojennej (utworzenie tzw. si szybkiego reagowania) i wzrost
budetu obronnego. W administracji umacnia si pogld o koniecznoci przyjcia
twardszej postawy wobec ZSRR . Wkrtce ze stanowiska sekretarza stanu ustpi
Cyrus Vance, reprezentant bardziej pojednawczo nastawionego wobec ZSRR
kursu polityki amerykaskiej.
Przez znaczn cz 1980 roku w USA trwaa kampania prezydencka, ktra ujawnia upowszechnienie si postaw neokonserwatywnych i antyradzieckich w spoeczestwie amerykaskim i jego elitach politycznych. Konkurent Cartera Ronald
Reagan dokonywa gbokiej krytyki amerykaskiej polityki zagranicznej i obronnej w okresie dtente i wskazywa na poraki, ktre przyniosa ona USA i Zachodowi. Krytyka dotyczya zarwno realistycznej doktryny politycznej Nixona-Forda,
jak i chwiejnoci i idealizmu polityki Cartera. Politycy radzieccy prowadzili gon
kampani propagandow przeciwko nowemu kursowi polityki amerykaskiej,
liczc moe na brak solidarnoci wszystkich krajw czonkowskich NATO . Niektrzy z przywdcw Europy Zachodniej wszake na wasn rk prbowali ratowa
dtente, czego dowodz ich spotkania z Leonidem Breniewem w maju 1980 r.
w Warszawie (Giscard dEstaing) czy Moskwie (Helmut Schmidt). Ten ostatni skonny by powici wiele dla kontynuacji swojej Deutschlandpolitik ukierunkowanej na tworzenie kontaktw midzy obu czciami narodu sowieckiego.
W okresie po Wydarzeniach Sierpniowych w Polsce nastpio dalsze utrwalanie
rozbienoci i pogarszanie wzajemnych stosunkw midzy Wschodem a Zachodem. Ostatnia faza kampanii prezydenckiej w kwestii polityki zagranicznej owocowaa polemik midzy obu kandydatami, w ktrej Carter ostrzega, e wybr
Reagana pogbi napicia z ZSRR , a nawet zwikszy ryzyko wybuchu wojny.
Reagan gosi, e umacnianie pokoju i bezpieczestwa Ameryki musi si dokonywa na drodze zwikszonego wysiku obronnego. Ostre ataki politykw radzieckich na Cartera podwaay jego tez, e zaj wzgldnie lepsz pozycj do negocjacji z ZSRR . Zwycistwo Reagana pchno polityk amerykask na nowe
tory. Dtente dobiego kresu. Nowy prezydent w najostrzejszych sowach ocenia
polityk zagraniczn ZSRR . Mwi, e Zwizek Radziecki dla realizacji wasnych
2011-02-07 12:09:01
celw traktuje odprenie jako ulic jednokierunkow, e Moskwa jest przewrotna i dy do rewolucji wiatowej. Krytykowa ukad SALT II , ktry by wanym
elementem dialogu radziecko-amerykaskiego, ale te stwarza Zwizkowi
Radzieckiemu szans na modernizacj i rozwj broni strategicznych. Generalnie zarzuca przeciwnikowi ch dominacji nad wiatem i kierowanie si zdecydowanie odmiennymi od amerykaskich zasadami. Ta i jej podobna retoryka
z pewnoci nie uatwiaa kontaktw na wysokim szczeblu midzy USA a ZSRR ,
246
jeli nie liczy wielu zwyczajowych spotka szefw dyplomacji przy okazji dorocznych sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ . Tym bardziej te nie uatwiao tego
wzmacnianie potencjau obronnego krajw NATO . Nastpowa czas abgrenzung
obu blokw.
Czasy schykowe odprenia stanowi pewne to dla procesw zachodzcych
w Polsce i okrelaj take uwarunkowania midzynarodowe dziaalnoci zwizku
Solidarno i w ogle sytuacji Polski. Sprawa polska bya jednym z dodatkowych
czynnikw antagonizujcych ZSRR i USA oraz, szerzej, Wschd i Zachd. Niektre za z wydarze w Polsce, a take wok niej, wywoyway ostre krytyczne
owiadczenia na linii WaszyngtonMoskwa. Miao to miejsce przede wszystkim
w okresach gwnych zagroe interwencj wojskow ze strony ZSRR czy Ukadu Warszawskiego czy bezporednio po wprowadzeniu stanu wojennego. Ten
ostatni akt przyczyni si wydatnie do umocnienia jawnej wrogoci midzy obu
supermocarstwami.
Polityka radziecka
Radziecka polityka zagraniczna w okresie powojennym miaa charakter ofensywny i staraa si realizowa zaoenia deterministycznej ideologii marksistowsko-leninowskiej w odniesieniu do ewolucji stosunkw midzynarodowych.
Z drugiej strony realizowaa interes pastwowy ZSRR ; w aspekcie geostrategicznym istotne znaczenie dla jego realizacji miaa silna obecno polityczna
w Europie rodkowo-Wschodniej. Region ten stanowi wan stref bezpieczestwa dla pastwa radzieckiego; z drugiej strony wojskowa i polityczna
obecno ZSRR dawaa korzyci w postaci realizacji, a nawet zastraszenia
pastw Europy Zachodniej w sytuacji gbokiego konfliktu politycznego
WschdZachd, w szczeglnoci ZSRRUSA . W regionie tym skoncentrowane
2011-02-07 12:09:01
byy siy wojskowe ZSRR i podporzdkowanego mu Naczelnego Dowdztwa

Wojsk Ukadu Warszawskiego 1.
Radzieckim interesom politycznym i wojskowym w Europie rodkowo-Wschodniej
suya doktryna dla pastwa (pastw) socjalistycznego prawa midzynaro dowego,
ktrej rde mona szuka jeszcze w okresie midzywojennym i bezporednio
po II wojnie wiatowej u takich teoretykw stosunkw midzynarodowych jak
A. E. Korowin, F. I. Konewnikow czy W. F. Generaow. Ten ostatni stara si na
przykad wywie prawa dotyczce stosunkw midzy krajami socjalistycznymi ze
stosunkw midzy republikami radzieckimi w okresie tworzenia si ZSRR. W 1951 r.
Korowin przedstawi schemat trzech odrbnych porzdkw prawnych: dla pastw
kapitalistycznych, pastw socjalistycznych i pastw o rnych ustrojach2.
W okresie poststalinowskim, szczeglnie po wydarzeniach na Wgrzech w 1956 r.
i zwizanej z nimi interwencji wojskowej ZSRR , nastpi renesans prac dotyczcych zasad midzynarodowego prawa socjalistycznego. Przykadem moe by
tutaj dorobek prof. Grigorija I. Tunkina, ktry stara si udowodni twierdzenie
o zdecydowanej odrbnoci tych zasad opartych na internacjonalizmie socjalistycznym, a jednoczenie braku sprzecznoci midzy nimi a powszechnymi
normami prawa midzynarodowego. Jak pisa, polityczno-prawna formua internacjonalizmu socjalistycznego nie ustanawia jakiej formy superpastwa; z drugiej jednak strony socjalistyczne prawo midzynarodowe przewiduje obron
zasad ustrojowych jednego pastwa poprzez dziaanie innego czy caej wsplnoty socjalistycznej (tzw. braterska pomoc wzajemna). U podstaw teorii politologw
radzieckich leao zaoenie o wyszoci stosunkw midzy krajami socjalistycznymi nad relacjami midzy krajami kapitalistycznymi czy krajami reprezentujcymi
rne ustroje. Stosunki midzy pastwami socjalistycznymi pozbawione s elementu antagonistycznego, analogicznie do stosunkw wewntrz rozwinitego
pastwa socjalistycznego. Kraje te maj wszake wsplny interes obrony swojego systemu politycznego; zgodnie z ostrzeeniem Lenina, nie naley miesza
prawa narodw do samostanowienia wcznie z moliwoci oderwania si (od
ZSRR ) z kwesti celowoci oderwania si 3.
Doktryna ta nie miaaby wikszego znaczenia, gdyby nie suya tezom politycznie sformuowanym przez Nikit S. Chruszczowa na XXIII Zjedzie KPZR oraz na
midzynarodowej naradzie przedstawicieli partii komunistycznych i robotniczych
w Moskwie w 1960 r. Wydarzenia w Czechosowacji w 1968 r. oraz Operacja
2011-02-07 12:09:01
Dunaj zrealizowana przez wojska Ukadu Warszawskiego przyczyniy si do

aktualizacji i rozwinicia zasad midzynarodowego prawa socjalistycznego,
ktre na Zachodzie zostay okrelone mianem doktryny ograniczonej suwerennoci lub krcej doktryny Breniewa. Oczywicie precyzacja tych zasad wywoaa protesty w wiecie komunistycznym, przyczynia si do powstania zjawiska
eurokomunizmu, odrbnej polityki zagranicznej Rumunii czy wrcz tworzenia si
odrbnego orodka midzynarodowego ruchu komunistycznego w Pekinie. Do-
248
kumenty Midzynarodowej Narady Partii Komunistycznych i Robotniczych, ktra

odbya si w kwietniu 1969 r. w Moskwie, wyranie stanowiy, e obrona socjalizmu jest internacjonalistycznym obowizkiem komunistw4. Nowe kierownictwo
Komunistycznej Partii Czechosowacji z Gustawem Husakiem i Vasilem Bilakiem
na czele bdzie w najbliszej przyszoci rzecznikiem socjalistycznego internacjonalizmu uwzgldniajcego moliwo obrony pozycji partii komunistycznej
w jednym kraju przez siy innego pastwa socjalistycznego.
W 1980 r. u progu wydarze politycznych w Polsce Zwizek Radziecki mia ju
znaczce dowiadczenia w ocenie tego typu zjawisk oraz spory zasb argumentacji natury polityczno-ideologicznej dla uzasadnienia swojego zasadniczego
wobec nich sprzeciwu. Kady kraj socjalistyczny bdcy obiektem ataku politycznego ze strony wiata kapitalistycznego ma prawo do otrzymania niezbdnej
pomocy ze strony innych krajw socjalistycznych. Obowizuje zasada wsplnej
obrony zdobyczy socjalizmu, co zreszt znajduje potwierdzenie w ukadach
dwustronnych i ley u podstaw dziaalnoci wielostronnego Ukadu Warszawskiego. Zasady interwencjonizmu socjalistycznego maj dla midzynarodowych
stosunkw nowego typu charakter normatywny i s odzwierciedleniem obiektywnych prawidowoci rozwoju pastw komunistycznych5.
Powysza argumentacja suya ocenie procesw politycznych w Polsce okresu
pierwszej Solidarnoci. Na ich interpretacj skaday si co najmniej trzy tezy. Po
pierwsze, nastpi kryzys systemu ideologiczno-politycznego Polski. Wrd jego
przyczyn naley wymieni trudnoci w budowie socjalizmu oraz bdy kierownictwa partii i rzdu przede wszystkim w dziedzinie polityki gospodarczej, spoecznej,
ale i ideologicznej. Wystpienia robotnicze nie uderzay w socjalizm, ale w jego
wypaczenia i bdy kierownictwa. Mwic o bdach ideologiczno-politycznych,
naley pamita przede wszystkim o pewnym przyzwoleniu na dziaalno si
antysocjalistycznych w Polsce. Wadzom PRL zabrako konsekwencji i pryncypial-
2011-02-07 12:09:02
noci (dziaania w zgodzie z zasadami) w polityce wewntrznej mimo zgaszanych wczeniej uwag przez parti radzieck.
Kryzys by rwnie wynikiem zewntrznej ingerencji zachodnich partii, zwizkw
zawodowych, niektrych rzdw w wewntrzne sprawy pastwa socjalistycznego.
Polska bya infiltrowana przez czynniki antykomunistyczne i suby specjalne
Zachodu, ktre udzielay wsparcia organizacyjnego, finansowego i logistycznego
opozycji politycznej i Solidarnoci. Zachd posugiwa si wobec Polski naciskiem
politycznym, gospodarczym i kampani propagandow. Chcia wyizolowa polskich
komunistw we wasnym spoeczestwie i rozluni zwizki Polski ze Zwizkiem
Radzieckim6.
Opozycja polityczna i Solidarno dyy do destabilizacji wadzy PZPR , erozji
pastwa socjalistycznego i rozwoju ustrojw antyradzieckich. Dziaalno t
umoliwiaa tolerancja i ustpliwo kierownictwa PZPR ze Stanisawem Kani
na czele; uywane przez nie sowa: kompromis, dialog, umowa spoeczna byy
nieadekwatne do sytuacji nie mona ich stosowa wobec wroga klasowego.
Nie mona te z nim pertraktowa. Powodem kryzysu by rwnie rozkad wewntrzny partii polskich komunistw. Mwi o tym przywoywany ju list KC PZPR
do KC PZPR . Tzw. reformatorzy partyjni podwaaj centralizm demokratyczny
pastwa socjalistycznego i zajmuj si treciami obcymi ideologii marksistowsko-leninowskiej pod hasem liberalizmu, pluralizmu ideologii i partnerstwa rnych
si politycznych. To prowadzi PZPR w kierunku formacji socjaldemokratycznej
i przypomina rewizjonizm Praskiej Wiosny7.
Niebezpieczne s tendencje do zmiany ustroju politycznego w Polsce. wiadczy
o tym zagwarantowanie samodzielnoci politycznej zwizkw zawodowych
w ustroju pastwa socjalistycznego. Zamana zostaa zasada zgodnoci ideowej
zwizkw zawodowych z ustrojem pastwowym. Jak mwi przewodniczcy
Wszechzwizkowej Centralnej Rady Zwizkw Zawodowych, rdem siy zwizkw zawodowych i gwarancj ich produktywnej dziaalnoci jest przywdztwo
partii8. Treci, istot ustroju socjalistycznego pozostawa zatem prymat kierownictwa jednej partii komunistycznej w systemie politycznym pastwa komunistycznego i jakiekolwiek deklaracje przywdcw Solidarnoci w tym wzgldzie towarzyszy radzieckich nie przekonyway.
Z kryzysu systemu ideologiczno-politycznego wynika, zdaniem politykw radzieckich, kryzys pastwa polskiego i zagroenie jego niezalenej egzystencji. Polska
2011-02-07 12:09:02
bowiem bez ustroju socjalistycznego i bez oparcia si na caej wsplnocie socjalistycznej nie moe by niepodlega. A zatem gwarancj jej niepodlegoci jest
Zwizek Radziecki, ktry jednak bdzie si przyjanie odnosi do konkretnej
formy pastwa polskiego, a nie w ogle do Polski9.
Niewtpliwie takie postawienie sprawy stosunkw polsko-radzieckich powinno
by brane pod uwag przez przywdcw Solidarnoci i liderw ugrupowa opozycji demokratycznej. Czy byo? Czy mogo by ze wzgldu na potrzeb reform
250
pastwa i denia wolnociowe i demokratyczne obywateli? Kryzys w stosunkach

polsko-radzieckich nabiera w opinii ZSRR rzeczywistego wymiaru wobec rozwoju w Polsce tendencji antyradzieckich. Rejestrowano wypadki profanacji pomnikw
onierzy Armii Czerwonej, organizowania obchodw rocznicy zbrodni katyskiej
oraz wystaw nieocenzurowanych publikacji o sytuacji w Zwizku Radzieckim.
Posanie Zjazdu Solidarnoci zostao uznane za wyjtkowy przejaw nacjonalizmu
i antysowietyzmu.
Kryzys socjalizmu w Polsce i kryzys pastwa polskiego w opinii radzieckiej dotyczy gboko caego systemu pastw socjalistycznych. W ocenie sytuacji Polski
znajdoway zasady internacjonalizmu socjalistycznego. Rozkad systemu socjalistycznego w jednym pastwie osabia ca wsplnot socjalistyczn. Nie jest to
zatem problem PZPR . W wiecie objtym rywalizacj polityczn dwch blokw
licz si przede wszystkim interesy reprezentowanych przez nie systemw ideologiczno-politycznych. Zmiana orientacji politycznej Polski zmieniaby ukad si
politycznych i zachwiaaby ich rwnowag. Poza wszystkim innym podwaaaby
europejski i wiatowy pokj na tej rwnowadze oparty.
Polityka amerykaska
O ile polityka radziecka uwaaa Europ rodkowo-Wschodni za najwaniejszy

dla siebie obszar dziaania, wasn stref bezpieczestwa i instrument oddziaywania na Europ Zachodni i dla utrzymania tego status quo bya gotowa ponosi ryzyko konfliktu zbrojnego, o tyle dla polityki amerykaskiej by to obszar
drugorzdnego zainteresowania. Niewtpliwie waniejsze znaczenie miaa obrona wasnego strategicznego obszaru (Ameryka Pnocna, Europa Zachodnia,
Japonia) przed wpywami radzieckimi czy w ogle komunistycznymi. USA staray
si take powstrzymywa rozwj radzieckich wpyww w wiecie, z rn zresz-
2011-02-07 12:09:02
t preferencj geograficzn; najwaniejsze byy obszary surowcowe, takie jak

Bliski Wschd czy Zatoka Perska lub te o wyjtkowym znaczeniu strategicznym,
jak Ameryka rodkowa. Na tych terenach USA byy skonne angaowa si w ograniczone regionalne konflikty, pamitajc przy tym, e istotnym celem Zachodu byo
uniknicie wojny globalnej ze Zwizkiem Radzieckim, rozumianej jako powszechna apokalipsa. Gdzie w dalszym planie amerykaskiej polityki i to nie wszystkich
prezydentw pojawiao si zadanie stymulowania zmian wewntrznych w bloku
wschodnim, ktre mogyby si porednio przyczyni do ograniczenia ekspansji
Wschodu. Czoowa amerykaska doktryna polityki zagranicznej i obronnej USA
containment rozumiana bya w kontekcie reagowania na zmiany ni jako ich inicjowanie w stosunku do istniejcego porzdku midzynarodowego10.
Bezporednio po kryzysie wgierskim 1956 r. miaa miejsce w USA krytyka hasa
liberation charakterystyzujcego pierwsz poow lat 50., a faktycznie majcego znaczenie jedynie werbalne 11. Szczeglnie kolejne ekipy demokratycznych prezydentw J. F. K. Kennedyego i Lyndona Johnsona sformuoway now
doktryn polityczn wobec Wschodu, ktr cechowao pokojowe zaangaowanie czy budowa mostw. Doktryny przygotowane przez takich ekspertw jak
Zbigniew Brzeziski, W. Griffith czy J. C. Campbell zawieray ide dugookresowych zmian traktowania bloku radzieckiego z uwzgldnieniem specyfiki poszczeglnych krajw, czy przede wszystkim nagradzania wzgldnego liberalizmu
w stosunkach wewntrznych czy pewnego stopnia niezalenoci od ZSRR . Powodowao to konieczno dyferencjacji (rnicowania) polityki USA wobec krajw
Europy rodkowo-Wschodniej, a w praktyce uprzywilejowania w stosunkach
handlowych i kulturalnych takich krajw jak Polska czy Rumunia. Wszystko to
miao prowadzi do dalszego rnicowania si bloku i osabiania jego powiza
wewntrznych 12.
Koncepcja dyferencjacji w amerykaskiej polityce zagranicznej wobec Europy
rodkowo-Wschodniej nie zawieraa odpowiedzi na wydarzenia Praskiej Wiosny
1968 r., a przede wszystkim na radzieck determinacj rozstrzygania si wojskow kwestii wiarygodnoci swojego satelity w Europie rodkowo-Wschodniej.
Operacja Dunaj bya dla Stanw Zjednoczonych potrjn porak. Po pierwsze,
unaocznia, jak moe si skoczy prba demokratyzacji stosunkw w partii komunistycznej na wschd od aby, co to moe oznacza dla kraju czonka Ukadu
Warszawskiego. Po drugie, USA nie wykazyway si w okresie od stycznia do
2011-02-07 12:09:02
sierpnia 1968 r. aktywnoci polityczn, ktra osabiaby radzieck wol przeprowadzenia interwencji wojskowej. Po trzecie, przywdcy amerykascy w krytycznym
dla Czechosowacji okresie podlegali bardziej wpywom radzieckich propozycji
pokojowych ni wasnym koncepcjom umacniania niezalenoci Europy rodkowo-Wschodniej13.
Nastpny, republikaski okres polityki zagranicznej USA to przede wszystkim
czas petryfikacji status quo, rwnowagi si, sfery wpyww i nierwnoci pastw
252
(inequality of states) w stosunkach midzynarodowych zwizanych z prezentowan przez Henryego Kissingera realpolitik 14. Skrajnym przykadem realizacji
tej polityki bya koncepcja H. Sonenfelda wzajemnych gwarancji USAZSRR ,
z jednej strony dotyczcych ograniczenia wpyww partii komunistycznych na
rzdy pastw Europy Zachodniej, z drugiej pozostawienia krajw Europy rodkowo-Wschodniej w stanie zalenoci od ZSRR . Oznaczao to nie tylko cakowit
rezygnacj z popierania tendencji demokratycznych i wolnociowych, ale i pomoc
w ustabilizowaniu owej organicznej zalenoci regionu15.
Od 1976 r. doktryn realpolitik zastpia moralpolitik Jimmyego Cartera. USA
zaczy wysuwa w stosunkach ze Wschodem (i nie tylko rwnie w relacjach
ze swoimi sojusznikami) kwesti realizacji praw czowieka i obywatela16, odwoujc si zreszt do trzeciego koszyka Aktu Kominowego Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy z 1975 r. w Helsinkach. Na polityk USA zacz mie wpyw
doradca ds. bezpieczestwa narodowego Zbigniew Brzeziski, a pod koniec
kadencji Cartera inny Amerykanin polskiego pochodzenia, sekretarz stanu Edmund
Muskie. Teraz rola USA przestawaa by postrzegana w kategoriach utrzymywania rwnowagi si, ale stymulowania korzystnych zmian w stosunkach midzynarodowych. Brzeziski uwaa, e poprawa pooenia Polski moe nastpowa
w warunkach zmniejszenia napi midzynarodowych; z tego punktu widzenia
tendencje w drugiej poowie kadencji Cartera byy niekorzystne. Za podan
i mieszczc si w granicach prawdopodobiestwa uwaa formu czciowej
niepodlegoci Polski, kraju zwizanego z innymi partiami Europy rodkowo-Wschodniej, ale utrzymujcego te bliskie wizi z Zachodem. Za mao prawdopodobne naley uzna realizacj cakowitej niepodlegoci Polski w warunkach
paraliu polityki radzieckiej i jednoczenie utrzymania podziau Niemiec (jak
twierdzi, zjednoczenie Niemiec moe stanowi kolejne realne niebezpieczestwo
dla Polski)17.
2011-02-07 12:09:02
Od 1977 r. USA powrciy do polityki rnicowania krajw Europy rodkowo-Wschodniej, obdarzajc preferencjami takie kraje jak Polska, Wgry czy Rumunia. Wizyta Cartera w grudniu 1977 r. bya okazj do zoenia przez Amerykanw
obietnic zwikszenia pomocy kredytowej na import towarw z USA , ale take do
spotkania prezydenta z przedstawicielami opozycji demokratycznej. W 1978 r.
rzd USA wychodzc naprzeciw oczekiwaniom Wgrw, przekaza im symbol
narodowy koron w. Stefana.
Stany Zjednoczone zdecydowanie odniosy si z zadowoleniem do rezultatu
Wydarze Sierpniowych i deklarowanego procesu dialogu i porozumienia narodowego w Polsce, mimo pojawiajcych si czasami obaw co do negatywnego ich
wpywu na rozwj stosunkw WschdZachd. Zarwno w rzdzie USA , jak
i w szerokich krgach opinii publicznej istniaa zgodno co do zasadniczej
zbienoci aspiracji wolnociowych Polakw z amerykaskimi wartociami politycznymi i spoecznymi oraz z interesami USA w jego kontaktach ze Wschodem.
Publicznie ujawniana interpretacja tego, co si dzieje w Polsce, wahaa si od
bardziej pragmatycznego podejcia uwzgldniajcego potrzeby tego kraju
w kontekcie utrzymania politycznej linii porozumienia wewntrznego do podejcia bardziej ideologicznego, w ktrym Polska bya symbolem i wiadectwem
destrukcji systemu komunistycznego. To drugie podejcie, ktre grozio zaweniem pola manewru oddziaywania politycznego na Polsk, dao o sobie zna
w okresie kampanii prezydenckiej na jesieni 1980 r.; byo take czstsze w retoryce administracji republikaskiej, przede wszystkim w wydaniu prezydenta
Ronalda Reagana 18.
Niezalenie od rnic midzy obiema administracjami najwaniejszym celem
polityki USA w latach 1980 1981 pozostawao utrzymanie dugookresowych zmian
w Europie rodkowo-Wschodniej, ktre prowadziyby do osabienia radzieckich
wpyww na tym obszarze. Kraje zachodnie powinny realizowa polityk, chronic
pokojowy proces przemian w Polsce, zapewniajc jej wewntrzny pokj. Chocia,
jak dodawali politycy republikascy, sam pokj Polsce nie wystarczy, naley jej
zapewni pokj z wolnoci, na dzisiaj i na przyszo. Zgodnie ze specyfikacj
Jerryego Haugha USA realizoway midzy sierpniem 1980 r. a grudniem 1981 r.
nastpujce cele w swej polityce wobec Polski: popieranie wikszej zewntrznej
niezalenoci Polski, ograniczanie siy radzieckiego oddziaywania na Polsk,
popieranie zwikszenia zakresu wolnoci wewntrznej, utrzymanie eksportu ame-
2011-02-07 12:09:02
rykaskich produktw rolnych, ochrona midzynarodowej wsplnoty finansowej

przed konsekwencjami ekonomicznego zaamania si Polski, utrzymanie cznoci Polonii z Polsk, zachowanie pokoju w Europie19.
Wyraanej przez rzd Stanw Zjednoczonych sympatii do kierunku zmian politycznych w Polsce towarzyszyo danie niemieszania si kogokolwiek w wewntrzne sprawy tego kraju. USA deklaroway tak postaw i oczekiway jej
przyjcia przez kraje Ukadu Warszawskiego. Obydwie strony konfliktu wiato-
254
wego (WschdZachd) powinny ogranicza swoje dziaania wobec Polski,

a Polacy sami powinni okrela swoj polityk wewntrzn. Z pewnoci realizacja tej zasady nie bya atwa, a to ze wzgldu na olbrzymi sympati, jak na
Zachodzie zyskaa sobie Solidarno, i pomoc rnych organizacji, w szczeglnoci zwizkw zawodowych ( AFL-CIO ), ktra pyna od nich dla pierwszego
wolnego zwizku zawodowego za elazn kurtyn. Wreszcie USA , tak zreszt jak
i inne kraje NATO , podkrelay konieczno wewntrznych reform w Polsce jako
w ogle ich warunku. Std niepokoje amerykaskie towarzyszce kademu
wzrostowi napicia na linii PRL Solidarno czy sporom wewntrz polskiej partii
komunistycznej20.
W omawianym okresie Stany Zjednoczone staray si przede wszystkim odstrasza
Zwizek Radziecki przed bezporedni ingerencj w sprawy Polski, a nawet interwencj wojskow. Amerykanie uwaali, e reakcja ich i reszty wolnego wiata
wobec radzieckiej interwencji w Afganistanie stanowi ostrzeenie dla Rosjan
przed nastpn form agresji, tym razem wobec Polski21. Przestroga Amerykanw
przed konsekwencjami dla ZSRR jego ewentualnej interwencji wojskowej pyny
z Waszyngtonu szczeglnie intensywnie w sytuacji silnych napi wewntrznych w Polsce czy te w okresie ruchw wojsk radzieckich wok naszego kraju,
na przykad w grudniu 1980 r. czy kwietniu 1981 r.
Najwaniejszym elementem owego odstraszania by program zapowiadanych
publicznie sankcji wobec Wschodu w wyniku bezporedniej interwencji w Polsce.
Opracowywany od padziernika 1989 r. przez Zbigniewa Brzeziskiego zestaw
dziaa USA przewidywa przerwanie procesu odprenia midzynarodowego
w Europie, wsppracy ekonomicznej WschdZachd oraz wzrost budetw
obronnych pastw NATO . Trzeba przyzna, e w okresie, o ktrym mowa, stan
odprenia midzynarodowego by ju znacznie osabiony z przyczyn innych ni
radziecka polityka wobec Polski. Brzeziski prbowa take wprowadzi element
2011-02-07 12:09:02
polityki wobec Chin do rozgrywania ze Zwizkiem Radzieckim sprawy polskiej.

Rozwaa liberalizacj zasad eksportu broni amerykaskiej w sytuacji radzieckiej
inwazji na Polsk22. Odmienne stanowisko w tej sprawie reprezentowa Ronald
Reagan, ktry by niechtny takiemu kierunkowi polityki USA 23.
Amerykanie zdawali sobie spraw z faktu, e ich ostrzeenia nie bd czynnikiem
decydujcym w radzieckich kalkulacjach, czynnikiem zapewniajcym Polsce
bezpieczestwo. Zdawali sobie z tego spraw Zbigniew Brzeziski i Aleksander
Haig, ktry podkrela, e groba utraty kontroli nad Polsk stanowi casus beli
dla ZSRR 24. Odnotowywali take niepowodzenie swoich prb podnoszenia kwestii polskiej w rozmowach z Rosjanami25. Wiksze znaczenie wydawao si mie
to, co robiy USA w sferze publicznej ni dyplomatycznej i upowszechnienia informacji na temat zagroenia wiszcego nad Polsk. Jak mwi A. Haig, cige
publiczne przypominanie o zagroeniu inwazj moe pozbawi ZSRR zdolnoci
wykonania takiego ruchu26.
Innym kierunkiem amerykaskiej polityki zagranicznej byo dziaanie na rzecz
utrzymania dialogu wewntrznego w Polsce. Obserwacje sytuacji wewntrznej
prowadziy do niebezpiecznych konkluzji: denia wolnociowe Solidarnoci
pozostaj w cakowitej sprzecznoci z koniecznoci utrzymania si w tym pastwie przy wadzy partii komunistycznej 27. Odpowiedzi Amerykanw na ten dylemat byy: pomoc ekonomiczna dla objtego kryzysem kraju, nacisk na polskie
wadze w kwestii utrzymania linii dialogu spoecznego i wreszcie kierowane pod
adresem Solidarnoci wezwania o umiarkowanie w dziaalnoci. USA na przeomie
obydwu kadencji prezydenckich udzielay rzdowi polskiemu wielomilionowych
kredytw, gwnie na zakup produktw rolno-spoywczych oraz odkaday spat
zaduenia. Zwracay si take do innych rzdw pastw zachodnich o przyjcie
podobnej postawy wobec znajdujcej si w katastrofalnym pooeniu gospodarczym i patniczym Polski. Tego rodzaju pomocy USA uyway jednak take jako
formy nacisku na rzd Polski, uzaleniajc jej kontynuowanie od niestosowania
siy wobec nowych zwizkw zawodowych28.
Sugestie dotyczce koniecznoci utrzymania pokojowego charakteru rozwizywania problemw wewntrznych kierowane byy take pod adresem Solidarnoci
i ugrupowa opozycji demokratycznej. Zbigniew Brzeziski widzia niebezpieczestwo radykalizmu w spoeczestwie polskim wobec chociaby takich zjawisk,
jak radziecka dominacja nad Polsk i system biurokracji komunistycznej wewntrz
2011-02-07 12:09:02
kraju29. A. Haig w 1981 r. konstatowa z niepokojem, e konflikt w Polsce zaczyna przybiera ostrzejsze i bardziej polityczne oblicze. Ze strony Solidarnoci
i rnych rodowisk spoecznych oraz politycznych obserwowano tendencje do
lekkomylnego, niepotrzebnego prowokowania wadzy komunistycznej30.
Wprowadzenie stanu wojennego oznacza stanowczy zwrot w amerykaskiej polityce wobec Polski. W administracji Ronalda Reagana, zdaniem Haiga31, walczyy
ze sob dwie opcje reakcji na stan wojenny: umiarkowana (reprezentowana przez
256
sekretarza stanu) i radykalna (reprezentowana przez sekretarza obrony Caspara

Weinbergera). Ostatecznie, take ze wzgldu na sab determinacj sojusznikw
europejskich (gwnie Niemiec), przewaya pierwsza. 23 grudnia 1981 r. wprowadzaj znaczne sankcje wobec Polski, a 29 grudnia wobec Zwizku Radzieckiego uznawanego za wspodpowiedzialnego za stan wojenny.
Po 13 grudnia 1981 r. zmienia si sposb funkcjonowania Polski w polityce
amerykaskiej. Na kanwie tragedii tego kraju rozwija si silna antykomunistyczna
retoryka polityczna. Polska symbolizuje bankructwo polityczne komunizmu radzieckiego. Przygnbiajce obrazy represji w Polsce su take wskazywaniu
wartoci politycznych i spoecznych reprezentowanych przez Zachd oraz wzmacniaj jego odporno. Zamach na Solidarno w Polsce oznacza rwnie ostateczny kres dtante; wzmaga si antagonizm midzy Wschodem a Zachodem.
Problem Polski i Solidarnoci w jakim sensie zostaje zinstrumentalizowany.
***
Prowadzona analiza polityki radzieckiej i amerykaskiej z uwzgldnieniem oglnych trendw w stosunkach midzynarodowych w omawianym okresie prowadzi
do kilku wnioskw. Po pierwsze, moliwoci rozwoju tendencji wolnociowych
i demokratycznych w Polsce w latach 19801981 ogranicza wzrost napicia
midzynarodowego, zjawisko odseparowywania si obydwu blokw oraz ich
denie do wikszej zwartoci wewntrznej. Po drugie, polityka radziecka nastawiona na traktowanie Europy rodkowo-Wschodniej w kategoriach wasnego
dominium miaa swoje rdo w doktrynie midzynarodowego prawa socjalistycznego i realizowaa swoje interesy wobec Polski w kategoriach polityczno-ideologicznych. Po trzecie, polityka amerykaska, dla ktrej Europa rodkowo-Wschodnia
bya drugorzdnym obszarem zainteresowania politycznego, prowadzia aktywn
2011-02-07 12:09:02
dziaalno na rzecz osony procesw demokratycznych w Polsce, ktra jednak

nie moga ostatecznie determinowa midzynarodowego pooenia kraju. W omawianym okresie panoway bardzo trudne warunki dla utrzymania takiej linii porozumienia, ktra byaby akceptowana przez bezporednich ssiadw Polski.
2011-02-07 12:09:02
258
2011-02-07 12:09:02
PAWE JAWORSKI
Szwedzka pomoc dla Polski i Solidarnoci
w latach 1980 1981
Powstanie NSZZ Solidarno spotkao si z odzewem spoeczestw wielu pastw

europejskich, a take wiatowych. Szwecja bya jednym z tych krajw, w ktrych
od samego pocztku istniaa wiadomo, e w Polsce stao si co wanego
i zarazem niezwykego. Z zainteresowaniem obserwowano rezultaty pokojowej
walki o prawa pracownicze i czowieka. Najwaniejsze dzienniki wysay swoich
korespondentw do Gdaska i Warszawy. W prasie na bieco ukazyway si
dziesitki artykuw o rodzcym si ruchu zawodowym i spoecznym. Jak nigdy
przedtem, wydawano wiele ksiek o Polsce. A najrniejsze organizacje chciay
pomc Solidarnoci poprzez przesyanie funduszy, rozwj kontaktw midzynarodowych czy doradzanie w sprawach organizacyjnych. Stopniowo, wraz z napywem informacji o stale pogarszajcej si sytuacji na rynku zaopatrzenia ludnoci
w ywno i leki, rozwijano akcj organizowania pomocy humanitarnej przeznaczonej dla szerokich krgw spoeczestwa polskiego.
Aktywno Szwedw bya na tyle znaczca, e wzbudzia zainteresowanie badaczy zarwno w Polsce, jak i w Szwecji. W 2005 r. Katarzyna Puchalska z Orodka Karta opublikowaa na amach macierzystego kwartalnika wybr wypowiedzi
Polakw i Szwedw, ktrzy brali udzia w budowaniu mostu ponad Batykiem
w latach, gdy jeszcze elazna kurtyna dzielia Europ1. W 2007 r. badacze z uniwersytetu w Lund opublikowali artyku o dziejach Komitetu Pomocy Solidarnoci
w Poudniowej Szwecji2. Kilka miesicy wczeniej ukaza si numer czasopisma
Arbetarhistoria powicony szwedzkiej pomocy dla Solidarnoci. Teksty tam
opublikowane dotyczyy czterech kwestii: Gran Jacobsson napisa wspomnienie
z pobytu w polskim wizieniu, po swoim aresztowaniu na granicy w 1983 r. za
przemyt literatury bezdebitowej i sprztu drukarskiego; historyk Klaus Misgeld po
raz pierwszy podj prb opisania stosunku szwedzkiej centrali zwizkw zawodowych (LO ) do Solidarnoci; Ulf Eliasson przedstawi odbir wydarze w Polsce
2011-02-07 12:09:02
w latach 19801981 przez dyplomacj szwedzk; natomiast Robert Egerot skoncentrowa si na ukazaniu obrazu Solidarnoci w szwedzkiej prasie zwizkowej 3. Specjalny numer Arbetarhistoria okaza si pierwszym krokiem do zawizania szwedzkiej grupy badawczej, ktra w 2007 r. na uniwersytecie Sdertrn
w Sztokholmie zacza realizowa temat: Szwecja i ruch demokratyczny w Polsce
w latach 198019894. Prace te s kontynuowane.
260
Rok 1976 i pniej wane preludium
Polacy mieszkajcy w Szwecji w latach 70., ktrzy podjli wspprac z KOR ,

podkrelaj, e oglnie Szwedzi nie byli wwczas zainteresowani sprawami
polskimi. Wedug czoowej polskiej dziaaczki emigracyjnej (ju nieyjcej) Marii
Borowskiej, byli oni bardziej poruszeni problemem wycofania wojsk amerykaskich
z Wietnamu i polityk rasizmu w RPA , ni brakiem wolnoci i nieprzestrzeganiem
praw czowieka w Europie rodkowo-Wschodniej. Aby to zmieni, naleao im
dostarczy przynajmniej podstawowe informacje o sytuacji w Polsce. Efektem
tych dziaa byy pierwsze, nieliczne publikacje o KOR . Zdaniem Marii Borowskiej
i Jakuba wicickiego, autorw antologii tekstw polskich intelektualistw zwizanych z tym rodowiskiem 5, bya to mimo wszystko oznaka zainteresowania
Szwedw, gwnie krgw socjaldemokratycznych, i pocztek ich wsppracy z
polsk opozycj demokratyczn6.
W grudniu 1977 r. przyby do Polski dziaacz szwedzkiej socjaldemokracji, redaktor czasopisma Tiden, profesor socjologii Sten Johansson. W czasie trzydniowej wizyty spotka si z czonkami KOR : Jackiem Kuroniem, Adamem
Michnikiem i Janem Lityskim, ktrzy opowiedzieli o dziaalnoci opozycji i represjach stosowanych przez wadze. Jednym z jego rozmwcw by rwnie
Tadeusz Mazowiecki. Johansson wygosi take wykad w ramach Uniwersytetu
Latajcego. W styczniu 1979 r. ponownie przyjecha do Polski, aby wzi udzia
w spotkaniu Towarzystwa Kursw Naukowych z wykadem o programie gospodarczym swojej partii 7.
W tym samym czasie korespondencje z Polski do socjaldemokratycznego dziennika Aftonbladet zacz przesya publicysta i historyk filozofii Gunnar Fredriksson. Stara si dotrze do przecitnych Polakw i da wiadectwo prawdziwych
nastrojw spoecznych. Dziki Fredrikssonowi szwedzki czytelnik dowiedzia si
2011-02-07 12:09:02
PAWE JAWORSKI SZWEDZKA POMOC DLA POLSKI I SOLIDARNOCI W LATACH 19801981
o istnieniu opozycji demokratycznej i represjach, jakim byli poddani jej dziaacze.

Wyrazem zainteresowania rodowisk socjaldemokratycznych obron praw czowieka w Polsce by protest wystosowany w 1978 r. przez wadze Szwedzkiej
Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej (Sveriges Socialdemokratiska Arbetareparti SAP ) do KC PZPR przeciwko aresztowaniu Kazimierza witonia, ktry
uczestniczy w Komitecie Zaoycielskim Wolnych Zwizkw Zawodowych na
Grnym lsku. Trudno rozstrzygn, czy zaangaowanie socjaldemokratw
(w latach 19761982 w opozycji) w tym okresie mona uwaa za dowd ich
rzeczywistej zmiany mylenia o sytuacji w krajach komunistycznych. Czy ju
wtedy wierzyli, e moliwe jest egzekwowanie praw czowieka w bloku sowieckim
i czy ta pomoc bya inicjowana prze szersze grono dziaaczy, czy bya ograniczona tylko do nielicznych socjaldemokratw, jak Sten Johansson? Szwedzka
inicjatywa wprowadzenia przedstawicieli KOR na statusie obserwatorskim do
II Midzynarodwki8 wskazuje, e grono dziaaczy SAP zaangaowanych w sprawy polskie byo szersze, ale kwestia ta wymaga dalszych bada rdowych 9.
W kadym razie dla dziaaczy KOR Szwecja staa si jedn z platform informowania spoeczestw pastw zachodnich o sytuacji w Polsce i wasnym losie.
Niektre spotkania programowe odbyway si pod ochron zachodnich telewizji.
Jedno z nich, 17 wrzenia 1977 r., zorganizowano pod ochron telewizji szwedzkiej, std nazwano je szwedzkim lub sztokholmskim10.
Polska Rewolucja i reakcja szwedzkich zwizkw zawodowych

oraz szwedzkiego rzdu
Ju 22 sierpnia 1980 r. SAP zadeklarowa solidarno ze strajkujcymi w Gdasku stoczniowcami. W tym samym dniu Komunistyczna Partia Szwecji (Vnsterpartiet Kommunisterna VPK ) podja uchwa o poparciu strajkujcych robotnikw. W przeciwiestwie do Komunistycznej Partii Robotnikw (Arbetarpartiet
Kommunisterna APK ), lojalnej wobec rzdw zza elaznej kurtyny, przewodniczcy VPK Lars Werner owiadczy, e ruch wolnego i samorzdnego zwizku, niezalenego od aparatu partyjnego i od wadz [pastwowych] oraz prawo
do strajku s niezbywalnymi prawami robotnikw 11. rodowiska lewicowe najywiej reagoway na strajki w Polsce. Organizacje socjaldemokratyczne najszybciej i najefektywniej podjy dziaania na rzecz NSZZ Solidarno, co naley
2011-02-07 12:09:02
tumaczy ich si polityczn i finansow, by moe take wczeniejszym zainteresowaniem.

Dziki badaniom Klausa Misgelda wiele wiadomo na temat zaangaowania
w Polsce po Sierpniu 80 szwedzkich zwizkw zawodowych (LO ), powizanych
z socjaldemokratami, skupiajcych robotnikw. Mniejsz natomiast rol odegray zwizki skupiajce pracownikw umysowych ( TCO i SACO ). Przede wszystkim
z LO pochodzi sprzt drukarski oraz pomoc finansowa na potrzeby organiza-
262
cyjne. Szwedzi dzielili si te swoj wiedz o dziaaniu zwizkw zawodowych

i metodach rozbudowy aparatu organizacyjnego. Wizyt na Wybrzeu zoyli m.in.
przedstawiciele Zwizku Metalowcw i stoczni Kockum w Malm. We wrzeniu
1980 r. do Polski przyjecha specjalny delegat LO Charles Kassman, ktry spotka
si z Lechem Was i Jackiem Kuroniem. Dowiedzia si o problemach Solidarnoci i jej podstawowych potrzebach. Nastpnie, w padzierniku 1980 r. Ture
Mattsson i Bertil Frick, reprezentujcy Zwizek Zawodowy Drukarzy (Grafiska
Fackfrbundet GF ), przyjechali do Polski, aby rozezna si w polskich potrzebach
w zakresie sprztu poligraficznego12.
Liderzy Solidarnoci uwaali, e sprawa dostarczania sprztu poligraficznego
z zagranicy jest na tyle istotna, e powinna by uporzdkowana i skoncentrowana
w centrali Zwizku. Szybko zorientowano si, e sprowadzanie sprztu rnych
firm, czsto bez czci zamiennych (niedostpnych w Polsce) na wasn rk przez
poszczeglne regiony jest niepraktyczne. Zdarzao si, e w Gdasku nawet nie
wiedziano, dokd i jaki sprzt dociera. Dlatego w listopadzie 1980 r. Lech Wasa
wysa list do Midzynarodowej Konfederacji Wolnych Zwizkw Zawodowych
(ICFTU ) z prob o koordynowanie akcji pomocy dla Solidarnoci. W swym licie
wskaza Szwedw jako optymalnego partnera strony polskiej. Dla Wasy byo
oczywiste, e neutralna Szwecja bdzie bardziej strawna dla pol skich wadz jako
partner Solidarnoci, ni inne kraje Europy Zachodniej. Poza tym by to kraj zachodni, pooony najbliej Polski, majcy z PRL umow o bezwizowym ruchu turystycznym. Nie bez znaczenia byy ju nawizane kontakty ze szwedzkimi zwizkami
zawodowymi i aktywna grupa polskich dziaaczy zamieszkujcych Szwecj13.
Jak ustali Klaus Misgeld, kierownictwo LO podjo si koordynacji, ale zadecydowao o wystpowaniu nie jako konfederacja, ale poprzez swoich czonkw.
Oddano zatem inicjatyw poszczeglnym zwizkom, przy czym kluczowa rola
przypada wspomnianemu ju Zwizkowi Zawodowemu Drukarzy.
2011-02-07 12:09:02
W grudniu 1980 r., podczas krtkiej rozmowy z Mattssonem, Wasa podkreli,

e Polacy wi due nadzieje ze wspprac ze szwedzkimi zwizkami. Dotychczasowe zaangaowanie LO ocenia wysoko, mwic, e z tamtej strony przysza
najwiksza pomoc. Rozmow zakoczy charakterystycznym stwierdzeniem:
Pamitamy o tym i bdziemy pamita. Prawdziwych przyjaci poznaje si
w biedzie14.
Solidarno cieszya si duym zainteresowaniem mediw szwedzkich. Na bieco relacjonowano wydarzenia w Polsce. Powoli rodzia si legenda autentycznego ruchu ludowego (folkrrelsen), ktry ma wpyw na dziaania wadz. W 1981 r.
dziennik Arbetet, ukazujcy si w Malm, przyzna Lechowi Wasie nagrod
za dziaalno spoeczn. Wasa odebra nagrod osobicie, ale w Drodze
nadziei swoj wizyt skomentowa niezwykle lakonicznie, piszc, e Szwecja
bya epizodem, krtk podr z biletem powrotnym w kieszeni. Po latach uwaa j za wstp do Nagrody Nobla. Podkreli: I wanie ze Skandynawii, w dwa
lata pniej, przyszo to mocne poparcie [], gdy prbowano zagoni mnie do
naronika 15.
W tym miejscu trzeba wspomnie o kwestiach stwarzajcych problemy w stosunkach polsko-szwedzkich, co ukaza w swych artykuach Misgeld. Przede wszystkim Szwedzi z rezerw podchodzili do bliskiej wsppracy Polakw z Amerykask Konfederacj Zwizkw Zawodowych (AFL-CIO ). Ponadto dziwiy ich cise
zwizki Solidarnoci z hierarchi kocieln. Strona szwedzka stopniowo poznawaa realia ycia spoecznego w Polsce rzdzonej przez komunistw i dopiero
z czasem zacza rozumie pewne zjawiska16. Najwiksze opory Szwedw budzio podejmowanie dziaa, ktre mogy by interpretowane przez wadze polskie
jako polityczne. Nieprzyjmujc do wiadomoci, e w pastwie rzdzonym przez
parti komunistyczn etykiet akcji o charakterze politycznym okrelano wszystkie dziaania niekontrolowane przez wadze, zdefiniowali je jako popieranie nurtu
korowskiego w Solidarnoci 17. W swych enuncjacjach kierownictwo LO zawsze
podkrelao, e wsppracuje wycznie na paszczynie zwizkowej.
Kiedy w lutym 1981 r. delegacja Solidarnoci zoya wizyt w Sztokholmie, liderzy LO kategorycznie odrzucili kandydatur Jakuba wicickiego jako reprezentanta polskiego zwizku. Przede wszystkim zarzucili mu, e nie by zwizkowcem, natomiast oglnie znane byy jego powizania z KOR i kontakty z AFL-CIO ,
a take czonkostwo w szwedzkiej partii liberalnej. Szwedzi obawiali si wyranie
2011-02-07 12:09:02
zarzutw o mieszanie si w sprawy wewntrzne innego pastwa. Pragnc

zachowa pozory wsppracy wycznie zwizkowej, uznali wicickiego za
przeszkod w realizacji swoich celw. Polscy delegaci z Bogdanem Lisem na
czele prbowali przekona stron szwedzk, e wicicki to osoba najodpowiedniejsza i najbardziej zaufana. Alina Pienkowska w bardzo emocjonalnym tonie
podkrelia pozytywn rol, jak odegrali czonkowie KOR w czasie sierpniowego strajku, i tumaczya, e wystpowali oni i nadal wystpuj w obronie Soli-
264
darnoci, a nie przeciwko niej. Kategoryczny ton szwedzkich rozmwcw przekona jednak Lisa, e sprawa jest ju zdecydowana. Stwierdzi, e skoro jest to
tak wane dla strony szwedzkiej, to Polacy si temu podporzdkuj. Najwaniejsze byo utrzymanie wsppracy i realizowanie transportw ze sprztem
drukarskim do Polski przez Szwecj. Droga przez Batyk, czyli przez jedn granic, bya optymalnym szlakiem wicym Gdask z partnerami zwizkowymi
Europy Zachodniej18.
Wedug wci nieprecyzyjnych ustale Misgelda, na pomoc dla Solidarnoci do
13 grudnia 1981 r. LO przeznaczya ponad 2 miliony koron (okoo 500 tys. dolarw). Ponadto szwedzkie zwizki poredniczyy w przekazaniu sprztu o wartoci
okoo 1,3 mln koron, finansowanego przez zwizki zrzeszone w ICFTU (International Confederation of Free Trade Unions). Naley podkreli, e Szwedzi zakupili dwie kompletne drukarnie i dostarczyli je do Gdaska i Wrocawia. Zbigniew
Bujak ocenia obecnie szwedzk pomoc w zakresie sprztu poligraficznego jako
fundamentaln (grubo ponad 50%)19. W kadym razie na szwedzkich maszynach
drukowano dokumenty I Zjazdu NSZZ Solidarno20.
W Zjedzie uczestniczyo siedmiu Szwedw, w tym Sten Johansson i przedstawiciele LO . Po powrocie do Szwecji Johansson opublikowa esej pod wiele mwicym tytuem: Polska sprawa jest nasz spraw. O przejciu do demokracji pod
rzdami komunistw. Przeciwstawi si w nim propagandzie rzdu polskiego,
ktra gosia, e Solidarno jest ruchem nieodpowiedzialnym i awanturniczym.
Zaapelowa do spoeczestwa szwedzkiego: My, ktrzy jako obserwatorzy ledzimy ich dramatyczne zmagania, powinnimy sprbowa znacznie bardziej wczu
si w sytuacj tego kraju i okaza znacznie wicej sympatii, ni to zwykle czynimy. Powinnimy umie dostrzec w wydarzeniach w Polsce proces wiodcy do
gbokich zmian systemu spoecznego. Warto te zauway, e walka o zmiany
jest prowadzona w znacznie bardziej cywilizowany sposb, ni to si odbywao
2011-02-07 12:09:02
podczas poprzednich rewolucji w Europie. Johansson podkreli, e Solidarno

to prawdziwa reprezentacja narodu polskiego21. W podobnym tonie pozostawaa przedmowa do dokumentw zjazdowych przeoonych na jzyk polski i opublikowanych w Sztokholmie przez Mari Borowsk tu przed 13 grudnia. Autorka
nieduej antologii tumaczya, e Zjazdu nie mona traktowa wycznie jako
zgromadzenie dziaaczy zwizkowych, ale raczej jako alternatywny parlament,
ktry podejmuje kwestie najwyszej wagi dla caego narodu22.
Nie jest pewne, jak bardzo tego typu entuzjastyczne opinie byy popularne
w spoeczestwie szwedzkim, z pewnoci natomiast oczekiwano z niepokojem
dalszego rozwoju wydarze. Przyszo uwaano za trudn do przewidzenia. Pod
koniec 1981 r. wci byy aktualne sowa byego dyplomaty Gunnara Hgglfa,
ktry bdc na pocztku roku w Warszawie, wrci mylami do przedwojennej
Austrii, tu przed Anschlussem: Sytuacja jest beznadziejna, ale nie jest powana23 twierdzi. Wedug niego przyszo bya mimo wszystko nie do przewidzenia ze wzgldu na precedens, jaki stanowiy wydarzenia w Polsce 24. W Szwecji
obawiano si gwnie interwencji sowieckiej dla rozbicia Solidarnoci.
Ju w grudniu 1980 r. w czasie dyskusji socjaldemokratycznej grupy parlamentarnej szef partii Olof Palme podkreli, e interwencja sowiecka w Polsce moe
zablokowa proces rozbrojenia i spowodowa wiksze zaangaowanie amerykaskie w Ameryce aciskiej. Wyrazi te opini, czsto pniej przez siebie
powtarzan, e gdyby w Europie Wschodniej rzdziy reimy mniej znienawidzone przez obywateli, to zwikszyoby si bezpieczestwo na kontynencie 25.
Palme wyraa si ostronie, krytykujc rzd za niezachowanie rwnowagi
w komentowaniu sytuacji midzynarodowej i antysowieckie wypowiedzi o otwartym i brutalnym mieszaniu si Moskwy w sprawy wewntrzne Polski.
Jego zdaniem podobny krytycyzm powinien dotyczy polityki USA w Ameryce
rodkowej 26.
Wbrew powszechnej opinii koalicyjny rzd szwedzki (liberaowie, partia Centrum,
konserwatyci) rzeczywicie nie by tak powcigliwy, jak socjaldemokraci. Ze
wstpnych bada wiadomo, e wczesny minister spraw zagranicznych, libera
Ola Ullsten zdecydowa si zabra gos, gdy pojawia si groba interwencji
sowieckiej w Polsce najpierw w grudniu 1980 r., potem jesieni 1981 r. Nikt nie
by wwczas pewien, czy wypowiedzi przedstawicieli ZSRR o potrzebie przywrcenia porzdku w Polsce stanowiy cz presji wywieranej na polskie wadze czy
2011-02-07 12:09:02
byy przygotowaniem do wasnej interwencji militarnej. W kadym razie Ullsten

pod koniec 1980 r. przypomnia, e zwykle denia do demokratyzacji Europy
rodkowo-Wschodniej byy dawione przez siy zewntrzne. We wrzeniu 1981 r.
ostrzeg przed wtrcaniem si w wewntrzne sprawy pastw przez inne pastwa,
co mogoby uniemoliwi wspprac midzynarodow. Wypowiedzi Ullstena
wywoay reakcj rzdu polskiego, a stosunki dwustronne stay si napite 27.
Trzeba doda, e aktywno rzdu szwedzkiego nie ograniczya si jedynie do
266
cytowanych dwch wypowiedzi ministra Ullstena. W antologii dokumentw

dotyczcych polityki zagranicznej Szwecji za rok 1981 (seria firmowana przez
szwedzki MSZ ) mona znale kilka innych podobnych wypowiedzi 28. Kwerenda
zarwno szwedzkich, jak i polskich dokumentw dyplomatycznych z lat 80.
(wci trudno dostpnych) stanowi podstawowy postulat badawczy dla poznania penego obrazu dyplomatycznego zaangaowania Szwecji w spraw
Solidarnoci.
Na pewno za wyraz poparcia dla polskich de demokratycznych mona uzna
literack Nagrod Nobla dla Czesawa Miosza. W prasie szwedzkiej pojawiy
si komentarze, e nagroda ta powinna przyczyni si do zwikszenia wolnoci sowa w Polsce. Jednoczenie byy obecne gosy pene obaw, e tak jak
w wypadku poprzednich nagrd przyznanych dysydentom, mog si wzmc represje. Nikt natomiast nie mia chyba wtpliwoci, e przez polskie wadze nagroda bdzie uznana za prowokacj polityczn29.
Pomoc humanitarna
Osobn kwesti stanowi szwedzka pomoc humanitarna, ktra do Polski zacza napywa od wiosny 1981 r. Wrd przesyanych towarw byy m.in. leki,
ywno, odzie i rodki czystoci. Organizowano due transporty przy uyciu
samocho dw ciarowych. W dziaalno t zaangaowanych byo wiele organizacji oraz instytucji wieckich i kocielnych. Na pewno na duy odzew spoeczestwa szwedzkiego miay wpyw znacznie przesadzone, dramatyczne
w tonie informacje o brakach na rynku i fatalnym stanie higieny 30.
Do listopada 1981 r. Szwedzki Czerwony Krzy ( SCK ) przeznaczy na pomoc
dla Polski 5 mln koron 31, przesyajc m. in. antybiotyki, witaminy, opatrunki, ale
i owoce, warzywa 32. Zgodnie z przyjtymi zasadami akcj prowadzono we
2011-02-07 12:09:02
wsppracy z Polskim Czerwonym Krzyem ( PCK ). Czasem rodzio to problemy

natury praktycznej, poniewa PCK np. nie opiekowa si dziemi i chorymi w szpitalach. Zajmowa si jedynie opiek nad ludmi starymi, samotnymi, yjcymi
w ubstwie i przyjmowa pomoc skierowan tylko dla tej grupy osb. Pewne
problemy formalne powstay take przy przewozie lekw. PCK scedowa odbir
tych transportw na Solidarno, a SCK wedug swego statutu nie powinien
wsppracowa ze zwizkiem zawodowym. Niemniej Szwecja bya pierwszym
krajem, do ktrego przyby specjalny wysannik Lecha Wasy, adwokat Zbigniew
Gryszkiewicz, wyznaczony do organizowania pomocy medycznej. W rezultacie
tej wizyty ju w sierpniu 1981 r. zorganizowano szwedzk sekcj Banku Lekw
Solidarnoci, ktra wsppracowaa zarwno z SCK , jak i z organizacj Rdda
Barnen (odpowiednik polskiego Towarzystwa Przyjaci Dzieci)33. Jedna z dziaaczek Banku Lekw Wanda Sikorska dzisiaj podkrela, e bya to niewielka
grupa osb, pracujcych bez adnego wynagrodzenia i pomocy aparatu administracyjnego34. Mimo to praca przynosia efekty, chocia wedug paryskiej Kultury
peerelowska biurokracja skutecznie paraliowaa t pomoc 35. W kadym razie
jeszcze przed stanem wojennym do Szpitala Zespolonego w Siedlcach przesano
dwie pompy do sztucznej nerki36.
Organizacja Rdda Barnen przeznaczya w 1981 r. cztery miliony trzy tysice
koron na pomoc dla Polski. Z tego: milion stanowia dotacja rzdowa; ok. milion
zebrano na apel radia szwedzkiego; milion dwiecie tysicy pochodzio od czonkw organizacji i innych indywidualnych darczycw; nieco mniej przyniosa
zbirka spoeczna na paczki ywnociowe, ok. 850 tys. Poza tym norweski odpowiednik Rdda Barnen dooy 450 koron, a 250 tys. przekazay przedsibiorstwa
i rne stowarzyszenia. Domy Dziecka w Polsce zaopatrzono w odywki, artykuy
higieniczne, mydo i proszki do prania. W marcu 1981 r. organizacja posiadaa
list 185 tys. polskich dzieci, gwnie z Krakowa i Lublina, do ktrych wysyano
ubranka i buciki37. Pomoc dystrybuowano w porozumieniu z Minis terstwem Zdrowia
PRL . Jednak cz transportw rozdzielano we wsppracy z Solidarnoci38.
W akcj pomocy wczy si szwedzki Koci katolicki. Redaktor tygodnika

Katolsk Kyrkotidning Kaj Engelhardt zapocztkowa akcj zbirki pienidzy,
ktra przyniosa ok. 300 tys. koron do koca wrzenia 1981 r. Pienidze przekazano austriackiemu Caritasowi, a ten przesa zakupion za te rodki ywno do
Polski (Kielc, Olsztyna, Katowic i Opola).
2011-02-07 12:09:03
Wiadomo, e niektre szkoy szwedzkie nawizay bezporedni kontakt z placwkami w Polsce i przesyay ywno, rodki czystoci, a take zeszyty, papier
do pisania, dugopisy39.
Do akcji humanitarnej stopniowo wczay si nastpne organizacje i instytucje:
Lutherhjlpen, Individuell Mnniskohjlp, Frikyrkan hjlper i Tltmisionen 40. Ich
aktywno na tym polu wymaga dalszych bada rdowych.
268
Pocztek pomocy dla podziemnej Solidarnoci
Nie ma wtpliwoci, e wprowadzenie stanu wojennego w Polsce stanowio szok

dla szwedzkiej opinii publicznej. Znikna powcigliwo w komentowaniu sytuacji w Polsce. Stan wojenny zosta cakowicie potpiony. Najpierw doszo do
spontanicznych protestw w formie mniej lub bardziej masowych manifestacji.
Od razu rozpoczto zbirk pienidzy dla represjonowanych i ich rodzin. Nastpnie skoncentrowano si na pomocy humanitarnej (ktrej skala bia rekordy zaangaowania szwedzkiego w tej dziedzinie) oraz akcji informacyjnej o postpowaniu
wadz polskich, yciu codziennym w Polsce stanu wojennego oraz o losie dziaaczy Solidarnoci teraz winiw, internowanych lub ukrywajcych si.
Rne szwedzkie organizacje i stowarzyszenia apeloway do polskich wadz
w pierwszej kolejnoci o uwolnienie aresztowanych i say listy protestacyjne
w zwizku z brutaln polityk gen. Jaruzelskiego. Przewodniczcy dwch najwikszych central zwizkowych w Szwecji, Gunnar Nilsson (LO ) i Lennart Bodstrm
(TCO ) zoyli protest w Ambasadzie PRL w Sztokholmie. Zaapelowali o zgod na
wjazd do Polski specjalnej komisji, ktra mogaby zorientowa si, w jakich warunkach przebywaj aresztowani. Po tragedii w kopalni Wujek LO jednoznacznie
potpia brutalno milicji: Rozwizanie zwizku zawodowego Solidarno napisano w specjalnym owiadczeniu bezdyskusyjnie oznacza zamanie umw
podpisanych przez pastwo polskie, a terror wojskowy oznacza oczywiste amanie praw czowieka. Potpiamy to dziaanie i wyraamy nasze poparcie dla polskich
robotnikw w ich walce o prawo do dziaania jako zwizek zawodowy41. Wan
decyzj rzdu szwedzkiego kilka tygodni po wprowadzeniu stanu wojennego byo
przyznanie azylu politycznego dla polskich uchodcw42.
Warto te wspomnie o Biurze Informacyjnym Solidarnoci w Sztokholmie, ktre
powstao spontanicznie po 13 grudnia 1981 r., nastpnie kontynuowao dziaalno
2011-02-07 12:09:03
dziki finansowemu wsparciu LO 43. Biuro dostarczao informacji o stosunkach

wewntrznych w Polsce, przygotowywao manifestacje i inne formy protestu
przeciw represyjnej polityce wadz PRL , a take organizowao bd finansowao
szmugiel materiaw przeznaczonych dla podziemnej Solidarnoci.
Tu po wprowadzeniu stanu wojennego szef SAP , wwczas partii opozycyjnej,
Olof Palme owiadczy, e to, co si dzieje w Polsce, nie stanowi jej sprawy
wewntrznej. 13 marca 1982 r. podczas demonstracji w Sztokholmie przeciwko
dyktaturom przypomnia wydarzenia w Polsce: Mona kogo zabi stwierdzi
albo zmusi do milczenia. Ale nie mona wymaza z ludzkiej pamici przeycia
szesnastu miesicy demokracji, marze o spoeczestwie wolnym od strachu,
kamstwa i wadzy jednostki. Palme zada uwolnienia wszystkich aresztowanych
i internowanych, zaprzestania represji i umoliwienia Solidarnoci nieskrpowanego dziaania. Przemwienie podsumowa: Nasza solidarno z narodem polskim
nie ustanie. Polska jest nam bliska. Cztery dni pniej Palme powtrzy te sowa
w Riksdagu 44. Po przejciu wadzy we wrzeniu 1982 r. Palme pozosta konsekwentny w swym krytycznym stosunku do wadz PRL , chocia w Warszawie liczono na przychylniejsz postaw nowego rzdu szwedzkiego.
***
Szwecja zareagowaa na powstanie Solidarnoci ogromnym zainteresowaniem,
ale i konkretnym zaangaowaniem. Nie ma wtpliwoci, e pomoc sprztowa ze
strony szwedzkich zwizkw zawodowych zajmowaa wane miejsce w transportach przychodzcych do Polski z Europy Zachodniej. Wana bya te pomoc
humanitarna, ktra zacza dociera do Polski ju od wiosny 1981 r., a jej kulminacja nastpia ju po wprowadzeniu stanu wojennego.
Rwnie istotny by kontekst polityczny zaangaowania Szwecji. Rzd szwedzki
zaryzykowa pogorszenie stosunkw z PRL , ostrzegajc przed rozwizaniami
siowymi przy wspudziale sowieckim. Oglnie rzecz ujmujc, jednoznacznie
poparto Solidarno, zwaszcza po 13 grudnia 1981 r. Doradca Olofa Palmego,
wiceminister spraw zagranicznych Szwecji Pierre Schori podkreli po latach, e
istot polityki szwedzkiej byo konsekwentne wspomaganie opozycji w Polsce
przy jednoczesnym utrzymaniu stosunkw dyplomatycznych i dialogu z wadzami.
T drog postanowiono wspiera wysiki demokratyzacyjne45.
2011-02-07 12:09:03
Zdaniem jednego z liderw Solidarnoci Janusza Onyszkiewicza ta pomoc bya

bardzo kopotliwa dla wadz w Warszawie, poniewa zawsze przedstawiano tam
Szwecj jako kraj o uczciwym spojrzeniu na stosunki midzynarodowe, niezwykle
krytycznie oceniajcy polityk Stanw Zjednoczonych. Dlatego Szwecja powanie
utrudnia uprawianie przez rzd polski propagandy prezentujcej Solidarno jako
przykad amerykaskiej dywersji w Europie46.
270
2011-02-07 12:09:03
MIKOAJ IWANOW
Sowiecki ruch dysydencki a Polska
Ruch dysydencki w Zwizku Sowieckim stanowi zjawisko unikatowe w historii

walki narodw sowieckiego imperium z komunizmem. Jego duchowy przywdca,
laureat pokojowego Nobla, akademik Andriej Sacharow okreli go jako walk
o prawa czowieka 1. Dlatego do czsto zjawisko to okrelano rwnie jako
ruch obrocw praw czowieka, a jego uczestnikw obrocami praw zagwarantowanych przez sowieck konstytucj.
W warunkach wczesnego ZSRR jedynie podobne podejcie do dziaalnoci
opozycyjnej byo w stanie wywoa stosunkowo tolerancyjn (w porwnaniu
z okresem stalinizmu) reakcj wadz. Dysydentw potpiano, skazywano na stosunkowo agodne wyroki, wysyano z kraju, ale nie zniszczano fizycznie jak za
Stalina. wiadoma apolityczno ruchu dysydenckiego stanowia pod tym wzgldem jakby niepisan umow midzy dysydentami i wadzami komunistycznymi.
Jeden z czoowych teoretykw desydentyzmu Pawe Litwinow uwaa za konieczne podkrelanie apolitycznoci ruchu w obronie praw czowieka, naraajc
si tym samym na ostr krytyk wielu gorcych gw wrd sowieckich opozycjonistw 2. Inny znany teoretyk sowieckiego ruchu dysydenckiego Walerij Czalidze rozpatrywa podobne samoograniczenie opozycjonistw sowieckich jako zo
konieczne. By to, jego zdaniem, w warunkach wszechwadzy komunistycznej
jedyny sposb dziaalnoci opozycyjnej i pierwszy, niezbdny krok ku stworzeniu
warunkw dla nastpnego etapu walki z reimem penowartociowej dziaalnoci politycznej3.
Okrelenie dysydent (od ac. dissidens niezgadzajcy si) kojarzy si dzi
jako sowo rdzenne rosyjskie. I rzeczywicie ruch dysydencki narodzi si po
wojnie w Zwizku Sowieckim jako protest obywateli tego kraju przeciwko reimowi totalitarnemu. Jego specyfika polega na tym, e obejmowa on swoim znaczeniem niesamowicie duy krg ruchw wolnociowych i demokratycznych. Terminem tym okrelano zarwno monarchistw, jak i neoleninistw czy socjalistw
2011-02-07 12:09:03
(tak licznych w sowieckiej opozycji politycznej) ukraiskich, gruziskich, ormiaskich, tatarskich i innych nacjonalistw prawie wszystkich narodw ZSSR oraz
rozmaitych grup antysowieckich. Dysydenci to byli przedstawiciele rnorodnych
odamw religijnego protestantyzmu czy zakazanych religii, pacyfici i faszyci,
anarchici i chrzecijascy demokraci, przedstawiciele tzw. narodw ukaranych
i wiele innych politycznych odamw wczesnego spektrum politycznego sowieckiej opozycji.
272
Prawie 20 lat po rozpadzie Zwizku Sowieckiego, kiedy historiografia sowieckiego ruchu dysydenckiego jest stosunkowo bogata, kadego dowiadczonego badacza przeraa rozmach i skala tego zjawiska. Pomimo uroczystych postanowie
Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego ( KPZR ) o ostatecznym zwycistwie
ideologii komunistycznej w ZSSR nigdy nie udao si cakowicie zdawi wolnych
myli, sowa i denia czowieka do bycia sob oraz niepodlegoci. W warunkach
prawdopodobnie najbardziej represyjnego na wiecie systemu totalitarnego na
miejsce wykrytych i zniszczonych przez KGB podziemnych nielegalnych organizacji w spoeczestwie sowieckim powstaway nowe formy protestu. Dzi wiemy,
e rnorodno i skala rozpowszechnienia sowieckiego ruchu opozycyjnego
nie ma precedensu w historii komunistycznych reimw Europy, jednak nigdy
ruch opozycyjny w ZSSR nie by zjawiskiem masowym, tak jak to si zdarzyo
w Polsce w epoce Solidarnoci by ruchem raczej elitarnym, niemajcym oparcia w masach.
Jednoczenie ruch dysydencki w Zwizku Sowieckim by zjawiskiem na tyle
obszernym, e w ramach niniejszego artykuu nie da si wymieni wszystkich
grup opozycyjnych. Imperium sowieckie wchono wiele narodw (wedug oficjalnych rde ponad sto pidziesit). Prawie kady z nich mia swj rachunek
do wystawienia wadzom komunistycznym: ukraiski ruch niepodlegociowy,
biaoruskie grupy dysydenckie w obronie jzyka ojczystego; litewski ruch narodowo-religijny, otewskie grupy w obronie tosamoci narodowej; estoscy
niepodlegociowcy, ormiaskie i gruziskie grupy opozycyjne, ruch Tatarw
krymskich za prawo powrotu do ziem ojczystych; syjonici i inni nacjonalici
ydowscy, niemiecki ruch za prawo do emigracji do RFN ; najbardziej masowy
wrd ruchw dysydenckich, ruch baptystw-ewangelistw. Jest to niepeny spis
organizacji, ruchw i grup opozycyjnych kada z nich na swj sposb walczya z ustrojem.
2011-02-07 12:09:03
MIKOAJ IWANOW SOWIECKI RUCH DYSYDENCKI A POLSKA
Uwaa si, e pocztkiem ostatniej fali sowieckiego dysydenctwa bya manifestacja na placu Puszkina w Moskwie 5 grudnia 1965 r. Zwoano j jako protest
przeciwko procesowi sdowemu dwch pisarzy, Andrieja Siniawskiego i Julija
Daniela, oskaronych o bezprawne i szkodliwe dla ustroju sowieckiego publikacje
za granic wasnych utworw literackich. I tym razem wadze planoway urzdzenie sprawnie spreparowanego procesu pokazowego z kajaniem si oskaronych
i ich prob o lito. Nie udao si. W wyniku twardej postawy na procesie samych
oskaronych, protestu dysydentw sowieckich i zachodnich obrocw praw
czowieka nie udao si zaatwi sprawy wedug wczeniej ustalonego scenariusza.
Po raz pierwszy w historii powojennego ZSSR w Moskwie odbya si manifestacja solidarnoci z Andriejem Siniawskim i Julijem Danielem. Przeprowadzono j
5 grudnia 1965 r. Nie przypadkowo wanie ten dzie zosta wybrany przez gwnego organizatora demonstracji Aleksandra Esenina-Wolpina: by to dzie wolny
od pracy, kiedy obywatele ZSSR urzdowo musieli witowa Dzie Konstytucji
gwarantujcej de iure prawo do wolnoci sowa, sumienia i innych demokratycznych praw.
Na kilka dni przed demonstracj Esenin-Wolpin i kilku jego zwolennikw wystosowali apel do spoeczestwa sowieckiego, w ktrym pisano: W przeszoci
samowola wadz kosztowaa ycie i wolno milionw obywateli sowieckich.
Krwawa przeszo woa nas do czujnoci dzi. Lepiej ofiarowa jeden dzie
spokoju, ni latami znosi nastpstwa nieopanowanego w tym czasie bezprawia4.
Udzia w demonstracji wzio kilkadziesit osb, natomiast liczba sympatykw,
ktrzy przyszli na plac Puszkina sigaa kilkuset. W ocenie Wodzimierza Bukowskiego, ktry w tym momencie znajdowa si w areszcie, byo tam okoo dwustu
obrocw praw czowieka5. Sam przebieg manifestacji by dla dysydentw mao
skuteczny. Esenin-Wolpin i jego zwolennicy ledwo zdyli wycign kilka plakatw,
a ju byli aresztowani. Tylko nieliczni potrafili przeczyta to, co byo tam napisane:
Szanujcie Konstytucj Sowieck i damy jawnego sdu w sprawie Siniawskiego i Daniela. Razem z organizatorem manifestacji aresztowano ok. 20 osb, ktre
(o dziwo!) zwolniono po kilku godzinach. Reim jednak nie wybaczy protestujcym:
wikszo wkrtce stracia prac, a studentw biorcych udzia w protestach wyrzucono z uczelni wyszych i zakazano im studiowania.
Sd w sprawie Andrieja Siniawskiego i Julija Daniela oraz otwarta demonstracja
w ich obronie stanowi bardzo wan cezur w historii sowieckiego ruchu dysy-
2011-02-07 12:09:03
denckiego. Pomimo bardzo srogiego wyroku (7 lat dla Siniawskiego i 5 dla Daniela), oskareni nie zostali zamani. Nie byo tak charakterystycznych dla
sowieckiego systemu samooskare, wyraenia skruchy. Oskareni prbowali
nawet broni swego prawa do swobody twrczoci, poszanowania praw konstytucyjnych i uznania wolnoci sowa za nieodzowny element kadego cywilizowanego spoeczestwa.
Rok 1965 sta si symbolem (prawdopodobnie iluzorycznym) moliwoci refor-
274
mowania sowieckiego reimu. Demonstracja na placu Puszkina zamaa barier

strachu e ludzie, ktrzy prbuj rzuci wyzwanie wadzy totalitarnej, nie s
osamotnieni i e skoczyy si czasy, kiedy kady mylcy inaczej by a priori
skazany na surowe represje, samotne zniknicie w stalinowskim guagu. Sowieccy opozycjonici przekonali si, e wiat wie o nich, a ich walka w obronie praw
czowieka we wasnym kraju nie jest osamotniona i ma wielu sympatykw na
caym wiecie. O demonstracji natychmiast poinformoway rozgonie zachodnie.
Codziennie w ich audycjach brzmiay sprawozdania z procesu Siniawskiego
i Daniela.
Demonstracja na placu Puszkina miaa jeszcze jeden bardzo znaczcy aspekt.
Poprzedzia j odezwa do narodw ZSSR , podpisana przez Laris Bogoraz i Pawa Litwinowa. Unikalno tej odezwy polegaa na tym, e po raz pierwszy zwolennicy reform w ZSSR otwarcie zwracali si do wspobywateli nie drog samizdatu,
ale za porednictwem zachodnich rodkw masowego przekazu. Wkrtce podobna taktyka walki z reimem staa si powszechnie uywanym przez dysydentw
narzdziem w obronie praw czowieka w Zwizku Sowieckim. Obywatele naszego kraju! czytamy w tej odezwie Ten proces jest plam na honorze naszego pastwa, na sumieniu kadego z nas. Sami obralicie ten skad sdu i sami
musicie odebra penomocnictwa tym sdziom, ktrzy ich naduyli Przekazujemy t odezw zachodnim progresywnym rodkom masowego przekazu i prosimy o jak najszybsze opublikowanie i nadanie przez radio. Nie zwracamy si z t
prob do gazet sowieckich, jest to beznadziejne6.
Logiczn konsekwencj wydarze 1965 r. staa si sprawa tzw. samizdatczikw
grupy dysydentw (Jurij Gaanskow, Aleksander Ginzburg, Aleksiej Dobrowolski i Wiera aszkowa), ktrych pniej w toku procesu w 1968 r. wadze oskaryy o wydanie Biaej ksigi, powieconej reakcji spoeczestwa sowieckiego na
proces Siniawskiego i Daniela, i skazay na wizienie.
2011-02-07 12:09:03
Protesty z 1968 r. w sprawie samizdatczikow miay o wiele bardziej masowy

i otwarty charakter. W dzie ogoszenia wyroku przed budynkiem sdu zebrao
si ponad 200 osb. Wrd protestujcych byli ju nie tylko bliscy znajomi oskaronych, ale te ludzie, dla ktrych walka z reimem stanowia sens ycia. Na
trzy lata wizienia za ten protest zostali skazani Wadimir Bukowski i Wiktor
Chaustow7.
Kluczow rol w sowieckim ruchu dysydenckim odgrywao zjawisko samizdatu.
Ludmia Aleksiejewa okrela go nastpujco: Samizdat zjawisko unikatowe,
ktre ju nigdy si nie powtrzy. Nie dlatego, e dzisiejsze czy jutrzejsze wadze
nigdy ju nie bd chciay ogranicza dostpu spoeczestwa do informacji
i ideom nieprzychylnym wadzom, a dlatego, e w wieku Internetu zrobi to ju
[jest] niemoliwe8.
W odrnieniu od polskiego drugiego obiegu sowiecki samizdat mia kilka swoich rys charakterystycznych. Po pierwsze, jego nakady prawie nigdy nie sigay
polskiej skali. Maszyna do pisania bya gwnym narzdziem drukarskim sowieckich dysydentw. Powielacze byy raczej rzadkoci, a takie formy rozpowszechnienia informacji, jak podziemne radio Solidarno, byy po prostu niewyobraalne. Szerokie rozpowszechnienie materiaw samizdatu byo moliwe jedynie
przez zachodnie rozgonie radiowe. Po drugie, samizdat by zjawiskiem bardziej elitarnym i bardziej rnorodnym w porwnaniu z polskim drugim obiegiem.
Na jego amach neoleninici czsto wspistnieli ze skrajn prawic. Po trzecie,
w odrnieniu od Polski, o wiele bardziej rzadkie i sporadyczne byy wypadki
wsppracy z emigracj polityczn. Represyjno reimu sowieckiego wiele groniejsza i skuteczniejsza. Uniemoliwiao to wspprac na szersz skal z zagranicznymi orodkami walki z reimem.
Nie mona zaprzeczy, e sowiecki samizdat mia w porwnaniu z polskim drugim
obiegiem o wiele mniejszy wpyw na spoeczestwo, jednak by to nieodzowny
czynnik ycia spoecznego kraju, bez ktrego niemoliwe jest wyobraenie
sobie ksztatowania si procesw stanowienia opozycji wewntrznej w ZSSR .
Trafnie istot samizdatu odzwierciedla pewien kawa z tamtych lat: Babciu,
dlaczego przepisujesz Wojn i pokj Tostoja na maszynie? Dla wnuczka si
staram. On nic oprcz samizdatu nie czyta9.
Bardzo wan cezur w historii sowieckiego ruchu dysydenckiego bya demonstracja przeciwko najazdowi sowieckiemu na Czechosowacj, 25 sierpnia 1968 r.
2011-02-07 12:09:03
na Placu Czerwonym w Moskwie. By to wyraz protestu przeciwko totalnemu

zakamaniu towarzyszcemu inwazji oraz wyraz tego, e wbrew twierdzeniom
oficjalnej propagandy spoeczestwo sowieckie byo dalece niejednomylne
w sprawie tzw. pomocy internacjonalistycznej Czechom i Sowakom.
Natalia Gorbaniewska, Pawe Litwinow, Larisa Bogoraz, Wadim Delone, Konstantin Babicki i Wiktor Fajnberg w oczekiwaniu na wyjazd z Kremla przymusowo
cignitej do Moskwy czechosowackiej delegacji rozwinli plakaty z napisami:
276
Haba okupantom, Rce precz od CSRS, Za nasz i wasz wolno i Niech

yje wolna i niepodlega Czechosowacja. Ten ostatni by napisany w jzyku
czeskim. Obecni na placu Czerwonym funkcjonariusze KGB zareagowali natychmiast. Protestujcych bito, wyrwano i zniszczono plakaty, nastpnie je zaadowano w samochody i wywieziono. Jednak ju nastpnego dnia spoeczestwo
sowieckie dowiedziao si o demonstracji, a za pomoc rozgoni zachodnich ten
akt solidarnoci z walczcymi Czechami i Sowakami sta si powszechnie znany
w Czechosowacji10.
Uwaa si, e demonstracja na placu Czerwonym bya izolowanym protestem
przeciwko inwazji wojsk Ukadu Warszawskiego, aktem wielkiej odwagi wskiej
grupy zdesperowanych ludzi. Rzeczywisto bya zupenie inna. Wystpienie
Natalii Gorbaniewskiej i jej kolegw z pomoc zachodnich rodkw informacji
odegrao rol swoistej zachty do dalszych protestw. Ludmia Aleksiejewa w swej
ksice Historia mylenia inaczej w ZSRR podaje kilkanacie wypadkw otwartych
protestw: zbiorowe listy, manifestacje, gosowania przeciwko na tzw. mityngach
solidarnoci z narodem Czechosowacji, rozpowszechnianie ulotek protestu, wizyty w ambasadzie CSRS i wyraenie solidarnoci z pozycj Komunistycznej Partii
Czechosowacji (KPCz )11.
Pomimo unikalnej rnorodnoci sowieckiego ruchu dysydenckiego i jego politycznej wielobarwnoci, pod koniec lat 60. pojawi si czynnik, ktry odgrywa
centralizujc rol w ruchu. Bya to Kronika Wydarze Biecych oglnozwizkowy opozycyjny biuletyn, ktrego pierwszy numer wyszed 30 kwietnia 1968 r.
Na jej stronie tytuowej zamieszczono cytat z Powszechnej Deklaracji Praw
Czowieka Organizacji Narodw Zjednoczonych mwicy o tym, e prawo otrzymywania i rozpowszechniania informacji jest nieodzownym prawem kadego
czowieka. Pieszym redaktorem bya Natalia Gorbaniewska. Kronika nie bya
w pewnym sensie publikacj nielegaln: jej autorzy nigdy nie pozwolili sobie na
2011-02-07 12:09:03
nawoywanie do obalenia wadzy sowieckiej, a zamieszczane tam materiay

stanowiy przewanie informacje o represjach wadz przeciwko dysydentom,
dokumenty sdowe, wiadomoci z wizie i agrw, zapowiedzi wydawnictw
drugoobiegowych. Pismo byo podzielone na dwie czci: pierwsza opisywaa
wydarzenia, ktre zarejestrowano po wydaniu poprzedniego numeru, druga
skadaa si ze staych rubryk, takich jak: areszty, przeszukania, przesuchiwania, pozasdowe represje, w agrach i wizieniach, nowoci samizdatu, przeladowania Tatarw krymskich, represje na Ukrainie, przeladowania wierzcych
na Litwie.
Dzisiejsi badacze rosyjscy zastanawiaj si, dlaczego wadze tak dugo (ponad
3 lata) toleroway wydawanie Kronik. Przewaa wrd nich opinia, e bardzo
trudno byo oskary o propagand antykomunistyczn biuletyn czysto informacyjny. Wadzy zaleao na podtrzymaniu opinii, e w ZSRR nadal prowadzi si
polityk odprenia po okresie stalinowskim. Prawdopodobnie z tego powodu
pocztkowo udawao si wydawa biuletyn regularnie: Kronika Wydarze Biecych wychodzia z niewielkimi przerwami dwa razy w miesicu do koca 1972 r.,
kiedy po aresztowaniu Natalii Gorbaniewskiej i skazaniu jej na przymusowe
leczenie w zamknitym zakadzie psychiatrycznym wadze zmusiy redakcj pod
grob represji do chwilowego zaprzestania druku. Przez przeciwnikw reimu
Kronika bya odbierana jako sprawa caego ruchu dysydenckiego. By to filar,
wok ktrego jednoczy si ruch opozycyjny wszystkich moliwych kierunkw.
Credo redakcji odpowiadao i nacjonalistom, i monarchistom, i socjalistom, a nawet
neoleninowcom.
Kiedy jesieni 1969 r. zostaa aresztowana i skazana Natalia Gorbaniewska,
pierwszy redaktor biuletynu, wadze nie byy w stanie zakaza jego wydawania.
W nastpnych latach w wydaniu Kroniki brali udzia znani sowieccy dysydenci:
Jurij Szychanowicz, Wiktor Krasin, Siergiej Kowalew, Ilja i Galina Gabaj, Piotr
Jakir, Gabriel Superfin, Aleksander awut, Tatiana Welikanowa i in. Wikszo
z nich za swoj dziaalno musiaa zapaci wolnoci. Po aresztowaniu Gorbaniewskiej redaktorem naczelnym Kroniki zosta Anatolij Jakobson.
W roku 1972 w wyniku represji wydanie Kroniki byo zatrzymane prawie na dwa
lata. Jednak zwycistwo KGB w walce z opozycj byo iluzoryczne. W maju 1974 r.
na specjalnej konferencji prasowej grupa wydawcw postanowia ujawni swoje
nazwiska i oficjalnie przekaza zachodnim dziennikarzom trzy kolejne gotowe
2011-02-07 12:09:03
numery pisma. Wadimir Kowalow, Tatiana Welikanowa i Tatiana Chodorowicz

wystpili ze specjalnym owiadczeniem: Wbrew wielokrotnym stwierdzeniom
organw KGB i sdw sowieckich nie uwaamy Kroniki Wydarze Biecych za
wydanie nielegalne i oszczercze. Naszym obowizkiem jest jej jak najszersze
rozpowszechnienie 12. Byo to otwarte wezwanie wadz, akt cywilnej odwagi
najwyszej prby.
Wbrew oszczerczym twierdzeniom wadz wydawcy Kroniki wykorzystywali
278
bardzo prosty, ale skuteczny mechanizm zdobywania informacji. W 5 numerze

czytamy: Kronika w adnym wypadku nie jest wydawnictwem nielegalnym.
Jednak warunki pracy jej redakcji uwarunkowane specyficzn sytuacj w dziedzinie legalnoci i wolnoci sowa, ktre uksztatoway si w cigu dugich lat pracy
sowieckich organw pastwowych, dlatego Kronika nie bya w stanie poda
adresu pocztowego, tak jak byo to w innych gazetach. Tym niemniej kady, kto
by zainteresowany tym, aby spoeczestwo sowieckie zostao poinformowano
o wydarzeniach biecych w kraju, mg z atwoci przekaza posiadan informacj do wiadomoci Kroniki. Prosz powiedzie, od kogo otrzymalicie Kronik. Natomiast on opowie j temu, od kogo on otrzyma magazyn itd. Nie prbujcie osobicie przeledzi caego acucha, aby nie wzito was za szpicla13.
W okresie od maja 1973 r. do padziernika 1983 r. wyszo 35 numerw pisma.
Ale z roku na rok jego redagowanie i rozpowszechnienie napotykao nowe trudnoci. Wadze postawiy sobie za cel ostateczne zdawienie ruchu dysydenckiego.
Powstanie polskiej Solidarnoci i stan wojenny w PRL mia wyrany wpyw na
usztywnienie kursu wadz. Ostatni wydany i rozpowszechniony 64 numer pisma
datuje si na czerwiec 1982 r. Nastpny przygotowano dopiero jesieni 1983 r.
Nie trafi on jednak ani do samizdatu, ani za granic. Zosta przechowany przez
jednego z redaktorw i dzi jest dostpny w archiwum organizacji rosyjskich
obrocw praw czowieka Memoria.
Idea zaoenia niezalenego od wadz wolnego zwizku zawodowego prawie
zawsze bya dyskutowana w rodowisku dysydentw sowieckich. Dzi historia
zna kilka prb jej urzeczywistnienia. Pierwsza z nich (jak rwnie i druga) miaa
wyrany polski lad. Znamienna jest rwnie data zaoenia Wolnego Midzyresortowego Zjednoczenia Pracownikw ( SMOT ) 28 grudnia 1978 r., czyli 2 lata
po stworzeniu polskiego Komitetu Obrony Robotnikw ( KOR ) i prawie 2 lata
przed powstaniem Solidarnoci. Idea zaoenia niezalenego zwizku zawodo-
2011-02-07 12:09:03
wego od dawna bya dyskutowana w rodowisku dysydenckim. Robotnicze protesty w Polsce (Radom 76) i dziaalno KOR przekonay sowieckich dysydentw
do skutecznoci podobnych dziaa w warunkach dyktatury komunistycznej. Jak
stwierdza jedna z zaoycieli SMOT , Waleria Nowodworska, polski wpyw na
powstanie wolnego zrzeszenia robotnikw sowieckich by znaczcy.
Sowiecki niezaleny ruch zwizkowy, w odrnieniu od polskiego, mg dziaa
jedynie w warunkach cakiem nielegalnych. By zaplanowany jako zjednoczenie
czce w sobie cechy organizacji zwizkowej i obrony praw czowieka. Gwnym
jego celem miao by okazanie pomocy swym czonkom w dziedzinie prawa,
stosunkw z kierownictwem zakadu pracy, organizacjami partyjnymi i miejscowymi wadzami. Struktura SMOT bya zbudowana wedug klasycznych zasad
konspiracyjnych. W poszczeglnych zakadach pracy planowano tworzy tzw.
pitki czonkw, ktre powinny by cile podporzdkowane kierownictwu organizacji. Kada pitka wybieraa kierownika, ktry jako jedyny kontaktowa si
z central. Ujawni si przed wadzami mogo jedynie cise kierownictwo organizacji. Doszo do tego 28 grudnia 1982 r., gdy ogoszono nazwiska omiu kierownikw SMOT . Byli to: n. in. Ludmia Agapowa i Aleksander Iwanczenkow,
elektryk Wadimir Borisow, robotnik Lew Woochoski, geograf Eugeniusz Nikoajew, bibliotekarka Waleria Nowodworska, geolog Wadimir Swirski i studentka
Albina Jakorewa. Na represje wadz nie trzeba byo dugo czeka: wikszo
czonkw kierownictwa SMOT wkrtce zostaa aresztowana, a cz zmuszono
do emigracji. W wczesnej sytuacji w ZSRR niezaleny ruch zwizkowy mg
pozosta jedynie w zarodku.
Druga prba utworzenia niezalenego ruchu zwizkowego bezporednio wizaa
si z Polsk. Lata 1979 1982 byy okres zdecydowanego odejcia sowieckich
organw karnych od praktyki tolerowania ruchu dysydenckiego i przejcia do
wzmoonego przeladowania przez KGB wszystkich form dziaalnoci opozycyjnej.
Wadze wyranie usztywniy kurs wobec dysydentw. Wyroki za dziaalno polityczn robiy si coraz bardziej surowe, szeroko wykorzystywano praktyk
powtrnego aresztowania po zakoczeniu odbycia kary, a KGB pod kierownictwem Jurija Andropowa nabrao dowiadczenia w walce z nielegaln opozycj. To
wszystko doprowadzio do osabienia ruchu dysydenckiego.
Pierwsze lata dziaalnoci Solidarnoci byy dla Zwizku Radzieckiego latami
szczeglnymi. Osabiony kolejnymi niepowodzeniami na arenie midzynaro-
2011-02-07 12:09:03
dowej, rozlunieniem tzw. bratnich systemw totalitarnych w Europie Wschodniej, ogromnymi trudnociami ekonomicznymi i wewntrznymi napiciami, wojn
w Afganistanie i w innych regionach wiata ZSRR poszukiwa sposobu wyjcia
z impasu nie na drodze reformowania ustroju, ale usztywnienia systemu. Na
Kremlu nerwowo dyskutowano o moliwoci zbrojnej interwencji w Polsce w celu
zdawienia Solidarnoci pierwszego w obozie masowego opozycyjnego ruchu
zwizkowego.
280
Wadze komunistyczne pilnie przyglday si wszystkiemu, co si dzieje za zachodni granic sowieckiego imperium. KGB i inne suby specjalne robiy, co
mogy, aby zatrzyma prawdziw informacj o wydarzeniach w Polsce i zaguszy
gos wolnych polskich robotnikw, ktrzy w ich mniemaniu byli w stanie zdestabilizowa sowiecki system totalitarny. Dlatego ich reakcja na I Zjazd Solidarnoci
i na jego Odezw do ludzi pracy Europy Wschodniej bya bardzo nerwowa, gwatowna i niekonsekwentna: kraj ogarna prawdziwa psychoza. Nie byo w caym
ZSSR zakadu pracy, instytucji bd uczelni, gdzie z inspiracji wadz partyjnych
nie urzdzono protestu przeciwko ingerencji nieodpowiedzialnych Polakw

w wewntrzne sprawy sowieckiej klasy robotniczej. Setki tysicy ludzi musiao
gono protestowa, oskarajc Solidarno o zdrad interesw ludzi pracy i mieszanie si w wewntrzne sprawy kraju rad. Zakrojona na tak szerok skal kampania protestu, w opinii wielu obserwatorw, osigna cel bardzo daleki od
zamierzonego. Gniewne oburzenie na dziaania Solidarnoci, wykazywane na zebraniach przez specjalnie dobranych partyjnych i zwizkowych funkcjonariuszy,
prawie zawsze miay zupenie pozorny charakter. Najciekawsze w tym wszystkim
byo to, e prawie nikt z tej ogromnej armii protestujcych osobicie nie czyta
odezwy Solidarnoci. Ich protest opiera si wycznie na wskazwkach partyjnych. A ci nieliczni, ktrzy za pomoc mocno zaguszanych zachodnich rozgoni
nieco wiedzieli o tym, co si dziao na I Zjedzie Solidarnoci, woleli si nie
wypowiada.
Tekst Odezwy do ludzi pracy Europy Wschodniej by bardzo krtki i lakoniczny.
Na szczegln uwag zasuguje ostatnie zdanie: Wierzymy, e ju niedugo nasi
i wasi przedstawiciele bd mogli spotka si w celu wymiany zwizkowych dowiadcze14. Sugerowao ono, e polska Odezwa bya dokumentem-odpowiedzi
na posanie bliej nieznanych sowieckich zwizkowcw. I rzeczywicie bya to
reakcja na autentyczny list komitetu zaoycielskiego niezalenego zwizku za-
2011-02-07 12:09:03
wodowego w ZSRR . Zachodnie rozgonie w swych audycjach na temat zjazdu

podaway te dwa dokumenty razem. Dlatego dla tych nielicznych w ZSRR , ktrzy
mimo potwornego zaguszania suchali Radia Swoboda i innych zachodnich
gosw, wszystko stawao si jasne: midzy polskimi zwizkowcami i sowieckimi
dysydentami istnieje czno, a idea wolnych zwizkw zawodowych przekroczya polsk granic.
We wspomnianym licie bliej nieznani polskim zwizkowcom sowieccy dysydenci pisali: Wasza walka o sprawy zwykych ludzi w Polsce jest te nasz walk.
Wszystko to, czym przyczyniacie si do mierci kamstwa i dwulicowoci, do realizacji podstawowych potrzeb pracowniczych, osabia rwnie i nasz reim.
Polska nie bdzie wolna, dopki wolna nie bdzie Rosja Dzi Solidarno jest
nam drogowskazem 15. W odezwie rosyjskich dysydentw rwnie bya mowa
o tym, e w ZSRR dokonuj si pierwsze kroki w sprawie zaoenia niezalenego
ruchu zwizkowego i powstania wasnej Solidarnoci.
Idea skierowania listu do I Zjazdu Solidarnoci narodzia si w rodowisku moskiewskich dysydentw, znanym z nielegalnego czasopisma pt. Kronika Wiadomoci Biecych (ros. ) jako grupa moskiewskich
socjalistw. Wikszo jej uczestnikw zostaa aresztowana na przeomie wiosny
i lata 1982 r. Nieformalnym liderem grupy by pracownik naukowy Instytutu Europy Akademii Nauk, Andriej Fadin16. Gwnym ideologiem i autorem wikszoci
dokumentw programowych Pawe Kudiukin. Wrd aktywnych czonkw byli:
Borys Kagarlicki, Julij Hawkin, Michai Riwkin, Wadimir Czernecki, Grigorij Zajczenko, Oleg Buchowiec, Siergiej Karpiuk. Wikszo z nich poznaa si jako
studenci wydziau historycznego Uniwersytetu Moskiewskiego.
Wszyscy uczestnicy grupy w tym czasie utosamiali si z marksizmem i podzielali pogld o moliwoci naprawienia socjalizmu typu sowieckiego. Nie przeszkodzio to jednak ledczym KGB podczas przesucha wysun wobec nich zarzut
prby obalenia si ustroju sowieckiego. Chodzio przede wszystkim o planowany przez Pawa Kudiukina i wzorowany na Komunie Paryskiej Zwizek Komunardw 17.
Do powoania podobnej w opinii wadz wywrotowej organizacji nigdy nie doszo.
Jednak idea jej stworzenia do aktywnie bya dyskutowana na amach wydawanych przez grup nielegalnych czasopism samizdatu: (warianty),
(na lewo skrt), (socjalizm i przy-
2011-02-07 12:09:03
szo). W czasie ledztwa KGB ustalono, e czonkowie grupy wydrukowali na

maszynie do pisania i rozpowszechnili ok. 100 egzemplarzy tych czasopism 18, co
na wczesne warunki dziaalnoci dysydenckiej byo rzecz prawie niewiarygodn. Nielegalne publikacje rozpowszechniano przewanie w pojedynczych egzemplarzach, gwnie wrd zaufanych przyjaci i kolegw.
Gwn form dziaalnoci modych socjalistw bya prba utworzenia w warunkach wczesnego Zwizku Radzieckiego mocnej, stosunkowo licznej i efektywnej
282
organizacji podziemnej, zdolnej poruszy klas robotnicz i poderwa j do

otwartych protestw. Wzorem dla socjalistw by KOR . W tym celu dyskutowano
o zaoeniu podziemnych wydawnictw zdolnych drukowa tysice ulotek dla robotnikw i prowadzono odpowiednie przygotowania do tzw.
(nakierowania si w gb narodu). Sam Andriej Fadin przed aresztowaniem planowa zwolnienie si ze swej prestiowej pracy i zatrudnienie si jako zwyky
robotnik w jednym z moskiewskich zakadw przemysowych w celu dziaalnoci
propagandowej wrd klasy robotniczej.
Idea zaoenia w ZSSR wolnych zwizkw zawodowych bya dyskutowana w rodowisku moskiewskich socjalistw na dugo przed pojawieniem si Solidarnoci.
Byy to jednak dyskusje zupenie teoretyczne i wizjonerskie, natomiast po polskim
Sierpniu i powstaniu NSZZ Solidarno dyskusje te nabray wigoru i przedmiotowoci. Jednak do realnych dziaa w tej dziedzinie nigdy nie doszo. W latach
19811982, jak dzi wiadomo, KGB deptaa socjalistom po pitach, a ich areszt
by tylko kwesti czasu. To, e nie udao si przechwyci listu na I Zjazd Solidarnoci, moemy traktowa jako niezwyky podarunek losu, a take jako wyraz
skutecznoci cisych zasad konspiracyjnych praktykowanych przez modych
socjalistw.
Idea wysania listu-odezwy na I Zjazd Solidarnoci naleaa do Andrieja Fadina,
ktry uwaa, e w Polsce powinni wiedzie, e walka Solidarnoci o prawa robotnikw nie pozostaje bez echa w najwikszym obozie bloku socjalistycznego
i e s w ZSSR ludzie, ktrzy chc kroczy szlakiem wskazanym przez polsk
Solidarno. Pierwsze reakcje modych socjalistw na wiadomo o tym, e plan
dostarczenia odezwy sowieckich dysydentw na I Zjazd Solidarnoci uda si,
byy triumfujce. Jednak wkrtce, pod presj niesamowicie nerwowej reakcji
wadz, ten triumf zamieni si w przygnbienie. By to strach przed ewentualnymi represjami i zrozumienie tego, jaka burza wciekoci ogarna wadze.
2011-02-07 12:09:04
O Zjedzie Solidarnoci, starannie przemilczanym przez sowieckie rodki masowego przekazu, niespodziewanie dowiedzia si cay kraj. Wyranie przekroczyo to oczekiwania moskiewskiej grupy dysydentw sowieckich.
Po aresztowaniu przywdcw modych socjalistw wiosn 1982 r. wrd materiaw dowodowych ledztwa figuroway dziesitki skonfiskowanych kopii w formie
ulotek rosyjskojzycznej Odezwy do ludzi pracy Europy Wschodniej I Zjazdu Solidarnoci19. Modzi socjalici prbowali w miar swych ograniczonych moliwoci
rozpowszechnia prawd o walce polskich robotnikw i o tym, co si dzieje w PRL .
Jednak wobec wczesnej machiny totalitarnego pastwa byli bezsilni.
Ruch dysydencki w Zwizku Radzieckim od koca lat 60. do pocztku lat 80. by
zjawiskiem unikatowym na skal wiatow. By to ruch zauwaalny, z ktrym
musieli si liczy przywdcy ZSSR i ktry odgrywa odpowiednio istotn rol
w yciu wewntrznym kraju. Ale jednoczenie, w odrnieniu od polskiej Solidarnoci, ruch ten nigdy nie by masowy, nie mia okrelonej struktury, jednolitego
programu i nie by w stanie zagrozi partyjnemu monopolowi na wadz.
Wachlarz stosowanych przez wadz represji jest rwnie rzecz bez precedensu. Ich skal, rnorodno i surowo trudno nawet porwna z tym, co
stosoway wobec swych opozycjonistw wadze PRL i innych krajw socjalistycznych, za wyjtkiem prawdopodobnie Rumunii. Ludzie znikali bez ladu na dugie
lata, bez sdu, w sowieckich zakadach psychiatrycznych ze zdrowych ludzi robiono inwalidw, dysydentw trzymano w obozach o zaostrzonym rygorze. Ale
najgorsze byo to, e dystans wiadomociowy midzy sowieckimi dysydentami
a spoeczestwem by o wiele wikszy ni w Polsce i niektrych innych krajach
obozu. Przewaajca wikszo spoeczestwa sowieckiego wiadomie uznawaa opozycjonistw jako wrogw wasnego kraju.
Unikalno tego zjawiska polegaa na tym, e nie majc wyranego grona
kierowniczego i jednoznacznych przywdcw ruch ten skutecznie funkcjonowa
jako cao. Kierowa si swoist wewntrzn etyk moraln, ktra w wielu wypadkach odgrywaa rol dyscypliny partyjnej. Namiastk jego przywdcw stanowiy niezaprzeczalne autorytety moralne: Andriej Sacharow, Aleksander Soenicyn,
Wadimir Bukowski, Natalia Gorbaniewska, Piotr Grygorenko, Aleksander Esenin-Wolpin, Anatolij Marzenko i inni.
Rozprawa z polsk Solidarnoci polskimi rkoma i wprowadzenie w PRL stanu
wojennego miao bezporedni wpyw na polityk wewntrzn w ZSRR . Zaostrze-
2011-02-07 12:09:04
nie polityki represyjnej wobec ruchu dysydenckiego, nowe areszty, zsyki i wyrzucenia z kraju stanowiy dwa nieodzowne elementy wsplnej polityki komunistw
sowieckich i polskich, przeczuwajcych niechybny nowy kryzys systemu i poszukujcych skutecznych metod ratowania ustroju totalitarnego.
Sowiecki ruch dysydencki, mimo swych wyranie ograniczonych celw, braku
szerokiego poparcia spoecznego i bezsilnoci wobec potgi wadz, odegra historyczn rol. Walka garstki odwanych ludzi zaoya podstawy dla pieriestroj-
284
ki, ktra rozpocza si zaledwie trzy lata po tym, jak si wydawao, e KGB na
zawsze zniszczyo ruch obrocw praw czowieka. Sowa prawdy, ktre w ZSRR
naleay, jak sdzono, do wycznej domeny dysydentw, wkrtce podchwyciy
szerokie masy spoeczne, w tym wielu ludzi nalecych do partii komunistycznej.
Sam sekretarz generalny KC KPZR Michai Gorbaczow z trybun podczas zjazdw
i konferencji przyzna racj bytu dysydentom. By to niewtpliwie koniec epoki
komunizmu. By to rwnie decydujcy warunek upadku komunizmu w Polsce.
2011-02-07 12:09:04
cz 3.
REGIONY
2011-02-07 12:09:04
286
2011-02-07 12:09:04
PIOTR PAWE GACH

Zorganizowane protesty robotnicze na Lubelszczynie
w lipcu 1980 r. i przygotowania wadz komunistycznych do wprowadzenia stanu wojennego
Zorganizowane protesty robotnicze w 1980 r. wystpiy na Lubelszczynie najwczeniej w skali caego kraju, bo w lipcu tego roku. Zjawisko to tumaczymy
dzisiaj wieloma powodami, nad ktrymi warto si zastanowi. Pragniemy przypomnie najwaniejsze przyczyny porednie i bezporednie, ktre doprowadziy do
tych protestw. Wiele lat trwao spoeczne zbieranie dowiadczenia i wiedzy na
drodze do wolnoci i niepodlegoci.
Zbieranie dowiadczenia na dugiej drodze do wolnoci

i niepodlegoci w latach 19441980.
Ludno Lubelszczyzny dowiadczya najwczeniej i najduej: komunistycznego terroru, przemocy, inwigilacji, aresztowa, wywzek do Rosji. Nic dziwnego,
e na tym terenie opr spoeczny przybiera rne formy i trwa bardzo dugo.
Podziemie antykomunistyczne istniao i dziaao tutaj w latach 19441956.
Stosunkowo mao znane wrd historykw jest zjawisko wysyania z tego regionu w latach 1949 1956 kilku tysicy poborowych do cikiej pracy w lskich
kopalniach wgla. Wywodzili si oni z rodzin uznanych za wrogw klasowych,
nieakceptujcych nowego systemu wadzy, opornych w wykonywaniu jej
polece. Ju w czerwcu 1957 r. doszo do strajku 30 mechanikw na terenie
WSK widnik, a w 1959 r. zamieszek ulicznych w dziesiciotysicznym orod-
ku przemysowym w Kraniku Fabrycznym, sprowokowanym przez MO likwidacj lokalnego miejsca modlitwy pod krzyem, na skraju lasu. W czerwcu 1976 r.
na znak solidarnoci z robotnikami Radomia i Ursusa, w Fabryce oysk Tocznych w Kraniku na krtko przerwao prac 191 pracownikw na czterech
wydziaach 1.
2011-02-07 12:09:04
Represje i przeladowania epoki stalinowskiej utwierdziy tylko spoeczestwo

naszego regionu w opozycji do rzdzcych. Bez przesady mona powiedzie, e
spoeczestwo Lubelszczyzny nie pogodzio si z utrat suwerennoci i niepodlegoci po 1945 r. Mona te przytoczy wiele faktw wiadczcych o tym, e
nie uwaano reimu PRL za legaln i demokratyczn wadz.
W miar pogarszania si sytuacji w kraju, nie tylko brakowao podstawowych artykuw spoywczych i gospodarstwa domowego (aby naby potrzebne produkty
288
robotnicy, a zwaszcza kolejarze, jedzili na lsk i do stolicy), brakowao mieszka, ek szpitalnych, a lekarze i pielgniarki nie mieli czym leczy i diagnozowa
chorych. Komunistyczne wadze podwyszay ceny ywnoci i ograniczay swobody obywatelskie, m. in. wolno sowa, wyraania przekona i kultu religijnego. Te
wadze stworzyy bardzo scentralizowany, a jednoczenie rozbudowany w terenie
system cenzury, obejmujcy nie tylko pras, radio i telewizj, ale rwnie ksiki,
podrczniki i programy szkolne, spektakle telewizyjne, filmy, a nawet widokwki
i zaproszenia lubne. Wszystko byo cenzurowane, nadzorowane, podsuchiwane
przez bardzo rozlegy i caymi latami konstruowany aparat bezpieczestwa.
Duy wpyw na pogbienie si wiadomoci narodowej miao duchowiestwo
diecezji lubelskiej, ksztatowane przez mdrego i odwanego biskupa lubelskiego
w latach 19461949, absolwenta Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, a pniejszego prymasa Polski, ks. Stefana Wyszyskiego. Pod jego kierunkiem odbudowano ze zniszcze wojennych wiele kociow, utworzono nowe struktury
diecezjalne: kuri biskupi, wydzia duszpasterski i wydzia spraw szkolnych.
Pasterz diecezji podczas wizytacji parafii pozna nie tylko ycie religijne diecezjan,
ale take powojenne warunki egzystencji zarwno duchowiestwa, jak i suby
kocielnej, modziey, inteligencji i robotnikw. Pracowa w diecezji lubelskiej
niecae trzy lata, wizytujc 80 parafii, troszczc si o instytucje kocielne (Katolicki Uniwersytet Lubelski, Seminarium Duchowne, Gimnazjum Biskupie, Dom
Rekolekcyjny), ale take o budownictwo sakralne, cmentarze i sprawy gospodarcze; odwiedza przedszkola, szpitale i szkoy, zachca do organizowania i prowadzenia bibliotek parafialnych, wykadw dla rnych grup ludnoci. Propagowa
te czytelnictwo prasy katolickiej, wspiera organizacje kocielne i wygosi wiele
wykadw, rekolekcji oraz kaza. Jego konferencje na tematy spoeczne goszone
w rnych dzielnicach Lublina gromadziy robotnikw i inteligencj, powodoway
powszechne zainteresowanie, mwiono na ich temat w zakadach pracy. W czasie
2011-02-07 12:09:04
PIOTR PAWE GACH ZORGANIZOWANE PROTESTY ROBOTNICZE NA LUBELSZCZYNIE W LIPCU 1980 R.
kontaktw osobistych budzi zaufanie u wszystkich, ktrzy si z nim spotykali,

znajdujc wsplny jzyk nie tylko z inteligencj, ale i z prostymi ludmi, ze wiatem robotniczym, rolnikami, modzie i dziemi2.
Istotny wpyw na pogbienie wiadomoci religijno-narodowej wywara dziaalno
duszpasterska i kaznodziejska kapanw w latach 70. i 80. XX wieku w rodowiskach robotniczych: odwanego profesora KUL i kaznodziei ks. Mieczysawa
Brzozowskiego w Lublinie, ks. Jana Hryniewicza administratora parafii w Kazimierzwce (do ktrej wdrowali mieszkacy widnika w latach 19501976), ks.
Aleksandra Bacy proboszcza w Urzdowie (dokd w cigu wielu lat udawali
si na msze w. mieszkacy Kranika) i wielu innych3. Pokonywanie rozmaitych
trudnoci zwizanych z erygowaniem parafii i wybudowaniem kociow w widniku i Kraniku oraz w wielu innych miejscowociach miao ogromne znaczenie
spoeczne. Z jednej strony zintegrowao spoecznoci lokalne i wyonio przywdcw, a z drugiej wpyno na uksztatowanie si wiadomoci robotnikw,
pogbienie ich tosamoci. Zjawisko to stanie si w przyszoci zaczynem dla
budowania struktur Solidarnoci4.
Wspomniany wzrost wiadomoci spoeczno-religijnej i narodowej odbywa si
w powizaniu z odczuwaniem wielorakiego uzalenienia od Rosji sowieckiej i z coraz szerszym docieraniem do wielu krgw spoeczestwa wiedzy, e system
budowany na Lubelszczynie od 1944 r. jest represyjny, zakamany i niewydolny.
Indoktrynacja robotnikw
W PRL indoktrynowano marksizmem systematycznie i na wiele sposobw. Doktryna marksistowska znalaza swoje odbicie nie tylko w mediach, ale rwnie
w podrcznikach na wszystkich poziomach nauczania, na setkach i tysicach
konferencji, przymusowych szkole i odczytw, fundowanych rnym grupom
ludnoci, w tym rwnie robotnikom. Ideologia marksistowska docieraa do robotnika nie tylko poprzez partyjne wytyczne, sejmowe uchway, ministerialne
rozporzdzenia, ale rwnie poprzez organizacje partyjne, rnego typu kursy
ideologiczne, uroczystoci wit pastwowych, nie wspominajc o rozmaitych
publikacjach, czasopismach, radiu i telewizji. Naley zauway, e ideologia
docieraa rwnie za porednictwem nauczyciela i profesora do ucznia w szkole
podstawowej i redniej, do studenta w studium nauczycielskim i na wszystkich
2011-02-07 12:09:04
typach uczelni i kierunkw studiw. Z marksizmu jako przedmiotu nauczania

trzeba byo zdawa egzaminy, zanim uzyskao si dyplom i pozwolenie na prac
w szkole, zanim otrzymao si promocj oficersk w wojsku, a nawet zanim zaczo si oprowadza wycieczki po miecie.
Ideologicznymi aspektami pracy wrd robotnikw, a zwaszcza wrd nauczycieli, zajmowao si w latach 70. bardzo wiele instytucji i osb. Specjalne dokumenty, uchway i zarzdzenia na ten temat opracoway, opublikoway i roz-
290
powszechniay instytucje dysponujce duymi zespoami ludzi, olbrzymimi

rodkami finansowymi, rodkami wzajemnej komunikacji, zorganizowanym
zapleczem technicznym: Komitet Centralny PZPR , sejm PRL , Ministerstwo
Owiaty i Wychowania.
Podczas obrad VII Plenum Komitetu Centralnego PZPR w listopadzie 1972 r.
przyjto tezy programowe stanowice rodzaj wytycznych dziaania. Zostaa w nich
zawarta rwnie sylwetka budowniczego socjalizmu, a za takiego uwaano przede
wszystkim robotnika, a take nauczyciela wychowawc modziey, profesora,
a nawet przedszkolank. Taki czowiek mia by nie tylko uodporniony na obce
wpywy ideologiczne, ale powinien z wielkim zaangaowaniem suy socjalistycznej Polsce poprzez sumienn prac, wartociowa zjawiska spoeczne i rozumie
wiat na podstawie zasad naukowego socjalizmu, a przede wszystkim afirmowa
socjalizm we wszystkich dziedzinach, wykazywa si znajomoci zasad marksizmu i leninizmu.
Czy mona si dziwi, e Sejm PRL zaakceptowa wszystkie wskazania programowe Komitetu Centralnego PZPR i uchwali 12 kwietnia 1973 r. oglny
program wychowania modego pokolenia pt. O zadaniach narodu i pastwa
w wychowaniu modziey i jej udziau w budowie socjalistycznej Polski?
W uchwale sejmowej podkrelono, e wychowanie socjalistyczne naley do
najwaniejszych zada polityki owiatowej, a do gwnych zada tego wychowania naley umacnianie socjalistycznych stosunkw spoecznych, ksztatowanie postawy mioci do was nego kraju i koniecznoci ofiarnej pracy dla niego,
przygotowanie do wsppracy z krajami socjalistycznymi, przygotowanie do
odrzucania obcych i wrogich socjalizmowi wzorw ideologicznych, wyrabianie
przekonania, e w socjalizmie praca i jej wyniki s miernikiem spoecznej wartoci i godnoci czowieka 5.
2011-02-07 12:09:04
Oddziaywanie organizacji partyjnych
Wadze komunistyczne uwaay zakady produkcyjne za podstawowy fundament,

a nawet ogniwo swego panowania. Dla tych komrek partyjnych sekretariat KC
PZPR przygotowywa szczegowe wytyczne do pracy ideologicznej wrd robot-
nikw i inteligencji. Wedug otrzymywanych wytycznych z Komitetu Centralnego

PZPR faktyczn wadz zarwno w zakadach pracy, urzdach, jak i wszelkiego
rodzaju szkoach sprawowali sekretarze partyjni, nie tylko planujc prac podlegajcych im instytucji, ale analizujc i oceniajc wyniki tej pracy, ustalajc opinie
o najwaniejszych problemach produkcji, decydujc o zatrudnieniu, przekonujc
personel do racji ideologicznych i politycznych. Co pewien czas podstawowe organizacje partyjne (znane po skrtem POP ) oceniay pogldy i postawy modziey,
robotnikw w zakadach pracy, a przede wszystkim nauczycieli w szkoach. Zakres
problematyki poruszanej na posiedzeniach POP by bardzo szeroki 6. Na POP
ciy te obowizek organizowania szkole w zakresie socjalistycznego systemu
wychowawczego, wyszoci systemu socjalistycznego nad kapitalizmem.
W latach 1972 1979 Ministerstwo Owiaty i Wychowania opracowao szereg
zarzdze w sprawie organizowania kolejnych cyklw szkole dla rnych grup
ludnoci, a zwaszcza dla robotnikw, w ktrych bardzo silnie podkrelao ideologiczne aspekty pracy nauczyciela i caej dziaalnoci szkoy. W ten sposb ministerstwo to nakadao na nauczycieli obowizki realizowania nie tylko socjalistycznego systemu wychowania, ale rwnie upowszechniania marksizmu i leninizmu,
ksztatowania u uczestnikw szkole aprobaty dla osigni PRL , rozwijania
poczucia wizi i braterstwa z ZSRR 7.
Zakres i charakter szkole ideologiczno-politycznych
Wszystkie szkolenia obejmujce problemy etyki, filozofii i socjologii odbyway si

w duchu marksistowskim. W latach 1973 1974 przywrcono obowizkowy charakter tych szkole dla nauczycieli i kandydatw na nauczycieli (w liceach pedagogicznych i studiach nauczycielskich). W maych miejscowociach na takie
szkolenia zapraszano ludzi spoza szkoy: pracownikw instytucji pastwowych,
administracji, czonkw spdzielni, robotnikw i rolnikw.
2011-02-07 12:09:04
Nad systematycznie organizowanymi szkoleniami rozbudowano na pocztku lat

70. system nadzoru w postaci odpowiednich agend przy urzdach powiatowych,
wojewdzkich i w samym Ministerstwie Owiaty i Wychowania. W czerwcu 1972 r.
ustanowiono Gwn Inspekcj Szkoln jako instytucj kontrolujc wszystkie
przejawy pracy szkoy i nauczyciela, a w latach nastpnych zespoy wizytatorw
przedmiotowo-metodycznych w kadym inspektoracie i kuratorium, aby kontroloway kadego nauczyciela raz na trzy lata. Do nadzoru ideologicznego nad prac
292
szk i nauczycieli zobowizano rwnie dyrektorw szk gminnych, tworzc

w kadym wojewdztwie inspekcje szkolne dla poszczeglnych okrgw8.
Opracowano bardzo szczegowe instrukcje dla wspomnianych wizytatorw charakteryzujce program i metody ich pracy9. Wedug nich wizytatorzy mieli by podpor
systemu szkolnego i wychowawczego, a swoj postaw powinni wiadczy oczywist
prawd, e socjalizm ze wzgldw racjonalnych i emocjonalnych jest ustrojem
najbardziej postpowym, najpomylniej realizujcym zagadnienia pracy, posiadania,
praw i obowizkw czowieka wzgldem spoeczestwa (Wincenty Oko).
Oprcz wspomnianych kursw i szkole zorganizowano w wikszych miastach
wojewdzkich Wieczorowe Uniwersytety Marksizmu-Leninizmu. Udzia w zajciach
WUML by obowizkowy dla absolwentw wszystkich uczelni wyszych. Dopiero
po skoczeniu tej uczelni marksistowskiej mogli oni podj prac w szkolnictwie.

Zastpy szkoleniowcw i lektorw do prowadzenia kursw indoktrynujcych we
wszystkich typach szk i do zaj we wspomnianych Wieczorowych Uniwersytetach Marksistowsko-Leninowskich zasilane byy przez absolwentw zaoonej
w 1957 Wyszej Szkoy Nauk Spoecznych (dziaaa do 1968 roku, zostaa reaktywowana w 1974, przeksztacona w 1984 roku w Akademi Nauk Spoecznych)
i powstaego w 1974 przy KC PZPR Instytutu Podstawowych Problemw Marksizmu-Leninizmu (w 1984 roku Instytut wcielono do Akademii Nauk Spoecznych).
Charakterystyczne, e wspomniana szkoa nie podlegaa Ministerstwu Nauki, Szkolnictwa Wyszego i Techniki, ale bya bezporednio uzaleniona od decyzji Komitetu Centralnego PZPR i ksztacia gwnie lektorw oraz dziaaczy politycznych10.
Uroczystoci i pastwowe rocznice
Wanym elementem indoktrynacji robotnikw stay si uroczystoci i obchody

rocznicowe wit uznanych za pastwowe. Opracowany przez Ministerstwo
2011-02-07 12:09:04
Owiaty i Wychowania ceremonia, wedug ktrego musiay by przeprowadzone, zosta zamieszczony w Dzienniku Urzdowym tego ministerstwa z 1973 r.
(nr 11, poz. 90).
Tym wanie ceremoniaem objto: rocznic rewolucji padziernikowej, powstania Komunistycznej Partii Polski, Polskiej Partii Robotniczej, rocznic powstania
PZPR , Dzie Wojska Polskiego, 1 maja, 22 lipca, rocznic wybuchu i zakoczenia
II wojny wiatowej11. Do szczeglnie podniole obchodzonych (koniecznie z referatami indoktrynujcymi) naleay okrge rocznice powstania PRL , 50-lecie
powstania ZSRR oraz 35-lecie utworzenia Ludowego Wojska Polskiego.
Ceremonia mia ksztatowa postaw socjalistycznego patriotyzmu wszystkich uczestnikw, zarwno robotnikw, jak i urzdnikw, uczniw i nauczycieli.
Obowizywa on do przemian ustrojowych w 1989 r.12 Naley przypuszcza, e
wszystkie zakady pracy, urzdy pastwowe i szkoy na kadym szczeblu ksztacenia, realizoway w praktyce zalecany im scenariusz obchodw wit pastwowych i uroczystoci. Zaledwie sygnalizujemy to zagadnienie, ktre miejmy
nadziej, zostanie podjte w dalszych badaniach.
Praca organizacji politycznych
Przypomnijmy mao znany fakt, e od jesieni 1944 r. funkcjonowaa w Lublinie

Centralna Szkoa Partyjna, ktr w 1945 r. przeniesiono do odzi, a nastpnie w 1953
do Warszawy. Organizowaa ona kilkudniowe, a take kilkumiesiczne kursy stacjonarne i korespondencyjne dla kadry PPR i PZPR , rnych grup zawodowych, w tym
take dla robotnikw i nauczycieli13. W nastpnych latach indoktrynacji komunistycznej suyy: zakadowe organizacje partyjne (w duych zakadach przemysowych,
a takim by WSK widnik, zasadniczy ciar pracy ideologicznej spoczywa na Oddziaowych Organizacjach Partyjnych, dziaajcych na poszczeglnych wydziaach
produkcyjnych), zwizki zawodowe, zakadowe gazety (w widniku wychodzi od
1956 r. Gos widnika organ Komitetu Zakadowego PZPR oraz Rady Zakadowej),
przyjedajcy regularnie do kadego zakadu pracownicy i lektorzy Komitetu Wojewdzkiego i Komitetu Centralnego PZPR, propagujcy przyja i wspprac polsko-radzieck dziaacze Towarzystwa Przyjani Polsko-Radzieckiej i inni.
Na terenie wszystkich zakadw pracy dziaay bowiem organizacje skupiajce
zarwno robotnikw, pracownikw umysowych, jak i administracyjnych: komitety
2011-02-07 12:09:04
zakadowe PZPR (w Wytwrni Sprztu Komunikacyjnego w widniku od 1952 r.)

oraz cakowicie kontrolowane przez wadze komunistyczne zwizki zawodowe
(we wspomnianym widniku Zwizek Zawodowy Metalowcw). One rwnie
prowadziy szkolenia polityczne, wykady, wieczornice, kluby wiedzy o ZSRR ,
organizoway konkursy wiedzy o socjalistycznym spoeczestwie, rozmaite kurso-konferencje, obozy szkoleniowo-wypoczynkowe, zimowiska, rajdy. Istniao bardzo
wiele form dziaalnoci tych organizacji i trudno byoby je wszystkie wylicza.
294
Zadaniem tych szkole byo nie tylko dostarczanie wiadomoci ideologicznych

i spoeczno-politycznych nauczycielom i uczniom, ale rwnie przekonywanie
o rozwoju socjalistycznego spoeczestwa, kierowniczej roli partii w narodzie, wyprbowanej przyjani polsko-radzieckiej, internacjonalizmie proletariackim.
Wrd tego typu organizacji naley wymieni rwnie: Towarzystwo Przyjani
Polsko-Radzieckiej (w widniku od 1951 r. ), Ochotnicz Rezerw Milicji Obywatelskiej (w widniku dziaaa od wiosny 1952), Zwizek Modziey Wiejskiej,
Zwizek Modziey Socjalistycznej, Zwizek Harcerstwa Polskiego, Towarzystwo
Krzewienia Kultury wieckiej, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej. Na terenie WSK
widnik funkcjonowaa Szkoa Aktywu Zakadowej Organizacji ZSMP , koordynujca indoktrynacj zaogi, ktra co roku prowadzia dwa cykle Studium Wiedzy
o Partii, skupiajce okoo 70 suchaczy14.
Przeciwko indoktrynacji, ktrej waniejsze formy wskazalimy, przeciwko uzalenieniu gospodarczemu, a wreszcie przeciwko narzuconej wadzy, niesprawiedliwoci, braku wolnoci i niepodlegoci, protestowali robotnicy i studenci w latach:
1956, 1966, 1968, 1970, 1976, 1979. Wszystkie protesty i bunty zostay krwawo
stumione, gwnie na ulicach. Ich obrazy przetrway w zbiorowej pamici spoecznej jako nieskuteczne formy walki z systemem totalitarnym.
Swj wkad w budzenie wiadomoci spoecznej i organizowanie protestw wnis
Katolicki Uniwersytet Lubelski jedyny w bloku sowieckim orodek wolnej myli
naukowej, ktry ksztaci take ludzi antykomunistycznej opozycji politycznej.
To tu wykada Karol Wojtya, to w kocioach lubelskich modli si, spotyka
z wiernymi i kapanami podczas uroczystoci milenijnych w 1966 r., a jego wybr
na Stolic Piotrow mia wielkie znaczenie dla duchowego przebudzenia Polakw
i powstania Solidarnoci jako epokowego wydarzenia koca XX wieku. Podczas
swojej pielgrzymki do Polski w czerwcu 1979 r. mwi o poszanowaniu godnoci i wolnoci czowieka. To wtedy poczulimy jedno i solidarno, zostalimy
2011-02-07 12:09:04
umocnieni jako ludzie wierzcy i jako spoeczestwo. I t pierwsz pielgrzymk

Jana Pawa II do ojczyzny, gdy zawoa na cay wiat sprzed Grobu Nieznanego
onierza, aby odnowio si oblicze tej ziemi, moemy dzisiaj uzna za wan
przyczyn robotniczych protestw zarwno w widniku, jak i potem w caej Polsce.
To on Jan Pawe II ide solidarnoci uczyni jedn z gwnych idei swojego
pontyfikatu. Wiele razy przemawia w naszym imieniu, gdy nie moglimy tego
czyni. Gdy podczas spotka z papieem ludzie przekonali si naocznie, e jest
nas w Polsce duo, to stopniowo przestali si ba i odwayli si sprzeciwi
wadzy. Dzisiaj mwimy nawet, e Jan Pawe II by ojcem Solidarnoci. I w tym
twierdzeniu nie ma chyba przesady. O inspirujcej roli papiea wypowiedzia
si po 30 latach jeden z uczestnikw widnickiego protestu: Trudno powiedzie,
jak dugo trwaoby zakamanie i upadlanie narodu, gdyby nie osoba papiea
Polaka Jana Pawa II. Myl, e odegra on kluczow rol w tym, co si dokonao w lipcu i sierpniu 1980 roku. W pamitnej homilii na placu Pisudskiego w Warszawie, podczas swojej pierwszej pielgrzymki do ojczyzny, wzywajc Ducha
witego, aby zstpi i odmieni oblicze naszej polskiej ziemi, tchn w nas ducha,
ktry da spoeczestwu tak si i mdro, e podjo walk o swoje prawa
i godno osoby ludzkiej15.
Podkreli wypada, e obecno papiea nie ograniczya si do samego momentu narodzin Solidarnoci, towarzyszy on jej take w czasie prby, ktr by stan
wojenny oraz jego destrukcyjne konsekwencje w Polsce lat 8016.
Trzeba te uwypukli zjawisko samoorganizowania si wsi polskiej. Prawdopodobnie lubelska wie jako pierwsza w kraju rozpocza ten proces. To wanie tutaj
dziaalno w latach 1976 1980 podjy grupy ROPCiO , KSS KOR , KPN . Docieray one rwnie do robotnikw w rnych zakadach pracy. Wypada zauway, e
znaczna cz pniejszych czonkw Solidarnoci o proweniencji lewicowej
(wikszo KOR , a take krg Andrzeja Gwiazdy) nie docenia chrzecijaskiego
etosu, obecnego wrd robotnikw i rolnikw, a take w caym polskim spoeczestwie podczas zrywu 1980 r.17
Lipcowe strajki na Lubelszczynie
W strajkach na Lubelszczynie w lipcu 1980 wzio udzia ponad 150 zakadw

pracy i ok. 50 tys. pracownikw wysuwajcych gwnie wnioski i postulaty o cha-
2011-02-07 12:09:04
rakterze socjalnym i ekonomicznym. Trzeba przyzna, e na tle wszystkich lipcowych strajkw w kraju (177 zakadw pracy, 81 tys. strajkujcych) rozmiary
strajkw Lubelskiego Lipca naleay do znaczcych. Skala protestw robotniczych
zadziwia wczesne wadze komunistyczne, zadziwia rwnie wspczesnych
historykw i badaczy, zwizkowcw i dziennikarzy, ktrzy si nimi dzisiaj zajmuj.
Z ca odpowiedzialnoci moemy stwierdzi, e ani w historii Polski, ani w historii Europy nie znajdujemy podobnej skali protestw spoecznych i tak dobrze
296
zorganizowanych, jak wwczas okrelano w mediach: przestojw w pracy.

Strajki na Lubelszczynie rozpocz protest zaogi Wytwrni Sprztu Komunikacyjnego PZL -widnik 8 lipca 1980 r., zakoczony po 81 godzinach, 11 lipca,
podpisaniem porozumienia kocowego. Byo to prawdopodobnie pierwsze pisemne porozumienie zawarte midzy wadzami komunistycznymi PRL , a strajkujcymi, czyli zbuntowanymi robotnikami. Oprcz wczesnego wojewdztwa lubelskiego fala strajkowa obja take zakady pooone w wojewdztwach: chemskim,
bialskopodlaskim i zamojskim. Podczas strajkw Lubelskiego Lipca zgoszono
ok. 1200 wnioskw i postulatw o charakterze wewntrzzakadowym, socjalnym
i ekonomicznym, podwaajc przy tym dotychczasow rol zwizkw zawodowych.
Postulat lubelskich robotnikw wprowadzenia wolnych sobt zosta wwczas
odrzucony przez wadze, ale pniej umieszczono go na licie 21 Postulatw
gdaskiego Sierpnia. W tym momencie rzdzcy udzili si, e uda si ograniczy
strajki do gwnych orodkw przemysowych Lubelszczyzny, takich jak: widnik,
Kranik, Lublin, Puawy, Poniatowa.
Niewtpliwie pisemne porozumienie wadz z przedstawicielami pracownikw
w widniku, a potem i w innych zakadach Lubelszczyzny, osignite drog negocjacji, stanowio precedens w dziejach konfliktw spoecznych w PRL i torowao drog do podobnego rozwizywania kolejnych protestw. Stao si rwnie
inspiracj do rozpoczcia chyba lepiej zorganizowanego i dalej idcego w swych
daniach strajku w Stoczni Gdaskiej. Pracownicy WSK widnik dali przykad,
w jaki sposb budowa solidarno wszystkich pracownikw zakadu, a pracownicy innych zakadw na Lubelszczynie, ktrzy poparli dania widniczan,
wskazali kierunek dziaania: aby opierajc si na solidarnoci pracownikw
wszystkich prawie zakadw w Polsce, utworzy Niezaleny Samorzdny Zwizek
Zawodowy Solidarno, aby domaga si nalenych praw, nie uciekajc si do
przemocy.
2011-02-07 12:09:04
Warto przypomnie opini uczestnika strajkw (Janusza Krlika) w WSK widnik wyraon 30 lat pniej (na pocztku lipca 2010 r.): Robotnicy tym razem
nie wyszli na ulice, pozostawali w swoich zakadach, nie dali si sprowokowa,
a wadza zmuszona bya do podjcia dialogu. Naley podkreli wielk rol Kocioa [katolickiego], ktry wspiera robotnikw desygnujc kapanw do sakramentalnej posugi. Mamy w pamici otarz w gwnej bramie wjazdowej do zakadu i charyzmatycznego ksidza kanonika Jana Hryniewicza, ktry nie waha si
i w tym przeomowym momencie pospieszy z kapask posug robotnikom
zakadu odprawiajc w ich intencji Msz wit. Wiemy te, jak wielu z nich za
swoj postaw zapacio najwysz cen18.
Z dzisiejszej perspektywy oceniajc tamte wydarzenia, moemy przyj, e
podstaw tego robotniczego protestu bya nie tylko odwaga, ale przede wszystkim
jedno i rozsdek w dziaaniu 19. Dowodem poczucia jednoci jest fakt, e ju
po kilku godzinach protestu naprzeciw wadz stano w WSK widnik nie 80, ale
3000 strajkujcych, a w nastpnych godzinach liczba ich urosa do zdecydowanej
wikszoci zaogi. Dowodem natomiast rozsdku strajkujcych byo pozostanie
w miejscu pracy, niewychodzenie na ulice, powoanie komitetu protestacyjnego,
ktry zredagowa robotnicze postulaty, przedstawia je do realizacji w negocjacjach
z wadzami, dba o ad, porzdek i mienie w zakadzie. Wszystkie te fakty sprawiy, e niezadowolenie robotnikw z kwestii bytowych i podwyki ywnoci, nie
przerodzio si w destrukcyjne dziaania.
Strajki lipcowe na Lubelszczynie w 1980 r. okazay si wstpem dla Sierpnia,
chocia nie wyszy poza postulaty ekonomiczne i nie stworzyy strajkowej struktury
ponadzakadowej. Strajkujcy nie wyszli na ulice, jak miao to miejsce w Czerwcu 56, Marcu 68, Grudniu 70 i Czerwcu 76. Pozostawali w swoich zakadach i nie
ulegli rozmaitym prowokacjom, aby je opuci. Pamitali bowiem o okrutnych represjach i przelanej krwi na ulicach wspomnianych miast za spraw bezwzgldnego
i wyrachowanego przeciwnika. W tej sytuacji po raz pierwszy wadze nie zdecydoway si na rozwizanie siowe i represje wobec przywdcw strajkw, opozycjonistw, duchowiestwa oraz osb wspomagajcych protesty. Natomiast PZPR rzucia
do propagandowego boju aktyw, w Lublinie ponad 800-osobowy, do urabiania zag,
a take osb indywidualnych, nawet poprzez nachodzenie ich w mieszkaniach20.
Jak wiadomo, po zawarciu Porozumie Sierpniowych w 1980 r. w toku dugotrwaych dyskusji doszo do utworzenia struktur zwizku NSZZ Solidarno, ktry
2011-02-07 12:09:04
podj dziaalno od wrzenia do 13 grudnia 1981 r. Solidarno staa si: masow organizacj, sposobem wspdziaania Polakw przeciwko wadzy komunistycznej, motorem zmian w Polsce i Europie. Bya te ruchem patriotycznym,
ktry odrzuca totalitaryzm, dyktatorskie rzdy jednej partii, brak moralnoci
w yciu spoecznym. Tworzya niepodleg, demokratyczn tkank spoeczn
Polski bez rozlewu krwi. Dodajmy: tworzya w popiechu, z duym powiceniem
i nakadem si, we wspdziaaniu rnych grup spoecznych.
298
Nastpiy bardzo wane dla NSZZ Solidarno wydarzenia, ktre go wewntrznie

scementoway i naday nowe znaczenie spoeczne: w grudniu 1980 miao miejsce
odsonicie pomnika ofiar Grudnia 70, transmitowane i gorco przeywane w kraju,
witane serdecznie przez Jana Pawa II. W styczniu 1981 przyj on na specjalnej
audiencji w Watykanie delegacj Solidarnoci z Lechem Was na czele. Powiedzia
wwczas ostronie, ale peen nadziei: Utworzenie Solidarnoci ukazuje gotowo
wszystkich ludzi pracy w Polsce, czy s robotnikami, inteligentami czy chopami, do
podjcia solidarnej odpowiedzialnoci za godno i skuteczno pracy. wiadczy
te zreszt, e nie istnieje i nie powinna istnie sprzeczno midzy tak niezalen
inicjatyw spoeczn i struktur systemu, ktry odwouje si do pracy jako jednej
z fundamentalnych wartoci okrelajcych ycie pastwa i spoeczestwa. Wyczuwajc istniejc sytuacj midzynarodow, apelowa do sowieckiego przywdcy
Breniewa o zaniechanie przygotowywanej interwencji zbrojnej.
Rozprawa z NSZZ Solidarno
Rozprawa z Solidarnoci zostaa przygotowana bezporednio po zawarciu

Porozumie Gdaskich i wykonana tajnie, z niesychan precyzj, na olbrzymi
skal i w cisym wspdziaaniu struktur: milicyjno-esbeckich, wojskowych,
partyjnych ( PZPR ), administracji pastwowej, sdownictwa cywilnego i wojskowego oraz w staym kontakcie z podobnymi strukturami w krajach ssiednich
i przy ich pomocy materialnej (sprzt milicyjno-wojskowy). Na podstawie istniejcych ju bada historycznych wiemy dzisiaj, e w przygotowaniu, w zaprowadzeniu i utrzymaniu stanu wojennego wziy udzia wspomniane struktury z nastpujcych pastw: ZSRR , NRD , Bugarii, Rumunii, Czechosowacji.
Z prawnego punktu widzenia stan wojenny by zamachem stanu. W jego wyniku
Polsk rzdzia formalnie partia komunistyczna, a w praktyce wadz obja
2011-02-07 12:09:04
jawna Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego i niejawny Komitet Obrony Kraju

( KOK powsta w 1967 r. na mocy ustawy o powszechnym obowizku obrony PRL
z 21 listopada 1967 r.). Ster rcznego kierowania dzierya trjka generaw:
Wojciech Jaruzelski, Czesaw Kiszczak i Florian Siwicki, oraz wysi partyjni
funkcjonariusze: Kazimierz Barcikowski, Mirosaw Milewski, Stefan Olszowski
i Mieczysaw Rakowski. Gen. Jaruzelski podkreli w swoich przemwieniach
radiowych i telewizyjnych 13 grudnia, e oto ojczyzna znalaza si nad przepaci i jest zagroona rzekomymi wezwaniami do rozprawienia si z komunistami,
chaosem, demoralizacj i przestpczoci, a w tej sytuacji przejciowe wadze
wojskowe doprowadz do niezbdnych reform, pod warunkiem zachowania
spokoju i podporzdkowania si rygorom stanu wojennego 21. Wspomniane pocignicia wadz i wygoszone owiadczenia s dowodem dugotrwaych i precyzyjnych przygotowa, prowadzonych w krgu ludzi dysponujcych nie tylko
wszechstronnymi informacjami, ale i rodkami przymusu.
Tajny tryb przygotowa oglnopolskich
Zawarcie porozumie w sierpniu 1980 r. i utworzenie NSZZ Solidarno kierownictwo PZPR traktowao jako przejciowe ustpstwo i uwaao, e zwizek
zostanie poddany kontroli poprzez rodki polityczne, a gdy one zawiod, zostan
uyte rozwizania siowe. Komitet Obrony Kraju jeszcze w sierpniu 1980 r. poleci szefowi Sztabu Generalnego Wojska Polskiego gen. Florianowi Siwickiemu
rozpoczcie prac o charakterze studyjnym, majcych za zadanie wprowadzenie
stanu wojennego.
Zasadnicze przygotowania do jego wprowadzenia odbyway si w Ministerstwie
Obrony Narodowej i Ministerstwie Spraw Wewntrznych. Kierownicz i koordynujc funkcj sprawowa Sztab Operacji Lato 80, utworzony ju 16 sierpnia 1980 r.
w Ministerstwie Spraw Wewntrznych (zarzdzenie nr 031/80 ministra spraw
wewntrznych). Opracowywane w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego zaoenia i projekty uycia wojska podczas stanu wojennego byy zatwierdzane przez
KOK po uprzednim skonsultowaniu ze specjalistami radzieckimi.
W Sztabie Generalnym wyoniono specjaln Grup Operacyjn SGWP , a w poszczeglnych okrgach utworzono Okrgowe Grupy Operacyjne, powierzajc im
zadania dowodzenia w stanie wojennym. Wstpny, ale caociowy projekt wpro-
2011-02-07 12:09:04
wadzenia stanu wojennego by gotowy 22 padziernika 1980 r. Zosta on poddany gruntownej analizie przez KOK 12 listopada tego roku. Nastpi szczegowy
przydzia zada dla wojska, milicji, SB i ZOMO . Zaoenia caego przedsiwzicia
przetestowano z punktu widzenia dowodzenia sztabowego 16 lutego 1981 r.
Istotnie wany okaza si 27 marca 1981 r., kiedy zostay skonsultowane z przybyymi w tym celu specjalistami radzieckimi i zaakceptowane przez premiera,
przewodniczcego KOK i I sekretarza PZPR (w jednej osobie), trzy projekty aktw
300
prawnych, a w tym Myl przewodnia wprowadzenia na terytorium PRL stanu

wojennego ze wzgldu na bezpieczestwo pastwa, Ramowy plan dziaania si
zbrojnych w przypadku wprowadzenia stanu wojennego, Centralny plan dziaania
organw politycznych, wadzy i administracji. W obawie przeniknicia do spoeczestwa polskiego informacji o szykowanej niespodziance zdecydowano wydrukowa na terenie ZSRR obwieszczenia plakaty zawierajce tekst uchway Rady
Pastwa wprowadzajcej stan wojenny22.
Mona uzna, e do 13 wrzenia 1981 r. przygotowano stan wojenny od strony
normatywno-organizacyjnej, bez powiadamiania opinii publicznej ani adnej instytucji pastwowej majcej inicjatyw ustawodawcz. Wszystkie przygotowania
objto najwyszymi klauzulami tajnoci. Sejmowa Komisja Odpowiedzialnoci
Konstytucyjnej w 1996 r. stwierdzia, e stan przygotowa znali nieliczni przedstawiciele instytucji pastwowych, ktrzy je bezporednio nadzorowali. Dokadne
rozeznanie w prowadzonych przygotowaniach mia Kazimierz Barcikowski bdcy czonkiem Rady Pastwa, a jednoczenie czonkiem Biura Politycznego
KC PZPR , sekretarzem KC PZPR i czonkiem KOK . Przewodniczcy Rady Pastwa
Henryk Jaboski zna oglne zaoenia stanu wojennego. Ta sama Komisja Sejmowa zrekonstruowaa ostatni faz podejmowania decyzji na najwyszych
szczeblach wadzy. Ten etap obejmowa nastpujce decyzje:
5 grudnia 1981 r. Biuro Polityczne KC PZPR wyrazio oglne przyzwolenie;
noc z 9 na 10 grudnia przedyskutowano i sprawdzono stan przygotowa
w gronie najwyszych dowdcw wojskowych;
12 grudnia generaowie: Wojciech Jaruzelski, Micha Janiszewski, Czesaw
Kiszczak i Florian Siwicki odbyli narad w cisym gronie kierowniczym, aprobujc cae przedsiwzicie;
Wojciech Jaruzelski tego samego dnia ok. poudnia rozmawia telefonicznie
z Michaiem Susowem i marszakiem Dmitrijem Ustinowem;
2011-02-07 12:09:04
gen. Jaruzelski tego samego dnia ok. godz. 14.00 wyda ministrowi spraw
wewntrznych rozkaz wprowadzenia stanu wojennego;
12 grudnia z inicjatywy Rady Wojskowej MON i pod przewodnictwem gen.
W. Jaruzelskiego powoano do ycia Wojskow Rad Ocalenia Narodowego do
sprawowania oglnego nadzoru nad wprowadzeniem stanu wojennego oraz
do wydawania dyspozycji i zalece instytucjom pastwowym, w tym take wojsku.
WRON nie miaa umocowania w obowizujcym prawie 23.
Wprawienie w ruch machiny stanu wojennego 12 grudnia byo moliwe, bo

wszystko zostao przygotowane, dopite na ostatni guzik, a ludzie siedzieli i czekali w gotowoci. Ju od 2 grudnia 1981 r. zatrudnieni w resortach siowych nie
korzystali z urlopw, wyjazdw, konferencji. 12 grudnia komendanci wojewdzcy
milicji i szefowie SB otworzyli koperty z listami osb do internowania oraz zaznajomili si z innymi instrukcjami, przygotowanymi dla nich w Warszawie.
Wprowadzenie stanu wojennego ukryto pod kryptonimem Synchronizacja.
Przebiegao ono w caej Polsce wedug tego samego schematu przyjtego w wyniku cisej wsppracy kierownictwa MSW i MON . W efekcie tej wsppracy,
rozwijajcej si intensywnie od padziernika do grudnia 1980 r. oraz w nastpnych miesicach, opracowano szczegowe operacje, zawierajce opisy dziaa
do wykonania w okrelonym czasie, miejscu, z udziaem ustalonej liczby ludzi
i z uyciem konkretnego sprztu.
Wszystkim tym drobiazgowo opracowanym akcjom wyznaczono cele oraz nadano rozmaite kryptonimy i ponumerowano je od 1 do 62 24. 4 listopada 1981 r.
przekazano Ministrowi Spraw Wewntrznych, gen dyw. Czesawowi Kiszczakowi
i wysano do wszystkich komendantw wojewdzkich MO , komendantw szk
milicyjnych w Szczytnie, Pile i Supsku oraz do kierownikw jednostek MSW i KGMO
ostateczn wersj Tabeli sygnaw telefonicznych i telegraficznych do realizacji
przedsiwzi zwizanych z wprowadzeniem stanu wojennego. Inaczej mwic,
by to wykaz kryptonimw poszczeglnych akcji z podaniem, e obowizuj one
od 7 listopada 1981 r. Tabel sygnaw wraz z instrukcj jej uycia przekazano
wspomnianym adresatom w opiecztowanej kopercie z nadrukiem; Otworzy
wycznie na haso przekazane przez Ministra Spraw Wewntrznych lub Kierownika Sztabu MSW , kopert przechowuje dyurujcy czonek kierownictwa
KW MO . We wspomnianej instrukcji podkrelono, e polecenie otwarcia koperty
oraz realizacji przedsiwzi wyda Minister Spraw Wewntrznych lub Kierownik
2011-02-07 12:09:04
Sztabu za porednictwem utajnionych rodkw cznoci. Polecenie realizacji

moe dotyczy: jednoczenie wszystkich operacji wyszczeglnionych w tabeli
kryptonimw Synchronizacja lub niektrych tylko zada tam zawartych. Wyjaniano, e zarzdzajcy realizacj moe posuy si liczb porzdkow zadania
i hasem25.
Resort Spraw Wewntrznych obawia si jednak, e niektre kryptonimy mogyby
zosta rozszyfrowane, a ich tre dotaraby do czonkw Solidarnoci, wywoujc
302
opr lub przeciwdziaanie skierowane przeciwko atakujcemu wojsku, MO i SB .

Std kierownik Sztabu MSW gen. dyw. Bogusaw Stachura zarzdzi 1 grudnia
1981 r. zmian dwch bardzo wanych kryptonimw maskujcych akcje specjalne: dotychczasowy Wrzos na kryptonim Joda (akcja polegaa na zatrzymaniu
i internowaniu dziaaczy NSZZ Solidarno oraz innych organizacji uznanych za
opozycyjne) oraz zmian kryptonimu Malwa, pod ktrym utajniono techniczn
akcj zabezpieczajc, przeprowadzon przez wojsko pod kryptonimem Joda,
na kryptonim Azalia. Nowe kryptonimy miay obowizywa od 5 grudnia (sobota)
1981 r. od godz. 22.00. Zmiany kryptonimw polecono dokona kierownikom
jednostek organizacyjnych resortu spraw wewntrznych w planach sztabowych
oraz w tabeli pod kryptonimem Synchronizacja, ktr naley otworzy i ponownie zapiecztowa. O zmianie kryptonimu Malwa waciwych dowdcw jednostek wojskowych, zabezpieczajcych t akcj, mieli zawiadomi: Sztab Generalny WP i dowdcy WOP , Nadwilaskie Jednostki Wojskowe Ministerstwa Spraw
Wewntrznych. Wszystkim adresatom polecono zmian kryptonimw utrzyma
w bezwzgldnej tajemnicy, a orygina rozkazu wysano tego samego dnia gen.
Czesawowi Kiszczakowi26.
Utajnione przygotowania w Lublinie
Komendant Wojewdzki Milicji Obywatelskiej w Lublinie pk Bernard Nargowski, powoa 17 sierpnia 1980 r. sztab do kierowania operacj Lato 80 na terenie
wojewdztwa lubelskiego (zarzdzenie nr 038/80). W skad kierownictwa sztabu
weszli: jako kierownik sztabu pk Henryk Kamiski (zastpca Komendanta
Wojewdzkiego MO ds. Suby Bezpieczestwa), oraz czterej jego zastpcy: ppk
Jan Sielewicz (zastpca Komendanta Wojewdzkiego ds. Administracyjno-Gospodarczych), ppk Jzef Dudziak (Naczelnik Wydziau III A KW MO ), ppk Wadysaw
2011-02-07 12:09:04
Hader (Naczelnik Wojewdzkiego Stanowiska Kierowania KW MO ), ppk Andrzej

Koczwarski (Komendant Miejski MO w Lublinie). Ponadto w ramach KW MO powoano cztery zespoy robocze: zesp rozpoznania i przedsiwzi operacyjnych (6 osb); zesp bezpieczestwa i porzdku publicznego oraz operacji
milicyjnych (4 osoby); zesp technicznego, materiaowego i medycznego zabezpieczenia dziaa (4 osoby); zesp informacyjno-sprawozdawczy (2 osoby).
Razem z czonkami zespow roboczych w skad sztabu lubelskiego operacji
Lato 80 weszo 21 osb.
Jednoczenie zostay przydzielone zadania dla wspomnianych zespow, m. in.:
analizowanie i dokumentowanie sytuacji w zakadach pracy, przedsibiorstwach
komunalnych, interesujcych nas rodowiskach i grupach spoecznych oraz
dostarczenie kierownictwu sztabu propozycji w zakresie tymczasowej izolacji
osb znanych ze swej wrogiej bd chuligaskiej i przestpczej dziaalnoci.
Najstarsza z zachowanych list osb przewidzianych do internowania w wojewdztwie lubelskim pochodzi z 13 padziernika 1980 r. i obejmuje 171 nazwisk. List
otwieraj takie osoby jak: Niezgoda Czesaw z Lokomotywowni w Lublinie, Daniel
Stanisaw z FSC Lublin i Ku Ryszard z WSK widnik. Ogem z caego widnika
znalazo si na tej licie 10 osb (Ryszard Ku, Aleksander Chrzanowski, Wiesaw
Krzyszczak, Marian Smalec, Zofia Bartkiewicz, Zbigniew Puczek, Wodzimierz
Mazurek, Zygmunt Karwowski, Janusz Jzef Iwaszko, Alfred Bondos)27.
Wykaz osb z terenu naszego wojewdztwa mia charakter tajny specjalnego
znaczenia, uzupeniay go rubryki z informacjami o dacie i miejscu urodzenia,
dokadnym adresie, miejscu pracy, oraz uwag, czy naley internowa dan
osob w pierwszej czy drugiej kolejnoci. W tytule tego wykazu podano, e
obejmuje on osoby aktywnie angaujce si w organizowanie strajkw i stwarzajce zagroenie pod tym wzgldem na przyszo 28. Lista przewidzianych do
internowania bya we wspomnianym sztabie w Lublinie jeszcze zmieniana, poszerzana, ucilana.
Dekrety stanu wojennego wyrzdziy krzywd wielu osobom, stanowiy podstaw
represjonowania tysicy Polakw i s dowodem bezprawia wadzy komunistycznej. Dekrety te nie tylko amay prawa czowieka do ycia, do wolnoci osobistej i bezpieczestwa prawnego, swobody poruszania si, ale rwnie naruszay
wolno zrzeszania si, zwizkow i do zgromadze. Nic te dziwnego, e przepisy stanu wojennego oceniane s obecnie jako od pocztku bezprawne, niespra-
2011-02-07 12:09:05
wiedliwe, niesychanie represyjne. Oskarenia kieruje si take pod adresem

sdziw, ktrzy ferowali wwczas wyroki na polityczne zamwienie komunistycznej wadzy, sprzeniewierzajc si zasadom niezawisoci i niezalenoci29.
Zworniki solidarnego dziaania
Strajkujcy robotnicy w 1980 r. w sytuacji zagroenia ycia i zdrowia zwracali si
304
do biskupw i znanych sobie kapanw z probami o odprawienie mszy witych

na terenie zakadw pracy. Biskupi takich kapanw wyznaczali, a take zgaszali si oni sami, rozumiejc sytuacj robotnikw naraonych na rozmaite represje.
W obliczu niepewnoci jutra wielu strajkujcych przygotowywao si do mierci.
Do robotnikw protestujcych w Lublinie w lipcu 1980 roku poszli ksia studenci z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego30.
Olbrzymia cz ksiy docieraa wprost do rodowisk opozycyjnych. Udzielali
oni nie tylko pomieszcze kocielnych na odbywanie zebra i rnego rodzaju
spotka, ale rwnie na przechowywanie w nich darw sucych do niesienia
pomocy charytatywnej najbardziej potrzebujcym rodzinom zwolnionych z pracy
ludzi. Du rol odegra powoany 17 grudnia 1981 r. przez ks. prymasa Jzefa
Glempa Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolnoci i Ich
Rodzinom. Podobne komitety funkcjonoway niemal w kadym wikszym miecie,
w kadej diecezji, skupiajc duchownych i wieckich. Pomieszczenia kocielne
i klasztorne suyy jako skrzynki kontaktowe i punkty kolportau prasy podziemnej, a take jako schroniska dla ukrywajcych si dziaaczy zwizkowych.
W okresie stanu wojennego (19811983) parafie pooone w miastach i orodkach
przemysowych Lubelszczyzny (chyba podobnie jak w caym kraju?), obok tradycyjnej funkcji religijnej, katechetycznej, speniay zadania opiekucze, edukacyjne,
samopomocowe, ktre wynikay z przyjcia przez kapanw postawy solidarnociowej, a take z ich rozeznania w istniejcych potrzebach spoecznych.
Po ogoszeniu stanu wojennego kapelani Solidarnoci, niekiedy okrelani jako
kapelani wizienni, sporzdzali listy rodzin potrzebujcych materialnego wsparcia, odprawiali msze w zakadach karnych i miejscach internowania. Organizowali te i nieli pomoc duchow i materialn dla uwizionych, internowanych,
zwolnionych z pracy, ukrywajcych si oraz ich rodzinom. Odwiedzali rwnie
internowanych i uwizionych, przewozili grypsy, dostarczali im odzie i paczki
2011-02-07 12:09:05
ywnociowe. Czsto wystpowali w roli negocjatora z wadzami wiziennymi,

zwaszcza w czasie przeprowadzanych przez winiw strajkw godowych.
Dziki nim pomoc materialna i ywnociowa docieraa do rodzin internowanych
i pozbawionych pracy. Wielu z nich zostao czonkami NSZZ Solidarno oraz
wsptworzyo jego struktury i program dziaania31.
Rodziny otrzymyway z parafii artykuy spoywcze, odzie, pienidze, a dzieci
odywki. Obdarowywano najczciej rodziny wielodzietne, emerytw, rencistw,
matki samotnie wychowujce dzieci, obonie chorych, przeladowanych i represjonowanych przez wadze. Sami kapani nie byli w stanie sprosta istniejcemu
zapotrzebowaniu spoecznemu na rne formy pomocy, dlatego tworzyli przy
parafiach komitety charytatywne. Pomoc charytatywna nabraa duych rozmiarw, gdy z kraju i zagranicy zaczy napywa dary od rnych instytucji i osb
prywatnych 32. W przyszych badaniach naleaoby odpowiedzie na pytanie:
kto i w jakim zakresie pomaga Polsce i Polakom w okresie stanu wojennego?
Dzisiaj wiadomo, e na Lubelszczyzn docieraa pomoc: z Belgii, Holandii, Woch,
Szwajcarii, USA , RFN , Francji, Wielkiej Brytanii33. Wiadomo, e w okresie stanu
wojennego i kryzysu lat 80. do Polski napyway dary od rozmaitych organizacji
(w tym rwnie polonijnych w USA , Kanadzie, Francji), zwizkw zawodowych,
stowarzysze, parafii i zakonw, zwizkw religijnych, Caritas Internationalis
z centraln siedzib w Rzymie, bankw, episkopatw, rzdw z Europy, USA
i Kanady, Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej i innych instytucji z bardzo
wielu krajw wiata 34. Powstay te specjalne organizacje do niesienia pomocy materialnej Polsce, np. na terenie Wielkiej Brytanii: Food for Poland Fund,
Medical Aid for Poland Fund, a take biura koordynujce i podobne stowarzyszenia w orodkach polonijnych Szwajcarii, Austrii, Belgii, Francji. W ten sposb
tworzyy si nowe wizi, zawizywao porozumienie midzy ludmi, rodzia si
solidarno na wielu poziomach, w obrbie wielu warstw spoecznych. Powinnimy
opracowa nie tylko list (przynajmniej gwnych ofiarodawcw), ale scharakteryzowa rodzaje, formy, jako i dugo trwania tej pomocy.
Pomoc materialn poszerzono o systematyczne udzielanie porad prawnych
i duchowych. Ponadto kapani i biskupi zaczli regularnie odwiedza ludzi trzymanych w wizieniach i obozach internowania, organizowali specjalne msze
w. w intencji przeladowanych i Ojczyzny. Warto doda, e ju 17 grudnia 1981 r.
na mocy dekretu kard. Jzefa Glempa powoano do ycia Prymasowski Komitet
2011-02-07 12:09:05
Pomocy Osobom Pozbawionym Wolnoci i Ich Rodzinom. Przewodniczcym

Komitetu (potocznie nazywanego Komitetem na Piwnej, gdzie znajdowa si
koci w. Marcina) zosta wikariusz generalny archidiecezji warszawskiej
bp Wadysaw Mizioek. Komitet mia swe odpowiedniki we wszystkich prawie
diecezjach Polski i dzieli si na specjalistyczne sekcje 35. Rwnie dekretem
Prymasa Polski z 17 kwietnia 1982 r. powsta Prymasowski Komitet Pomocy
Bliniemu, jego przewodniczcym zosta mianowany ks. praat Tadeusz Uszyski,
306
a nadzr i opiek duchow nad jego dziaalnoci sprawowa ks. bp Wadysaw

Mizioek. Oba komitety prymasowskie wsppracoway ze sob, a take ze
strukturami zdelegalizowanej Solidarnoci, innymi organizacjami patriotycznymi,
parafiami, szkoami i uczelniami wyszymi, szpitalami i sanktuariami, przedstawicielami rzemiosa, dziennikarzy, prawnikw, ekonomistw, nauczycieli i studentw. Oba komitety w cza sie swojego istnienia zdoay nie tylko zmobilizowa
ogromn rzesz ludzi dobrej woli do pomocy blinim, ale rwnie wyzwoliy
sporo cennych inicjatyw, zintegroway wiele rodowisk i grup spoecznych wok
wsplnego dziaania36.
Nastpi wyranie obserwowany wzrost religijnoci. Kapani organizowali ponadto i koordynowali dziaalno edukacyjn. W pomieszczeniach kocielnych
odbyway si: prelekcje, wykady i wystpy artystyczne. W kocioach Lubelszczyzny wystpowali artyci i aktorzy scen warszawskich, krakowskich, poznaskich i lubelskich, a take zespoy chralne z Lublina, Radomia, Poznania i innych
miast. Duchowiestwo wraz ze wieckimi czonkami NSZZ Solidarno troszczyo si o dobr prelegentw, systematyczne odbywanie szkole, udzielanie
korepetycji uczniom majcym opnienia w nauce37. Wielu z nich zapacio za
swoje posugi utrat zdrowia, a nawet ycia.
Nikomu nie udao si skompletowa listy kapelanw Solidarnoci w skali caej
Polski, chocia pojawiy si ju na ten temat publikacje ksikowe. Niektre
z nich poprzez charakterystyk kapelaskiej aktywnoci, przytaczanie rozmw
wiadkw ich posugi i postawy zarysowuj obraz Solidarnoci jako wielkiego
ruchu spoecznego, opartego na wartociach ewangelicznych, ktry w godzinie
prby znalaz w Kociele przestrze wolnoci, rdo nadziei, wsparcie duchowe
i materialne 38.
2011-02-07 12:09:05
Postulaty badawcze
Nie wszystkie zagadnienia zwizane z powstaniem, uksztatowaniem si i dziaalnoci solidarnociowego zrywu zostay opracowane. Naley kontynuowa
poszukiwania badawcze i zbiera relacje, gromadzi wiadectwa i wspomnienia
od uczestnikw i organizatorw Solidarnoci sprzed lat. Istotn spraw jest
dokadne ustalenie, jakie struktury zagraniczne i w jakim zakresie wspary
bezporednich organizatorw stanu wojennego, nie tylko na etapie jego przygotowa, ale rwnie podczas jego trwania. Zarwno skala przygotowa do
wprowadzenia stanu wojennego, jak objcie nim caego terytorium pastwa,
s wyjtkowe i nie znajduj jakiego odpowiednika w historii krajw europejskich.
Byo to przedsiwzicie skomplikowane, wielowtkowe, wielopoziomowe, wykonane na rozkaz, we wspdziaaniu z wieloma strukturami polskimi i z krajw
obozu socjalistycznego. Wiele racji przemawia za tym, aby kontynuowa jego
poznawanie oraz aby koordynowa badania nad tym okresem w naszym kraju,
a przede wszystkim dawa charakterystyk istniejcego stanu opracowa historycznych 39.
Naley pamita o wanej funkcji jak penili kapani diecezjalni i zakonni, zarwno podczas strajkw, jak i w czasie stanu wojennego. By to wkad w tworzenie
i przetrwanie Solidarnoci. W istniejcych opracowaniach powica si im niewiele miejsca. To oni mieli bezporedni wpyw na robotnikw. To oni na proby
strajkujcych robotnikw, pracownikw rnych urzdw, nauczycieli i studentw odprawiali msze, wygaszali kazania, spowiadali w zakadach pracy, na
uczelniach. To oni nieli pomoc strajkujcym i zwolnionym z pracy. To oni
odwiedzali internowanych i uwizionych, przewozili grypsy, dostarczali im odzie
i paczki ywnociowe. Dziki nim solidarna pomoc materialna i ywnociowa
funkcjonowaa w parafiach wielkomiejskich. Kto zdoa policzy, ilu ich byo?
Naleaoby w kadym regionie opracowa ich yciorysy pod ktem dziaalnoci
na rzecz NSZZ Solidarno. A za ich postaw wspierajc robotnikw w czasach protestw i w okresie stanu wojennego nale im si pami, szacunek
i cze.
2011-02-07 12:09:05
***
Na pocztku lipca 2010 r. mino 30 lat od rozpoczcia strajkw na Lubelszczynie. Z tej okazji zorganizowano w widniku i Lublinie wiele uroczystoci religijnych i wieckich, koncertw i spotka, sesji samorzdowych, ktre przywoay
wydarzenia sprzed lat. Przygotowano szereg wystaw fotograficznych, konferencji
308
naukowych, wydawnictw, filmw, nadano nowe nazwy ulicom, wrczono yjcym

uczestnikom strajkw odznaczenia pastwowe, odznaczenia Zarzdu Regionu
rodkowowschodniego NSZZ Solidarno statuetki i medale Bene Meritus,
krzye i medale widnickiego Lipca oraz wybito okolicznociow monet:
1 widnik. W Lublinie przy Drodze Mczennikw Majdanka, w miejscu gdzie
kiedy znajdoway si Zakady Napraw Samochodw odsonito 25 lipca 2010 r.
Pomnik Wdzicznoci. Jest on wzorowany na drewnianym pomniku, ustawionym
w tym miejscu w pierwsz rocznic lipcowych strajkw (wykona go wwczas
w drewnie Wojciech Surma robotnik LZNS ) i przedstawia robotnika ze wzniesionymi rkami pod metalowym krzyem. Z przegubw rk robotnika zwisaj
rozerwane ogniwa acucha, a u podstawy krzya umieszczono charakterystyczny napis Solidarno, odlany z brzu, podobnie jak i sama posta protestujcego. Przytoczone fakty wiadcz o ywotnoci w pamici spoecznej tamtych
wydarze sprzed 30 lat. Obchodzenie na Lubelszczynie rocznic, ktre wpyny
pozytywnie na bieg wydarze nie tylko w Polsce, stao si patriotycznym obowizkiem. Na zakoczenie pragn wyrazi rado, e upamitnianie uroczystoci
rocznicowych znalazo ju dotychczas tak wiele wymiarw duchowych, materialnych i artystycznych40.
Zamieszczamy poniej oraz awers i rewers wybitej ju w nakadzie tysica egzemplarzy monecie pamitkowej.
2011-02-07 12:09:05
ARKADIUSZ KAZASKI
Sierpie 80 w Gdyni
Chocia w czasie lipcowej fali strajkw 1980 r., m.in. na poudniu Polski,
wiele wskazywao, e protesty mog dotrze do Trjmiasta, to jeszcze na
kilka dni przed ich wybuchem ycie w Gdyni wydawao si toczy normalnie 1.
12 sierpnia odbya si uroczysto chrztu statku budowanego w najwikszym
zakadzie miasta Stoczni im. Komuny Paryskiej prototypowego chodnicowca o nonoci 1860 t. Imi Terral nadaa jednostce matka chrzestna Pelagia
Matenko. Statek zbudowany na zamwienie przedsibiorstwa Transocean
przeznaczony by do przewozu ryby mroonej, mczki rybnej, mroonego misa, owocw i warzyw. Urzdzenia przeadunkowe i pomocnicze umoliwiay
przeadunek towarw take na morzu. W chrzcie wzia udzia liczna grupa
przedstawicieli armatora z dyrektorem naczelnym Transoceanu in. Jzefem
Malkowskim, a ze strony stoczni kierownictwo z dyrektorem naczelnym in.
Willim Fandreyem 2.
Dwa dni po tym wydarzeniu, 14 sierpnia 1980 r., w Gdasku rozpocza strajk
zaoga Stoczni im. Lenina. Nastpnego dnia, w pitek 15 sierpnia 1980 r., stany gdyskie zakady pracy. Od rana nie przystpia do pracy zaoga Stoczni
im. Komuny Paryskiej. W cigu kilku kolejnych godzin do protestu przyczyy si
nastpne due i wane przedsibiorstwa: Stocznia Remontowa Nauta, Zarzd
Portu Gdynia, Zakad Komunikacji Miejskiej.
Czowiekiem, ktry praktycznie w pojedynk zatrzyma Komun, by Andrzej
Koodziej. Wtedy 21-letni lusarz, dzie wczeniej zatrudniony w stoczni na wydziale kadubowym K3. W 1977 r. przyjecha na Wybrzee gdaskie, zwiza si
z dziaajc wwczas opozycj. Bra udzia w spotkaniach u Tadeusza Szczudowskiego, uczestniczy w zebraniach rodowiska Ruchu Modej Polski, drukowa
dla Bogdana Borusewicza. Ostatecznie zwiza si z Wolnymi Zwizkami Zawodowymi Wybrzea. W lutym 1980 r. za kolporta m.in. Robotnika Wybrzea
zosta zwolniony z pracy w Stoczni Gdaskiej3.
2011-02-07 12:09:05
Koodziej utrzymuje, e 14 sierpnia, po skoczonym pierwszym dniu pracy

w gdyskiej stoczni, uda si do strajkujcej Stoczni Gdaskiej. Tam w centrum
strajkowym mia si spotka z Bogdanem Borusewiczem, Joann i Andrzejem
Gwiazdami, Alin Pienkowsk, Ann Walentynowicz i Lechem Was. Zastanawiano si, co robi nastpnego dnia. Ustalono, aby sprbowa zatrzyma w strajku
inne zakady. W razie powodzenia zaproponowano utworzenie Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego. Wedug Koodzieja niemiao wysuwano postulat
310
powoania Wolnych Zwizkw Zawodowych, nie wydawao si to jednak wtedy

realne. Po naradzie, po wyjciu ze stoczni, Borusewicz mia mie jasno okre lone
zadanie dla Koodzieja: Musisz zatrzyma Gdyni. Wrczy mu paczk komunikatw strajkowych, poleci zabra z domu tyle bibuy, ile si da, i rano w stoczni
zrobi wszystko, co jest tylko moliwe4.
Nazajutrz w stoczni samotny Koodziej, uzbrojony w plik ulotek, namawia napotkanych stoczniowcw do rozpoczcia strajku. Kry od brygady do brygady,
wrczajc ulotki, przekonywa o zasadnoci strajku, potrzebie solidarnoci z gdaskimi robotnikami. Jego akcja powioda si, nikt nie przystpowa do pracy. Koodziej wykorzysta wewntrzn gotowo zaogi do dziaania. Zaogi pamitajcej
dobrze masakr w grudniu 1970 r., szczeglnie krwaw wanie w Gdyni, tu obok
Stoczni im. Komuny Paryskiej. To brak zgody na wczesn rzeczywisto i kamstwo o zabitych stoczniowcach, nieukaranie winnych, ktrych wadza ukrywaa,
spowodoway masowe poparcie strajku.
Grupa inicjujca protest liczya 200 osb, midzy godz. 8.00 a 9.00 protestowao ju ponad tysic pracownikw, a w niedugim czasie kilka tysicy. Od
samego pocztku kierownictwo zakadu i aktyw partyjny usioway przeciwdziaa akcji, usuwajc ulotki, nie dopuszczajc do formowania si pochodu i wiecu,
prbujc przej inicjatyw w zbieraniu postulatw. Ta faza zakoczya si ogoszeniem strajku okupacyjnego. Podczas jego zawizywania gwn rol odegra
Andrzej Koodziej, ktry mimo modego wieku i krtkiego stau pracy zosta zaakceptowany przez zaog. Jego inicjatywie i zdolnociom stoczniowcy zawdziczali powoanie komitetu strajkowego i ustalenie listy da. 16 sierpnia, w sobot, powoano pierwszy Komitet Strajkowy, dwa dni pniej poszerzono go
o przedstawicieli wydziaowych. Wobec braku zgody dyrekcji si opanowano
pomieszczenia radiowza i zakadowej drukarni. Do koca strajku radiowze
prowadzi Zygmunt Paasz. Celowo uszkodzone maszyny poligraficzne uruchomi
2011-02-07 12:09:05
ARKADIUSZ KAZASKI SIERPIE 80 W GDYNI
drukarz Gdaskich Zakadw Graficznych Zygmunt Sabatowski. Szefem powielarni, zwanej odtd Woln Drukarni Stoczni Gdynia, zosta Andrzej Butkiewicz.
Ze wzgldu na osobiste bezpieczestwo mia on zakaz opuszczania stoczni
wydany przez Koodzieja. Pierwsze ulotki wydrukowano 15 sierpnia. Najbardziej
popularna, zatytuowana Mieszkacy Trjmiasta!, wysza w nakadzie 700 tys. egzemplarzy. Szacuje si, e w sumie wydano 2 mln ulotek. 20 sierpnia rozpocza dziaalno poczta strajkowa przesyajca nie tylko wiadomoci (nawet do
Warszawy, Wrocawia, Poznania), ale i wspierajca strajk, piecztujc swoim
znakiem setki tysicy kopert i kartek pocztowych5.
Aby przej pen kontrol nad zakadem (w obawie przed wewntrznymi dziaaniami dezintegracyjnymi), zadecydowano o opuszczeniu stoczni przez wszystkich kierownikw wydziaw, szefw pionw organizacyjnych oraz sekretarzy
PZPR kadego szczebla. Ci, ktrzy nie podporzdkowali si zarzdzeniu, a take
prbowali przeciwdziaa rozwojowi akcji protestacyjnej, zostali si wyprowadzeni poza bram. Najpierw jednak przeszli przez swoisty publiczny prgierz,
czyli zostali postawieni na wzku akumulatorowym wobec niechtnej im kilkutysicznej rzeszy strajkujcych zgromadzonych na placu przy gwnej bramie zakadu. Wzek akumulatorowy przeszed do historii tego strajku, okaza si jednym
z jego symboli. Stao si tak, poniewa oprcz prgierza spenia take, a moe
przede wszystkim rol trybuny, miejsca, z ktrego ogaszano wane informacje,
podejmowano znaczce dla strajku decyzje. Na wzku stawali przedstawiciele
kolejnych zakadw przystpujcych do strajku i oznajmiajcy t decyzj wiwatujcym tumom na placu stoczniowym. Na wzku wreszcie przez pierwsze dni
sta samotnie Andrzej Koodziej, wkadajcy ca swoj energi w zawizanie
i kontynuowanie akcji protestacyjnej6.
Po zawizaniu si strajku wysano delegacj do Stoczni Gdaskiej, aby ta zgodnie z ustaleniami czwartkowej nocy reprezentowaa Komun we wsplnym komitecie strajkowym. Delegacja wrciwszy z Gdaska, przywioza bardzo trudne do
przyjcia wiadomoci. Wedug zoonych relacji Komitet Strajkowy Stoczni Gdaskiej odrzuci poparcie Komuny. Nie chcia sysze o utworzeniu wsplnej reprezentacji. Zaproponowa zaodze gdyskiej stoczni samodzieln walk o swoje
sprawy. W Gdasku obawiano si gdyskiego radykalizmu, dochodziy rne
niesprawdzone wiadomoci o rzekomych sdach kapturowych, wyrzucaniu
wszystkich czonkw partii i pracownikw dozoru technicznego ze stoczni, zajciu
2011-02-07 12:09:05
drukarni i radiowza. Kilka dni pniej w Gdasku, wedug Koodzieja, niechtnie

przyjto program Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni wzywajcy wszystkie
zakady pracy w Polsce do podjcia strajku powszechnego7.
W gdyskiej stoczni nie obyo si bez innych dramatycznych momentw; w pierwszych dniach zaaresztowano m.in. dyrektora Fandreya oraz Kazimierza Litzbarskiego I sekretarza zakadowej PZPR . Aresztanci przebywali w pomieszczeniu
bez telefonu, pilnowani przez stoczniowcw 8. Po ukazaniu si prowokacyjnej,
312
dla strajkujcych skandalicznej informacji w Wieczorze Wybrzea z 18 sierpnia, m.in. jakoby dwutysiczna grupa robotnikw bya przetrzymywana w stoczni
wbrew swojej woli i po wyamaniu bramy opucia zakad, a take o kradziey przez
strajkujcych pojemnikw z mlekiem wystawianych na ulicy na potrzeby mieszkacw miasta, usunito z zakadu dyrektora oraz cz pozostajcych jeszcze
w stoczni czonkw instancji partyjnej. Powrcili oni do stoczni w pitek 22 sierpnia, kiedy to doszo do spotkania I sekretarza Tadeusza Fiszbacha, ministra
przemysu cikiego i maszyn rolniczych Tadeusza Jedynaka oraz kierownictwa
zakadu w osobach dyrektora Fandreya, Tadeusza Skowrona, wadz partyjnych:
Kazimierza Litzbarskiego, Zbigniewa Maciejewskiego, Bolesawa Bagiskiego
z przedstawicielami KS . W skad delegacji KS weszli m.in.: Andrzej Koodziej,
Zbigniew Mrozowski, Zdzisaw lesarow, Piotr Mikoajczyk, Tadeusz Pawiski,
Wadysaw Pawelec i Henryk Woniak. Rozmowy nie przyniosy adnych rezultatw, KS chcia przekona delegacj wadz o panujcym w zakadzie porzdku.
Natomiast wadzom zaleao na wysondowaniu moliwoci wycignicia KS z MKS
i prowadzenia z nim rozmw pojedynczo. KS odesa delegacj towarzysza Fiszbacha na rozmowy do Stoczni Gdaskiej, podkrelajc, e jedynym upowanionym
do rozmw przedstawicielem protestujcych zag jest MKS 9.
Tego dnia Koodziej wyjecha do Stoczni Gdaskiej, tam wszed do Prezydium
MKS na miejsce Jendruszewskiego. Zosta wybrany wiceprzewodniczcym. Po
jego wyjedzie Komitetowi Strajkowemu w Komunie przewodniczy Tadeusz Pawiski10.

W Zakadzie Autobusowo-Trolejbusowym przy al. Zwycistwa w Gdyni-Redowie
wiedziano o rozpoczciu strajku w Stoczni Gdaskiej. Pracownicy rozmawiali ze
sob na ten temat, wymieniali uwagi, komentowali. ywa bya jeszcze pami
rewolty robotniczej w Grudniu 70 r. Pracownicy komunikacji nie strajkowali wwczas, chcc dowie ludzi na demonstracje, rozwie do domw. Pamitano
2011-02-07 12:09:05
dobrze form wdzicznoci wadz za postaw w Grudniu 70 r. Wywieszono

wwczas w zakadzie na tablicy ogosze podzikowanie za obywatelsk postaw i nieuleganie wichrzycielom. To denerwowao pracownikw gdyskiej komunikacji, ktrzy nie zgadzali si z tak narzucon interpretacj11.
15 sierpnia autobusy i trolejbusy normalnie wyruszyy w miasto. Po rozwiezieniu
ludzi do pracy, ok. godz. 9.0010.00, zaczy zjeda do bazy. Po rozpoczciu
akcji protestacyjnej wybrano delegacj przedstawicieli na rozmowy do zajezdni
tramwajowej w Gdasku-Wrzeszczu. Rozmowy, w ktrych uczestniczyy komitety strajkowe WPK z Gdaska i Gdyni z wadzami wojewdztwa i kierownictwem
zakadu, przecigay si. Kontynuowano je w zajezdni autobusowej przy ul. Karola
Marksa (obecnie gen. Jzefa Hallera). Nie uczestniczyli w nich delegaci z Gdyni,
ktrzy rozjechali si do swoich zakadw. Ostatecznie wieczorem 16 sierpnia
1980 r. zostao osignite porozumienie. Ze strony strajkujcych podpisa je Jan
Wojewoda. Na mocy porozumienia I sekretarz KW PZPR w Gdasku Tadeusz
Fiszbach zagwarantowa wszystkim pracownikom podwyk 50% oraz brak
konsekwencji wobec strajkujcych po zakoczeniu protestu. Warunkiem otrzymania podwyki miao by przystpienie komunikacji do pracy w niedziel 17 sierpnia. Jednak pracy nie podjto. Pomimo tego, e nad ranem 17 sierpnia, cz kierowcw z bazy przy alei Zwycistwa chciaa wyjecha na miasto, zgodnie z zawartym porozumieniem. Zenon Kwoka stan wtedy na bramie zakadu i nie pozwoli wyjecha, apelowa, eby nie zostawia strajkujcych zakadw, eby
nie wyszo tak niezrcznie, jak z podzikowaniem wadz za postaw w grudniu
1970 r. Doszo do przepychanek, jednak nie do rkoczynw. Po odrzuceniu porozumienia strajk rozpocz si na dobre. Powoano Zakadowy Komitet Strajkowy. Po utworzeniu MKS w Stoczni Gdaskiej im. Lenina, ZKS przy Zakadzie
Komunikacji Miejskiej w Gdyni w imieniu caej zaogi delegowa do udziau w jego
pracach Zenona Kwok, Jana Eichelbergera i Mirosawa Pilewskiego12.
Istotny wpyw na kontynuowanie akcji strajkowej przez komunikacj miejsk
w Trjmiecie miaa umowa zawarta m.in. przez reprezentujcego strajkujcych w zajezdni autobusowo-trolejbusowej przy al. Zwycistwa w Gdyni Kwok
z Borusewiczem, ktry noc z 15 na 16 sierpnia ubrany jak stoczniowiec
w kombinezon i ty kask przyby do teje zajezdni. Podczas nocnego spotkania postanowiono, e WPK nie zakoczy strajku bez Stoczni, a Stocznia bez
WPK 13.
2011-02-07 12:09:05
Kolejnymi zakadami w miecie, ktre przystpiy do protestu 15 sierpnia, byy

Stocznia Remontowa Nauta i Zarzd Portu Gdynia. W Naucie rozpoczto niemiao i niezbyt zdecydowanie. Najpierw przerwano prac na wydziale maszynowym, po kolei przyczay si nastpne. Prac zawieszali przewanie modzi
stoczniowcy. Nie byo przygotowanych postulatw. Pocztkowo przestraszeni
i stremowani przedstawiciele poszczeglnych wydziaw w rozmowach z kierownikami mieli trudnoci ze sformuowaniem swoich da i wyjanieniem powo-
314
dw zatrzymania produkcji. Skarono si na kopoty w zaopatrzeniu, rosnce

ceny, niskie zarobki. Jednak w miar upywu minut przeamywano strach, formuowano postulaty ju bardziej uporzdkowane i zaczto tworzy komitety strajkowe na poszczeglnych wydziaach. Wybrany zosta przewodniczcy i komitet
strajkowy stoczni14.
Okoo godz. 14.00 pod wydziaem maszynowym odbyo si spotkanie dyrektora
stoczni z zaog. Dyrektor, w towarzystwie I sekretarza zakadowej PZPR , przekonywa licznie zebranych stoczniowcw do powrotu do pracy. Jego stanowisko skwitowano gwizdami. Momentem krytycznym dla pierwszego dnia strajku
w Naucie bya rezygnacja przewodniczcego komitetu strajkowego. Decyzj
sw motywowa obaw o zdrowie ony, bdcej w sidmym miesicu ciy. Pod
wpywem m.in. tego wydarzenia Naut opucio na noc wielu pracownikw. Zostao niewielu. T garstk w nocy dla pokrzepienia i podbudowania odwiedzia
delegacja strajkujcych z SKP z Andrzejem Koodziejem na czele, ktry nie by
zbudowany widokiem pustej stoczni15.
W sobot 16 sierpnia od rana do Nauty wracali stoczniowcy. Nikt nie podejmowa
pracy, pomimo rnych naciskw. Dwiema przyczepami zatarasowano gwn
bram. Powoano sub porzdkow, ktrej zadaniem byo niewypuszczanie
nikogo poza teren stoczni po zakoczeniu godzin pracy, rozstawiono warty wok
ogrodzenia. Pomimo takich zabezpiecze o godz. 15.00 wiele osb wyrazio ch
wyjcia z zakadu. Zdecydowana postawa suby porzdkowej, a jednoczenie
dua determinacja wychodzcych, doprowadzia do awantury. Wielu opuszczao
stoczni skokiem przez pot.
Okoo 2.00 w nocy picioosobowa reprezentacja Komitetu Strajkowego udaa
si do Stoczni Gdaskiej im. Lenina, aby sprawdzi pojawiajce si gosy, e
zakoczya ona strajk i przystpia do pracy. W Naucie ustalono, e po przekonaniu si na miejscu, jaka jest sytuacja, ona tak samo, jak postpia Stoczni
2011-02-07 12:09:06
Gdaska. Po przybyciu do niej delegacja Nauty zostaa przywitana oklaskami.

Przyjezdnych poinformowano, e wanie zawizuje si Midzyzakadowy Komitet Strajkowy. Stoczni Naut wpisano do MKS pod numerem 11, a jej dwch
delegatw, w tym Eugeniusz Moejewski, zostao cznikami pomidzy MKS
a zakadem. Przewodniczcym Komitetu Strajkowego ju do koca protestu by
Marek Formela 16.
W cigu dnia, 15 sierpnia do strajku przystpowaa zaoga Zarzdu Portu Gdynia. O godz. 11.00 zesza na przerw niadaniow dzienna zmiana na nabrzeu portowym BOP i ju do pracy nie wrcia. Popoudniowa zmiana rwnie nie
pracowaa. Do strajku przyczyli si ci, co przyszli na nocn zmian. Powoano
Komitet Strajkowy. Pierwszym przewodniczcym zosta Marian Kunierz. Wkrtce zastpiony zosta przez Henryka Tarasiewicza. 17 sierpnia Komitet Strajkowy oraz zaoga Zarzdu Portu Gdynia upowania Leszka Chromiskiego
i Stefana Izdebskiego do reprezentowania Portu w obradach MKS 17. Stefan Izdebski wszed do Prezydium MKS i 31 sierpnia by jednym z sygnatariuszy Porozumie Gdaskich.
Komitet Strajkowy ZP Gdynia ze wzgldu na charakter zakadu podejmowa
wszystkie decyzje dotyczce obsugi statkw zacumowanych w porcie lub na
redzie. Kada wizyta pracownika Morskiej Agencji, Granicznego Punktu Kontroli
czy Urzdu Celnego odbywaa si w asycie przedstawiciela KS . Do szczeglnej
sytuacji doszo 22 sierpnia, kiedy statek radzieckiej bandery Batijsk 11 opuci
port bez odprawy celnej i granicznej. Na jego wypynicie nie chcia si zgodzi
KS portu, ktrego przedstawiciele mieli stwierdzi, e aden statek radziecki nie
wywiezie z Polski ani kilograma towaru18.

W sobot 16 sierpnia 1980 r. do Gdyni docieray coraz bardziej niepokojce
informacje z Gdaska. Okoo godz. 13.00 byo jasne, e Komitet Strajkowy Stoczni Gdaskiej podpisze porozumienie z dyrekcj i zakoczy strajk. Informacja ta
potwierdzia si par minut po 14.00, kiedy to robotnicy z Lenina zaczli opuszcza
swoj stoczni. Byy to bardzo trudne chwile dla strajkujcych zakadw, nie tylko
w Gdyni. Pod ogrodzeniem Stoczni im. Komuny Paryskiej pojawiali si ludzie,
ktrzy podawali si za pracownikw Lenina, oznajmiali, e zakoczyli strajk i nawoywali do tego samego gdynian. Z ogromnym trudem budowana atmosfera
zacza si z minuty na minut zaamywa, pojawi si chaos. Ludzie zaczli rozchodzi si na wydziay z zamiarem opuszczenia stoczni i udania si do domw.
2011-02-07 12:09:06
Koodziej jedzi z wydziau na wydzia i pod bram gwn, nawoujc do jednoci.

Jego dramatyczny apel przynis skutek: udao mu si opanowa sytuacj, wikszo stoczniowcw pozostaa w zakadzie. Do stoczni przyjedali, zaalarmowani zakoczeniem strajku w Gdasku i z poczuciem zdradzenia, wysannicy innych
strajkujcych w Gdyni zakadw, m.in. Portu, Stoczni Nauty, ZKM . Zamierzano
powoa wsplny komitet strajkowy z siedzib w Stoczni im. Komuny Paryskiej,
tutaj umiejscowi kierownictwo akcji protestacyjnej kilkunastu ju zakadw19.
316
Wieczorem do kierujcych strajkiem przybyli emisariusze Bogdana Borusewicza.

Poprzez nich poinformowa, e co prawda wielu ludzi wyszo ze Stoczni Gdaskiej,
ale ci, co pozostali, gwnie przedstawiciele innych protestujcych zakadw
pracy, ogosili strajk solidarnociowy. Z Komuny wysano trzyosobow delegacj w skadzie: Lech Jendruszewski, Andrzej Kozicki i Henryk Mierzejewski. Dwaj
ostatni ju do koca strajku byli cznikami midzy gdysk stoczni a Midzyzakadowym Komitetem Strajkowym zawizujcym si wanie w tym czasie,
z soboty na niedziel 1617 sierpnia 1980 r.
W niedziel 17 sierpnia o godz.10.30 w Stoczni im. Komuny Paryskiej rozpocza si msza w. koncelebrowana przez ks. praata Hilarego Jastaka w intencji
ofiar Grudnia 70 i obecnie strajkujcych stoczniowcw. Ogem w mszy uczestniczyo ok. 12 tys. osb. Obok strajkujcych na terenie zakadu ich rodziny oraz
mieszkacy miasta po drugiej stronie stoczniowej bramy. Ks. praat dokona
publicznego rozgrzeszenia generalnego zebranych, nastpnie wygosi homili, w ktrej przypomnia, e obowizkiem chrzecijanina jest suy prawdzie
i sprawiedliwoci. Na zakoczenie pobytu w stoczni podzikowa wszystkim za
dzieln postaw. Po mszy ks. Jastak uda si do gdyskiego portu, gdzie o godz.
13.30 sprawowa Eucharysti. W nastpnych dniach msze codziennie odprawia
o. Edward Ryba20.
Podczas mszy w. zrzucono ulotki skierowane do robotnikw Stoczni im. Komuny Paryskiej, ktre nawoyway m.in. do zakoczenia strajku: Wadze centralne
zgodziy si powanie zwikszy Wasze zarobki, mimo bardzo trudnej sytuacji
gospodarczej kraju. Wczoraj o godz. 14.00 stoczniowcy Stoczni Gdaskiej w wyniku porozumienia z dyrekcj postanowili zakoczy strajk i przystpi do pracy.
W Waszym zakadzie jednak zachodz wydarzenia niepokojce i niebezpieczne.
Usiuje si usuwa z zakadu niektrych robotnikw i pracownikw dozoru technicznego. Wysuwane s hasa polityczne wymierzone w podstawy porzdku
2011-02-07 12:09:06
spoecznego. da si zwolnienia winiw politycznych, ktrych w Polsce nie

ma. [] Zastanwcie si, kto i dla jakich celw pcha Was do zamtu i baaganu,
i politycznej awantury. Pomylcie, ku czemu to prowadzi. Czy ley to w interesie
Was i Waszych rodzin, czy ley to w interesie Stoczni i miasta, w ktrym yjecie,
czy ley to w interesie naszego kraju? Odpowiedzcie sobie na te pytania sami.
Bdcie czujni wobec prowokacji21.
Do odprawienia pierwszej mszy doszo na skutek determinacji przedstawicieli
protestujcych robotnikw oraz zdecydowanej postawy ks. Jastaka. Pierwsze
spotkanie odbyo si w sobot rano ok. godz. 8.00, kiedy delegacja KS przybya na plebani kocioa Najwitszego Serca Pana Jezusa z prob o duchow
posug w niedziel na terenie portu i stoczni. Proboszcz parafii NSPJ ks. Jastak,
jako e oba zakady nale do parafii o.o. Redemptorystw, skierowa przybyych do proboszcza teje, ks. Ryby, z zapewnieniem, e gotw jest koncelebrowa msz. O godz. 16.00 delegacja strajkujcych ponownie przybya na
plebani parafii NSPJ , owiadczajc, e nie doszo do spotkania z ks. Ryb, a po
rozmowach z innymi redemptorystami zorientowano si, e nie zgodz si na
niedzieln posug kapask. W tej sytuacji ks. Jastak zgodzi si na odprawienie mszy w. i poprosi o uatwienie dojcia lub dojazdu do stoczni. Okoo
17.30 delegaci KS przyszli po raz trzeci na plebani parafii NSPJ z wiadomoci,
e ks. Ryba odmwi im posugi niedzielnej, tumaczc si przeprowadzon
rozmow z prezydentem Gdyni Janem Krzeczkowskim, ktry strajk robotnikw
nazwa sabotaem i zagrozi odwoaniem zgody na budow czteropitrowego
klasztoru w razie odprawienia mszy przez o. Edwarda Ryb. Jeszcze tego samego dnia, w sobot ok. godz. 22.00, do plebani mia dobija si Edward Pobocki,
dyrektor Wojewdzkiego Wydziau ds. Wyzna, ktry napotkanemu organicie,
panu Szostakowskiemu, zakomunikowa, e ma zawiadomi ks. Jastaka o zakazie odprawienia mszy w stoczni i porcie, wydanym przez prezydenta Gdyni
i wojewod 22.
W niedziel rano 17 sierpnia 1980 r., ok. godz. 10.00 na plebani przyjechali biskup ordynariusz diecezji gdaskiej Lech Kaczmarek i ks. infuat Bernard Polzin.
Na prob wojewody Koodziejskiego mieli upomnie ks. Jastaka, by podczas
odprawianej wbrew wadzom mszy w. nie mwi kazania, a jeli jednak to zrobi,
by nie uywa demagogicznych zwrotw, a take namwi stoczniowcw do rozejcia si i rozebrania otarza. Po podzikowaniu biskupowi za przekazane
2011-02-07 12:09:06
uwagi ks. Jastak poegna si i syrenk w towarzystwie dwch robotnikw uda

si do gdyskiej stoczni23.
Msza w. odprawiona w strajkujcych zakadach zrobia ogromne wraenie na jej
uczestnikach. Bardzo podbudowaa na duchu, dodaa pewnoci i otuchy w sytuacji, kiedy nie byo wiadomo, jak si wszystko dalej potoczy. Kady, kto pamita
masakr Grudnia 70 liczy si z moliwoci krwawego spacyfikowania strajku
przez wadze za pomoc czogw. Mona powiedzie, e msza w niedziel
318
17 sierpnia uratowaa strajk w Gdyni w sierpniu 1980.

W poniedziaek 18 sierpnia rozpocz si strajk w wyjtkowym zakadzie, w Stoczni
Marynarki Wojennej im. Dbrowszczakw. Zakad wojskowy o szczeglnym znaczeniu i statusie, pod specjalnym nadzorem. Tutaj stacjonoway okrty Marynarki Wojennej Polski i Marynarki Wojennej Zwizku Radzieckiego. Pracownicy stoczni mieli
wiadomo, co dzieje si w Trjmiecie, wiedzieli, e od czwartku i pitku 14 i 15
sierpnia strajkuje ju kilkanacie zakadw, w tym te najwiksze, i stocznie. Wielu
z nich byo pod bramami strajkujcych Stoczni Gdaskiej czy pobliskiej Stoczni im.
Komuny Paryskiej. Szczeglnie rzuca si w oczy strajk komunikacji miejskiej24.
Dyrektor Waldemar Klimont nakania do podjcia pracy, stoczniowcy zapowiedzieli, e jeeli postulaty nie zostan spenione, nie przystpi do pracy. Postanowiono wybra delegacj, ktra pojedzie do Stoczni Gdaskiej i Gdyskiej.
Zadano samochodu od dyrektora. Po kilku godzinach delegacja wrcia do
stoczni. Zarejestrowano Stoczni Marynarki Wojennej im. Dbrowszczakw na
licie przedsibiorstw i zakadw pracy wchodzcych w skad MKS . Ci, co wrcili,
byli pod wraeniem organizacji i porzdku w strajkujcych stoczniach. Powoano
Komitet Strajkowy. Jego przewodniczcym zosta Jerzy Czoska. Wysano delegatw, Mirosawa Kamieskiego i Andrzeja Golca, do MKS 25.
Na skutek wielkiego nacisku ze strony dyrekcji i zakadowego aktywu oraz
zagroenia sankcjami za strajk w tak szczeglnym zakadzie przerwano protest
19 sierpnia o godz. 15.00. Podpisano porozumienie midzy dyrektorem Klimontem
a Komitetem Strajkowym. Od tej chwili w stoczni trwa tzw. stan strajkowy. Stoczniowcy pomimo podjcia pracy popierali i solidaryzowali si z dziaaniami MKS ,
a ich przedstawiciele uczestniczyli w obradach Plenum MKS , skd przywozili
wiadomoci i je przekazywali zaodze na specjalnie zarzdzanych przerwach w pracy. Jeszcze 25 sierpnia ponownie prbowano zawiza akcj strajkow w stoczni,
jednak bez powodzenia26.
2011-02-07 12:09:06
Oprcz wymienionych wyej zakadw pracy do strajku sierpniowego w Gdyni

przystpiy take inne. Byy to m.in. Przedsibiorstwo Transportowo-Sprztowe
Budownictwa Transbud, Zakady Radiowe Radmor, Morska Obsuga Radiowa
Statkw (MORS ), Przedsibiorstwo Pooww Dalekomorskich i Usug Rybackich
Dalmor, Zakady Rybne, Przedsibiorstwo Transportu cznoci nr 4, Gdyskie
Przedsibiorstwo Takswkowe, Przedsibiorstwo Usug Remontowych Portw
Morskich, Wytwrnia Aparatw Natryskowych, Oddzia Towarowo-Osobowy PKS ,
Polifarb Zakad w Gdyni, Fabryka Domw, Baza Sprztu i Transportu Gdaskiego Przedsibiorstwa Przemysowo-Budowlanego w Gdyni, Gospodarstwo Transportowe Kombinatu Budowlanego w Gdyni, Baltona, Transocean, Przedsibiorstwo
Obrotu Spoywczego Towarami Importowanymi (POSTI ), Gospodarstwo Transportu Samochodowego i Zakad Kontenerowy Polskich Linii Oceanicznych (ostatecznie komitet caego PLO po doczeniu centrali zarejestrowany zosta
w MKS 28 sierpnia). 22 sierpnia w Wyszej Szkole Morskiej odbyo si zebranie
pracownikw administracji uczelni, na ktrym wysunito postulat solidaryzowania
si z MKS . Przedstawicielka WSM przemawiajc w sali BHP Stoczni Gdaskiej do
delegatw Plenum MKS , stwierdzia, e WSM w Gdyni ani w roku 1968, ani w 1970,
ani w 1976 nie popieraa adnych protestw, zawsze bdc neutralna. Tym razem
pracownicy uczelni popierajc dania MKS , przerwali t tradycj27. Protest uznali
take pracownicy Teatru Muzycznego, przekazujc list z poparciem postulatw
MKS , ze szczeglnym podkreleniem punktw pierwszego i trzeciego. Pracownicy
teatru przekazali rwnie pewn sum pienidzy na rzecz strajkujcych28.

Wedug Andrzeja Plony, sekretarza Komitetu Miejskiego partii,19 sierpnia w Gdyni strajkowao 29 przedsibiorstw. Z kolei I sekretarz KM PZPR Zygmunt Rosiak
na posiedzeniu Egzekutywy tego samego dnia stwierdzi, e caa przemysowa
cz Gdyni i portu zostaa opanowana przez strajkujcych. Rosiak oceni sytuacj
jako bardzo powan, z czego naley zda sobie spraw 29. Wydaje si, e sytuacja bya postrzegana przez wadze nadzwyczaj powanie, o czym moe
wiadczy fakt odwoania zaplanowanego na sobot 23 sierpnia meczu drugiej
kolejki I ligi piki nonej, tzw. derbw Gdyni pomidzy Ark a Batykiem. Rozegrany ju w spokojniejszej atmosferze 17 wrzenia, po strajkach, zakoczy si
bezbramkowym remisem. Mecz obejrzao ok. 15 tys. kibicw 30.
25 sierpnia I sekretarz KZ PZPR w Zakadach Radiowych Radmor Edmund Lech
zwrci uwag na brak szybkiej i rzetelnej informacji w szeregach partyjnych.
2011-02-07 12:09:06
Wedug niego przeciwnik j ma i odnosi sukcesy. Pracujemy w konspiracji

i w kadym punkcie przegrywamy. Za kilka dni zajdzie potrzeba ukrywania si,
a oni bd nas wycigali. Na Wybrzeu strajk ma powszechne poparcie. [...]
Pierwszy etap walki przegralimy. KOR odci nas od klasy robotniczej. Niewielka grupa sparaliowaa parti. Rola Kocioa jest dua. wiadcz o tym kazania
na naboestwach w stoczni. To one mobilizuj do walki stwierdzia z kolei
Anna Szaach, sekretarz Komitetu Miejskiego partii. Z kadym nastpnym dniem
320
strajk rozszerza si swoim zasigiem. Jak stwierdzono na posiedzeniu, ktre

byo powicone aktualnym wydarzeniom [...] sytuacja ma tendencj pogarszajc si. Jest duy nacisk na przerywanie pracy. Ilo zakadw strajkujcych
powiksza si. Odnotowano prb przerwania pracy w Stoczni Marynarki Wojennej im. Dbrowszczakw31.
28 sierpnia do Warszawy na spotkanie z prymasem Stefanem Wyszyskim
przybya delegacja ze Stoczni im. Komuny Paryskiej. Przywioza list od ks.
Jastaka wyjaniajcy sytuacj na strajkujcym Wybrzeu. Czonkowie delegacji poprosili jednoczenie ksidza prymasa o ustosunkowanie si do formy,
w jakiej zostaa przekazana tre homilii wygoszonej 26 sierpnia na Jasnej
Grze. Homilia ta wywoaa na Wybrzeu kontrowersje i nieporozumienie.
Prymas Stefan Wyszyski wyjani stoczniowcom, e opublikowany tekst nie
by autoryzowany, nie jest integralny, ani te autor nie by proszony o zgod na
jego publikacj w rodkach masowego przekazu. Podczas spotkania prymas
przekaza na rce delegacji peny, autoryzowany tekst swojej homilii. Na poegnanie ksidz prymas pobogosawi przybyych, yczc im szczliwego powrotu na Wybrzee 32.
Wrd strajkujcych dziaali tajni wsppracownicy SB . W Stoczni im. Komuny
Paryskiej wyrniali si przede wszystkim t. w. Rybak, t. w. Robert, t. w. Hoyski i t.w. Antoni. Dostp do Wolnej Drukarni Stoczni Gdynia, jak si okazao
z materiaw archiwalnych, mieli tajni wsppracownicy Robert i Rybak 33.
T. w. Roberta, niewiadomy oczywicie jego roli, wprowadzi do drukarni Maciej
Butkiewicz. T. w. Robert bra udzia w drukowaniu i kolportau ulotek. Wedug
polece SB mia nawiza bezporedni kontakt z drukarzami strajkowymi. Robert
dokadnie opisa wyposaenie drukarni, zasady jej ochrony, drukarzy, przygotowywane materiay, ale przede wszystkim wykaza si wasn inicjatyw: Osobicie
pomagaem drukowa przy maszynie drukarskiej. W stosownej sytuacji wyjem
2011-02-07 12:09:06
sprynk przy kole zbatym podnonika papieru i tym sposobem maszyna

staa si czciowo niesprawna34.
Prasa staraa si rozbi jedno strajkujcych zakadw z tymi, ktre za zgod
i pen aprobat MKS przyczyy si do strajku, nie przerywajc pracy dla zaspokojenia podstawowych potrzeb ludnoci i dla uchronienia majtku narodowego
przed dewastacj. 19 sierpnia Dziennik Batycki pisa: [] Jak nas poinformowa dyrektor naczelny gdyskiej WSS Spoem caa sie spoemowska na terenie miasta pracowaa w dniu wczorajszym normalnie. Wyjtek stanowiy sklepy
monopolowe i stoiska zamknite w zwizku z decyzj wojewody gdaskiego
o wstrzymaniu sprzeday wszystkich napojw alkoholowych. [] Rano do sklepw
trafiy dowiezione samochodami gdyskiego PTHW i Kosakowa dostawy chleba
i mleka. W poniedziaek rano Oddzia Produkcji Piekarskiej WSS Spoem skierowa na rynek Trjmiasta wiksz ni zazwyczaj ilo pieczywa, tj. 230 tys. ton
chleba, a wic o okoo 80 tys. ton wicej ni kadego dnia. Jeli chodzi o mleko
i produkty mleczarskie, to nie stwierdzono narzeka na dostaw mleka butelkowanego, a sklepy otrzymay mleko nawet w zwikszonych ilociach. [] Dobre
zaopatrzenie w mleko i produkty mleczarskie ocenili bardzo pozytywnie dzwonicy mieszkacy Trjmiasta, a zwaszcza kobiety matki maych dzieci, podkrelajc przy tym, e naley si za to uznanie zarwno Zakadowi Mleczarskiemu
w Gdyni, jak i w Makach []35.
W czasie trwania strajku Gdynia zwykle o tej porze roku rozbrzmiewajca wesoym gwarem, teraz pusta i cicha, na ulicach przewanie kobiety i starsi. Skwer
Kociuszki zawsze ttnicy yciem, w sierpniu prawie pusty, nie byo kolejek przy
muzealnych kasach. Przy nabrzeach zacumowane statki i wodoloty, na kadym
powiewaa flaga narodowa na znak strajku. Na redzie i nabrzeu kilkadziesit
statkw czekao na rozadunek, wedug dyrekcji Rejonowej Kolei Pastwowych
w Gdyni ruch pocigw towarowych by znikomy ze wzgldu na zablokowanie
stacji (zwaszcza portowych) nierozadowanymi wagonami. Normalnie funkcjonoway suby komunalne Trjmiasta z wyjtkiem WPK i WPT . Wszyscy pozostali
pracuj za zgod MKS , regularnie kursuje SKM i pocigi dalekobiene36.
Atmosfer Sierpnia w Gdyni wspomina Andrzej Koodziej: [...] Kady mg podzieli si z zaog swoimi troskami i radociami oraz liczy na szczer yczliwo.
Istniao poczucie swoistej wsplnoty. Nie byo podziau na wanych i mniej wanych. Wszyscy byli rwni. Gdy ktry z zakadw mia problemy bytowe dzielilimy
2011-02-07 12:09:06
si. [...] Nie byo u nas artykuowania: Stocznia, Port, Dalmor, Radmor czy MPK .
To bya strajkujca Gdynia, to byo jedno i wszyscy byli rwni [...]. Ze strajku
wynielimy gotowo i ch wspdziaania, dlatego tworzca si w Gdyni Solidarno bya jakociowo inna, jakby lepsza, dojrzalsza. Do ostatniego momentu
strajku wszystko byo precyzyjnie dopracowane [...]37.
322
2011-02-07 12:09:06
MARCIN STEFANIAK
Szczeciska droga do Solidarnoci. Przebieg i konsekwencje
strajkw sierpniowych w aglomeracji szczeciskiej
Szczecin od momentu zakoczenia II wojny wiatowej do upadku rzdw PZPR

w Polsce by wyjtkowym miejscem na mapie oporu spoecznego przeciwko
dyktaturze komunistycznej. Miasto, ktrego mieszkacy w zaoeniu komunistw
mieli stanowi fundament ich wadzy w kraju, stao si jedn z gwnych aren
protestw skierowanych przeciwko sowieckiej dyktaturze. Wynikao to ze specyficznej struktury spoecznej regionu, w przewaajcej czci skadajcej si
z wysiedlecw z terenw zajtych przez ZSRR , ktrzy na og mieli pogldy
antykomunistyczne. Elementem wspierajcym te postawy by faktyczny brak
wizi spoecznych, ktry powodowa, i atwiej byo tu zaistnie jednostkom niesfornym, swoistym buntownikom, ktrych nie ograniczya panujca gdzie indziej
hierarchia spoeczna. Ju w 1945 r. rozpocza tutaj dziaalno Delegatura
Rzdu Emigracyjnego na Kraj, ktra bya odpowiedzialna za tworzenie kanaw
przerzutowych pomidzy Polsk a Europ Zachodni. W kwietniu 1946 r. w stolicy
Pomorza Zachodniego odby si zjazd harcerzy pod hasem Trzymamy Stra nad
Odr, ktry przeksztaci si w wiec poparcia dla Stanisawa Mikoajczyka. Nastpne lata stanowiy swoist kontynuacj protestw antykomunistycznych. Cyklicznie
dochodzio do zazwyczaj masowych manifestacji na tym tle, mona tu wymieni
m.in. manifestacje junakw organizacji Suba Polsce z 1948 r., zamieszki antykomunistyczne z 10 grudnia 1956 r. czy wydarzenia z marca 1968 r1.
Kluczowe znaczenie dla miasta i historii PRL mia przebieg powstania grudniowego w 1970 r. Charakteryzujc je, naley stwierdzi, i w znacznym stopniu
rnio si od wydarze, do ktrych doszo w Trjmiecie. Szczeciski bunt robotnikw przeksztaci si z chaotycznej bitwy miejskiej w zorganizowany protest
spoeczny. W szczeglnoci oglnomiejski strajk, ktry trwa od 22 do 24 stycznia
1971 r., mia kluczowe znaczenie dla przebiegu nastpnych protestw spoecznych. Strajk styczniowy, ktry czsto od nazwiska przywdcy protestu Edmunda
2011-02-07 12:09:06
Bauki bywa okrelany jako strajk Bauki, przybra form strajku okupacyjnego.
By on, biorc pod uwag brak dowiadczenia strajkujcych, zaskakujco dobrze
zorganizowany, zarwno w sferze wyonienia reprezentacji strajkujcych, jak
i okrelenia ich postulatw, wrd ktrych na czoowym miejscu znalazo si
danie odnowy zwizkw zawodowych. Przyjazd wczesnego I sekretarza KC
PZPR do Stoczni im. Warskiego w Szczecinie 24 stycznia 1971 r. i jego cao-
nocne pertraktacje z Komitetem Strajkowym byy sukcesem strajkujcych. Za taki
324
naley rwnie uzna powoanie Komisji Robotniczej, ktrej gwnym zadaniem

byo egzekwowanie porozumie zawartych przez I sekretarza ze strajkujcymi
robotnikami2.
Strajk Bauki oprcz tego, e sta si swoistym wzorcem strajkw, do ktrych doszo
latem 1980 r., mia take kluczowe znaczenie z punktu widzenia tosamoci
mieszkacw Szczecina. To w jego wyniku mieszkacy miasta, ktrzy przyjechali
do niego z rnych stron kraju, zaczli si z nim identyfikowa. Od stycznia 1971
mwili o sobie, e s ze Szczecina, e s szczecinianami3. Z pew noci stworzenie podoa dla tosamoci mieszkacw stolicy regionu na elementach oporu
wobec wadz komunistycznych spowodowao, i stao si ono naturalnym miejscem
dla wybuchu protestw spoecznych skierowanych przeciwko PZPR . W latach 70.
ten stan zosta jeszcze pogbiony poprzez struktur demograficzn mieszkacw
miasta. Cechowaa j dominujca grupa modych ludzi, ktrzy wedug wadzy,
wobec braku silnej uczelni humanistycznej, byli pozbawieni wzorcw do naladowania. W opinii analitykw SB oznaczao to, i Szczecin by miastem najbardziej
w Polsce podatnym na zamanifestowanie buntu wobec wadzy4.
Obawy policji politycznej zostay potwierdzone ju w czerwcu 1976 r., kiedy to
robotnicy aglomeracji szczeciskiej wywoali protesty, ktre w skali kraju znalazy
si na pitym miejscu pod wzgldem liczby strajkujcych5. Rwnie skala represji, ktra dotkna protestujcych robotnikw, bya jedn z najwyszych w kraju.
W drugiej poowie lat 70. Szczecin by miejscem intensywnej dziaalnoci opozycji przedsierpniowej, do jej kluczowych struktur naley zaliczy ROPCiO , ktry
dziaa, opierajc si na duszpasterstwie akademickim prowadzonym przez jezuit
o. Huberta Czum. Wan rol odegrali take sympatycy KOR , ktrzy w padzierniku 1979 r. utworzyli Komitet Zaoycielski Wolnych Zwizkw Zawodowych
Pomorza Zachodniego6. Wrd nich zaznaczy si Stefan Kozowski, ktry do
dziaalnoci opozycyjnej zachci pniejszych przywdcw strajkowych: Alek-
2011-02-07 12:09:06
MARCIN STEFANIAK SZCZECISKA DROGA DO SOLIDARNOCI
sandra Krystosiaka ze Stoczni Parnica oraz Jzefa Ignora i Mieczysawa Lisowskiego pracownikw WPKM 7. Opozycja przedsierpniowa miaa ograniczony
wpyw na robotnikw Stoczni Szczeciskiej 8, wrd ktrych nadal aktywni byli
przywdcy buntu z przeomu 1970 i 1971 r. Przykadem ich dziaalnoci by
kolporta na terenie zakadu pisma Szersze wydawanego we Francji przez
Edmunda Bauk 9.
Pierwsze oznaki negatywnych nastrojw spoecznych panujcych wrd zag
szczeciskich przedsibiorstw zaczy dochodzi do wadz jesieni 1979 r. SB
zacza wwczas odbiera informacje o zych nastrojach panujcych wrd
pracownikw Stoczni Szczeciskiej im. Warskiego i Szczeciskiej Stoczni Remontowej Parnica, ktre byy spowodowane pogarszajc si sytuacj gospodarcz. W celu zagodzenia konfliktw Zjednoczenie Przemysu Okrtowego
w Gdasku podjo decyzj o zmianie zasad wynagradzania, ktre miay by
rzeczywistymi podwykami dla pracownikw. Jednak nowelizacja systemu pac
spowodowaa niezadowolenie pracownikw. Wynikao ono z kilku powodw, przede
wszystkim z faktu, i podwyki byy przewidziane dla dyrekcji, kierownictwa wydziaw produkcyjnych, mistrzw i robotnikw fizycznych nie obejmoway personelu administracyjnego. Ponadto uzaleniono wynagrodzenie robotnikw od
terminowoci i jakoci wykonanej pracy, co przy wczesnych stanie gospodarki
(np. czste wyczenia prdu) mogo oznacza realn obnik zarobkw. Wprowadzony system wynagrodze spowodowa, i w Stoczni Szczeciskiej im.
Warskiego nie objto podwyk ok. 800 pracownikw, 3 tys. miao uzyska znikomy wzrost wynagrodzenia. Z kolei w SSR Parnica podwyka nie obja ok. 500
osb. Nowy system wynagrodzenia zosta wprowadzony 1 listopada 1979 r.
i z pewnoci przyczyni si do wzniecenia nastrojw niezadowolenia wrd
szczeciskich stoczniowcw. Dowodem na to byy wypowiedzi wygaszane przez
dziaacza grudniowego Witolda Adina, ktry w trakcie zebrania powiconego
62 rocznicy rewolucji padziernikowej zada odwoania z funkcji I sekretarza
PZPR Edwarda Gierka i I sekretarza KW Janusza Brycha 10.
Wprowadzenie 1 lipca 1980 przez rzd podwyek cen wdlin i misa wywoao
protesty spoeczne, ktre wadza pocztkowo staraa si agodzi wprowadzeniem
wzrostu wynagrodze w niektrych zakadach pracy. Na terenie wojewdztwa
szczeciskiego zdecydowano si na podniesienie pensji pracownikom przedsibiorstw brany komunikacyjnej, ktr uwaano za newralgiczn z punktu widze-
2011-02-07 12:09:06
nia moliwoci wywoania protestu spoecznego. W samym Szczecinie nowe

angae otrzymali kierowcy PKS i WPKM oraz kolejarze, jednak nie uspokoiy one
nastrojw, wrcz przeciwnie stay si pretekstem do wywoania oglnomiejskiego strajku. Jego inicjatorem byo rodowisko sympatykw WZZ skupionych
wok Stefana Kozowskiego. Osobami, ktre miay doprowadzi do wybuchu
strajku, byli przede wszystkim pracownicy WPKM : Mieczysaw Lisowski, Jzef
Ignor i przewodzcy im Jan Nowak. W pitek 21 lipca utworzyli oni w zajezdni
326
autobusowej przy ul. Klonowica Grup Zakadow WZZ WPKM , ktra sformuowaa postulaty strajkowe oraz ustalia, i protest wybuchnie w poniedziaek 24 lipca.
Z informacji zebranych przez SB wynika, i strajki tego dnia miay wybuchn
take w MPO i Elektrowni Dolna Odra. Niestety, wadza zdoaa, poprzez zastosowanie represji wobec sympatykw ruchu wolnozwizkowego, pokrzyowa plany
wywoania strajku11.
Na przeomie lipca i sierpnia 1980 r. wedug informacji zbieranych przez SB
w szczeciskich zakadach pracy dyskutowano gwnie o podwykach pac. Przy
czym skala da stale rosa. Wybuch strajku w Stoczni Gdaskiej im. Lenina,
do ktrego doszo 14 sierpnia, wpyn znaczco na zaostrzenie oczekiwa pacowych stoczniowcw z Pomorza Zachodniego. Pierwsze przerwy w pracy, do
ktrych doszo w Szczecinie, nastpiy ju 15 sierpnia. W tym dniu w godzinach
od 7 do 11 nie podjo pracy ok. 120 pracownikw Przedsibiorstwa Transportowo-Sprztowego Budownictwa oddzia II Transbud-Szczecin, ktrzy zadali
wzrostu wynagrodze oraz wprowadzenia wolnych sobt12. W pi tek 15 sierpnia
doszo take do pierwszych krtkotrwaych przerw w pracy przeprowadzonych
przez pracownikw Stoczni Szczeciskiej im. Adolfa Warskiego. W ich wyniku
dyrekcja zakadu pocztkowo ogosia podwyk stawki godzinowej o 1,50 z.
Co ciekawe, tego samego dnia o godz. 15.00 dyrekcja stoczni ogosia drug
decyzj dotyczc stawek pacowych, obejmujcych ok. 7 tys. pracownikw
fizycznych z 13-tysicznej zaogi, podnoszc ich pensje o kwoty od 450 do 800 z.
Tego samego dnia ogoszono take decyzj o podwyszeniu stawek dla pracownikw fizycznych w stoczniach remontowych Gryfia i Parnica, ktre take nie
objy caej zaogi. Ten swoisty manewr pacowy wykonany przez wadze spowodowa pogbienie niezadowolenia stoczniowcw. W sobot 16 sierpnia z informacji, ktre zbieraa SB , wynikao, i najbardziej niezadowolonymi grupami pracowniczymi byli majstrowie, technologowie i zaopatrzeniowcy, ktrzy otwarcie
2011-02-07 12:09:06
owiadczyli, e przenios si na stanowiska pracownikw fizycznych. Powszechnie panowaa opinia, i wprowadzona podwyka bya jamun, ktra miaa wyciszy nastroje strajkowe. Eskalacj protestu spowodoway take informacje
z Gdaska, gdzie strajkujcy odrzucili propozycj dyrekcji zakadu wzrostu wynagrodze o 1200 z. W tym dniu gwnym tematem rozmw bya kwestia zaoenia
Wolnych Zwizkw Zawodowych i uzyskania podwyki o 2000 z, postawienie pomnika powiconego ofiarom Grudnia i przywrcenie do pracy osb zwolnionych
w wyniku represji pogrudniowych. W zwizku z tym uzasadnione jest stwierdzenie,
e decyzj o strajku podjto w sobot 16 sierpnia, jego rozpoczcie za odoono
do poniedziaku, ktry przypada 18 sierpnia13.
W tym dniu jako pierwsza zastrajkowaa Stocznia Remontowa Parnica. O godz. 6
rano do pracy nie przystpio 500 pracownikw tego zakadu. Zaskakujcy by
fakt, i strajkujcy sprecyzowali postulaty jeszcze przed podjciem decyzji odnonie do organizacji komitetu strajkowego. Wytumaczeniem bya wyjtkowa rola,
jak odgrywa wrd zaogi Aleksander Krystosiak. Wwczas by on wsppracownikiem Stefana Kozowskiego, wspomnianego ju jednego z zaoycieli WZZ
Pomorza Zachodniego. Z informacji pozyskanych przez SB w tym czasie wynika,
i Kozowski w sobot lub niedziel poprzedzajc wybuch strajku skontaktowa
si z Zofi Romaszewsk, ktra poinformowaa go o sytuacji panujcej w Gdasku oraz o postulatach tamtejszego Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego14.
Po czym wsplnie z Aleksandrem Krystosiakiem i prawnikiem Mieczysawem
Gruc opracowali postulaty przyszego strajku w Parnicy 15. Z tego powodu dania stoczniowcw z Parnicy byy prawie identyczne jak te w Gdasku. Zostay
sformuowane w 18 punktach i zawieray takie kluczowe postulaty, jak: uznanie
niezalenych zwizkw zawodowych, prawa do strajku zagwarantowanego ustaw, zniesienie cenzury, swobody dla Kocioa katolickiego, respektowanie Helsiskiej Karty Praw Czowieka i ogoszenie jej w Dzienniku Ustaw oraz gwarancja
nierepresjonowania strajkujcych. W trakcie przedstawiania postulatw dyrektorowi stoczni wybrano komitet strajkowy, na ktrego czele stan Aleksander
Krystosiak16.
Po uksztatowaniu si Komitetu Strajkowego w Stoczni Remontowej Parnica Krystosiak wsplnie ze Stefanem Kozowskim popynli dk do Warskiego w celu
wsparcia rodzcego si tam strajku. Znaleli si na terenie stoczni ok. godz. 9,
wedug relacji Krystosiaka zastali pracujcy zakad, w ktrym dopiero rozpo-
2011-02-07 12:09:06
czynaa si akcja strajkowa. Spostrzeenia pracownikw Parnicy, ktrzy porwnywali sytuacj w stoczni ze swoim zakadem, byy prawdopodobnie prawdziwe. Naley jednak wzi pod uwag nieporwnywaln wielko obu zakadw.
Parnica w porwnaniu z Warskim odpowiadaa wielkoci jednego z wydziaw
wczesnego najwikszego zakadu pracy z wojewdztwie. Z tego powodu uruchomianie akcji strajkowej musiao trwa kilka godzin. Ostatecznie stoczniowcy
z Warskiego ogosili strajk w czasie przerwy niadaniowej ok. godz. 10.40. Odby
328
si wwczas ptoragodzinny wiec pod bram gwn, w ktrej uczestniczy

I sekretarz KW PZPR Janusz Brych i dyrektor Stanisaw Ozimek . Strajkujcy nie
wyonili wwczas reprezentacji i na wezwanie samego sekretarza oraz wspuczestniczcego w tej dyskusji Eugeniusza Szerkusa postanowili rozej si po
poszczeglnych wydziaach stoczniowych w celu wybrania czonkw tzw. trjek
wydziaowych17. O godz. 14 trjki zebray si w wietlicy stoczniowej, gdzie wyoniono siedmioosobowy Komitet Strajkowy, ktry notabene w wikszoci skada
si z czonkw PZPR . W jego skad wchodzi Marian Jurczyk kierownik magazynu, Kazimierz Pipia spawacz (czonek PZPR ), Ludwik Gracel brygadzista
(czonek PZPR ), Jan ebkowski mistrz (czonek PZPR , sekretarz OOP ), Maria
Chmielewska i Jerzy Stecki przedstawiciel Stoczni Remontowej Parnica (czonek PZPR )18.
Tak znaczne nasycenie Komitetu Strajkowego czonkami PZPR byo powtrzeniem sytuacji ze strajku, do ktrego doszo w stoczni w grudniu 1970 r. Wwczas
take pracownikw poszczeglnych wydziaw reprezentoway trjki, ktrych
czonkowie w wikszoci naleeli do partii. Sytuacja ta zmienia si w czasie
strajku w styczniu 1971 r., kiedy to Edmund Bauka postanowi rozszerzy reprezentacj poszczeglnych komrek organizacyjnych stoczni do piciu osb.
Skutecznie zablokowa w ten sposb moliw nadreprezentacj czonkw partii19.
Wyjanienia wymaga take kwestia wyboru przywdcy strajku. W dostpnych
relacjach zwraca uwag fakt, i wrd stoczniowcw w pierwszej fazie strajku
nie byo osoby, ktra staaby si niekwestionowanym przywdc. Mona wrcz
odnie wraenie, e wybr przewodniczcego komitetu, wobec powszechnej
niechci do objcia tej funkcji, by cakowicie przypadkowy. Potwierdza to relacja
zarwno Jarosawa Mroczka, pniejszego czonka Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego, jak i samego Mariana Jurczyka. Na podstawie dostpnych relacji
naley stwierdzi, e przy wyborze przewodniczcego Komitetu Strajkowego
2011-02-07 12:09:06
kluczow rol odegra obdarzony duym autorytetem wrd stoczniowcw Krzysztof Kubicki, ktremu zaproponowano przywdztwo. Ten jednak odmwi i wedug
Mariana Jurczyka wskaza go jako kandydata na przewodniczcego 20. Jest to
jednak relacja jednostkowa, do ktrej naley podchodzi z du doz krytycyz mu.
Na wybr Mariana Jurczyka wpyw miao prawdopodobnie kilka czynnikw: aktywny udzia w Komitecie Strajkowym w styczniu 1971 r., nastpnie dugoletnie zasiadanie w prezydium Rady Zakadowej oraz umiejtno klarownego wysawiania si.
Szczeglnie ta ostatnia zrobia due wraenie na strajkujcych po publicznej
wypowiedzi Jurczyka wygoszonej w czasie zebrania w wietlicy stoczniowej,
ktre rozpoczo si 18 sierpnia o godz. 14. Tak wspominaa je Maria Chmielewska: Nie zgrywa jakiego bohatera, polityka, tylko mwi: jak wybior innych,
ktrzy mu pomog, to on si podejmie, on ju nie zdradzi Tak w ludzki sposb.
Taki jeden z nas, skromny czowiek. Czuo si, e on jest uczciwy, e on nie zawiedzie naprawd. A takiego czowieka nie mona zostawi samego21.
W tym miejscu naley take wyjani wpyw agenturalnej przeszoci Mariana
Jurczyka na objcie i sprawowanie przez niego funkcji przewodniczcego Komitetu Strajkowego Stoczni Szczeciskiej i Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego22. Na podstawie dostpnej dokumentacji i relacji oraz z analizy pracy SB na
terenie Szczecina w okresie strajku sierpniowego naley stwierdzi, e decyzje
podejmowane przez Jurczyka oraz jego sposb zachowania w czasie strajku nie
miay nic wsplnego z ewentualnymi sugestiami ze strony policji politycznej. On
sam twierdzi, e jego oficer prowadzcy kpt. Leon Dynak 23 dwa razy w czasie
strajku kontaktowa si z nim telefonicznie. Jednak zawsze jego sugestie dotyczce uzgodnienia pewnych spraw byy przez przewodniczcego odrzucane24.
Dowodem na to moe by fakt, i zarwno w czasie strajku, jak i po nim SB nie
odwiesia wsppracy z Marianem Jurczykiem, co musiaoby nastpi w wypadku
ponownego podjcia przez niego wsppracy. Rwnie Kazimierz Barcikowski
stwierdzi, e prowadzc rozmowy z MKS w sierpniu 1980 r., nic nie wiedzia
o agenturalnej przeszoci Jurczyka; zaprzeczy by SB miao jakikolwiek wpyw
na przebieg negocjacji. Wrcz przeciwnie: oceni negatywnie efektywno pracy
SB , ktra w czasie strajku dysponowaa jakimi okruchami informacji i nie bya
w stanie odpowiedzie na elementarne pytania25.

W czasie spotkania w wietlicy stoczniowej protestujcy sformuowali postulaty
strajkowe. Przedstawiciele kadego wydziau zgaszali propozycje zag. Ich
2011-02-07 12:09:06
rozpito bya ogromna, dominowaa problematyka ekonomiczna, gwnie kwestia wyrwnania wiadcze z MO , funkcjonowania sklepw komercyjnych, problemu nadgodzin itp. Zdarzay si take postulaty o charakterze, ktry mona
okreli jako spoeczno-moralny, m.in. pracownicy wydziau W0 w trakcie odczytywania swoich postulatw domagali si zlikwidowania sutenerstwa, prostytucji
i nielegalnego handlu 26. Gwny nacisk pooono na postulaty o charakterze
politycznym. Na pierwsze miejsce wrd nich wysuway si dania zwizane ze
330
zwizkami zawodowymi. Naley zaznaczy, i panowaa wwczas dua rnica

zda dotyczca kierunku zmian, ktrym powinna podlega dziaalno organizacji zwizkowych. Niektre wydziay domagay si utworzenia samodzielnych
zwizkw zawodowych, inne reorganizacji obecnie istniejcych lub wycznie
poprawy jakoci pracy funkcjonujcej wwczas struktury zwizkowej lub ponownego utworzenia Rady Robotniczej na wzr tej dziaajcej po strajku styczniowym w 1971 r. Zgaszano postulaty domagajce si zniesienia cenzury,
przywrcenia pracownikw zwolnionych ze stoczni po Grudniu 70 oraz postawienia tablicy upamitniajcej ofiary wydarze sprzed dziesiciu lat. Wszystkie postulaty byy odczytywane w obecnoci I sekretarza KW PZPR i dyrektora stoczni.
Wobec ich ogromnej liczby i rnorodnoci reprezentacja strajkujcych, na prob
Janusza Brycha, postanowia przerwa obrady w celu ostatecznego sprecyzowania postulatw. W pewnym sensie, analizujc dziaalno I sekretarza, naley
stwierdzi, e swoimi sugestiami zgaszanymi zarwno na porannym wiecu, jak
i podczas spotkania w wietlicy stoczniowej znacznie przyczyni si on do odpowiedniego zorganizowania strajku i ostatecznego sformuowania postulatw27.
Midzy godz. 16 a 18 dokoczono prace nad organizacj Komitetu Strajkowego,
ktry, prcz wspomnianej sidemki, zosta powikszony o prezydium: w jego
skad wchodzio 35 osb po jednym przedstawicielu kadego wydziau. Wybrano take zastpcw przewodniczcego, ktrymi zostali Marian Juszczuk28 i Kazimierz Fischbein. Oceniajc kierownictwo strajku, naley stwierdzi, i z punktu
widzenia wadzy byo one korzystnie wyonione. Na czele strajku sta byy czonek
Komitetu Strajkowego ze stycznia 1971 r., ktry w pniejszym okresie przez
kilka lat wsppracowa z SB . Zastpcami za zostali czonkowie PZPR , ktrzy
z pewnoci nie myleli o gruntowanej zmianie panujcej wwczas w Polsce
sytuacji spoeczno-politycznej, a tym bardziej o obaleniu ustroju. Komitet Strajkowy podj take decyzj o sformuowaniu trzyosobowej grupy, ktra miaa za
2011-02-07 12:09:07
zadanie ostatecznie sformuowa postulaty strajkowe, w jej skad weszli: Maria

Chmielewska, Stanisaw Wiszniewski i Kazimierz Fischbein.
W nocy z 18 na 19 sierpnia ustalili oni 37 postulatw strajkowych Stoczni Szczeciskiej im. Warskiego. Wikszo z nich miaa charakter socjalny i ekonomiczny.
Jednak najwaniejsze znaczenie miay dania o charakterze politycznym. Dowodem na to byo umieszczenie jako pierwszego postulatu dotyczcego utworzenia niezalenego od partii i rzdu zwizku zawodowego. Strajkujcy domagali si
take: gwarantowanego ustaw prawa do strajku, rozpowszechnienia Karty Praw
Czowieka, zaprzestania przeladowania dziaaczy opozycji, swobd dla dziaalnoci Kocioa katolickiego, wzniesienia pomnika upamitniajcego ofiary Grudnia 70, przywrcenia do pracy ludzi zwolnionych w wyniku represji pogrudniowych,
zniesienia cenzury29. Wymienione postulaty byy prawie tosame z daniami
strajkujcych w Stoczni Remontowej Parnica, ktre zostay sformuowane przez
sympatykw KZ WZZ Pomorza Zachodniego. I by to niebagatelny wkad ich dotychczasowej dziaalnoci w przebieg strajkw sierpniowych na terenie aglomeracji szczeciskiej.
Strajkujcy z pewnoci nie byli wiadomi, e Aleksander Krystosiak, ktrego
owacyjnie witano w czasie popoudniowego spotkania w wietlicy stoczniowej,
by wsppracownikiem WZZ . Gdyby mieli tak wiedz, prawdopodobnie tak atwo
nie zaakceptowaliby przywiezionych przez niego postulatw jako wzoru, na podstawie ktrego stworzyli wasne. Potwierdzaj to pniejsze reakcje na sabe
wystpienie przedstawiciela WZZ Andrzeja Kamrowskiego 30, ktre nie zostao
przychylnie przyjte przez stoczniowcw. Susznie zarzucali WZZ , e na terenie
stoczni ich do tej pory nie byo. Obawiali si take, i poprzez umoliwienie zaistnienia sympatykom KOR w czasie strajku doprowadz do jego upolitycznienia. Najlepiej oddaj to sowa Jarosawa Mroczka: Przestraszylimy si [],
uwaalimy, e jest to jednak nielegalna cz spoeczestwa i e nie mona
tych rzeczy miesza. Dobitniej oceni inicjatyw dziaaczy WZZ Marian Jurczyk:
Uwaalimy, e chcemy mie czysto zwizkow organizacj, typowo robotnicz,
bez adnych tam ugrupowa 31. Ostatecznie z trjki przebywajcych na terenie
stoczni dziaaczy WZZ dwch: Andrzej Kamrowski i Andrzej Jakubcewicz zostao
z niej usunitych, pozosta za Stefan Kozowski, zawdziczajc to gwnie
wsparciu Krystosiaka32. Decyzja podjta przez strajkujcych w sprawie dziaaczy
WZZ miaa ogromne znaczenie dla dalszego przebiegu strajku, stoczniowcy w tym
2011-02-07 12:09:07
momencie wyznaczyli granice, w ktrych si poruszali. Dziaalno, ktr okrelali jako polityczn, znajdowaa si daleko poza nimi. Std pniejsze decyzje
o niewpuszczeniu dziennikarzy na teren strajku czy o wczeniejszym ni w Gdasku zakoczeniu strajku.
18 sierpnia 1980 r. rozpocz si take strajk w porcie, drugim pod wzgldem
wielkoci zakadzie pracy w Szczecinie. Tego dnia dokerzy zatrudnieni w Zakadzie Przeadunku Drobnicy Zarzdu Portu Szczecin nie rozpoczli o godz. 14
332
pracy na dwch najwikszych nabrzeach: radzieckim i rumuskim. Wkrtce

w wyniku ich nacisku przerwao prac nabrzee Ewa. Ostatecznie cay port
rozpocz strajk we wtorek 19 sierpnia o godz. dziesitej. Co zaskakujce,
utworzyy si w nim dwa komitety strajkowe. Pierwszy, 24-osobowy, pod wodz
in. Wicharego w Zakadzie Przeadunku Drobnicy, drugi, 15-osobowy, z przewodniczcym Janem Majewskim, ktry zawiza si w Zakadzie Przeadunkw
Masowych. Interesujce, e Majewski, ktry pracowa na stanowisku brygadzisty,
by wwczas radnym Wojewdzkiej Rady Narodowej. Kierowany przez niego
komitet od samego pocztku nie mia zamiaru przystpi do szerszego protestu
i rozpocz opracowanie postulatw, ktre zamierza przedstawi wycznie
kierownictwu zakadu 33. Narastajc fal strajkow wzmocnio znacznie rozpoczcie strajku w WPKM . Zadanie przekonania zaogi do nieprzystpienia do
pracy wzili na siebie ponownie sympatycy WZZ : Jan Nowak, Mieczysaw Lisowski i Jzef Ignor. Ostatecznie zajezdnie autobusowe zostay unieruchomione
19 sierpnia o godz. 4 rano, tramwaje za na terenie Szczecina przestay kursowa o godz. 18 34.
Wieczorem 18 sierpnia regionalne wadze partyjne opracoway strategi, ktrej
celem byo wygaszenie sytuacji strajkowej w regionie. Jej gwnym zaoeniem
byo zaktywizowanie si komrek partyjnych w przedsibiorstwach. I sekretarz
KW PZPR Janusz Brych w wygoszonym 19 sierpnia przemwieniu jasno wskazy-
wa dotychczasowe bdy popeniane przez podstawowe organizacje partyjne,

ktrych zebrania w pierwszym dniu strajku poprzez liczne uczestnictwo w nich
osb bezpartyjnych przeradzay si w: ogromny wiec, w ktrym czonkowie
partii nie mieli wiele do powiedzenia. Sekretarz jednoczenie poleca stanowcze
odcicie si organizacji zakadowych od strajkw, zwracajc si przede wszystkim
do struktur PZPR na terenie Stoczni im. Warskiego, liczcych ponad 3 tys. osb,
ktre do tej pory tego nie dokonay. Instrukcje wysyane z KW PZPR szybko wpro-
2011-02-07 12:09:07
wadzano w ycie. Ju 19 sierpnia o godz. 9 odbyy si pierwsze posiedzenia

egzekutyw podstawowych organizacji partyjnych w strajkujcych przedsibiorstwach. W czasie obrad naganiano postawy przeciwne protestom, czsto paday gosy o nastpujcej treci: wzi si za nierobw, skoczy ze strajkami
z stoczni; buruazja stoczniowa obrosa w pirka, krzyczeli to dostali, a my
dostalimy resztki itp.35
Prawdopodobnie zaostrzenie kursu przez regionalne wadze partyjne spowodowane byo informacj o przyjedzie przedstawicieli rzdu z premierem Edwardem
Babiuchem na czele, ktrych spodziewano si w Szczecinie 19 sierpnia w godzinach popoudniowych. Ponadto funkcjonariusze partyjni musieli obawia si
decyzji Komitetu Strajkowego Stoczni im. Warskiego, ktry tego dnia od godz. 12
rozpocz wysyanie emisariuszy do szczeciskich zakadw, nawoujcych do
podjcia strajku powszechnego. Spowodowao to natychmiastow reakcj J. Brycha, ktry o godz. 13 wysa pismo do strajkujcych stoczniowcw, w ktrym
poinformowa ich, i nie podejmie z nimi rozmw do momentu przerwania strajku 36. Zabieg ten prawdopodobnie mia na celu osabienie pozycji tworzcej si
wsplnej reprezentacji strajkujcych, doprowadzajc w ten sposb do przeniesienia rozmw na grunt poszczeglnych zakadw pracy.
Pismo sekretarza spowodowao przyspieszenie decyzji strajkujcych o powoaniu Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego (MKS ), ktry pocztkowo reprezentowa 20 zakadw pracy. Na jego czele stano kierownictwo Komitetu Strajkowego Stoczni im. Warskiego. Przewodniczcym zasta Marian Jurczyk, jego
zastpcami: Kazimierz Fischbein i Marian Juszczuk. W skad prezydium weszli:
Jarosaw Mroczek (Stocznia im. Warskiego), Aleksander Krystosiak (Stocznia
Remontowa Parnica), Stanisaw Wdoowski (Stocznia im. Warskiego), Maria
Chmielewska (Stocznia im. Warskiego), Stanisaw Serafin (Stocznia im. Warskiego, czonek PZPR ), Lucyna Plaugo (Szczeciska Centrala Materiaw Budowlanych), Stanisaw Wiszniewski (Stocznia im. Warskiego, czonek PZPR ), Jan Nowak
( WPKM ), Mieczysaw Soszyski (Port, czonek PZPR ), Wiesaw Wojan ( ZCh Police, czonek egzekutywy Komitetu Zakadowego PZPR ), Waldemar Ban ( ZSE
Selfa), Leszek Dlouchy (Stocznia Remontowa Gryfia)37. MKS przedstawi wspln
list postulatw, ktre w minimalnym stopniu rniy si od postulatw Komitetu
Strajkowego Stoczni im. Warskiego38. Za znaczce naley uzna umieszczenie
w preambule dania umoliwienia cznoci telefonicznej z Komitetem Strajko-
2011-02-07 12:09:07
wym Stoczni Gdaskiej. Co jednoznacznie w wiadomoci strajkujcych wskazywao na wsplnot celw, o ktre walczyy oba orodki strajkowe 39. Jedn
z pierwszych decyzji, jak podj szczeciski MKS , byo udzielnie odpowiedzi na
pismo Janusza Brycha, w ktrej odrzuci wadze lokalne jako partnera w rozmowach, domagajc si jednoczenie natychmiastowego przybycia na teren stoczni reprezentantw wadz centralnych40.
Przedstawiciele centralnych wadz partyjnych i rzdowych przybyli do Szczeci-
334
na po poudniu 19 sierpnia. W trakcie trwajcego od godz. 17 plenum KW PZPR

premier Edward Babiuch poinformowa o utworzeniu Komisji Rzdowej do rozmw
ze strajkujcymi zaogami. W jej skad weszli: Kazimierz Barcikowski (zastpca
czonka Biura Politycznego PZPR , wicepremier), ktry kierowa jej pracami, Andrzej
abiski (sekretarz KC PZPR ), Janusz Brych (I sekretarz KW PZPR w Szczecinie),
Zbigniew Wojterkowski (zastpca Komisji Planowania przy Radzie Ministrw),
Janusz Biakowski (wiceminister Przemysu Maszyn Cikich i Rolniczych), Tadeusz ykowski (wiceminister Hadlu Zagranicznego i Gospodarki Morskiej),
Jzef Trzciski (zastpca kierownika Wydziau Kultury KC PZPR )41. Wybr Barcikowskiego, jako przewodniczcego Komisji Rzdowej, nie by przypadkowy.
Prowadzi on ju bowiem rozmowy ze strajkujcymi pracownikami szczeciskich
zakadw podczas tzw. strajku Bauki, ktry odby si pomidzy 22 a 24 stycznia 1971 r. Z tego wzgldu z pewnoci mia dobr orientacj w specyfice lokalnej oraz w taktyce prowadzenia rozmw z protestujcymi zaogami duych
zakadw pracy42.
Komisja Rzdowa rozpoczynajc prace, przyja taktyk ignorowania MKS . Prbowano wrcz stworzy alternatyw wobec niego, miaa ni by siedziba CRZZ
w Szczecinie. Zapewne suy temu miao szeroko nagonione przez lokaln
pras wystpienie przewodniczcego CRZZ Jana Szydlaka, wygoszone po poudniu 20 sierpnia, w ktrym zapowiedzia on bliskie uchwalenie ustawy o zwizkach
zawodowych gwarantujcej pracownikom prawo do strajku. Szydlak przedstawia
CRZZ jako struktur bronic pracownikw zgodnie ze sawami Lenina, i zwiz-
ki zawodowe powinny broni socjalistycznego pastwa, ale broni rwnie robotnikw przed socjalistycznym pastwem wtedy, kiedy niektre jego ogniwa si
biurokratyzuj. Przemwienie zawierajce takie tezy z pewnoci byo sprawnym
zabiegiem propagandowym, ktry mia wytrci argumenty MKS . Dyury w siedzibie CRZZ penili dziaacze reimowych zwizkw, do ktrych w zaoeniu
2011-02-07 12:09:07
mieli si zgasza przedstawiciele zag. Rzdzcy liczyli, i bezporedni kontakt

z przedstawicielami wadzy i zwizane z tym szybsze zaatwienie postulatw
pacowych skutecznie zmniejszy atrakcyjno MKS . W tym dniu zdoali porozmawia z tzw. trjkami, wybranymi prawdopodobnie przez zakadowe struktury
partyjne, m.in. z MPO , Zakadu Urzdze Pomiarowych Meratronik, WUTEH , Papierni Skolwin, FMS Polmo, PPDiUR Gryf i PM 43. Czonkowie Komisji Rzdowej
20 sierpnia podjli prb wygaszenia strajkw, w niektrych zakadach poprzez
nawizanie bezporedniego kontaktu z komitetami strajkowymi. Najwicej oczekiwano od rozmw ze strajkujcymi z Portu. Wpyno na to kilka przyczyn:
swoista rywalizacja w uzyskanych przywilejach socjalnych pomidzy stoczniowcami i portowcami, specyficzny skad portowego Komitetu Strajkowego, ktry by
przesycony czonkami partii oraz lekcewace potraktowanie przez Mariana
Jurczyka przedstawicieli Portu w czasie ich pierwszego spotkania, do ktrego
doszo wieczorem 19 sierpnia44. Pocztkowo Barcikowski zdoa przekona strajkujcych do podjcia pracy. Ogoszono nawet w dokumentach partyjnych, i
pomidzy godzin 17 a 20 zakoczy si strajk w porcie. Taka sama sytuacja
nastpia wrd protestujcych kolejarzy stacji PKP Szczecin Port Centralny.
Strajkujce zaogi zostawiy sobie furtk w postaci podjcia ostatecznej decyzji
po konsultacji z MKS . Ostatecznie ponownie podjto akcj strajkow, zmuszajc
w ten sposb Komisj Rzdow do nawizania rozmw z MKS . Przedstawiciele
rzdu ogosili swoj decyzj 20 sierpnia o godz. 23.3045.
Przygotowujc grunt pod przysze rozmowy, prezydent Szczecina Jan Stopyra,
wojewoda szczeciski Henryk Kanicki i I sekretarz KW PZPR Janusz Brych ogosili apel do mieszkacw miasta, ktry zosta opublikowany w mediach w pierwszy dzie negocjacji. Zaprezentowali si w nim jako skromni urzdnicy dbajcy
o dobro zwykych ludzi, ktrym w wyniku fali strajkowej grozi katastrofa komunikacyjna, ywnociowa itp. Jedynym wyjciem z tej sytuacji byo wedug nich
zakoczenie strajku przynajmniej przez suby komunalne. Spenienie tego postulatu doprowadzioby do swoistego wycignicia strajku ze struktury miasta, co
znacznie osabioby pozycj MKS w negacjach z rzdem 46. Niebagatelny wpyw
na taktyk negocjacyjn zastosowan przez stron rzdow miaa postawa
bp. Kazimierza Majdaskiego, wczesnego ordynariusza diecezji szczecisko-kamieskiej. Ju 19 sierpnia hierarcha w rozmowie z zaufanymi ksimi wyraa
zaniepokojenie, czy nie dojdzie do dalszego rozszerzania akcji strajkowej, ktra
2011-02-07 12:09:07
jego zdaniem powoduje dezorganizacj i powstrzymanie rozwoju Polski. Wadze otrzymyway take uspokajajce sygnay od kurialistw, ktrzy gwarantowali, e ewentualne msze na terenie strajkujcych zakadw bd celebrowali
wytypowani ksia o socjalistycznym wyksztaceniu, rozwani, znajcy psychologi tumu. Postawa hierarchw bya tematem krcych wrd mieszkacw
miasta plotek, i wadze zabiegay o pomoc Kocioa w rozwizaniu konfliktu 47.
Rwnie korzystne dla wadz byo stanowisko strajkujcych wobec dziennikarzy.
336
Ich niech do mediw zwizana z obaw upolitycznienia strajku bya na rk

stronie rzdowej, ktra w umiejtny sposb moga kreowa wizerunek protestu.
MKS rygorystycznie egzekwowa zakaz przebywania na terenie stoczni w szcze-
glnoci dziennikarzy zagranicznych. Ju po rozpoczciu negocjacji nie wpuszczono na teren zakadu dziewiciu dziennikarzy ze Szwecji, Austrii i Norwegii.
Dzie pniej stra strajkowa zatrzymaa w obrbie zakadu i nastpnie przekazaa MO trzech dziennikarzy BBC 48.
MKS take przygotowywa si do rozmw z Komisj Rzdow. Z pewnoci jego
pozycj negocjacyjn wzmacniaa rozszerzajca si fala strajkowa i zwikszajca si w zwizku z tym reprezentatywno MKS . Rano 21 sierpnia w jego skad
wchodzili przedstawiciele 53 strajkujcych zakadw, ktrzy byli reprezentowani przez 251 delegatw, wieczorem za liczba strajkujcych i sympatyzujcych
z akcj protestacyjn zag zwikszya si do 81. Przedstawiciele strajkujcych
starali si take przygotowa merytorycznie do rozmw z wysannikami wadzy,
ze szczeglnym uwzgldnieniem postulatu dotyczcego wolnych zwizkw zawodowych. Analizujc ksztatowanie si tego postulatu, dochodzi si do wniosku, i nie zosta on ostatecznie sprecyzowany przez samych strajkujcych,
ktrzy mieli mgliste wyobraenie o samej idei funkcjonowania nowej reprezentacji pracowniczej. Dowodem na to by popiesznie przeprowadzony przez Aleksandra Krystosiaka rano 21 sierpnia wykad na temat WZZ dla przebywajcych
w wietlicy stoczniowej przedstawicieli strajkujcych. Jego tezy byy nastpnie
przekazywane przez delegatw zaogom poszczeglnych wydziaw stoczni. Ten
swoisty przyspieszony kurs wiedzy o idei zwizkowej zaowocowa sprecyzowaniem oczekiwa dotyczcych pierwszego postulatu, ktre po wykadzie Krystosiaka zostay przez SB okrelone jako denie do zaoenia wolnych zwizkw
zawodowych w miejsce dotychczasowych 49. Strajkujcy przed rozpoczciem
negocjacji zadbali take o wymiar symboliczny protestu. W tym celu bram stocz-
2011-02-07 12:09:07
niow udekorowali biao-czerwonymi i to-biaymi flagami oraz obrazem jasnogrskiej Czarnej Madonny i portretem Jana Pawa II50.
Delegacja rzdowa przybya na Stoczni Szczeciskiej im. Warskiego o godz. 10.
W jej skad wchodzili: Kazimierz Barcikowski, Andrzej abiski, Janusz Brych,
Zbigniew Wojterkowski, Tadeusz Waluszkiewicz (sekretarz KW ), Jzef Trzciski,
Stanisaw Ozimek, Stanisaw Mikiewicz (przewodniczcy komitetu partyjnego
w stoczni) i Jerzy Jaruzel (przewodniczcy stoczniowej rady zakadowej zwizkw
zawodowych). Wedug relacji Barcikowskiego, zaskoczyo ich przyjcie tumu
oczekujcego przed bram stoczni. On sam, na podstawie dowiadcze komisji
rzdowej w Gdasku, ktra bya notorycznie przez mieszkacw miasta wygwizdywana, spodziewa si: nacisku psychologicznego, obrbki obliczonej na
zmikczenie rozmwcw, pozbawienie ich racji moralnych w oczach zgromadzonych robotnikw. W Szczecinie za czonkw komisji przywitano z wyczuwaln
niechci, lecz bez oznak nienawici. Po przybyciu do wietlicy stoczniowej
Barcikowski przywita si z prezydium MKS : Marianem Jurczykiem, Marianem
Juszczukiem i Kazimierzem Fischbeinem. Fischbeinowi publicznie przypomnia,
i spotkali si ju w 1971 r., czym wzbudzi jego konsternacj. Nastpnie po
uczczeniu minut ciszy pamici ofiar Grudnia 70 i odpiewaniu Mazurka Dbrowskiego przystpiono do waciwych rozmw. W ich trakcie strona rzdowa
sondowaa merytoryczne przygotowanie strajkujcych. Pierwsza tura rozmw
zakoczya si sukcesem Kazimierza Barcikowskiego, ktry zdoa przeforsowa
korzystne dla niego ustalenia dotyczce mechanizmu negocjacji. MKS pocztkowo postulowa wycznie dyskusj nad pierwszym postulatem, jego ewentualny
pozytywny efekt mia umoliwi debat nad nastpnymi. Propozycja strajkujcych
bya nie do przyjcia dla strony rzdowej, ktra w ten sposb zablokowaaby
sobie ewentualne ruchy negocjacyjne. Ostatecznie MKS wyrazi zgod na dyskusj nad wszystkimi postulatami bez dodatkowych wymogw51.
Negocjacje pomidzy MKS a Komisj Rzdow mona podzieli na dwa etapy:
pierwszy, ktry trwa od 21 do 26 sierpnia, i drugi, trwajcy od 27 do 30 sierpnia,
zakoczony podpisaniem porozumie52.
Etap pierwszy charakteryzowa si ofensywn postaw Komisji Rzdowej,
a w szczeglnoci stojcego na jej czele Kazimierza Barcikowskiego. W czasie
negocjacji przyjmowa on postulaty ekonomiczne, jednoczenie blokujc polityczne. Zdoa take poprzez zastosowanie umiejtnej argumentacji, odnoszcej
2011-02-07 12:09:07
si do ewentualnego upolitycznienia strajku, wymusi na MKS zmian treci

niektrych oczekiwa politycznych. Doprowadzio to do ich faktycznego osabienia, czego wynikiem bya pniejsza dwuznaczno sformuowa przy podpisaniu
ostatecznego porozumienia. Ju 21 sierpnia zdoa osign zmian pierwszego
postulatu, z ktrego treci usunito zapisy dotyczce niezalenoci zwizkw
zawodowych od partii i rzdu, wprowadzajc zapis brzmicy nastpujco: Powoa wolne i niezalene zwizki zawodowe oraz stworzy warunki ich nieza-
338
lenej dziaalnoci politycznej, co naley okreli w Konstytucji PRL i statucie

zwizku. Zmianie uleg rwnie postulat dotyczcy przeladowa dziaaczy
opozycji i legalnej dziaalnoci nowych ugrupowa polityczno-spoecznych. W tym
wypadku pod wpywem Barcikowskiego take strajkujcy dokonali jego zawenia. W nowej wersji danie nie dotyczyo ju ugrupowa o charakterze antysocjalistycznym. Co tak naprawd uniemoliwiao zarejestrowanie przez sd organizacji opozycyjnych. Rwnie szybko MKS zrezygnowa z postulatu dotyczcego
zniesienia cenzury po pierwszych turach negocjacji domaga si ju tylko jej
ograniczenia53.
Rozwaajc, dlaczego tak szybko strajkujcy zgodzili si na ograniczenie kluczowych postulatw politycznych, naley zastanowi si nad specyfik szczeciskiego Sierpnia 80. Jak ju wspomniano, by on gboko zakorzeniony w Grudniu 70
i Styczniu 71, czyli w protestach robotniczych, ktre skierowane byy przeciwko
rzdzcym, ale nie podwaay funkcjonujcego wwczas w kraju systemu politycznego. Ta swoista ideologia strajkowa w Szczecinie zostaa jeszcze wzmocniona przez du reprezentacj czonkw PZPR we wadzach strajkowych. To
wszystko spowodowao, i w wietlicy stoczniowej wisiay takie hasa jednoczce strajkujcych: Proletariusze wszystkich krajw czcie si i Socjalizm
postpowy tak! Wypaczenia nie!, ktre notabene zostay powieszone przez
I sekretarza KZ PZPR Stanisawa Mikiewicza 54. Strajkujcy za gwny walor
protestu podnosili jego proletariacki charakter. Z drugiej strony wan rol wrd
uczestnikw wystpie odgrywaa wiara. Sama posta Mariana Jurczyka, osoby
gboko wierzcej, musiaa wywiera wpyw na decyzje, ktre podejmowa MKS .
Naley pamita, i to w postulatach szczeciskich znalaz si punkt dotyczcy zagwarantowania swobd dla Kocioa oraz transmisji mszy w. w niedziel
i wita55. Ta swoista mieszanka socjalizmu i katolicyzmu spowodowaa, i postulaty o podou politycznym byy w pewnym sensie dla strajkujcych niewygodne,
2011-02-07 12:09:07
gdy ich tre tak naprawd zaprzeczaa specyfice tego protestu. Std tak atwo MKS podj decyzj o ograniczeniu da zwizanych z tzw. postulatami
politycznymi56.
W trakcie pierwszego etapu rozmw zapady take inne decyzje, ktre miay
ogromny wpyw na ostateczny wynik negocjacji. Do takich naley zaliczy powoanie z inicjatywy A. abiskiego Komisji Redakcyjnej, ktra miaa oficjalnie
pracowa nad ostateczn treci uzgodnionych postulatw. W rzeczywistoci
take doprowadzia do przeniesienia czci negocjacji ze wietlicy stoczniowej,
w ktrej zasiadao kilkaset osb, do wskiego grona kilkunastu negocjatorw.
W jej skad wchodzili ze strony rzdowej: A. abiski, J. Trzciski; MKS reprezentowali: J. Mroczek, M. Juszczuk, A. Krystosiak, M. Chmielewska, S. Ban, M. Soszyski, K. Fischbein. Na wniosek strajkujcych do Komisji wszed take rewident
zakadowy Mieczysaw Gruda, ktry od tej chwili by oficjalnym ekspertem strajkujcych 57. Prace Komisji Redakcyjnej znaczco wpyny na przebieg negocjacji. Ju na samym pocztku z inicjatywy K. Fischbeina postanowiono odoy
na koniec rozmowy nad pierwszym postulatem. Miao to z jednej strony umoliwi
porozumienia dotyczce pozostaych postulatw, z drugiej wymusi na strajkujcych podjcie prby kontaktu z MKS w Gdasku.
23 sierpnia Kazimierz Barcikowski usiujc nakoni MKS do zakoczenia strajku,
zaproponowa, aby okres funkcjonowania Komisji Redakcyjnej zosta przeduony do koca wrzenia, co miao gwarantowa strajkujcym kontrol realizacji
postulatw. Po zgoszeniu tej propozycji, MKS zaproponowa wysanie wsplnej
delegacji strajkujcych i Komisji Rzdowej do Gdaska celem uzgodnienia treci
pierwszego postulatu. Do czasu jej powrotu rozmowy w tym zakresie miay zosta
zawieszone. Wsplna delegacja miaa wedug strajkujcych zapewni bezpieczestwo ich wysannikom. Kazimierz Barcikowski zaakceptowa propozycj MKS
i ostatecznie do Gdaska pojechay cztery osoby ze strony strajkujcych, w tym
Stanisaw Wdoowski i Waldemar Ban, ze strony rzdowej Janusz Biakowski.
Charakterystyczne byo take nastawienie strajkujcych do wyjazdu, wikszo
wierzya bowiem, i delegacja szczeciska jedzie udzieli pomocy Gdaskowi.
W Szczecinie powszechnie panowaa opinia, i przyczyn szybszego postpu
rozmw pomidzy tutejszym MKS a stron rzdow by p r o l e t a r i a c k i charakter strajku. Z tego powodu kontakt z MKS gdaskim mia odpolityczni tamtejszy strajk (zlikwidowa wpywy korowskie) i doprowadzi do zintensyfikowania
2011-02-07 12:09:07
prowadzonych tam rozmw58. Ostatecznie wizyta delegacji szczeciskiej w Gdasku zakoczya si podjciem ustale, i bez realizacji postulatw o wolnych
zwizkach zawodowych i zapewnienia bezpieczestwa strajkujcym nie mona
byo zakoczy strajku. Wymieniono take delegatw: do Szczecina jako reprezentanci gdaskiego MKS przyjechali Jzef Przybylski i Adam Dembowski. Zapewniono take bezporedni kontakt telefoniczny pomidzy oboma komitetami
strajkowymi59.
340
Kluczowym dniem dla szczeciskiego strajku bya niedziela 24 sierpnia, kiedy to

doszo do kilku istotnych wydarze zmieniajcych charakter protestu. Pierwszym
z nich by konflikt zwizany z msz, ktr zamierzano odprawi na terenie stoczni60. Czonkowie MKS nie byli zgodni, czy w czasie strajku, w ich przekonaniu
apolitycznego, powinna si odby uroczysto religijna. Na tym tle pojawiy
si gbokie rnice wrd przywdztwa strajku. Z jednej strony znajdowaa si
grupa czonkw partii przeciwnych jej odprawieniu, w jej skad wchodzili: Marian
Juszczuk, Jarosaw Mroczek i Kazimierz Fischbein; z drugiej grupa inicjujca
strajkowe naboestwo, do ktrej naley zaliczy Jana Nowaka, Aleksandra
Krystosiaka, wspierajcego ich dziaania Mariana Jurczyka oraz znajdujcego si
poza MKS , ale majcego istotny wpyw na jego dziaalno, Krzysztofa Kubickiego.
Gwnym sprawc tego podziau by Fischbein, ktry bezporednio zwrci si
do kanclerza kurii ks. Edmunda Cybulskiego z prob o nieodprawianie naboestwa. Pomimo tego msza zostaa odprawiana przez administratora parafii
w. Stanisawa Kostki ks. Jerzego Sosn. Po naboestwie czonkowie MKS
obarczyli Fischbeina odpowiedzialnoci za zaistniay konflikt, zarzucili mu take
zbytni ulego wobec argumentw Komisji Rzdowej oraz bratanie si z jej
czonkami. Ostatecznie, aby nie pokaza, i wrd strajkujcych pojawiay si
podziay, Fischbein pozosta wiceprzewodniczcym MKS , lecz ju bez realnego
wpywu na negocjacje61.
Kluczowe dla dalszego przebiegu strajku byy rekcje MKS na relacj wysannikw
przybyych z Gdaska. Oburzenie strajkujcych wywoaa wiadomo, i na
gdaski protest duy wpyw maj dziaacze i sympatycy KOR . Niech do opozycjonistw obrcia si przeciwko przebywajcemu nadal na terenie stoczni
dziaaczowi WZZ Stefanowi Kozowskiemu, ktremu zarekwirowano bibu oraz
ograniczono moliwoci kontaktowania si ze wiatem zewntrznym. Obawy przed
upolitycznieniem strajku zostay skierowane take przeciw nielicznym dziennika-
2011-02-07 12:09:07
rzom znajdujcym si na terenie stoczni, w stosunku do ktrych podjto nieudan prb uniemoliwienia nagrywania obrad MKS 62.
Wieczorem 24 sierpnia odbyo si posiedzenie MKS , w ktrym udzia wzili
wysannicy z gdaskiego komitetu. Na nim podjto decyzj, i oba komitety
strajkowe wystpi wsplnie w sprawie pierwszego postulatu dotyczcego powoania wolnych zwizkw zawodowych. Zdecydowano si rwnie, wzorem
Gdaska, wydawa pismo strajkowe, ktre nosio tytu Jedno. Nawizano
w ten sposb do gazetki gdaskiego MKS pod tytuem Strajkowy Biuletyn Informacyjny Solidarno. Redakcj powierzono inynierowi ze Stoczni Remontowej Gryfia Leszkowi Dlouchemu 63. Tego dnia doszo take do pierwszego
bezporedniego kontaktu pomidzy przedstawicielami MKS : Mieczysawem
Grud, Jarosawem Mroczkiem i Marianem Juszczukiem, a bp. Kazimierzem
Majdaskim. Ich spot kanie odbyo si z prowokacji Barcikowskiego, ktry sam
zachci strajkujcych do kontaktu z ordynariuszem w celu omwienia porozumienia dotyczcego tzw. postulatu kocielnego. Biskup nie udzieli przedstawicielom strajkujcych wicej odpowiedzi, zasaniajc si brakiem kompetencji do wypowiadania si w imieniu caego polskiego Kocioa 64. Efektem tego
spotkania byo przede wszystkim nawizanie kontaktw pomidzy strajkujcymi
a hierarchi kocieln. Symptomatyczne, i doszo do nich z inspiracji strony
rzdowej.
25 sierpnia, w ostatnim dniu pierwszej czci negocjacji, MKS wysa do Gdaska
delegacj, ktra miaa uzgodni wspln tre pierwszego postulatu. Przedstawiciele Szczecina przywieli ustalony tekst w nocy z 25 na 26 sierpnia. Koczc
w ten sposb prace nad ostatecznym skonkretyzowaniem oczekiwa strajkujcych
wobec pierwszego postulatu. Od tego momentu dano powoania samorzdnych
zwizkw zawodowych funkcjonujcych na postawie art. 2 Konwencji o zwizkach
zawodowych i ochronie praw zwizkowych, ratyfikowanej przez PRL w 1956 r.,
majcych prawo do ogoszenia strajku. W nowej wykadni zawarto take danie
wyraenia przez stron rzdow zgody na przeksztacenie si komitetw strajkowych w komitety zaoycielskie nowych zwizkw zawodowych 65. W tym dniu
strona rzdowa ponowia propozycj powoania wsplnego ciaa, ktre miaoby
kontrolowa realizacj ewentualnego porozumienia. Kazimierz Barcikowski zaproponowa, aby w jego skad wchodzili przedstawiciele strajkujcych, rzdu i wadz
lokalnych. W tym wypadku celem wadzy byo take doprowadzenie do wczeniej-
2011-02-07 12:09:07
szego zakoczenia strajku oraz uzyskanie kontroli nad wyonionymi w czasie

protestu przywdcami robotniczymi66.
W poniedziaek 25 sierpnia nastpio zjawisko, ktre moemy okreli jako przeamanie wiadomoci spoecznej. Objawio si lawinowym zwikszeniem liczby
zakadw, ktre zgosiy akces do MKS . Rano w jego skad wchodziy 142 przedsibiorstwa, po poudniu gromadzi on przedstawicieli 180 zag. Rwnie w tym
dniu rozpocza si zbirka pienidzy na rzecz utworzenia nowych zwizkw
342
zawodowych. Co istotne, wczyy si w ni zarwno protestujce zaogi, jak

i osoby niezwizane z akcj strajkow. Mona nawet stwierdzi, i przystpowanie do strajku stao si modne. Byo to z pewnoci wynikiem dotychczasowego
przebiegu protestu, rozmw ze stron rzdow oraz celebrowanych na terenie
strajkujcych przedsibiorstw mszy, ktre doprowadziy do przeamania swoistej
bariery strachu67.
Przeom w rozmowach nastpi 26 sierpnia 1980 r. Podczas odbywajcego si
w tym dniu posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR wadze zmierzajc do szybkiego wygaszenia protestu, zdecydoway si ustpi w kwestii powoania nowych
zwizkw zawodowych pod warunkiem ich dziaalnoci w ramach Konstytucji PRL .
Wan rol w tym spotkaniu odegra Kazimierz Barcikowski, ktry jednoczenie
przedstawi scenariusz ewolucyjnego przejcia przez PZPR kontroli nad zwizkami, wskazujc Szczecin jako miejsce, w ktrym w plan powinien zosta zrealizowany. Ten cel zamierzano osign poprzez uruchomienie kilku mechanizmw,
ktre podtrzymayby proletariacki charakter protestu w miecie. Suy temu
miao wydanie ju w tym dniu przez I sekretarza KW PZPR w Szczecinie Janusza
Brycha czonkom partii plecenia, aby wstpowali do nowych struktur zwizkowych,
a nawet zalecano im tworzenie ich komitetw zaoycielskich. Drugim niezbdnym
elementem musiao by osignicie takiego porozumienia, ktre pniej stwarzaoby wadzy due pole do manewru. Trzecim za byo utworzenie gremium, ktrego oficjalnym zadaniem bya kontrola realizacji porozumienia, a w rzeczywistoci
suyo przejciu kontroli nad nowymi zwizkami zawodowymi. Z tego wzgldu
zgoszenie dzie wczeniej przez Barcikowskiego propozycji MKS dotyczcej
powoania takiego grona byo pierwszym krokiem w realizacji planu, ktry ogosi
wieczorem 26 sierpnia w Warszawie68.
Od tego momentu tempo negocjacji znacznie przyspieszyo. MKS przedstawi
swoje stanowisko Komisji Rzdowej 27 sierpnia. Barcikowski nie oponowa sta-
2011-02-07 12:09:07
nowczo przeciwko daniom strajkujcych. Wrcz przeciwnie, przedstawi trzy

warianty osignicia porozumienia: przeprowadzenie reformy gospodarczej
zwikszajcej rol samorzdu pracowniczego, uchwalenie nowej ustawy gwarantujcej prawo do strajku oraz przeprowadzenie wyborw do obecnych zwizkw zawodowych. Zaproponowa take powoanie komisji ekspertw, ktra miaa
wypracowa ostateczn tre porozumienia w tej sprawie. W jej skad weszli
pniej ze strony rzdowej: prof. Adam opatka, prof. Zbigniew Salwa, dr Stanisaw Baniak; ze strony MKS : adwokat Mirosaw Kwiatkowski, adwokat Andrzej
Wybranowski, radca prawny Andrzej Zieliski, rewident zakadowy Mieczysaw
Gruda. Strona strajkowa posugiwaa si take opiniami ekspertw: Edmunda
Kitowskiego i Bronisawa Ziemianina. Wicepremier w trakcie tej tury rozmw
zaakceptowa inne, bdce dotd osi sporu, postulaty w sprawie upamitnienia
ofiar Grudnia 70 i swobd dziaalnoci Kocioa katolickiego.
Od tego dnia MKS zacz take otwiera strajk na zewntrz. Pierwszym tego
sygnaem byo dopuszczenie do obrad komitetu strajkowego doradcw. Jako
pierwszy na teren stoczni przyby 27 sierpnia Janusz Korwin-Mikke, ktry zreszt ju 29 sierpnia zosta decyzj MKS usunity z powodu sprzeday swoich
broszur podwaajcych pozycje Zwizku Sowieckiego w relacjach z Polsk 69.
W pniejszym okresie prace MKS wsparli eksperci zwizani z Konwersatorium
Dowiadczenie i Przyszo: Jerzy Mikke, prof. Andrzej Tymowski, dr Janina
Walukowa, pisarz Andrzej Kijowski i Andrzej Mazur (tajny wsppracownik SB ).
Ze wzgldu na krtki czas, ktry spdzili w stoczni, nie odegrali oni jednak
wikszej roli w negocjacjach. Naley doda, e ich pogldy byy kontrowersyjne
z punktu widzenia strajkujcych, namawiali ich bowiem do rezygnacji z postulatu powoania nowej struktury zwizkowej na rzecz reformy istniejcych zwizkw
branowych 70.
28 sierpnia do Szczecina przybya delegacja MKS z Wrocawia. W trakcie rozmw
pomidzy dwoma komitetami podjto decyzj o przeksztaceniu szczeciskiego
MKS w Midzywojewdzki Komitet Strajkowy SzczecinWrocawBydgoszcz 71.
Ostatecznie MKS i Komisja Rzdowa 29 sierpnia w godzinach wieczornych ustaliy wsplne stanowisko w sprawie kocowego tekstu porozumienia. Problematyczna bya tylko jego tre w sprawie pierwszego postulatu stanowica odstpstwo od zawartej z gdaskim MKS umowy, w zwizku z tym podjta tego dnia
decyzja MKS o zakoczeniu strajku budzia kontrowersje. Do tej pory okolicznoci
2011-02-07 12:09:07
postanowienia nie zostay wyjanione. Marian Jurczyk twierdzi, i na decyzj

o zakoczeniu strajku wpyna telefoniczna rozmowa, ktr przeprowadzi
ekspert MKS dr Edmund Kitowski z nieznan osob z gdaskiego MKS . Wedug
Jurczyka gdaski MKS przyj i zaakceptowa postanowienie szczeciskiego
MKS 72. Edmund Kitowski w rozmowie w autorem zanegowa t wersj. Wedug
jego relacji rozmowa miaa zupenie inny charakter, nie pady w jej trakcie adne sowa, ktre upowaniayby Jurczyka do podjcia decyzji o zakoczeniu
344
strajku 73. Naley przyzna racj Kitowskiemu, ktry przecie nie by czonkiem
MKS i nie mia adnych penomocnictw do prowadzenia rozmw z gdaskim MKS .
Jego rozmowa posuya za pniej Marianowi Jurczykowi jako wytumaczenie

niezrozumiaej dla wikszoci decyzji. Rzeczywista przyczyna zakoczenia
strajku bya zupenie inna. Kazimierz Barcikowski, ktry dy do jak najwczeniejszego zakoczenia protestu, mia wiadomo, i brak porozumienia z MKS
w Gdasku w sprawie pierwszego postulatu moe odwlec ostateczn decyzj
szczeciskiego MKS . Z tego powodu 29 sierpnia rozmawia z bp. Kazimierzem
Majdaskim i przekona go do spotkania ze strajkujcymi i nakonienia ich do
ostatecznego zakoczenia protestu 29 sierpnia. Bp. Majdaski speni prob
wicepremiera i wywoa spotkanie z przedstawicielami MKS . Doszo do niego
ok. godz. 22, stron strajkow reprezentowali w nim Jarosaw Mroczek i Marian
Juszczuk. Ordynariusz powtrzy argumentacj przytoczon mu wczeniej przez
Barcikowskiego. Mwi, e sytuacja w kraju ulega cigemu zaostrzeniu i strajk
naley jak najszybciej zakoczy. Zoy take propozycj (prbowa j od kilku
dni wynegocjowa Barcikowski), aby powoa komisj, ktra zajaby si ostatecznym rozwizaniem kwestii powstania zwizkw zawodowych. Jej prace
miay by prowadzone bez dalszego kontynuowania strajku. Na koniec biskup
stwierdzi, i przekazuje tylko i wycznie wol wielkiego czowieka, majc na
myli prawdopodobnie prymasa Wyszyskiego. Tak jednoznaczne oczekiwania
hierarchy spowodoway, i po tej wizycie MKS ju nie dyskutowa, czy zakoczy
strajk. Marian Jurczyk i Kazimierz Barcikowski na pocztku kolejnej tury rozmw
podpisali dokument, w ktrym zawarte byy uzgodnienia dotyczce spornych
postulatw politycznych. Uzgodniono, e mog powsta zwizki zawodowe
o socjalistycznym charakterze, ktre bd dziaay zgodnie z Konstytucj PRL .
Na nowe zwizki naoono obowizek zarejestrowania si w CRZZ . Ustalono
take, i MKS i komitety strajkowe przeksztac si w Komisje Robotnicze, ktre
2011-02-07 12:09:08
miay zorganizowa wybory do wadz nowych zwizkw zawodowych. Zapowiedziano rwnie powoanie Komisji Mieszanej, zoonej z przedstawicieli
rzdu, wadz lokalnych i strajkujcych, ktra miaa czuwa nad realizacj porozumie 74.
Po uzgodnieniu treci porozumienia pojawi si problem z jej akceptacj przez
centralne wadze rzdowe i partyjne. Barcikowskiemu nie udao si skontaktowa
ze Stanisawem Kani i Jzefem Pikowskim. Dodzwoni si tylko do Stefana
Olszowskiego, ktry doradza mu odoenie podpisania uzgodnie. W zwizku
z tym naley zada pytanie, czy Kazimierz Barcikowski mia penomocnictwa
uprawniajce go do podpisania porozumienia. Z jego sw, ktre wypowiedzia
przed uroczystoci, i nikt ze zgromadzonych nie jest w stanie rozrni parafowania od podpisania, wynika, e nie. Prawdopodobnie wadza uznaa wczeniejsze zakoczenie strajku oraz tre porozumie szczeciskich za sukces i nie
podnosia pniej problemu legalnoci dokumentu75.
30 sierpnia o godz. 8.30 rozpocza si uroczysto podpisania pierwszych
porozumie koczcych strajki sierpniowe w Polsce. Strajkujcy osignli w nich
zgod na powoanie nowych zwizkw zawodowych. Jednak ju na samym pocztku ograniczyli zakres ich dziaalnoci poprzez uznanie ich socjalistycznego
charakteru i zobowizanie do przystpienia do CRZZ . Za porak naley uzna
punkt porozumienia dotyczcy zaniechania represjonowania dziaaczy opozycji,
jeeli nie godzi to w ustrj polityczny i interesy PRL , co w rzeczywistoci
w aden sposb nie zmieniao dotychczasowej sytuacji. Rwnie punkt powicony cenzurze, gdzie zapisano, i rzd przedstawi propozycje jej ograniczania
do 30 listopada, naley uzna za porak. Zapis w sprawie powrotu do pracy
osb zwolnionych z przyczyn politycznych take by korzystny dla rzdu, indywidualny tryb rozpatrywania wnioskw dawa bowiem wadzy due pole do
manewru. Bezspornym, aczkolwiek wycznie symbolicznym, osigniciem byo
uzyskanie zgody na budow tablicy powiconej ofiarom Grudnia 70. Oceniajc porozumienia szczeciskie, naley stwierdzi, i byy one korzystne dla
wadzy, ktra w ten sposb realizowaa przyjty scenariusz podporzdkowania
nowych zwizkw zawodowych. Rwnie tre pozostaych uzgodnie bya
dwuznaczna, a ich realizacja przesunita w czasie, co dawao stronie rzdowej
dodatkowe moliwoci ograniczania zakresu zawartego 30 sierpnia 1980 r.
kompromisu.
2011-02-07 12:09:08
Podpisanie porozumie nie zakoczyo dyskusji nad formu nowego zwizku.

Wrd czonkw Midzyzakadowej Komisji Robotniczej (MKR ), w ktr 30 sierpnia przeksztaci si MKS , wynik negocjacji po pierwszej fali entuzjazmu zacz
by krytykowany. Negatywnie oceniano przede wszystkim wczeniejsze zakoczenie strajku, ktre uznano za zamanie zawartej z gdaskim MKS umowy, oraz
tre przyjtych uzgodnie dotyczcych zwizkw zawodowych, ktre uznano za
porak. Kulminacja tej dyskusji nastpia 2 wrzenia na spotkaniu MKR z przed-
346
stawicielami komisji robotniczych poszczeglnych zakadw, podczas ktrego

debatowano nad formu nowej organizacji zwizkowej. Rozwaano trzy koncepcje: tworzenie nowego NSZZ , odnow branowych zwizkw zawodowych,
utworzenie zwizku poprzez podzia dotychczasowych zwizkw branowych. Na
tym tle odbya si oywiona dyskusja, w czasie ktrej Marian Jurczyk i przywdztwo strajkowe zostao zaatakowane przez radc prawnego i aktywnego uczestnika strajku w WPKM Andrzeja Milczanowskiego. W czasie emocjonalnego wystpienia zakreli on kierunek, ktry powinien obra MKR , a bya nim wsppraca z gdaskim Midzyzakadowym Komitetem Zaoycielskim w celu utworzenia
wsplnej organizacji zwizkowej. Stanowisko Milczanowskiego poparli pocztkowo Stanisaw Wdoowski i Jan Nowak, by ostatecznie uzyska akceptacj wikszoci czonkw MKR . W trakcie omawianego spotkania szczeciskie rodowisko
robotnicze ostatecznie wykrystalizowao koncepcj nowego niezalenego i samorzdnego zwizku zawodowego. W ten sposb zostay przekrelone plany rzdu
wobec nowej organizacji zwizkowej, ktra miaa powsta w Szczecinie76.
Podsumowujc strajki sierpniowe w wojewdztwie szczeciskim, naley stwierdzi, i byy one zakorzenione w protestach z Grudnia 70 i Stycznia 71. Std tak
du rol w ich przebiegu odegrali czonkowie PZPR , ktrzy skutecznie nakrelili ich socjalistyczny charakter. Walnie pomg im w tym niewielki zakres oddziaywania opozycji przedsierpniowej w Szczecinie na rodowisko robotnicze,
ktre nie zostao przygotowane do przeprowadzania protestu podwaajcego
panujcy wwczas w Polsce ustrj. Naley jednak odda dziaaczom miejscowych
WZZ , i bez ich pracy nie zastrajkowayby kluczowe zakady w Szczecinie oraz
e zdoali narzuci protestujcym zaogom treci postulatw, w tym tego najwaniejszego, czyli utworzenia WZZ . Szczeciskie przywdztwo strajkowe pozbawione wsparcia ekspertw i bronice si przed posdzeniem o polityczn dziaalno,
ulego taktyce wadzy. Polegaa ona na takim sformuowaniu ostatecznego poro-
2011-02-07 12:09:08
zumienia, ktre umoliwio przejcie kontroli nad nowym zwizkiem zawodowym

i szybki powrt do sytuacji sprzed wybuchu strajkw. Strona rzdowa bya bardzo
blisko osignicia celu, jednak to rodowisko robotnicze Szczecina poprzez
wczenie si w budow NSZZ przekrelio te plany, stajc si pniej jednym
z istotnych filarw funkcjonowania Solidarnoci.
2011-02-07 12:09:08
2011-02-07 12:09:08
DARIUSZ WGRZYN
Strajk generalny na Podbeskidziu i jego rola
w formowaniu si struktur NSZZ Solidarno oraz
w integracji spoecznoci wojewdztwa bielskiego
w pocztkach 1981 r.
W styczniu 1981 r. NSZZ Solidarno prowadzi oglnopolsk akcj protestacyjn zmierzajc do wyegzekwowania od wadz zobowiza zawartych w porozumieniach spoecznych ze Szczecina, Gdaska i Jastrzbia co do wprowadzenia
piciodniowego tygodnia pracy. Rwnie na Podbeskidziu1 tamtejsza Solidarno
wczya si w walk o wolne soboty. Bielskie struktury PZPR na amach swojego
organu prasowego Kroniki tak skomentoway fakt, e zaogi zakadw nie przyszy do pracy w soboty uznane przez wadz za dni robocze, a przez Solidarno
za czas wolny: Uczymy si dopiero demokracji i wsprzdzenia, ale s granice,
do jakich wolno podwysza cen za t nauk. Sprawa wolnych sobt staa si
dotkliw lekcj, do ktrej nie wolno byo dopuci po prostu nie sta nas na taki
luksus 2.
Szybko okazao si, e protesty w sprawie wolnych sobt na Podbeskidziu byy
tylko preludium do wielkiego strajku generalnego, jaki ogarn wojewdztwo
od 27 stycznia do 6 lutego 1981 r. w protest doskonale wskaza na aktualno
sw powyszego cytatu. Rzeczywicie, mieszkacy wojewdztwa chcieli wsprzdzenia, a konkretnie usunicia skompromitowanych wadz administracyjnych
i politycznych w Bielsku-Biaej. Gotowi byli za to zapaci wysok cen w postaci
wielodniowego strajku okupacyjnego zakadw, niedogodnoci ycia codziennego z racji protestu np. komunikacji publicznej, dugotrwaego oczekiwania na
podjcie dialogu przez wadz oraz niewtpliwie strachu przed moliw interwencj siow. Z kolei wadze wojewdztwa i KW PZPR wbrew temu, co pisay, wcale
nie wycigny lekcji z wczeniejszych protestw robotniczych na Podbeskidziu,
ktre byy organizowane bardzo sprawnie i obejmoway duy procent zag przedsibiorstw. Cen za t nieodrobion lekcj by cakowity parali wojewdztwa na
2011-02-07 12:09:08
przeomie stycznia i lutego 1981 r. Strajk generalny na Podbeskidziu mia znamienne skutki zarwno dla funkcjonowania struktur NSZZ Solidarnoci, jak i ksztatowania poczucia wsplnoty terytorialnej mieszkacw sztucznego tworu, jakim byo
powoane w 1975 r. wojewdztwo bielskie. Jego pami jest ywa do dzi.
By przedstawi wydarzenia zwizane ze strajkiem generalnym z pocztkw 1981 r.,
naley wskaza na dwa czynniki majce kolosalne znaczenie dla jego przebiegu. Pierwszy dotyczy wojewdztwa bielskiego. Powoano je jako twr sztuczny
350
1 czerwca 1975 r. Obejmowao tereny wykrojone z wojewdztwa katowickiego

i krakowskiego, obszary nalece do dwch bardzo rnych krain historycznych:
Maopolski i Grnego lska. Dodatkowo bya to strefa pogranicza, gdzie od
wiekw cieray si rne kultury, a przeszo odgrywaa istotn rol, choby
w widocznych ladach odmiennej tradycji zaborowej (obszary zaboru pruskiego
i austriackiego). Mozaik ludnoci spotgoway procesy modernizacyjne okresu
Gierka i budowa duych zakadw przemysowych, na czele z Fabryk Samochodw Maolitraowych (FSM ) w Bielsku-Biaej, co pocigno za sob napyw robotnikw praktycznie z terenw caej Polski. Na to nakadaa si te rnorodno
wyzna. Katolicy znajdowali si pod zwierzchnoci dwch diecezji: katowickiej
i krakowskiej, a na terenach lska Cieszyskiego funkcjonowao prne rodowisko ewangelikw. Praktycznie mieszkacy mieli trudnoci ze znalezieniem
czynnikw ich czcych, oprcz oczywicie wsplnych wadz administracyjnych.
Pewne elementy spajajce i pocztkujce formowanie si maej ojczyzny uosabianej terminem Podbeskidzie pojawiy si wraz z wyborem Karola Wojtyy na
papiea. Fakt, e urodzi si w Wadowicach, w jednym z miast wojewdztwa
bielskiego, sprzyja identyfikacji z nim mieszkacw. Take wsplne zgromadzenia w zwizku z pielgrzymkami papieskimi te odgryway pozytywn rol w tej
materii. Kolejnym elementem czcym lokaln spoeczno sta si wanie strajk
generalny, w ktrym robotnicy z zakadw z rnych miast wsplnie walczyli
o cele, co do susznoci ktrych nie mieli najmniejszej wtpliwoci3.
Druga cecha specyficzna wywodzia si wprost z przedstawionych uwarunkowa
i dotyczya formujcych si w jesieni 1980 r. struktur niezalenego ruchu zwizkowego, ktry przybra nazw NSZZ Solidarno. Mianowicie, powstajce Komisje
Zakadowe NSZZ S rejestroway si bardzo czsto w organizacjach regionalnych
Maopolski (zakady z Owicimia, Wadowic, Andrychowa, Suchej Beskidzkiej), czy
te Jastrzbia (przedsibiorstwa z Cieszyna). Pojawiay si rwnie pomysy
2011-02-07 12:09:08
DARIUSZ WGRZYN STRAJK GENERALNY NA PODBESKIDZIU
stworzenia wasnych mikroregionw. Wynikao to z uwarunkowa historycznych,

czy moe powiza organizacyjnych przedsibiorstw z Krakowem bd Jastrzbiem czy te nawet Katowicami. W konsekwencji struktura regionalna dla wojewdztwa bielskiego pod nazw Midzyzakadowy Komitet Zaoycielski ( MKZ )
NSZZ Solidarno w Bielsku-Biaej sprawowaa zwierzchno nad komrkami
zakadowymi stolicy wojewdztwa i okolic oraz ywca. Stojcy na czele MKZ NSZZ
Solidarno w Bielsku-Biaej Patrycjusz Kosmowski pod koniec padziernika
1980 r. szacowa, e w byo w nim wtedy zarejestrowanych 71 zakadw pracy,
w ktrych pracowao ponad 100 tysicy czonkw Solidarnoci. Jeeli przyj, e
w gospodarce uspoecznionej wojewdztwa zatrudnionych byo w sumie ponad
300 tysicy osb, z ktrych przewaajca cz naleaa do NSZZ , to trzeba zauway, e znaczna cz Komisji Zakadowych, z tysicami czonkw, podporzdkowana bya innym regionom. To negatywne dla spjnoci ruchu zwizkowego na terenie wojewdztwa zjawisko dopiero przeama strajk generalny4.
Jednym z istotnych segmentw dziaalnoci NSZZ Solidarno w Bielsku-Biaej
bya praca interwencyjna. Przez cay okres legalnej dziaalnoci zwizku, w latach
19801981, codziennie zgaszay si do siedziby wadz regionalnych dziesitki
osb w sprawach pracowniczych, socjalnych, a nawet alimentacyjnych. Wachlarz
poruszanych problemw by ogromny, ale waga gatunkowa zgaszanych spraw
czsto niewielka. Dla zwizkowcw istotne byo jednak to, e zaczy napywa
do nich sygnay poparte konkretnymi przykadami wiadczce o naduyciach ze
strony wadz partyjnych i wojewdzkich. Postanowiono gromadzi te dane, by
potem kompleksowo przedstawi je na forum publicznym5.
Trzeba pamita, e Sierpie 80 zapocztkowa w Polsce czas oywionych
dyskusji i oczekiwania zmian byy bardzo due. Wielkie nadzieje wizano nie
tylko z powstaniem niezalenych zwizkw zawodowych, ale liczono te na sanacj w wielu dziedzinach ycia spoecznego i gospodarczego kraju. Nie inaczej
si dziao na Podbeskidziu, gdzie masowo zgaszano postulaty odnoszce si
zarwno do spraw zakadw, jak i ycia caego regionu. O skali zjawiska niech
wiadczy fakt, e KW PZPR w Bielsku-Biaej szacowa, e takich wnioskw jesieni 1980 r. wpyno w sumie okoo 30 tysicy6.
Istotn funkcj w dalszym przebiegu wypadkw speni szef MKZ NSZZ S w Bielsku-Biaej Patrycjusz Kosmowski, czowiek, ktry nie tylko widzia rol nowych
zwizkw zawodowych w sferze ochrony praw pracowniczych, ale ta jako ruchu
2011-02-07 12:09:08
spoecznego dcego do poprawy sytuacji w regionie poprzez likwidacj naduy.

O jego zdecydowanej postawie niech wiadczy fragment wspomnie, gdzie tak
ocenia narastajc presj Solidarnoci na wadze w sprawie wprowadzenia
praworzdnoci w wojewdztwie bielskim: Uwaaem, e naley wymieni
w wojewdztwie bielskim ca wadz, tak polityczn, jak i administracyjn. Wiedzielimy ju wystarczajco duo o jej przekrtach i o tym, e nie ma ona najmniejszego zamiaru wsppracowa z Solidarnoci, a wrcz przeciwnie. Za-
352
wsze twierdziem, e ryba psuje si od gowy i e niewiele da si w tym kraju

zrobi, jeli nie odsunie si od wadzy PRL -owskiej bandy zodziei7.
Rzeczywicie, radykalizm ten przeoy si do szybko na podjcie stanowczych
dziaa. 21 listopada 1980 r. liczca 17 osb delegacja MKZ NSZZ S Bielsko-Biaa udaa si na rozmowy z wojewod bielskim Jzefem abudkiem. Miaa
pene poparcie bielskich zag wyraone na odbytym dzie wczeniej plenarnym
posiedzeniu Zakadowych Komisji Zaoycielskich NSZZ Solidarno. Zwizkowcy na sali prezydialnej Urzdu Wojewdzkiego przedstawili szereg zarzutw
dotyczcych pracy wadz partyjnych i administracyjnych wojewdztwa. Wizay
si z takimi aspektami jak: przenoszenie osb, ktre nie sprawdziy si na stanowiskach kierowniczych, do innych urzdw na rwnorzdne posady, niejasny
sposb finansowania budowy willi w rejonie Porbki, Szczyrku i Kt, niedostateczny nadzr nad dziaalnoci finansow wojewdztwa, brak dziaa zmierzajcych
do wyjanienia naduy przy budowie sali widowiskowo-sportowej w Bielsku-Biaej, utrudnianie tworzenia si niezalenych zwizkw zawodowych. Trzeba
przyzna, e jaszcze na tym etapie cz owych zarzutw miaa form do
ogln i zbieranie dowodw na ich potwierdzenie jeszcze trwao. Od samego
pocztku determinacja zgaszajcych te zastrzeenia bya dua. Domagano si
ustpienia praktycznie wikszoci wadz wojewdztwa, a mianowicie: caego
Sekretariatu KW i KM PZPR w Bielsku-Biaej wraz z ich I sekretarzami, prezydenta i wiceprezydentw stolicy wojewdztwa oraz przewodniczcego MRN . Miaa
rwnoczenie nastpi cakowita wymiana naczelnych wadz administracyjnych
wojewdztwa, czego wyrazem bya zmiana wojewody i wicewojewodw. dania
byy poparte grob strajku okupacyjnego Urzdu Wojewdzkiego, delegaci
Solidarnoci pocztkowo bowiem postanowili pozosta na miejscu do czasu
ustpienia ze stanowisk wyej wymienionych osb lub do momentu przyjazdu
specjalnej komisji rzdu i Prokuratury Generalnej wadnej do zbadania tych za-
2011-02-07 12:09:08
rzutw i podjcia natychmiastowych decyzji personalnych. Cz delegatw

postulowaa nawet oprcz okupacji zastosowanie strajku godowego. Ostatecznie
po konsultacjach telefonicznych Kosmowskiego z Bogdanem Lisem z KKP w Gdasku postanowiono opuci budynek Urzdu Wojewdzkiego, ale sprawa bya
nadal aktualna. Mianowicie MKZ NSZZ Solidarno podj decyzj o ogoszeniu
pogotowia strajkowego, ktre w wypadku niespeniania da 24 listopada 1980 r.
miao przeksztaci si w strajk generalny. Na uwag zasuguje fakt, e strona
zwizkowa zadbaa o waciw polityk informacyjn o podjtych dziaaniach,
czego wyrazem byo wydanie specjalnego Komunikatu Informacyjnego, ktry
trafi do zag przedsibiorstw jeszcze tego samego dnia. Rwnoczenie listy
z pakietem da zostay wysane do I sekretarza PZPR Stanisawa Kani oraz
premiera rzdu PRL Jzefa Pikowskiego8.
Wyrazem ofensywy propagandowej, ale i doprecyzowania merytorycznego stawianych zarzutw byo wydanie przeznaczonego do uytku wewntrznego komunikatu specjalnego MKZ z 24 listopada 1980 r. Ten bardzo obszerny dokument
zawiera zasadnicze motto podejmowanych stara zawarte w zdaniu: Od momentu podpisania Porozumienia Gdaskiego nie zrobiono na terenie wojewdztwa adnych poczyna w kierunku zapowiedzianej odnowy. Wszystkie zmiany
administracyjne zostay dokonane na skutek oddolnej inicjatywy. Rwnoczenie
doprecyzowano zarzuty stawiane lokalnym wadzom. Wskazywano na moliwe
nieprawidowoci przy przydziale willi dla wojewody, komendanta wojewdzkiego
MO , wicewojewody, przewodniczcych MRN i WRN oraz sekretarza KM PZPR .
W caym wachlarzu poruszanych wtkw znajdoway si powane zarzuty natury

finansowej, jak np. sprawa nieprawidowoci przy zebraniu przez spoeczestwo
funduszy na rzecz budowy sali widowiskowo-sportowej w Bielsku-Biaej, a na
nieprawidowociach przy odbiorze jaj kurzych koczc9.
Ostatecznie do konfrontacji jesieni 1980 r. na Podbeskidziu nie doszo. Wadza
postanowia wyciszy rozgrzane nastroje i temu celowi ewidentnie suya wizyta
ministra administracji, gospodarki terenowej i ochrony rodowiska Jzefa Kpy,
ktry 24 listopada 1980 r. przyjecha na posiedzenie WRN w Bielsku-Biaej, gdzie
zapada decyzja o powoaniu komisji, ktra miaa zbada postawione zarzuty.
Rwnoczenie postanowiono, by do tego gremium zaprosi przedstawicieli Solidarnoci. By przekona do tego stron zwizkow, minister w towarzystwie wojewody bielskiego spotka si z du grup przedstawicieli KZ NSZZ Solidarno,
2011-02-07 12:09:08
liczc 300 osb, zebranych w sali Zakadw Przemysy Bawenianego Bewelana

w Bielsku-Biaej. Rozmowy toczce si w nocy z 24 na 25 listopada miay bardzo
burzliwy przebieg, zwizkowcy domagali si bowiem natychmiastowej sanacji
sytuacji w wojewdztwie, a cz z nich na znak protestu opucia sal obrad.
Wola szybkiego i przykadnego ukarania winnych naduy bya powszechna. Po
wielogodzinnych dyskusjach zrodzi si kompromis. Komisja badajca zarzuty
miaa zosta rozszerzona o przedstawicieli strony zwizkowej. Zostali nimi Andrzej
354
Zajc (przedstawiciel Prezydium MKZ ), eksperci: Ignacy Achinger i Zbigniew

Kubica oraz Piotr Boek (radca prawny MKZ ). Odwoano pogotowie strajkowe
i postanowiono poczeka na wyniki pracy komisji, ktrej dziaalno zamierzano
zakoczy raportem finalnym w ostatnich dniach grudnia 1980 r. Ostatecznie
konfrontacja, jak pokazaa przyszo, zostaa jedynie odoona w czasie10.
Dla odtworzenia przyczyn i przebiegu strajku generalnego na Podbeskidziu na
przeomie stycznia i lutego 1981 r. bardzo wanym jest ustalanie strategii przyjtej na przeomie 1980 i 1981 r. zarwno przez stron zwizkow, jak i wadze
wojewdzkie i pastwowe. Oglnie wrd zwizkowcw przekonanie o koniecznoci dokonania zmian personalnych w wojewdztwie byo bardzo silne. Sygnay,
ktre napyway z komisji badajcej zarzuty, e cz z nich si potwierdzaa,
dodatkowo umacniay ich w przekonaniu o susznoci zajmowanego stanowiska.
Oczywiste si wydawao, e w NSZZ Solidarno, gdzie istniaa moliwo
dyskusji na temat problemw istotnych dla zwizku i spoeczestwa regionu, nie
byo cakowitej zgodnoci stanowisk. Jednak skupiona wok Patrycjusza Kosmowskiego grupa takich dziaaczy MKZ czy KZ , jak Andrzej Zajc, Zbigniew Pryjda,
Czesaw Zamorski czy Jzef Trybaa dzielia przekonanie, e jedyn drog naprawy sytuacji okaza si strajk, bo jak wykazywaa dotychczasowa praktyka,
wadza tylko pod tak presj skonna bya do jakichkolwiek ustpstw11.
Zgoa inaczej sytuacj w wojewdztwie widziay wadze PZPR . Przede wszystkim
liczono, e wraz z upywem czasu determinacja stawiajcych dania zmian
opadnie. Co wicej, zakadano, e czas pracowa na niekorzy podbeskidzkiej
NSZZ Solidarno jeszcze przynajmniej z dwch wzgldw. Uzasadnienia tej
tezy upatrywano w zjawisku ju wczeniej opisywanym, a mianowicie w podporzdkowaniu komisji zakadowych NSZZ S kilku orodkom regionalnym. Do
strajku para ta cz zakadw, ktre byy podporzdkowane MKZ w Bielsku-Biaej, i czynniki rzdzce liczyy na izolacj i marginalizacj takiego protestu
2011-02-07 12:09:08
w sytuacji, gdy inne przedsibiorstwa wojewdztwa nie przycz si do niego.

Przyszo pokazaa, e to przekonanie byo z gruntu faszywe i wystpio zjawisko odwrotne w postaci rozszerzania si, a nie izolowania, akcji protestacyjnej.
Take i druga kardynalna teza KW PZPR Bielsko-Biaa bya bdna. Mianowicie
dziaacze partyjni oceniali, e nowy zwizek zawodowy nie by wcale silny w zakadach pracy. Ton w nich nadawali, jak to okrelano, krzykacze, ktrych naleao izolowa, a poprzez Komitety Zakadowe PZPR zamierzano ogranicza
znaczenie Solidarnoci. Take i w tym wypadku wystpio zjawisko odwrotne.
Czonkowie PZPR na skutek bardzo dobrze prowadzonych dziaa informacyjnych
bielskiej Solidarnoci rwnie wyraali przekonanie o koniecznoci zmian i w konsekwencji gotowi byli poprze protest12.
Bezporednim przeoeniem ocen sytuacji dokonywanych pod koniec 1980 r. byy
zamierzenia bielskiej SB wobec regionalnych struktur Solidarnoci z Patrycjuszem
Kosmowskim na czele. Oto fragment zada, jakie policja polityczna stawiaa
sobie w grudniu 1980 r.: Wykorzystywanie istniejcych tendencji orientacji
w poszczeglnych MKZ oraz zakadach do pogbiania rozbienoci w konsolidacji wszystkich ogniw NSZZ pod egid MKZ Region Bielski. Prowadzenie dziaa
dezintegracyjnych w onie MKZ Region Bielski, wykorzystujc w tym celu istniejce animozje i ambicje osobiste wrd czonkw kierownictwa Regionu. Eliminowanie z kierownictw NSZZ zakadw pracy oraz MKZ osb o pogldach radykalnych,
wrogich i skompromitowanych. Wykorzystywanie zebra Regionu Bielskiego do
ksztatowania okrelonych pogldw oraz pogbienia istniejcych moliwoci
celem eliminacji osb, o ktrych wyej mowa13.
Wadze krajowe Solidarnoci na czele z Lechem Was zalecay zwizkowcom
z Podbeskidzia bardziej spokojn i rozwan dziaalno. Na spotkaniu 25 padziernika delegacji z Bielska-Biaej z Was w Gdasku ten przestrzeg ich przed
pochopnym uywaniem ostatecznej broni zwizkowcw, ktr by strajk generalny.
W tendencj uspokajania sytuacji przez wadze KKP niewtpliwie wpisywao si
specjalne przemwienie Wasy nagrane na tam magnetofonow, a nastpnie
odtworzone na zebraniu zwizkowym NSZZ w sali Bewelany w Bielsku-Biaej14.
Ostatecznie sprawa zapocztkowana jesieni 1980 r. staa si aktualna pod koniec
stycznia nastpnego roku. Z lekkim polizgiem zakoczya wtedy prac komisja
wsplna WRN i NSZZ Solidarno, czego efektem by obszerny kilkusetstronicowy raport kocowy. W dokumencie tym zakwestionowano zasadno przydzia-
2011-02-07 12:09:08
u willi dla takich prominentw jak: Ryszarda Witka (byy komendant KW MO

Bielsko-Biaa), Zygmunta Wnuka (szef sztabu wojskowego), Adama Feliksa (byy
zastpca komendanta wojewdzkiego MO do spraw SB ), Antoniego Kubicy (sekretarz KM PZPR w Bielsku-Biaej) i Elbiety Mroczek (I sekretarz KM PZPR w Bielsku Biaej). Wskazywano na nieprawidowoci w sprzeday tych budynkw
i nieuzasadnione koszty poniesione przez miasto w zwizku z remontem czci
z nich. Po dokadnej analizie wykazano te naduycia zwizane z przydzielaniem
356
mieszka dla kadry urzdniczej wojewdztw i tak deficytowego towaru, jakim byy
talony na samochody. Kolejna grupa potwierdzonych zarzutw odnosia si do
przydziau dziaek budowlanych w wieczyste uytkowanie, zaniania obcie
podatkowych lub te nawet zwolnie od patnoci w tej materii. Odniesiono si
te do naduy przy budowie sali widowiskowo-sportowej w stolicy wojewdztwa
i nieprawidowoci zwizanych ze sprzeda tzw. cegieek na ten cel. W stosunku do wojewody postawiono zarzut uytkowania, jak to okrelono w celach hotelowych, willi w Wapienicy pooonej w strefie sanitarno-ochronnej tamtejszego
ujcia wody pitnej15.
Jeszcze przed opublikowaniem tego raportu wadze MKZ NSZZ Solidarno
poprzez swoich przedstawicieli poznay jego gwne tezy. Szybko odczytano te
intencj wadz wojewdzkich starajcych si odwlec posiedzenie WRN , gdzie mia
ten dokument zosta przedstawiony, a z rozmw sondaowych przeprowadzonych
z radnymi wynikao niezbicie, e WRN nie bya wadna dokona postulowanych
zmian w wojewdztwie. W efekcie 19 stycznia 1981 r. zwizkowcy wystosowali
list do premiera Jzefa Pikowskiego z daniem przyjazdu specjalnej komisji
rzdowej do 26 styczna do godziny 11, ktra na miejscu miaa si zapozna ze
zgromadzonymi materiaami i dokona zmian personalnych oraz ukara winnych.
Rwnoczenie odpisy tego dokumentu do informacji przesano do sejmu, KKP ,
KC PZPR oraz rodkw masowego przekazu 16.
Tak wane posunicia wymagay odpowiednich rozmw i konsultacji w szerszym

gronie dziaaczy NSZZ . Ju 21 stycznia posiedzenie Prezydium MKZ NSZZ S
Region Podbeskidzie powicono w gwnej mierze przygotowaniom do rozmw
z komisj rzdow, a dzie pniej doszo do spotkania delegatw ze 116 zakadw pracy. Patrycjusz Kosmowski zyska pene poparcie zebranych, ktrzy dodatkowo zgodzili si na wysanie kolejnego listu do premiera, tym razem w bardziej
ultymatywnej formie. Zagroono w nim mianowicie, e w wypadku nieprzybycia
2011-02-07 12:09:08
26 stycznia komisji rzdowej jeszcze tego dnia mia si odby w godzinach od

12 do 13 strajk ostrzegawczy, a od nastpnego dnia strajk generalny w wojewdztwie bielskim17.
Nadzieje na przyjazd delegacji rzdowej 26 stycznia okazay si ponne. W zaistniaej sytuacji tego dnia MKZ przeksztaci si w MKS , a w jego skad weszo
107 osb wytypowanych spord zag 54 przedsibiorstw. Rwnoczenie zgodnie z zapowiedziami w Bielsku-Biaej i ywcu przeprowadzono w godzinach od
11 do 12 strajk ostrzegawczy. Bardzo istotne okazay si przygotowania logistyczne do samej akcji strajku generalnego, ktra miaa ruszy nastpnego dnia.
Zgodnie z podjtymi przez wadze strajkowe decyzjami z protestu wyczono
suby i zakady zaopatrujce ludno w ywno, wod, gaz, energi elektryczn i ciepln oraz suby ochrony mienia i telekomunikacj. Miaa take normalnie
funkcjonowa suba zdrowia, PKP oraz te linie technologiczne, ktre pracoway
w ruchu cigym, a ktrych zatrzymanie oznaczao nieodwracalne straty dla
przedsibiorstwa. Ustalono rwnie, e 27 stycznia 1981 r. wczenie rano bdzie
funkcjonowa komunikacja publiczna, tak by robotnicy bez przeszkd dotarli do
swoich zakadw i tam podjli protest18.
Podczas ruszajcej wanie na Podbeskidziu akcji protestacyjnej zapady bardzo
wane decyzje co do sposobu jej prowadzenia, ktre stay si potem obowizujcym kanonem postpowania w podobnych przypadkach. Jedn z najistotniejszych sfer, o jak zadbano, bya odpowiednia polityka informacyjna wobec
strajkujcych oraz spoeczestwa regionu kierowana przez Mirosawa Stycznia.
Temu celowi suyy wydawane nawet kilka razy dziennie specjalne komunikaty
relacjonujce dynamicznie zmieniajc si sytuacj. Dla zag przedsibiorstw
olbrzymie znaczenie miao stopniowe czenie radiowzw zakadowych w sie,
za pomoc ktrej mogy one na ywo sysze, co si dziao w siedzibie MKS .
Dodatkowo audycje nadawane w radiowzach miay kolosalne znaczenie dla
propagowania idei zwizkowej, ale rwnie poszerzania wiedzy na temat historii
Polski. W zachowanych wspomnieniach ze strajku pewnym wsplnym elementem
byo wanie uwane suchanie owych audycji przez robotnikw. Miao to rwnie
jeszcze jeden bardzo istotny wymiar likwidowao jednego z najwikszych wrogw
strajku okupacyjnego nud19.
Kolejne bardzo istotne ustalenia dotyczyy spraw funkcjonowania MKS . Jego
czonkowie cay czas przebywali na terenie ZPW Bewelana. Tamtejsza Komisja
2011-02-07 12:09:08
Zakadowa odpowiedzialna bya za bezpieczestwo i porzdek, czemu suya

powoana stra porzdkowa. Bramy zakadu byy pilnowane ca dob i dodatkowo zatarasowane zaparkowanymi ciarwkami. Wyjcie i wejcie byo moliwe
tylko za okazaniem przepustki. Cige przebywanie ponad stu osb w wietlicy
tego zakadu wizao si te z innymi przedsiwziciami logistycznymi. Trzeba
byo bowiem tych ludzi wyywi. Okazao si, e stowka zakadowa zaopatrywana przez mieszkacw miasta i okolicznych rolnikw funkcjonowaa bez za-
358
rzutw i w peni zaspokajaa ten wany aspekt ycia strajkowego. Do istotnym

ustalaniem byo zapewnienie MKS spokojnych warunkw pracy. Do wietlicy, gdzie
obradowano, nie mieli wstpu robotnicy Bewelany, a jedynie dwch przedstawicieli zaogi, Henryk Kenig i Tomasz agowski 20. Zapobiego to zamieszaniu
i zapewniao porzdek na sali obrad. Liczono si rwnie z moliwoci zastosowania wobec wadz MKS rozwizania siowego poprzez interwencj sub porzdkowych lub blokad zakadu. Take takie scenariusze zostay przewidziane
i wyznaczono zapasowe orodki decyzyjne. W takim wypadku kolejno funkcje
kierownicze strajku miay przej Zakadowe Komisje Strajkowe (ZKS ) z Miejskiego Przedsibiorstwa Komunikacyjnego, Bielskiej Fabryki Maszyn Wkienniczych
Befama oraz Fabryki Armatur Befa w Bielsku-Biaej21.
Zgodnie z podjtymi przez MKS decyzjami 27 stycznia 1981 roku o godz. 6 rozpocz si na Podbeskidziu strajk generalny. Na tym etapie dla historyka bar dzo
istotna jest odpowied na trzy zasadnicze pytania o zasig protestu, cele strajkujcych oraz o kontekst strajku i jego echa w kraju. Te trzy pytania cile si
ze sob wi i tytuem wprowadzenia naley krtko wskaza na sytuacj Solidarnoci w wymiarze oglnokrajowym w pocztkach 1981 r. Wadze KKP na
czele z Lechem Was prowadziy wwczas mudne negocjacje z rzdem na
temat rejestracji niezalenych zwizkw zawodowych rolnikw, wolnych sobt,
rozwizywania podstawowych problemw socjalnych (np. kwestii zasikw, urlopw macierzyskich), dostpu NSZZ S do rodkw masowego przekazu, przyspieszenia prac nad ustaw o zwizkach zawodowych oraz cenzurze. W toku
rozmw strona rzdowa cay czas posugiwaa si argumentem, e zwizkowcy
wykraczali poza ochron praw pracowniczych i wchodzili w sfer ycia politycznego, czemu oczywicie strona zwizkowa zaprzeczaa. W tym aspekcie strajk
na Podbeskidziu majcy wyrany wydwik polityczny stanowi kopot dla KKP
i std na pewno by to jeden z komponentw, ktre zoyy si na niechtne
2011-02-07 12:09:08
wobec protestu w Bielsku-Biaej stanowisko Lecha Wasy. Na to wszystko nakadao si niewtpliwe wrzenie w wielu rejonach Polski, ktre nie tylko dotyczyo walki o wolne soboty. Bardzo podobne cele usunicia skompromitowanych
urzdnikw pojawiy si np. wrd zwizkowcw w Jeleniej Grze. Wadze KKP
mogy si obawia, e sytuacja w wielu regionach Polski wymknie si spod jakiejkolwiek kontroli, a Solidarno zamiast skupi si na celach strategicznych
bdzie walczy o postulaty czsto o wymiarze lokalnym. Aby temu przeciwdziaa
KKP w Gdasku 28 stycznia 1981 r. zapowiedziaa na 3 lutego oglnopolski strajk
ostrzegawczy skupiony wok trzech kluczowych zagadnie: walki o wolne soboty, dostpu do mediw i ograniczenia cenzury oraz zwizku zawodowego rolnikw.
Za niedopuszczalne natomiast uznano akcje lokalne na rzecz zmian personalnych
na stanowiskach partyjnych i pastwowych pogbiajcych chaos gospodarczy
i rozpraszajcych siy zwizku. Wobec powyszego strajk ogoszony w Bielsku-Biaej dziaa wbrew intencjom KKP i by dodatkowym argumentem dla Lecha
Wasy za jego szybkim zakoczeniem22.
Przedstawione powyej uwarunkowania strajku i zarys dziaa KKP miay bezporedni wpyw na jego przebieg w pierwszych dniach. Przede wszystkim Patrycjusz
Kosmowski obawia si izolacji podbeskidzkiego protestu i jego szybkiego zakoczenia wobec niechtnego stanowiska KKP . Std te ju 27 stycznia wrd celw
strajku oprcz sanacji sytuacji w wojewdztwie pojawiy si postulaty: swobodnego dostpu zwizku do rodkw masowego przekazu; przypieszenia prac nad
ustawami o zwizkach zawodowych i cenzurze; realizacji zobowiza wynikajcych
z porozumie spoecznych z Sierpnia 80 dotyczcych spraw socjalnych; zaprzestania represjonowania osb, ktre nie podjy pracy w soboty oraz rejestracji
NSZZ rolnikw i spenienia da wysunitych przez Komitet Strajkowy w Rze-
szowie. Wida wyranie, e MKS w Bielsku-Biaej uczyni postulaty KKP integraln czci swoich da i tym samym wskazywa, e podjty strajk mia nie tylko
wymiar regionalny, ale dotyczy rwnie spraw oglnokrajowych23.
Kolejn konsekwencj oglnej sytuacji Solidarnoci w pocztkach 1981 r. byy
dane o liczebnoci grupy robotnikw, ktrzy od rana 27 stycznia 1981 r. nie
podjli pracy i przystpili do okupacji swoich przedsibiorstw. W pimie wysanym
do Gdaska MKS ju 27 stycznia informowa o przystpieniu do akcji 250 tys.
robotnikw z 300 zakadw pracy wojewdztwa. Realnie rzecz ujmujc, byy to
dane grubo przesadzone. Powtarzajc ju kolejny raz liczb 300 tys. zatrudnio-
2011-02-07 12:09:08
nych w gospodarce uspoecznionej wojewdztwa na przeomie lat 70. i 80.,

oznaczaoby to ni mniej ni wicej totalny parali wojewdztwa i strajk powszechny. Tymczasem od pierwszego dnia protestu przyczyy si do niego zaogi tych
zakadw, ktre by zarejestrowane w MKZ NSZZ S Bielsko-Biaa, czyli due
przedsibiorstwa stolicy wojewdztwa i okolic oraz ywca. Tymczasem pozostawaa caa masa robotnikw z Owicimia, Andrychowa, Kt, Suchej Beskidzkiej,
Cieszyna, ktrzy solidaryzowali si z akcj, ale pracowali normalnie. Strajk mia
360
to do siebie, e z godziny na godzin narasta, ale z ca pewnoci nie by tak

powszechny na jego pocztku, jak pisano w notatce wysanej do Gdaska. Mona przyj, e dziaano rozmylnie. Do KKP popyny informacje, e rozpocz
si potny protest, ktrego nie mona byo szybko zakoczy bez katastrofalnych
konsekwencji dla ruchu zwizkowego na tym terenie24.
O skali strajku w pierwszym jego dniu moemy si dowiedzie z akt KW PZPR
w Bielsku-Biaej, ktry bardzo skrupulatnie zbiera dane na jego temat. Wynika
z nich, e tego dnia cakowicie stana produkcja w stolicy wojewdztwa i okolicach
oraz w duym stopniu w ywcu. W tym ostatnim miecie normalnie funkcjonoway browar, Zakady Futrzarskie oraz Kombinat Budownictwa Oglnego (KBO ), cho
i tam robotnicy pracowali w biao-czerwonych opaskach, solidaryzujc si z tymi,
ktrzy odeszli od swych stanowisk pracy. Odmiennie przedstawiaa si ju sytuacja w Cieszynie, gdzie w kilku tamtejszych zakadach w godzinach od 8 do 12
trwa strajk ostrzegawczy jako wyraz solidarnoci wobec MKR Jastrzbie, w ktrym owe zakady byy zarejestrowane. W Owicimiu nie funkcjonowaa komunikacja miejska, niektre suby PGKiM oraz Fabryka Maszyn Grniczych Omag.
W Ktach produkcja przebiega normalnie, natomiast w Chemku strajkowa
najwikszy tamtejszy zakad PZPS Chemek. Inne przedsibiorstwa wojewdztwa,
w tym wszystkie z Andrychowa, funkcjonoway normalnie. W tej sytuacji dane
czynnikw partyjnych o tym, e pierwszego dnia od rana przerwao prac 110
fabryk zatrudniajcych 58 tys. robotnikw, z tego gros z Bielska-Biaej (60 zakadw i 35 tys. strajkujcych) wydaj si bardziej prawdopodobne od tych, ktrymi
posugiwaa si oficjalna propaganda NSZZ Solidarno. Trzeba jednak zaznaczy, e ju w godzinach popoudniowych ta liczba zwikszya si i do strajku
doczyy nowe zakady, np. KBO Owicim25.
Kolejne dni przyniosy eskalacj akcji protestacyjnej. Nastpne zakady, podporzdkowane innym regionom, przystpoway do strajku. Ju 28 stycznia 1981 r.
2011-02-07 12:09:09
spord kluczowych zakadw wojewdztwa produkcje kontynuoway jedynie

Zakady Chemiczne w Owicimiu, Odlewnia eliwa w Wgierskiej Grce i przedsibiorstwa z Andrychowa. Zareagowaa na to komrka zajmujca si akcj
propagandow w MKS i wystosowano specjaln odezw w formie ulotki adresowan do robotnikw tego miasta26.
Gwoli sprawiedliwoci naley zaznaczy, e koordynowana przez Patrycjusza
Kosmowskiego akcja nie rozwijaa si bez przeszkd. Jak si okazao, krytyczne
byy dni 2930 stycznia 1981 r. Wtedy to do Bielska-Biaej dotar tekst uchway
KKP z wezwaniem do zaniechania strajkw o charakterze regionalnym, ktre roz-
praszay siy zwizku. Mimo to delegaci strajkujcych zakadw zebrani na sali

Bewelany zadecydowali, e strajk na Podbeskidziu z racji wyjtkowego charakteru mia by kontynuowany. Jednak sygnay napywajce z Gdaska bardzo zagroziy spjnoci ruchu strajkowego. 30 stycznia 1981 r. Fabryczna Komisja Strajkowa (FKS ) FSM w Bielsku-Biaej, jednego z najwikszych zakadw wojewdztwa,
postanowia wznowi prac i zwrcia si do MKS o zastosowanie si do decyzji
KKP . Wtedy z kolei uaktywnia si najwiksza, jak si okazao, sia strajkujcych
determinacja robotnikw, przekonanych o susznoci akcji i koniecznoci doprowadzenia jej do koca czyli penego zwycistwa. Jak to okreli Bogusaw
Maota, jeden z czonkw FKS FSM : rozptao si pieko. Bardzo szybko decyzja
zostaa wycofana i FSM ponownie strajkowaa. O tym, e zakadowe wadze zwizkowe zostay postawione pod cian, wiadczy fakt, e 30 stycznia, gdy jeszcze
trwaa dyskusja, II zmiana zakadu kategorycznie odmwia przystpienia do
pracy. Niewtpliwie wydarzenia te byy momentem przeomowym dla strajku27.
O nastrojach, jakie panoway w tym momencie najdobitniej wiadczy relacja
Anny Kamiskiej, ktra tak opisuje ten kluczowy moment: Doskonale pamitam
te apel Wasy o zawieszenie strajku, ktry jego zdaniem przeszkadza oglnej
strategii zwizku. MKS zobowiza wtedy przewodniczcych wszystkich komisji
zakadowych do przedstawienia zaogom jednego prostego pytania: czy mamy
przerwa strajk? Tylko FSM chciaa si podporzdkowa apelowi Wasy. Zakady wkiennicze zdominowane przez kobiety, kategorycznie nie zgodziy si na
zwieszenie strajku. Nie przytocz, jakich epitetw uyway wkniarki na okrelenie amistrajkw28.
Prawie rwnoczenie miaa miejsce oczekiwana przez wszystkich sesja WRN
zwoana 30 stycznia pod przewodnictwem Jana Grzbiela z udziaem ministra
2011-02-07 12:09:09
Kpy. Nie przyniosa jednak adnych zmian. Na 123 radnych 61 gosowao za

udzieleniem wotum zaufania dla wojewody Jzefa abudka, przeciw byo 57.
Kolejnych 5 osb wstrzymao si od gosowania. Nadzieje na to, e organ ten by
wadny podj prac na rzecz sanacji sytuacji w wojewdztwie i usun skompromitowane osoby, wygasy. Ocen tego wydarzenia najdobitniej przedstawi
Lesaw Werpachowski, dziaacz NSZZ Solidarno z Zakadw Kuniczych FSM
w Skoczowie. Tak podsumowa sesj rady:
362
Wojewdzka Rada Narodowa zamiast stan na wysokoci zadania, odci si

od naruszajcych prawo urzdnikw, postanowia, e bdzie ich broni. Co
niebywaego, powtarzali ci, ktrzy wierzyli, e WRN jest w stanie co zmieni. Od
tego dnia autorytet instytucji pastwa zosta mocno naruszony, a strajk na Podbeskidziu zyska now bardzo mocn legitymacj. Okazao si, e racj mieli ci,
ktrzy twierdzili, e z wadz trzeba twardo29.
Po tym wydarzeniu strajk trwa nadal, a co wicej determinacja mieszkacw Podbeskidzia narastaa. Do Bielska-Biaej przybyli Andrzej Gwiazda i Stanisaw Wdoowski, a nastpnie Lech Wasa. Ten ostatni na pocztku przeciwny akcji strajkowej,
przekonawszy si najprawdopodobniej na miejscu o determinacji robotnikw, postanowi j wesprze i co niezmiernie wane, pozosta w Bewelanie a do jej zakoczenia. Pojawienie si w Bielsku-Biaej przywdcy ruchu zwizkowego miao kolosalne znaczenie. Wydarzenia tam si rozgrywajce nabray natychmiast nie tylko
krajowego, ale i midzynarodowego rozgosu, o czym wiadczyy liczne ekipy zagranicznych telewizji akredytowane przy MKS . Wadze partyjne notoway wyran aktywizacj zwizkowcw przebywajcych w Bewelanie. Nawet zakady Andrychowa,
dotd pasywne, zaczy strajkowa. Nadzieje wadz na izolacj i marginalizacj
strajku powoli gasy. Mona domniemywa, e na pocztku lutego 1981 roku wycofanie si MKS ze stawianych da i zakoczenie protestu oznaczaoby katastrof
dla ruchu zwizkowego w wymiarze regionalnym. Wynikao to z powszechnego
przekonania o koniecznoci odnowy. Co niezmiernie ciekawe, postulaty te w peni
popierali czonkowie PZPR , ktrzy apelowali do KW PZPR w Bielsku-Biaej o interwencj na poziomie wadz KC PZPR i rzdu, by podjto dialog i zgodzono si na
realizacj postulatw. Wadza odczuwaa te coraz mocniej presj ekonomiczn.
Obliczano dzienne straty w produkcji na kwot 272 milionw zotych. Wskazywano,
e w cigu doby nie opuszczao hal fabrycznych 680 sztuk fiata 126 p i 97 samochodw syrena, jak by nie byo towarw niezwykle deficytowych w PRL 30.
2011-02-07 12:09:09
3 lutego 1981 roku rozpoczy si rozmowy. Delegacji rzdowej przewodzi wiceminister Czesaw Kotela, a na czele zwizkowcw sta Lech Wasa. Osi
negocjacji, trwajcych jeszcze nastpnego dnia, stay si sprawy zmian kadrowych.
Propozycja strony rzdowej bya nie do przyjcia. Strajkujcy mieli mianowicie
podj prac, a premier w bliej nieokrelonym czasie obieca przeanalizowa
raport komisji wsplnej WRN i NSSZ S i wycign konsekwencje subowe
wobec winnych naduy. Niewtpliwie negocjatorw i zaogi 50 zakadw pracy,
do ktrych transmitowano rozmowy za porednictwem sieci radiowzw, razi
brak przygotowania Koteli i bardzo sabe rozeznanie w sytuacji delegacji rzdowej, ktrej nie wspierali adni eksperci. Wobec powyszego rozmowy zakoczyy si fiaskiem, co skwitowa Lech Wasa, owiadczajc, e strajk trwa nadal, do
skutku. W przemwieniu do robotnikw wskaza na moliwo zastosowania przez
wadze rozwizania siowego i zaleca w takim przypadku opr bierny. Niezmiernie wany by fragment: Bd chcia zwoa nadzwyczajne posiedzenie Komisji
Krajowej w Warszawie poniewa musimy was zabezpieczy, nie moecie zosta
sami i dlatego ja przedzwoni do ekspertw, przedzwoni na punkty, na ktre
naley przedzwoni i prawdopodobnie w caym kraju bdziemy was ubezpiecza,
to znaczy w caym kraju pogotowie strajkowe31.
Mimo tak bardzo napitej sytuacji strajk zblia si do finau. 5 lutego gotowo
przystpienia do niego ogosiy zakady Wadowic, Andrychowa, Cieszyna i Owicimia podporzdkowane MKZ Maopolska i MKR Jastrzbie. Oznaczao to ni mniej,
ni wicej strajk absolutnie wszystkich przedsibiorstw w wojewdztwie. Dzie
wczeniej do Stanisawa Kani udaa si delegacja zoona z przewodniczcych
komrek partyjnych PZPR z FSM i zakadw Indukta z Bielska-Biaej, by osobicie
przekonywa go do interwencji na rzecz spenienia postulatw strajkujcych.
Rwnoczenie na prob Wasy misji mediacyjnej podj si Koci katolicki,
czego wyrazem by przyjazd w nocy z 5 na 6 lutego delegacji na czele z sekretarzem Episkopatu Polski bp. Bronisawem Dbrowskim i biskupami z Katowic:
Czesawem Dominem i Januszem Zimniakiem. Ostatecznie nad ranem 6 lutego
sfinalizowano porozumienie, ktrego gwarantem by Koci katolicki. Ze strony
rzdowej sygnowali je minister Jzef Kpa i zastpca przewodniczcego Rady
Pastwa prof. Jan Szczepaski, wiceminister Czesaw Kotela, prof. Kazimierz
Siarkiewicz, Jzef Skweres, Stanisaw Kozakiewicz. Stron zwizkow reprezentowali: Lech Wasa, Patrycjusz Kosmowski, Wacaw Szlegr, Antoni Woch, Jarosaw
2011-02-07 12:09:09
Kolmer, Tomasz agowski, Marek Misorowski, Kazimierz Szmigiel, Andrzej Wieczorek, Marek Wojtas, Wiesaw Wrbel i Andrzej Zajc. Ustalono, e 6 lutego mia
by jeszcze wolny od pracy, a produkcja w zakadach miaa ruszy w sobot
7 lutego w wymiarze 8 godzin. Powodem bya konieczno krtkiego odpoczynku
robotnikw i potrzeba uruchomienia procesw technologicznych32.
Niewtpliwie wynegocjowane porozumienie byo wielkim sukcesem strajkujcych. Zakadao, e Prezes Rady Ministrw 6 lutego rozpatrzy rezygnacj woje-
364
wody bielskiego i wicewojewodw. Ustalono, e jeden z wicewojewodw pozostanie na swoim stanowisku, co zapewni cigo pracy Urzdu Wojewdzkiego.
Take miaa by rozpatrzona sprawa dymisji prezydenta i wiceprezydenta Bielska-Biaej. Jednym z gwnych zada nowego wojewody miaa by gruntowana
analiza raportu komisji WRN i NSZZ S i wycignicie konsekwencji dyscyplinarnych wobec winnych naduy, ze skierowaniem wnioskw do NIK wcznie.
Przyjto zasad, e osoby, ktre utraciy zaufanie spoeczne, nie bd powoywane na stanowiska kierownicze. Robotnicy biorcy udzia w strajku nie mogli
zosta za to w jakikolwiek sposb represjonowani a za jego czas mieli otrzyma
wynagrodzenie jak za urlop wypoczynkowy. Rwnoczenie powoano do ycia
specjaln komisj, ktra miaa czuwa nad realizacj postanowie. Z ramienia
rzdu w jej skad wszed Jzef Skweres (dyrektor Departamentu Terenowych
Organw Administracji Pastwowej i Ochrony rodowiska), a stron zwizkow
reprezentowa Wacaw Szlegr (wiceprzewodniczcy MKZ NSZZ S Region Podbeskidzie)33.
Ostatecznie zwycistwo zmczeni protestem robotnicy przyjli z wielk ulg, ale
i z entuzjazmem. Informowano o okrzykach Zwyciylimy i Zwyciy lud.
Powszechnie, nawet wrd czonkw PZPR , panowao przekonanie, e tak dugi
przestj i powane straty materialne byy win rzdzcych, naleao bowiem
zawrze ugod znacznie wczeniej. Odbio si to wyranie na dziaalnoci PZPR ,
poszczeglne KZ meldoway bowiem do KW PZPR w Bielsku-Biaej o znacznym
zwikszeniu si liczby osb, ktre oddaway legitymacje partyjne i wystpoway
z jej szeregw34.
Poczwszy od 6 lutego rozpocz si proces wymiany wadz administracyjnych
i partyjnych w wojewdztwie. W dzie podpisania porozumienia minister Jzef
Kpa na sesji WRN przyj rezygnacje wojewody bielskiego Jzefa abudka
i wicewojewodw Antoniego Kobeli i Antoniego Urbaca. Wkrtce ich los podzie-
2011-02-07 12:09:09
lili Marian Kao i Franciszek Holeksa prezydent i wiceprezydent Bielska-Biaej.

Zmiany objy rwnie urzdnikw niszego szczebla, cznie z kilkoma naczelnikami gmin. Nastpia rwnie wymiana kadr partyjnych. Nowym I sekretarzem
KW PZPR zosta Andrzej Gdula, a KM PZPR Gabriel Polaczek. Stanisawa
uczkiewicza desygnowano na nowego wojewod, a Jacka Krywulta na prezydenta stolicy wojewdztwa. To swoiste trzsienie ziemi przetrwa jedynie wicewojewoda Jan Waach, do ktrego strona zwizkowa nie zgaszaa adnych zastrzee35.
Na zakoczenie naley krtko przedstawi konsekwencje strajku generalnego dla
mieszkacw Podbeskidzia. Niewtpliwie protest okaza si czynnikiem integrujcym mieszkacw wojewdztwa bielskiego i wzmacniajcym poczucie przywizania do maej ojczyzny. Wynikao to z faktu, e niewtpliwie bya to najbardziej
masowa akcja w historii regionu, w ktrej wzio udzia, zdaniem czci historykw,
ponad 200 tysicy osb.36
Sam termin Podbeskidzie odnoszcy si do terenw wojewdztwa, wanie
wtedy si upowszechni. Notabene od tego czasu struktury Solidarnoci konsekwentnie uyway ju nazwy Region Podbeskidzie. Dowiadczenie protestu niezbicie wykazao, e struktury zwizkowe z terenu wojewdztwa powinny by
podporzdkowane jednemu orodkowi regionalnemu, by mogy skutecznie funkcjonowa i nie naraa si na dziaania dezintegrujce ze strony wadz administracyjnych, partyjnych i oczywicie SB . Konsekwencj tego sposobu mylenia
byo zapocztkowanie tu po zakoczeniu strajku przerejestrowwywania si zakadw z MKZ Maopolska czy MKR Jastrzbie do struktury regionalnej w Bielsku-Biaej. Cho z racji wprowadzenia stanu wojennego przejcie do wikszej
struktury nie wszystkim si udao , niewtpliwie wikszo zakadw zdoaa to
uczyni. Dla wielu z dziaaczy, m. in. Grayny Staniszewskiej, ten moment by
narodzinami zarwno Podbeskidzia, jak i podbeskidzkiej Solidarnoci w wymiarze
caego wojewdztwa. Z pewnoci jako pozytywy akcji naley wymieni rozpropagowanie idei zwizkowej wrd robotnikw poprzez dobrze prowadzon polityk informacyjn. Zreszt wypracowane procedury zwizane ze strajkiem stay
si obowizujce, co doskonale wykazay wydarzenia zwizane z tzw. kryzysem
bydgoskim z marca i przeprowadzonym wtedy strajkiem ostrzegawczym, ktry
zarwno storna zwizkowa, jak i partyjna oceniy jako doskonale przygotowany.
Mwic w samych superlatywach o strajku, trzeba wskaza przynajmniej na
2011-02-07 12:09:09
jedn jego cech negatywn, a byo ni zbyt czste odwoywanie si w pniejszej

pracy zwizkowej do tego wydarzenia i traktowanie go w dyskusjach jako temat
zastpczy w miejsce koniecznych do rozwizania aktualnych problemw. Olbrzymi sukces odcisn si niewtpliwie take na osobowoci Patrycjusza Kosmowskiego, ktry przejawia pewne cechywodzowskie, co z kolei nie podobao si
wszystkim zwizkowcom i rodzio kopoty. O znaczeniu wydarze z przeomu
stycznia i lutego 1981 r. dla mieszkacw Podbeskidzia najdobitniej wiadczy
zachowana do dzi pami o nich.
2011-02-07 12:09:09
DANIEL JACEK SIENKOWIEC

Dzieje Solidarnoci wabrzyskiej w latach 19801981
na tle regionu dolnolskiego i najwaniejszych
wydarze krajowych
Historia pierwszego okresu istnienia Solidarnoci to nie tylko losy i zmagania ludzi
zaangaowanych w budow centralnych w skali kraju struktur ruchu, ale rwnie
dzieje tej czci spoeczestwa tworzcej od podstaw regionalne, funkcjonujce
z dala od gwnych orodkw decyzyjnych, struktury niezalenego ruchu obywatelskiego. Pragnc przedstawi w niniejszym opracowaniu obraz wabrzyskiej Solidarnoci przeomu lat 19801981, zamiarem autora byo naszkicowanie historii solidarnociowego ruchu spoecznego w Wabrzychu na tle najwaniejszych wydarze
w kraju. Skupiajc si na okresie midzy Sierpniem 80 a Grudniem 81, naley podkreli poprzez uycie stosowanych w literaturze przedmiotu duych liter w nazewnictwie tych miesicy wyjtkowo czasu i wczesnych wydarze, ktre symbolizuj te graniczne daty. Szesnacie miesicy karnawau Solidarnoci, charakteryzujce
si swoistym etapem dwuwadzy i zarazem najwikszej swobody politycznej w kraju1,
okaza si miay znakiem nadchodzcych zmian spoeczno-politycznych Polski.
Wrd funkcjonujcych u progu dekady lat 80. w niezalenym obiegu na obszarze
Dolnego lska publikacji przewaay pisma wywodzce si z najwikszych
orodkw centralnych, w gwnej mierze z Wrocawia. Do tej grupy zaliczy naley zaoony 3 maja 1979 r. wrocawski Biuletyn Dolnolski (pismo Klubu
Samoobrony Spoecznej Ziemi Dolnolskiej), wydawan od 29 wrzenia 1980 r.
jako tytu MKZ NSZZ S z siedzib we Wrocawiu Solidarno Dolnolsk,
a take ukazujce si od 23 lipca 1981 r. czasopismo Z Dnia na Dzie. Wymienione tytuy byy bezsprzecznie najwaniejszymi publikacjami opozycji politycznej
we Wrocawiu podczas 16 miesicy legalnej dziaalnoci ruch Solidarno. Stay
si one dobrze rozpoznawalnym znakiem i mark pord innych tego typu
wydawnictw oglnopolskich, cieszc si du popularnoci i zainteresowaniem
wrd czytelnikw w swym macierzystym regionie.
2011-02-07 12:09:09
Do periodykw wywodzcych si z ziemi wabrzyskiej naley ukazujcy si od

2 padziernika 1980 r. Biuletyn Informacyjny MKZ NSZZ Solidarno wojewdztwa wabrzyskiego, a take regionalny tygodnik Niezalene Sowo, ktrego
pierwszy numer ukaza si 17 lutego 1981 r. Wrd pozostaych publikacji wymieni naley (a wraz z nimi te, ukazujce si poza przyjtymi w niniejszym
opracowaniu latami 1980 1981): Biuletyn Informacyjny Ziemi widnickiej,
Wiadomoci Ziemi widnickiej, biuletyn Ziemi Zbkowickiej Co sycha?, pismo
368
Terenowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ S Ziemi Dzieroniowskiej Nic

o Nas Bez Nas, pismo Ziemi Kodzkiej w, wabrzyskie Antykolaborant
i Wgielki Wabrzyskie. Na potrzeby artykuu korzystaem gwnie, oprcz powszechnie dostpnych opracowa naukowych dotyczcych omawianego tematu,
z bezdebitowego pisma MKZ NSZZ Solidarno wojewdztwa wabrzyskiego
Niezalene Sowo. Poniewa zaczo si ono ukazywa dopiero od lutego 1981 r.
niezbdna si okazaa take kwerenda lokalnej prasy, oparta na wydawanych
od sierpnia 1980 r. do grudnia 1981 r. numerach jedynego w wczesnym okresie
wabrzyskiego tygodnika Trybuna Wabrzyska, oraz w mniejszym, incydentalnym stopniu dolnolskiego dziennika Gazeta Robotnicza. Naley jednak
pamita, i tytuy te byy organami Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.
Wymienione czasopisma (oficjalne i podziemne) zgromadzone s w zbiorach
Pracowni Regionalnej Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej Biblioteka pod
Atlantami w Wabrzychu.
Krce w obiegu czytelniczym liczne nieoficjalne wydawnictwa bezdebitowe
(ksiki, broszury, ulotki, komunikaty, czasopisma) stanowi wymowne wiadectwo obywatelskiej pracy organicznej, byy fundamentaln czci procesu tworzenia si na obszarze caego kraju wolnego od ingerencji cenzury ruchu wydawniczego2. Papier i sowo pisane stay si wymownym sposobem walki z systemem
komunistycznym, ale i zarazem skutecznym narzdziem propagandy dla rzdzcych3. Dziki zaszym po Sierpniu 1980 r. zmianom spoeczno-politycznym liczba
rnego rodzaju publikacji bezdebitowych (niezalenych) gwatownie wzrosa, ich
najwikszym wydawc zostaa gwnie Solidarno. Pisma sygnowane przez
zwizek, kolportowane na caym terytorium kraju, mona podzieli na trzy gwne kategorie: regionalne, rodowiskowe i zakadowe 4. Niezalene publikacje,
przeamujce komunistyczny monopol informacji pastwowej, stay si z czasem
trwaym elementem szarej rzeczywistoci PRL . Ukazyway si poza kontrol
2011-02-07 12:09:09
DANIEL JACEK SIENKOWIEC DZIEJE SOLIDARNOCI WABRZYSKIEJ W LATACH 19801981
Gwnego Urzdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (cenzury), std powszechnie utosamiano je, obok wystpujcych rwnolegle wydawnictw rodowisk religijnych, spoecznych, zawodowych lub kulturalnych, z dziaalnoci opozycji
politycznej, stanowiy zarazem dla znacznej czci spoeczestwa alternatywne
rdo wiedzy i codziennej informacji.
Wydarzenia krajowe przeomu lat 19801981 stanowi wymown cezur w najnowszej historii Polski. Zapocztkowane fal letnich protestw z 1980 r., byy
odpowiedzi spoeczestwa na wprowadzon przez wadze PRL od 1 lipca podwyk cen misa i jego przetworw. Strajki lipcowe wybuchajce w rnych
czciach kraju, okrelane w oficjalnym przekazie propagandy przerwami w pracy, objy swym zasigiem ponad 80 tys. osb w 177 zakadach pracy5. Do
podjtych akcji protestacyjnych w WSK PZL -Mielec, Zakadach Mechanicznych
Ursus w Warszawie, Sanoku i Tarnowie doczaj nastpne zakady pracy w Tczewie, Ostrowie Wielkopolskim, Wocawku, yrardowie. Strajki i protesty wybuchaj
wkrtce na Lubelszczynie i obejmuj okoo 50 tys. pracownikw ze 150 zakadw
pracy Lublina, Chema, Kranika, Lubartowa, Opola Lubelskiego, Puaw i innych
miejscowoci.
18 lipca 1980 r. organizowane s pierwsze wystpienia w regionie dolnolskim.
Jako pierwsze stany kopalnie Zagbia Miedziowego, 24 lipca doczya do nich
cz zakadw wrocawskich oraz pojedyncze przedsibiorstwa wojewdztwa
wabrzyskiego: Zakady Elektrotechniki Motoryzacyjnej Polmo w widnicy oraz
ich filia w Dusznikach. W czci zakadw protesty maj charakter kilkugodzinny
i obejmuj tylko poszczeglne wydziay, w innych trwaj kilka dni przy poparciu
wikszoci lub caej zaogi. Wyaniajcy si w skali zarwno caego kraju, jak
i poszczeglnych regionw objtych strajkami obraz lipcowych wystpie pozwala na ukazanie niezorganizowanych jeszcze w peni odruchw buntu i protestw, jednak stanowi one ju zapowied zbliajcej si fali strajkw, a co jest
moe rzecz waniejsz, pozwalaj pozna koniecznoci, jakie wyzwoliy
zorganizowany ju ruch strajkowy6.
Pierwsza, lipcowa cz strajkw na Dolnym lsku, nie zostaa dostrzeona na
amach oficjalnej prasy regionalnej, ktra staraa si omija trudny temat rozlewajcych si po kraju niepokojw spoecznych. Wrd spraw poruszanych na
amach Gazety Robotniczej przewaay zgodnie z narzucon odgrnie polityk informacji wiadomoci sportowe z trwajcych XXII moskiewskich Igrzysk
2011-02-07 12:09:09
Olimpijskich, drukowano cykl artykuw pn. Meldunki z dolnolskich pl czy te

relacje z obrad Kolegium Dolnolskiego Zjednoczenia Przemysu Wglowego
z udziaem najwaniejszych przedstawicieli wadz wabrzyskich. Z kolei Trybuna
Wabrzyska, wychodzc naprzeciw najmodszej grupie spoeczestwa, niepokoia si o losy placw zabaw w Kodzku, gdzie na Osiedlu XXX-lecia PRL nieznani
chuligani dewastuj urzdzenia i wypisuj niecenzuralne sowa na szaasach,
ale na szczcie jak puentuje autor relacji podjto pierwsze interwencje i na
370
sprawy te uczulono ju rodzicw, MO i ORMO 7.

Rozwj wydarze krajowych doprowadzi do nowej fali dziaa strajkowych. O ile
jeszcze pod koniec lipca 1980 r. stan napicia spoecznego, jaki utrzymywa si
od kilkunastu dni, wykazywa na og tendencje sabnc (poza kilkoma orodkami w kraju, m.in. w Ostrowie Wielkopolskim, Wrocawiu, Wabrzychu, Jeleniej
Grze i niektrych wydziaach portu w Gdasku i Gdyni), o tyle w pierwszych
dniach sierpnia wikszo strajkw miaa charakter pezajcy8. Zmiana tej sytuacji nastpia po rozszerzeniu si protestw na kolejne miasta Polski, obejmujcych swym zasigiem rwnie miejscowoci Dolnego lska. 12 sierpnia odby
si pierwszy strajk Wabrzyskiego Przedsibiorstwa Komunikacyjnego, nazajutrz
do protestw przystpiy wrocawskie Zakady Aspa i Instytut Automatyki Systemw
Energetycznych, a 18 sierpnia doczya Fabryka Maszyn Budowlanych Bumar-Fadroma.
Przeomem okaza si 14 sierpnia, kiedy to rozpocz si strajk w Stoczni Gdaskiej. Do protestw doczyy wkrtce inne przedsibiorstwa, 16 sierpnia 1980 r.
zawiza si Midzyzakadowy Komitet Strajkowy, ktry skierowa do rzdzcych
21 postulatw robotniczych9. Dwa dni pniej do MKS naleao ju 156 zakadw.
Sytuacji w kraju 18 sierpnia powicono narad Biura Politycznego KC PZPR ,
podczas ktrej zdecydowano, i wadza musi wyj do spoeczestwa z uspokajajc odezw. Jak podkrela podczas spotkania wicemarszaek Sejmu tow.
Andrzej Werblan, przygotowane przemwienie powinno by skierowane do klasy
robotniczej, ale zarazem by ostre i zdecydowane wobec si godzcych w interes
narodu. Jeli przemwienie nie spowoduje oczekiwanego rezonansu, bdzie to
strata do niepowetowania 10. Zgodnie z przyjtymi ustaleniami nazajutrz oglnopolska prasa opublikowaa tre radiowo-telewizyjnego przemwienia I sekretarza
KC Edwarda Gierka, w ktrym prbowa on wyjania genez zaistniaej sytuacji
spoeczno-gospodarczej w kraju11. W tym samym czasie dolnolska Gazeta
2011-02-07 12:09:09
Robotnicza w publikacjach przestrzegaa przed nierozwanymi i pochopnymi

decyzjami protestujcych, nagwki artykuw (Spokj nadal potrzebny, Przede
wszystkim liczy si praca) epatuj wezwaniami do umiarkowania, a redakcja
wylicza straty i zagroenia: Strajki w portach oznaczaj, e zamar nasz handel
zagraniczny kierowany drog morsk. Zatrzymany zosta wany element krwiobiegu gospodarki. Wyobrani nie starcza, by policzy straty, jakie ponosimy
jeszcze z tego tytuu 12. 21 sierpnia 1980 r. na Wybrzee przyjeda wicepremier
PRL Mieczysaw Jagielski, ktry stoi na czele skierowanej do rozmw ze strajku-
jcymi Komisji Rzdowej. W tym samym dniu 64 intelektualistw i przedstawicieli ycia kulturalnego wystosowao do wadz warszawskich odezw, apelujc, aby
strony konfliktu, kierujc si dobrem kraju, weszy na wspln drog rozmw
i kompromisu.
Tymczasem fala protestw sierpniowych zacza dociera do kolejnych regionw
Polski. 26 sierpnia strajk podjy we Wrocawiu Stocznia Rzeczna oraz Miejskie
Przedsibiorstwo Komunikacji. Na terenie tego drugiego proklamowano powstanie Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego z przewodniczcym Jerzym
Pirkowskim na czele. W Komunikacie nr 3 z 29 sierpnia MKS informowa: Do
chwili obecnej [29 VIII, godz. 20.00] do MKS -u, a wic do strajku solidarnociowego z robotnikami Wybrzea przystpio we Wrocawiu 97 zakadw [].
Wczoraj Jego Eminencja ks. Arcybiskup Henryk Gulbinowicz przyj delegacj
wrocawskiego MKS -u. Po rozmowach ks. Arcybiskup udzieli bogosawiestwa
wszystkim strajkujcym robotnikom i caemu spoeczestwu Dolnego lska 13.
31 sierpnia MKS grupowa ju 176 przedsibiorstw z caego Dolnego lska.
Rwnolegle z powsta struktur centraln powoywano do ycia regionalne
Midzyzakadowe Komitety Strajkowe. Powstaway one przy mniejszych orodkach
przemysowych, uznajcych przywdcz (centraln) rol wrocawskiego MKS .
27 sierpnia 1980 r. w wabrzyskiej kopalni wgla kamiennego Thorez, w szybie
Chwalibg rozpocz si strajk prowadzony pod hasem Chcemy chleba i popieramy Gdask!. By to pierwszy zakad w kraju z brany grniczej oraz w wojewdztwie wabrzyskim, ktry przerwa prac14. Do grnikw uda si I sekretarz
Komitetu Miejskiego PZPR w Wabrzychu Jerzy Karykowski, jednak nie udao mu
si namwi strajkujcych do przerwania protestu. W pierwszej fazie strajku na
czoo protestujcych wysun si Kazimierz onierek, pracownik wabrzyskiego
Thoreza. Czulimy, e wygramy wszystko. Dopiero wtedy ludzie zrozumieli, e
2011-02-07 12:09:09
jak s razem, to s silni, e nasza akcja ma sens. [] Wtedy ju nawet przez

gow mi nie przeszo, e moemy przegra wspomina po latach onierek 15.
28 sierpnia w godzinach popoudniowych na terenie KWK Thorez zawiza si
Midzyzakadowy Komitet Strajkowy w Wabrzychu pod przewodnictwem Jerzego
Szulca. Jednym z wiceprzewodniczcych MKS zosta Jerzy Jacek Pilchowski,
wsppracownik Komitetu Obrony Robotnikw, od 1979 r. wchodzcy w skad
kolegium redakcyjnego podziemnego pisma Robotnik. MKS formuuje list 19
372
postulatw, ktre nastpnie zostay przekazane przez wybranego przedstawiciela protestujcych zag Idziego Gagatka, uznawanego w rodowisku grnikw za
niekwestionowany autorytet moralny, dyrekcji zakadu. Oprcz KWK Thorez akcja
protestacyjna obja rwnie kopalnie Victoria, Wabrzych, Nowa Ruda i komunikacj miejsk 16, fala wystpie rozlaa si wkrtce na wiele przedsibiorstw
Wabrzycha i znacznej czci wojewdztwa.
Poparcia strajkujcym w Wabrzychu udzieliy lokalne grupy zawodowe, protestujcych wsparli przedstawiciele sdownictwa i rodowiska prawniczego, a take
czonkowie ZNP , nauczyciele, pracownicy administracji i obsugi I Liceum Oglnoksztaccego im. generaa Karola wierczewskiego. Wybrani spord nich reprezentanci udali si na teren kopalni z oficjalnymi pismami poparcia, podczas
spotkania otrzymali od grnikw ofert czynnego przyczenia si do strajkujcych.
Propozycja ta zaskoczya przybyych, poniewa jak wspomina przedstawiciel
Rady Pedagogicznej Janusz Mulawa tak naprawd nie bylimy jeszcze gotowi
na tak zdecydowane i jednoznaczne wzicie udziau w strajku. Nie bylimy jeszcze do takiego kroku wystarczajco dojrzali. Poza tym wiedzielimy, e bdziemy
musieli zaj si modzie, ktra za chwil wrci po wakacjach do szkoy []17.
Strajki wabrzyskie drugiej poowy sierpnia 1980 r. nie znajduj odbicia w regionalnej prasie, brak wiadomoci uatwia bowiem w ocenie rzdzcych skuteczn dezinformacj spoeczestwa. Jedynym komentarzem do wczesnej sytuacji
w wojewdztwie mogaby by fotografia z czwartej strony Trybuny Wabrzyskiej,
gdzie na zamieszczonym zdjciu przedstawiono gwnego dyspozytora ruchu
kopalni Thorez grnika Tadeusza Kalisza, z wieloznaczn w czasie niepokojw
spoecznych adnotacj: Od niego zaley s p o k o j n a p r a c a g r n i k w
w kopalni Thorez18 [podkr. moje D. S.].
30 sierpnia 1980 r. na yczenie strajkujcych pierwsz msz w. na terenie kopalni Thorez odprawili wabrzyscy ksia pod przewodnictwem praata Juliana
2011-02-07 12:09:09
raki. Podczas naboestwa odczytano komunikat Episkopatu Polski o sytuacji spoecznej w kraju. Podczas 16 miesicy legalnego istnienia Solidarnoci
(a take w pniejszym okresie) symbioza i wsppraca na Dolnym lsku Kocioa ze zwizkiem bya czym naturalnym i oczywistym. Dla wikszoci ludzi
podmioty te uosabiay niekwestionowane wartoci bdce w jaskrawej opozycji
do rzeczywistoci PRL 19. Take 30 sierpnia z Wabrzycha do MKS Wrocaw zostaa oddelegowana czteroosobowa grupa ktrej przewodniczyli Idzi Gagatek
i Jerzy Szulc reprezentujca 30 wabrzyskich przedsibiorstw, w tym trzy kopalnie wgla kamiennego. Po przybyciu do Wrocawia delegacja spotkaa si
z przewodniczcym dolnolskiego MKS Jerzym Pirkowskim oraz wczesnym
rzecznikiem prasowym MKS Wadysawem Frasyniukiem. Wrd najpilniejszych
spraw omwiono kwestie wzajemnej pomocy prawnej i przepywu materiaw
ulotkowych pomidzy komitetami strajkowymi, wymieniono si przeyciami ostatnich dni. Rwnie 30 sierpnia wizyt wrocawskiemu MKS zoyy reprezentacje
protestujcych z Kodzka i Legnicy.
31 sierpnia jako delegat MKS Wabrzych do Gdaska uda si Jan Sk, ktry
u Lecha Wasy mia zabiega o wsparcie i pomoc dla strajkujcych w wojewdztwie wabrzyskim. Jednake po przybyciu na miejsce skonsternowany dowiaduje
si, e wanie w Stoczni Gdaskiej wicepremier rzdu Mieczysaw Jagielski
podpisa z przedstawicielem protestujcych Lechem Was porozumienie zawieszajce strajki. Podpisanie pierwszych w tej czci Europy porozumie spoecznych (30 sierpnia w Szczecinie, 31 sierpnia w Gdasku oraz 3 wrzenia
w Jastrzbiu-Zdroju) wieczyo wielodniowe, wyczerpujce, a nieraz i dramatyczne obustronne rozmowy na linii wadza spoeczestwo. Stay si one zacztkiem
procesu tworzenia Niezalenego Samorzdnego Zwizku Zawodowego, pierwszego w bloku wschodnim autonomicznego od komunistycznych wadz ruchu
spoecznego. To historyczne wydarzenia i dzisiaj [w 1997 r. D. S.] ja mog
z ca odpowiedzialnoci i samokrytycznie stwierdzi, e wielu rzeczy nie rozumielimy, nie docenilimy wspomnia po latach genera Wojciech Jaruzelski.
Liczylimy wci mwi dalej Jaruzelski e uda si w pewnych ramach []
zreformowanych, skorygowanych, ale w ramach systemu, w ramach ustroju,
uzyska jaki modus vivendi [] 20. Wydarzenia z Sierpnia 1980 r. zdeterminoway sw wymow obraz sytuacji spoeczno-politycznej w Polsce, zainicjoway
gwatowne (cho pokojowe) i nieoczekiwane narodziny politycznej, obywatelskiej
2011-02-07 12:09:09
wsplnoty. Ubezwasnowolniony do tej pory tum, ludno bdca przedmiotem

zabiegw administracyjnych wyalienowanej wadzy, zmieni si za spraw solidarnego sprzeciwu w wiadomych i odpowiedzialnych obywateli21.
To, zdawaoby si, niemoliwe do osignicia na gruncie krajowym porozumienie
spoeczne, mogo znale swj bezkonfliktowy fina, gdy w 1980 r. jak trafnie
zauwaa brytyjski historyk Timothy Garton Ash to szczeglne spoeczestwo,
jednoczenie chore i pewne siebie, sfrustrowane i zjednoczone, stao naprzeciw
374
sabej i podzielonej elity wadzy, ktra nie miaa ju ani rodkw, by zyska dobrowolne poparcie spoeczne, ani do woli, aby wymusi posuszestwo przy
pomocy siy fizycznej 22. Nowy model zainicjowanego dialogu spoecznego zauwaa take redaktor naczelny tygodnika Polityka Mieczysaw F. Rakowski,
ktry notowa 1 wrzenia: Mam ju pewno, e Polska wkracza w zupenie now
faz swojego rozwoju i dzisiaj nikt nie moe powiedzie, co nas czeka. Powstanie
zwizku zawodowego deklarujcego pen niezaleno od partii jest zjawiskiem
niespotykanym w systemie, ktry wprowadzono we wschodniej Europie na wzr
i podobiestwo radzieckiego. [] Jedno jest jednak pewne: zrodzia si nowa
jako w stosunkach spoecznych23.
Polskie zdarzenia z Sierpnia 1980 r. odbiy si duym echem na amach prasy
krajowej oraz zagranicznej. Na gwnych stronach dziennikw zamieszczano tre
zawartych porozumie spoecznych, Gazeta Robotnicza drukuje seri wypowiedzi i komentarzy dolnolskich czytelnikw pod znamiennym tytuem Ulga i nadzieja. Media odnotowuj reakcje prasy zachodniej, cytowany przez GR paryski
dziennik Le Figaro zauway, i Polska ma wielkie szanse powodzenia na
obranej drodze zmian spoeczno-politycznych24. Z satysfakcj podkrela si powrt
do codziennej pracy robotnikw, tytuy artykuw na pierwszych stronach komunikuj: Dolny lsk ostro ruszy do pracy (tekst opatrzono fotografi pracownikw
hali warsztatowej zajezdni MPK przy ul. Grabiszyskiej we Wrocawiu), czy Trudny pierwszy roboczy dzie.
Osobist refleksj, nawizujc do okresu lokalnych strajkw sierpniowych,
dzieli si z czytelnikami Trybuny Wabrzyskiej jej redaktor naczelny Marek
Malinowski: Moja droga do pracy prowadzi obok Thoreza. Na zawsze zapamitam te obrazy. [] Ucieszyem si i odczuem ulg, gdy wczoraj koo szstej
rano zobaczyem na Biaym Kamieniu [dzielnica Wabrzycha D. S.] pierwszy
czerwony autobus. Wabrzych wraca do normalnego ycia 25. W innym felieto-
2011-02-07 12:09:10
nie tygodnika wabrzyskiego podjto prb oceny postawy robotnikw ze widnicy podczas ostatnich strajkw: Trudne sierpniowe dni byy w widnicy jakby
spokojniejsze ni w innych przemysowych orodkach naszego regionu. Nawet
wwczas, gdy zgodnie z wojewdzkimi ustaleniami przerwaa prac komunikacja
miejska, a na znak solidarnoci nie wyjechay na trasy rwnie autobusy PKS ,
w zakadach pracy realizowano dzienne zadania produkcyjne. [] Czy to znaczy,
e widnica pozostaa na uboczu oglnopolskich dyskusji, czy tu obyo si bez
napi? Oczywicie nie! I w tym miecie trway i trwaj nadal rozmowy, czsto
burzliwe, z reguy konstruktywne. Zaogi robotnicze zgaszaj jednak swe dezyderaty, nie przerywajc produkcji. [] Inaczej mwic, robotnicy widniccy
zdecydowali, e najlepsz form poparcia susznych postulatw i wdraania
odnowy jest zwyka, codzienna praca. Wnioski wic w ocenie autora artykuu
mog by tylko jedne: Faktem jest [], e w podstawowej masie pracuj tu
[w widnicy] ludzie posiadajcy szerokie horyzonty mylowe, potraficy w trudnych
sytuacjach wybra wyjcie najrozwaniejsze26.
1 wrzenia 1980 r. konstytuuje si wrocawski MKZ , 2 wrzenia za dochodzi do
podpisania historycznego porozumienia wabrzyskiego jest to bowiem trzecie
w kraju (po Szczecinie i Gdasku, a przed Jastrzbiu-Zdroju) porozumienie zawarte midzy protestujcymi a przedstawicielami wadzy. W prowadzonych od
koca sierpnia negocjacjach wabrzyski MKS reprezentowa Jerzy Szulc, a stron
pastwow wiceminister grnictwa Gerard Kroczek. W wyniku podpisanych
Porozumie Sierpniowych dolnolskie komitety strajkowe przeksztaciy si
w komitety zaoycielskie, a nastpnie w Midzyzakadowy Komitet Zaoycielski
NSZZ . W prace powoanego Komitetu Zaoycielskiego MKZ Wabrzych, oprcz
dotychczasowych osb czynnie uczestniczcych w dziaaniach Komitetu, aktywnie

wczy si jego wsppracownik, a przez dugi pniejszy okres doradca, Jan
Lityski. Po latach tak wspomina pocztki swojej dziaalnoci na ziemi wabrzyskiej:
Na pocztku wrzenia1980 r. przyjechaem do Wabrzycha tu po wyjciu z wizienia []. Bya to jedna z najlepszych decyzji mojego ycia. Zamiast przebywania
w jednym z centrw i toczenia dyskusji na najwyszym szczeblu, mogem uczestniczy w powstawaniu Solidarnoci tam, gdzie si faktycznie rodzia27.
Opublikowany 1 wrzenia 1980 r. Komunikat specjalny nr 6 wrocawskiego MKZ
zamyka pewien etap w historii protestw na Dolnym lsku, stanowi bowiem dla
protestujcych zag podstaw do oficjalnego przerwania dziaa strajkowych na
2011-02-07 12:09:10
tym terenie. Decyzja ta odbia si echem w prasie, w licznych artykuach omawia

si aktualn sytuacj poszczeglnych zakadw wojewdztwa wabrzyskiego.
Wrd opisywanych przedsibiorstw znajduj si m. in. strzegomski Zremb,
dzieroniowskie oddziay WPK i PKS czy te wabrzyskie Zakady Porcelany
Stoowej Krzysztof28. W drukowanych reportaach kadzie si take nacisk na
przyziemne sprawy robotnicze, podkrela si zwyky, codzienny rytm grniczej
pracy29. Echa kwestii spoeczno-politycznych docieraj coraz czciej do czytel-
376
nikw w formie rysunkowych komentarzy satyrycznych publikowanych na amach

gazet. Na zamieszczonym na pierwszej stronie Trybuny Wabrzyskiej rysunku
maa dziewczynka, trzymajca w rce lalk, mwi do mikrofonu pochylonego
nad ni i przeprowadzajcego z ni rozmow redaktora: Postulujemy wicej dni
sonecznych!
Wanym wydarzeniem w dziejach zwizku byo oglnopolskie spotkanie delegatw z 36 Midzyzakadowych Komitetw Zaoycielskich 22 wrzenia w Gdasku, gdzie przyjli oni dla NSZZ oficjaln nazw Solidarno. Miesic pniej,
24 padziernika 1980 r. Sd Wojewdzki w Warszawie, po uprzednim dokonaniu
arbitralnych zmian w przedstawionym statucie Zwizku, wpisa do rejestru zwizkw NSZZ Solidarno 30. Po zgoszeniu przez KKP protestu co do takiej formuy
rejestracji, samowolne poprawki wprowadzone do treci pierwotnego statutu
zostay usunite i ostatecznie 10 listopada zwizek zosta zarejestrowany w Sdzie Najwyszym. Stanowisko Komisji Krajowej w tej sprawie publikuje Biuletyn
Informacyjny MKZ NSZZ S wojewdztwa wabrzyskiego 31. Decyzja SN zakoczya jak informowano w wewntrznych materiaach KC PZPR skierowanych do
czonkw aktywu wany etap w procesie tworzenia nowego ksztatu ruchu
zawodowego. W rezultacie wytworzya si nowa jakociowo sytuacja polegajca
na organizacyjnym zrnicowaniu zwizkw zawodowych. [] W s z y s t k i e
z w i z k i s d z i s t a y m e l e m e n t e m n a s z e g o y c i a s p o e c z n o- p o l i t y c z n e g o32 [podkr. w oryg. D. S.].
Wraz z powoaniem na pocztku wrzenia 1980 r. we Wrocawiu i Wabrzychu
MKZ kolejne powstaj w Legnicy (9 wrzenia) i Jeleniej Grze (17 wrzenia) ta
ostatnia struktura pozostaa jednak autonomiczna, wyodrbniona terytorialnie

bya niezalena od wpyww wrocawskiego MKZ . 15 wrzenia przy I Liceum
Oglnoksztaccym w Wabrzychu powstaje Komitet Zaoycielski NSZZ S
Pracownikw Owiaty i Wychowania, kolejne tygodnie upywaj na budowaniu
2011-02-07 12:09:10
struktur zakadowych, miejskich i wojewdzkich NSZZ S Owiaty i Wychowania.

Jej pierwszym przewodniczcym na obszarze wojewdztwa wabrzyskiego zosta
wybrany Janusz Mulawa. Kolejnym rodowiskiem zawodowym w regionie, ktre
czynnie wczyo si w budow struktur zwizkowych, bya suby zdrowia, w wabrzyskim Szpitalu Grniczym zawiza si Komitet Zaoycielski WZZ . 17 wrzenia
doszo do utworzenia Krajowej Komisji Porozumiewawczej z siedzib w Gdasku,
na czele z Lechem Was. Przedstawicielem wabrzyskich NSZZ w tej komisji
zosta Jerzy Szulc33.
2 padziernika 1980 r. ukazuje si pierwszy numer wydawanego przez MKZ NSZZ
Solidarno wojewdztwa wabrzyskiego Biuletynu Informacyjnego. Kolejnym
pismem, skierowanym jak zaznaczono na winiecie d o u y t k u w e w n t r z z w i z k o w e g o, byo Niezalene Sowo, ktrego pierwszy numer ukaza si
17 lutego 1981 r.. Oprcz wydawnictw sygnowanych przez zwizek w regionie
wabrzyskim licznie rozpowszechniane byy take podziemne publikacje drugiego
obiegu (ksiki, pisma, ulotki), tzw. bibua. Do osb zajmujcych si kolportaem
tego typu wydawnictw, sprowadzanych nielegalnie drog kuriersk z innych miast
Polski (Wrocaw, Warszawa, Gdask, Lublin), naleeli przede wszystkim Jacek
Rydecki (od wiosny 1981 r. dolnolski przedstawiciel pisma Spotkania) oraz
Jerzy Jacek Pilchowski. Ten ostatni wspomina: Dla mnie i dla podobnych do
mnie Solidarno bya szans na to, aby wyprodukowa i rozprowadzi jak
najwiksz ilo bibuy. Uwaalimy bowiem, e najgroniejsz broni komunizmu
nie byy czogi, tylko zanik historycznej, politycznej i gospodarczej samowiadomoci. []. Kciem si tylko z kolegami o jak najwikszy przydzia [bibuy
D. S.] dla Wabrzycha i innych miast naszego wojewdztwa. Z moich wabrzyskich
obowizkw wywizywaem si wic coraz lepiej. Do Wabrzycha i na teren wojewdztwa pyn coraz wikszy strumie ksiek i bibuy34.
3 padziernika 1980 r. na terenie caego kraju dochodzi do strajku ostrzegawczego zorganizowanego przez Solidarno, wystpienia obejmuj rwnie terytorium
Dolnego lska. Protestujcy domagaj si przestrzegania Porozumie Sierpniowych, a w szczeglnoci rzetelnego wykonywania zobowiza placowych
rzdu w ustalonym terminie, dostpu do rodkw masowego przekazu oraz powcignicia ogniw administracji pastwowej i politycznej sabotujcych podpisane przez rzd porozumienia35. W pierwszych dniach listopada w wojewdztwie
wabrzyskim dochodzi do akcji strajkowej suby zdrowia, na budynkach szpitalnych
2011-02-07 12:09:10
i przychodniach pojawiy si flagi pastwowe, a pracownicy zaoyli biao-czerwone opaski36.

Doniosym wydarzeniem dla spoecznoci ziemi wabrzyskiej bya wizyta 23 listopada 1980 r. Lecha Wasy, ktry (wraz z Andrzejem Gwiazd oraz Jarosawem
Sienkiewiczem z MKR Jastrzbie) przyjecha do Wabrzycha na zaproszenie
przewodniczcego MKZ Jerzego Szulca. Podczas odwiedzin w kopalni Wabrzych
Wasa zjecha z wizyt pod ziemi do pracujcych grnikw, nastpnie uda si
378
na spotkanie z mieszkacami miasta tumnie zgromadzonymi na stadionie sportowym KS Grnik Wabrzych37. Druga wizyta Wasy w Wabrzychu odbya si
29 czerwca 1981 r., tym razem spotkanie miao miejsce na stadionie 1000-lecia
w dzielnicy Biay Kamie. Po zakoczeniu oficjalnej czci wizyty i przemwieniu
honorowego gocia Wasa zacz odpowiada na pytania mieszkacw Wabrzycha: poruszane kwestie dotycz aktualnej sytuacji kraju i problemw Polski.
Szczegowy przebieg spotkania zrelacjonowao na pierwszej stronie Niezalene Sowo38.
O przyszoci Zwizku na pocztku 1981 r. zastanawia si Jan Araszkiewicz:
Jaka bdzie Solidarno w tym roku? [] Mino zaledwie kilka miesicy od
czasu powstania Zwizku, a zdy ju on przeobrazi si w organizacj tak
masow, o jakiej po strajkach nawet si nam nie nio. Z organizacj takiej miary wiza si musz okrelone nadzieje. Niektrzy sdz wrcz, e jest to cudowne curiosum na wszelkie nasze bolczki, cudowny lek uzdrawiajcy spoeczestwo. I trudno temu wrcz zaprzeczy, jako e wszyscy chcielibymy takim
wanie nasz zwizek widzie. Z drugiej strony i tu stan si niepopularny naleaoby zda sobie spraw, i wytworzy si mit Solidarnoci na takich wanie
zasadach oparty, mit, bez ktrego niewielu z nas potrafi y 39. Pierwsze tygodnie 1981 r. przyniosy kolejne wane wydarzenia w historii Solidarnoci ziemi
wabrzyskiej. 27 stycznia w widnickim kociele w. Jzefa godwk podjo
11 rolnikw, czonkw NSZZ Solidarno Chopska 40, dajc zdjcia cenzury
naoonej na informacje o niezalenych zwizkach chopskich oraz przestrzegania penej realizacji Porozumie Sierpniowych 41. 30 stycznia w wygoszonym
w kociele w. Jzefa kazaniu, ks. Dionizy Baran mwi: ycie i prac rolnika
naley ocenia z jego wasnej osoby, z jego odniesienia do spoecznoci i z nadnaturalnego punktu widzenia. Moralna warto pracy tkwi w osobie czowieka, jej
warto spoeczna w uytecznoci dla innych [] 42. Uchwa popierajc
2011-02-07 12:09:10
protestujcych wystosowa do spoeczestwa MKZ Wabrzych, w dokumencie tym

przedstawiono postulaty strajkujcych oraz informowano, o zapowiedzianym na
28 stycznia generalnym strajku ostrzegawczym. Godwka widnicka, o ktrej
dziki informacjom przekazywanym nawet w reimowych Trybunie Ludu i Dzienniku Telewizyjnym dowiedziaa si caa Polska43, wpisywaa si w trwajc
oglnopolsk walk o rejestracj zwizkw zawodowych rolnikw (w tym samym
czasie strajkowali take rolnicy w Ustrzykach Dolnych i Rzeszowie). Protest
w widnicy zosta zakoczony 10 lutego, akcja ta uzyskaa duy oddwik i poparcie w kraju.
Krajowe wypadki w marcu 1981 r. zdominowane zostay przez tzw. wydarzenia
bydgoskie. 19 marca w Bydgoszczy doszo do pobicia przez milicj zaproszonych
na rozmowy do WRN dziaaczy Solidarnoci. W wyniku napaci ucierpia przewodniczcy bydgoskiego MKZ Jan Rulewski. 23 marca w Wabrzychu z dotychczasowego MKZ zosta wyoniony na czele z przewodniczcym Prezydium Janem
Szulcem Midzyzakadowy Komitet Strajkowy, ktry od 26 marca sta si ciaem tymczasowym, upowanionym na okres trwania akcji strajkowej do podejmowania wszelkich decyzji dotyczcych nadzorowania stanu gotowoci strajkowej
i przebiegu akcji strajkowej na terenie wojewdztwa wabrzyskiego44. 27 marca
w caym kraju odby si czterogodzinny strajk ostrzegawczy S, w ktrym uczestniczya rwnie wikszo zakadw wojewdztwa wabrzyskiego. Raz jeszcze,
przez cztery godziny zamaro ycie w kraju. Kady bez wyjtku obywatel czu na
sobie brzemi odpowiedzialnoci za ten strajk. Co prawda rna bya skala odczu
i rne podejcie, ale przede wszystkim dao o sobie zna zmczenie. Ta wielka
presja cica od sierpnia na ludziach nie ma drogi ujcia 45 relacjonowa dzie
strajku powszechnego Tadeusz Patulski.
W marcu 1981 r. przy wabrzyskim MKZ powoano Wojewdzk Komisj Wyborcz,
jej przewodniczcym zosta Edward Bielaszewski. Gwnym jej zadaniem byo
przygotowanie wyborw do wadz wojewdzkich NSZZ Solidarno. W rozpocztej debacie nad przyszym ksztatem funkcjonowania struktur zwizkowych
najszerzej omawian spraw staa si kwestia regionalizacji Zwizku. Odmienna
wizja przyszego modelu organizacyjnego struktur zwizkowych oraz niemono
wypracowania jednolitego stanowiska wrd lokalnych dziaaczy, spowodoway
wkrtce pornienie czci rodowiska wabrzyskiej Solidarnoci. 22 marca
wrocawski MKZ NSZZ S wyda odezw pn. Spoeczestwo polskie w warunkach
2011-02-07 12:09:10
stanu wyjtkowego przewidywania i zalecenia46. W kwietniu 1981 r. wobec prb

ocenzurowania przez wadze pastwowe kolejnego numeru wewntrzzakadowego pisma Niezalene Sowo redakcja ogosia, kierowany do premiera PRL
Wojciecha Jaruzelskiego, stanowczy sprzeciw wobec prb takiej ingerencji. Przyjte stanowisko uporu i zdecydowania w obronie wolnoci sowa poskutkowao
cofniciem 17 kwietnia przez wadze decyzji o cenzurze pisma47.
3 maja 1981 r. w kilkunastu miejscowociach ziemi wabrzyskiej odbyy si, po
380
raz pierwszy po kilkudziesiciu latach, oficjalne obchody zwizane z rocznic

uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Liczne uroczystoci zorganizowano w Wabrzychu, widnicy, Kodzku, Dzieroniowie i Zibicach, przycigny one tysice ludzi.
W uroczystociach w Kodzku wzio udzia ponad 20 tys. mieszkacw ziemi
kodzkiej. W Wabrzychu, w mszy w., ktrej przewodniczy ks. biskup Adam
Dyczkowski, wzio udzia ponad 40 tys. mieszkacw miasta i wojewdztwa,
obchody szeroko komentowano na amach lokalnej prasy 48. Wykad na temat
historii wita 3 Maja wygosi dr Adolf Juzwenko49. Dla upamitnienia wabrzyskich uroczystoci Komisja Resortowa Grnictwa Wabrzych wydaa okolicznociow gazetk Biuletyn Informacyjny Solidarno Grnicza. Z kolei Niezalene
Sowo opublikowao bdcy fragmentem wydanej pod koniec XIX w. ksiki
Dzieje Polski okolicznociowy tekst autorstwa Cecylii Niewiadomskiej Konstytucja 3 maja50.
9 maja 1981 r. odbyo si przedwyborcze posiedzenie delegatw wojewdztwa
wabrzyskiego, obszern relacj ze spotkania zamiecio Niezalene Sowo51.
Kolejno, 14 maja, zebrao si prezydium MKZ ; spotkania te powicono przyszoci Zwizku na Dolnym lsku. Tydzie pniej, 23 maja w Wabrzychu w sali
OSiR odby si I Walny Zjazd Delegatw wojewdztwa wabrzyskiego52. Toczce
si obrady i dyskusje miay bardzo burzliwy przebieg, ostatecznie po zaciekej

dyskusji projekt tworzonego makroregionu Dolny lsk zaaprobowano wikszoci
gosw 447 do 41553. Od 25 do 26 czerwca odbya si II tura Zjazdu wojewdztwa
wabrzyskiego, w wyniku jej obrad, potwierdzajcych ostatecznie akces wabrzyskich struktur zwizku do powstajcego Regionu Dolny lsk, zaakceptowano wybory w poszczeglnych okrgach wyborczych na: czonkw Zarzdu tworzcego si Regionu Dolnego lska, czonkw wchodzcych w skad Komisji
Rewizyjnej tworzcego si Regionu Dolnego lska oraz delegatw na Krajowy
Zjazd NSZZ Solidarno. Kandydatem wojewdztwa wabrzyskiego na przewod-
2011-02-07 12:09:10
niczcego tworzcego si Regionu Dolny lsk zosta wybrany Jerzy Szulc,

dotychczasowy przewodniczcy MKZ wojewdztwa wabrzyskiego 54. W maju
1981 r. ostatecznie zarejestrowano NSZZ Rolnikw Indywidualnych S 55, legalizacja zwizku staa si moliwa po uprzednim zawarciu 19 lutego porozumie
rzeszowsko-ustrzyckich.
Od 29 do 30 czerwca w Hali Ludowej we Wrocawiu odbya si pierwsza tura
I Zjazdu Delegatw Regionu Dolny lsk. Ju w pierwszym gosowaniu na
przewodniczcego Zarzdu Regionu Dolny lsk wybrano Wadysawa Frasyniuka z Wrocawia, jego zastpc zosta jako przewodniczcy Oddziau Wabrzyskiego Jerzy Szulc. Przyjta podczas zjazdu Uchwaa nr 2 omawiaa
sprawy regionalizacji regionu, poruszano rwnie kwestie finansw oraz kompetencji MKK . Ostatecznie w skad utworzonego Regionu Dolny lsk weszy
trzy wojewdztwa (legnickie, wabrzyskie i wrocawskie) oraz tzw. ziemie (bolesawiecka, brzeska, kamiennogrska, krotoszyska, nowosolska, rawicko-growska, sycowska i zgo rzelecka) 56. Zakoczony zjazd w wymowny sposb komentowano na amach Niezalenego Sowa: Podsumowujc dwudniowe obrady
[], trzeba stwierdzi, e powstanie Regionu Dolny lsk ma znaczenie polityczne nie da si tego ukry. Natomiast, nie ma mowy o duchowej wizi delegatw tworzcych region. Dalej pozostay narose animozje i konflikty. [] Na
pocztku wrzenia odbdzie si kolejny Zjazd. Zostanie zatwierdzona struk tura
i gospodarka finansowa. Do tego czasu by moe delegaci oswoj si z istnieniem Regionu Dolny lsk. W kadym bd razie przed powoanym Zarzdem
Regionu istnieje szereg problemw. Czy nastpi konsolidacja Regionu czas
pokae 57.
Pierwsza rocznica Sierpnia 80 przyniosa w caej Polsce wiele uroczystoci
upamitniajcych przebieg tych historycznych wydarze. 28 sierpnia 1981 r. w Wabrzychu maj miejsce gwne uroczystoci rocznicy powstania Solidarnoci,
kulminacj obchodw byo odsonicie i powicenie przez ks. dziekana Juliana
rak tablicy pamitkowej przy KWK Thorez. Dwa dni pniej na terenie kopalni,
w tym samym miejscu co przed rokiem, odprawiona zostaa msza w. z udziaem
przybyych mieszkacw miasta, przedstawicieli Zarzdu Regionu Dolny lsk
oraz czonkw byego Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego. Pierwszej
rocznicy Sierpnia 80 oraz ich obchodom w wojewdztwie wabrzyskim cay numer
wydania powica Niezalene Sowo58.
2011-02-07 12:09:10
5 wrzenia 1981 r., w gdaskiej hali Olivia rozpoczyna si pierwsza tura oglnopolskiego I Krajowego Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno. W wyniku gosowania (przeprowadzonego 2 padziernika podczas II tury Zjazdu) na przewodniczcego Komisji Krajowej NSZZ Solidarno wybrano 462 gosami na 844
gosujcych delegatw (55,2%) Lecha Was. Szczegowy przebieg tego dnia
wyborw oraz wystpienie Lecha Wasy po ogoszeniu wyniku opublikowao
Niezalene Sowo59. Problem Solidarnoci w kontekcie trwajcego zjazdu
382
gdaskiego i jej miejsca na scenie krajowej byy jednymi z tematw spotkania

czonkw Biura Politycznego KC PZPR z 8 wrzenia. Podczas narady rzdzcy
zauwaali: Konkludujc sytuacj mona oceni nastpujco: z jednej strony
narasta trend do zaostrzania sytuacji i awanturnictwa, do konfrontacji, z drugiej
strony nastpuje proces trzewienia, spadku fascynacji S i przeraenia, ku czemu
ten pierwszy trend prowadzi.
Nadzieje na popraw [sytuacji] mone budowa na przyrocie si w partii i poza
ni. [] Musimy szuka odpowiedzi na pytanie, co robi, jakie metody stosowa,
aby problemy rozwizywa w drodze politycznej walki i politycznej konfrontacji60.
Oceny I KZD NSZZ S podjli si rwnie pracownicy Suby Bezpieczestwa,
w sporzdzonym po zakoczeniu zjazdu omwieniu pisano: Solidarno staa
si ruchem spoecznym z elementami charakterystycznymi dla partii opozycyjnej,
a wikszo podjtych przez zjazd uchwa ma jednoznacznie polityczny charakter i s one wymierzone w kierownicz rol PZPR w yciu narodu 61.
30 wrzenia 1981 r. odbyo si spotkanie delegatw Regionu Dolny lsk, podczas
ktrego dokonano wyboru czonkw do Krajowej Komisji Rewizyjnej (z Wabrzycha
zostaa wybrana Ewa Makowska) i Komisji Krajowej, w ktrej nie znalaz si
jednak aden przedstawiciel ziemi wabrzyskiej62. Od padziernika 1981 r. oficjaln dziaalno zacza Solidarno Polsko-Czechosowacka, tworz j po
podpisaniu umowy wzajemnej wsppracy dziaacze wywodzcy si ze rodowisk
opozycyjnych: KSS KOR i Solidarno z Polski oraz Karta 77 z Czechosowacji 63.
Gwnym animatorem dziaa Solidarnoci Polsko-Czechosowackiej na terenie
wojewdztwa wabrzyskiego by Wacaw Martynowski z Ldka-Zdroju.
Jesieni 1981 r. doszo do wzmoenia radykalizacji nastrojw wrd czonkw
Solidarnoci, uchwa (z 24 wrzenia) Zakadowej Organizacji Partyjnej KWK
Thorez wyraajc zaniepokojenie t sytuacj w kraju drukuje za pierwodrukiem
w Trybunie Wabrzyskiej nr 40 Niezalene Sowo. Obok przedrukowanego
2011-02-07 12:09:10
tekstu umieszczono jednoczenie Wyjanienie Komisji Zakadowej NSZZ S KWK

Thorez64. W odpowiedzi na pogarszajc si sytuacj gospodarcz w Polsce,
niedostatek ywnoci i towarw rynkowych, zarzd oddziau wojewdzkiego
wabrzyskiej S 15 padziernika podj uchwa o ogoszeniu w caym wojewdztwie stanu gotowoci strajkowej 65. Rosnca eskalacja da i postaw roszczeniowych, tak oglnopolskich, jak i regionalnych struktur Solidarnoci, znalaza
odzwierciedlenie w przeprowadzonych w tym okresie we Wrocawiu (przez
niezalen polsko-francusk grup badaczy naukowych) terenowych badaniach
socjologicznych. Potwierdzaj one zmieniajcy si w odczuciu spoecznym obraz
Zwizku, nierzadko pojawiaj si hasa radykalne, coraz czciej jak zauwaano w badaniach [] daje si sysze niezwykle ostre wypowiedzi zwizkowcw 66. Spoeczestwo, chocia w dalszym cigu wierzyo przywdcom, byo
coraz bardziej zmczone sytuacj w kraju. Stopniowo kruszya si determinacja
ludzi, wydawao si, e Solidarno dosza do jakiej granicy, zwizek ju nie by
tak silny jak poprzednio 67. 28 padziernika dochodzi do ogoszonego na terenie
caego kraju jednogodzinnego strajku ostrzegawczego, do protestw przystpia
take wikszo zakadw pracy wojewdztwa wabrzyskiego.
Na zaproszenie Komisji Zakadowych NSZZ S kopal wabrzyskich pod koniec
listopada 1981 r. do Wabrzycha po raz pierwszy w jego historii przyjecha prymas Polski abp Jzef Glemp68. W mszy w. wzili udzia wierni z caej ziemi wabrzyskiej, a take przedstawiciele rnych zakadw pracy i bran zawodowych.
Przemwienie skierowane do prymasa w imieniu gospodarzy wygosi przewodniczcy KZ KWK Thorez Stanisaw Wrbel: adna murowana witynia by nas
nie zmiecia, wic zgromadzilimy si tu na trybunach i pycie stadionu [].
Wiemy, e Koci wity jest naszym sprzymierzecem i oparciem, e Koci
i Solidarno jednoczy wsplne denie do odbudowania godnoci osoby
ludzkiej w naszym udrczonym kraju [] 69. Po naboestwie prymas Glemp
powici sztandary grniczu oraz tablic pamitkow, ktra miaa zosta umieszczona w kopalni Victoria w Wabrzychu.
Wprowadzenie przez wadze 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego zerwao wszelkie prby dialogu na linii spoeczestwo-wadza, krucha paszczyzna porozumienia spoecznego ulega gwatownej likwidacji i rozbiciu na dugi czas. Na mocy
przyjtego dekretu Rady Pastwa PRL zawieszona zostaa dziaalno wszystkich
organizacji, stowarzysze i zwizkw zawodowych, w tym NSZZ Solidarno,
2011-02-07 12:09:10
ogoszono godzin milicyjn, wyczono poczenia telefoniczne, ocenzurowano

korespondencj. Tysice czonkw NSZZ S w caej Polsce zostao internowanych,
liczne aresztowania miay miejsce take w regionie dolnolskim70. Z wojewdztwa wabrzyskiego internowano ponad stu najbardziej aktywnych dziaaczy Solidarnoci71; mczyzn umieszczano w orodkach odosobnienia m. in. w Kamiennej
Grze, kobiety docelowo kierowano do miejsca odosobnienia dla internowanych
kobiet w Godapi72. Jedn z osb pochodzcych z ziemi wabrzyskiej, ktr inter-
384
nowano w Godapi, bya Elbieta Kwiatkowska, przewodniczca Komisji Zakadowej NSZZ S przy Wojewdzkiej Bibliotece Publicznej w Wabrzychu. Dla
wielu Polakw, nie tylko czonkw i sympatykw Solidarnoci, od Grudnia 81.
rozpocz si trudny okres represji i wizienia, etap nielegalnej konspiracji oraz
budowy podziemnych struktur zdelegalizowanego zwizku73. Polska na kilka lat
pogrya si w gbokim marazmie gospodarczym i politycznym, nadzieje spoeczestwa na reprezentatywny, niezaleny zwizek zostay przekrelone.
2011-02-07 12:09:10
JAROSAW NEJA, TOMASZ KURPIERZ

Solidarno lsko-dbrowska 19801981:
trudna droga do zjednoczenia
W 1980 r. na Grnym lsku i w Zagbiu Dbrowskim zrby Niezalenego

Samorzdnego Zwizku Zawodowego Solidarno tworzone byy w pierwszej
kolejnoci, podobnie jak to miao miejsce w innych czciach kraju, na bazie
powstaych w czasie letnich protestw struktur strajkowych w zakadach pracy.
Jednak w przeciwiestwie do innych regionw, gdzie gwne zakady przemysowe skoncentrowane byy zazwyczaj na terenie jednego duego orodka miejskiego, grnolskie i zagbiowskie kopalnie, huty i fabryki rozproszone byy po
wielu miejscowociach, czsto znacznie od siebie oddalonych. Sam tylko Grnolski Okrg Przemysowy, najwiksza w Polsce aglomeracja miejsko-przemysowa, obejmowa kilkanacie duych miast, w tym obok stolicy wojewdztwa
Katowic m.in. takie orodki jak: Bdzin, Bytom, Chorzw, Czelad, Gliwice, Mysowice, Ruda lska, Siemianowice lskie, Sosnowiec, witochowice, Zabrze
i Dbrowa Grnicza. W tej ostatniej od 1976 r. dziaa najwikszy w kraju kombinat metalurgiczny Huta Katowice. Rwnie wany jak GOP by take intensywnie
rozbudowywany od lat szedziesitych na poudniu wojewdztwa Rybnicki Okrg
Wglowy (ROW ), ze stolic w Jastrzbiu Zdroju. Podstaw niezwykle dynamicznego rozwoju tego miasta stanowiy funkcjonujce na jego terenie kopalnie.
Wanymi orodkami przemysu w wojewdztwie byy take Chrzanw, Czechowice,
Jaworzno, Olkusz, Racibrz, Trzebinia, Zawiercie i Tychy. W tym ostatnim miecie
znajdowa si m.in. Zakad nr 2 Fabryki Samochodw Maolitraowych.
Takie rozmieszczenie na mapie wojewdztwa orodkw wielkiego przemysu si
rzeczy determinowao miejsca najwikszych strajkw w sierpniu i wrzeniu 1980 r.,
a nastpnie ksztatowanie si gwnych centrw nowego ruchu zwizkowego.
Spore odlegoci midzy miastami wpyway na brak komunikacji i wymiany informacji pomidzy strajkujcymi zaogami. Std te, pomimo e najwiksze
i najbardziej brzemienne w skutki strajki wybuchy w wojewdztwie niemal rw-
2011-02-07 12:09:10
noczenie, to jednak nie byy one ze sob skoordynowane i przebiegay niezalenie od siebie.
W nocy z 28 na 29 sierpnia zastrajkoway kopalnie jastrzbskie, Manifest Lipcowy i Borynia. 29 sierpnia rozpoczy si take protesty w kolejnych kopalniach
i zakadach pracy miasta i szerzej ROW . Std niejako naturalnie wynika potrzeba
utworzenia do pertraktacji z wadzami odpowiedniej struktury ponadzakadowej.
W ten sposb zacz formowa si przy kopalni Manifest Lipcowy, pierwszy
386
w wojewdztwie katowickim Midzyzakadowy Komitet Strajkowy. Jego przewodniczcym zosta Jarosaw Sienkiewicz, zastpca gwnego inyniera do spraw
inwestycji w kopalni Borynia, wiceprzewodniczcymi za pracownicy Manifestu
Lipcowego Stefan Paka i Tadeusz Jedynak1. 29 sierpnia wybuch take strajk
w zatrudniajcym prawie 9 tys. osb tyskim Zakadzie nr 2 FSM . Zawieszono go
jednak dzie pniej po spenieniu czci postulatw strajkujcych 2. 29 sierpnia zastrajkowaa rwnie cz wydziaw Huty Katowice (Walcownia rednia,
Walcownia Zgniatacz i Ksw, Wydzia Mechaniczno-Konstrukcyjny, Zakad
Transportu Kolejowego Wydziau Przewozw Wewntrznych), do ktrych dzie
pniej doczyy kolejne (m.in. Walcownia Dua). Zawizany zosta komitet
strajkowy. Poniewa protest obj take pracownikw przedsibiorstw, ktre
bray udzia w budowie huty lub wykonyway na jej terenie inne prace, pojawia
si konieczno rozszerzenia kompetencji dotychczasowego KS . Zosta on przeksztacony w drugi w wojewdztwie MKS . Na jego czele stan suwnicowy Marek
Fabry. 31 sierpnia wybrano jednak nowy skad MKS z przewodniczcym Andrzejem Rozpochowskim, maszynist z Wydziau Transportu Kolejowego. W zwizku
z potwierdzonymi informacjami o zawarciu na Wybrzeu porozumie szczeciskich
i gdaskich, MKS podpisa z dyrekcj Huty porozumienie, warunkowo zawieszajce strajk. 1 wrzenia kombinat podj prac, a MKS przeksztaci si w Komitet
Robotniczy, ktry przygotowywa si do kolejnych rozmw z wadzami, majcych
doprowadzi do podpisania porozumienia koczcego strajk3.
W Jastrzbiu do rozstrzygnicia doszo 3 wrzenia 1980 r., kiedy to w efekcie
negocjacji z komisj rzdow tamtejszy MKS , reprezentujcy wwczas zaogi
56 zakadw, w tym 28 kopal, podpisa porozumienie, w ktrym zapisano m.in.
poparcie 21 Postulatw Gdaskich, w szczeglnoci punktu dotyczcego zwizkw zawodowych. Do najwaniejszych ustale porozumienia naleay m.in. zniesienie w grnictwie czterobrygadowego systemu pracy, uznanie pylicy puc za
2011-02-07 12:09:10
JAROSAW NEJA, TOMASZ KURPIERZ SOLIDARNO LSKO-DBROWSKA 19801981
chorob zawodow i uzgodnienie, e od 1 stycznia 1981 r. wszystkie soboty bd

wolne. Czwartego wrzenia jastrzbski MKS przeksztaci si w Midzyzakadow
Komisj Robotnicz, na ktrej czele stan Jarosaw Sienkiewicz. Podlege za
dotychczas MKS Zakadowe Komitety Strajkowe przyjy nazw Zakadowych
Komisji Robotniczych4.
Pomimo zawarcia porozumienia jastrzbskiego oraz dwch wczeniejszych: ze
Szczecina i Gdaska, w wielu zakadach pracy, zwaszcza nieobjtych dotd
strajkami, utrzymywa si stan niepewnoci co do zasigu obowizywania wymienionych umw. Byo to jedn z przyczyn wybuchu kolejnych strajkw. Objy
one m.in. kopalnie bytomskie: Bobrek, Szombierki i Dymitrow. Ich zaogi zawizay 4 wrzenia MKS z siedzib w kopalni Dymitrow. Na jego czele stan pracownik
tego zakadu, kombajnista Andrzej Cierniewski. Znaczna cz da bytomskiego MKS pokrywaa si z postulatami zatwierdzonymi w porozumieniu jastrzbskim,
wic strajkujcy szybko osignli kompromis z przyby do Bytomia komisj
rzdow. Zaakceptowano ustalenia z Jastrzbia i zagwarantowano realizacj
dodatkowych postulatw bytomskich zag. Po podpisaniu porozumienia bytomski MKS przeksztaci si w Midzyzakadow Komisj Robotnicz5.
Rwnie 4 wrzenia zakoczony zosta zawieszony dotd strajk w Hucie Katowice. W porozumieniu zawartym w tym dniu pomidzy KR a dyrekcj kombinatu
ustalono, e organizacja i zakadanie niezalenych zwizkw zawodowych na
terenie Huty naley do KR i przebiega bdzie na zasadach wynegocjowanych
w porozumieniu gdaskim. KR zastrzeg sobie prawo reprezentowania innych
zakadw, ktre zgosiyby do niego akces i w zwizku z tym mg powiksza
swj skad. Std te Komitet faktycznie przeksztaci si w MKR , do ktrego
przyczay si kolejne zakady. W porozumieniu uzgodniono te, e do huty
przyjedzie komisja rzdowa w celu omwienia gwarancji zrealizowania ustale
wynegocjowanych przez MKS w Gdasku i zawartych w porozumieniu tego MKS
z Komisj Rzdow 6. Przyjazd komisji nastpi 9 wrzenia i dwa dni pniej
zawarte zostao porozumienie, nazwane nastpnie porozumieniem katowickim.
Dopeniao ono trzy wczeniejsze. Jego znaczenie polegao przede wszystkim na
tym, e dotyczyo gwarancji realizacji porozumienia gdaskiego w kwestii tworzenia struktur niezalenych zwizkw. Organa administracji pastwowej, MO i SB ,
a take kierownictwa zakadw pracy i zakadowych organizacji politycznych
zobowizyway si do akceptacji i nieprzeciwdziaania w powstawaniu, organizo-
2011-02-07 12:09:10
waniu i funkcjonowaniu niezalenych zwizkw7. Poniewa porozumienie katowickie nie dotyczyo spraw branowych, pacowych i socjalno-bytowych zaogi
kombinatu ani pracownikw innych zakadw reprezentowanych przez MKR ,
kwestie te uregulowano 26 wrzenia w zaczniku do porozumienia katowickiego
oraz porozumieniu zawartym 23 padziernika. Dokument ten by zwieczeniem
rozmw i pertraktacji prowadzonych przez MKR od 4 wrzenia. Zawierajc porozumienie, struktura ta wystpowaa ju jako Midzyzakadowy Komitet Zaoy-
388
cielski NSZZ Solidarno z siedzib w Hucie Katowice, partnerem za bya kolejna komisja rzdowa8.
Po podpisaniu porozumie sierpniowo-wrzeniowych i zgodnie z ich ustaleniami
zaczy powstawa w caym wojewdztwie struktury niezalenych zwizkw zawodowych. W naturalny sposb ich kierowniczymi orodkami stay si dotychczasowe trzy Midzyzakadowe Komitety Strajkowe: jastrzbski, Huty Katowice
i bytomski. Wok nich skupiay si zakadowe komrki budowane na zrbach
niedawnych struktur strajkowych, doczay te nowe organizacje zakadowe.
W Jastrzbiu i Bytomiu od pocztku dominoway zakady pracy zwizane przede
wszystkim z przemysem wglowym. MKR Huty Katowice przyciga do siebie
z kolei zakady brany hutniczej oraz te spoza niej, ktre byy zwizane z samym
kombinatem. Organizacja zakadowa powstaa w tyskim FSM ciya natomiast
pocztkowo do struktur zawizanych w macierzystej w stosunku do niej bielskiej
FSM . 8 wrzenia w Bielsku-Biaej zawizaa si struktura, ktra koordynowaa
dotychczasowe dziaania komrek zwizkw w zakadach nalecych do FSM .

Przyja ona nazw Fabrycznej Komisji Zaoycielskiej FSM , a na jej czele stan
Leszek Waliszewski, inynier z Zakadu nr 2 w Tychach. FKZ wesza w skad
bielskiego MKZ 9.
We wszystkich centrach rodzcego si w wojewdztwie ruchu zwizkowego,
w obliczu nieuzgodnionej jeszcze oglnopolskiej koncepcji zwizku, dyskutowano rne jego warianty. W jastrzbskiej MKR popularna bya idea zarejestrowania
organizacji, ktra przede wszystkim obejmowaaby zakady i przedsibiorstwa
zwizane z bran grnicz, a take inne z terenu Polski poudniowej. Poszczeglne centra zwizkowe w wojewdztwie samodzielnie zaczy skada do Sdu
Wojewdzkiego w Warszawie wnioski o rejestracj. Jako pierwsi w kraju uczynili to 16 wrzenia 1980 r. dziaacze MKR Huty Katowice. O rejestracj wystpi
rwnie MKR w Jastrzbiu. Taki stan organizacyjny nie trwa jednak dugo, po
2011-02-07 12:09:11
podjtej bowiem 17 wrzenia w Gdasku przez przedstawicieli ponad 30 midzyzakadowych i zakadowych struktur z caej Polski decyzji o powoaniu jednego
oglnopolskiego wielobranowego zwizku NSZZ Solidarno i przyjciu pi
dni pniej jego statutu, dotychczasowe samodzielne wnioski o rejestracj zostay z sdu wycofane, a nowych formalnoci rejestracyjnych dopeniano ju
wsplnie. Tworzenie jednej organizacji zwizkowej znalazo odzwierciedlenie
w zmianie dotychczasowych nazw czci struktur, chocia nie nastpowaa ona
wszdzie w tym samym czasie. MKR Huty Katowice przeksztaci si we wspomniany ju MKZ NSZZ Solidarno z tymczasow siedzib w hucie, MKR w Jastrzbiu za rozszerzya sw nazw, dodajc do niej czon Komitet Zaoycielski.
Bytomska MKR zmienia si z czasem w Midzyzakadow Komisj Zaoycielsk NSZZ Solidarno, pniej za zaczto rwnie uywa nazwy Regionalna
Midzyzakadowa Komisja Zwizkowa NSZZ Solidarno 10. Ju po przyjciu
statutu NSZZ Solidarno, 26 wrzenia na spotkaniu w tyskim FSM dziewi
zakadw z terenu miasta, w tym FSM , utworzyo wasn MKZ . Jej przewodniczcym zosta Marek Wach. W ten sposb Zakad Nr 2 FSM by obecny przez jaki
czas rwnoczenie w dwch strukturach ponadzakadowych: dziki przynalenoci do KFZ FSM sfederowany by w bielskiej MKZ , ponadto wsptworzy take
tysk MKZ 11.
Pocztkowo w wojewdztwie dominowaa jastrzbska MKR , m.in. dlatego, e
tworzyy j kluczowe dla regionu zakady pracy kopalnie. Nie bez znaczenia dla
rozwoju tej struktury by rwnie fakt, e od pocztku dziaaa ona, opierajc si
na zapisach wynegocjowanego przez jej dziaaczy znanego opinii publicznej
porozumienia jastrzbskiego. W porwnaniu chociaby z pooeniem, w jakim
znajdowa si w tym czasie MKR przy Hucie Katowice, wci prowadzcy trudne
negocjacje z wadzami, bya to sytuacja do komfortowa. Jastrzbie zaczo by
w kraju popularne jako jeden z trzech orodkw strajkowych, ktre wywalczyy
zawarcie z wadzami kluczowych porozumie. Do szybkiego wyjcia tamtejszej
MKR poza granice Grnego lska i Zagbia przyczynio si take to, e znacz-
na cz zapisw porozumienia jastrzbskiego dotyczya kwestii branowych.

Struktura ta obja bowiem zdecydowan wikszo przedsibiorstw przemysu
wydobywczego z rnych stron kraju, cznie z grnictwem naftowym i przedsibiorstwami zajmujcymi si odwiertami12. Wedug danych KW PZPR w Katowicach,
w jastrzbskiej MKR tylko z terenu wojewdztwa na pocztku padziernika 1980 r.
2011-02-07 12:09:11
byy zarejestrowane 93 zakady 13. Z kolei sama MKR podawaa w oficjalnej

prasie, e skupiaa wwczas cznie ponad 2,9 miliona czonkw (co jednak raczej
uzna naley za dane mocno zawyone) z 11 wojewdztw, zatrudnionych w 91 kopalniach i 118 przedsibiorstwach resortu grnictwa oraz pracownikw innych
112 bran14. Z kolei w kocu padziernika katowicka SB szacowaa, e struktura
ta skupiaa ju ponad 450 komrek zwizkowych reprezentujcych rne przedsibiorstwa z terenu 12 wojewdztw15. Nie ulega wic wtpliwoci, e jastrzbska
390
Solidarno naleaa jesieni 1980 r. do jednego z najwikszych orodkw

zwizku w kraju. Chodzio zreszt nie tylko o jej dynamiczny rozwj liczebny, lecz
take zaangaowanie jej czoowych dziaaczy w budow kolejnych ogniw Solidarnoci w innych czciach kraju. Pomagali oni m.in. przy tworzeniu MKZ
w Radomiu i Koninie. O znaczeniu jastrzbskiej MKR w skali oglnopolskiej
w pierwszym okresie tworzenia struktur Solidarnoci wiadczyo to, e Lech
Wasa wizyt w wojewdztwie katowickim rozpocz wanie od mityngu zorganizowanego 20 padziernika 1980 r. w hali widowiskowo-sportowej kopalni Jastrzbie. W siedzibie MKR miao si nawet odby tego dnia posiedzenie KKP , do
ktrego jednak ostatecznie nie doszo 16. Po uporzdkowaniu kwestii organizacyjnych wan czci dziaalnoci MKR staa si bieca kontrola realizacji postanowie porozumienia jastrzbskiego. Ono samo za niejako wskazywao kierunek
prac i zaangaowania zarwno tej struktury, jak i podlegych jej organizacji zakadowych sprawy pracownicze i zwizkowe w przemyle grniczym. Charakterystyczne dla jastrzbskiej MKR w pierwszych miesicach jej dziaalnoci byy
take podejmowane przez ni akcje rozlicze naduy popenionych przez prominentnych przedstawicieli aparatu partyjnego, administracyjnego oraz kadry
kierowniczej przedsibiorstw17.
Oficjalnie jastrzbska MKR podkrelaa swj zwizkowy i robotniczy charakter
oraz przestrzeganie zasad ustrojowych PRL . Odcinaa si od dziaalnoci politycznej oraz wykluczaa moliwo wsppracy z osobami i nurtami opozycji demokratycznej, zwaszcza KSS KOR . Faktycznie w wewntrz MKR nie byo jednak
jednoci pogldw i dziaa. Oficjalna wykadnia struktury jastrzbskiej stanowia raczej efekt silnego wpywu, jaki na oblicze komisji i podlegych jej struktur
w pierwszych miesicach wywiera jej przewodniczcy Jarosaw Sienkiewicz. By
on w tym czasie jednym z niekwestionowanych liderw zwizkowych. Od 1970 r.
nalea do PZPR . Pozosta w niej rwnie po wstpieniu do Solidarnoci. W cha-
2011-02-07 12:09:11
rakterystyce Sienkiewicza sporzdzonej przez katowick SB czytamy m.in., e

w aktualnej dziaalnoci bardzo czsto podkrela fakt swojej przynalenoci do
PZPR , stwierdzajc, e cel organizacji, jaki reprezentuje, bdc przewodniczcym
MKR -u, nie rni si od fali odnowy spoecznej propagowanej przez PZPR na
VI Plenum []. Wyraa wielokrotnie ch dialogu z wadzami politycznymi

w celu, jak twierdzi, wypracowania wsplnego modelu odnowy. Jest przeciwny
strajkom na aktualnym etapie realizacji porozumienia18. Tego typu deklaracje
powodoway, e jastrzbska MKR od pocztku miaa dobre notowania u wadz,
sam Sienkiewicz za, a take skupiona wok niego cz osb o podobnych
zapatrywaniach i partyjnej przynalenoci, bya dobrze oceniana przez katowicki
KW PZPR . Deklaracje lojalnoci wobec wadz zaczy budzi jednak coraz wikszy
sprzeciw pozostaych czonkw prezydium, dziaaczy jastrzbskiej struktury oraz

szeregowych czonkw zwizku19.
Odmienny od jastrzbskiej MKR by drugi pod wzgldem wielkoci i znaczenia
w wojewdztwie orodek niezalenego ruchu zwizkowego MKR /MKZ Katowice.
Od pocztku nie ogranicza si on wycznie do kwestii ochrony interesw pracowniczych, chocia podobnie jak struktura z Jastrzbia, rwnie ujawnia naduycia, marnotrawstwo i niegospodarno przedstawicieli wadz partyjnych
i administracyjnych oraz kierownictw zakadw pracy. Przede wszystkim jednak
MKR / MKZ Katowice w sposb zdecydowany akcentowa cele oglnospoeczne,
jakie wedug jego bezkompromisowych liderw z Andrzejem Rozpochowskim

i Jackiem Jagiek na czele powinna realizowa Solidarno. Opowiada si m.in.
za ograniczeniem dziaalnoci organizacji partyjnych na terenie zakadw pracy
i wspdecydowaniem zwizkw zawodowych w sprawach administracyjnych,
gospodarczych czy kadrowych. Sam lider tego orodka po latach wprost przyzna,
e bardzo szeroko pojmowa wwczas koncepcj niezalenych zwizkw: traktowaem Solidarno pod przykryciem zwizku zawodowego jako narodowy
ruch spoeczny, ktry ma przeksztaci Polsk w kraj wolnoci i demokracji. Zadaniem zwizku jest wic tworzy przyczki takiego pastwa wszdzie tam, gdzie
si da i jeszcze nic nie ma, oraz wspomaga to, co ju jest i ma by elementem
nowego adu spoecznego20. Sytuacja tej federacji w porwnaniu z jastrzbsk
MKR bya o wiele bardziej zoona i trudna, chociaby ze wzgldu na przeciga-
jce si negocjacje z wadzami. Te za przykadowo dugo blokoway w oficjalnych

mediach informacje na temat orodka zwizkowego formujcego si w hucie21.
2011-02-07 12:09:11
Niemniej jednak struktura ta rwnolegle z dziaalnoci w macierzystym zakadzie

staraa si koncentrowa wok siebie zakadowe struktury zwizkowe z rnych
orodkw. Ju wwczas miaa opini orodka radykalnego, co jak wspomina Jacek
Jagieka, zapewniao MKZ Katowice przychylno wielu osb. Akces do struktury
zgaszay wic kolejne szukajce wsparcia i ochrony zakadowe organizacje
zwizkowe. Cz z nich zacza nawet przerejestrowywa si do tej struktury
z orodka jastrzbskiego, MKZ Bytom, a nawet z organizacji bielskiej22.
392
Wedug danych samej MKZ Katowice w pocztku padziernika naleao do niej

ogem 151 organizacji zakadowych. W poowie miesica tylko w macierzystym
kombinacie Solidarno miaa ju 12 tys. czonkw, ale deklaracje przynalenoci
do NSZZ nadal wpyway do komitetu. Pod koniec padziernika Wolny Zwizkowiec poda informacj, e MKZ Katowice skupiaa organizacje zwizkowe z ponad
350 zakadw. Do 13 listopada, po przystpieniu do niej Czechowickich Zakadw
Przemysu Zapaczanego, MKZ osigna liczb 500 zarejestrowanych w niej
zakadw i przedsibiorstw23. Stay wzrost zasigu i znaczenia MKR / MKZ Katowice spowodowa, e jeszcze we wrzeniu jego wadze podjy starania o przeniesienie siedziby komitetu do stolicy wojewdztwa. Dotychczasowe umiejscowienie
na terenie kombinatu nastrczao bowiem wiele problemw natury organizacyjnej i technicznej. Uciliwy by zwaszcza sam dojazd do huty. Rozmowy w sprawie przydziau odpowiedniego lokalu prowadzono z wojewod katowickim 24.
29 padziernika Zjednoczenie Hutnictwa elaza i Stali przekazao formalnie do
dyspozycji MKZ will w centrum Katowic przy ul. Stalmacha 17. Trzeciego listopada MKZ rozpocz dziaalno w nowej siedzibie 25. O wzrastajcej stale randze
struktury wiadczyo m.in. to, e podczas wspomnianej wizyty Wasy na Grnym
lsku 20 padziernika, po spotkaniu w Jastrzbiu przyjecha on do katowickiego
Spodka na zorganizowane wanie przez MKZ Katowice spotkanie, ktre okazao
si wan dla Grnego lska i Zagbia manifestacj poparcia idei Solidarnoci
i zwizanych z tym spoecznych nadziei i oczekiwa26.
Trzecim w wojewdztwie orodkiem niezalenego ruchu zwizkowego bya jesieni 1980 r. wyksztacona z bytomskiego MKS wspomniana ju Midzyzakadowa Komisja Robotnicza/Zaoycielska z siedzib w Domu Kultury KWK Dymitrow.
Struktura bytomska stanowia pocztkowo autonomiczn cz jastrzbskiej
MKR - KZ . Dlatego te jej przedstawiciele weszli w skad prezydium tego orod-
ka 27. Trzon tej MKR stanowiy zaogi miejscowych kopal i innych zakadw pracy,
2011-02-07 12:09:11
do ktrych doczyy zakady z Rudy lskiej, Piekar lskich, Tarnowskich Gr,

Radzionkowa, cz zakadw z Zabrza, Chorzowa, Gliwic, Katowic, Pyskowic
i nieco bardziej oddalonych Mysowic, a nawet z terenu Zagbia: z Sosnowca,
Dbrowy Grniczej i Wojkowic. Wedug danych SB 20 wrzenia 1980 r. komisja
zrzeszaa 44, po koniec listopada za 174 organizacje zakadowe28.
Bytomska MKR , podobnie jak struktura jastrzbska, wykluczaa prowadzenie
dziaalnoci politycznej. Jej kierownictwo opowiadao si za zachowaniem czysto
zwizkowego i robotniczego charakteru, skupieniu si na ochronie interesw
pracowniczych w ramach zasad ustrojowych PRL . Std te SB oceniaa, e jej
dziaaczy cechowao umiarkowanie w stawianiu da i ich realizacji 29. Nie
zaskakuje wic to, e u czci dziaaczy Solidarnoci orodek bytomski szybko
zyska przydomek czerwonego. Na tym tle rozwin si m.in. konflikt z nalec
do niego Miejsk Komisj Koordynacyjn w Tarnowskich Grach, ktr tworzyy
zakadowe komisje zaoycielskie z miasta i terenu byego powiatu tarnogrskiego. Tarnogrska komisja kierowana przez Jerzego Ciepiel, przywdc wrzeniowego strajku w Hucie Cynku Miasteczko lskie, w listopadzie 1980 r. skupiaa
28 organizacji zakadowych. Wedug szacunkw jednego z jej dziaaczy, Andrzeja Kampy, liczyy one cznie ok. 3640 tys. czonkw. Narastajce nieporozumienia i spory z czasem okazay si na tyle powane, e dziaacze z Tarnowskich
Gr usamodzielnili si, tworzc osobny podregion30.
Ostateczne uksztatowanie si kolejnego, czwartego centrum zwizkowego
w wojewdztwie katowickim MKZ Tychy przyspieszy spr pomidzy przedstawicielami FKZ FSM a prezydium bielsko-bialskiego MKZ o sposb podejmowania decyzji w sprawie pierwszego od zawarcia porozumie spoecznych oglnopolskiego strajku ostrzegawczego wyznaczonego przez KKP na 3 padziernika.
Waliszewski uwaa, e w tak istotnej kwestii konieczne jest zasignicie opinii
zag, natomiast czonkowie MKZ e wystarczy jedynie opinia ich przedstawicieli.
Ostatecznie decyzj w sprawie strajku zawieszono do 2 padziernika. FKZ FSM
zdya zebra z nalecych do niej ogniw zakadowych uchway, w ktrych zaogi opowiedziay si za strajkiem. Uchway te przekazano 2 padziernika bielskiemu MKZ . Rwnoczenie jednak podjto decyzj o wystpieniu z tej struktury
i powoaniu wraz z dziaajc w Tychach dotychczasow MKZ nowego silniejszego orodka midzyzakadowego. Za obopln zgod FKZ FSM i dotychczasowej
MKZ rzeczywicie utworzono now Midzyzakadow Komisj Zaoycielsk
2011-02-07 12:09:11
Tychy. Na jej czele stan dotychczasowy przewodniczcy FKZ FSM Leszek

Waliszewski. Pod koniec padziernika tyska MKZ zostaa zarejestrowana w Gdasku i uzyskaa miejsce w KKP . Federacja ta, ktra miaa opini orodka umiarkowanego, skupia si przede wszystkim na budowaniu i porzdkowaniu podlegych sobie ogniw31.
Pitym i najsabszym midzyzakadowym orodkiem Solidarnoci w wojewdztwie katowickim staa si Midzyzakadowa Komisja Zaoycielska Siemianowi-
394
ce lskie. Powstawaa ona, opierajc si na strukturach Zakadowej Komisji

Robotniczej wyonionej w Kombinacie Budownictwa Wglowego Fabud po
strajku 24 wrzenia. W nastpnych dniach w jej skad weszli jednak take
przedstawiciele innych siemianowickich zakadw i przedsibiorstw. Gdy zaczo si tworzenie jednej oglnopolskiej organizacji zwizkowej, Z KR przemianowano na Zakadow Komisj Zaoycielsk NSZZ Solidarno przy KBW
Fabud w Siemianowicach lskich (z przewodniczcym Zbigniewem Johanowiczem na czele). ZKZ zarejestrowano bezporednio w gdaskiej centrali
zwizku jako Midzyzakadow Komisj Zaoycielsk NSZZ Solidarno
Siemianowice lskie. W ten sposb formalnie staa si organizatorem i reprezentantem ogniw zakadowych zwizku na terenie miasta. Jej przewodniczcym
zosta Zbigniew Suchobowicz, ktry reprezentowa rwnie t struktur w KKP .
W nastpnych miesicach odrbna dziaalno siemianowickiego orodka
jednak zanika 32.
Funkcjonowanie a piciu struktur midzyzakadowych Solidarnoci w wojewdztwie spowodowao, e od pocztku ich istnienia trzeba byo wypracowa jaki
model wsppracy. Wikszo dziaaczy zdawaa sobie spraw, e docelowo
konieczne jest te powoanie wsplnych wadz. Brak jednoci i koordynacji dziaa negatywnie wpywa bowiem na rzeczywist si i znaczenie jednej z najliczniejszych w kraju grnolskiej i zagbiowskiej Solidarnoci. Tak wic, pomimo
rnic dzielcych poszczeglne pi orodkw, zwaszcza jastrzbski i katowicki, prby zacieniania wzajemnych kontaktw, chocia niejednokrotnie trudne,
byy jednak stale podejmowane. Doran koordynacj dziaa wymuszay m.in.
wszelkiego rodzaju akcje oglnopolskie organizowane przez KKP , np. strajk
3 padziernika 1980 r. W Katowickiem decyzji KKP podporzdkoway si wszystkie orodki zwizkowe. Wedug danych SB , w regionie przystpiy do niego zaogi 242 zakadw pracy, w tym 53 kopalnie 33.
2011-02-07 12:09:11
Do spotkania przedstawicieli dwch najwikszych konkurujcych ze sob organizacji zwizkowych doszo 12 padziernika. Do Jastrzbia przybyli wwczas
dziaacze MKZ Katowice. adnych konkretnych ustale jednak wwczas nie
podjto, ograniczajc si jedynie do stwierdzenia, e najwaniejsz spraw dla
Solidarnoci jest konsolidacja ruchu w caym kraju 34. Do kolejnego spotkania
przedstawicieli obu struktur oraz bytomskiej MKR doszo 30 padziernika w kopalni Sosnowiec. Zaprezentowano tam rne koncepcje wspdziaania, a w przyszoci zjednoczenia w jeden region. Na nastpnym zebraniu delegatw MKR
Jastrzbie z udziaem czonkw katowickiego MKZ , ktre odbyo si 4 listopada,
take nie osignito porozumienia, podjto natomiast decyzj o powoaniu wsplnego punktu konsultacyjnego w siedzibie federacji katowickiej. Niestety, nie zacz
on funkcjonowa, gdy decyzj o jego utworzeniu zakwestionowali dziaacze
jastrzbscy i bytomscy. Zjednoczenie poszczeglnych MKZ w jeden region pozostawao nadal kwesti otwart 35.
Istotn rol w utrzymaniu istniejcego w onie lsko-dbrowskiej Solidarnoci
podziau odegraa wadza. PZPR od pocztku traktowaa niezaleny ruch zwizkowy jako przeciwnika, ktry zyskujc w zaskakujco szybkim tempie coraz
wiksze poparcie spoeczne, podwaa tym samym jej dotychczasowy monopol
wadzy. Po zakoczeniu letniej fali strajkw w Katowickiem nastpia zmiana
I sekretarza tamtejszego KW PZPR . 19 wrzenia ze stanowiskiem tym poegna
si Zdzisaw Grudzie. Jego nastpc zosta majcy opini partyjnego liberaa
Andrzej abiski, w latach 19731980 I sekretarz KW PZPR w Opolu, w 1980 r.
awansowany na zastpc czonka Biura Politycznego i sekretarza KC PZPR ,
uczestnik negocjacji, a nastpnie sygnatariusz porozumie zawartych w Szczecinie i Jastrzbiu. W istocie abiskiemu daleko byo do liberaa. Ze swoim
prawdziwym stanowiskiem na temat niezalenych zwizkw zawodowych zapozna
on aktyw kierowniczy lskiej MO i SB podczas spotkania 26 wrzenia w Katowicach. Wedug sekretarza naleao nie dopuci do powstania struktury niezalenych zwizkw opartej na zasadzie terytorialnoci i forsowa struktur branow.
Przywdcw Solidarnoci, ktrzy cieszyli si zaufaniem pracownikw i mieli wrd
nich wyrobiony autorytet, naleao w przyszoci prbowa przecign na swoj stron. Inni mieli by kompromitowani. Efektem zarysowanych przez abiskiego dziaa miao by cakowite podporzdkowanie niezalenych zwizkw wadzom i zlanie si Solidarnoci ze zwizkami reimowymi w jedn organizacj36.
2011-02-07 12:09:11
Tezy przedstawione przez abiskiego wyznaczay kierunek polityki katowickiej

PZPR wobec lsko-dbrowskiej Solidarnoci. Stosunek partii do zwizku prze-
kada si z kolei na dziaania SB . Jednym z nich byo utrzymywanie, a w miar

moliwoci pogbianie podziaw midzy gwnym orodkami Solidarnoci
w wojewdztwie. W tym celu zamierzano m.in. doprowadzi do utworzenia nowych
MKZ zarwno w obrbie ju istniejcych (np. w MKZ Katowice), jak i w takich
orodkach jak Bdzin, Gliwice, Zawiercie, Sosnowiec. Liczono przy tym szcze-
396
glnie na istniejce ju midzy liderami poszczeglnych struktur antagonizmy,

ktre SB staraa si podtrzyma i zaostrzy37.
Dziaania SB , a take samej partii, niewtpliwie przyczyniay si wic do utrzymania dekoncentracji struktur zwizku na poziomie regionalnym w ramach wojewdztwa. Nie by to jednak w tym wypadku czynnik jedyny i decydujcy. Rywalizacj dwch najwikszych orodkw: jastrzbskiej MKR oraz MKZ zwizanego
z Hut Katowice w zasadzie mona uzna za zjawisko normalne dla organizacji
zwizkowej formujcej si w sposb spontaniczny, kierujcej si przy budowie
struktur zasadami demokracji i niezalenoci od wadz. W Solidarnoci byo
miejsce dla ludzi prezentujcych rne pogldy, rnie rozumiejcych ogln
koncepcj niezalenego ruchu zwizkowego i jego zadania. Pogbiajce si
rnice i animozje pomidzy liderami, ale rwnie najaktywniejszymi dziaaczami
obu centrw byy te m.in. czsto efektem braku dowiadczenia w kierowaniu
tworzcym si dopiero zoonym organizmem NSZZ Solidarno. Nie mona
przy tym ignorowa czynnika ludzkiego, a wic kwestii takich jak ambicje, wzajemne sympatie i antypatie.
Sytuacji nie zmienia rejestracja zwizku w listopadzie 1980 r. W pierwszy okres
legalnej dziaalnoci lsko-dbrowska Solidarno wesza wic nadal rozbita na
kilka orodkw. W ostatnich tygodniach roku najbardziej dynamicznie rozwija si
MKZ Katowice, ktry pod koniec listopada skupia ju ponad siedemset, pod koniec
lutego 1981 r. za a okoo 1,2 tys. komisji zakadowych. Stopniowo tworzono

i rozbudowywano w MKZ piony organizacyjne, w tym dziay: interwencji, organizacyjny i informacyjny. Pomagano w przeprowadzaniu wyborw w zakadach,
powstaa baza poligraficzna, punkt kolportau prasy i wydawnictw, zorganizowano bibliotek i czytelni, przystpiono do uruchomienia informacji teleksowej.
Przy MKZ rozpocz take dziaalno Orodek Prac Spoeczno-Zawodowych,
ktrego zadaniem miao by przeprowadzanie na potrzeby zwizku ekspertyz
2011-02-07 12:09:11
dotyczcych warunkw ycia i pracy w wojewdztwie38. W porwnaniu ze struktur katowick, jastrzbska MKR , ktra 1 grudnia 1980 r. uruchomia sw fili
w Katowicach przy ul. Szafranka 2, nadal koncentrowaa si przede wszystkim
na sprawach grniczych i realizacji zawartych latem porozumie dotyczcych
przemysu wydobywczego39. Coraz wiksz konsternacj znacznej czci zwizkowcw z Jastrzbia, ale te pozostaych orodkw zwizku w wojewdztwie
budziy jednak kolejne dwuznaczne posunicia Sienkiewicza i jego najbliszych
wsppracownikw, szczeglnie coraz czstsze deklaracje poparcia dla PZPR ,
ustroju socjalistycznego i zaye kontakty z abiskim. Powodowao to narastanie
wewntrznej opozycji przeciw Sienkiewiczowi w onie samej MKR oraz poza ni
i spowodowao, e 8 stycznia 1981 r. wskutek oskare o dziaalno na szkod
zwizku i wspprac z PZPR i SB , Sienkiewicz zrezygnowa z funkcji przewodniczcego jastrzbskiej federacji. Na jej czele stan Stefan Paka 40. W tym czasie
mniejsze znaczenie w skali caego regionu miay pozostae midzyzakadowe
orodki niezalenego ruchu zwizkowego.
Niemniej jednak poszczeglne centra Solidarnoci w wojewdztwie czyy siy
w momentach kryzysowych. Na pocztku 1981 r. wybuch konflikt o wolne soboty, bdcy m.in. efektem odmiennych interpretacji przez wadze i zwizek zapisu
jednego z punktw porozumienia jastrzbskiego. W Katowickiem 27 stycznia
w czterogodzinnym strajku ostrzegawczym uczestniczyo 177 zakadw, w tym
61 kopal i 10 hut. Protest obj wic prawie ca bran grnicz oraz znaczn
cz przemysu hutniczego41. Strajk nie przyspieszy jednak zjednoczenia lsko-dbrowskiej Solidarnoci. Po zakoczonych fiaskiem rozmowach w listopadzie
1980 r. pierwsze konkretne, ale jak si okazao nietrwae porozumienia zawarto na pocztku nastpnego roku. Pewien krok ku jednoci uczyniy zarzdy
MKZ Katowice i MKZ Tychy, ktre 3 stycznia 1981 r. postanowiy poczy si
w jeden Zarzd Regionalny z Andrzejem Rozpochowskim na czele. W praktyce

zmiana nazwy oznaczaa jedynie poszerzenie skadu katowickiego MKZ o dwch
tyskich dziaaczy: Leszka Waliszewskiego i Marka Wacha 42. Uchway zobowizujce do poczenia podjli rwnie 10 stycznia 1981 r. dziaacze z Jastrzbia
i Bytomia, powoujc Zarzd Regionalny NSZZ Solidarno lska i Zagbia
z siedzib w Katowicach. Docelowo w jego skad mieli wej czonkowie dotychczasowych MKZ i MKR proporcjonalnie do liczby zrzeszonych czonkw. Obie
prby powoania zarzdw miay jednak drugorzdne znaczenie, poniewa dwa
2011-02-07 12:09:11
gwne orodki zwizkowe w wojewdztwie wci dziaay odrbnie. Wobec

braku perspektyw porozumienia midzy nimi, 16 lutego przedstawiciele Jastrzbia, Tychw i Bytomia bez udziau MKZ Katowice podpisali wstpne porozumienie o poczeniu w Region lska i Zagbia. Do szybko z tego porozumienia
wycofali si jednak tyscy dziaacze. W ten sposb w skad powoanego wwczas
Zarzdu Regionu lska i Zagbia w Katowicach weszli jedynie przedstawiciele
Jastrzbia i Bytomia, ktrzy 22 lutego dokonali wyboru wadz (przewodniczcym
398
zosta Stefan Paka)43. Wprowadzone zmiany, gwnie w nazewnictwie, miay wic

jedynie kosmetyczny charakter.
W marcu 1981 r. doszo w kraju do najpowaniejszego od momentu powstania
Solidarnoci kryzysu, ktry wywoao pobicie przez milicjantw podczas sesji
Wojewdzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy czonkw miejscowej delegacji
Solidarnoci. Wraz z przygotowaniami do oglnopolskiego strajku, struktury ponadzakadowe zwizku w wojewdztwie katowickim przeksztaciy si w Midzyzakadowe Komitety Strajkowe i przeniosy swoje siedziby na teren zakadw.
MKZ Katowice rozlokowa si w Hucie Baildon, skupiajcy za wwczas komisje
zakadowe z Jastrzbia i Bytomia Zarzd Regionu lska i Zagbia przeprowadzi si do bazy Przedsibiorstwa Transportowo-Spedycyjnego Budownictwa
Wglowego w Katowicach. Dwa gwne MKS -y rozpoczy nawet rozmowy
o ewentualnym utworzeniu poczonego Komitetu Strajkowego, do czego jednak nie doszo. Po oglnopolskim czterogodzinnym strajku ostrzegawczym, ktry
odby si 27 marca 1981 r. i w wojewdztwie katowickim mia charakter powszechny (wedug danych SB strajkowao tu blisko p miliona osb, w tym m.in.
65 kopal i 24 huty), rozpoczto przygotowania do strajku generalnego. Zawarcie przez KKP 30 marca 1981 r. porozumienia z rzdem spowodowao odwoanie
strajku na terenie caego kraju z wyjtkiem regionu bydgoskiego. W efekcie
powszechna mobilizacja podczas kryzysu nie przyczynia si, jak mogo si
wydawa, do bardziej trwaej konsolidacji struktur zwizkowych w wojewdztwie
katowickim 44.
W marcu do czterech orodkw zwizkowych doszed pity Podregion Tarnowskie Gry, ktry oficjalnie zosta powoany 17 marca 1981 r. na walnym zebraniu
delegatw reprezentujcych gwnie zakady odczone od orodka bytomskiego.
Utworzenie Podregionu byo jedynie formalnym usankcjonowaniem faktycznie
samodzielnej ju od kilku tygodni dziaalnoci MKZ Tarnowskie Gry. Na czele
2011-02-07 12:09:11
nowego podregionu stan Jerzy Ciepiela. Wikszo jego dziaaczy wywodzia

si z najwikszego zakadu w tej okolicy Huty Cynku Miasteczko lskie45.
Decydujcy wpyw na rozwj struktur Solidarnoci w regionie nadal miay wic
dwa najwiksze centra: Katowice i Jastrzbie. Wiosn 1981 r. kwestia zjednoczenia lsko-dbrowskiej Solidarnoci zacza jednak wreszcie przybiera realne ksztaty. Od lutego byo ju waciwie wiadomo, e region nie powstanie
w wyniku porozumienia kilku orodkw zwizkowych, ale wyborw i zjazdu. Powoana w tym miesicu po wielu sporach wsplna Komisja Organizacyjna Wyborw do Wadz Regionalnych stana przed trudnym zadaniem opracowania
ordynacji wyborczej. Najbardziej kontrowersyjne sprawy dotyczyy kompetencji
nowego zarzdu i zachowania ewentualnej autonomii dotychczasowych orodkw.
Mimo to prace trway. W kwietniu przygotowano a siedem projektw ordynacji
i ostatecznie pod koniec tego miesica jeden z nich zosta wybrany. Wybory do
wadz regionalnych Solidarnoci miay by dwustopniowe pocztkowo zakady
powinny wybra delegatw na walne zebranie (przyjto proporcje jeden delegat
na tysic czonkw zwizku), a nastpnie delegaci wyoni zarzd regionalny
i komisj rewizyjn. Wobec sygnalizowanych przez wiele orodkw trudnoci,
komisja kilkakrotnie przesuwaa termin wyborw do komisji zakadowych, ktry
ostatecznie zosta wyznaczony na 15 czerwca. Wybory zarzdu regionalnego
i delegatw na zjazd krajowy miay si odby do koca sierpnia. Pierwsz tur
Walnego Zebrania Delegatw (I WZD ) Sekretariat Komisji Organizacyjnej Wyborw
do Wadz Regionalnych wyznaczy na 6 lipca. W ten sposb rozpoczy si bezporednie przygotowania do wyborw. W kilku miejscowociach odbyy si wiksze
spotkania z tamtejszymi delegatami, na ktrych omawiano strategi wyborcz
i kwestie programowe zwizku. Pomimo wielu zadawnionych wzajemnych pretensji i urazw, stopniowo wyania si obraz zjednoczonego regionu46.
Ostatecznie, po kilku miesicach sporw i przygotowa, 6 lipca 1981 r. w Hali
Sportowej Huty Baildon rozpoczy si obrady pierwszej tury I WZD , ktrego
najwaniejszym zadaniem byo zjednoczenie regionu i wyonienie wadz lsko-dbrowskiej Solidarnoci. W zgromadzeniu uczestniczyo 871 delegatw47. Obrady rozpoczy si od sprawozdania Komisji Organizacji Wyborw, przyjcia
regulaminu zebrania i wyboru Komisji Uchwa i Wnioskw. Nastpnego dnia po
dyskusji nad struktur organizacyjn zwizku w regionie, delegaci zatwierdzili
ordynacj wyborcz. Nie ustalono natomiast wytycznych do opracowania projek-
2011-02-07 12:09:11
tu uchway majcej okreli struktur organizacyjn oraz zasady funkcjonowania

wadz regionalnych. Kontrowersje wzbudzi rwnie ramowy program dziaania
Solidarnoci w regionie. Wobec braku porozumienia w tych kwestiach delegaci
powoali komisj programow, ktrej powierzono opracowanie propozycji w spornych punktach i przedstawienie ich podczas drugiej tury WZD . Sprecyzowany
zosta rwnie kalendarz wyborczy termin zgaszania kandydatur do wadz
regionu upywa 13 lipca, MKZ i MKR za zobowizane zostay do zwoania do 25
400
lipca walnych zebra, na ktrych zarzdy miay postawi wnioski o udzielenie

absolutorium. Po zakoczeniu pierwszej tury WZD kampania wyborcza do wadz
regionalnych Solidarnoci ruszya na dobre48.
Na stanowisko przewodniczcego regionu ostatecznie wysunitych zostao 17
kandydatw. Do rywalizacji zgosili si czterej liderzy MKZ : Jerzy Ciepiela, Andrzej
Cierniewski, Andrzej Rozpochowski i Leszek Waliszewski, a take Zbigniew
Gacmanga, Tadeusz Jedynak, Wadysaw Kaduski, Zdzisaw Kosmalski, Jerzy
Kurkowski, Ryszard Kuszeyko, Zbigniew Malinowski, Artur Siebielec, Bolesaw
Sojka, Andrzej Szyja, Kazimierz wito, Marek Wach i Eugeniusz Zwoliski 49. Do
zarzdu zgoszono 196 kandydatw, do komisji rewizyjnej 40, do wyboru delegatw regionu na Zjazd Krajowy 194. Rozpocza si walka wyborcza. Pretendenci do wadz regionalnych i najwaniejsze orodki zwizkowe wyday wasne
broszury wyborcze, zgodnie z uchwa I tury WZD w lipcu odbyy si walne zebrania przedstawicieli komisji zakadowych poszczeglnych MKZ , skadano
sprawozdania z dziaalnoci zarzdw oraz przedstawiano wnioski o udzielenie
absolutorium50.
Nakrelony powyej obraz kampanii wyborczej byby niepeny, gdyby nie wspomnie jeszcze o jednym, bardzo istotnym jej uczestniku, czyli Subie Bezpieczestwa. Od pnej wiosny 1981 r. byo ju waciwie wiadomo, e zjednoczenie
lsko-dbrowskiej Solidarnoci w jeden region jest kwesti czasu. W tej sytuacji
gwne kierunki pracy operacyjnej funkcjonariuszy katowickiej SB skupiy si
przede wszystkim na deniu do, jak pisano w resortowych dokumentach, odpowiedniego uksztatowania wadz regionalnych i wyeliminowania osb najbardziej
radykalnych. Bezporednio przed wyborami dziaania operacyjne katowickiej SB
skierowane zostay w gwnej mierze przeciwko Andrzejowi Rozpochowskiemu.
Starajc si podway autorytet tego charyzmatycznego zwizkowca i skci
z innymi czoowymi dziaaczami zwizku w Katowickiem, funkcjonariusze SB za
2011-02-07 12:09:11
pomoc agentury na szerok skal rozprowadzali na jego temat nieprawdziwe

informacje, drukowali faszywe ulotki, sigali do fotomontay i stosowali wiele
innych metod pracy operacyjnej. Drugim liderem zwizkowym, przeciwko ktremu
w okresie przedwyborczym SB podja szerzej zakrojone dziaania operacyjne by
Tadeusz Jedynak z MKR Jastrzbie. Obaj dziaacze w ocenie SB mieli bowiem
najwiksze szanse na objcie funkcji przewodniczcego, a z racji nieprzejednanej
i antysystemowej postawy byli dla wadz nie do przyjcia51.
Druga tura WZD rozpocza si 27 lipca. Na wybory przybyo 1021 spord 1172
uprawnionych do gosowania delegatw reprezentujcych 1325 komisji zakadowych. Ich najwaniejszym zadaniem by wybr przewodniczcego regionu spord 15 kandydatw (dwch wczeniej zrezygnowao). Najwaniejsze gosowanie
poprzedziy sprawozdania poszczeglnych orodkw zwizkowych oraz trwajca
kilka godzin prezentacja kandydatw na przewodniczcego regionu. Po ostrej
dyskusji nastpi kulminacyjny moment WZD , czyli wybr przewodniczcego.
Ogoszone ju po pnocy wyniki pokazay, e w walce o t funkcj liczyo si
dwch kandydatw z orodkw: katowickiego i tyskiego: Rozpochowski otrzyma
235 gosw, Waliszewski za 220. Nastpni w kolejnoci byli: Jedynak 89,
wito 75, Ciepiela 73, Kuszeyko 53, Wach 47, Kurkowski 39, Cierniewski 30; pozostali kandydaci uzyskali poniej 20 gosw. 28 lipca odbya
si II tura gosowania z udziaem piciu kandydatw, ktrzy uzyskali najwiksz
liczb gosw. Wyniki byy do zaskakujce. Na prowadzenie zdecydowanie
wysun si Waliszewski, ktry uzyska a 454 gosy przy 233 Rozpochowskiego
(wyniki pozostaych: Ciepiela 150, Jedynak 107, wito 52). W tej sytuacji
wybr mia si rozstrzygn w III turze. Przed gosowaniem rozeszy si pogoski,
jak mona sdzi, inspirowane przez SB , e wadze nie zgodz si na wybr
Rozpochowskiego i trzeba bdzie powtarza cay mudny proces wyboru przewodniczcego. W tej sytuacji III tura przyniosa sukces Waliszewskiemu, ktry
otrzyma 572 gosy, przy 426 dla Rozpochowskiego. Mona si zgodzi z opini
Jana Jurkiewicza, e wygra kandydat mniej znany, stojcy z boku gwnych
konfliktw personalnych w regionie, ktry sprawia dobre wraenie, przegra za
charyzmatyczny dziaacz zwizkowy z pierwszej linii, majcy jednak opini radykaa, krytykowany za styl dziaania i baagan organizacyjny, szczeglnie w kwestiach finansowych. Poraka Rozpochowskiego wywoaa rozgoryczenie jego
zwolennikw. Prawdziwy szok spowodoway jednak nastpne w kolejnoci wybory
2011-02-07 12:09:11
do Zarzdu Regionu, do ktrego weszy 63 osoby. Okazao si bowiem, e ze

wzgldw proceduralnych lider MKZ Katowice nie moe w nich wystpi, poniewa
wystawiony zosta przez sw macierzyst komisj zakadow jedynie jako kandydat na przewodniczcego, nie zgoszono go za jako kandydata do zarzdu.
Najblisi wsppracownicy Rozpochowskiego od razu zasugerowali spisek. Pojawiy si te zapowiedzi rozamu, na co jednak dziaacze MKZ Katowice ostatecznie si nie zdecydowali52.
402
Wyniki wyborw SB ocenia jako swj sukces 53. Jednoznacznie trudno jednak
wskaza, jakie czynniki najbardziej zadecydoway o porace Rozpochowskiego.
Faktem jest, e SB miaa istotny wpyw na rezultat wyborw, ale nie mona lekceway innych uwarunkowa dla wielu dziaaczy lider MKZ Katowice rzeczywicie by zbyt radykalny i nie wszystkim odpowiadaa jego formua Solidarnoci,
znacznie wykraczajca poza ramy zwizku zawodowego. Nie bez susznoci cz
delegatw uwaaa, e wybr bezkompromisowego przewodniczcego jeszcze
bardziej utrudni relacje z wadzami i uniemoliwi jakiekolwiek prby porozumienia.
Inna sprawa, e i przy bardziej umiarkowanym kierownictwie lsko-dbrowskiej
Solidarnoci jesieni 1981 r. wadze byy ju nastawione przede wszystkim na
konfrontacj, a nie na dialog ze zwizkiem.
Niemale rok po wielkiej fali strajkw robotniczych, zjednoczenie Solidarnoci
w wojewdztwie katowickim stao si faktem. Region lsko-Dbrowski zrzesza
blisko 1129 tys. czonkw w 1325 komisjach zakadowych i by najwikszy w kraju. Tymczasow siedzib wadz regionalnych zosta budynek przy ul. Szafranka
2 w Katowicach. Podczas I WZD delegaci cznie przyjli i wystosowali 21 uchwa,
owiadcze, apeli i listw, spord ktrych najwaniejsze byy: Uchwaa nr 1
z dnia 1 sierpnia 1981 r. w sprawie struktury organizacyjnej oraz zasad funkcjonowania wadz NSZZ Solidarno Region lsko-Dbrowski, a take Uchwaa
o ostatecznym poczeniu organizacyjnym Region lsko-Dbrowski. Najwysz
wadz pozostao WZD , ktre podczas dwuletniej kadencji miao si zbiera
przynajmniej raz na p roku. Biec prac kierowa Zarzd Regionu, ktry
przej kompetencje dotychczasowych ponadzakadowych struktur zwizkowych
w wojewdztwie. Do jego zada naleao m.in. zwoywanie WZD , wybr czonkw
15-osobowego prezydium, reprezentowanie organizacji regionalnej na zewntrz,
a take podejmowanie decyzji w sprawie strajku. Na wnioski Komisji Zakadowych zarzd mg powoa miejskie komisje koordynacyjne, oddziay terenowe,
2011-02-07 12:09:11
a take regionalne sekcje zawodowe i branowe oraz sekcje rodowiskowe.

Poszczeglne MKZ i MKR zostay zobowizane do protoklarnego przekazania
zarzdowi majtku, materiaw archiwalnych i wszystkich dotychczasowych spraw.
Uchwa o ostatecznym poczeniu organizacyjnym w jeden Region lsko-Dbrowski WZD zobowizao zarzd do dokonania do koca wrzenia penego
podsumowania dziaalnoci ustpujcych MKZ i MKR (przede wszystkim gospodarki finansowej i majtkowej)54.
cise scalenie w tak krtkim czasie kilku niezalenych do tej pory orodkw
zwizkowych w jedn struktur okazao si jednak bardzo trudne. Na przeszkodzie
stano nie tylko wiele kwestii formalno-prawnych, ale rwnie jak mwi w grudniu 1981 r. podczas II WZD Leszek Waliszewski zwyke ludzkie uprzedzenia,
uraone ambicje niektrych dziaaczy, czasami po prostu nieuczciwo i za
wola55. Szczeglnie skomplikowane byy kwestie finansowe, ktre miaa uporzdkowa komisja, specjalnie powoana do tego celu przez Zarzd. Ostatecznie, wedug stanu z koca listopada 1981 r., majtek przejty przez wadze regionalne
lsko-dbrowskiej Solidarnoci opiewa na sum 70,5 mln z (nie byy to ostateczne dane), z czego w gotwce i na kontach znalazo si 57,9 mln z56.
Wewntrzne sprawy zwizkowe jesieni 1981 r. zeszy jednak na dalszy plan
w obliczu coraz bardziej konfrontacyjnej polityki wadz wobec Solidarnoci. Kierowany przez L. Waliszewskiego Zarzd zmuszony by dziaa w atmosferze
narastajcych prowokacji, np. 20 padziernika po likwidacji przez milicj punktu
sprzeday prasy zwizkowej na Rynku w Katowicach wybuchy zamieszki, w ktrych uczestniczyo okoo 3 tys. osb. Siedem dni pniej nieznani sprawcy
rozpylili gaz przed KWK Sosnowiec, w wyniku czego do szpitala z objawami zatrucia trafio kilkadziesit osb. Pod koniec listopada grupa zwizkowcw i przypadkowych osb zostaa z kolei pobita podczas zawieszania plakatw na terenie
Chorzowa-Batorego. Mniejszych incydentw byy dziesitki. Pierwsza tura II WZD
Regionu lsko-Dbrowskiego NSZZ Solidarno odbya si w dniach 30 listopada i 1 grudnia 1981 r. w Hali Sportowej Huty Baildon w Katowicach pod
presj nasilajcych si w oficjalnych mediach atakw na zwizek. Drugi dzie
obrad zdominowaa tre podanego przez rzecznika prasowego zgromadzenia
komunikatu o otoczeniu przez ZOMO strajkujcej od 25 listopada Wyszej
Oficerskiej Szkoy Poarniczej w Warszawie 57. Jej spacyfikowanie przez milicj
w dniu nastpnym byo ju bezporedni zapowiedzi wydarze, ktre nioso
2011-02-07 12:09:11
za sob wprowadzenie przez wadze w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. stanu

wojennego.
Przerwa on rozpoczty po formalnym powoaniu wadz regionalnych proces
scalania midzyzakadowych orodkw zwizkowych w wojewdztwie. Zawieszenie Solidarnoci, a nastpnie jej delegalizacja oraz zwizane z tym szykany
i represje stosowane wobec jej dziaaczy, wykluczay moliwo dalszego jawnego funkcjonowania zwizku. W nowych warunkach rozpocza si wic budowa
struktur podziemnych. Do 1989 r. byy one na Grnym lsku i w Zagbiu Dbrowskim gwnymi orodkami oporu przeciwko komunistycznej wadzy.
2011-02-07 12:09:11
KRZYSZTOF LESIAKOWSKI
Zanim powstaa Solidarno.
Strajki w MPK w odzi 1946, 1957, 1980
W okresie przed powstaniem Niezalenego Samorzdnego Zwizku Zawodowego (NSZZ ) Solidarno d bya wanym orodkiem wystpie strajkowych.
Bezporednio po wojenie odgrywaa w tej dziedzinie wrcz wiodc rol1. Co
czwarty strajk Polsce w latach 19451948 zosta przeprowadzony w odzi i ssiadujcych z ni miastach. Pniej liczba protestw zmalaa, ale to dzkie
strajki z lutego 1971 r. spowodoway, e wadza wycofaa si z tak brzemiennej
w nastpstwa decyzji o podwyce cen ywnoci.
W kalendarium strajkowym odzi z racji charakteru miejscowego przemysu dominuj protesty wkniarzy. Ich specyfik by duy udzia kobiet, co przekadao si na
form protestw, w ktrych nie tylko dania, ale rwnie zy byy oznak gbokiego niezadowolenia. W ostrzejszej formie przebiegay strajki w firmach, w ktrych
zatrudniano wicej mczyzn. Potwierdzeniem tej tezy s strajki w dzkim Miejskim Przedsibiorstwie Komunikacyjnym (MPK ). Protesty tramwajarzy, bo to oni
przez dugie lata decydowali o obliczu firmy, byy duo bardziej wyraziste, trudniejsze
do zlikwidowania, nie mwic ju o ich ukryciu, co nie byo po prostu moliwe.
W przedsibiorstwie tym odnotowa mona trzy due strajki w latach 1946, 1957
i 1980 r. Dwa wczeniejsze przeplataj si z protestami wkniarzy, ale trwaj niejako obok nich. Tramwajarze w chwilach postoju i zwizanych z tym napi oczywicie
spodziewali si wsparcia wkniarzy, a wkniarze znw bd liczy na tramwajarzy.
Wspdziaania jednak nie byo. Sytuacja zmienia si w sierpniu 1980 r. To MPK
rozpoczo strajki, w ktrych pojawio si haso solidarnoci z Wybrzeem. Zostanie
ono podjte take przez bran wkiennicz, ale wiodca rola w zawizaniu Solidarnoci w odzi przypadnie tramwajarzom i kierowcom miejskich autobusw.
Wobec powyszego zasadne jest przyblienie historii strajkw w MPK w odzi
w okresie przedsolidarnociowym. Tworzyy one historyczne podstawy, na ktrych
wyrs zwizek.
2011-02-07 12:09:11
Pierwsza odsona 1946
Pierwszy ze wspomnianych strajkw tramwajarzy wpisuje si w bardzo wysok

fal strajkow w dzkich zakadach w maju 1946 r. Bya ona dla wadzy dodatkowo grona przez fakt rzekomego zwizku z niedawnymi wystpieniami modziey, podjtymi w obronie wita 3 Maja. Sytuacja stawaa si upiorna i gro-
406
na sygnalizowa Komitet dzki (K ) Polskiej Partii Robotniczej (PPR )2. Rozchodziy si pogoski, e do protestu przycz si elektrownia miejska, kolejarze
i w odzi przeprowadzony zostanie strajk powszechny. Wedug raportw Wojewdzkiego Urzdu Bezpieczestwa Publicznego (WUBP ) tylko w dniach 1020 V
1946 r. w wojewdztwie dzkim strajkowao prawie 22 tys. osb 3. Jednak dorana poprawa aprowizacji, rzucenie do fabryk cukru skonfiskowanego spekulantom,
ale jak naley przypuszcza rwnie aresztowania, spowodoway, e najwiksze firmy wkiennicze wznowiy produkcj, co oznaczao przejciowe opanowanie kryzysu.
Poprawa nastrojw i uspokojenie nie dotyczyy zaogi Kolei Elektrycznych dzkich (KE ), bo nazwa MPK bdzie obowizywa dopiero od 1951 r. Trzeba powiedzie, e atmosfera konfliktowa w tym przedsibiorstwie utrzymywaa si od
dawna, chodzio o rozmaite kwestie materialne, zaopatrzeniowe i finansowe.
Wedug stanu z 31 grudnia 1945 r. zatrudnionych w nim byo 2,6 tys. pracownikw.
Po upywie roku pracowao ju nieco ponad 3 tys. osb4. Byy to powane zastpy robotnicze, z duym dowiadczeniem zawodowym i wiadomoci znaczenia
wykonywanej pracy.
Zanim doszo do strajku, zorganizowano dwa zebrania oglne zaogi. W trakcie
pierwszego z nich, ktre odbyo si 13 lutego 1946 r., podnoszono m.in. wtek
dyskryminacji tramwajarzy w stosunku do zatrudnionych w brany wkienniczej.
W sporze o sprawy bytowe i finansowe ze strony Aleksandra Burskiego, przedstawiciela reymowych zwizkw zawodowych, pada sugestia, e s w firmie
osoby, ktre chc doprowadzi do strajku. To tylko zaostrzyo konflikt. Skutek by
taki, e Burski usiujc zapobiec niekorzystnemu z jego punktu widzenia rozwojowi wypadkw, musia niezwocznie rozwiza trwajce zebranie. O skali napicia niech wiadczy fakt, e rozchodzc si cz zgromadzonych zacza piewa
Midzynarodwk, a inni Rot 5.
2011-02-07 12:09:11
KRZYSZTOF LESIAKOWSKI ZANIM POWSTAA SOLIDARNO
Mimo upywu kilku miesicy, fatalne nastroje nie ulegy poprawie. O braku rozwiza satysfakcjonujcych tramwajarzy wiadczy kolejne zebranie pracownikw KE ,
ktre odbyo si 17 maja 1946 r. Ostro krytykowano wtedy przedstawicieli zwizkw
zawodowych, e obiecuj duo od roku, lecz prawie nic nie realizuj, wskazywano na przerost biurokracji w Polsce i w macierzystej firmie, podnoszono krzywdy
dotykajce wiat pracy, a wszystko to pozwalao na wycignicie politycznie ryzykownego wniosku, e w pooeniu robotnika nie byo rnicy midzy sytuacj
przedwojenn i powojenn. Tym negatywnym nastrojom prbowa przeciwstawi
si prezydent Kazimierz Mijal. Zwyczajowo nawiza on do oglnie trudnej sytuacji
gospodarczej Polski oraz wyjani fermenty nurtujce klas robotnicz i nieuwiadomienie jednostek, ktre id na lep wrogiej propagandy demagogicznej. Takimi
argumentami nic jednak nie osign, w zwizku z tym zapowiedzia, e w poniedziaek 20 maja na posiedzeniu Zarzdu Miasta zostanie ostatecznie rozwizana
sprawa pomocy finansowej dla tramwajarzy (w formie nagrody), tak aby jeszcze
przed kocem miesica zostaa ona wypacona6. Na zakoczenie zgromadzeni
przyjli rezolucj: zebrani w dniu 17 V 1946 r. o godzinie 15.45 pracownicy KE po
wysuchaniu sprawozdania Rady Zakadowej i Zarzdu Zwizku stwierdzaj, e
dotychczasowe pace i przydziay aprowizacyjne nie s wystarczajce i nie daj
odpowiednich si i zdolnoci do wykonywania powierzonych obowizkw. Poniewa
dotychczasowa umowa zbiorowa wygasa z dniem 31 maja br. zebrani wzywaj
Zarzd Oddziau, by przy wsppracy z Zarzdem Okrgowym i Zarzdem Gwnym
zawar umow wydatnie podnoszc pace, a przede wszystkim gwarantujc
realizacj kart ywnociowych i odzieowych7. Po czym 1,2 tys. zgromadzonych
odpiewao Rot co musiao mie swoj wymow i rozeszo si.
Wszystko wskazuje na to, e wadze nie doceniy skali zagroenia. Z dostpnych
dokumentw wynika, e byy one zaskoczone wystpieniem tramwajarzy 23 V
1946 r. By moe fakt, e w firmie tej dziaay stosunkowo silne komrki PPR i PPS
spowodowa, e zlekcewaono doniesienia agenturalne o podjtych prbach
organizowania strajku. Uwag koncentrowano na sytuacji w fabrykach wkienniczych, gdzie niedawno zlikwidowano du fal strajkw, ale spodziewano si
nastpnych w zwizku z wprowadzaniem nowych umw zbiorowych i zniesieniem
tzw. punktw towarowych.
Poniewa prezydent miasta i dyrekcja firmy nie dopenili w terminie przyjtych
zobowiza, ponadto tramwajarskiej delegacji odmwiono spotkania z Mijalem,
2011-02-07 12:09:12
doszo do wybuchu strajku. 23 maja okoo godz. 10 do naczelnika Wydziau IV

WUBP w odzi dotary ju informacje o silnym wrzeniu, a nastpnie strajku na
warsztatach przy ul. Tramwajowej. Prbujemy obsadzi punkt zjazdu tramwajw

do I remizy przez naszych pracownikw i M[ilicj] O[bywatelsk]. Jednak tramwaje zaczynaj zjeda drug remiz. Ani MO ani nasi pracownicy nie utrzymali
porzdku od godz. 13. do 14.30 zamar ruch i tramwaje wszystkie byy w remizach8. Nastroje tramwajarzy byy bardzo bojowe, pobito jednego z przybyych
408
pracownikw Urzdu Bezpieczestwa (UB ) i kilku agitatorw z Centralnej Szkoy

PPR . Podjte te zostay prby zorganizowania strajku na liniach poddzkich.
Wadze strajk na tramwajach traktoway jako przerwanie czuego nerwu dla ycia
miasta, ktrego nie dao si zmarginalizowa i za ktrym krya si groba sparaliowania pracy elektrowni i dalej caego przemysu oraz ycia w miecie. Byo
to o tyle moliwe, e 23 maja strajkoway jeszcze zakady wkiennicze Ramisch,
Warta i Poznaski (przdzalnia i tkalnia)9. W obawie przed strajkiem powszechnym
zdecydowano zatem o niezwocznym przerwaniu protestu w KE .
Pierwszym krokiem podjtym w celu przeamania strajku byo usunicie tramwajarskich pikiet z najwaniejszych skrzyowa w miecie. Nastpnie zmobilizowano partyjnych motorniczych. Do korb i motorw stanli wszyscy towarzysze,
urzdnicy biurowi, kontrolerzy a nawet byli tramwajarze, zatrudnieni dzi w innych
instytucjach miasta ochotniczo wrcili tego dnia do warsztatw tramwajowych
i zapali za korby i ruszyli z wozowni na miasto10. Prby wyprowadzenia pojazdw
natrafiy jednak na opr tych, ktrzy chcieli strajkowa. Blokowano tory, wznoszono okrzyki: strajk amiecie, amistrajki itp. Mimo to pod koniec dnia na
trasy wyjechao ju kilkanacie pojazdw, w tym dwa prowadzone przez referentw UB . W pozostaych referenci bezpieki czsto byli konduktorami, ale ich
gwnym zadaniem byo pilnowanie, by motorniczy znw nie zjechali z tras.
Ostatecznie strajk zosta zakoczony 24 maja, okoo poudnia. W czasie jego
trwania agentura i organizacje partyjne dostarczyy UB nazwiska 40 najaktywniejszych uczestnikw, wrd nich osoby uznane za gwnych organizatorw. Ju
w nocy z 23 na 24 maja zostali oni zatrzymani, po przesuchaniu wikszo
zwolniono, 3 osoby zwerbowano i posano do pracy, a 16 aresztowano11. Wrd
zatrzymanych najwicej byo osb bezpartyjnych i czonkw SP , ale zdarzali si
te czonkowie SD , PPS , a nawet jeden z PPR , ktrego funkcjonariusz UB scharakteryzowa krtko: notoryczny pijak, awanturujcy si na wszystkich zebraniach,
2011-02-07 12:09:12
namawia do strajku. Warto doda, e wanie spord czonkw SP wywodzi

si mieli uczestnicy pikiet strajkowych, ktre na skrzyowaniach linii tramwajowych
kieroway pojazdy do zajezdni12. Na przeamanie strajku, obok wyranych dziaa
z wykorzystaniem komrek partyjnych PPR i PPS , zaangaowania MO i UB wpyw
miao rwnie ogoszenie przez dyrektora oklnika zawierajcego informacj
o wypacie oczekiwanej nagrody finansowej.
Cho protest tramwajarski trwa niepen dob, mia on swoje reperkusje. Przyznajc wspomnian nagrod i wprowadzajc w ycie od 1 czerwca now umow
zbiorow, podwyszajc stawki tramwajarzy 13, wadze porednio przyznaway
racj protestujcym, jednak wywoanie strajku musiao zosta ukarane. W tym
celu WUBP w odzi przeprowadzi ledztwo. Koncentrowao si ono na prbie
udowodnienia tezy, e strajk by inspirowany i przygotowywany przez osoby
o wrogim nastawieniu do nowego porzdku ustrojowego. Wszyscy objci aktem
oskarenia, cznie dziesiciu tramwajarzy, zostali obcieni zarzutem dopuszczenia si aktu sabotau, dziaajc w porozumieniu, poprzez uniemoliwienie
prawidowego ruchu tramwajw miejskich. Sprawa ta podlegaa rozpatrzeniu przez
Wojskowy Sd Rejonowy w odzi, ale w zwizku z amnesti z lutego 1947 r.
oskareni nie zostali pocignici do odpowiedzialnoci karnej. Nie oznaczao to
jednak, e o tym protecie zapomniano. Podejrzani o jego inspirowanie dugo
jeszcze pozostawali w zainteresowaniu UB .
Strajk w KE mia najwiksze znaczenie ze wszystkich wystpie robotnikw
dzkich w maju 1946 r. Zatrzymanie komunikacji miejskiej musiao bowiem
spowodowa duo powaniejsze skutki ni unieruchomienie maszyn nawet przez
wiksz liczb robotnikw przemysowych, ale zatrudnionych w firmach, ktre nie
oddziayway bezporednio na ycie mieszkacw caego miasta.
Druga odsona 1957
W 1956 r. w dzkich fabrykach nie doszo do wikszych strajkw. Z punktu widzenia K Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR ) zagroe jednak nie
brakowao. Jako szczeglnie niepokojc oceniano sytuacj wanie w MPK (5 tys.
zatrudnionych). Klimat niezadowolenia w tej firmie utrzymywa si te w pierwszej
poowie 1957 r. Zauwaono uaktywnienie si tramwajarzy z duym staem, w tym
uczestnikw strajku z maja 1946 r., ktrzy domagali si reaktywowania emery-
2011-02-07 12:09:12
talnej kasy tramwajarzy oraz ponownego przyjcia do pracy jednego ze zwolnionych za udzia w tym protecie. SB przestrzegaa take wprost przed grob
wybuchu strajku, ktry mg uruchomi ca seri tego typu wystpie. Kolejny raz
wyraono wic obaw, e z MPK wyjdzie silny impuls strajkowy. Warto przy tym
wspomnie, e pierwszy incydent strajkowy w tej firmie mia miejsce 21 kwietnia
1957 r., w Niedziel Wielkanocn14.
Nastroje niezadowolenia w MPK , mimo upywu kolejnych miesicy nie zostay
410
jednak rozadowane. Jedn z najwaniejszych przyczyn tego stanu, obok trudnych

warunkw pracy, widzie naley w rozgoryczeniu tramwajarzy ze swojego pooenia materialnego15. W kwestii dania podwyki pac otrzymywali oni sprzeczne sygnay od dyrekcji przedsibiorstwa, K PZPR i Ministerstwa Gospodarki
Komunalnej, ktre prowadziy do dalszego wzrostu napicia. W efekcie wybuch
strajk, mimo e w przeddzie jego rozpoczcia ogoszono, e podwyka jednak
bdzie, ale bez podania konkretnych stawek godzinowych, na ktr rodki, tak
jak i dla pielgniarek, pracownikw poczty czy suby lenej, miay pochodzi
z wprowadzonej nieprzypadkowo w tym dniu podwyki cen alkoholu.
12 sierpnia 1957 r. przed godzin 9.00 komunikacja tramwajowa ustaa cakowicie i rozpocza si okupacja wszystkich piciu dzkich zajezdni. Wyjechao jedynie kilka wozw, ktrych obsuga staraa si pozyska dla strajku poparcie
pracownikw innych wanych dzkich zakadw (elektrownia, gazownia). Jednak
zaogi tych przedsibiorstw odmwiy tramwajarzom wsparcia i nie podjy akcji
solidarnociowej. Strajk tramwajarzy cho by duym wystpieniem, nie przeksztaci si w strajk powszechny. Tylko w Zakadach Kotw i Radiatorw przy
ul. Warneczyka przerwaa prac zaoga odlewni16. Wszystko wskazuje jednak
na to, e postj ten nie mia zwizku z wystpieniem tramwajarzy, cho jego
podoe byo podobne danie podwyki pac.
Zatrzymanie komunikacji tramwajowej przez strajkujcych byo du uciliwoci
dla mieszkacw odzi. Sytuacji nie mogo zmieni dorane zorganizowanie
komunikacji zastpczej. W tym celu 12 sierpnia wadze wysay 400 samochodw
ciarowych z zakadw pracy. 13 sierpnia uruchomiono dalsze 100 ciarwek
zakadowych oraz 200 samochodw wojska, ktre kursoway na 25 trasach
opracowanych przez Wydzia Komunikacji Prezydium Rady Narodowej miasta
odzi (PRNm ) i Komend Ruchu Drogowego MO . Uciliwo protestu tramwajarzy dla mieszkacw wykorzystaa propaganda. Lokalne gazety podaway, e
2011-02-07 12:09:12
sympatia dla strajkujcych bya zrozumiaa wwczas, gdy chodzio o wydarcie

zotwek fabrykantowi, gdy za chodzi o sianie zamieszania i pogorszenie sytuacji
ekonomicznej kraju, gdy partia i rzd czyni dosownie wszystkie wysiki, by jak
najszybciej wyj z trudnoci i da pracujcym, co tylko mona na adn sympati strajkujcy nie mog liczy17. Strajk przedstawiano jako dzieo maej grupy
ludzi, ktra przecigna na swoj stron innych pracownikw, a nastpnie sterroryzowaa miasto i jego mieszkacw. Pisano, e przynosi on bardzo due
straty gospodarcze, grozi zaamaniem wykonania planu przez dzkie fabryki,
szkodzi wizerunkowi tramwajarzy, powoduje zdenerwowanie i zmczenie mieszkacw, jest przeciwko nowemu programowi kierownictwa partii, a na rk
zachowawczym siom w PZPR , i suy jako materia propagandowy zachodnioeuropejskim gazetom i rozgoniom radiowym18. Do tego naley doda, e faktycznie strajk wzbudzi zaciekawienie zagranicznych dziennikarzy, pracujcych dla
najwikszych wiatowych agencji AFP , UPI czy Reutera 19. Dziki pracy zagranicznych korespondentw, a dokadniej za porednictwem zachodnich rozgoni radiowych, nie tylko wiat, ale i Polacy w rnych czciach kraju dowiadywali si
o tramwajarskim postoju. Na falach eteru miay pada takie elektryzujce stwierdzenia, jak: Nowa rewolta na miar Poznania wybucha w odzi, Wojsko Polskie
otrzymao rozkaz obsadzenia tramwajw i autobusw, Oddziay wyposaone
w bomby zawice walcz z kobietami na ulicach, Milicja strzela ponad gowami
strajkujcych20.
Z chwil wybuchu strajku w miecie wytworzya si atmosfera oglnego zagroenia i niepewnoci o najblisz przyszo. Pojawiay si plotki, e d jest
otoczona wojskami radzieckimi i duymi oddziaami Wojska Polskiego21, zapowiadano take, i wkrtce strajkowa bdzie elektrownia i inne due zakady oraz
e podobna sytuacja istnieje w innych miastach Polski. Wyrazem zaniepokojenia
ludnoci by masowy wykup artykuw spoywczych, wiec i nafty22.
Manipulacja propagandowa, prba dezintegracji rodowiska tramwajarskiego oraz
usiowanie przeciwstawienia go reszcie mieszkacw nie byy oczywicie jedynymi dziaaniami organw wadzy majcymi na celu zlikwidowanie strajku. Ju
11 sierpnia 1957 r. w Komendzie MO m. odzi utworzono specjalny sztab z zastpc komendanta MO mjr. Piotrem Kuku na czele. Nawizano cisy kontakt
ze sztabem owickiego 8 Samodzielnego Batalionu Zmotoryzowanego KBW .
Natomiast 12 sierpnia zarzdzono alarm dla Zmotoryzowanych Odwodw Milicji
2011-02-07 12:09:12
Obywatelskiej (ZOMO ) i batalionu patrolowego MO . W komendach dzielnicowych

milicji wstrzymano nocn zmian plutonw oraz wprowadzono stan ostrego pogotowia. W chwili rozpoczcia strajku siy dzkiej MO liczyy 1415 funkcjonariuszy.
W cigu dnia cignito jeszcze do odzi oddziay ZOMO z Piotrkowa Trybunalskiego, Kalisza, Starachowic, Radomia i Czstochowy razem 290 funkcjonariuszy. Ponadto 8 Samodzielny Batalion KBW , po sprowadzeniu do odzi, otrzyma
wzmocnienie z brygad i pukw KBW stacjonujcych w Grze Kalwarii, Katowicach
412
i Kielcach. W sumie byo to 1672 onierzy. cznie pod koniec dnia siy MO ,
ZOMO i KBW liczyy 3377 milicjantw i onierzy23. Nie mona take pomin
stanw dzkiej Suby Bezpieczestwa (SB ) oraz rezerwy w postaci tzw. milicji
robotniczej. Dla porwnania warto poda, e zaoga MPK liczya 5 tys. ludzi,
spord ktrych nie wszyscy do koca byli przekonani o potrzebie prowadzenia
strajku. Siy MO i KBW 12 sierpnia stopniowo kierowano do tzw. zabezpieczenia:
komitetu wojewdzkiego i dzkiego partii, prezydium rady narodowej, stacji
transformatorowych, radiostacji, elektrowni, gazowni i wodocigw. Obstawiono
te wyloty wszystkich ulic z miasta. Od zewntrz stosunkowo nieduymi siami
(1020 funkcjonariuszy) kontrolowano oczywicie te wszystkie zajezdnie.
Natomiast SB nieustannie prowadzia operacyjn obserwacj poczyna strajkujcych, dc do wyodrbnienia przywdcw strajku. Za pomoc dostpnych
rodkw starano si m.in. o ich izolacj od otoczenia.
Pierwszy dzie strajku tramwajarzy 12 sierpnia by peen napi. Gdy przed
poudniem w zajezdni nr I przy ul. Tramwajowej pojawi si oczekiwany przez
strajkujcych wiceminister Stanisaw Sroka (faktyczny kierownik Ministerstwa
Gospodarki Komunalnej), ktry ju poprzedniego dnia przyjecha do odzi, rwnolegle na teren zajezdni nr II przy ul. Dbrowskiego wesza milicja. Przy uyciu
gazw zawicych udao si funkcjonariuszom MO rozproszy strajkujcych
i wyprowadzi dwa skady z zajezdni 24. Atak milicji na II zajezdni powanie zaostrzy warunki. Tramwajarze stali si jeszcze bardziej zdeterminowani, znw
zaczli wysya ekipy agitacyjne do innych zakadw, zachcajc ich zaogi do
przystpienia do strajku. Ponadto miay si wrd nich pojawi wezwania do
opanowania elektrowni oraz radiostacji, celem podania w wiat informacji o wydarzeniach w odzi. I co najwaniejsze na trwajce zebranie w zajezdni nr I
przy ul. Tramwajowej przybyli wzburzeni, z zapuchnitymi od paczu oczyma
tramwajarze z zajezdni nr II, przynoszc uski po petardach z gazem zawicym
2011-02-07 12:09:12
jako dowd niedawnego ataku. Minister musia by szybko ewakuowany. Po

wyjciu z hali [...] tramwajarz z usk rzuci si na ministra Srok i byby go uderzy, gdyby mu nie przeszkodzono 25.
Wiele wskazuje na to, e w tym momencie sami tramwajarze zaczli obawia si
dalszego rozwoju wypadkw. Liczono si z moliwoci prowokacji, ktra doprowadziaby do nieprzewidywalnych skutkw. Z tego te powodu starano si wrcz
chroni przebywajcych na terenie zajezdni nr I przedstawicieli wadz. W tym
samym czasie SB drog operacyjn ustalia list ponad 20 osb, ktre miay
zasadniczy wpyw na akcj strajkow. Obok 8 inspiratorw funkcjonariusze
wskazali ponad 60 osb, ktrym zarzucono agresywne zachowanie i uniemoliwianie pracy innym. Z tramwajarzami, ktrych uwaano za wiodcych w protecie,
na pocztek usiowano przeprowadza rozmowy profilaktyczne, naciskajc na
zmian ich postawy26. W miar upywu czasu presj t zwikszono.
Nastpnego dnia 13 sierpnia sytuacja strajkujcych bya jeszcze trudniejsza.
Milicja przygotowywaa si do likwidacji ewentualnych prb blokowania przez
tramwajarzy komunikacji zastpczej. Na dworcach kolejowych zamierzano zatrzymywa wszystkich potencjalnych delegatw MPK wyjedajcych do innych
miast lub te prbujcych przenie strajk na kolej. W tym dniu wadze podjy
te now kontrakcj propagandow. Zorganizowano narad tramwajarzy nalecych do PZPR oraz czonkw zwizku zawodowego. Pady na niej gosy, e wywoanie i przeduanie strajku jest gr wichrzycieli, ktrym udao si wprowadzi
w bd masy szczerze oddanych pracownikw MPK . Aktywici partyjni i zwizkowi przyjli rezolucj, w ktrej potpiono strajk i zapowiedziano przystpienie
do pracy. W zwizku z tym zadali oni od odpowiednich wadz stworzenia im
warunkw wykonywania normalnych obowizkw27. Do strajkujcych skierowano odezw pt. Do tramwajarzy dzkich 28. Partyjni tramwajarze podjli te
prb wyprowadzenia tramwajw z zajezdni nr I i II. Zakoczya si ona niepowodzeniem, bo strajkujcy, w tym wiele kobiet, pooyli si na szynach, blokujc
wyjazd pierwszego wozu29. W tej sytuacji wejcie si milicyjnych na teren zajezdni byo wic tylko kwesti czasu.
Pnym wieczorem 13 sierpnia zapada decyzja o zdawieniu strajku si. Zajezdni
nr I miao opanowa 620 funkcjonariuszy, zajezdni nr II 520, zajezdni Brus,
Chocianowice, Helenwek w sumie prawie 500 funkcjonariuszy MO . 14 sierpnia
o godz. 2.00 nastpi szturm na wszystkie te miejsca, a faktycznie tylko na naj-
2011-02-07 12:09:12
wiksze zajezdnie przy ul. Dbrowskiego i Tramwajowej, bo w pozostaych trzech

nie byo ju strajkujcych, a jedynie robotnicy, ktrzy przyszli do pracy na rann
zmian. Strajkujcy zaskoczeni atakiem, szybko zostali rozproszeni i wyparci na
ulice. Atak nie powid si tylko w zajezdni przy ul. Tramwajowej30. Grupa szturmowa natrafia tutaj na przeszkody, zostaa obrzucona kamieniami i polana
strumieniami wody z hydrantw. Drugi atak z wykorzystaniem si ZOMO -d
przeama jednak opr robotnikw. Obserwowalimy ze zgroz sceny katowania
414
strajkujcych. Krew pryskaa na ciany, bito lecych, rzucano ich jak kody do
ciarwek31. Wielu tramwajarzy zostao powanie poturbowanych, a 60 aresztowano. Tymczasem wczesny szef partii Wadysaw Gomuka uwaa, e postawa si porzdkowych bya tak tolerancyjna wobec jawnego bezprawia warchow, e a przekraczaa normalne przy wszelkiej demokracji granice32.
14 sierpnia rano na ulice odzi wyjechay prawie wszystkie planowane skady.
Ale 19 sierpnia czyli pi dni po strajku do pracy nie zgosio si jeszcze
94 tramwajarzy, nie liczc 19 osb ju zwolnionych z pracy oraz aresztowanych.
Sytuacja nie wrcia wic jeszcze do normy, ale emocje powoli opaday. Wrd
tramwajarzy mwio si, e trzeba poczeka do padziernika i zobaczy, jakie
bd podwyki. Pojawiay si te wypowiedzi w rodzaju: odwet bdzie. Po
rnych instytucjach i zakadach pracy w odzi kryy anonimy, w ktrych uzasadniano potrzeb strajku i uskarano si na interwencj MO . W Zakadach
Przemysu Wenianego (ZPW) im. ukasiskiego dwch robotnikw zainicjowao
wic zbieranie pienidzy dla represjonowanych tramwajarzy33. Po spacyfikowaniu
protestu przyszed te czas rozlicze. 19 sierpnia zdecydowano, e z MPK musi
zosta usunitych 70 osb. Zawieszono w czynnociach, a potem zwolniono
take dyrektora naczelnego firmy. Wobec niektrych zastosowano bardziej wyrafinowan taktyk. Uzaleniono pozostanie na tramwajach od odcicia si od
strajku. W ten sposb dono do politycznego unicestwienia osb cieszcych
si autorytetem wrd zaogi MPK 34. Ponadto sze osb zostao postawionych
przed sdem, z tego jedn skazano na rok pozbawienia wolnoci, dwie na 3 miesice aresztu, jedn na 3 miesice aresztu z zawieszeniem na 2 lata, jedn na
250 z grzywny, a jedn uniewinniono35.
Strajk dzkiego MPK w sierpniu 1957 r. nie by jedynym tego typu wystpieniem
dzkich robotnikw w Padzierniku 56 i miesicach popadziernikowych. Jednak
aden z nich nie sta si strajkiem powszechnym. W sensie politycznym fakt, e
2011-02-07 12:09:12
protest ten zosta stumiony si, oznacza jedno koniec tzw. Padziernika
w relacjach wadzarobotnicy 36. W kolejnych latach reym z uwag przyglda
si tej firmie, a zwaszcza osobom, ktre aktywnie bray udzia w sierpniowym
postoju37. Pracownicy, ktrym kiedy postawiono zarzut podburzania tramwajarzy
do przerwania pracy, zostali usunici, a niektrzy nawet wyjechali z odzi. Ci, co
pozostali, byli obserwowani przez agentur, zakadano im sprawy ewidencyjno-obserwacyjne, nie stwierdzono jednak, aeby wykazywali si oni antypastwow
aktywnoci.
Trzecia odsona 1980
Strajk pracownikw komunikacji miejskiej w odzi o najwikszym historycznie

znaczeniu mia miejsce w sierpniu 1980 r. Wpisuje si on w wydarzenia strajkowe
w Polsce, zapocztkowane na Lubelszczynie, ktre w now faz weszy po
rozpoczciu protestu w Stoczni im. Lenina w Gdasku. Naley jednak wspomnie,
e zanim stany autobusy i tramwaje dzkiego MPK , zanotowano w tym miecie
swoiste pulsowanie strajkowe, czci zag niektrych fabryk na krcej lub duej
przeryway prac, podejmujc rozmowy ze swoimi dyrekcjami, gwnie na temat
pac i spraw wewntrzzakadowych. W dniach 46 sierpnia strajkowano w tkalni
C dzkich Zakadw Przemysu Bawenianego ( ZPB ) im. Obrocw Pokoju;
8 sierpnia w tkalni i krajalni Zakadw Przemysu Bawenianego (ZPB ) im. Harnama oraz na kilku wydziaach dzkich Zakadw Przemysu Skrzanego Skogar
(w tej firmie strajkowano te nastpnego dnia); 11 sierpnia w Przdzalni Czesankowej Arelan, Miejskim Przedsibiorstwie Oczyszczania (strajk przeduy
si do nastpnego dnia) oraz Zakadach Przemysu Poczoszniczego Sandra
w Aleksandrowie dzkim (trwa do 14 sierpnia); 12 sierpnia w Zakadach Tekstylno-Konfekcyjnych Teofilw i w dzkim Kombinacie Budowy Domw Zachd;
14 sierpnia w dzkich Zakadach Papierniczych; 15 sierpnia w ZPB im. Armii
Ludowej, w Fabryce Igie i Czci do Maszyn Dziewiarskich Famid oraz dzkim
Kombinacie Budownictwa Poudnie; 16 sierpnia w zakadach konfekcyjnych
w Ozorkowie; 19 sierpnia w Pabianickiej Fabryce Narzdzi; 25 sierpnia w pabianickim ZPB Pamotex 38. Obok firm, w ktrych przerywano produkcj, byo wiele
takich, gdzie co prawda nie doszo do zatrzymania maszyn, ale zaogi odbyway
spotkania z dyrektorami. Domagajc si podwyek pac, poprawy sytuacji zaopa-
2011-02-07 12:09:12
trzeniowej i zmian wewntrzzakadowych pracownicy grozili odejciem od

maszyn39.
Pozwala to twierdzi, e poziom napicia w poszczeglnych rodowiskach pracowniczych odzi by bardzo wysoki. Kolejne postoje nie miay jednak zbyt duego zasigu, toczyy si niezalenie od siebie i byy szybko likwidowane przez
wadze, ktre widzc wzbierajc fal robotniczego protestu usioway gasi
poszczeglne ogniska zapalne, godzc si na ustpstwa pacowe, bo na tym
416
koncentrowaa si gwna uwaga strajkujcych. Robotnicy szybko zauwayli, e

jak si staje to si dostaje 40, likwidacja jednych konfliktw, pocigaa zatem
za sob nastpne. W duszej perspektywie taka taktyka musiaa doprowadzi
do przesilenia duego strajku i to w wanej firmie, tym bardziej e do odzi
stopniowo przenikay informacje o tym, co dzieje si na Wybrzeu, z Gdaskiem na
czele. Z pewnoci predystynowane do odegrania takiej roli byo MPK . Przemawiay za tym przedstawione wczeniej dowiadczenia historyczne, ale take i to,
e by to jeden z najwikszych zakadw w odzi (w 1980 r. zatrudnia 7,2 tys.
pracownikw41), ktrych protest musia odbi si wyjtkowo silnym echem, nieporwnywalnym z tym, co byoby nastpstwem postoju ktrej z najwikszych
fabryk wkienniczych.
Naley podkreli, e niezadowolenie z zarobkw w tym przedsibiorstwie byo
bardzo due. rednie wynagrodzenie wynosio 6,9 tys. Z, co stanowio 114%
redniej pensji w gospodarce narodowej42. Jednak w ocenie pracownikw ich
pace byy nisze o 30% od tego, co otrzymywali pracownicy komunikacji miejskiej
w Warszawie. Podwyki zarobkw dotyczya wic petycja podpisana przez 110
pracownikw Zakadu Transportu i Sprztu MPK , ktr 22 sierpnia 1980 r. wrczono dyrekcji przedsibiorstwa43. Nacisk bez argumentu strajku by jednak zbyt
saby, aby zmobilizowa dyrekcj do dziaania. Oznak zbliania si punktu krytycznego byy wydarzenia z 25 sierpnia 1980 r. kilkugodzinny strajk okoo 100
pracownikw wspomnianego Zakadu Transportu i Sprztu MPK , pojawienie si
ulotek zapowiadajcych spotkanie z kierownictwem firmy w dniu nastpnym,
sformuowanie na pimie da pacowych przez kierowcw autobusw44. Skutkiem tego rano 26 sierpnia strajk zacz ogarnia ca firm tak komunikacj
tramwajow, jak i autobusow. Wielu motorniczych skaniaa do tego znaleziona
przy urzdzeniach sterowniczych ulotka, umieszczona tam przez jednego z pracownikw MPK Andrzeja Trautmana 45, zawierajca wezwanie do strajku, a w wy-
2011-02-07 12:09:12
padku wyjazdu na tras powrotu do zajezdni. Skutkiem tego do poudnia

w miecie stana caa komunikacja. Teraz przed strajkujcymi pojawi si problem,
co robi dalej? Pocztkowo wyoniy si dwa orodki, ktre odgryway wiodc
rol w organizacji akcji protestacyjnej. Byy to zajezdnia autobusowa przy ul. Limanowskiego i zajezdnia tramwajowa przy ul. Kraszewskiego. W tej pierwszej doszo
do zapowiadanego od dawna zebrania partyjnego, ktre strajkujcy wykorzystali
do przedstawienia swoich postulatw. Koncentroway si one na sprawie wysokoci premii, dodatkw za oszczdno paliwa, prac w godzinach nadliczbowych, na liniach popiesznych oraz w niedziel i wita46. Gorca dyskusja nie
zapowiadaa szybkiego porozumienia. Po poudniu wybrano wic reprezentacj
strajkujcych, na czele ktrej stan kierowca autobusowy Andrzej Sowik47.
Rwnolegle trway rozmowy z dyrekcj w zajezdni przy ul. Kraszewskiego (po
kilku godzinach przeniesiono je do pooonej po drugiej stronie ulicy wikszej hali
Zakadu Torw i Sieci, z uwagi na wzrastajc liczb uczestnikw 48). Tutaj take
na pocztku koncentrowano si na kwestii pac. Szybko zaczto jednak zgasza
inne wnioski. Niektre wykraczay poza sprawy zakadowe i w pewnej mierze byy
zgodne z tym, czego domagano si na Wybrzeu. Ten fakt wykorzystali przedstawiciele dyrekcji, twierdzc, e rozpatrzenie tego typu postulatw nie ley w ich
kompetencjach. Nerwow atmosfer spotgoway informacje o zatrzymaniu przez
milicj dwch osb. Cho sprawa si szybko wyjania, a do strajkujcych przyby
gotowy do ustpstw prezydent miasta Jzef Niewiadomski, to okazao si, e
w tym momencie robotnicy nie zamierzali zawiera porozumienia. Powoali wasn
reprezentacj oraz stra porzdkow. Poniewa na ul. Kraszewskiego dotara
delegacja z ul. Limanowskiego w tym miejscu uksztatowa si centralny orodek
strajku MPK 49. Dlatego w to miejsce we wczesnych godzinach popoudniowych
przyjecha wiceminister Ludwik Ochocki, podsekretarz stanu w Ministerstwie
Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony rodowiska. On take by skonny do ustpstw pacowych, ale nic nie wskra. Ostatecznie pod koniec dnia zawiza si czternastoosobowy, wsplny dla caego przedsibiorstwa Komitet
Strajkowy. Przewodniczcym zosta Sowik, wiceprzewodniczcym Ryszard
Stachurski i Janusz Kowalski, szefem ochrony Longin Chlebowski, a sekretarzem
Zbigniew Rybarkiewicz50. Patrzc na skad osobowy komitetu, mona powiedzie,
e siln pozycj uzyskali w nim przedstawiciele pracownikw zwizanych z komunikacj autobusow, sabo reprezentowana bya, dawniej wiodca w strajkach,
2011-02-07 12:09:12
zajezdnia z ul. Tramwajowej. Fakt, e Komitet Strajkowy zdecydowa si wysa

swoich dwch czonkw do Gdaska w celu nawizania kontaktw z tamtejszym
Midzyzakadowym Komitetem Strajkowym ( MKS ), pokazuje, e strajk dzkiego
MPK w cigu kilkunastu godzin z fazy protestu wewntrzzakadowego zblia si
do momentu, ktry oznacza rozpoczcie strajku solidarnociowego z Wybrzeem.

By to moment bez precedensu w caym okresie powojennym. Dotd notowano
w odzi strajki solidarnociowe, ale dotyczyy one wycznie jednej brany, tzn.
418
przemysu wkienniczego, dodatkowo zawonej do ram tylko tego miasta.

Okoliczno ta pokazuje te jednoznacznie, e to MPK nadawao ton protestom
robotnikw dzkich w ostatnich dniach sierpnia 1980 r.
Strajk by kontynuowany w dniu nastpnym. Doszo do kolejnych spotka z dyrekcj, rwnie bezowocnych jak poprzednie. Czynnik ten przekada si na
wzrastajce napicie, do ktrego przyczyniy si rwnie artykuy w prasie dzkiej, odnoszce si do postoju komunikacji miejskiej. W partyjnym Gosie Robotniczym w tonie wspczucia dla tych, ktrzy mieli z tego powodu problemy, pisano, e trudno uwierzy, aby kierowca czy motorniczy tramwaju, nie mia tych
samych problemw, nie mia ony, matki czy dziecka, rodziny, eby nie wiedzia
o tym, e paraliujc komunikacj miejsk, wystpuje przeciwko sobie, swoim
najbliszym 51. Natomiast w Expressie Ilustrowanym zarzucano strajkujcym
egoizm i niedostrzeganie rzeczywistych problemw w kraju52. Teksty o tego typu
treci, cho z pewnoci duo mniej agresywne ni w wypadku strajku tramwajarzy w 1957 r., dodatkowo podnosiy napicie wrd protestujcych pracownikw
MPK . Rosa podejrzliwo co do intencji dyrekcji przedsibiorstwa i przedstawi-
cieli wadz. Ju samo pojawianie si samochodw milicyjnych w pobliu zajezdni

przy ul. Kraszewskiego wywoywao emocje, a u wielu take obawy przed potencjaln pacyfikacj. Trudno powiedzie, na ile lk ten wynika z pamici o zlikwidowaniu si strajku w 1957 r., od ktrego w tym momencie upyno przecie ju
prawie wier wieku. Nie brakowao te innych incydentw.
Odpowiedzi strajkujcych na zagroenie byo wzmocnienie ochrony we wszystkich obiektach ogarnitych strajkiem. Zabroniono wnoszenia i picia alkoholu. Nie
wpuszczano te osb z zewntrz, w wyjtkowych wypadkach decydowa o tym
Komitet Strajkowy. Przez pierwsze trzy dni w zasadzie te nikt nie wychodzi
strajk okupacyjny prowadzia caa zaoga, pniej tylko ta cz, ktra winna by
w danych godzinach w pracy. W odrnieniu od strajku w Stoczni im. Lenina
2011-02-07 12:09:12
w Gdasku, tutaj nie zdecydowano si na oflagowanie i nie eksponowano symboliki religijnej. Jednak i tak wytworzyo si poczucie wsplnoty wszystkich
strajkujcych53. Z pewnoci bardzo istotne byy dla nich gesty yczliwoci ze
strony spoeczestwa: postronne osoby dostarczay ywno, a skaniajcy si
ku strajkowi dzcy takswkarze do czego 27 sierpnia przed lokalem Zrzeszenia
Takswkarzy agitowa przedstawiciel dzkiego Komitetu Obrony Robotnikw
( KOR ) Mirosaw Michalik54 przewozili cznikw midzy zajezdniami. Przede
wszystkim jednak nie zabrako zrozumienia ze strony mieszkacw miasta, ktrzy
nie ulegli antystrajkowej propagandzie wadz i nie okazywali, e postj komunikacji stanowi dla nich dodatkowe obcienie w i tak nieatwym codziennym yciu.
W porwnaniu do sytuacji z 1946 r. czy 1957 r. bya to bardzo istotna zmiana.
W przeszoci rzdzcym udawao si przeciwstawi utrudzonych pracownikw
dzkich fabryk wkienniczych strajkujcym tramwajarzom. Ale teraz rwnie
w odzi rodzia si nowa jako w relacjach midzyludzkich i na paszczynie
stosunkw z wadz. Krystalizowa si podzia na my i oni. Niezwykle istotne
byo take i to, e z MPK usioway nawizywa kontakt inne dzkie zakady,
w tym due fabryki wkiennicze, ktre posyay tam swoje delegacje. d bya
wic o krok od powoania ponadzakadowej struktury strajkowej, czyli miejscowego
MKS . Zrezygnowano z tego na wie od przedstawiciela Komitetu Strajkowego
z Wybrzea o zblianiu si gdaskich negocjacji do koca. Umwilimy si na

wspprac ju po zakoczeniu strajku skomentowa ten fakt Sowik 55. Nie
naley te zapomina, e strajkujcymi zainteresowali si przedstawiciele dzkiej
opozycji. Ta okoliczno rwnie miaa istotne znaczenie, gdy dawniej strajkujcy tramwajarze byli osamotnieni. Do bezporedniego kontaktu doszo jednak
tylko z osobami z krgu Ruchu Obrony Praw Czowieka i Obywatela, gdy przedstawicielowi KOR udao si jedynie przekaza list z ofert pomocy prawnej i organizacyjnej.
Nowym impulsem, ktry dodatkowo zwikszy motywacj strajkujcych byy
wieci, najpierw telefoniczne, pniej osobiste, otrzymywane od wysannikw
Komitetu Strajkowego skierowanych do Gdaska. W MPK przedstawiono wic
oficjalnie synne 21 Postulatw gdaskiego MKS . Wczeniej oczywicie docieray do odzi, w tym i do strajkujcych pracownikw komunikacji miejskiej informacje na ten temat, ale teraz bya to wiedza z pewnego rda. Zaoga szybko
uznaa te postulaty za swoje, w tym i danie utworzenia wolnych zwizkw za-
2011-02-07 12:09:12
wodowych, co w konsekwencji oznaczao przeksztacenie dotychczasowego, mimo

wszystko lokalnego, strajku w strajk solidarnociowy56. Zebralimy ludzi i mwimy co i jak. Ludzie: brawo, daj tego samego. Ale musia to sysze jaki
yczliwy, poniewa zaraz wezwaa nas dyrekcja na spotkanie. Na pace godzili si zaraz, a reszta powiedzieli pniej. Zadali jednak, ebymy zaraz
ruszyli do pracy. A my wtedy: nie, chcemy wolnych zwizkw itd., itp. 57 Komitet
Strajkowy wskaza zaodze przyczyny, dla ktrych strajk powinien by kontynu-
420
owany i uzyska w tym wzgldzie jej poparcie. Warunkiem zakoczenia postoju

dzkich autobusw i tramwajw byo zawarcie porozumienia w Gdasku. Walka
zaczynaa si toczy na innym ni dotd poziomie. MPK i d przyczay si
w ten sposb do gwnego nurtu wydarze w kraju.
Naley bowiem powiedzie, e dotd zgaszane postulaty, a cznie byo ich a
kilkaset, koncentroway si na problematyce pac i premii (realizacja konstytucyjnej
zasady wynagradzania za prac wedug jej iloci i jakoci, 100% premii za prac
w dniu wolnym i w wita, dodatek za tzw. prace uciliwe), warunkw pracy (odzie
ochronna, ogrzewane kabiny dla motorniczych w wagonach tramwajowych, bufety
z gorcymi posikami), funkcjonowania firmy (zaniechanie produkcji autobusw typu
berliet, zapewnienie dostaw nowoczesnego taboru autobusowego i tramwajowego,
zatrudnienie pracownikw na stanowiskach zgodnie z ich kwalifikacjami, zwikszenie samodzielnoci poszczeglnych wydziaw). Obok wymienionych pojawiay
si te dania natury oglniejszej, jak podjcie prac nad kompleksowym rozwizaniem ukadu komunikacyjnego w odzi, po bardzo szczegowe: stosowanie
w pracach spawalniczych elektrod odpowiedniej jakoci, bd przenie stanowisko mycia wagonw z hali napraw w inne miejsce58. Zupenie wyjtkowe, niestety
sabo udokumentowane rdowo, jest rzekome danie rehabilitacji uczestnikw
strajku z 1957 r.59 Rzecz jasna, e w tym momencie postulat ten jeli w ogle
zosta przedstawiony mia raczej tylko symboliczn wymow.
Zaznaczy te trzeba, e z chwil podjcia strajku przez MPK, wzrastaa odwaga
innych zag, ktre take zaczynay zatrzymywa produkcj, czasem odbywao
si to pod niezbyt ambitnym hasem: jeli Wybrzee i pracownicy MPK nie pracuj, to dlaczego my mamy pracowa?. 26 sierpnia o godz. 14.00 przerwao
prac ponad 500 osb w ZPB Eskimo. Wieczorem tego samego dnia rozpocz
si strajk w Zakadach Przemysu Dziewiarskiego (ZPD) Olimpia, ZPB im. Marchlewskiego oraz Przedsibiorstwie Transportu Sprztu Budowlanego Przemysu
2011-02-07 12:09:12
Lekkiego (PTSBPL). W cigu kolejnych godzin zastrajkoway Zakady Przemysu

Poczoszniczego (ZPP) Zenit, III Oddzia Pastwowej Komunikacji Samochodowej
(PKS) oraz PKS Pabianice. W poudnie 28 sierpnia, obok MPK, strajkoway nastpujce zakady: ZPB im. Marchlewskiego, ZPB im. Dzieryskiego, ZPP Zenit,
Energoblok, ZPB Pamotex w Pabianicach, ZPB im. Harnama, trzy oddziay PKS
w odzi, PKS w Pabianicach i Zgierzu, ZPD Olimpia, PTSBPL, ZPW im. Struga,
Pabianickie Zakady rodkw Opatrunkowych, Transbud w Pabianicach, ZPB
Morfeow w Ozorkowie60. Nastroje przedstrajkowe notowano w wielu innych firmach
i co szczeglnie wane na wzach Polskich Kolei Pastwowych d-Kaliska
i d-Olechw.
Sytuacja w miecie bya bardzo napita. Kolportowano ulotki O co walcz robotnicy Wybrzea oraz instrukcj Jak strajkowa. Wedug ocen dzkiej SB naleao si liczy z nowymi strajkami. Aktualny rozwj sytuacji nie wskazuje na
ryche podjcie pracy przez robotnikw. S raczej tendencje do rozszerzania si
liczby zag porzucajcych prac. wiadcz o tym nowe przypadki postojw
zanotowane w dniu dzisiejszym61 podano w informacji dla K PZPR z 29 sierpnia 1980 r. Kadego dnia od wczesnych godzin rannych przed sklepami spoywczymi ustawiay si dugie kolejki po chleb, mleko i inne artykuy spoywcze.
W zakadach, ktre pracoway, przedstawiano dyrekcji, czsto w ultymatywnej
formie, znane ju dobrze dania podwyek pac, poprawy zaopatrzenia oraz
postulaty gdaskie, w tym utworzenia niezalenych zwizkw zawodowych.
Wobec strajku MPK wadza prbowaa zorganizowa transport zastpczy wykorzystujc tabor fabryczny, a przy pomocy milicji zwalcza prby agitacji na rzecz
rozszerzenia strajku. Chcc zapobiec narastaniu fali postojowej, gdy dotychczasowe posunicia, w tym obietnice podwyek pac oraz rozmaite groby i naciski
na strajkujcych i ich rodziny okazay si nieskuteczne, prezydent odzi zarzdzi
zbliajc si sobot 30 sierpnia dniem wolnym od pracy. Wadza spodziewaa
si, e w ten sposb nastpi wyciszenie nastrojw i zniechcenie do udziau
w strajkach. Zamys ten powid si jednak tylko czciowo. Cho wielu strajkujcych sobot i niedziel faktycznie spdzio w domach, to dua ich cz niezmiennie okupowaa swoje zakady. Tak dziao si w wiodcym w strajku MPK ,
ale take w PKS i kilku innych firmach62. Toczono wtedy gorce dyskusje, analizowano rozwj sytuacji w kraju, komentowano oficjalne wystpienia przedstawicieli rzdzcej ekipy.
2011-02-07 12:09:12
W obliczu zdecydowanej postawy pracownikw komunikacji miejskiej nadzieje

wadz, e uda si zlikwidowa strajk ustpstwami, potwierdzonymi ponownie
28 sierpnia take przez wiceministra Ochockiego, rozpowszechnianiem ulotek
o zaakceptowaniu da pacowych, mobilizacj dziaaczy PZPR i czonkw
Zwizku Socjalistycznej Modziey Polskiej, agitujcych za podjciem pracy
okazay si ponne. Podobnie niewiele moga zmieni dziaalno SB w ramach
sprawy operacyjnego sprawdzenia Zaplecze uaktywnienie 5 tajnych wsp-
422
pracownikw, 6 kontaktw obywatelskich i kontaktw subowych oraz pozyskanie w czasie sierpniowego strajku 4 nowych osobowych rde informacji,
wykorzystanie techniki operacyjnej, przeprowadzenie kilkanastu rozmw profilaktycznych z niektrymi pracownikami. Podejmowane w tym okresie przeciwdziaania byy na bieco uzgadniane z dyrekcj przedsibiorstwa oraz dyrekcj
Zjednoczenia Gospodarki Komunalnej 63. W tym momencie najwiksze emocje
wywoywaa sprawa zawarcia porozumienia w Gdasku. W miar jak wzrastay
szanse na jego sfinalizowanie, w MPK narastaa ekscytacja tym tak oczekiwanym faktem.
31 sierpnia 1980 r. na teren zajezdni przysza wikszo zatrudnionych, wsplnie
ogldali moment, gdy Lech Wasa ogasza zawarcie porozumienia i wzywa do
zakoczenia strajku. Podnioso chwili podkreli wsplny piew hymnu pastwowego, zdarzay si take zy. Majc dodatkowe potwierdzenie informacji
z Gdaska od swojego wysannika, Komitet Strajkowy w MPK zdecydowa si na
zakoczenie strajku. O godz. 19.0064 zosta podpisany protok uzgodnie zawarty midzy dyrekcj Zjednoczenia Gospodarki Komunalnej m. odzi, dyrekcj MPK
w odzi, Komitetem Zakadowym PZPR w MPK , a z drugiej strony przewodniczcym i dwoma wiceprzewodniczcymi Komitetu Strajkowego. Z dokumentu wynikao, e strajk komunikacji zostaje zakoczony. Komitet Strajkowy uznawa za
wasne uzgodnienia w zakresie postulatw pracowniczych, w tym take pacowych,
jakie zapady midzy MKS w Gdasku a Komisj Rzdow. Natomiast dania
wykraczajce poza porozumienia gdaskie zostay doczone w formie zacznika do tekstu protokou uzgodnie. Rozmowy z dyrekcj na ich temat mia prowadzi szecioosobowy zesp wyoniony przez Komitet Strajkowy, ktry co
wane mg korzysta z zewntrznej pomocy doradczej, opacanej przez dyrektora MPK . Przewidywano take, i zesp ten w przyszoci przekae swoje
kompetencje nowo wybranej Radzie Zakadowej. Ponadto Komitet Strajkowy mia
2011-02-07 12:09:13
ju nastpnego dnia przekaza uwagi dotyczce poszczeglnych czonkw dyrekcji MPK i innych osb zatrudnionych na stanowiskach kierowniczych. Jednak
jeszcze waniejsze byo zapewnienie dyrekcji, e nie bdzie kara subowo
i administracyjnie podlegych pracownikw za udzia w strajku. Nadto lokalne
wadze PZPR zadeklaroway, e zrezygnuj z wycigania konsekwencji w stosunku do czonkw i kandydatw partii. A warto przypomnie, e potencjalne sankcje
organizacyjne groziy samemu przewodniczcemu KS Sowikowi, ktry by czonkiem PZPR 65.
Gonym potwierdzeniem obwieszajcym zawarcie dzkiego porozumienia byy
autobusowe klaksony. Od rana 1 wrzenia tramwaje i autobusy MPK znw pojawiy si na ulicach odzi. Prac podjy rwnie zaogi pozostaych strajkujcych fabryk 66.
Konkluzje
Strajk w sierpniu 1980 r. stanowi punkt wyjcia do powstania NSZZ Solidarno

w odzi. Komitet Strajkowy przeksztaci si wkrtce w komitet zaoycielski nowego zwizku, a przywdca strajku zosta przewodniczcym miejscowego Zarzdu
Regionu. Za spraw postoju MPK , zmienio si oblicze dotychczasowej strajkowej
historii odzi. Zarysowaa si moliwo solidarnego wspdziaania zakadw
z rnych bran, a nie jak to bywao w przeszoci e walka przebiegaa niejako rwnolegle.
MPK dysponowao duym potencjaem, stan zatrudnienia przez lata sytuowa t
firm w gronie duych, a w 1980 r. nawet najwikszych przedsibiorstw w miecie.

Pracownicy, zwaszcza uczestnicy strajkw w 1946 r. czy w mniejszym stopniu
w 1957 r., wywodzili si ze rodowiska przedwojennych tramwajarzy, wiadomych
znaczenia wykonywanej przez siebie pracy i posiadanych kwalifikacji, a przez to
zdecydowanych broni swoich interesw. Rzecz jasna, e strajkujcy w 1980 r.
mieli ju inny rodowd, pami o odwadze poprzednikw w znacznej mierze
zatar czas, to jednak cechowaa ich dua zdolno do samoorganizacji i przekonanie, e komunikacja stanowi podstaw ycia miasta, a zatem wadza bdzie
musiaa si liczy z ich daniami. Warto zauway, e z podobnego zaoenia
wychodzili organizujcy strajki w 1946 i 1957 r. Zdobyte w przeszoci dowiadczenia, oczywicie nie wprost, ale przekaday si jednak na postawy pracownikw
2011-02-07 12:09:13
MPK w 1980 r. Jeli do tego doda kontekst oglnopolski (strajki na Wybrzeu
i w innych czciach kraju), pomoc organizacyjn i eksperck ze strony organizacji opozycyjnych, to nie moe dziwi, e wanie ta firma staa si kolebk
dzkiej Solidarnoci.
2011-02-07 12:09:13
AGNIESZKA KAMISKA
Strajk w widniku w lipcu 1980 r.
Uwagi wstpne
W widniku i Lublinie w lipcu 1980 r. wybuchy pierwsze masowe strajki robotnicze, ktre przeszy do historii jako wydarzenia Lubelskiego Lipca. widnicki
protest by niejako kamykiem uruchamiajcym lawin strajkw, ktra przetoczya si przez kraj, przyczyniajc si niewtpliwie do upadku systemu realnego
socjalizmu, a pniej koca komunizmu w kolejnych krajach. Wydarzenia te
s mniej znane ni strajki na Wybrzeu. Niniejszy artyku suy przypomnieniu
widnickich wydarze.
Lubelszczyzna jako pierwszy z regionw Polski Ludowej dowiadczya nowej
rzeczywistoci komunistycznej, budowanej na terrorze, czasami nie mniejszym
od tego z czasw okupacji hitlerowskiej1. Realizowany na Lubelszczynie w latach
19501955 plan 6-letni zmieni charakter regionu, dotd prawie wycznie rolniczego, przewidzianego w ramach przedwojennej strategii gospodarczej Rzeczpospolitej Polskiej jako zaplecze aprowizacyjne dla Centralnego Okrgu Przemysowego. Pami o przedwojennym rozwoju Polski miay przymi ambitne
przedsiwzicia uprzemysowienia PRL . Kilka z tych inwestycji zlokalizowano na
Lubelszczynie, w tym w widniku.
Obok przedsiwzi gospodarczych wan rol odgryway inicjatywy suce
wzmacnianiu zaangaowania spoecznoci widnika w budow nowego systemu.
Nad popraw postawy ideologicznej zaogi i mieszkacw miasta czuwa rozbudowany aparat PZP 2. W Wytwrni Sprztu Komunikacyjnego PZL widnik (dalej:
WSK ) byy to Oddziaowe Organizacje Partyjne, ktrych dziaania polityczne ko-
ordynowa Zakadowy Orodek Pracy Ideowo-Wychowawczej. Nowych czonkw

rekrutowano z tzw. aktywu bezpartyjnego, czyli osb wykazujcych zaangaowanie specjalnymi szkoleniami, m.in. w ramach Zakadowej Szkoy Aktywu Zwizku
Socjalistycznej Modziey Polskiej. Szkoa ta prowadzia w WSK siedem rodzajw
2011-02-07 12:09:13
studiw dla aktywu oraz trzy koa zainteresowa, a corocznie dwa cykle Studium
Wiedzy o Partii (80% suchaczy studium wstpowao do PZPR ). Uzupenieniem
tego systemu bya Modzieowa Szkoa Aktywu, bdca zakadow fili osawionej w PRL kuni kadr partyjnych, czyli Wieczorowych Uniwersytetw Marksizmu-Leninizmu.
Z dum podkrelano, e w WSK pod koniec lat 70. uzyskano przecitnie o 15%
wikszy wzrost szeregw partyjnych ni w latach poprzednich. Indoktrynacji
426
komunistycznej suya dziaalno kontrolowanej przez PZPR atrapy zwizkw

zawodowych Wojewdzkiej Rady Zwizkw Zawodowych, ktra cile wsppracowaa z Zarzdem Wojewdzkim Zwizku Socjalistycznej Modziey Polskiej,
m.in. w zakresie funkcjonowania redniego dozoru technicznego w zakadach
pracy3.
widnik mia by typowym miastem ukazujcym oblicze systemu socjalistycznego. Prbowano krzewi modelowe postawy ludnoci. Na amach Gosu widnika
w czasie tzw. wypadkw marcowych w Polsce w 1968 r. wyraano protesty wobec
zachowa demonstrujcej modziey: Zaoga WSK zdecydowanie odcia si od
tego rodzaju wichrzycieli spokoju i porzdku publicznego. Domagano si ukarania przywdcw oraz wyraano poparcie dla wadz: Zaoga WSK zebrana na
maswce, powiconej podjciu zobowiza z okazji V Zjazdu PZPR przesya t
drog na wasze rce wyrazy penego poparcia dla polityki naszej partii. W obliczu
nieodpowiedzialnych wystpie czci modziey studenckiej, ktre miay miejsce
i w naszym miecie, damy zdemaskowania politycznych aferzystw organizujcych ekscesy i usiujcych studentw przeciwstawia wadzy ludowej i klasie
robotniczej4.
Niekiedy w prasie zwizkowej ukazyway si artykuy opisujce podstawowe
problemy oraz nastroje mieszkacw widnika. W 1977 r. Alfred Bondos pisa:
Przychodzi do mnie mczyzna, robotnik 50-letni z zakadu, a wic staje przede
mn ten, ktry wytwarza to, co nazywamy dobrem narodu. Ten mczyzna ma
w oczach zy. Powiedz mi pan mwi dlaczego u nas jest takie zakamanie?
W tym zakadzie, a wic w Polsce Ludowej, przepracowaem 30 lat. Nigdy nie
spniem si nawet, nigdy nie daem powodu przeoonym do karcenia mnie.
A teraz kontynuuje mj rozmwca jedni otrzymuj 3 kg misa na osob, inni
4 kg, a inni jeszcze wicej, a ja dostaj cznie na siebie, on i dziecko 3 kg [...]
Oto gdzie na grze, ci wszechwiedzcy i wszechwadni pyzaci podejmuj uchwa-
2011-02-07 12:09:13
AGNIESZKA KAMISKA STRAJK W WIDNIKU W LIPCU 1980 R.
, ustaw czy zarzdzenie, ktre jest nie tyle nieludzkie, niehumanitarne, ale
wrcz gupie. A jak wiemy, gupiego zarzdzenia nie moe wyda kto mdry,
uczciwy czy przynajmniej odpowiedzialny za miliony obywateli. [...] Kupiem ten
problem, bo jest to moim zwizkowca obowizkiem. Ju nastpnego dnia rozmawiam z wojewod lubelskim p. Garbcem, ktry bezradnie rozkada rce, poniewa
problem ten ley w gestii Ministerstwa. Do Ministra nie pojad, chocia chciabym
spojrze mu prosto w oczy i zapyta, ile uchwali dla siebie masy misnej na
miesic, czy te 1 kg? Wojewoda obieca przekaza protest do ministerstwa. Ja
jednak chciabym, aby nie skoczyo si to na samym przekazaniu problemu, gdy
jednoczenie ludzie chodz godni5.
Generalnie stwierdzi mona, e jeeli chodzi o czas bezporednio przed widnickim lipcem to brak jest dowodw na bezporednie lub porednie zaangaowanie opozycji demokratycznej w wybuch buntu rodowisk pracowniczych. Mona
uzna, e strajk ten musia by wypadkow wszystkiego, co zaistniao w latach
19441980. Andrzej Friszke trafnie zauway, e wielkie poruszenie spoeczne
1980 r. i powstanie Solidarnoci byo wynikiem skomplikowanych zmian spoecznych i towarzyszcych im przemian wiadomoci. Wydarzenia te byy wynikiem wyczerpania si proponowanych przez system drg awansu, rozbudzania,
a potem niespenienia nadziei na szybki awans materialny. Wrd przyczyn widzie
naley rosnce wyobcowanie aparatu rzdzcego, ale take zmniejszenie roli
strachu w wymuszaniu podanych zachowa. W tych warunkach roso oddziaywanie zachodnich wzorcw zarwno konsumpcyjnych, jak kulturalnych. Ogromnemu znaczeniu ulega pozycja Kocioa katolickiego jako instytucji ycia narodowego darzonej niemal powszechnym zaufaniem i dostarczajcej kryteriw
okrelenia wasnej tosamoci6. Podobne treci znale byo mona na amach
lokalnej prasy zwizkowej.
widnicki lipiec przyczyny i przebieg strajku
1 lipca 1980 r. wadze PRL wprowadziy w bufetach przyzakadowych podwyk

cen niektrych gatunkw wyrobw misnych. Cho podwyka miaa charakter
oglnopolski, nie zostaa wprowadzona ani zarzdzeniem, ani uchwa parlamentu, lecz niejako tylnymi drzwiami7. Taki stan przedstawiono jako niewinny zabieg
organizacyjny. By to przy tym fragment rzdowego programu oszczdnocio-
2011-02-07 12:09:13
wego, majcego na celu eliminacj skrajnych przejaww narastajcego nieubaganie kryzysu ekonomicznego. Wadze, chcc unikn ewentualnych protestw spoecznych, wybray na moment jej realizacji pocztek okresu wakacyjno-urlopowego. Celowo nie podano do publicznej wiadomoci faktu podwyki i jej
wysokoci8.
Strajki na Lubelszczynie zaczy si 8 lipca 1980 r. Rozpocz je protest zaogi
Wytwrni Sprztu Komunikacyjnego PZL widnik. O godzinie 9.30 prac prze-
428
rwao 80 pracownikw Wydziau Obrbki Mechanicznej W-320. Zapalnikiem byy

nowe ceny w zakadowych bufetach, ktre wzrosy o okoo 60%, np. kotlet podroa z 10,20 z do 18,10 z. Robotnicy byli oburzeni, gdy podwyek nie poczono
z przyznaniem odpowiedniego ekwiwalentu w pacach9. Okoo godz. 10, w czasie
przerwy niadaniowej wzburzenie ogarno robotnikw pracujcych w hali nr 1
z trzema wydziaami mechanicznymi. O godz. 11 bunt rozszerzy si na pracownikw produkcyjnych pozostaych wydziaw (ok. 300). Pocztkowo postawa zaogi nie bya jednolita10. Zbigniew Puczek, pracownik dziau administracyjnego
i czonek PZPR wspomina, e drczya go obawa, czy wytrzymamy nadal wszyscy,
czy nie zaamie si wola wrd najbliszych kolegw, jak si te zachowaj koledzy aktywici11.
Rozmowy z protestujcymi pracownikami podjli kierownicy produkcyjni oraz tzw.
aktyw partyjny. Robotnicy domagali si zniesienia podwyek oraz dali spotkania z dyrekcj. Do zakadu przybyli przedstawiciele Komitetu Wojewdzkiego
PZPR w Lublinie, z sekretarzem Eugeniuszem Garbcem na czele. Okoo godz.
12.30 strajk ogarn ju ca zaog zakadu12. Tu przed godz. 13 z Komitetu

Wojewdzkiego PZPR w Lublinie do Komitetu Centralnego PZPR w Warszawie
zosta wysany alarmujcy meldunek o sytuacji w WSK widnik, z podkreleniem:
Informacja bardzo pilna. Koczy si bagalne: Prosimy o bezzwoczne przekazanie. Od godz. 13 rozpoczy si rozmowy przedstawicieli strajkujcych z wadzami. Robotnikw reprezentoway delegacje ze wszystkich wydziaw.
W rozmowach brao udzia dziewiciu przedstawicieli zaogi, m.in.: Zofia Bartkiewicz (pracownik dziau technicznego, radna Miejskiej Rady Narodowej w widniku, czonek PZPR ), Antoni Grzegorczyk, Zygmunt Karwowski, Jan Leniak, Ryszard
Krzyanek, Zbigniew Puczek oraz Urszula Radek. Strajkujcy wysunli 35 postulatw w rnych sprawach. Cz dotyczya kwestii wielokrotnie zgaszanych
wczeniej, ale niezrealizowanych przez dyrekcj, np. zaopatrzenia bufetw
2011-02-07 12:09:13
w ywno i rodki higieniczne. Nowy charakter miay postulaty dotyczce cofnicia cen komercyjnych, zwikszenia dostaw misa do widnika oraz wypaty
ekwiwalentu za wprowadzone podwyki. Dyrektor zakadu oraz sekretarz ekonomiczny Komitetu Wojewdzkiego PZPR obiecali zawieszenie cen komercyjnych
w bufetach do czasu wyjanienia, czy zostay one wprowadzone zgodnie z przepisami. Niewiele brakowao, a na tym zakoczyby si protest WSK widnik.
Okoo godz. 15 ponad 90% zaogi pierwszej zmiany opucio zakad.
Strajk uratoway mae grupki uczestnikw protestu, ktre pozostay i spowodoway jego przeduenie na drug zmian w wikszoci podstawowych wydziaw.
Dyrekcja i aktyw podjy dziaania odwrotne, tworzc dwustuosobowy zesp,
ktry rozpocz akcj wywierania presji na poszczeglnych pracownikw, zarwno w zakadzie pracy, jak i poprzez nachodzenie ludzi w domach. W ten sposb
przeprowadzono rozmowy z pracownikami w liczbie od 700 do 1000 osb. Zastraszeni pojedynczo pracownicy przewanie potpiali to, co zaszo tego dnia
w zakadzie pracy. Wadze miay nadziej, e nastpnego dnia zaoga wrci do
normalnej pracy13.
Ciekawe spostrzeenia dotyczce wczesnych wydarze utrwali w swoich notatkach Stanisaw Jadczak, lubelski dziennikarz: widnik wieczorem [...], ulice
zatarasowane olbrzymimi ciarwkami z czciami, produktami od kooperantw
WSK . Cz samochodw odjeda, nie czekajc na koniec strajku. Inne stoj
przed zamknitymi bramami zakadu. W miecie, 30-tysicznym widniku spokj,

ale wyczuwa si atmosfer napicia, obawy przed represjami. W sklepach obserwujemy wyjtkowo obfite zaopatrzenie w miso i wdliny. Przy gwnej ulicy
Sawiskiego, w otwartym, cho to godzina 19 a pracuje do godziny 18,
sklepie misnym kupujemy bez przeszkd i kolejki towary, ktrych od dawna nie
ma w Lublinie: szynk, such kiebas myliwsk, schab14.
Tymczasem rozpoczyna si drugi dzie strajku w WSK widnik. Strajkowao
ok. 4 tys. osb. Jeszcze przed godz. 7 zaoga bya wiadkiem, jak wierny dyrekcji aktyw partyjny i zwizkowy prbowa wymc na pracownikach podjcie pracy.
Oszukiwano ludzi, e poprzedniego dnia niektre wydziay podjy prac na
drugiej zmianie. W czasie dyskusji czsto pada argument ze strony robotnikw,
e jeeli wadze nie spiesz si z rozwizaniem sporu, to my te mamy czas.
Jeszcze przed godz. 8 stwierdzono blokad telefoniczn. Trway narady dyrekcji
z lokalnym kierownictwem partii. Okoo 8.50 prac podjy dwa kolejne wydziay.
2011-02-07 12:09:13
Na pozostaych pracoway tylko pojedyncze osoby, gwnie czonkowie partii

komunistycznej15..
O godz. 9 pracownicy budynku technicznego wyszli przed biurowiec, gdzie poczyli si z robotnikami siedzcymi przed hal nr 1. W cigu kilku minut zebrao
si kilkaset osb. Rozpocz si spontaniczny wiec zaogi. By to ywy i dobitny
przykad wzajemnego wsparcia si zaogi, ktr przez lata cae prbowano skci i wrogo ku sobie nastawi, dzielc j na roboli i darmozjadw podkre-
430
la uczestniczcy w strajku Zbigniew Puczek16. Wypeniony po brzegi teren przed

biurowcem okaza si wkrtce za may dla wci przybywajcych ludzi z dalszych
hal. Podbudowane zostao morale strajkujcych.
O godz. 13 do zgromadzonych na wiecu 2,5 tys. pracow nikw wyszli przedstawiciele wadz, m.in.: minister przemysu maszynowego Aleksander Kope, wojewoda lubelski Mieczysaw Stpie oraz sekretarz ekonomiczny KW PZPR Ireneusz
Garbiec. Niewiele pamitam z owych owiadcze, jedno mi pozostao w pamici, e dania zaogi co do cen kotletw uwzgldniono, win ponosi Prezes GS -u.
Braki w zaopatrzeniu zaogi w rodki higieny osobistej woj. Stpie przyrzek nam
z miejsca wyeliminowa. A wic nie ma co wystawa tylko do roboty si bra
wspomina Zbigniew Puczek. Zaoga jednak nadal milczy uparcie i nie okazuje
jakiejkolwiek chci do zmiany swojego uporu. Odzywaj si na pocztku pojedyncze, a wkrtce chralne zawoania chcemy je, chcemy pracy i godziwego
zarobku17. Bezradni wobec nieustpliwoci tumu przedstawiciele wadz zaproponowali, by zaoga rozesza si na wydziay i tam we wasnym gronie spisaa
swoje postulaty. Midzy godz. 14 a 15 pracownicy pierwszej zmiany rozeszli
si na swoje stanowiska. Tak relacjonuje uczestniczcy w strajku Zbigniew
Puczek: Fakt, e posuono si do tego aktywem partyjnym i zwizkowym, nie
kadej zaodze si podoba. Zreszt sam popiech, z jakim starano si to robi,
dawa duo do mylenia. Zdecydowano w kocu, e przecie na ten temat musi
si wypowiedzie i druga zmiana. Z dziaw i wydziaw narzdziowych zebrano w sumie 568 postulatw. Okoo godz. 15 pracownicy pierwszej zmiany
opucili zakad pracy. Druga zmiana kontynuowaa strajk. Na 639 pracownikw
przybyych do pracy podjo j tylko 54. Aktyw partyjny nie ustawa w naciskach
na robotnikw. Wadze powoay zesp ds. realizacji wnioskw dotyczcych
kwestii wewntrzzakadowych. Jednoczenie zabiegay o stworzenie grupy
amistrajkw 18.
2011-02-07 12:09:13
Z inicjatywy wojewody lubelskiego pracownicy Suby Bezpieczestwa przeprowadzili rozmowy z najbardziej aktywnymi przywdcami strajku. Nie przyniosy one
jednak oczekiwanych rezultatw. Zdecydowano wic, e I sekretarz Komitetu
Zakadowego PZPR bdzie osobicie prbowa wpywa na przywdcw strajkowych, skadajc wizyty w ich mieszkaniach. W akcji bezporednio uczestniczy
wojewoda Stpie. Zofi Bartkiewicz, rwnie aktywn uczestniczk strajku,
w trakcie takich rozmw prbowano przekupi ofert mieszkania dla dzieci i talonem na samochd, a kiedy to nie poskutkowao, snuto dywagacje co do jej
bezpieczestwa19. Zbigniewowi Puczkowi usiowano wmwi, e czas ustpi,
gdy i tak ju zaoga si nas wyrzeka, a gdy nie reagowa w sposb podany
rozpoczli z innej strony. Czy zdaj sobie spraw z powstaej sytuacji i jej nastpstw? Odpowiedziaem, e w caej peni uwaam j za korzystn i nie zamierzam rezygnowa. Prosz wic, eby jutro od rana przystpi do pracy; jednoczenie wtedy rozpoczn si rokowania. Odpowiedziaem, e zgoda, lecz
w odwrotnej kolejnoci: najpierw negocjacje, a pniej ustalenie warunkw przystpienia do pracy. Zapytali nastpnie o p. Zofi, czy z ni mog rozmawia?
Odparem, e p. Zofia jest matk, naley zatem spyta o pozwolenie jej ma,
a ja ani zalecam, ani nie prbuj odradza. Rozstalimy si do uprzejmie.
Zostawszy sam, przeanalizowaem raz jeszcze t wizyt. Doszedem do wniosku,
e mona oczekiwa najgorszej podoci20.
10 lipca 1980 r. rozpocz si trzeci dzie strajku. Na pierwszej zmianie strajkowao ok. 4 tys. osb, na drugiej 1 tys., na trzeciej 70. Przed przybyciem ludzi do
pracy, na poszczeglnych wydziaach rozwieszono informacje o zadeklarowanych
poprzedniego dnia nowych tabelach pacowych. W halach pracownicy nie
pracujc dyskutowali o skutkach tabel pac.
Wadze przyjy now taktyk. Zaniechano rozmw z duymi grupami pracownikw, natomiast aktyw skutecznie oddziaywa na robotnikw poszczeglnych
wydziaw oraz pojedyncze osoby. Rano komisja powoana do spraw wnioskw
dokonaa ich przegldu. Po uporzdkowaniu lista postulatw zawieraa 110
punktw skierowanych pod adresem dyrekcji zakadu, naczelnika miasta, wadz
wojewdzkich oraz centralnych. Wadze dokonay ewidencji wnioskw, ktre
uznay za suszne i przystpiy do ich realizacji. Niezalenie od tego o godz. 8
strajkujcy stwierdzili brak telefonicznego poczenia zakadu na zewntrz.
Pierwsza zmiana rozpocza si te incydentem przed budynkiem dyrekcji, gdzie
2011-02-07 12:09:13
grupie pracownikw zagroono natychmiastowym zwolnieniem z pracy, jeeli

bezzwocznie nie rozpocznie normalnego wykonywania obowizkw21.
Wzorem dnia poprzedniego strajkujcy postanowili o godz. 9 ponownie rozpocz wiec zaogi. Powracajcy z narady tzw. aktyw prbowa temu przeszkodzi,
argumentujc, e postulaty zostay przecie zebrane. Prbowano zastraszy personel biurowca. Mimo przeszkd, wiec doszed do skutku. Tym razem do pracownikw administracyjnych doczya tylko znikoma cz pracownikw innych
432
wydziaw. cznie w wiecu wzio udzia ok. 800 osb. To by m.in. efekt dziaa
wadz, majcych na celu pornienie pracownikw administracji i robotnikw
z produkcji22. Manifestujcy zadali przybycia dyrektora i czonkw Rady Zakadowej. W imieniu strajkujcych krtkie przemwienia wygosili Zofia Bartkiewicz
i Zbigniew Puczek, ktry zaapelowa o wybranie przedstawicieli do rozmw z dyrekcj (wybr pad na przemawiajcych) oraz niedopuszczenie do prowokacji.
Zebrani zaczli piewa pieni patriotyczne, robotnicze i religijne23.
Wadze podjy kroki zapobiegajce ewentualnemu wyjciu pracownikw na
teren widnika. Uczestnicy wiecu byli obserwowani przez funkcjonariuszy Suby
Bezpieczestwa24. W tymczasie dotara do zgromadzonych informacja o przylocie
ministra z Warszawy. Robotnicy zaczli skandowa, domagajc si jego przybycia. Doszo do spotkania z dyrekcj oraz ministrem.
Apele o podjcie pracy nie wywary jednak adnego efektu. Zaoga wybraa
czteroosobowy komitet strajkowy do rozmw z dyrekcj, w ktrego skad weszli
m.in. Zofia Bartkiewicz, Zbigniew Puczek oraz Krzysztof Kcik (robotnik magazynowy). Komitet ustali termin akceptacji przedoonych postulatw na godz. 10
nastpnego dnia, zapowiadajc kolejny wiec. Strajkujcy zadali zradiofonizowania zgromadzenia. Dyrekcja zaproponowaa podjcie rozmw w gabinecie
dyrektora. Ostatecznie wadze nie uznay reprezentantw wyonionych przez
strajkujcych. Zamiast rozmw dyrekcja prbowaa organizowa grupy amistrajkw, wrd ludzi nieuczestniczcych w wiecu. Zapobiego temu wtargnicie
duej grupy modych pracownikw z innych wydziaw, ktrzy wyczyli prd.
W ten sam sposb uniemoliwili podjcie pracy przez drug zmian 25.
Wobec przeduajcego si strajku swoj dziaalno zdynamizowaa Suba
Bezpieczestwa. Na teren zakadu wprowadzono tego dnia czteroosobow grup
pracownikw operacyjnych, ktra miaa zabezpieczy szerszy dopyw informacji.
Od zakadowych informatorw (tzw. OZI osobowe rda informacji) uzyskano
2011-02-07 12:09:13
informacje, e strajkujcy wykorzystywali zakadow czno telefoniczn do

przekazywania informacji midzy wydziaami oraz zwoywania si na wiec. Z inspiracji Suby Bezpieczestwa zostaa wyczona wewntrzzakadowa czno
telefoniczna 26. Aktyw mia nie dopuszcza do wzajemnego kontaktowania si
poszczeglnych wydziaw oraz ujawnia ewentualnych cznikw. Liczono, e
jeszcze tego wieczora uda si uruchomi prac kilku dalszych wydziaw oraz
przygotowa warunki do podjcia pracy przez pierwsz zmian w dniu nastpnym27. Ustalono take list osb szczeglnie zaangaowanych jak to okrelono
w utrzymaniu napicia. Osoby te miay by wzywane do fabryki, nastpnie,
w zalenoci od przynalenoci organizacyjnej lub penionych funkcji, przeprowadzano z nimi rozmowy ostrzegawcze. Na podstawie dotychczasowego przebiegu
wydarze wadze opracoway plan zabezpieczenia zakadu na noc i nastpny
dzie. Podjto decyzj o uruchomieniu dziaalnoci wszystkich formalnych organw i organizacji w zakadzie. Pnym wieczorem obradoway struktury PZPR ,
Zwizku Socjalistycznej Modziey Polskiej i Rady Zakadowej. Przygotowano
wzmoon gotowo zakadowej jednostki ORMO (Ochotnicza Rezerwa Milicji
Obywatelskiej)28.
11 lipca, w czwartym dniu strajku, zaraz po godz. 7 dyrekcja WSK widnik wydaa polecenie wszystkim kierownikom dziaw, aby wybrano trzyosobowe delegacje do rozmw z dyrekcj. W ten sposb o godz. 9 w sali konferencyjnej spotkao si 250 reprezentantw zaogi. W tym samym czasie przed gmachem dyrekcji
zebrao si ok. tysic osb z wydziaw produkcyjnych. Pracownicy administracji
tym razem nie mogli wyj przed budynek z powodu zamknicia wyjciowych
drzwi oraz silnego dozoru kadry. Do zebranych wyszli przedstawiciele Rady
Zakadowej oraz Komitetu Postojowego. Zofia Bartkiewicz z prezydium tego
drugiego zaapelowaa do zebranych o podjcie pracy, uzasadniajc to potrzeb
uniknicia dalszych strat oraz tym, e postulaty zaogi s rozpatrywane i bd
sukcesywnie wcielane w ycie. Sytuacj uratowa Zbigniew Puczek, ktremu
udao si wydosta z budynku biurowca. Zaproponowa on ponowne wybranie
delegatw wydziaw (z kadego dziau po 7 osb: co najmniej 3 osoby do prowadzenia rozmw z dyrekcj, 3 osoby do stray porzdkowej oraz 1 osob do
utrzymywania cznoci)29. Mimo dania przez wadz natychmiastowego podjcia negocjacji, protestujcy dokonali nowych wyborw w cigu niecaej godziny.
Stra rozpocza prac natychmiast. Tymczasem w pomieszczeniach Rady Za-
2011-02-07 12:09:13
kadowej zebrao si 20 lub 21 przedstawicieli, z ktrych utworzono Komitet Postojowy (na nazw strajkowy wadze nie chciay si zgodzi) z 3 osobowym
prezydium na czele. Prezydium tworzyli: Zofia Bartkiewicz (przewodniczca),
Zygmunt Karwowski (wiceprzewodniczcy) i Roman Olcha (sekretarz). Rozpoczy si negocjacje, trwajce ponad 8 godzin. Wadze reprezentowali: naczelny
dyrektor WSK Jan Czogaa, wojewoda lubelski Mieczysaw Stpie, Zdzisaw
Mazur ze Zwizku Zawodowego Metalowcw, przedstawiciel samorzdu ro-
434
botniczego Mieczysaw Koc oraz dyrektor Zjednoczenia Przemysu Lotniczego

i Samolotowego Kuczyski.
Przedmiotem rokowa byo 600, a wedug innych rde 568 postulatw, ktre
uoono w 110-punktow list da zaogi30. Postulat pierwszy dotyczy podwyki pac. Robotnicy domagali si te zmniejszenia rnic pacowych, podniesienia
najniszych wynagrodze, podwyszenia dodatkw rodzinnych, ustalenia jasnych
kryteriw przeszeregowania, przeduenia patnych urlopw macierzyskich,
pacenia za prac, a nie za dyplom uczelni, ujednolicenia systemu emerytalnego, 6-godzinnego czasu pracy dla matek majcych dzieci poniej 8 roku ycia,
stosowania jawnoci kryteriw podziau dbr materialnych i atrakcyjnych wiadcze socjalnych. Inne dotyczyy: poprawy zaopatrzenia widnika w artykuy
ywnociowe (zwaszcza w miso), cofnicia podwyek cen, zaprzestania sprzeday artykuw krajowych w sklepach PEWEX , utrzymania talonw na cukier oraz
wprowadzenia talonw na artykuy przemysowe, ktrych brakowao w sklepach,
oraz zlikwidowania korupcji w lecznictwie na terenie widnika31.
O godz. 17.35 negocjacje zaowocoway podpisaniem porozumienia koczcego
strajk32. Prawdopodobnie byo to pierwsze pisemne porozumienie zawarte midzy
wadzami PRL a strajkujcymi pracownikami. Minister spraw wewntrznych ostrzeg
wsptowarzyszy, e porozumienie zawarte w widniku po rozszerzeniu si informacji na ten temat wpynie negatywnie na zaogi innych zakadw pracy.
Porozumienie zarejestrowano w kancelarii WSK jako pismo tajne pod numerem
0406. Na jego mocy wszystkie grupy zatrudnionych otrzymay podwyk pac.
Realizacji wynegocjowanego porozumienia suyo specjalne Zarzdzenie nr 17
wydane przez ministra przemysu maszynowego. Podwyka pac wesza w ycie
1 sierpnia 1980 r. Z kolei wojewoda zobowiza si poprawi zaopatrzenie widnika w artykuy ywnociowe, zwaszcza misne. Inne postulaty miay by rozpatrzone pniej33.
2011-02-07 12:09:13
Uwagi kocowe
Strajk w WSK widnik rozpocz fal strajkw na Lubelszczynie. Najpierw

w dniach 9 15 lipca strajki przetoczyy si przez najwiksze zakady pracy wojewdztwa lubelskiego: Fabryk Maszyn Rolniczych Agromet, Lubelskie Zakady
Naprawy Samochodw, Fabryk Samochodw Ciarowych, Zakady Azotowe
Puawy, Zakady Zmechanizowanego Sprztu Domowego Predom-Eda w Poniatowej. Strajki lubelskiego lipca osigny swoje apogeum sytuacja w Lublinie
przybraa znamiona strajku powszechnego. Wydarzenia te objy w sumie ponad
150 zakadw pracy i ok. 50 tys. strajkujcych pracownikw. Protestujcy zgosili ok. 1,2 tys. wnioskw i postulatw. W zdecydowanej wikszoci miay one
charakter wewntrzzakadowy, socjalny i ekonomiczny34. Poza realizacj zgoszonych postulatw zdobycz lubelskiego lipca byy dowiadczenia i postawy
dziaaczy robotniczych, aktywnie zaangaowanych w najtrudniejsze dni strajkw.
Elementem osigni niematerialnych byo na pewno przeamanie bariery strachu, naoczne przekonanie si o sile drzemicej w solidarnym dziaaniu przeamano anonimowo robotnikw oraz izolacj midzy poszczeglnymi wydziaami
w zakadach pracy. Bardzo istotny w rozwoju lubelskiego lipca by fakt zawarcia
pisemnego porozumienia w WSK widnik, co stanowio precedens35. Strajki zapocztkowane w WSK widnik mona uzna za swoiste preludium do pamitnego Sierpnia 80, ktry w dziejach Polski otworzy zupenie nowy rozdzia drog
do odzyskania niepodlegoci.
2011-02-07 12:09:14
2011-02-07 12:09:14
WOJCIECH POLAK
Strajk w toruskim Towimorze w sierpniu 1980 r.
Strajki w 1980 r., pocztkowo o charakterze wycznie ekonomicznym, rozpoczy si po 1 lipca. W tym dniu bowiem wprowadzono podwyki cen misa w stowkach i bufetach zakadowych. Do najwikszych protestw doszo w drugiej
dekadzie lipca na Lubelszczynie. Wicepremier Mieczysaw Jagielski, prowadzc
negocjacje w poszczeglnych zakadach, przyczyni si do zakoczenia strajkw
w Lublinie (19 lipca 1980 r.) i Stalowej Woli (23 lipca 1980 r.). Robotnicy uzyskali
podwyki pac, gwarancje bezpieczestwa, ale take obietnice przeprowadzenia
nowych wyborw do rad zakadowych. W drugiej poowie lipca i na pocztku
sierpnia strajki zaczy wybucha take w innych rejonach Polski: na Dolnym
lsku, w odzi, w Warszawie i na Wybrzeu gdaskim1.
Na wzrost napicia w zakadach pracy Torunia i okolic mia niewtpliwie wpyw
fakt, e 14 sierpnia 1980 r. rozpocz si pamitny strajk w Stoczni Gdaskiej.
Wydarzenia na Wybrzeu odbijay si bowiem szerokim echem w Toruniu i w wojewdztwie toruskim. W zakadach pracy trway dyskusje, wysuwano rozliczne
postulaty. 18 sierpnia 1980 r. doszo w Toruniu do pierwszego, aczkolwiek
jeszcze bardzo krtkiego, strajku. Pukownik Marcinkowski pisa: W dniu dzisiejszym w Wojewdzkim Przedsibiorstwie Komunikacji Miejskiej [ WPKM ]
w Toruniu grupa 59 kierowcw autobusowych wstrzymaa si od podjcia pracy,
dajc podniesienia wynagrodzenia o 6 z za godzin, co zrwnaoby ich uposaenie z kierowcami innych orodkw, oraz poprawy zaopatrzenia w artykuy
spoywcze. Ustalilimy piciu inicjatorw przestoju, poddano ich rozpoznaniu
operacyjnemu. Dyrektor WPKM obieca podnie wynagrodzenie najniej zarabiajcym; po przerwie trwajcej od 4.47 do 5.15 15 wszyscy kierowcy podjli
prac. Uzyskano informacj, e niektrzy z nich zamierzaj w dniu 20 bm.
przedstawi dyrekcji petycj, zawierajc wykaz problemw wymagajcych ich
zdaniem rozwizania. Przerwa ta spowodowaa opnienie w dowozie zag
do wikszoci toruskich zakadw pracy. Informacje na temat przerwania pra-
2011-02-07 12:09:14
cy przez kierowcw WPKM wzbudziy due zainteresowanie pracownikw miejscowych przedsibiorstw 2.

Wkrtce rozpoczy si strajki w innych przedsibiorstwach regionu. Napicie
trwao te w jednym z najwaniejszych zakadw w wojewdztwie, w Toruskich
Zakadach Urzdze Okrtowych (TZUO ) Towimor, blisko powizanych ze Stoczni Gdask. Przystpienie tamtejszych robotnikw do strajku byo tylko kwesti
czasu. Jak podkrelaj wiadkowie wczesnych wydarze, na pewne opnienie
438
akcji strajkowej wpyn wstrzs po tragicznej katastrofie kolejowej w Brzozie pod

Toruniem 19 sierpnia 1980 r. W zmiadonym pocigu zgino bowiem 66 osb,
w tym jeden z pracownikw Towimoru, jego ona i dwch synw3.
21 sierpnia 1980 r. o godz. 6 rano robotnicy Wydziau P1 (obrbki mechanicznej)
w Towimorze nie przystpili do pracy, lecz zaczli dyskutowa. Wedug informacji tajnego wsppracownika Suby Bezpieczestwa o pseudonimie Jacek
dyskusj wywoali take trzej pracownicy Wydziau Gwnego Mechanika R3.
Byli to: Wiesaw Rumiski, Jerzy Lisiski i Adolf Liebersbach4. Po chwili do dyskutujcych podszed jeden z majstrw i zapyta: Strajkujecie? Odpowiedzieli mu
spontanicznie: Strajkujemy. Informacja o rozpoczciu strajku na P1 szybko
obiega wszystkie wydziay, ktre te stany. Do dyskutujcych w hali Wydziau
P1 robotnikw udali si przedstawiciele dyrekcji. Dyrektor Stefan Biay owiadczy, e proponuje zaodze podwyk o jedn grup, jednak inne dania przekae nadrzdnym wadzom5.
Wkrtce uzgodniono, e o godz. 8 zostanie zwoany wiec caej zaogi. Zorganizowano go w hali Wydziau P1. Uczestniczyli w nim m. in. I sekretarz Komitetu
Zakadowego PZPR Piotr Szymanek i przewodniczcy Rady Zakadowej Eugeniusz Stpie. Na wiec przyby te sekretarz Komitetu Miejskiego PZPR w Toruniu
Zygmunt Demicki. Najpierw przemawia dyrektor Stefan Biay, ktry podtrzyma
swoj propozycj. Bardzo niefortunne natomiast byy wypowiedzi Zygmunta
Demickiego6. Biorcy udzia w wiecu tajny wsppracownik Suby Bezpieczestwa
o pseudonimie Rzewuski tak je opisa: Po nim [dyrektorze Biaym] gos zabra
towarzysz Demicki, ktry w swoim wystpieniu niczego konkretnego nie obieca,
natomiast wygosi szereg znanych oglnikw (nawiasem mwic rozpocz od
sw towarzysze). Po wystpieniu dyrektora naczelnego sytuacja nie bya
jeszcze jasna, nikt nie by zdecydowany, co dalej robi. Robotnicy zdawali sobie
spraw z braku kompetencji dyrektora naczelnego 7. W trakcie wystpienia towa-
2011-02-07 12:09:14
WOJCIECH POLAK STRAJK W TORUSKIM TOWIMORZE W SIERPNIU 1980 R.
rzysza Demickiego zadawano pytania o sytuacj na Wybrzeu, lecz on nie

udziela konkretnych odpowiedzi. Jego wystpienie zaognio sytuacj i moim
zdaniem doprowadzio do strajku8.
Gos zabra take Zbigniew Iwanw, sekretarz ekonomiczny Komitetu Zakadowego PZPR , ktry stwierdzi, e partia sw polityk zdemoralizowaa cay nard
i ona ponosi za to odpowiedzialno9. Wypowiadali si te pracownicy, m. in.
Tomasz Kluczyk, Teofil Kowalkowski i Wiesaw Jankowski 10. Ten ostatni wspomina: Przejem mikrofon i powiedziaem, e rozmowy o brakach zaopatrzenia
w sklepach misnych mona w tej chwili pomin, e raczej trzeba zwrci uwag na rozpoczte strajki na Wybrzeu, na Stocznie, ktre sformuoway ju
swoje postulaty, a te wyraaj przecie take nasze bolczki e raczej strajk
solidarnociowy W tym momencie mikrofon wyj z mojej rki Edward Strzyewski i powiedzia uroczystym gosem: Ogaszam strajk w Towimorze rozchodzimy si na swoje wydziay, aby wybra przedstawicieli Komitetu Strajkowego i za godzin spotykamy si w auli gotowi do rozmw z Dyrekcj11.
Sugestia na temat wybrania przedstawicieli pracownikw pada zreszt wczeniej
z ust dyrektora Stefana Biaego, ktry zwrci uwag na fakt, e dyskusja jest
bezadna i lepiej rozmawia w mniejszym gronie. Od razu wybrano wic komitet
strajkowy, liczcy 64 osoby (delegowano od 3 do 6 osb z kadego wydziau),
oraz jego przewodniczcego Edwarda Strzyewskiego 12. Komitet spotka si
w sali warsztatw szkolnych13. W skad komitetu strajkowego wchodzili: Stefan
Walczyk, Wadysaw Szewa, Jerzy Lisiski, Wiesaw Rumiski, Adolf Liebersbach,
Janusz Kocioek, Ryszard Zieliski, Teresa Wodarczyk, Tadeusz Krezymon,
Andrzej Machowski, Czesaw Kostrzewa, Ryszard Kuczyski, Andrzej Szuek,
Helena Dulko, Tomasz Kluczyk, Zygmunt Wako, Wiesaw Ardanowski, Edward
Strzyewski, Adam Szeps, Roman Sochowski, Jzef Malarski, Tadeusz Wakiewicz, Jerzy Mieczkowski, Mieczysaw Skrzypczak, Zbigniew Ratajczak, Feliks
Rybiski, Kazimierz Skalski, Henryk Holc, Kazimierz Bczkowski, Zbigniew Lewandowski, Wiesaw Jankowski, Mikoaj Poluchowicz, Hieronim Zillman, Zbigniew
Maruszewski, Lucjan Przybysz, Leon Muszyski, Edward Hanczewski, Pawe
Drapiewski, Gerard Piechocki, Teofil Kowalkowski, Henryk Jarco, Ryszard Brzoskniewicz, Stanisaw Kruszyski, Jan Hapka, Andrzej Niklejewski, Krystyna Sdecka, Anna Siemiska, Maksymilian Mczkowski, Mieczysaw Skrzypczak, Jerzy
Winiewski, Ryszard Pitulski, Marek Jaboski, Mirosaw Basaj, Alfred Chylarecki,
2011-02-07 12:09:14
Wojciech Krciszewski, Adam Dolata, Kazimierz Staniszewski, Ryszard Makuracki, Krzysztof Rzaniak, Zbigniew Szczepaniak, Jzef Bernard Ciemielewski,
Zbigniew Iwanw, Bogdan Maro, Jadwiga Pietrusa, Elbieta Borecka, Elbieta
Szarszewska, Janusz Sawicki, Mieczysaw Leniak, Andrzej Wjcik.
Podczas zebrania w sali warsztatw szkolnych wybrano take prezydium Komitetu
Strajkowego w skadzie: Edward Strzyewski (przewodniczcy), Zbigniew Iwanw,
Kazimierz Staniszewski, Helena Dulko, Wiesaw Jankowski, Adolf Liebersbach,
440
Andrzej Miklejewski, Adam Dolata, Tadeusz Krezymon, Mieczysaw Skrzypczak,

Feliks Rybiski, Jzef Malarski, Kazimierz Bczkowski, Krystyna Sdecka, Teofil
Kowalkowski, Tomasz Kluczyk, Ryszard Pitulski, Jadwiga Pietrusa14.
Aktywnymi uczestnikami rozpoczynajcego si strajku byli te: Zdzisaw Studenny, Marian Ziba, Wiesaw Jaworski, Gerard Zikowski, Kazimierz Oty, Janusz
Rycki, Jerzy Burka, Jan Lipka, Ludwik Bielawski, Bolesaw Skrzypczak, Mieczysaw Fiszer, Stanisaw Czarnecki. Powoano stra dla zabezpieczenia zakadu,
ktr zaopatrzono w biao-czerwone opaski i uzbrojono w grube pocite kable.
Musiaa ona zabezpiecza ogromny 26-hektarowy teren Towimoru. Na czele
stray sta Alfred Chylarecki. Jego zastpcami byli: Andrzej Margiela, Marek
Jaboski, Wojciech Krciszewski, Tadeusz Wakiewicz15.
W tym czasie Zygmunt Demicki uda si do Komitetu Wojewdzkiego PZPR
po dyrektywy. Do zakadu powrci ok. godz. 10.50. O godz. 11.45 rozpocz si
kolejny wiec z udziaem Zygmunta Demickiego oraz dyrekcji zakadu. Wiesaw
Jankowski po latach wspomina: Zwyczajem partyjnym ustawiono na scenie st
prezydialny, za ktrym zasiada dyrekcja. Zebranie prowadzi zajmujcy miejsce
w pierwszym rzdzie na dole Edward Strzyewski, ktry udziela gosu wedug
kolejnoci zgosze.
Zebrani zaczli wyraa swoje niezadowolenie z powodu powszechnie panujcych
dolegliwoci ycia w Polsce. Podnoszono kwesti braku wolnoci, swobody wyraania opinii, arogancji wadzy, niesprawiedliwoci spoecznej, fatalnego zaopatrzenia sklepw wszystkich bran, kwesti sklepw dla uprzywilejowanych itp.
Ciekawy szczeg, ale do dyrekcji Towimoru nie kierowano w zasadzie sw
krytyki, istniaa chyba wi zawodowa, pracowalimy wszyscy ciko i solidnie,
borykajc si z zewntrznymi trudnociami.
Na pocztku wiecu przewodniczcy Komitetu Strajkowego Edward Strzyewski,
owiadczy, e zaoga Towimoru solidaryzuje si ze strajkujcymi robotnikami
2011-02-07 12:09:14
Stoczni Gdaskiej i nie podejmie pracy, dopki nie zostan spenione postulaty
strajkujcych stoczniowcw.
Podczas wiecu robotnicy wysunli jednak szereg wasnych postulatw. Oto ich
lista zdobyta przez torusk Sub Bezpieczestwa:
a) Postulaty zgoszone przez Przewodniczcego Komitetu Strajkowego ob.
Strzyewski Edward:
1. Przedstawi pen list da stoczni.
2. Gwarancja na pimie o zapewnieniu bezpieczestwa dla wybranego komitetu
strajkujcych w Towimorze oraz bezpieczestwa dla caej zaogi.
3. Zgoda na zorganizowanie ochrony Zakadu z ramienia komitetu strajkujcych.
b) Postulaty zgoszone z ramienia pionu projektowo-konstrukcyjnego, zreferowane przez inyniera Kazimierza Staniszewskiego:
1. Nieszykanowanie przedstawicieli wybranych do komitetu strajkowego.
2. Zrwnanie dodatkw socjalnych milicji i wojska dla zaogi.
3. Zlikwidowanie sklepw konsumw i innych pekaowskich16.
4. Wadze partyjne i administracyjne zakadu winny wywodzi si ze rodowiska
miejscowego.
5. Hotel dla kobiet pracujcych.
6. Sprawiedliwy rozdzia mieszka. Chodzi o przypadek jednego z pracownikw,
ktry odszed do milicji i natychmiast dosta mieszkanie.
7. Waciwa ocena pracownikw przy nagradzaniu, przy zmianie, podwykach pac.
8. Lepsze zaopatrzenie bufetw zakadowych. Ceny w miecie na artykuy spoywcze powinny by stae.
9. Likwidacja studiw dla partyjnych.
10. Zniesienie lichwiarskiego oprocentowania podwyek dla modych maestw.
11. W jaki sposb widzi obecnie dyrekcja moliwo dokonania podwyek.
12. Zlikwidowa talony na samochody.
13. Publikowanie zmian cen.
14. Zasiki macierzyskie patne przez okres trzech lat.
15. Jawno nagrd w zakadzie.
16. Zmiana zasad wyborw przedstawicieli do organizacji spoecznych w zakadzie.
17. Przyjrze si pracy kierownikw czy tylu ich musi by?
18. Jakie s decyzje rzdu w sprawie da strajkujcych w stoczniach.
2011-02-07 12:09:14
19. Dopaty do kwater zastosowa wedug starych zasad.

20. Rzetelna informacja radia i prasy.
c) Postulaty zgoszone przez przedstawicieli poszczeglnych wydziaw (w duej
mierze pokryway si z podanymi wyej):
1. Wprowadzenie poprawek do zbiorowego ukadu pracy.
2. Ogoszenie o strajku w prasie lokalnej i poinformowanie stoczni o solidarnoci
Towimoru z ich postulatami.
442
3. Poprawa zaopatrzenia w lekarstwa.

4. Poprawa zaopatrzenia w sklepach, utworzenie sklepw misnych w zakadzie.
5. obki i przedszkola.
6. Opieka dla samotnych matek.
7. Dodatki dla wczasw dla wyjedajcych prywatnie.
8. Przyznanie karty stoczniowca dla pracownikw Towimoru.
9. Likwidacja apownictwa.
10. Kiedy wadze bd odpowiada za popenione bdy17.
Warto doda, e podczas dyskusji na wiecu robotnicy si skaryli, e Komitet
Wojewdzki PZPR zlekceway ich strajk i nie przysa adnego swojego przedstawiciela do Towimoru. Po przemwieniach dyrektora oraz Zygmunta Demickiego pracownicy postanowili kontynuowa strajk.
Po przerwie obiadowej wiec wznowiono o godz. 15.00. Zakoczy si on szybko
w wyniku charakterystycznego incydentu. Wiesaw Jankowski wspomina: W pewnym momencie kilku towimorowcw ze Stray Strajkowej, (pamitam Alfreda Chylareckiego i Ryckiego), wprowadzio rosego, wygldajcego na 30 lat, mczyzn.
By autentycznie zestresowany, na twarzy mia silne wypieki, rozglda si po sali,
ale czuo si, e nic nie widzi. Chylarecki przedstawi go jako zapanego na gorcym
uczynku podczas szperania w pomieszczeniach dziau kadr. Wszed tam atwo
przez okno (kto otworzy je od wewntrz), poniewa biura te znajdoway si na
parterze. Powiedzia w chwili zapania, e jest pracownikiem Komendy Wojewdzkiej
Milicji, ale nie chcia si wylegitymowa, wic go tutaj przyprowadzono.
Sala zrobia powane miny, kryjc tym zapewne komizm sytuacji. Wszyscy rozumieli doskonale, e kierownik kadr na pewno nie odmwiby dostarczenia dowolnej iloci teczek osobowych, gdyby zosta o to poproszony przez SB .
Spytano wic ponownie zapanego o nazwisko odpowiedzia, e nie moe wyjawi. W takim razie zostanie zamknity w piwnicy do przyjazdu milicji powie-
2011-02-07 12:09:14
dziaem. Sekretarz Demicki zaoponowa jednak, e nie mona tego robi. Zatrzymany wyj w tym momencie legitymacj KW MO w Toruniu, ktr skontrolowano,
po czym odprawiono go na portierni. Nie jest prawd, jak wynika z pniejszych
konfidenckich doniesie, e pady inne groby ni te, ktre wymieniem18.
Inny uczestnik strajku, Mieczysaw Fiszer, wspomina, e myszkujcych w dziale
kadr esbekw byo dwch:
Szukali najpewniej jakich danych, a moe i hakw na 6 czonkw Prezydium
Komitetu Strajkowego. Gdy nasi ich dopadli, faceci dosownie zzielenieli ze
strachu. Bkali co, e s z KW . Mylelimy najpierw, e chodzi o komitet wojewdzki partii, a to bya komenda wojewdzka. Wygldao, e rzeczywicie boj
si linczu, bo te kto nawet krzykn: Do wody z nimi! A skutek tamtego zdarzenia by taki, e nazwiska ludzi z prezydium wywiesilimy przy wejciu do
biurowca, by kady, nawet SB -ecy, mogli je pozna19.
Przypuszczenia Mieczysawa Fiszera byy suszne. Esbecy z pewnoci szukali tzw. hakw, czyli na przykad. informacji o karach dyscyplinarnych, w celu
zdyskredytowania przywdcw strajku20.
Pomimo incydentu Prezydium Komitetu Strajkowego prowadzio nadal rozmowy
z dyrektorem. Po pewnym czasie wybrano jednak delegacj do dalszych rozmw
z dyrekcj w skadzie: Edward Strzyewski, Wiesaw Jankowski, Zbigniew Iwanw,
Andrzej Miklejewski, Hanna Siemiska, Krystyna Sdecka21.
Strajk by dobrze zorganizowany. Jego symbolem bya wywieszona w zakadzie
flaga narodowa. Podczas protestu bez przeszkd dziaay bufety i stowka. Byy
tam sprzedawane dobre wdliny, aczkolwiek po wysokich cenach. Zakupiono te
500 obiadw dziennie, ktre przywoono z pobliskiego zakadu Polchem. ywno
przynosiy te rodziny. Uczestnicy strajku przebywali gwnie w stowkach, salach
konferencyjnych, w biurach i przy stanowiskach pracy. Spano na kocach i materacach, czasem nawet na styropianie. W zarodku stumiono prby picia alkoholu.
Osoby wchodzce do zakadu byy zreszt dokadnie rewidowane. Gdy zdarzyo
si raz czy dwa, e ony strajkujcych wraz z prowiantem przynosiy butelki
wdki (bo on nie wytrzyma tak dugo bez kielicha), stranicy powoani przez
Komitet Strajkowy (uzbrojeni w drewniane paki) tukli je na ich oczach, a szko
pozostawiali na chodniku dla przestrogi. Na drzwiach portierni zostaa umieszczona gazetka, na ktrej wieszano fotografie z wiecw oraz postulaty z Wybrzea i pisma gdaskiego MKS .
2011-02-07 12:09:14
Warto doda, e dyrektorowi naczelnemu Towimoru Stefanowi Biaemu zapewniono pen swobod dziaania, uznano te, e jego kierowca i sekretarka nie
mog by objci strajkiem. Przez cay okres trwania protestu dyrektor nocowa
w zakadzie 22. Naley te zaznaczy, e zarwno dyrektor Stefan Biay, jego
zastpca Jerzy Hoffman oraz cz kadry kierowniczej (np. gwny ksigowy
Zbigniew Banaszczuk) ze zrozumieniem, a nawet yczliwoci podchodzili do
akcji strajkowej i byli wiarygodnymi partnerami do rozmw. Dyrektor Stefan
444
Biay bra nawet udzia w niektrych posiedzeniach Prezydium Komitetu Strajkowego23. Za swoj postaw dyrektor Stefan Biay zosta odwoany kilka dni po
wprowadzeniu stanu wojennego.
W czasie strajku ograniczono natomiast moliwo poruszania si po zakadzie
pracownikom dyrekcji i administracji, a take komendantowi Zakadowego Oddziau Samoobrony, kierownikowi dziau wojskowego, komendantowi stray
przemysowej. Strajkujcy prowadzili te ewidencj pojazdw podjedajcych
pod bram zakadu24.
Liczba strajkujcych jest trudna do ustalenia. Towimor zatrudnia ok. 1,5 tys. osb.
Wedug informacji Komitetu Wojewdzkiego PZPR 22 sierpnia strajkowao 350
osb, a 23 sierpnia 500700 osb. Wydaje si, e ta ostatnia liczba jest prawdziwa25. Kobiety miay obowizek przebywa w zakadzie tylko w swoim nominalnym czasie pracy, potem mogy i do domu. Wiele kobiet udawao si po poudniu
do domu, eby zaj si rodzin, ale na noc wracay do swojego zakadu26. Mczyznom przysugiwaa jedna przepustka na cztery dni. Za zgod Komitetu
Strajkowego w zakadzie wykonywano niektre prace konserwacyjne, rozadunkowe, a nawet produkcyjne 27. Feliks Rybiski wspomina: Prawda bya taka, e
mimo strajku okupacyjnego, cz prac wykonywano. Zakad mia zobowizania
i mymy to rozumieli. Po cichu wykaczane byy urzdzenia dla jakiego odbiorcy. Zaraz po strajku je wysalimy28.
W drugim dniu strajku, 22 sierpnia 1980 r. (pitek) o godz. 7.15 w Towimorze
odby si wiec zaogi. Stwierdzono na nim, e rozmowy z dyrekcj nie day na
razie rezultatu 29. Wiesaw Jankowski wspomina: W pitek rano strajkujcy zebrali si na wiecu w hali P2 . Spotkanie rozpoczto odpiewaniem Hymnu Narodowego, co stao si pniej zwyczajem podczas rozpoczynania strajkowych
wiecw. Zgodnie postanowiono kontynuowa strajk solidarnociowy i nie opuszcza Zakadu w sobot i niedziel.
2011-02-07 12:09:14
Trzeba byo pomyle o rodzinach, a szczeglnie o dzieciach. W Towimorze

pracowao wtedy wiele kobiet. Przypominam sobie, w to pitkowe popoudnie,
modego ma rozmawiajcego z on, stojc w oknie drugiego pitra biurowca
administracji: Jestemy w domu bez obiadu, kiedy wrcisz? Cicho bd, jest
strajk okupacyjny odpowiedziaa. To powiedz, co mam ci przynie?
Usyszaem jaki haas, warkot silnikw, ktry narasta i utrudnia rozmow.
W powietrzu ukazay si trzy olbrzymie helikoptery, posuwajce si ukiem od
Bielan, nad Polchemem i Towimorem. Leciay powoli, na maej wysokoci, demonstrujc ostentacyjnie czerwon gwiazd na ciemnozielonych kadubach.
Przelatyway od chwili rozpoczcia strajku kadego popoudnia, a do poniedziaku 25 sierpnia.
Nadszed moment, e ludzie przestali si lka, chocia kady w Polsce mia
wiadomo moliwoci brutalnego zatrzymania postpujcej fali sprzeciwu30.
Jak ju wspominaem, problem opieki kobiet nad rodzinami czciowo rozwizano poprzez zezwolenie im na wychodzenie do domw po nominalnym czasie
pracy.
Tego dnia odby si te drugi wiec (o godz. 13.15). Ustalono na nim, e strajk
bdzie trwa do uzyskania od dyrekcji satysfakcjonujcej odpowiedzi, liczono
jednak, e zakoczy si on w poniedziaek 25 sierpnia 1980 r. Z drugiej strony
wypowiadano te opini, e Towimor bdzie strajkowa tak dugo jak Stocznia
Gdaska. Po wiecu cz strajkujcych udaa si do domw, ale szybko wrcili
do zakadu31. Codzienne wiecowanie (w poudnie) stao si odtd regu32. Komitet Strajkowy obradowa codziennie od godz. 9 rano33.
Jak pamitamy, od pocztku strajku podjto rozmowy z dyrekcj. Braa w nich
udzia kilkuosobowa delegacja Komitetu Strajkowego. Du rol w negocjacjach
odgrywa Zbigniew Iwanw 34. Szybko sporzdzono uporzdkowan list postulatw zaogi. Zawarto je w 28 punktach. Jednak punkt 1 mia szczeglny
charakter. Jego tre bya nastpujca: Zaoga TZUO Towimor solidaryzuje si z postulatami wysuwanymi przez stoczniowcw i rozwizanie przyjte
wsplnie przez Komisj Rzdow i przedstawicieli stoczniowcw uzna za
waciwe 35.
A oto tre pozostaych postulatw:
2. Zlikwidowanie regionalizacji cen i uprzywilejowania regionw w kraju pod
wzgldem rozdzielnictwa towarw.
2011-02-07 12:09:14
3. Zniesienie lichwiarstwa oprocentowania poyczek dla modych maestw,

udzielanie ich w gotwce.
4. Zniesienie uprzywilejowa w rozdziale samochodw36.
5. Wprowadzenie patnych sobt dla akordu i dniwki zadaniowej.
6. Zweryfikowanie ukadu zbiorowego pracy dla przemysu metalowego w oparciu
o konsultacj z zaogami (m. in. weryfikacja taryfikatorw pac).
7. Stworzenie warunkw dla zlikwidowania korupcji, apownictwa, kumoterstwa
446
celem zahamowania demoralizacji spoeczestwa.

8. Rozliczanie ludzi zajmujcych odpowiedzialne stanowiska z popenianych
bdw.
9. Wybr wadz lokalnych spord mieszkacw danego terenu.
10. Sprawiedliwy rozdzia mieszka i zniesienie handlu mieszkaniami.
11. Poprawa zaopatrzenia miasta, usprawnienie systemu dystrybucji (sprzeda
zamknita w zakadach pracy, wzgldnie sprzeda na bony) oraz poprawa jakoci wyrobw.
12. Poprawa zaopatrzenia suby zdrowia i aptek w lekarstwa i rodki opatrunkowe.
13. Zlikwidowanie porednictwa WPT Drwca w wynajmowaniu kwater dla pracownikw.
14. Zlikwidowanie marnotrawstwa materiaw i paliw energii. Podniesienie jakoci
budownictwa mieszkaniowego.
15. Zwikszenie sieci handlowej Torunia i caej infrastruktury na miar rosncych
potrzeb.
16. Przywrcenie jawnoci nagrd specjalnych wypacanych poza planowanym
funduszem pac.
17. Zapewnienie dopaty do kwater pracownikom znajdujcym si w trudnej sytuacji materialnej.
18. Zmiana systemu pacy w R3 .
19. Wprowadzenie dodatku za prac na II zmianie.
20. Zwikszenie dodatku szkodliwego.
21. Zweryfikowanie normatywu czasu pracy.
22. Prowadzenie staej analizy wzrostu kosztw utrzymania rodzin znajdujcych
si w trudnych warunkach utrzymania materialnych pod warunkiem udzielenia im
pomocy.
2011-02-07 12:09:14
23. Wystpienie do Zjednoczenia Przemysu Okrtowego ze stanowczym wnioskiem przekazywania zgodnie z obowizujcymi przepisami nagrody za oszczdno paliw i energii.
24. Wybudowanie obka i przedszkola dla dzieci pracownikw TZUO .
25. Stworzy moliwo korzystania z funduszu socjalnego pracownikom nie
korzystajcym z niego ze wzgldw obiektywnych.
26. Podpisanie dla pracownikw TZUO Towimor Karty Stoczniowca.
27. Przeprowadzenie analizy stosunkw midzyludzkich Biurze Projektowo-Konstrukcyjnym i podjcie odpowiednich wnioskw (dokoczy midzy innymi sprawy
Kisiela i Rugienia).
28. Umieszczenie w prasie lokalnej rzetelnej informacji na temat biecej sytuacji
w TZUO Towimor37.
Ten ostatni postulat Komitet Strajkowy potraktowa jako warunek konieczny do
prowadzenia dalszych efektywnych rozmw. Podkrelono to na wiecu strajkowym
23 sierpnia 1980 r. 38 Na wiecu tym robotnicy uchwalili rezolucj, ktr wysano
do sejmu, Rady Ministrw, Komitetu Centralnego PZPR , Centralnej Rady Zwizkw Zawodowych i Episkopatu39. Wyraaa ona poparcie strajkujcym stoczniowcom i wyjaniaa powody rozpoczcia akcji w Toruniu:
Solidaryzujc si ze susznymi postulatami zag Wybrzea oraz dochodzc do
wniosku, e wstrzymanie pracy jest jedyn form zwrcenia uwagi wadz na
pogbiajcy si od lat kryzys w yciu gospodarczo-spoecznym kraju, zaoga
TZUO Towimor 21 VIII 1980 r. podja decyzj o przyczeniu si do robotnicze-
go protestu.
Wielodniowe oczekiwanie na rezultaty rozmw Komisji Rzdowej ze strajkujcymi robotnikami oraz rozszerzajca si fala protestw pozwalaj stwierdzi, e
prace te przebiegay w atmosferze braku szczeroci i zaufania.
Brak dokadnej i wyczerpujcej informacji w rodkach masowego przekazu pogbia jeszcze atmosfer niepewnoci, wpywa na zaostrzenie konfliktu.
Przepojeni gbok trosk o losy naszego zakadu, regionu i kraju wysuwamy
szereg postulatw ze stanowczym daniem jak najszybszego ich spenienia.
Zaoga TZUO Towimor Toru40
Dyrekcji udao si szybko doprowadzi do zamieszczenia w Nowociach

(25 sierpnia 1980 r.) notatki, w ktrej wydarzenia w Towimorze okrelano jako
2011-02-07 12:09:14
strajk, a nie przerw w pracy (jak powszechnie wwczas pisano oficjalnej w prasie). Oto tre notatki:
W ubiegy czwartek nie podjto normalnej pracy w Toruskich Zakadach Urzdze Okrtowych. Strajkujcy otrzymali w sobot od dyrekcji odpowiedzi na
swoje dezyderaty. Sobota i niedziela upyny pod znakiem dalszych dyskusji.
Przytoczone powyej 28 postulatw miao gwnie charakter socjalny, pacowy,
dotyczyy one ponadto organizacji pracy w zakadzie. Cz z nich dotykaa
448
jednak spraw oglniejszych, np. dania sprawiedliwszego rozdziau mieszka,

ukrcenia korupcji czy poprawy zaopatrzenia. Postulat 9 dotyczy wrcz reformy
ustrojowej poprzez utworzenie autentycznego samorzdu terytorialnego.
Postulaty zakadowe realizowano systematycznie poprzez rozmowy z dyrekcj
i wymian pism. Pierwsz odpowied na postulaty strajkujcy otrzymali od dyrekcji w nocy z soboty na niedziel (2324 sierpnia 1980 r.). Prezydium Komitetu Strajkowego uznao j za niezadowalajc i przy jednym gosie wstrzymujcym,
postanowio kontynuowa strajk. W niedziel 25 sierpnia 1980 r. ok. godz. 22
odby si wiec, na ktrym poinformowano zaog o przedueniu strajku. W poniedziaek 26 sierpnia midzy 1 a 2 w nocy odpowied Prezydium Komitetu
Strajkowego zostaa przekazana dyrekcji41.
Dyrektor Stefan Biay nie by w stanie podejmowa decyzji w innych sprawach
ni zakadowe, co do pozostaych kwestii stwierdza, e potrzebne s uregulowania na wyszym szczeblu. 26 sierpnia 1980 r. wieczorem telewizja nadaa ocenzurowan wersj homilii kardynaa Stefana Wyszyskiego wygoszonej na Jasnej
Grze. Moga ona wywoa wraenie, e prymas jest przeciwny strajkom. Nazajutrz do Towimoru przyby sekretarz Komitetu Miejskiego PZPR Zygmunt Demicki. Mia nadziej, e teraz robotnicy dadz si nakoni do zakoczenia strajku.
Jego perswazje nie przyniosy jednak rezultatw. Wedug informacji SB (nie
wiadomo, czy byy one prawdziwe) po przemwieniu prymasa Edward Strzyewski chcia zakoczy strajk, ale sprzeciwi si temu Zbigniew Iwanw42.
Komitet Strajkowy z Towimoru szybko nawiza kontakt ze Stoczni Gdask
i poinformowa j o solidarnociowym charakterze strajku. Na pocztku strajku
(23 sierpnia1980 r.) pojechali tam samochodem marki Syrena: Mieczysaw Gsiorowski, Wiesaw Jankowski i Kazimierz Staniszewski. Dwaj ostatni pozostali
w Gdasku. Wysannicy przekazali w Stoczni rezolucj z 23 sierpnia oraz postulaty zaogi. Zoyli te akces Towimoru do Midzyzakadowego Komitetu Strajko-
2011-02-07 12:09:15
wego. Towimor zosta w nim zarejestrowany 24 sierpnia1980 r. pod numerem

46943. W stoczni wysannicy mieszkali w pomieszczeniach biurowych i mieli dostp
do telefonu, a wic biecy kontakt z Towimorem 44. Po latach Wiesaw Jankowski wspomina: Rano, okoo godziny 9.00, wraz in. Kazimierzem Staniszewskim
wyruszylimy do Gdaska syrenk prowadzon przez kierownika wydziau produkcyjnego Mieczysawa Gsiorowskiego. Tego dnia bya soneczna pogoda. Lato
1980 roku byo deszczowe, w lipcu duo padao, nawet Wisa wylaa. Dopiero
teraz pod koniec sierpnia zrobio si lato.
Mieczysaw Gsiorowski jecha ostronie, z przepisow prdkoci, aby nie narazi naszej misji na ryzyko. Dojechalimy bez przygd. Plac przed Stoczni
ciasno wypeniony by ludmi, a na obrzeach otoczony milicj. Czuo si podnios atmosfer.
Przedstawilimy si z Kazimierzem na portierni, wydano nam specjalne przepustki i po chwili znalelimy si w Sali BHP , wypenionej delegatami z caej
Polski. Znalelimy miejsca. Jaka mia dama podesza do nas z tac kanapek.
Okazao si, e to Anna Walentynowicz, zawsze gocinna i serdeczna, nie tylko
w tamtych wyjtkowych chwilach.
Byo pne popoudnie, gdy opucilimy sal, aby uda si do placwki Towimoru, gdzie zarezerwowalimy, jeszcze przed wyjazdem z Torunia, wygodne
styropiany. Po obydwu stronach stoczniowej bramy klcza tum ludzi, po stoczniowej stronie wielu w roboczych drelichach. Modlili si, odmawiajc gono raniec do Matki Boej. Na podwyszeniu z mikrofonem modlitw prowadzia
moda szczupa kobieta. Bya to Alina Pienkowska. Wzruszeni przygldalimy si
z Kazimierzem temu niebywaemu zjawisku.
Pamitam, e w tamtych sierpniowych dniach, na wybrzeu gdaskim, notowania
kronik kryminalnych spady prawie do zera. Myl, e dotyczyo to caej Polski,
take Torunia i Towimoru 45.
27 sierpnia 1980 r. do Gdaska wyruszya kolejna delegacja, tym razem w skadzie: Adolf Liebersbach, Feliks Rybiski, Edmund Hanczewski46.
Feliks Rybiski wspomina po latach: Stoczniowcy przyjmowali nas z honorami,
karmili w stowce zakadowej i obdarowywali bibu. Mielimy moliwo widzie
na wasne oczy to, czym ya caa Polska. Wszyscy wyczekiwali wieci z Gdaska,
a wczesne media robiy wszystko, by prawd o wydarzeniach zafaszowa. Dlatego nie zdziwiem si nawet specjalnie, gdy toruski takswkarz, ktry nas wiz
2011-02-07 12:09:15
z dworca kolejowego do zakadu, wola zamiast zapaty jakie materiay drukowane

w stoczni. Dalimy mu47.
Wiesaw Jankowski nadal pozostawa w Stoczni Gdaskiej, natomiast Adolf
Liebersbach, Feliks Rybiski, Edmund Hanczewski oraz Kazimierz Staniszewski
powrcili do Towimoru w nocy z 27 na 28 sierpnia 1980 r.: [Delegacja] przywioza wiadomoci, e zaoga stoczni bdzie strajkowa nadal i w tym przypadku
pracownicy Towimoru rwnie musz si solidaryzowa razem ze stoczniowcami,
450
poniewa powoana Komisja Rzdowa z wysuwanych postulatw dwadziecia

uwzgldnia do zrealizowania, natomiast nie zosta zrealizowany punkt pierwszy
postulatw, to jest akceptacja niezalenych od partii i administracji wolnych
zwizkw zawodowych. Delegacja w w/w skadzie wiadomoci z Gdaska przekazaa Prezydium Komitetu Strajkowego, ktre w dniu 28 sierpnia 1980 r. powiadomi zaog, e nadal bd strajkowa. W tym wzgldzie najwiksz propagand strajkow prowadz Edward Strzyewski, Zbigniew Iwanw, in. Kazimierz
Staniszewski, Adam Dolata i Wiesaw Jankowski48.
Delegaci przywieli z Gdaska tamy z nagranym przebiegiem rokowa, ktre
byy odtwarzane w czasie posiedze prezydium Komitetu Strajkowego49.
W imieniu strajkujcych w Towimorze do stoczni jedzi te toruski lekarz
dr Jerzy Matyjek, dziaacz toruskiego Klubu Inteligencji Katolickiej. Wraz z innymi czonkami Klubu, Andrzejem Tycem i Katarzyn opusk, aktywnie wspiera
strajkujcy Towimor. Wzbudzio to due zaniepokojenie toruskiej SB . Naczelnik
Wydziau IV 50 podpukownik Edmund Molenda pisa: W dniu 2 wrzenia uzyskalimy informacj, e tutejszy Wydzia ds. Wyzna wezwa w dniu 29 sierpnia br.
na rozmow prezesa KIK -u dr. Matyjka w zwizku z posiadanymi informacjami
o jego zaangaowaniu w strajku w Towimorze.
Wymieniony na rozmow stawi si w towarzystwie wiceprezesa klubu dr.
Andrzeja Tyca, i kategorycznie zaprzeczy, jakoby KIK inspirowa strajk w tym
zakadzie. Swoj obecno wrd strajkujcych Jerzy Matyjek tumaczy osobistym zaangaowaniem w odnow Polski. Doda, e samowolnie opuci
szpital, gdy uwaa, e jego obecno w Towimorze jest spraw najwyszej
wagi. Matyjek i Tyc w czasie rozmowy podkrelali, e nie dyskredytuj
ustroju socjalistycznego i sojuszu z ZSRR , s natomiast za postulatami MKS -u
na Wybrzeu. Stwierdzili, e ich zdaniem konflikt na Wybrzeu jest wynikiem
tego, e u nas rzd praktycznie jest bez adnej kontroli. Zapewnili, e KIK
2011-02-07 12:09:15
toruski oficjalnie nie bdzie zajmowa adnego stanowiska wobec aktualnej

sytuacji.
W dniu 30 VIII biecego roku o godzinie 13.30 dr Matyjek ponownie samorzutnie
stawi si w Wydziale ds. Wyzna i wyjani, e celem jego wizyty jest wrczenie
petycji skierowanej przez tutejszy KIK do rzdu PRL o szybkie zakoczenie negocjacji w Gdasku. Podczas rozmowy po upewnieniu si o podanym przez radio
komunikacie o zakoczeniu negocjacji i bliskim zakoczeniu strajku owiadczy,
e w tej sytuacji uwaa za stosowne nie skada petycji podpisanej przez czonkw zarzdu (z wyjtkiem Jana Wyrowiskiego)51.
Zapewne za namow doktora Matyjka prezydium Komitetu Strajkowego wystosowao do wszystkich parafii Torunia prob o zorganizowanie modlitw w intencji
strajkujcej zaogi Towimoru i pomylnego zakoczenia strajku52.
Podczas wiecu 28 sierpnia 1980 r., ktry rozpocz si o godz. 12, wysuchano
przemwienia wicepremiera Mieczysawa Jagielskiego, a nastpnie Edward
Strzyewski powiedzia, e zaoga Towimoru natychmiast przerwie strajk i podejmie prac, gdy tylko zostanie osignite porozumienie przedstawicieli MKS
w Gdasku z komisj rzdow. W ten sposb podkreli, e strajk w Towimorze
jest przede wszystkim wyrazem solidarnoci ze Stoczni Gdask. Strzyewski
zadeklarowa, e po przystpieniu do pracy zostan nadrobione wszystkie straty,
jakie zakad ponis podczas strajku53.
Atmosfera w zakadzie bya dobra, aczkolwiek strajkujcy liczyli si z moliwoci
rozwiza siowych. W pobliskich lasach stacjonoway spore grupy funkcjonariuszy MO i SB , ktre podejrzewano o przygotowywanie akcji rozbicia strajku.
W pewnym momencie Prezydium Komitetu Strajkowego ustalio, e dwie osoby
bd jedziy samochodem po Toruniu i obserwoway ruchy milicji i wojska. Obserwatorami zostali Bernard Jzef Ciemielewski i Andrzej Wjcik. Gdy zauwayli podejrzane przemieszczenia w Oficerskiej Szkole Artylerii, wywoao to
spore zaniepokojenie wrd strajkujcych 54. Informacja o prowadzonych obserwacjach szybko dotara do SB 55.
Suba Bezpieczestwa staraa si bezskutecznie uniemoliwi kontakt Towimoru ze strajkujcym Gdaskiem i zakadami pracy Torunia.
Warto doda, e strajkujcych pracownikw Towimoru odwiedzali pracownicy
naukowi Uniwersytetu Mikoaja Kopernika. 27 sierpnia 1980 r. w zakadzie przebywali doc. Marian Kallas, prof. Wiesaw Lang, doc. Kazimierz Wajda, dr Edmund
2011-02-07 12:09:15
Heza i dr Ryszard Winiewski, ktrzy poparli strajkujcych. Prof. Lang stwierdzi,

e Polska ratyfikowaa konwencje midzynarodowe uznajce strajk za uprawnione narzdzie protestu, wic obecne strajki s legalne, a strajkujcy nie mog by
represjonowani. Sugerowa jednak raczej reform obecnych struktur zwizkowych,
a nie tworzenie nowych organizacji. Docent Wajda i dr Winiewski podkrelali
potrzeb przebudowy ruchu zwizkowego w Polsce, i to na wszystkich szczeblach.
Docent Wajda zwrci te uwag na fakt, e powstanie wolnych zwizkw nie
452
zagraa interesom pastw socjalistycznych56.

Po spotkaniu z naukowcami 27 sierpnia 1980 r. Zbigniew Iwanw podkreli, e
solidaryzuj si oni ze strajkiem.57 W dniach 2829 sierpnia 1980 r. do strajkujcego Towimoru wpuszczono dziennikarzy toruskiej gazety Nowoci (Stanisawa witka), Gazety Pomorskiej (Ryszarda Draguna) oraz redaktora Bogumia
Drogorba z tygodnika Kujawy 58.
Wydarzenia na Wybrzeu miay decydujcy wpyw na zakoczenie toruskich
strajkw. Jak pamitamy, 30 sierpnia 1980 r. podpisano porozumienie w Szczecinie, rokowania w Gdasku take zbliay si do koca. Tego dnia rano na posiedzeniu prezydium Komitetu Strajkowego w Towimorze (transmitowanym przez
zakadowy radiowze) podjto decyzj o utworzeniu Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego i zaproszeniu do niego najwikszych strajkujcych zakadw
wojewdztwa. Zdecydowano te o prowadzeniu rozmw z wadzami wojewdztwa
toruskiego59.
Decyzja zostaa zrealizowana byskawicznie. Utworzony 30 sierpnia 1980 r.
w Towimorze Midzyzakadowy Komitet Strajkowy ( MKS ) reprezentowa najwiksze strajkujce zakady pracy wojewdztwa: Towimor i Apator z Torunia oraz
Stomil, Warm, Pomorsk Odlewni i Emalierni, a take Fabryk Domw z Grudzidza60. Przewodniczcym MKS zosta Edward Strzyewski. Reprezentantem
Warmy i pozostaych strajkujcych zakadw Grudzidza by w MKS Jerzy Przybylski. Czonkowie Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego dali od razu, aby
rozmowy z nimi prowadziy wadze wojewdztwa toruskiego.
Opis wydarze z 30 sierpnia 1980 r. znamy z anonimowej relacji z Kalendarza
wspczesnego 1987, wydanego przez podziemne toruskie Wydawnictwo Kwadrat (kierowane przez Stanisawa migla). Oto fragment relacji: Pnym popoudniem zjawia si delegacja wadz wojewdzkich w osobach wojewody [Jana
Przytarskiego], prezydenta Torunia [Gracjana Leczyka], sekretarza ekonomicz-
2011-02-07 12:09:15
nego KW PZPR [Stanisawa Paczkowskiego] oraz kilku doradcw. Pierwszoplanow rol odgrywa sekretarz KW . Prowadzi on rozmowy z Komitetem Strajkowym,
wypowiadajc si w imieniu caej delegacji. Wojewoda toruski nie przejawia
prawie adnej aktywnoci i robi wraenie bardzo zmczonego.
Rozmowy toczyy si pocztkowo w duej sali widowiskowej zakadu, gdzie na
podium umieszczono haso i [emblemat] Solidarno. Byo to jakby przygotowanie do waciwych negocjacji. Przedstawiciele zaogi zgaszali swoje pretensje
do wadz, na ktre w wikszoci wypadkw aden z przedstawicieli administracji nie potrafi udzieli konkretnej odpowiedzi. Byo wyranie wida, e na
rozmowy przyjechali bez jakiegokolwiek przygotowania, bez koncepcji. Jedyny
cel to przekonanie strajkujcych, by bezzwocznie przystpili do pracy. Mona
powiedzie, e stanowisko wadz lokalnych na tym plenarnym spotkaniu byo
mikkie. Wida byo, i chcieli osign jakie porozumienie, e byo to w tej
chwili potrzebne, natomiast cena tego porozumienia nie powinna by zbyt wysoka. Powszechne zdziwienie wywoao owiadczenie o gotowoci podpisania
dokumentu przygotowanego przez Komitet Strajkowy.
Przystpiono natychmiast do jego redagowania, wysuwajc na pierwszy plan
nie przygotowane wczeniej postulaty, lecz spraw utworzenia Niezalenych
Zwizkw Zawodowych na terenie wojewdztwa. Uzgodniono, e rozmowy bd
kontynuowane, ju w mniejszej grupie, o godzinie 24. Czonkowie Komitetu
Strajkowego nie bardzo wiedzieli, jak form ma przyj kocowy dokument.
Okazao si, e pomoc prawnika jest niezbdna. Zwracano si do wielu prawnikw, lecz nikt nie wyrazi zgody na udzia w negocjacjach z wadzami. Wydaje
si, e gwnym powodem bya obawa przed niezbyt pewn sytuacj, odbiegajca od stereotypu. W kocu na przyjazd zdecydoway si dwie panie: ona
profesora [Jana] Guchowskiego Anna i jej przyjacika, radca prawny Barbara Trawicka 61.
Osobami, ktre podjy si poszukiwania prawnikw byli dziaacze toruskiego
Klubu Inteligencji Katolickiej: Katarzyna opuska, dr Andrzej Tyc i dr Jerzy Matyjek 62. Pomocy pracownikom Towimoru udzielili take dwaj inni prawnicy toruscy, mecenasi Bernard Werner i Jzef Ludwisiak. W wyniku rozmw uzgodniono,
e w wojewdztwie toruskim powstan wolne zwizki zawodowe, a wadze
przydziel im lokale. W negocjacjach nastpi jednak kryzys. Oddajmy znowu gos
anonimowemu autorowi relacji w Kalendarzu wspczesnym 1987:
2011-02-07 12:09:15
Waciwe rozmowy negocjatorw rozpoczy si noc okoo godziny 2.00, ju

31 VIII 1980 r. Uczestniczy w nich rwnie dyrektor Towimoru in. [Stefan] Biay, zajmujc pozycj neutraln. Nie siad nawet przy stole przedstawicieli wadz
wojewdzkich, co natychmiast zostao zauwaone przez pracownikw i przyjte
bardzo pozytywnie.
Ju po pierwszej wymianie zda daa si zauway zmiana w caej grupie reprezentujcej lokalne wadze. Wyranie stwardnieli. W czasie przerwy kontakto-
454
wali si z kim przez telefon i chyba to byo przyczyn nagej zmiany tonu. Owiadczyli, e porozumienia nie podpisz, gdy zawarto w nim dania polityczne, a oni
nie maj penomocnictw do wyraenia na nie zgody. W tej sytuacji, po wypowiedzi
Strzyewskiego, e strajk bdzie kontynuowany, a odpowiedzialno za to spada
na wadze wojewdzkie, rozmowy bezterminowo zawieszono63.
Przyczyn kryzysu bya taktyka negocjacyjna przyjta przez wadze wojewdztwa.
Zgadzay si one na utworzenie niezalenych zwizkw zawodowych, ale tylko
w zakadach, ktre strajkoway. MKS za domaga si, aby prawo to dotyczyo
wszystkich64.
Nastpnego dnia bya niedziela. Jeszcze 24 sierpnia delegacja robotnikw z Towimoru udaa si do parafii p.w. w. Michaa Archanioa (prowadzonej przez
oo. michalitw)65. Uzgodniono, e 31 sierpnia w Towimorze zostanie odprawiona
msza w. W jej organizacj wczya si aktywnie dziaaczka toruskiego Klubu
Inteligencji Katolickiej (a wwczas bibliotekarka w Towimorze) Katarzyna opuska. Po caym miecie kolportowano odrcznie sporzdzone ulotki, zawiadamiajce o mszy. Zastpca naczelnika Wydziau IV toruskiej Suby Bezpieczestwa
major Wodzimierz Bajeski pisa:
Komunikat o odprawieniu powyszego naboestwa podany zosta z ambony
w tutejszym kociele pod wezwaniem w. Ducha podczas naboestwa o godzinie
9.00. Natomiast w kociele pod wezwaniem Najwitszej Marii Panny w Toruniu
umieszczono odpowiednie ogoszenie w tej sprawie na drzwiach wejciowych.
Niezalenie od tego ujawniono pewn ilo odrcznie wykonanych ulotek o nastpujcej treci:
Dnia 13 sierpnia 1980 roku, t. j. niedziela, o godzinie 12.00 odbdzie si
msza w. przed bram wejciow Towimoru. Serdecznie zapraszamy do
uczestnictwa. Powysze ulotki o rozmiarach 10 x 15 cm, sporzdzone na papierze w kratk, zostay w godzinach porannych przez nieznane osoby rozmiesz-
2011-02-07 12:09:15
czone w kilku punktach miasta Torunia, szczeglnie na przystankach komunikacji miejskiej66.

Otarz przystrojono flagami papieskimi i narodowymi. Pracownik Towimoru Tomasz
Kluczyk przynis obraz do przyozdobienia otarza. Na msz, odprawion przez
proboszcza parafii o. Stanisawa Klocka, przybyo ok. 3 tys. mieszkacw Torunia,
czciowo dowiozy ich zakadowe autobusy Towimoru. Uczestniczyli oni w celebracji, stojc za potem zakadu. Na mszy by te obecny dyrektor Towimoru
Stefan Biay. Podczas liturgii o. Stanisaw Klocek odczyta komunikat z posiedzenia Rady Gwnej Episkopatu Polski z 27 sierpnia 1980 r. Major Wodzimierz
Bajeski pisa: W naboestwie, oprcz zaogi Towimoru uczestniczyo okoo
1500 osb, zgromadzonych na placu przed zakadem. Chtnych [do] uczestniczenia w omawianej mszy dowoziy autobusy zakadowe Towimoru z kilku punktw miasta. Naley wyjani, e podczas naboestwa wikariusz tutejszej parafii
pod wezwaniem w. Michaa Archanioa ks. Mieczysaw Gadysz sucha
spowiedzi, miejsce uroczystoci byo zradiofonizowane, nie ujawniono adnych
dekoracji religijnych. Na zakoczenie naboestwa ksidz Klocek podzikowa
zaodze Towimoru za zaproszenie, nie wspominajc nic odnonie zakoczenia
lub kontynuowania strajku67.
Msza w Towimorze bya wydarzeniem, ktre na dugo zapado w pamici uczestnikw tamtych wydarze. Adolf Liebersbach wspomina:
Akurat tak si zoyo, e to ja pojechaem po ksidza na Rybaki68. Ta msza to
byo po prostu zwycistwo. Czulimy, e wszystko si zmienia. Nadzieje byy
ogromne. Przecie tego samego dnia podpisano porozumienia sierpniowe i to ju
si czuo w powietrzu. Za potem stay rodziny, znajomi. Wszyscy si do siebie
umiechali, pozdrawiali. yczliwo i ciepo, co tu gada Warto byo to przey.
I nigdy tamtego dnia nie zapomn69.
Take 31 sierpnia ogoszona zostaa informacja o podpisaniu Porozumie w Gdasku. Wydawao si, e podpisanie porozumienia w Toruniu nastpi automatycznie.
Strajkujcy w zakadach Torunia i Grudzidza postanowili nawet, e od 1 lub 2
wrzenia powrc do pracy. Uzgodniono te, e rozpocznie si nastpna tura
rokowa. I rzeczywicie, 31 sierpnia o godz. 23 obie strony zasiady znowu do
stou obrad70. Strajkujcych reprezentowali przedstawiciele Komitetw Strajkowych
Towimoru, Warmy i Apatora. Rozmowy nie byy atwe. Oto opis wydarze zaczerpnity z Kalendarza wspczesnego 1987:
2011-02-07 12:09:15
Wszyscy widzieli ju w telewizji podpisanie porozumienia gdaskiego i wydawao si, e podpisanie porozumienia w Toruniu to ju tylko formalno. Byo jednak
inaczej. Przedstawiciele wadz wojewdzkich nie chcieli zgodzi si na utworzenie niezalenych zwizkw zawodowych. Zdawali sobie spraw, e peny tekst
porozumienia gdaskiego nie jest jeszcze znany i chyba ten moment chcieli
wykorzysta71.
W kocu jednak sierpnia 1980 r. o godz. 4.45 parafowano wstpny projekt poro-
456
zumienia. Oto jego najwaniejsze postanowienia:

1. Midzyzakadowy Komitet Strajkowy wojewdztwa toruskiego powouje
z dniem 1 IX 1980 r. Niezalene Samorzdne Zwizki Zawodowe wojewdztwa
toruskiego.
2. Niezalene Samorzdne Zwizki Zawodowe wojewdztwa toruskiego przyjm statut Niezalenych Samorzdnych Zwizkw Zawodowych w Gdasku.
3. Terenem dziaalnoci Niezalenych Samorzdnych Zwizkw Zawodowych
wojewdztwa toruskiego jest obszar wojewdztwa toruskiego.
4. Siedzib organw wojewdzkich Niezalenych Samorzdnych Zwizkw
Zawodowych jest miasto Toru72.
Dalej projekt szczegowo okrela zasady przydzielenia nowym zwizkom lokali, delegowania pracownikw do pracy zwizkowej i sposb zakoczenia
strajku. W rokowaniach Komitet Strajkowy wspomagali dziaacze Klubu Inteligencji Katolickiej dr Jerzy Matyjek (ktremu esebcy spucili powietrze z opon samochodu stojcego przed Towimorem) i dr Andrzej Tyc. Zasug tego ostatniego
byo m. in. sprecyzowanie, e wojewoda przyzna zwizkowcom lokale w cigu
piciu dni73. Termin ten przeduono ostatecznie do dziesiciu dni.
Rokowania zakoczono 1 IX 1980 r. o pitej nad ranem. Ustalono, e kolejna tura
si rozpocznie o godzinie dwunastej w poudnie. Powstaje pytanie, dlaczego
przedstawiciele administracji i PZPR nie chcieli dokona od razu ostatecznych
ustale? Prawdopodobnie zamierzali skonsultowa si z Komitetem Centralnym
i wadzami rzdowymi i uzyska zgod na zawarcie porozumienia. Zgod tak
zapewne uzyskali i 1 IX 1980 r. o godzinie dwunastej rozpocza si ostatnia
runda negocjacji. Dodajmy, e od rana 1 IX 1980 r. strajk w Towimorze zosta
zakoczony, a wikszo pracownikw udaa si do domw.
Wznowione rozmowy przebiegay bardzo opornie, wojewoda toruski, Jan Przytarski, uzna bowiem, e nie jest kompetentny do podjcia decyzji w sprawie
2011-02-07 12:09:15
pierwszego punktu postulatw toruskiego MKS , dotyczcego utworzenia wolnych

zwizkw zawodowych, poniewa nie opublikowano jeszcze treci porozumienia
w Gdasku. Zdenerwowani czonkowie MKS sformuowali wic owiadczenie
(podpisane przez Edwarda Strzyewskiego), w ktrym domagali si przybycia do
Torunia przedstawiciela wadz centralnych, w celu kontynuowania rokowa. Jeli
tak si nie stanie, grozili wznowieniem akcji strajkowej od 3 IX74.
W tym czasie Wiesaw Jankowski wraca ju z Gdaska do Torunia. Oto fragment
jego relacji:
W poniedziaek 1 IX, okoo 9.00 rano udaem do biura nowych zwizkw, oblonego gwnie przez zagranicznych dziennikarzy krtko po tym przyby Lech Wasa,
Anna Walentynowicz i inne osoby z Komitetu Strajkowego. Rozpoczto urzdowanie
na stojco, bo nie byo adnych mebli. Pojechaem, wic do rogatek Gdaska i ciarwk dojechaem do placu Rapackiego w Toruniu, okoo godziny 16.00.
Chciaem jecha dalej do domu w Otoczynie bdc przekonany, e porozumienie w Towimorze zostao oczywicie podpisane. Jednak na wszelki wypadek
zadzwoniem do Towimoru na numer Jzefa Ciemielewskiego. Odebra, przypadkowo bdcy w pokoju Zbigniew Iwanow, ktry zawoa: Gdzie jeste? przyjedaj natychmiast!.
Po pitnastu minutach wszedem do towimorowskiej sali obrad i poczuem dziwn atmosfer bezradnoci, strachu, niepewnoci i jakiego oportunizmu.
W pomieszczeniu by Komitet Strajkowy, przedstawiciele wadz, chyba z Janem
Przytarskim i sekretarzem partii Bolesawem Kapitanem na czele, byli doradcy
Jerzy Matyjek i Andrzej Tyc. Powiedziaem wtedy, e porozumienie w Gdasku
naprawd zostao podpisane.
Pokazaem kopi, opowiedziaem krtko jak sprawy wygldaj atmosfera si
natychmiast zmienia i po chwili take u nas porozumienie byo podpisane. Nastpnego dnia Towimor rozpocz prac75.
Tak wic wojewoda ostatecznie uwierzy, e komisja rzdowa zgodzia si na
utworzenie wolnych zwizkw zawodowych, gdy zobaczy tre Porozumienia
Gdaskiego opublikowan w przywiezionym przez Wiesawa Jankowskiego
Gosie Wybrzea 76.
Ostateczne porozumienie podpisano 1 IX 1980 r. pnym popoudniem. Byo
ono znacznie skrcone w porwnaniu z projektem parafowanym nad ranem. Jego
tre brzmiaa nastpujco:
2011-02-07 12:09:15
Ustalenia zawarte w dniu 1 wrzenia 1980 roku pomidzy wojewod toruskim

dr. Janem Przytarskim przy uczestnictwie Sekretarza Komitetu Wojewdzkiego
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Toruniu ob. Stanisawa Paczkowskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia ob. Gracjana Leczyka jako reprezentantami
wadz administracyjnych i politycznych wojewdztwa toruskiego z jednej strony,
a Midzyzakadowym Komitetem Strajkowym w Toruniu reprezentowanym przez
przewodniczcego tego Komitetu ob. Edwarda Strzyewskiego upowanionego
458
przez Midzyzakadowy Komitet Strajkowy w Toruniu z drugiej strony.

1. Wojewoda toruski przyjmuje do wiadomoci, e Midzyzakadowy Komitet
Strajkowy w Toruniu z dniem 1 wrzenia 1980 r. przeksztaca si w Midzyzakadowy Komitet Zaoycielski Niezalenych Samorzdnych Zwizkw Zawodowych.
2. Prezydent Miasta Torunia przydzieli dla Midzyzakadowego Komitetu
Zaoycielskiego Niezalenych Samorzdnych Zwizkw Zawodowych uzgodniony z nimi lokal w iloci czterech pomieszcze biurowych z telefonem w terminie
10 dni od daty podpisania niniejszego ustalenia.
3. Wojewoda toruski powoa zesp, ktry od dnia 10 wrzenia 1980 roku
podejmie rozmowy z Midzyzakadowym Komitetem Zaoycielskim Niezalenych
Samorzdnych Zwizkw Zawodowych w sprawie postulatw zgoszonych przez
zaogi wchodzce w skad Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego77.
Po podpisaniu porozumienia odby si wiec, na ktrym przemawiali: przewodniczcy Komitetu Strajkowego Edward Strzyewski i dyrektor zakadu Stefan Biay.
Od drugiej zmiany 1 wrzenia 1980 r. pracownicy Towimoru wznowili prac.
Podobnie byo w innych strajkujcych zakadach.
W dniach 12 wrzenia, niekiedy po przeprowadzeniu rozmw z dyrekcj i zaatwieniu problemw pacowych oraz socjalnych, powrciy do pracy prawie wszystkie zakady regionu. W nastpnych dniach i tygodniach lokalnie dochodzio jednak
do pojedynczych strajkw w rnych przedsibiorstwach, gdzie pracownicy prbowali rozwiza rozmaite trudne problemy narose przez ostatnie lata.
Protesty w regionie toruskim, w tym strajk w Towimorze, oprcz rozwizania
szeregu spraw o znaczeniu lokalnym, przyczyniy si te, podobnie jak protesty
w innych regionach kraju, do zwycistwa strajkw w Szczecinie i Gdasku i do
powstania Solidarnoci. Wyonione podczas protestw komitety strajkowe odegray wan rol w zakadaniu nowego zwizku w regionie. Liderzy strajkw lu-
2011-02-07 12:09:16
dzie, ktrzy wykazali si zdolnociami organizacyjnymi i w najwikszym stopniu

przeamali barier strachu stanli na czele zakadowych i regionalnych struktur
Solidarnoci. Przewodzili zwizkowcom nie tylko w czasie szesnastu miesicy
solidarnociowego karnawau, ale rwnie podczas stanu wojennego i przez
nastpne lata.
2011-02-07 12:09:16
2011-02-07 12:09:16
KAMIL BASZCZYK
Sytuacja spoeczno-polityczna w zakadach pracy
we Wocawku (od sierpnia do grudnia) 1980 r.
Wocawek by w 1980 r. stolic wojewdztwa, miastem liczcym ponad 106 tys.

mieszkacw 1, stanowi duy, w stosunku do liczby ludnoci, orodek przemysowy. Latem i jesieni 1980 r. pracownicy wocawskich przedsibiorstw, podobnie jak robotnicy innych miast Polski, wobec trudnej sytuacji gospodarczej
spowodowanej niewaciw polityk wadz pastwowych, organizowali strajki
i protesty. W artykule przedstawione zostay najwaniejsze wydarzenia, jakie
miay miejsce w zakadach pracy we Wocawku w okresie od sierpnia do grudnia
1980 r., zwizane z akcjami strajkowymi i protestami zag oraz powstawaniem
Solidarnoci. Do opracowania tego zagadnienia zostay wykorzystane przede
wszystkim materiay zapisane przez wocawsk Sub Bezpieczestwa i Milicj
Obywatelsk.
Aby ukaza specyfik Wocawka w regionie kujawsko-pomorskim w okresie
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, warto krtko przeledzi rozwj miasta od
1945 r. do koca dekady lat 70. W wyniku okupacji niemieckiej podczas II wojny
wiatowej miasto ponioso znaczne straty ludnociowe. Ze zrnicowanego pod
wzgldem narodowociowym orodka liczcego w 1939 r. 68 tys. mieszkacw,
stao si miastem zaledwie 48-tysicznym w 1946 r., niemal cakowicie jednolitym
narodowociowo wskutek eksterminacji ludnoci ydowskiej przez Trzeci Rzesz 2. Wocawek, bdcy miastem na prawach powiatu w ramach wojewdztwa
pomorskiego (od 1950 r. bydgoskiego), znacznie odstawa w dziedzinie rozwoju
cywilizacyjnego od miast wojewdztwa, ktre wchodziy w skad dawnego zaboru pruskiego. Wprowadzanie przez powojenne wadze nowego, komunistycznego
porzdku nie przebiegao bez oporu (czego przykadem mog by protesty spoeczne we Wocawku 3 i 4 maja 1946 r.), a wiele dziaa podejmowanych przez
komunistw w okresie stalinizmu miao charakter fasadowy i nie zyskao szerszego poparcia spoecznego 3. W tym czasie nie powstay w miecie adne due
2011-02-07 12:09:16
zakady przemysowe. Zagodzenie reimu wskutek wydarze tzw. polskiego

Padziernika w 1956 r. wpyno na ujawnienie rnych problemw spoecznych,
takich jak na przykad bezrobocie we Wocawku. Do osb pozostajcych bez
pracy (okrelanych jako rezerwa siy roboczej zaliczono w miecie w 1959 r.
ponad 3,5 tys. wocawian, w tym ponad 2,9 tys. kobiet)4. Rozwj Wocawka
postpowa wolno, szans na jego przyspieszenie miaa by budowa zakadu
celwiskozy, jednak wadze ostatecznie zrezygnoway z wprowadzenia tego planu
462
w ycie5. Wicej nowych inwestycji w przemyle byo realizowanych od poowy

lat 60. Spord najwaniejszych obiektw oddanych do uytku w latach 19651975
warto wymieni: Zakady Azotowe Wocawek (dalej: ZAW ), hydroelektrowni,
nowe zakady Fabryki Lin i Drutu Drumet (dalej: FLiD Drumet), Fabryki Farb
i Lakierw (dalej: FFiL ) oraz Wocawskie Zakady Ceramiki Stoowej (dalej: WZCS )6.
Znacznie zwikszya si liczba mieszka oddawanych corocznie do uytku wocawian7. W 1975 r. wzrosa ranga miasta w podziale terytorialnym pastwa, gdy
po wejciu w ycie reformy administracyjnej Wocawek sta si stolic nowego
wojewdztwa, utworzonego z obszaru Kujaw Wschodnich i Ziemi Dobrzyskiej 8.
W lutym 1979 r. liczba mieszkacw osigna 100 tys.9 Wocawianie borykali
si jednak w yciu codziennym z rnymi problemami. Dynamiczny rozwj przemysu nie pociga bowiem za sob odpowiedniego do potrzeb spoeczestwa
lokalnego rozwoju innych dziedzin gospodarki. Infrastruktura miejska nie bya
w peni dostosowana do potrzeb nowych zakadw produkcyjnych, czego przykadem moe by sytuacja Drumetu, ktrego zapotrzebowanie na energi elektryczn powodowao trudnoci z jej dostarczeniem do odbiorcw indywidualnych10.
Pod koniec lat 70. kultura, edukacja, gastronomia czy telekomunikacja wymagay licznych inwestycji.
Od lipca 1980 r. w wielu duych miastach w Polsce zaczto organizowa strajki,
podczas ktrych robotnicy domagali si nie tylko podwyek pac, ale rwnie
zwikszenia samorzdnoci zwizkw zawodowych, wolnoci prasy, zniesienia
przywilejw Milicji Obywatelskiej i wojska. W drugiej poowie sierpnia szczeglnie
aktywne byy orodki miejskie na pnocy kraju, zwaszcza Gdask i Szczecin 11.
We Wocawku pracownicy zakadw interesowali si strajkami w innych regionach,
jednak sami nie podejmowali protestw. W notatce z 19 sierpnia stwierdzono, e
w zakadach pracy na terenie wojewdztwa wocawskiego nie wystpuj powaniejsze zakcenia w produkcji. Wrd zag wielu przedsibiorstw panowaa
2011-02-07 12:09:16
KAMIL BASZCZYK SYTUACJA SPOCZNO-POLITYCZNA W ZAKADACH PRACY WE WOCAWKU
jednak atmosfera niezadowolenia z sytuacji gospodarczej w miecie. Kierowcy

Miejskiego Przedsibiorstwa Komunikacji (grupa ok. 45 osb) zorganizowali
spotkanie z dyrekcj, z udziaem II sekretarza Komitetu Miejskiego Polskiej
Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zgosili rne postulaty pod adresem wadz,
dotyczce m.in. lepszego zaopatrzenia sklepw spoywczych i kiosku zakadowego, podniesienia wysokoci zarobkw, zmiany regulaminu pac, uaktywnienia
dziaalnoci zwizkw zawodowych. Funkcjonariusz sporzdzajcy notatk zaznaczy, e podczas zebrania: Kierowcy na zaatwienie tych postulatw dali okres
3 dni, a w przeciwnym wypadku niedwuznacznie powiedzieli, e wiedz, co maj
robi 12. 21 sierpnia grupa ok. 40 kierowcw nie podja pracy, rozpocza natomiast rozmowy z dyrektorem MPK na placu przy bramie wjazdowej na temat
podniesienia pensji13. Kierowcy zadali podwyki o 5 z za godzin jazdy. W trakcie zebrania z udziaem dyrektora zjednoczenia uzgodniono, e zwikszenie pac
wyniesie 3,40 z za godzin jazdy. Ustalenia nie byy ostateczne, gdy decyzj
w sprawie podwyki naleao zatwierdzi na szczeblu ministerstwa. Zaoga wocawskiego MPK do 26 sierpnia miaa by poinformowana o posuniciach ministerstwa. Strajk w przedsibiorstwie, planowany pocztkowo w razie niespenienia postulatw kierowcw na 22 sierpnia, zosta odoony o kilka dni 14.
W innych wikszych przedsibiorstwach Wocawka, wedug doniesie sporzdzanych przez MO , pracownicy nie organizowali otwartych protestw. Wykazywali jednak due zainteresowanie sytuacj polityczn w kraju. Milicjanci stwierdzali, na podstawie sonday przeprowadzonych wrd zag rnych zakadw
pracy, e powszechnie suchane s zagraniczne rozgonie 15. W porwnaniu
z innymi regionami kraju na obszarze wojewdztwa wocawskiego panowa
spokj. Mieszkacy Wocawka nastpujco wyjaniali t sytuacj: Wielu ludzi
uwaa, e na naszym terenie nic si nie bdzie dziao, bo to kraina rolniczo-przemysowa, cz mieszkacw Wocawka ma powizania ekonomiczne ze
wsi i w ten sposb sobie radzi, natomiast ludno napywowa zatrudniona
gwnie w ZAW przyjechaa do Wocawka z nadziej otrzymania mieszka,
otrzymaa je i to jej wystarczy16.
Wrd pracownikw wielu przedsibiorstw wystpowao niezadowolenie z wysokoci wynagrodzenia przyznanego za prac i z warunkw panujcych w zakadach.
W Drumecie dyrektor podczas spotkania z pracownikami jednego z wydziaw
zapewni ich, e sobota 23 sierpnia bdzie dniem wolnym od pracy17. W FFiL
2011-02-07 12:09:16
robotnicy dwch zmian otrzymali premi (200 z), ale jak mieli stwierdzi, nie
wiedzieli, czy by to jednorazowy dodatek do pensji czy zachta do nieorganizowania strajkw. W opinii tajnego wsppracownika, ktry zbiera informacje
o sytuacji w tym przedsibiorstwie, nie zanosio si na strajk, cho jeden z pracownikw odmwi przyjcia pienidzy (wspomnianego wyej dodatku), a dwaj
inni namawiali innych robotnikw do protestu 18. Napicie byo odczuwalne nie
tylko wrd zag podczas pracy, ale take na zebraniach organizacji partyjnych
464
w niektrych zakadach. 22 sierpnia zorganizowane zostao otwarte zebranie

partyjne z udziaem zaogi w Specjalistycznym Przedsibiorstwie Robt Antykorozyjnych Korchem. Krytycznie wypowiadano si o posiadaniu przez PZPR , MO
i wojsko dobrze zaopatrzonych sklepw z ywnoci 19. W tym samym dniu odbyo si zebranie partyjne w Bazie Przedsibiorstwa Transportu Handlu Wiejskiego
we Wocawku. Kierowcy zadawali przybyemu przedstawicielowi Komitetu Wojewdzkiego PZPR rne pytania, m.in. o problemy z zaopatrzeniem w cukier,
a take niskie w porwnaniu z MO i wojskiem tzw. dodatki rodzinne. Na wiele pyta indagowany przedstawiciel KW PZPR nie udzieli odpowiedzi 20. Podobna
sytuacja miaa miejsce 26 sierpnia podczas zebrania partyjnego na Wydziale
Remontw Elektrycznych ZAW . Uczestniczcy w nim przedstawiciel KW PZPR
i dyrektor naczelny przedsibiorstwa nie byli przygotowani do prowadzenia dyskusji. Spotkanie zostao przerwane, a jego uczestnicy stwierdzili, e w przyszoci rozmowy bd prowadzone tylko wtedy, gdy przedstawiciele wadz bd
kompetentni 21. Zaogi przedsibiorstw organizoway te z wasnej inicjatywy
spotkania z dyrekcj zakadw, podczas ktrych przedstawiali wasne propozycje
zmian (podwyszenia) pac. Przykadowo 22 sierpnia pracownicy brygady IV Wydziau Pakowni ZAW zadali spotkania z dyrektorem zakadu w celu podwyszenia im stawek akordowych. Dyrektor zobowiza si ustosunkowa si do
postulatw robotnikw do 25 sierpnia 22. Podobna dyskusja pracownikw z dyrekcj zakadu odbya si 25 sierpnia w oddziale Kujawskich Zakadw Koncentratw
Spoywczych przy ul. Obrocw Stalingradu23.
W kolejnych dniach niezadowolenie wrd zag zakadw pracy we Wocawku
roso. 27 sierpnia cz pracownikw transportu WZCS przerwaa prac z daniem
podwyki pac. Nastpnie robotnicy udali si autobusem zakadowym do dyrekcji
na ul. Pock. Po powrocie podjli prac24. Robotnicy Wydziau Mechanicznego
Zakadw Azotowych wysunli danie podniesienia wysokoci premii. Zapowie-
2011-02-07 12:09:16
dzieli dyrekcji, e jeli do 29 sierpnia ich postulaty nie zostan uwzgldnione,

zorganizuj strajk 25. 28 sierpnia rozmowy z dyrektorami byy przeprowadzane
w Zakadzie Transportu ZAW , w Zakadzie nr 1 WZCS , Drumecie i ZW Spoem.
We wocawskim Miejskim Przedsibiorstwie Komunikacji o 6.00 zosta rozpoczty strajk okupacyjny. W miecie przestay kursowa autobusy26. Jeden z funkcjonariuszy zapisa relacj znajomej, ktra miaa przeprowadzi rozmow z czonkami
stray robotniczej w strajkujcym przedsibiorstwie. Na skarg dotyczc utrudnie
w komunikacji na terenie miasta odpowiedzieli, e otrzymali ju podwyk pac i s
wiadomi problemw, jakie mog stwarza innym. Stwierdzili jednak, e delegaci
MPK byli w siedzibie komitetu PZPR i zobaczyli, jak zaopatrzone w produkty misne
s wadze, w zwizku z czym strajkuj27. Z innej notatki mona si dowiedzie, e

strajk kierowcw zyska na pocztku aprobat spoeczn. Na poparcie tego stwierdzenia autor notatki poda przykad przyczenia si do protestu kierowcy autobusu znajdujcego si na trasie. Pasaerowie wychodzc z autobusu, przyjli jego
decyzj oklaskami28. W tym samym dniu midzy 9.00 a 12.00 strajkowali wocawscy takswkarze, domagajc si ograniczenia lub zlikwidowania pracy na p
etatu, zmniejszenia liczby takswek w miecie, konsultowania z ich zrzeszeniem
decyzji w sprawie wyduania stref. Strajk rozpoczli take mechanicy warsztatu
napraw Spdzielni Pracy Przeadunek z powodu braku czci zamiennych, wykorzystywanych w pracy oraz niskich wynagrodze29.
29 sierpnia zastrajkoway kolejne zakady pracy. W godzinach rannych prac
przerwaa zaoga Drumetu, domagajc si podwyki pac, wyborw nowej rady
zakadowej, zwolnienia lekarza zakadowego. Dyrektor przedsibiorstwa nie chcia
w tym dniu podj adnych rozmw ze strajkujcymi pracownikami, ograniczy
si do zawiadomienia przez telefon swoich zwierzchnikw o rozpoczciu strajku
przez zaog. Jego zachowanie nie zostao przyjte przychylnie przez pracownikw zakadu 30. Protest rozpoczli rwnie kierowcy Wojewdzkiej Kolumny
Transportu Sanitarnego we Wocawku, ktrzy jednak zdecydowali si na uruchomienie kilku samochodw (karetek) pogotowia ratunkowego. Po rozmowie
z dyrekcj, w ktrej obie strony ustaliy, e wadze przedo postulat podwyki
nadrzdnym instancjom, kierowcy powrcili do pracy 31. 29 sierpnia strajkowali
pracownicy wydziau warsztatw napraw wzkw FFiL , ktrzy byli niezadowoleni
z pac, warunkw socjalnych i dziaalnoci zwizkw zawodowych, strajk podjli
rwnie robotnicy pracujcy w dziale transportu samochodowego w ZCP 32.
2011-02-07 12:09:16
W kolejnym dniu we Wocawku strajkoway nastpujce zakady pracy: MPK ,

Drumet, Przedsibiorstwo Transportowo-Budowlane Transbud oraz Przedsibiorstwo Sprztowo-Transportowe cznoci. Delegaci reprezentujcy wocawskich
takswkarzy podczas spotkania z czonkami Komitetu Strajkowego w MPK poparli
strajk w tym przedsibiorstwie i przekazali jego zaodze ponad 4 tys. z33. Na
pocie otaczajcym budynki nalece do MPK przy ul. Rysiej zostay umieszczone
napisy: Socjalizm tak wypaczenia nie i Boe, dopom Polsce i Narodowi
466
polskiemu34. O godz. 15.10 po przeprowadzeniu rozmw z dyrekcj zakadu oraz

po uzyskaniu informacji na temat rozmw midzy zakadami protestujcymi
w Szczecinie i Gdasku a wadzami pastwa, pracownicy Drumetu przerwali strajk
okupacyjny 35. W godzinach wieczornych do pracy przystpili kierowcy MPK .
31 sierpnia prac podjy zaogi pozostaych zakadw, ktre strajkoway Transbudu i Przedsibiorstwa Sprztowo-Transportowego cznoci36.
Z informacji zgromadzonych przez MO i SB wynika, e postawy robotnikw wocawskich w sierpniu 1980 r. byy nieprzychylnie oceniane w regionach kraju,
w ktrych strajki byy bardziej powszechne. Towary wysyane z Wocawka na
Wybrzee miay wraca z napisami na opakowaniach Wocawskie winie.
W Kwidzynie pracownik stacji CPN mia zwrci si do kierowcy z Wocawka:
Gdybym wczeniej zauway numer rejestracyjny, to nie dostaby, czerwona
winio, w ogle paliwa37.
31 sierpnia 1980 r. w Gdasku zostao podpisane porozumienie midzy Komisj
Rzdow a lokalnym Midzyzakadowym Komitetem Strajkowym, dzie wczeniej
porozumienie z delegacj rzdu PRL zawar MKS w Szczecinie38. W spoeczestwie
wocawskim pozytywnie oceniano strajkujcych na Wybrzeu robotnikw, zwracajc uwag na utrzymanie w czasie strajkw porzdku i dyscypliny, a take na
konsekwencj pracownikw w prezentowaniu wadzom wasnych postulatw.
Krytycznie ustosunkowano si natomiast do prasy lokalnej, z powodu niepodawania na jej amach penej informacji o trwajcych na Wybrzeu strajkach 39.
W pierwszych dniach wrzenia sytuacja w wielu wocawskich zakadach pracy
pozostawaa napita. 1 wrzenia o godz. 10 prac przerwali kierowcy Spdzielni Przeadunek. Nastpnego dnia w zakadzie praca przebiegaa ju normalnie. Wikszo da wysunitych przez strajkujcych zostaa wyjaniona
i osignito porozumienie midzy pracownikami a kierownictwem Spdzielni.
Uczestnicy strajku domagali si przyznania do 11 wrzenia podwyek pac
2011-02-07 12:09:16
(15002000 z). W Kujawskich Zakadach Maszyn Rolniczych powsta komitet

strajkowy, ktry wrczy dyrekcji petycj z daniem zwikszenia wynagrodze (o 10001800 z miesicznie) i zmiany skadu rady zakadowej. W ZAW
komitet strajkowy zmieni nazw na Now Rad Zwizkw Zawodowych40. W MPK
1 wrzenia odbyo si spotkanie czonkw Komitetu Strajkowego z dyrektorem
przedsibiorstwa. Komitet przedstawi 22 postulaty, ktre dyrektor zobowiza
si wykona w uzgodnionych przez obie strony terminach. dania strajkujcych
dotyczyy m.in. problemw pacowych (domagano si np. zweryfikowania regulaminw premiowania pracownikw), spraw socjalnych (m.in. zwikszenia przydziau mieszka i mieszka rotacyjnych dla zatrudnionych w zakadzie), usprawnienia polityki informacyjnej (poprzez wywieszanie list proponowanych awansw,
nagrd, podwyek, tak aby zaoga miaa moliwo zapoznania si z nimi)41.
Komitet Strajkowy w MPK podzikowa zaodze za zachowanie porzdku na terenie zakadu, dyrektorowi za zrozumienie interesw zaogi podczas strajku, poinformowa o przekazaniu posiadanych pienidzy na potrzeby domu dziecka
w Ciechocinku (ponad 2800 z) i na racje ywnociowe dla czci osb, ktre
wziy udzia w strajku, i poda wiadomo o zakoczeniu swej pracy42. 4 wrzenia
strajkowali pracownicy dwch wydziaw Zakadw Mechanicznych Ursus z powodu niespenienia wszystkich postulatw zaogi w kwestii podwyek pac. Odbyy si rozmowy z dyrekcj zakadu, po ktrych na jednym z wydziaw podjto
prac, na drugim za wybrano 10-osobow delegacj upowanion do prowadzenia rozmw z dyrekcj 43. W nastpnym dniu w godzinach wieczornych zastrajkowali pracownicy dziau szlifierni w WZCS , uzasadniajc sw decyzj zbyt
niskimi wynagrodzeniami otrzymanymi za prac w sierpniu. 6 wrzenia praca
przebiegaa ju normalnie, zostao zorganizowane spotkanie zaogi z dyrekcj
zakadu44. W niektrych wocawskich przedsibiorstwach dyrektorzy oraz czonkowie istniejcych ju zwizkw zawodowych starali si nie dopuci do powstania nowych niezalenych organizacji robotnikw i zbierali podpisy pracownikw
pod petycjami, w ktrych wyraano sprzeciw wobec powstawania wolnych zwizkw zawodowych45.
We wrzeniu w wielu zakadach pracy we Wocawku podejmowane byy strajki,
ktre trway zazwyczaj tylko jeden dzie. 10 wrzenia zorganizowano strajk w FFiL ,
rozpoczty w godzinach porannych, a zakoczony wieczorem po ogoszeniu przez
dyrektora przedsibiorstwa podwyki wynagrodze o 700 z miesicznie i rozpa-
2011-02-07 12:09:16
trzeniu przez dyrekcj innych postulatw zgoszonych przez zaog. Z informacji

sporzdzonej na ten temat wynika, e strajkujcy pracownicy byli bardzo zdyscyplinowani: Podczas strajku zwracano du uwag, aby nie niszczy maszyn
i urzdze oraz nie dopuci do kradziey. W tym samym dniu jednodniowy strajk
odby si w bazach Przedsibiorstw Sprztowo-Transportowych Budownictwa
Rolniczego we Wocawku, Lipnie i Rypinie1. 11 wrzenia strajkowali kierowcy
wocawskiego MPK , domagajc si podwyek pac do kwoty, ktra jest przyzna-
468
na kierowcom w Warszawie. Po rozmowach z dyrektorem przedsibiorstwa strajk

zosta zakoczony46. 16 wrzenia przez dwie godziny protestowali pracownicy
Fabryki Mebli 47. W niektrych zakadach pracy sytuacja bya znacznie powaniejsza i strajki trway duej. Zatrudnieni w spdzielni Przeadunek 11 wrzenia
rozpoczli strajk spowodowany brakiem zgody zaogi na propozycje zarzdu
spdzielni dotyczce zwikszenia wynagrodze. Prac podjto 17 wrzenia,
dwunastu kierowcom zostaa przyznana podwyka w wysokoci 2000 z, pozostaym zwikszono wynagrodzenie o 600 z 48. Bardzo aktywna w wyraaniu
swego niezadowolenia z sytuacji w zakadzie oraz w miecie bya zaoga spdzielni Sawena (zakadu nr 1 przy ul. Toruskiej). 6 wrzenia pracownicy zredagowali 10 postulatw dotyczcych m.in. podwyek pac, zmian personalnych
w zakadzie, zmian na stanowisku I sekretarza KW PZPR i wojewody wocawskiego 49. Dwa dni pniej w zakadzie zorganizowano zebranie zaogi, w ktrym
uczestniczy sekretarz KM PZPR . Cz postulatw zaogi zostaa speniona,
realizacj niektrych (przede wszystkim dotyczcych wynagrodze za prac)
odoono do 15 wrzenia50. Z Informacji o sytuacji spoeczno-gospodarczej we
Wocawku z 19 wrzenia mona si dowiedzie, e zaoga spdzielni codziennie
przez trzy, cztery godziny nie pracowaa. Domagano si zmiany zarzdu spdzielni, ktry w opinii zatrudnionych nie troszczy si o ich interesy w zakadzie51.
Wskutek decyzji egzekutywy KM PZPR , przyjtej z zadowoleniem przez zaog
Saweny, zarzd zosta odwoany. Pracownicy nie ustosunkowali si natomiast
przychylnie do nowego prezesa spdzielni52. Pod koniec wrzenia strajkowano
w Zakadach Celulozowo-Papierniczych. Wieczorem 25 wrzenia w Domu Kultury Celulozy odbyo si spotkanie, w ktrym uczestniczya dyrekcja przedsibiorstwa, rada zakadowa, I sekretarz Komitetu Zakadowego PZPR i przedstawiciele zaogi. Pracownicy wyrazili swe niezadowolenie, gdy dyrektor poinformowa
zebranych, e rednia podwyka pac wyniesie 610 z miesicznie53. Nastpnego
2011-02-07 12:09:16
dnia robotnicy niektrych wydziaw zakadu (Transportu Wewntrznego, Paczkowni, Warsztatw Mechanicznych) przystpili do strajku, ktrego przyczyn
miay by sprzeczne informacje na temat dokonanej reformy pac i wynikajcych
std rnic w wynagrodzeniach pomidzy poszczeglnymi wydziaami zakadu.
Jeszcze w tym samym dniu robotnicy powrcili do pracy, sytuacja w ZCP bya
jednak w dalszym cigu napita. 27 wrzenia od pnocy do 2.30 pracownicy
transportu kolejowego Celulozy prowadzili rozmowy z dyrektorem zakadu. Przedstawili 21 postulatw, domagajc si m.in. reformy pac (przejcia do III tabeli
pac), utworzenia niezalenych samorzdnych zwizkw zawodowych, odwoania
ze stanowiska kierownika Stacji Rejonowej. Spotkanie nie zakoczyo si porozumieniem, robotnicy kontynuowali strajk. Pozytywnych efektw nie przyniosy
rozmowy dyrekcji z pracownikami prowadzone w godzinach rannych. Strajki
odbyway si rwnie w innych wydziaach zakadu. Od godz. 16.30 26 wrzenia
do 10.30 dnia nastpnego strajkowali robotnicy transportu samochodowego ZCP ,
jednak po rozmowie z dyrektorem przystpili do pracy. 27 wrzenia o 10.15 strajk
rozpoczli pracownicy warsztatw ZCP . Midzy 12 a 14 odbyo si zebranie
z udziaem dyrekcji, przedstawicieli ministerstwa, zastpcy dyrektora zjednoczenia i przedstawicieli zag wszystkich wydziaw, dotyczce moliwoci zrealizowania postulatw opracowanych przez zaog przedsibiorstwa. Po zakoczeniu spotkania robotnicy przerwali strajk, niektre dania zostay spenione,
na realizacj innych wyznaczono termin do 30 wrzenia 54. 29 wrzenia do Warszawy udaa si 6-osobowa delegacja zaogi ZCP na rozmow z ministrem lenictwa i przemysu drzewnego. Reprezentanci zaogi nie otrzymali zgody ministerstwa
na przyznanie pracownikom zakadu III tabeli pac, uzyskali natomiast dodatkow
kwot przeznaczon na podwyki wynagrodze. W kolejnym dniu odbyy si
spotkania przedstawicieli poszczeglnych dziaw przedsibiorstwa z dyrekcj,
powicone kwestii pac. Po dyskusji zaakceptowana zostaa propozycja dyrektora, wedug ktrej rednia podwyka pensji dla kadego pracownika zakadu
wyniesie 777 z55.
We Wocawku miay swoje oddziay take obok rodzimych zakadw przedsibiorstwa z innych miast, w ktrych rwnie strajkowano. 26 wrzenia przerwaa prac zaoga Specjalistycznego Przedsibiorstwa Robt Termoizolacyjnych
Lambda z odzi (liczca ok. 100 osb), ktra pracowaa na terenie budowy
kompleksu PCW II w Zakadach Azotowych. Robotnicy pragnli poprawy sytuacji
2011-02-07 12:09:16
socjalno-bytowej, skaryli si na niskie wynagrodzenia za prac oraz na brak

materiaw i odpowiedniego zabezpieczenia na stanowiskach pracy. Spotkanie
zaogi z dyrektorem zakadu (z odzi) nie przynioso pomylnych rezultatw.
Pracownicy proklamowali strajk okupacyjny, ktry trwa do 29 wrzenia56. Na
terenie ZAW przebyway take firmy z Wielkiej Brytanii wykonujce prace w ramach
drugiego etapu budowy zakadu. Pracownicy brytyjskich przedsibiorstw informacje o wydarzeniach w Polsce mieli czerpa przede wszystkim z BBC oraz z powa-
470
niejszej prasy. Uwaali, e w zwizku z powstawaniem niezalenych zwizkw

zawodowych samorzdno rozpowszechni si w caym bloku pastw socjalistycznych. Wyraali przekonanie, e nowe zwizki mog przynie pastwu problemy,
ale w obecnej sytuacji stanowi jedyny instrument kontroli spoecznej. Ocenili, e
I sekretarz KC PZPR Stanisaw Kania peni sw funkcj przejciowo, nie ma osobowoci przywdcy, potrafi natomiast nadmiernie nie eksponowa siebie. W ich
opinii gwnym polskim politykiem pozostawa Stefan Olszowski57.
W drugiej poowie wrzenia w wielu wocawskich zakadach pracy zaczy powstawa komitety zaoycielskie niezalenych samorzdnych zwizkw zawodowych (dalej: KZ NSZZ ). 19 wrzenia komitet taki zawiza si w Fabryce Maszyn
i Urzdze Wisa 58. 22 wrzenia przedstawiciele KZ NSZZ w ZAW poinformowali
dyrekcj przedsibiorstwa o fakcie powstania nowych zwizkw w zakadzie.
Czonkowie komitetu otrzymali lokal, dostp do radiowza zakadowego oraz
moliwo publikowania wasnych tekstw na amach gazety zakadowej Alchemik. KZ w Zakadach Azotowych za cel swej dziaalnoci uzna stworzenie
autentycznego ruchu zwizkowego na terenie zakadu, zaapelowa take do
zaogi o szczer i rzeczow dyskusj, ale bez przerywania pracy59. W tym samym
dniu KZ NSZZ powsta we wocawskim MPK , na jego czele stan Lucjan Przystaowski 60. Rwnie 22 wrzenia w Wojewdzkim Oddziale PAX we Wocawku
miao miejsce zebranie organizacyjno-zaoycielskie miejscowego midzyzakadowego komitetu NSZZ , w ktrym uczestniczyli przedstawiciele siedemnastu
zakadw pracy (ok. 70 delegatw). Zebraniu przewodniczy przedstawiciel MKZ
NSZZ z Torunia Wiesaw Jankowski 61. Spotkanie o podobnym charakterze odby-
o si w tym samym miejscu 26 wrzenia, tym razem reprezentowane byy

dwadziecia dwa zakady pracy, uczestniczyo w nim ok. 150 osb 62. Przewodniczcym MKZ NSZZ Solidarno we Wocawku zosta pracownik ZAW Marian
Nowicki 63.
2011-02-07 12:09:16
Pracownicy wocawskich zakadw narzekali na niekompetencj lokalnych wadz

partyjnych. Przykadem moe by sytuacja, ktra zaistniaa na spotkaniu zaogi
ZAW 29 wrzenia: Na zebraniu obecny by przedstawiciel Komitetu Wojewdz-
kiego PZPR we Wocawku, ktry wg oceny uczestnikw zebrania by niekompetentny do wyjanienia poruszanych problemw na zebraniu. Jka si, nie potrafi
wyjani zagadnie, nie by przygotowany do obsugi tego zebrania. Uczestnicy
zebrania wymiewali si z niego, publicznie zarzucali mu brak rozeznania w sprawie. dano by w przyszoci na zebranie komitet wojewdzki delegowa bardziej odpowiedzialne osoby64. Podobny by przebieg posiedzenia zaogi KFM
z 23 padziernika. Wzia w nim udzia sekretarz KW PZPR , ktra nie potrafia
odpowiedzie na adne stawiane jej pytanie ze strony zaogi65.
Na 3 padziernika 1980 r. NSZZ Solidarno w caym kraju zapowiedziaa godzinny strajk ostrzegawczy z powodu niedotrzymywania przez wadze wszystkich
porozumie zawartych w lecie tego roku66. Kilka dni przed planowanym terminem
we wocawskich zakadach rozpowszechniano informacje na temat strajku. W KFM
komitet zaoycielski NSZZ wyda owiadczenie odczytane przez radiowze zakadowy, w ktrym stwierdzono, ze strajk ten jest dobrowolny i ma charakter
solidarnociowy. W ZM Ursus osoby nalece do ZKZ zobowizay si do odpracowania jednej godziny, jeli dojdzie do przerwania pracy 67. Zapowiedziany
strajk odby si 3 padziernika midzy godz. 12 a 13. Wedug danych zgromadzonych przez SB i MO w wojewdztwie wocawskim protestowali pracownicy
32 zakadw (w 6 cakowicie, w 26 za czciowo), natomiast zaogi 7 zakadw
solidaryzoway si ze strajkujcymi. cznie nie pracoway 7793 osoby 68. W KFM
strajk mia nastpujcy przebieg: O godz. 11.40 suby porzdkowe zebray si
na Sali Konferencyjnej. Tam otrzymali flagi i opaski. Flagi zostay wywieszone na
zewntrz zakadu. Porzdkowi zajli swoje miejsca nie pozwalajc na zbdny
ruch po Zakadzie i pilnujc oglnego porzdku. Strajk zosta ogoszony sygnaem
syreny. Jednoczenie przez radiowze zakadowy wygosi mow Przewodniczcy KZ NSZZ Ob. Junk. Wystpienie swoje zakoczy yczeniem aby ten strajk
by w Manometrach pierwszym i ostatnim strajkiem 69. Opinie na temat akcji
strajkowej byy zrnicowane, niektrzy twierdzili, e w obecnej sytuacji w kraju
nie ma sensu strajkowa, inni aprobowali protesty, uznajc je za jedyn form
obrony przeciw kamstwom wadz70. Z notatki sporzdzonej 4 padziernika mona uzyska informacje, e: Wrd grup pracowniczych, ktre podjy w dniu
2011-02-07 12:09:16
wczorajszym strajk solidarnociowy w PBP Kujawy i PTSB Transbud twierdzi si,

e strajk ten by potrzebny i konieczny, aby wykaza si nowopowstajcych NSZZ
a jednoczenie zmusi naczelne wadze administracyjno-polityczne do szybszego wywizania si z przyjtych zobowiza na Wybrzeu71.
W padzierniku aktywno strajkowa pracownikw wocawskich zakadw bya
mniejsza ni w poprzednim miesicu. W niektrych duych przedsibiorstwach,
na przykad w WZCS , struktury NSZZ dopiero powstaway72, w innych umacniay
472
swoj pozycj. Spraw, ktra cieszya si duym zainteresowaniem w spoeczestwie Wocawka, bya rejestracja statutu NSZZ Solidarno. Od 20 padzier nika
w autobusach MPK umieszczone byy, zgodnie z wytycznymi MKZ , tablice z napisami damy zatwierdzenia statutu NSZZ Solidarno73. Hasa o podobnej
treci pojawiy si rwnie w pojazdach PKS i transportu sanitarnego 74. 25 padziernika przypadaa wolna sobota, jednak wocawski MKZ wyda komunikat
wzywajcy do pracy w tym dniu w celu zamanifestowania poparcia dla da
rejestracji statutu nowych zwizkw zawodowych. Wedug danych zebranych
przez SB i MO we Wocawku robotnicy pracowali w 14 zakadach (razem 4489
osb, w tym w KFM 1400, w Fabryce Mebli 530, w ZM Ursus 400). W niektrych przedsibiorstwach wywieszone zostay flagi narodowe, a pracownicy
zaoyli biao-czerwone opaski75. Z informacji wywieszonych w siedzibie wocawskiego MKZ przy ul. 3 maja w tym dniu z inspiracji NSZZ Solidarno prac
podjy zaogi 34 zakadw 76. Robotnicy wocawskich fabryk krytycznie oceniali
postaw lokalnych wadz wobec problemw kraju: Z rozmw przeprowadzonych
w rodowisku robotniczym niektrych zakadw produkcyjnych we Wocawku
wynika, e spoeczestwo jest ju zmczone istniejcym stanem. Midzy innymi
mwi si, i zmiany personalne we wadzach centralnych niczego nie rozwi,
gdy zo tkwi w terenie z uwagi na powizania i wzajemne popieranie si administracji, dziaaczy organizacji politycznych i kierownikw jednostek produkcyjnych77. Pojawiay si negatywne komentarze odnoszce si do polityki nowych
wadz pastwa na szczeblu centralnym: Wrd pracownikw dozoru technicznego ZCP we Wocawku obecn sytuacj polityczno-gospodarcz w kraju komentuje si, e jest ona jeszcze gorsza jak za okresu 10-letniej kadencji tow. Gierka.
Mwi si, e obecny rzd i KC PZPR poprzez postaw milczc i wyczekujc
jeszcze bardziej i wicej rozoyli kraj anieli tow. Gierek 78. W Drumecie zakadowa organizacja partyjna i rada zakadowa nie przejawiay wikszej aktywnoci:
2011-02-07 12:09:17
Jak ocenia nasze osobowe rdo informacji, dziaalno obecnej Rady Zakadowej i Organizacji Partyjnej w Drumecie jest saba. W sytuacji, jaka panuje,
winny one wyj do ludzi z szerok informacj (propagand, zebraniami, dyskusjami) na temat nastpujcej odnowy. [] Na tym zupenym spokoju Rady Zakadowej i Organizacji Partyjnej korzysta tylko komitet zaoycielski Solidarnoci
propagujc swoj dziaalno, a efekty s widoczne w coraz to wikszym napywie ludzi do ich szeregw 79. Nowe zwizki zawodowe Solidarno zyskiway
wrd robotnikw wocawskich coraz wiksze uznanie, jednak jak wynika
z materiaw SB i MO nie wszystkie dziaania NSZZ Solidarno cieszyy si
aprobat. W notatce sporzdzonej 23 padziernika pojawi si nastpujcy fragment: Uzyskalimy informacj, i wrd robotnikw firm pracujcych na placu
budowy ZAW II dziaalno KZ NSZZ Solidarno cieszy si w dalszym cigu
du popularnoci. Odnotowano jednak liczne gosy krytyki skierowane pod
adresem tego zwizku. Midzy innymi nie podoba si ludziom to, i swojej dziaalnoci, spotkaniom, wystpieniom nadaj form ceremonii. Z ujemnym oddwikiem spotyka si czste uywanie krzya jako symbolu, a take tendencyjne
udzielanie wywiadw dla publikatorw i rozgoni zagranicznych80.
2 listopada w hali sportowej przy ul. Chopina we Wocawku zostao zorganizowane spotkanie z Przewodniczcym Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ
Solidarno Lechem Was81. Nie wszystkim zainteresowanym udao si w nim
uczestniczy. Kilkaset osb zgromadzio si przed hal i na pobliskim stadionie:
Poszczeglne wypowiedzi Wasy wrd zebranych przed hal przyjmowane
byy w rny sposb, gdy krytykowa on rzd, parti, przyjmowano to z owacj.
Tak samo byo na stadionie, gdzie sta samochd naganiajcy i gdzie zebrao
si okoo 200250 osb. Okoo godziny 17.00 cz z nich z uwagi na panujce
zimno udaa si do domu, cz zostaa wpuszczona przez sub porzdkow
do wewntrz hali82. W tym samym dniu Wasa i przedstawiciele wocawskiego
MKZ zostali przyjci przez wocawskiego biskupa ordynariusza Jana Zarb 83.
Pracownicy wocawskich zakadw pracy nie byli jednoznaczni w ocenie wystpienia przewodniczcego KKP . Przez przedstawicieli KFM zosta on okrelony
jako Laskowik z Wybrzea, osoba, ktrej brak wyksztacenia 84. Pracownicy
nadzoru technicznego Drumetu twierdzili, e Wasa zachowywa si w sposb
teatralny i jakkolwiek tematy poruszane podczas dyskusji byy ciekawe, to przewodniczcy KKP udziela w ich opinii niekonkretnych wypowiedzi 85. Pojawiay
2011-02-07 12:09:17
si take odmienne komentarze. Delegaci ZCP uczestniczcy w spotkaniu byli

zadowoleni z wypowiedzi Wasy, gdy uzyskali aktualne informacje na temat
stosunkw midzy rzdem PRL a KKP 86. Pracownicy Spdzielni Transportu
Wiejskiego we Wocawku stwierdzili, e Wasa to prosty czowiek, ktry odwanie walczy o sprawy robotnikw87. Przemwienie wygoszone przez Lecha Was
byo w listopadzie emitowane przez radiowzy w wielu zakadach pracy88.
10 listopada 1980 r. Sd Najwyszy uchyli poprawki, ktre wczeniej wprowa-
474
dzi do statutu NSZZ Solidarno Sd Wojewdzki w Warszawie i zarejestrowa

statut zwizku 89. Spoeczestwo Wocawka decyzj Sdu Najwyszego przyjo
z zadowoleniem90. W drugiej poowie listopada protestowali kierowcy wocawskiego MPK po ukazaniu si w Gazecie Pomorskiej artykuu na temat podwyek
pac w MPK . Kierowcy mieli pretensje do dyrektora przedsibiorstwa, ktry ich
zdaniem poda redakcji gazety niewaciw informacj na temat wysokoci
podwyki. 17 listopada odbyo si w MPK zebranie na tematy pacowe, w ktrym
uczestniczyli wicewojewoda wocawski, przewodniczcy MKZ i dyrekcja MPK 91.
W przedsibiorstwie wybrano nowy zarzd ZKZ , ktrego przewodniczcym zosta
Ryszard cki92.
W grudniu w zakadach pracy we Wocawku sytuacja bya spokojniejsza. Wocawianie przejawiali znaczne zainteresowanie wydarzeniami w kraju. W rodowiskach robotniczych krytyce poddawano wadze partyjne i pastwowe w PRL .
Podczas dyskusji przeprowadzanych przez kadr inynieryjno-techniczn ZAW
stwierdzano, e PZPR i rzd PRL nie potrafi odpowiednio reagowa na wydarzenia w Polsce 93. W ZCP pojawiy si wrd pracownikw gosy dotyczce Plenum
Komitetu Centralnego PZPR , ktre w ich opinii zbyt tolerancyjnie postpio
w stosunku do byych przywdcw partii i rzdu za sytuacj, do jakiej doprowadzili kraj 94. Odmiennie mieli ustosunkowa si do obrad plenum pracownicy
wydziau chloru w ZAW II: Natomiast pracownicy chloru ZAW II s bardzo zadowoleni z przebiegu obrad Plenum i to zarwno partyjni, jak i bezpartyjni. Podobao im si stanowisko tow. St. Kani zaprezentowane w referacie, w ktrym to
okreli stosunek Partii do Solidarnoci. A mianowicie, e Partia zdecydowana
jest popiera pozytywne strony jej dziaalnoci, a ostro przeciwstawia si elementom antysocjalistycznym. Czonkowie Partii tego dziau licz na oywienie
si ycia wewntrzpartyjnego i wyjcia z przejciowej stagnacji w codziennym
dziaaniu 95.
2011-02-07 12:09:17

W materiaach sporzdzonych przez wocawsk MO i SB w grudniu 1980 r. znajduj si informacje o pojawieniu si krzyy w niektrych zakadach pracy. 8 grudnia delegacja zaogi KFM udaa si do dyrektora przedsibiorstwa z prob
o udzielenie zgody na wywieszenie krzyy w zakadzie. Dyrektor odmwi, stwierdzajc, e KFM jest przedsibiorstwem pastwowym. W odpowiedzi przedstawiciele zaogi oznajmili dyrektorowi, e przeprowadz sonda wrd pracownikw
na temat umieszczenia krzyy na terenie zakadu96. Z notatki z 12 grudnia mona
uzyska informacj o postawieniu krzya w Wydziale Narzdziowni KFM 97. W grudniu krzy zosta umieszczony w centrali telefonicznej spdzielni Sawena98. W tym
samym miesicu w Polsce uroczycie obchodzona bya dziesita rocznica protestw robotniczych na Wybrzeu. Gwne obchody zostay zorganizowane
w Gdasku, z wojewdztwa wocawskiego miao si na nie uda 109 osb (w tym
50-osobowa delegacja z ZAW ). 16 grudnia we Wocawskiej Fabryce Mebli odbyo
si krtkie zebranie zaogi powicone tej rocznicy. W zakadzie wywieszone zostay flagi narodowe, pojawio si take haso: nigdy wicej grudnia 1970 r.99.
Podsumowujc sytuacj we wocawskich przedsibiorstwach od sierpnia do
grudnia 1980 r., warto zauway, e zaogi zakadw pracy rozpoczy organizowanie strajkw latem 1980 r. z pewnym opnieniem w stosunku do robotnikw
innych regionw kraju. Najwiksze nasilenie strajkw i protestw nastpio w kocu sierpnia i we wrzeniu. Strajkujcy pracownicy domagali si gwnie podniesienia wysokoci pac oraz poprawy warunkw pracy i ulepszenia zabezpiecze
socjalnych w przedsibiorstwach. We wrzeniu w wielu zakadach zaczy powstawa komitety nowych zwizkw zawodowych Solidarno, ktre obok prowadzenia normalnej pracy wczay si w akcje strajkowe i protesty przeciw polityce
wadz pastwowych organizowane w skali oglnopolskiej.
2011-02-07 12:09:17
2011-02-07 12:09:17
IZABELA MAZANOWSKA
Wydarzenia Sierpnia 80 w Chojnicach na przykadzie
strajku w Wytwrni Konstrukcji Stalowych Mostostal
Przyczyn fali strajkw, ktra obja najwiksze polskie zakady przemysowe

w lipcu i sierpniu 1980 r. bya podwyka cen ywnoci. W lipcu przerwano prac
w 177 przedsibiorstwach. 14 sierpnia do wykonywania swoich codziennych
obowizkw nie przystpia zaoga Stoczni Gdaskiej im. Lenina w Gdasku.
Stoczniowcy wysunli postulaty przywrcenia do pracy Anny Walentynowicz i Lecha
Wasy, postawienia pomnika ofiar Grudnia 70, zagwarantowania bezpieczestwa
strajkujcym oraz podniesienia pac. Nastpnego dnia do protestu przyczyy si
inne zakady Wybrzea (m.in. Stocznia im. Komuny Paryskiej, Elmor, komunikacja miejska). 16 sierpnia powsta Midzyzakadowy Komitet Strajkowy, do ktrego wstpio po dwch delegatw z kadego strajkujcego zakadu. Z robotnikami
Wybrzea jednoczyli si pracownicy innych zakadw w kraju, organizujc tzw.
strajki solidarnociowe. Informacje o prowadzonych akcjach protestacyjnych
docieray czsto do szerszych krgw za porednictwem Radia Wolna Europa
oraz osb przebywajcych na Wybrzeu rodzin, znajomych, wczasowiczw,
wysanych w delegacje.
W cztery dni po rozpoczciu strajku w Stoczni Gdaskiej zainicjowano pierwsze
akcje w wojewdztwie bydgoskim1. 18 sierpnia 1980 r. w godzinach porannych
przerwano prac w Spdzielni Pracy Rkodziea Artystycznego Meblostyl w Czersku. Natomiast w poudnie zastrajkowali robotnicy zatrudnieni w Zakadzie Teleelektronicznym Telekom-Telfa w Bydgoszczy 2. Robotnicy obu zakadw przerwali prac, chcc wymusi na dyrekcji realizacj postulatw, w szczeglnoci
zmiany wynagrodzenia i poprawy zaopatrzenia rynku w artykuy ywnociowe.
W obu wypadkach robotnicy podjli prac jeszcze tego samego dnia. Take
18 sierpnia swoje postulaty przekazali dyrekcji robotnicy Zakadw Radiowych
Unitra-Eltra w Bydgoszczy. 20 sierpnia przerwao prac 320 pracownikw Zakadw Urzdze Dozymetrycznych Polon w Bydgoszczy. Bezporedni przyczyn
2011-02-07 12:09:17
by spr pomidzy mistrzem dziau narzdziowego z pracownikiem Wydziau

Galwanizerni w sprawach produkcyjnych. W czasie spotkania niepracujcej zaogi z zastpc dyrektora podejmowano m.in. kwesti przyznawania rnej wysokoci premii dla pracownikw poszczeglnych wydziaw, stosowanej technologii produkcji czy wreszcie niedostatecznego zaopatrzenia rynku i stosunku do
strajkujcych zag Wybrzea. Jeszcze tego samego dnia Polon zakoczy swj
strajk3. Jeden dzie (21 sierpnia) trwa protest w bydgoskich Zakadach Przemysu
478
Odzieowego Modus, gdzie produkcj przerwaa tylko cz zaogi. Do 25 sierpnia jednodniowe strajki przeprowadzili pracownicy czterech zakadw w Czersku,
zaogi kilku zakadw w Bydgoszczy za prowadziy rozmowy z dyrektorami,
gwnie w sprawach pacowych i socjalno-bytowych.
Pierwszy strajk okupacyjny w wojewdztwie bydgoskim rozpocz si 25 sierpnia w Wytwrni Konstrukcji Stalowych Mostostal w Chojnicach i trwa 6 dni. By
to najwikszy zakad przemysowy w tym miecie. Istniejcy od 1973 r. Mostostal,
wytwarza konstrukcje stalowe na potrzeby inwestycji w Polsce i w krajach bloku
wschodniego. Produkowano konstrukcje rnych typw budynkw produkcyjnych
i pawilonw handlowo-usugowych. Do gwnych kontrahentw WKS naleay:
Huta Katowice, Cementownia Strzelce Opolskie, FSM Bielsko-Biaa, Rafineria
Gdask. W 1980 r. w zakadzie pracowao okoo 1,2 tys. osb4. W kolejnych dniach
w Chojnicach zastrajkoway: Chojnicka Wytwrnia Sprztu Sportowego Polsport
(26 sierpnia), Przedsibiorstwo Transportowo-Sprztowego Budownictwa Transbud Oddzia w Chojnicach (27 sierpnia), chojnicki Oddzia PKS (28 sierpnia). Od
25 do 30 sierpnia cznie nie podjo pracy 2,5 tys. mieszkacw miasta. Ponadto w kilkunastu chojnickich przedsibiorstwach miay miejsce krtsze lub dusze
przerwy w pracy, w trakcie ktrych zaogi prowadziy z dyrekcjami dyskusje nad
zgoszonymi wczeniej postulatami, dotyczcymi przewanie problematyki socjalno-bytowej, pacowej, organizacji pracy, zabezpieczenia materiaowego.
Powszechne byy te postulaty mwice o zwikszeniu zaopatrzenia rynku w podstawowe artykuy, zwaszcza w wyroby misne, oraz poprawy dziaalnoci suby
zdrowia5.
Dyrektor WKS Mostostal, rwnoczenie czonek Komitetu Miejskiego Polskiej
Zjednoczonej Partii Robotniczej w Chojnicach, Jan Mynarz, analizujc sytuacj
w miecie w ostatnich dniach sierpnia 1980 r., dopatrywa si przyczyn strajku
w czynnikach zewntrznych i wewntrznych. Do czynnikw zewntrznych zaliczy
2011-02-07 12:09:17
IZABELA MAZANOWSKA WYDARZENIA SIERPNIA 80 W CHOJNICACH
strajki w przedsibiorstwach Mielca i Gdaska i ich wpyw na robotnikw z innych

miast. Szczeglnie intensywnie oddziaywa przykad protestw w Gdasku, pooonym w niewielkiej odlegoci od Chojnic: wszak nowoci podwaajce opis
sytuacji w Trjmiecie podawane przez oficjaln pras szybko przenikay. Gazety czsto przekazyway nieprawdziwy obraz wydarze, twierdzc, e na Wybrzeu panuje ad i porzdek6. Informacje dostarczali rwnie pracownicy WKS Mostostal, ktrzy mieszkali na terenie wojewdztwa gdaskiego. Z raportu Wydziau
Organizacyjnego Komitetu Wojewdzkiego PZPR w Bydgoszczy z 26 sierpnia
dowiadujemy si, e stanowili oni znaczn grup wrd strajkujcych.
23 sierpnia (sobota) pracownicy Wydziau Obsugi Ruchu WKS Mostostal omawiali sytuacj w Gdasku w kontekcie wasnych da podwyki wynagrodze.
Cz z nich nie podja pracy. Zaprosili do dyskusji dyrektora przedsibiorstwa
Jana Mynarza. Rozmowa nie przyniosa adnego rezultatu. Dyrektor tumaczy,
e samodzielnie nie moe podejmowa decyzji pacowych. Musia wystpi
o opini Komitetu Wojewdzkiego PZPR . Z tego powodu prosi, aby da mu czas
do poniedziaku. Grupa robotnikw zebraa si po poudniu i ustalia plan dziaania na najbliszy dzie roboczy7. Zakada on, e niezalenie od odpowiedzi dyrekcji mechanicy, lusarze i tokarze z Wydziau Obsugi Ruchu zorganizuj wiec
w sprawie strajku. Wany wpyw na przebieg zdarze miay zwizki brygadzisty
Wydziau Obsugi Ruchu Wacawa Hapki ze strajkujcymi gdaskimi stoczniowcami. Wacaw Hapka wyjeda do Gdaska i po powrocie informowa o tym,
jakie postulaty sformuowali strajkujcy w stoczni8. Opracowujc postulaty strajkowe, robotnicy WKS wzorowali si na stoczniowcach 9. Jednake 23 sierpnia
Wydzia Obsugi Ruchu domaga si tylko podwyki pac.
25 sierpnia w godzinach 7.309.30 delegacja pracownikw z Wydziau Gwnego
Energetyka, Gwnego Mechanika, Narzdziowni i Magazynu Wyrobw Gotowych
spotkaa si z dyrekcj zakadu i I sekretarzem Komitetu Zakadowego PZPR
Zbigniewem migielskim. cznie w spotkaniu wzio udzia 25 osb, ktre
przedstawiy postulaty zag. Wwczas wrd da socjalno-bytowych i pacowych pojawiy si rwnie polityczne. Domagano si m. in.:
zwikszenia zarobkw przez podniesienie stawek godzinowych do 27 z, czyli
o 6 z od najwyszej stawki aktualnie obowizujcej;
lepszego zaopatrzenia kiosku zakadowego;
poprawy zaopatrzenia w sklepach na terenie Chojnic;
2011-02-07 12:09:17
powoania nowych zwizkw zawodowych;

rozliczenia kierownictwa zakadu ze swej dziaalnoci;
rwnego traktowania pacowego pracownikw produkcyjnych z kierownictwem
przedsibiorstwa;
nieingerowania kierownictwa w sprawy lecznictwa;
zlikwidowania kliki w zakadzie;
podawania przez rodki masowego przekazu rzetelnej informacji o aktualnej
480
sytuacji politycznej i ekonomicznej kraju10;

uwolnienia winiw politycznych11.
Z czasem dopisano dania budowy szpitala z terenem wypoczynkowym.
Brak wyczerpujcej odpowiedzi na temat moliwoci realizacji wysunitych da
spowodowa zerwanie rozmw. Sekretarz migielski zapowiedzia, e nie ma
moliwoci zwikszenia wynagrodzenia o kwot proponowan przez pracownikw.
Dyrekcja WKS Mostostal zobowizaa si ustosunkowa do zgoszonych postulatw do 27 sierpnia 1980 r. Po zakoczeniu dyskusji zastpca dyrektora WKS
Edmund Szynwelski wyjecha w tej sprawie do Zjednoczenia Konstrukcji Stalowych
i Urzdze Przemysowych Mostostal w Warszawie, a sekretarz KZ PZPR migielski do KW PZPR w Bydgoszczy.
Z meldunkw SB wynika, e w poniedziaek rano pracownicy pierwszej zmiany
przystpili do pracy. Rozmowy z dyrekcj zakoczyy si niepowodzeniem. Wwczas powoano komitet strajkowy. Na mocy jego decyzji o 11.50 ogoszono rozpoczcie protestu, ktry przybra form strajku okupacyjnego12. Prac przerwao
300 pracownikw pierwszej zmiany. W komitecie strajkowym zasiado 30 osb,
z kadego wydziau po 24 osoby. Zadania komitetu polegay na zabezpieczeniu
porzdku w zakadzie oraz przygotowaniu negocjacji z kierownictwem. Na czele
komitetu stan in. Roman Buczkowski z Wydziau Konstrukcyjnego. Zdaniem
uczestnika strajku Ludwika Glskiego Roman Buczkowski wietnie sprawdza
si w negocjacjach z dyrekcj13. Wynikao to z faktu, i do 1979 r. peni funkcj
kierownicz w zakadzie, wic zna osobicie jego kierownictwo oraz mia predyspozycje do prowadzenia tego rodzaju rozmw. Oprcz Buczkowskiego w skadzie
komitetu znaleli si m. in. rwnie:
Mieczysaw Przeniczny, robotnik z Dziau Transportu;
Jzef Fleming, kierowca z Dziau Transportu;
Roman Trzebiatowski, pracownik Dziau Gwnego Mechanika;
2011-02-07 12:09:17
Gerard Czapiewski, pracownik Wydziau W1;

Henryk Rzymski, pracownik Wydziau Obsugi Ruchu;
Mieczysaw Polaszek, pracownik Wydziau Obsugi Ruchu;
Jan uszczak, pracownik Wydziau Obsugi Ruchu.
Komitet strajkowy urzdowa w siedzibie Zwizku Socjalistycznej Modziey
Pracujcej w czci produkcyjnej zakadu.
W celu zapewnienia porzdku czonkowie komitetu strajkowego powoali stra
porzdkow. Jej czonkowie nosili biao-czerwone opaski i penili wart przy
bramach. Do pracownikw produkcyjnych przyczyli si administracyjni. Po
wyborze komitetu strajkowego polecono, aby pracownicy udali si na stanowiska pracy i zabezpieczyli maszyny i urzdzenia oraz aby dbali o dyscyplin
w zakadzie. Kobiety z wydziaw produkcyjnych odesano do domu. Od godz.
18.30 ony i dzieci strajkujcych pracownikw zaczy przynosi prowiant 14.
Budynki produkcyjne Mostostalu zostay udekorowane flagami niebieskimi
i biao-czerwonymi z poprzeczn niebiesk szarf. W biurowcu ukadano si
do snu na pododze. Pracownicy produkcyjni spali na styropianie w stowkach
i szatniach 15.
Jeszcze tego samego dnia wybrano spord pracownikw WKS delegacj, ktra
o godz. 14.30 udaa si w kierunku Gdaska16. Jej celem bya rejestracja WKS
w Midzyzakadowym Komitecie Strajkowym w Stoczni im. Lenina. Wyprawa
zakoczya si niepowodzeniem. Funkcjonariusze ruchu drogowego, po uprzednim uzgodnieniu z kierownictwem Komendy Wojewdzkiej Milicji Obywatelskiej
w Bydgoszczy, zatrzymali ok. godz. 15 w Czersku samochd terenowy tarpan,
bdcy wasnoci Mariana Kasprzyka, pracownika WKS Mostostal. W skadzie
delegacji znaleli si take: Mieczysaw Przeniczny, Mieczysaw Muszyski,
Leszek Bucholc, Andrzej Cierpiszewski. W raporcie Suby Bezpieczestwa zapisano, e oficjalnym powodem zatrzymania by zy stan techniczny pojazdu. Po
rozpytaniu i wylegitymowaniu kierowcw i pasaerw cztery osoby zwolniono do
domu, natomiast Andrzeja Cierpiszewskiego, jako podejrzanego o wamanie,
zatrzymano do wyjanienia. Po szczegowym sprawdzeniu alibi take zosta
zwolniony z aresztu KM MO w Chojnicach 17. Delegacja Mostostalu dotara do
Gdaska nastpnego dnia rano. Wozem subowym dyrektora podrowali
Jerzy Szulc i Henryk Szapiski, natomiast inn tras, samochodem prywatnym,
Mieczysaw Przeniczny i Zygmunt Kaszubowski. Prawdopodobnie czonkiem
2011-02-07 12:09:17
delegacji by te Jerzy Bucholc. Delegaci dotarli do stoczni i dokonali zamierzonej

rejestracji komitetu strajkowego WKS Mostostal18. Od 28 sierpnia kadego dnia
kto z komitetu strajkowego jecha do Stoczni Gdaskiej po informacje. Osoba ta
miaa zawsze prawo wstpu na sal obrad w Stoczni.
Do pertraktacji strajkujcej zaogi z dyrektorem Janem Mynarzem, sekretarzem
migielskim, II sekretarzem KM PZPR w Chojnicach przyczyli si zastpca
naczelnego dyrektora Zjednoczenia Konstrukcji Stalowych i Urzdze Przemy-
482
sowych Mostostal w Warszawie oraz przedstawiciel gdaskiego MKS , ktry doradza kolegom z Chojnic. Dyskusj transmitowano przez goniki zakadowe.
W zwizku z informacjami o przebiegu rozmw gdaskich stoczniowcw z przedstawicielami strony rzdowej, ktre przekazali przybyli z Gdaska delegaci, komitet strajkowy zarzdzi przerw w rozmowach z dyrekcj. Najwysze wadze
pastwowe ustpoway w sprawie podwyek, odrzucay natomiast postulaty polityczne, w tym o utworzeniu wolnych zwizkw zawodowych. Okoo godz. 19.40
komitet strajkowy Mostostalu przedstawi dyrekcji nowe postulaty, wyjaniajc,
e poprzednie pokrywaj si z daniami stoczniowcw i z uwagi na obietnic
ich spenienia s nieaktualne. Nie podnoszono ju spraw pacowych. Negocjacje
przerwano po rozpoczciu transmisji kazania prymasa Stefana Wyszyskiego
z Jasnej Gry 19. Prawdopodobnie 26 sierpnia pracownicy Dziau Transportu
ustawili przed zakadem krzy.
27 sierpnia przedstawiciele komitetu strajkowego zapowiedzieli m.in., e straty
produkcyjne wynike z przestoju zostan odpracowane w wolne soboty i niedziele.
Prawdopodobnie trzeciego lub czwartego dnia strajku z rozmw wykluczono
dyrektora Jana Mynarza. Robotnicy twierdzili, e jego postawa nie dawaa szans
na osignicie jakiegokolwiek kompromisu. W dalszych negocjacjach stron wadz
zakadowych reprezentowa zastpca Szynwelski20.
W meldunkach PZPR i SB pojawiaj si rne dane na temat liczby strajkujcych.
29 sierpnia SB raportowaa, e w strajku okupacyjnym brao udzia 1000 pracownikw. W nocy w zakadzie pozostawao ok. 400 osb, reszta udawaa si do
miejsca zamieszkania. Na podstawie tego samego rda ustalono, e 30 sierpnia liczba strajkujcych zmniejszya si do 300 osb, a pozostali pracownicy
rozeszli si do domw bez uzgodnienia z kierownictwem strajku. Zdaniem Stanisawa Kalemby, technologa oprzyrzdowania w WKS Mostostal, uczestnika wydarze, strajku nie poparo ok. 1015% czonkw zaogi.
2011-02-07 12:09:17
Suba Bezpieczestwa donosia rwnie o osobach, ktre nie chciay strajkowa,

jednak ulegajc presji kolegw, przerway wykonywanie obowizkw21. 28 sierpnia usunito si z terenu zakadu mistrzw Oddziau W1 Jerzego Bijakowskiego i Edwina Kortasa, a take zatrudnionego na tym wydziale czonka KZ PZPR
Tadeusza Przoska. Zdarzenie nastpio po rozmowach, ktre wymienieni pracownicy przeprowadzili z dziewidziesicioosobow zaog Wydziau W1,
namawiajc j do przerwania strajku. Do czasu omwionego incydentu ok. 40
pracownikw wyrazio zgod na przerwanie strajku22. Prawdopodobnie napicie
na terenie zakadu roso, a cz zaogi bya coraz bardziej zdenerwowana z powodu przeduajcego si strajku okupacyjnego.
29 sierpnia zaoga WKS wytypowaa dyrektora naczelnego Jana Mynarza do
reprezentowania interesw komitetu strajkowego i zaogi w rozmowach z dyrekcj
zjednoczenia oraz z wadzami administracyjnymi i partyjnymi. Uzgodniono rwnie, e w niedziel msz w. na terenie zakadu odprawi ksidz Roman Lewandowski.
30 sierpnia przywieziono z gdaskiego MKS wiadomo, e mona zakoczy
strajk solidarnociowy, poniewa nastpnego dnia miao zosta podpisane porozumienie ze stron rzdow23. Komitet strajkowy Mostostalu uchwali zakoczenie strajku, jeeli dyrekcja zgodziaby si przyj wysunite postulaty. Tego
dnia po kilkugodzinnym zebraniu podpisano porozumienie o przerwaniu strajku
w Mostostalu i przystpieniu w poniedziaek 1 wrzenia o godz. 6 do pracy. Sygnatariuszami ugody byli: ze strony dyrekcji Jan Mynarz, ze strony zaogi Roman Buczkowski24. Ugoda skadaa si z 29 punktw. Dokument si nie zachowa.
Stanisaw Kalemba przyzna jednak, e pracownicy wkrtce po zakoczeniu
protestu otrzymali podwyki. Jego zdaniem od tego czasu dyrekcja awansujc
pracownika, braa pod uwag wycznie jego kwalifikacje.
Od 1 wrzenia praca w WKS Mostostal przebiegaa bez zakce. Stwierdzono
jedynie wzmoone dyskusje wrd zaogi, dotyczce aktualnej sytuacji w kraju
i zapowiedzi powoania niezalenych zwizkw zawodowych.
Od dnia podjcia pierwszych rozmw przedstawicieli zaogi Mostostalu z dyrekcj
bydgoska Suba Bezpieczestwa zabezpieczaa strajk, gromadzc na bieco
informacje na temat jego przyczyn, inspiratorw, zwizkw z Midzyzakadowymi
Komitetami Strajkowymi w Gdasku i Bydgoszczy. SB bliej zainteresowaa si
gwnymi uczestnikami strajku. Zebrano dane na temat przeszoci Romana
2011-02-07 12:09:17
Buczkowskiego, Jerzego Szulca, Mieczysawa Przenicznego i Andrzeja Cierpiszewskiego. KW MO w Bydgoszczy cile wsppracowaa z KM MO w Chojnicach.
Do kontrolowania przebiegu strajku wykorzystywano kontakt subowy ps. S,
zatrudnionych w zakadzie tajnych wsppracownikw ps. Stefan i Obserwator
oraz kontakt operacyjny o ps. Turysta. SB pozostawaa te w staym kontakcie
telefonicznym z dyrekcj25.
Za przykadem WKS Mostostal podyy inne chojnickie przedsibiorstwa: Pol-
484
sport, PKP , Miejskie Przedsibiorstwo Komunikacji, PKS i Zakad Budowy Maszyn

Zremb, cho tam komitety strajkowe nie przejy kontroli nad caoci zakadw.
Najczciej poparcie dla strajkw na Wybrzeu byo demonstrowane przez wywieszenie flag narodowych i transparentw26.
Strajk w WKS Mostostal zapocztkowa dziaalno niezalenego ruchu zwizkowego. Komitet strajkowy przeksztaci si w niezaleny samorzd robotniczy,
ktremu przewodniczy Roman Buczkowski. W dalszym cigu utrzymywano
kontakty z Gdaskiem. Dziaacze podjli prb utworzenia w Chojnicach Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego. Zbierali podpisy pod list poparcia dla
niezalenych zwizkw zawodowych wrd czonkw zaogi Mostostalu, podpisao j ok. 1,1 tys. pracownikw. Pozostawali w bliskich relacjach z byymi organizatorami i przedstawicielami komitetw strajkowych w PKS i Transbudzie 27.
18 wrzenia 1980 r. doszo do spotkania delegatw WKS Mostostal, Zakadu
Budowy Maszyn Zremb, Zakadu Opieki Zdrowotnej, Zakadw Misnych i PKS .
18 wrzenia jest dat utworzenia MKZ w Chojnicach.
Na potrzeby niniejszego artykuu skonfrontowano dwa rodzaje rde. Funkcjonariusze SB opisujcy sytuacj w zakadzie podkrelali znaczenie postulatw
o charakterze pacowym i organizacyjnym, nie wspominajc w ogle o sprawie
uwolnienia winiw politycznych. Wykorzystano rwnie relacje uczestnikw
zdarze. Na tej podstawie udowodniono, e przyczynami protestu byy wasne
dania podwyki pac oraz sytuacja strajkowa na Wybrzeu. Uczestnicy strajku w Mostostalu w jednoznaczny sposb stwierdzili, e piszc postulaty, chcieli
pokaza swoj solidarno z gdaskimi stoczniowcami. Z tego powodu na czele
znalazy si dania utworzenia wolnych zwizkw zawodowych i uwolnienia
winiw politycznych. Sprawy pacowe i socjalne z czasem nabray drugorzdnego znaczenia. Robotnicy zdawali sobie spraw, e do porozumienia w kwestii
pac doszoby tak czy inaczej. Z pewnych da byli w stanie nawet zrezygnowa.
2011-02-07 12:09:17
ANDRZEJ WRBEL
ycie polityczne w Tomaszowie Mazowieckim
w latach 19801981
Tomaszw Mazowiecki pooony jest u ujcia rzeki Wolbrki do Pilicy. W latach

80. znajdowa si w pnocno-wschodniej czci wojewdztwa piotrkowskiego,
ktre w tych stronach graniczyo z wojewdztwami radomskim i skierniewickim 1.
W 1980 r. zajmowa powierzchni 31 km i liczy 63 440 mieszkacw 2. W wojewdztwie piotrkowskim zajmowa drugie miejsce, po Piotrkowie Trybunalskim,
pod wzgldem liczby mieszkacw i powierzchni.
Gwnymi branami w tomaszowskim przemyle byy przemys chemiczny, wkienniczy i odzieowy. Najwikszym zakadem za reprezentujce przemys
chemiczny Zakady Wkien Chemicznych (dalej: ZWCh ) Chemitex-Wistom produkujce przede wszystkim wkna sztuczne cite. Przemys wkienniczy reprezentowany by przez trzy due zakady. Pierwszy z nich to Mazowieckie Zakady
Przemysu Wenianego (dalej: MZPW ) Mazovia produkujce tkaniny weniane
zgrzebne i czesankowe, mskie ubraniowe i paszczowe. Taki sam asortyment
produkoway Zakady Przemysu Wenianego (dalej: ZPW ) Tomtex. Ostatni to
Fabryka Dywanw (dalej: FD ) Weltom produkujca dywany, chodniki, tkaniny
meblowe. Przemys odzieowy reprezentowany by przez Zakady Przemysu
Odzieowego (dalej: ZPO ) Pilica, ktre produkoway konfekcj damsk i msk3.
W 1980 r. w gospodarce uspoecznionej w Tomaszowie Mazowieckim pracowao
31 037 osb, w tym 15 583 kobiet4.
Wadze miejskie w Tomaszowie Mazowieckim w 1980 r. stanowiy Miejska Rada
Narodowa (dalej: MRN ) i Prezydent Miasta. W radzie zasiadao 90 radnych,
ktrych wybierano w wyborach odbywajcych si co 4 lata. Osoba, ktra po raz
pierwszy znalaza si w radzie, na inauguracyjnym posiedzeniu musiaa zoy
przysig5. Spord radnych wybierano czonkw komisji, ktre dziaay w MRN .
Na pierwszej sesji po elekcji wyznaczano przewodniczcego oraz wiceprzewodniczcego MRN . W 1980 r. radzie przewodzi Tadeusz Szarlej, ktry czy t
2011-02-07 12:09:17
funkcj ze stanowiskiem I sekretarza Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej

Partii Robotniczej (dalej: KM PZPR ) w Tomaszowie Mazowieckim6.
Radni powoywali prezydium, ktre inicjowao i organizowao prac MRN na sesjach,
a take nadzorowao i kontrolowao realizacj zada rady przez jej organy, radnych
i jednostki podporzdkowane MRN . Prezydium dokonywao co roku oceny realizacji uchwa MRN , a take interpelacji i wnioskw radnych7. Prezydium MRN wraz
z wojewod piotrkowskim przedstawiao radzie kandydatw na stanowisko Prezy-
486
denta Miasta Tomaszowa Mazowieckiego. By on wybierany przez MRN w tajnym

gosowaniu, bezwzgldn wikszoci gosw. Ponadto rada ustalaa plan spoeczno-gospodarczy, budet miasta i rozliczaa prezydenta z wykonania planu, gosujc nad absolutorium8. MRN dziaaa poprzez liczne komisje problemowe.
Organem wykonawczym MRN by Urzd Miejski, ktry jednoczenie peni funkcj
terenowego organu administracji pastwowej. Kierowa nim Prezydent Miasta
(w 1980 r. by nim Czesaw Tesz, jego zastpcami za: Jzef Biakowski i Wodzimierz Bdzior). Do kompetencji prezydenta naleao wydawanie przepisw
prawnych powszechnie obowizujcych na terenie miasta oraz przepisw oglnych o charakterze wewntrznym dla Urzdu Miejskiego, zatwierdzanie projektu
budetu i projektu planu spoeczno-gospodarczego rozwoju miasta, przedstawianie materiaw pod obrady MRN , powoywanie i odwoywanie kierownikw wydziaw Urzdu Miejskiego i ich zastpcw, przyjmowanie do pracy i zwalnianie
pracownikw Urzdu Miejskiego, powoywanie i odwoywanie dyrektorw przedsibiorstw, zakadw i innych instytucji podlegych MRN oraz zastpcw dyrektorw i gwnych ksigowych tych jednostek 9. Do przedsibiorstw, dla ktrych
organem zaoycielskim by Prezydent Miasta, naleay: Przedsibiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej, Przedsibiorstwo Eksploatacji Drg i Mostw oraz Przedsibiorstwo Budownictwa Komunalnego i Produkcji Materiaw
Budowlanych 10.
Na skutek wydarze w Polsce i przebiegajcym w zwizku z tym procesem odnowy ycia publicznego, radni wybrani w wyborach z 1978 r. dostrzegli moliwo
zmiany dotychczasowego stylu pracy i zaczli mwi o potrzebie autentycznej
reprezentacji spoeczestwa w radzie, w jej komisjach i Prezydium. Na sesji odbytej 17 listopada 1981 r. jej przewodniczcy Tadeusz Szarlej stwierdzi, e sesje
rady musz by mniej efektowne, a za to bardziej efektywne. Debaty MRN musz
by zwykymi, roboczymi posiedzeniami, nie za galwk. Powinny gospodarsko
2011-02-07 12:09:17
ANDRZEJ WRBEL YCIE POLITYCZNE W TOMASZOWIE MAZOWIECKIM
i z pen trosk ustosunkowywa si do caej rozlegej sfery funkcjonowania

gospodarki i ycia w miecie. W dalszej czci swego wystpienia stwierdzi, e
radni s za rozwojem samorzdnoci; zapowiedzia te zmiany w skadzie Prezydium MRN 11. W zwizku z tym na sesji 30 grudnia 1980 r. zmieniono przewodniczcego MRN . W miejsce Tadeusza Szarleja, ktry zrezygnowa z tej funkcji,
wybrano Stanisawa Wodarczyka, dotychczasowego przewodniczcego Komisji
Przestrzegania Prawa i Porzdku Publicznego. Ta zmiana podyktowana bya
odejciem od czenia funkcji kierowniczych w partii i w radach narodowych 12.
Radni nie zgadzali si rwnie na zaoenia planu spoeczno-gospodarczego
miasta, przedstawili swoje propozycje. Na sesji tej pierwszy raz nie przyjto
planu przez aklamacj, tylko po dugiej dyskusji i po uwzgldnieniu poprawek
radnych. Po raz pierwszy byo mona zauway te si radnych w rzdzeniu
miastem. Historycznym wydarzeniem z kolei bya obecno przedstawiciela tomaszowskiego Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego NSZZ Solidarno
Zbigniewa Rychlika, ktry zabra gos w dyskusji13.
Wyrazem pojawiajcego si nowego ducha w pracy MRN bya wypowied radnej Ewy Pakowskiej, ktra 30 marca 1981 r. stwierdzia, e cz decyzji sprzed
sierpnia 1980 r. podejmowano bez zgody i wiedzy rady14.
30 kwietnia 1981 r. obradowaa MRN . Na wstpie rezygnacj z penionej funkcji
zoy prezydent Czesaw Tesz. Uzasadni swoj decyzj przesankami postpujcego w kraju procesu odnowy, ktry co zaakcentowa czy si z naturaln
potrzeb zmian kadrowych na stanowiskach kierowniczych. Za siedmioletni
prac na tym stanowisku podzikowania zoyli: wicewojewoda piotrkowski Wadysaw Waach, I sekretarz KM PZPR w Tomaszowie Tadeusz Szarlej oraz przewodniczcy MRN Stanisaw Wodarczyk 15. Na tej sesji bardzo aktywnie uczestniczy przedstawiciel Solidarnoci Zbigniew Rychlik. Skrytykowa on zaoenia
planu spoczno-gospodarczego rozwoju miasta. Jego zdaniem plan ten powinien
by oparty w mniejszym stopniu na dyrektywach szczebla wojewdzkiego i centralnego, a w wikszym na decyzjach MRN . Zgosi wniosek przejcia na potrzeby
suby zdrowia byej rezydencji Edwarda Gierka w Spale 16. Wida wyranie, e
delegat Solidarnoci wprowadza wieego ducha w skostnia MRN , zmuszajc
radnych do mylenia, pracy, zgaszania wnioskw. Skutkiem tego na XX sesji
MRN Tadeusz Szarlej skrytykowa Urzd Wojewdzki w Piotrkowie Trybunalskim
za to, e niepowanie traktuje tomaszowskich radnych, poniewa wicewojewoda
2011-02-07 12:09:18
przyjeda na sesje nieprzygotowany, a take zakwestionowa limity przydziau

towarw dla miasta17. Sam si nasuwa wniosek, e powstanie NSZZ Solidarno
zmusio przywdc tomaszowskiej PZPR do krytyki wadz wojewdzkich.
Na sesji 29 czerwca 1981 r. wybrano nowego prezydenta miasta. Na urzd ten
kandydowali: Jzef Biakowski wiceprezydent, Janusz Kamiski zastpca
dyrektora ZOZ i Tadeusz Szarlej, ktry 6 czerwca zrezygnowa z funkcji I sekretarza KM PZPR , oraz Zdzisaw Urbaski kierownik dziau kontroli jakoci w ZPW
488
Tomtex. Wybory wygra Tadeusz Szarlej, ktry w decydujcym gosowaniu pokona Jzefa Biakowskiego zaledwie dwoma gosami 18. Solidarno sprzeciwia si
wszystkim kandydatom, domagajc si wystawienia swojego przedstawiciela19.
Mimo odmowy nie udao si zorganizowa z tego powodu oglnomiejskiego
protestu. Tadeusz Szarlej zosta prezydentem miasta.
Gwn si polityczn w Tomaszowie Mazowieckim bya Polska Zjednoczona
Partia Robotnicza, cho nie dysponowaa legitymacj pochodzc z demokratycznych wyborw. Sprawowaa decydujc funkcj w polityce, yciu spoecznym,
gospodarczym. PZPR miaa zasadniczy wpyw na wszystkie decyzje i uchway
podejmowane przez wadze miejskie, instytucje gospodarcze i kulturalne. Mocno
oddziaywaa na stronnictwa satelickie Stronnictwo Demokratyczne i Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. Jako partia sprawujca peni wadzy, odpowiadaa
zatem take za wszystkie bdy popenione przez swoich czonkw i kierownictwo
oraz za niewydolno systemu spoeczno-politycznego20.
Najwyszym organem wadzy partyjnej w Tomaszowie w czasie midzy konferencjami sprawozdawczo-wyborczymi by Komitet Miejski, ktrego czonkw
wybierano na Konferencji. Egzekutywa, do ktrej czonkw wybierano spord
aktywu Komitetu Miejskiego, zajmowaa si programowaniem pracy partyjnej
w miecie. Egzekutywa bya organem wykonawczym Komitetu Miejskiego. Komitet Miejski i Egzekutywa kieroway aparatem terenowym partii. PZPR miaa
swoje podstawowe komrki w kadym przedsibiorstwie i w kadej wikszej instytucji. Skupiay one czonkw partii w oddziaowych organizacjach partyjnych,
podstawowych organizacjach partyjnych i komitetach zakadowych21. W 1980 r.
funkcj I sekretarza Komitetu Miejskiego PZPR w Tomaszowie Mazowieckim
sprawowa Tadeusz Szarlej.
Powstanie NSZZ Solidarno spowodowao, e dziaacze PZPR zaczli zastanawia si, jak rozadowa istniejcy kryzys. Szeregowi czonkowie nie wiedzieli,
2011-02-07 12:09:18
jak postpowa w nowych warunkach, jak odpowiada na trudne pytania, jak

interpretowa wydarzenia22. Wadze partyjne miasta zaczy krytykowa wadze
centralne i wojewdzkie. Na plenum Komitetu Miejskiego PZPR odbytym 17 grudnia 1980 r. Tadeusz Szarlej skrytykowa system rozdzielnikw na artykuy spoywcze, szczeglnie na miso. Stwierdzi, e naley skoczy ze szkodliwymi
preferencjami dla poszczeglnych miast i rejonw kraju23. Podczas zebra podstawowych i oddziaowych organizacji partyjnych zaczto domaga si zmian
statutowych, stworzenia mechanizmw demokratycznych, a przede wszystkim
rozliczenia konkretnych ludzi za spowodowanie sytuacji kryzysowej w kraju24.
Postulowano, aby kierownictwo na szczeblu centralnym postpowao zgodnie
z wol wikszoci czonkw partii 25. Wychodzono z propozycj wprowadzenia
demokracji do partii, gdy zdaniem niektrych czonkw jej brak by rdem
nieszcz nkajcych kraj. Postulaty szeregowych czonkw PZPR podwaay
istot centralizmu demokratycznego, stanowicego podstaw organizacji kadej
partii komunistycznej. Ruch ten nazwano strukturami poziomymi26.
W Tomaszowie 22 maja 1981 r. przebywa czonek Biura Politycznego, sekretarz
KC PZPR Stefan Olszowski. Pod adresem gocia pado wiele zarzutw i postula-
tw dotyczcych m.in. cenzury, zweryfikowania samodzielnych stanowisk kierowniczych w przemyle, zwolnienia zakadw od przestrzegania przepisw ograniczajcych samodzielno i inicjatyw w rozwizywaniu biecych problemw
gospodarczych, wprowadzenia dla przedsibiorstw warunkw dziaalnoci importowo-eksportowej, reformy gospodarczej i reformy cen. Stefan Olszowski odpar
tylko, e normalizacja gospodarki musi by rozoona w czasie i nie poda adnego terminu, kiedy zmiany mog zosta wprowadzone w ycie27.
W Miejskiej Konferencji Sprawozdawczo-Wyborczej odbytej 6 czerwca 1981 r28.
uczestniczyo 271 delegatw, z ktrych 83 byo czonkami Solidarnoci 29. Dyskutowano tu o sytuacji w kraju. Oskarano Komitet Centralny, e wszystkie dziaania stabilizujce podejmowane przez miejskie wadze partyjne nie odnosz
skutku z powodu braku podjcia zdecydowanych krokw przez wadze na szczeblu centralnym30. Na konferencji tej rezygnacj z funkcji I sekretarza KM PZPR
zoy Tadeusz Szarlej. Podobnie postpili jego zastpcy. Wybrano wwczas
Eugeniusza Makowskiego na I sekretarza KM PZPR , 71-osobowy Komitet Miejski,
Miejsk Komisj Rewizyjn oraz Miejsk Komisj Kontroli Partyjnej 31. Wszystkie
osoby obejmujce funkcj partyjn wyoniono w tajnym gosowaniu spord
2011-02-07 12:09:18
przynajmniej dwch kandydatw. Byy to pierwsze i ostatnie tak demokratyczne

wybory w tomaszowskiej instancji PZPR .
Dyskusje wewntrzne i zmiany personalne w partii wizay si wprost z powstaniem
NSZZ Solidarno i nowej sytuacji w kraju. Nowy ruch spoeczny zmusi apa-
rat partyjny do zerwania z dotychczasowym stylem dziaania. Ta zmiana nie przychodzia atwo. Wadze w Tomaszowie miay od pocztku wrogi stosunek do NSZZ
Solidarno, a przede wszystkim do tych dziaaczy, ktrzy jednoczenie nale-
490
eli do partii i do zwizku. Pocztkowo chciano ich wykorzysta, aby przeciwdziaali poczynaniom niezgodnym ze statutem Solidarnoci i tzw. postawom ekstremalnym, antypartyjnym i antysocjalistycznym32. Nastpnie postanowiono, e czonkowie Solidarnoci nalecy rwnolegle do partii, ktrzy nie respektuj zasad i statutu PZPR , po rozmowach wyjaniajcych, zostan wyrzuceni z szeregw33.
Liczba czonkw partii w Tomaszowie Mazowieckim systematycznie malaa. O ile
na pocztku 1980 r. naleao do PZPR 9 tys. osb, to w czerwcu 1981 r. 8113,
w grudniu 1981 r. 7527, a 30 wrzenia 1982 r. ju tylko 6161 34. Rezygnowali
Ci, ktrzy nie wierzyli, e partia moe jeszcze co konkretnego zrobi. Jej chaotyczne dziaania, brak okrelonego planu reform, a pniej uycie siy i wprowadzenie stanu wojennego, cakowicie pozbawio wielu tomaszowian zaufania
do PZPR .
Stronnictwo Demokratyczne (dalej: SD ) byo parti, ktra razem ze Zjednoczonym
Stronnictwem Ludowym (dalej: ZSL ) wspieraa dziaania PZPR tak w Tomaszowie
Mazowieckim, jak i w caym kraju. SD nie miao jednak w miecie zbyt duego
poparcia, a zarazem i oddziaywania spoecznego. W 1980 r. liczyo zaledwie
459 czonkw35.
W trudne lata 80. SD weszo z odbytym 28 listopada 1980 r. XVI Miejskim Zjazdem
Delegatw, podczas ktrego wybrano nowe wadze36. Przewodniczcym Miejskiego Komitetu zosta Andrzej Buchalski, sekretarzem Martyna Biczyk, a honorowym przewodniczcym Zdzisaw Augustyniak. Zjazd opowiedzia si za
kontynuacj procesu odnowy, rzeteln prac, rytmicznoci produkcji37. Byy to
te same hasa, ktre w tym czasie wysuwaa PZPR . Podjto take temat drobnej
wytwrczoci i usug dla spoeczestwa miasta. Zapowiedziano aktywny udzia
SD w przywracaniu autentyzmu w funkcjonowaniu MRN 38. SD dziaao wwczas
w Tomaszowie poprzez koa problemowe, do ktrych delegowao swych przedstawicieli. Byy to koa: wychowawczy przedszkoli, pracownikw kultury, suby
2011-02-07 12:09:18
zdrowia, nauczycielskie, pracownikw administracji technicznej, pracownikw

spdzielczoci, gminne, terenowe, rzemielnicze, pracownikw handlu i usug,
usug transportowych, Urzdu Miejskiego i przy przedsibiorstwie Gospodarki
Komunalnej i Mieszkaniowej39.
W 1981 r. za spraw dziaalnoci ruchu Solidarno, miejscowe Prezydium SD
podjo uchwa na rzecz integracji obywateli. Opowiedziao si przeciw jednostronnej kampanii propagandowej w mediach i za koniecznoci podjcia dialogu midzy
rzdem a zwizkiem40. Stronnictwo starao si gra rol rozjemcy i mediatora,
skania strony do porozumienia. Jednak po wprowadzeniu stanu wojennego SD
przyjo lini polityczn Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego i PZPR 41.
ZSL byo parti, ktra stawiaa sobie za cel reprezentowanie polskiego chopstwa.
Z tego powodu dziaao gwnie na terenie wsi. W Tomaszowie Mazowieckim

funkcjonowa jednak Miejsko-Gminny Komitet ZSL . Z racji tego, e miasto miao
charakter przemysowy, partia chopska stanowia marginaln si polityczn
i swoj aktywno ZSL prowadzia gwnie na terenie tomaszowskiej gminy.
Pocztki Solidarnoci na terenie Tomaszowa Mazowieckiego naley wiza
z lokalnym rodowiskiem robotniczym. To wrd pracownikw tomaszowskich
zakadw przemysowych doszo do zawizania pierwszych struktur zwizku 42.
Ju w sierpniu 1980 r. krojczy Tadeusz Krajewski z powodzeniem podj pierwsze
prby zorganizowania Komitetu Zaoycielskiego w ZPO Pilica 43 i zosta jego
pierwszym przewodniczcym.
Od 28 sierpnia do 5 wrzenia 1980 r. trwa strajk okupacyjny w ZPW Tomtex
w Tomaszowie Mazowieckim. Odby si on na znak poparcia z robotnikami Wybrzea. Strajkujcy domagali si rwnie poprawy zaopatrzenia w ywno, zahamowania podwyek cen, zapewnienia godziwej zapaty za wykonywan prac.
Na czele strajku stan Wiktor Dratwa44.
Na pocztku padziernika 1980 r. zastrajkowali pracownicy Pastwowej Komunikacji Samochodowej (dalej: PKS ). W przedsibiorstwie tym od duszego czasu
borykano si z wieloma problemami natury technicznej. Brakowao sprawnych
autobusw, nie byo paliw, olejw silnikowych, ogumienia i akumulatorw. Pracownicy obawiali si, e wraz z nadejciem zimy nie bd w stanie uruchomi
wikszoci samochodw. Do tej pory dziennie obsugiwanych byo 336 kursw
wasnych i 216 kursw z innych oddziaw PKS . Ta liczba moga si wyranie
zmniejszy45.
2011-02-07 12:09:18
W trakcie strajkw spisywano postulaty zag oraz prowadzono negocjacje

z przedstawicielami dyrekcji zakadw. Z reguy negocjowano sprawy wewntrzzakadowe i takie, ktre dotyczyy poprawy zaopatrzenia w ywno i artykuy
pierwszej potrzeby. Domagano si take poprawy warunkw pracy46.
W padzierniku powstay Komitety Zaoycielskie Solidarnoci w ZPW Tomtex,
w ZWCh Chemitex-Wistom, w PKS , w Zakadzie Energetycznym47.
Tak wic proces powstawania Solidarnoci na terenie Tomaszowa zosta rozpo-
492
czty. Przystpiono do tworzenia nowych struktur organizacyjnych przyszego

zwizku w miecie. Pocztkowo wystosowano do pracownikw poszczeglnych
zakadw listy, na ktrych mieli si wpisywa wszyscy chtni. Jak si okazao
ponad 90% pracownikw tomaszowskich zakadw przemysowych deklarowaa
ch utworzenia struktur Solidarnoci48. Zadanie to nie byo jednak proste, propaganda partyjna podsuwaa rne pomysy na przyszo. Proponowaa m.in.
nowe wybory do zakadowych i branowych struktur Centralnej Rady Zwizkw
Zawodowych49.
Rwnoczenie powstaway kolejne komitety zaoycielskie. Do koca 1980 r.
Komisje Zakadowe NSZZ Solidarno dziaay we wszystkich wikszych zakadach miasta, m.in. w ZPO Pilica gwni organizatorzy to Zygmunt Jdrzejczak,
Tadeusz Walczyk, w ZWCh Chemitex-Wistom Ryszard Jobczyk, Andrzej Krzemiski, w ZPW Tomtex Andrzej Wojciechowski, Barbara Masztalerska, Andrzej
Jaworski, Zbigniew egnaek, w Tomaszowskiej Fabryce Filcw Technicznych
Cezary Bugajski, w PKS Jzef Strycharczyk, w Tomaszowskich Zakadach
Drobiarskich Teresa Zalewska, Jan Godzik, Jzef Wjciak, w FD Weltom Czesaw Karalus, Edward Strzpek, w Zakadzie Energetycznym Tadeusz Szymaski50. Czonkostwo zwizku nabywao si z chwil zoenia pisemnej deklaracji.
Dowodem przynalenoci bya legitymacja zwizkowa wydawana przez zarzd
zwizku danego zakadu51.
Specyfika zwizku bya jasno okrelona, mia on za zadanie opiekowa si ludmi, dba o ich interesy, o godziw prac, interesowa si organizacj pracy
w zakadach, zatrudnieniem odpowiednich osb na odpowiednich stanowiskach,
systemem wynagradzania. Stara si pomc tym, ktrzy byli krzywdzeni, wykorzystywani i zarabiali mniej od pozostaych52. Komisje zakadowe zajmoway si
take sprawami zaopatrzeniowymi. Kontroloway sprzeda dostarczanych do
sklepw towarw, aby wszyscy mogli w miar moliwoci zrobi sprawiedliwe
2011-02-07 12:09:18
zakupy. Ludzie zmczeni kilometrowymi kolejkami i coraz wikszymi trudnociami w zdobyciu czegokolwiek, byli wyczuleni na wszelkie nieprawidowoci
w handlu53.
3 listopada 1980 r. w ZPO Pilica odbyo si spotkanie przedstawicieli NSZZ
Solidarno z Tomaszowa Mazowieckiego. Podjto na nim uchwa o wybraniu Midzyzakadowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ Solidarno. Jej celem
byo zbieranie postulatw z zakadw pracy, kierowanie ich do wadz miejskich
i wojewdzkich oraz nadzorowanie sposobw i terminw ich realizacji. W skad
komisji weszli: Ryszard Jobczyk z ZWCh Chemitex-Wistom, Jzef Strycharczyk z PKS , Wodzimierz Kobacki z Urzdu Telekomunikacyjnego, Stanisaw
Ptaszyski z Sanepidu, Edward Strzpek z FD Weltom i Edward Szewczyk
z Zakadu Mleczarskiego. Powoano take zesp roboczy do kontaktw z wadzami. W jego skad weszli Ryszard Jobczyk, Jzef Strycharczyk i Stanisaw
Ptaszyski 54.
Od listopada w ZWCh Chemitex-Wistom ukazywa si biuletyn NSZZ Solidarno
Informuje. Jego redaktorami byli: Jan Kalbarczyk, Andrzej Kulczycki i Elbieta
erek 55.
6 listopada 1980 r. odbyo si w Opocznie zebranie przedstawicieli NSZZ Solidarno Ziemi Piotrkowskiej. Uczestniczyli w nim take delegaci z Tomaszowa.
Przewodniczcym Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego (dalej: MKZ )
wybrano Ireneusza Prdkiego. Ustalono, e siedzib MKZ Ziemi Piotrkowskiej
bdzie Opoczno, natomiast robocze posiedzenia prezydium odbywa si bd
kolejno w poszczeglnych miastach regionu. Na dziaalno MKZ planowa przeznaczy 10% ze skadek czonkowskich, a pozostae 90% zamierza pozostawi
w przedsibiorstwie56.
Tego dnia powoano take Delegatur MKZ NSZZ Solidarno w Tomaszowie
Mazowieckim. Na jej czele stan Ryszard Jobczyk z ZWCh Chemitex-Wistom.
Siedziba Delegatury miecia si przy ul. Wojska Polskiego 27 (obecnie J. Pisudskiego)57.
Wedug meldunku wojewdzkich wadz partyjnych z 11 listopada 1980 r. do NSZZ
Solidarno w Tomaszowie Mazowieckim naleao 6,8 tys. osb, w tym 2,4 tys.
czonkw i kandydatw PZPR 58. wiadczyo to o ywioowym rozwoju nowego
ruchu zwizkowego. Wobec takiego obrotu sprawy 15 listopada 1980 r. w Panoramie Robotniczej ukazaa si pierwsza sarkastyczna wzmianka o Lechu Wasie
2011-02-07 12:09:18
i Solidarnoci. Przy lawinie protestw spoecznych, komunistyczna redakcja nie

moga duej udawa, e w miecie nic si nie dzieje59.
Nie wszystkie jednak KZ NSZZ Solidarno na terenie Tomaszowa podporzdkowane byy MKZ Ziemi Piotrkowskiej. Kilka zakadw podlegao Zarzdowi Regionalnemu (dalej: ZR ) NSZZ Solidarno Ziemi dzkiej. Stao si tak, poniewa
w okresie wzmoonych protestw o wolne soboty w styczniu 1981 r. mae zakady nie byy reprezentowane, gdy przedstawiciele Komisji Zakadowych NSZZ
494
Solidarno z wikszych zakadw nie poinformoway ich o rozpoczciu protestu.

Z tego powodu pominite zakady nawizay pierwsze kontakty z odzi 60. Komisja Lokalna NSZZ Solidarno w Tomaszowie Mazowieckim skupiaa 1340
czonkw tego zwizku z 11 przedsibiorstw, tych, ktre zgosiy akces do ZR
NSZZ Solidarno Ziemi dzkiej. Komisja dziaaa niezalenie od Delegatury
MKZ NSZZ Solidarno w Tomaszowie i organizacyjnie bya podporzdkowana
ZR w odzi 61.
W Fabryce Maszyn Szklarskich (dalej: FMS ) w Piotrkowie Trybunalskim Oddzia

w Tomaszowie Mazowieckim 24 kwietnia 1981 r. odbyo si spotkanie Komisji
Zakadowych, ktre zarejestrowane byy w MKZ Ziemi dzkiej. Na zebraniu tym
podjto uchwa o utworzeniu Tymczasowej Komisji Lokalnej MKZ Ziemi dzkiej.
Zakoczono kampani wyborcz we wszystkich ogniwach NSZZ Solidarno
Ziemi dzkiej. W skad Zarzdu Komisji Lokalnej weszo 11 przedstawicieli.
Przewodniczcym zosta wybrany Tadeusz Cielniak z FMS Vitroma 62. W skad
prezydium weszli: Tadeusz Cielniak, Zofia Michalska ze Spdzielni Pracy Uraniom, oraz Kazimierz Grabowski z Lokomotywowni. W lipcu 1981 r. do ZR Ziemi
dzkiej przyczya si Zakadowa Organizacja Zwizkowa NSZZ Solidarno
ZWCh Chemitex-Wistom. Stao si tak, poniewa propozycja delegatw z Wisto-
mu, aby przyczy Region Piotrkowski i stworzy duy, zjednoczony i dobrze

dziaajcy makroregion, nie znalaza poparcia Walnego Zgromadzenia Delegatw63.
Jednoczenie w tym samym czasie powoano Komisj Koordynacyjn Zarzdu
Regionalnego Ziemi dzkiej w wojewdztwie piotrkowskim. Jej zadaniem bya
ochrona koordynacyjna i reprezentowanie interesw zwizkowych czonkw
Solidarnoci wojewdztwa piotrkowskiego zrzeszonych w ZR Ziemi dzkiej
wobec wadz administracyjnych i politycznych wojewdztwa piotrkowskiego. Na
przewodniczcego Komisji wybrano Jzefa Stolara64.
2011-02-07 12:09:18
Tabela 1. NSZZ Solidarno Ziemi dzkiej (stan na 24 kwietnia 1981 r.)

L.p. Nazwa zakadu pracy
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Zakad Energetyczny
FMS Vitroma
Zakad Produkcji Wody
PKP-Lokomotywownia
PPGO Progal
ChSP Uranium
Bank Spdzielczy
Transbud
PTHW
Narodowy Bank Polski
TKSM Biaa Gra
Zakad Graficzny
Fabryka Filcw Technicznych
Muzeum
ZWCh Chemitex-Wistom
(od lipca)
Razem:
Liczba
czonkw
Solidarnoci
70
55
160
550
125
51
45
142
65
54
370
145
409
11
7450
2252
Liczba
Imi i nazwisko
pracownikw przewodniczcego
106
64
256
650
480
53
45
165
182
55
461
225
432
13
8740
Tadeusz Szymaski
Andrzej Karp
Bolesaw Graek
Tadeusz Grabowski
Zbigniew Godzik
Jan Staniszewski
Marek Wycisowski
Marek Kabata
Ryszard Niwiski
Magda Piotrowska
Stanisaw Kurnik
Tadeusz Gaworski
Cezary Bugajski
Wiesawa Bogurat
Andrzej Krzemiski
3187
T. Zalewska, Solidarno, kalendarium wydarze w Tomaszowie Mazowieckim 19801990,

Biblioteka Muzeum w Tomaszowie Maz., nr 13, Tomaszw Mazowiecki 2010, s. 12.
W Zakadowym Domu Kultury Chemik w Tomaszowie Mazowieckim 1 grudnia

1980 r. odbyo si spotkanie wadz Tomaszowa z przedstawicielami MKZ NSZZ
Solidarno. Wadze miasta reprezentowali: I sekretarz KM PZPR Tadeusz
Szarlej, prezydent Czesaw Tesz oraz jego zastpcy Wodzimierz Bdzior i Jzef
Biakowski. Na czele delegacji Solidarnoci sta Ryszard Jobczyk 65. Czonkowie
Solidarnoci przedstawili 106 postulatw. W dziedzinie handlu, zaopatrzenia
i usug postulowano m.in.:
opracowa program modernizacji istniejcej sieci placwek handlowych,
opracowa plan zagospodarowania kioskw,
uruchomi na terenie miasta zakadu ywienia zbiorowego dla mniejszych zakadw pracy z terenu miasta,
przywrci pierwotne ceny produktw drobiarskich,
zlikwidowa ceny komercyjne,
poprawi jako artykuw ywnociowych,
poprawi zaopatrzenie miasta w opa,
opracowa plan rozwoju sieci placwek usugowych.
2011-02-07 12:09:18
W dziedzinie transportu i komunikacji postulowano m.in.:

opracowa projekt funkcjonowania komunikacji miejskiej,
wybudowa nowe kracwki autobusowe,
wybudowa now baz PKS ,
zapewni biece odnieanie i posypywanie piaskiem ulic w czasie zimy.
W dziedzinie budownictwa, gospodarki komunalnej, mieszkaniowej i ochrony
rodowiska postulowano m.in.:
496
dokona kontroli przydziau mieszka,

przypieszy prace zwizane z planem zagospodarowania centrum,
opracowa program poprawy sytuacji mieszkaniowej w miecie,
opracowa program uzbrojenia poszczeglnych dzielnic miasta i osiedli mieszkaniowych w infrastruktur spoeczn,
powoa spoeczny zesp odbioru mieszka,
rozwiza spraw wysypiska mieci,
rozbudowa kotowni miejsk.
W dziedzinie owiaty, kultury, suby zdrowia postulowano m.in.:
rozpocz budow lub rozbudow szpitala,
dokona analizy lokalizacji przychodni rejonowych,
poprawi efektywno pracy suby zdrowia,
wybudowa orodek zdrowia w Biaobrzegach,
opracowa program rozbudowy i rozwoju sieci obkw,
wprowadzi jednolite zasady odpatnoci za dzieci w przedszkolach i obkach,
zapewni rozbudow zaplecza dla Szkoy Podstawowej nr 14,
wybudowa szko podstawow na Niebrowie,
zorganizowa w kadej dzielnicy dom kultury.
W dziedzinie zatrudnienia i bezpieczestwa postulowano m.in.:
zwikszy w zakadach liczb miejsc pracy dla kobiet i inwalidw,
dokona analizy zatrudnienia w przemyle,
wzmocni kontrol MO w zakresie likwidacji melin i nielegalnej sprzeday alkoholu,
wzmocni liczb patroli MO 66.
Kolejne spotkanie odbyo si 12 grudnia. Uczestniczyy w nim wadze wojewdzkie z wojewod Leszkiem Wysockim i wicewojewod Wadysawem Waachem.
Ustalono na nim program realizacji starych i nowych postulatw67.
2011-02-07 12:09:18
Tu przed witami Boego Narodzenia od 18 do 22 grudnia 1980 r. odby si

w Urzdzie Wojewdzkim w Piotrkowie Trybunalskim strajk okupacyjny. Gwnym
postulatem strajkujcych byo lepsze zaopatrzenie wojewdztwa piotrkowskiego
w ywno. Po raz pierwszy strajkujcy odnieli sukces wynikajcy z solidarnego
i konsekwentnego dziaania. W protecie uczestniczya liczna grupa czonkw
Solidarnoci z Tomaszowa z Ryszardem Jobczykiem.
30 grudnia 1980 r. zostao podpisane porozumienie z Ministrem Przemysu Lekkiego Wadysawem Jaboskim w sprawie realizacji postulatw zgoszonych przez
tomaszowskie zakady i brane. Ustalono, e do 30 kwietnia 1981 r. ministerstwo
przedstawi organizacjom zwizkowym gotowy program modernizacji obiektw
produkcyjnych na lata 19811985, a take zawarty zostanie nowy Ukad Zbiorowy
Pracy, ktry ureguluje system wynagrodze, prac kobiet w ciy oraz ywienie
zbiorowe68. Tych postanowie nigdy nie zrealizowano.
Spotkania wadz miasta z Solidarnoci trway nadal. Kolejne odbyo si 5 lutego
1981 r. Zawarto wwczas porozumienie o koniecznoci penej konsultacji ze
spoeczestwem zamierze gospodarczych. Dyskutowano o zym zaopatrzeniu
w Tomaszowie i nieuzasadnionych dysproporcjach w rozdzielaniu towarw na
niekorzy miasta69. 17 lutego 1981 r. podpisano porozumienie midzy prezydentem miasta a MKZ NSZZ Solidarno, w ktrym szczegowo wymieniono
wszystkie postulaty zgoszone do wadz miasta i terminy ich realizacji70.
Jednoczenie trway przygotowania do kampanii wyborczej w ogniwach zakadowych NSZZ Solidarno. Zwizkowcy za spraw najwaniejsz i dominujc
w trwajcej kampanii uznali wybr odpowiednich ludzi oraz przestrzeganie demokratycznych zasad wyborw. W MZPW Mazovia na przewodniczcego wybrano Jana Reszk, w ZPO Pilica Tadeusza Krajewskiego 71.
Od 14 maja dziaaa na obszarze Tomaszowa Regionalna Komisja Wyborcza
pod przewodnictwem Wodzimierza Wgliskiego, piastujcego take funkcj
przewodniczcego KZ Zakadu Obuwia Skogar, a sekretarzem Komisji bya Anna
Krejpowicz.
W maju 1981 r. NSZZ Solidarno skupia ju 21 696 czonkw, czyli 79%
wszystkich zatrudnionych w miecie 72. Do Zarzdu Regionu wybranych zostao
wielu przedstawicieli z Tomaszowa.
Dziaacze z terenu Tomaszowa Mazowieckiego nie pozostawali bierni wobec
biecych wydarze w kraju. Na przykad na znak poparcia po wydarzeniach
2011-02-07 12:09:18
w Bydgoszczy tomaszowscy dziaacze Solidarnoci wywieszali flagi i plakaty

w zakadach pracy73.
Mimo wielu spotka czonkw Solidarnoci z wadzami miasta, dyskusji o poprawie sytuacji gospodarczej i zaopatrzenia w miecie nie wida byo wyranych
zmian na lepsze. Robotnicy dalej skaryli si na ze warunki pracy, niskie pace
i wzrost kosztw utrzymania. Domagali si wprowadzenia wszystkich wolnych od
pracy sobt. Z relacji zwizkowcw wiadomo, e byy to postulaty zgaszane przez
498
Solidarno. Zwizki branowe skupione w Oglnopolskim Porozumieniu Zwizkw Zawodowych utrzymyway postaw zachowawcz i nie wystpoway w tych
sprawach74.
Pogarszajca si latem 1981 r. sytuacja gospodarcza spowodowaa wzrost niezadowolenia wrd spoeczestwa. Od lipca odbyway si w Tomaszowie Mazowieckim akcje protestacyjne zwizane z zapowiedzi ograniczenia przydziau
misa na jedn osob, niemonoci zrealizowania kart zaopatrzenia i stale
wyduajcymi si kolejkami w sklepach. Przeciwko zemu zaopatrzeniu wojewdztw rodkowej Polski od 27 do 31 lipca zostaa podjta akcja protestacyjna
Solidarnoci Ziemi dzkiej. Wzili w niej udzia czonkowie Solidarnoci z ZWCh
Chemitex-Wistom oraz innych zakadw podlegych organizacyjnie ZR Ziemi
dzkiej. Akcja rozpocza si 27 lipca po poudniu. Z placu Narutowicza przejechaa kawalkada pojazdw na sygnaach i wiatach, przybranych flagami i plakatami, ktra zatrzymaa si na kilka minut przed siedzib Urzdu Miejskiego.
Podobne akcje organizowano przez dwa kolejne dni. Natomiast 30 lipca odby si
marsz godowy kobiet. Uczestniczyo w nim 2,5 tys. mieszkacw, a w caej
manifestacji przed Urzdem Miejskim ok. 5 tys. osb 75. Przed urzdem odczytano rezolucj i zoono j na rce prezydenta miasta, ktry popar ten protest
robotniczy. Wiec skoczy si na placu Kociuszki. Pod wpywem marszu Komisje
Zakadowe NSZZ Solidarno z ZPW Tomtex i ZPO Pilica zorganizoway 31 lipca
1981 r. wiece protestacyjne. Pracownicy domagali si powikszenia norm ywnoci oraz penego pokrycia przydziau kartkowego76.
18 wrzenia 1981 r. w MZPW Mazovia doszo do chwilowych przerw w pracy.
Zaoga protestowaa przeciw zemu zaopatrzeniu. Tego dnia odbyo si spotkanie
wadzy Tomaszowa z zaog zakadu. Wystosowano rezolucj adresowan do
Ministerstwa Handlu Wewntrznego i Usug. Udaa si do niego delegacja wojewdztwa piotrkowskiego. Tomaszw reprezentowali: prezydent Tadeusz Szarlej,
2011-02-07 12:09:18
dyrektor MZPW Mazovia Adam Gruszczyski i dyrektor ZWCh Chemitex-Wistom

Jan Bednarek. Delegacji udao si zaatwi dodatkowe przydziay dla miasta
w ramach reglamentacji77.
Ustalenia, do ktrych doszo podczas spotkania 18 wrzenia, nie na wiele si
zday rozalonym i zdeterminowanym robotnikom. Rozwizania uzyskane dziki
pozyskanym kontraktom okazay si poowiczne i dorane, nie zmieniy w odczuwalny sposb zaopatrzenia rynku. Ju 2 padziernika wybuch strajk ostrzegawczy
w MZPW Mazovia. Opracowano kalendarz strajkw na poszczeglnych wydziaach.
Dziaania te popar ZR NSZZ Solidarno Wojewdztwa Piotrkowskiego 78. 8 padziernika w Mazovi przeprowadzono strajk ostrzegawczy i zadano przyjazdu
komisji rzdowej. Wicepremier Stanisaw Mach podj decyzj o wysaniu do Tomaszowa Mazowieckiego zespou specjalistw z ministrem Zygmuntem akomcem
na czele, w celu omwienia potrzeb i zaopatrzenia w miecie79.
15 padziernika 1981 r. o godz. 6 rano przerwao prac ok. 50 zakadw w Tomaszowie Mazowieckim. Akcj 24-godzinnego strajku popara delegatura NSZZ
Solidarno Ziemi dzkiej oraz regionu czstochowskiego. Dzie wczeniej
w Midzyzakadowym Domu Kultury Wkniarz zainstalowa si Midzyzakadowy Komitet Strajkowy z Tadeuszem Krajewskim na czele. Podjto rozmowy ze
stron rzdow, ktrej przewodzi Jerzy Indyk doradca ministra handlu wewntrznego i usug. W trakcie dyskusji okazao si, e strona rzdowa nie ma
odpowiednich kompetencji do prowadzenia negocjacji80. Nastpnego dnia strona
rzdowa zjawia si bez ministra. Przywdcy strajku postanowili przerwa rozmowy do czasu przybycia kompetentnych przedstawicieli wadz centralnych i samego ministra Zygmunta akomca81. Minister przyjecha do Tomaszowa 15 padziernika. Po kilkudniowych negocjacjach doszo w kocu do porozumienia. Ustalono
m.in. biec pen realizacj kartek na miso w asortymencie przewidzianym
reglamentacj. W wypadku niewywizania si z obiecywanych ustale zapowiedziano odwoanie ze stanowiska Jerzego Indyka oraz dymisj wojewody.
Rozmowy miay by dalej prowadzone 18 padziernika, jednak minister nie przyby, gdy jak stwierdzi nie widzi podstaw do ich kontynuowania. Wywoao
to burz wrd tomaszowskich robotnikw. Do zaplanowanego na 20 padziernika 1981 r. strajku generalnego w wojewdztwie piotrkowskim nie doszo
tylko dlatego, e czonkowie wadz krajowych NSZZ Solidarno Grzegorz Palka i Andrzej Sowik przyjechali do Tomaszowa i zaapelowali o wstrzymanie si
2011-02-07 12:09:18
ze strajkiem generalnym do czasu rozmw strony rzdowej z centralnymi wadzami Solidarnoci82.

Dokadnie rok po powstaniu NSZZ Solidarno w sierpniu 1981 w caym kraju
witowano jubileusz powstania tej organizacji. W Tomaszowie uroczysto z tej
okazji zorganizowano 30 sierpnia 1981 r. W mszy na placu Narutowicza celebrowanej przez ks. dziekana Jana Kamierskiego uczestniczy m.in. redaktor naczelny
tygodnika Solidarno Tadeusz Mazowiecki. Wadze Tomaszowa reprezento-
500
wali: przewodniczcy MRN Stanisaw Wodarczyk i wiceprezydent Jzef Biakowski. Podczas obchodw powicono sztandary Solidarnoci.
Odrbny etap dziaalnoci czonkw zwizku w Tomaszowie Mazowieckim upyn
pod znakiem przygotowa do I Krajowego Zjazdu Solidarnoci, na ktrym Tomaszw reprezentowali: Andrzej Wojciechowski przewodniczcy KZ ZPW Tomtex,
Andrzej Krzemiski przewodniczcy KZ ZWCh Chemitex-Wistom oraz Leszek
Kwiecie wiceprzewodniczcy KZ ZWCh Chemitex-Wistom83.
NSZZ Solidarno dziaa na terenie Tomaszowa Mazowieckiego bardzo prnie.
Zwizek dawa ludziom szans na negocjacje, wsplne dyskusje o tym, co trzeba

zmieni, aby yo si lepiej, bezpieczniej i co najwaniejsze lej. To Solidarno
przemawiaa w imieniu wszystkich pracownikw i dbaa o ich interesy.
Podsumowujc pierwszy okres legalnej dziaalnoci NSZZ Solidarno na terenie Tomaszowa, naley stwierdzi, e te 16 miesicy pokazao due zaangaowanie i aktywno tomaszowskich dziaaczy. Prowadzenie negocjacji z rzdem
byo praktycznie staym zajciem Komisji Zakadowych. Niezalenie od akcji
oglnopolskich wiele si dziao w Tomaszowie. Najbardziej spektakularne wydarzenia to strajk pracownikw PKS czy ZPW Tomtex.
Oceniajc stopie zaangaowania struktur zwizkowych w Tomaszowie Mazowieckim od wrzenia 1980 r. do grudnia 1981 r., mona z pen odpowiedzialnoci powiedzie, e ten okres nie zosta zmarnowany. Powstaa od podstaw
liczna organizacja, sprawnie zarzdzana i sterowana84.
Obok NSZZ Solidarno dziaay w Tomaszowie zwizki zawodowe branowe i wielobranowe. Zreszt zwizki zawodowe w Polsce do 1980 r. byy cakowicie scentralizowane i podporzdkowane wadzy. Zarzdzaa nimi Centralna Rada Zwizkw
Zawodowych (dalej: CRZZ), ktrej przewodniczy Jan Szydlak czonek Biura Politycznego KC PZPR. Pod CRZZ podlegay Wojewdzkie Rady Zwizkw Zawodowych,
ktre z kolei kieroway zarzdami zwizkw branowych i wielobranowych85.
2011-02-07 12:09:18
W Tomaszowie Mazowieckim najliczniejszym zwizkiem wielobranowym by

Zwizek Zawodowy Pracownikw Przemysu Wkienniczego, Odzieowego i Skrzanego (dalej: ZZPPWOiS ), ktrym kierowa Zarzd Gwny z Barbar Natorsk
jako przewodniczc na czele86.
Po podpisaniu Porozumie Sierpniowych i powstaniu NSZZ Solidarno wadze
staray si popiesznie uwiarygodni zwizki branowe. Jednym ze sposobw
byo przypieszenie wypacania podwyki pac dla pracownikw przemysu wkienniczego, dziki interwencji Zarzdu Gwnego ZZPWOiS u premiera Jzefa
Pikowskiego87.
W listopadzie 1980 r. powstaa w Tomaszowie Mazowieckim Miejska Spoeczna Komisja Niezalenych Samorzdnych Zwizkw Zawodowych. Utworzono
j dla reprezentacji zwizkw branowych w stosunkach z wadzami miasta.
Przynaleno do komisji bya dobrowolna. Komisja ta podczas spotka przekazywaa wadzom miejskim postulaty zwizkowcw z poszczeglnych zakadw
pracy 88.
Zwizki branowe i NSZZ Solidarno nie wsppracoway ze sob w zakadach,
dziaay obok siebie. Za ten stan rzeczy branowcy mieli pretensje do Solidarnoci89. Jednak to zwizki branowe powinny si stara o wspprac z Solidarnoci,
chociaby ze wzgldu na liczebno tego zwizku i jego oddziaywanie spoeczne. W 1980 r. i przez cay 1981 nastpi odpyw czonkw ze zwizkw branowych
do Solidarnoci.
W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. Rada Pastwa wprowadzia w Polsce stan
wojenny. Byo to uderzenie wymierzone w NSZZ Solidarno, gdy m.in. zawieszono dziaalno zwizkw zawodowych, stowarzysze i instytucji. Zakazano
strajkw, manifestacji, demonstracji, wiecw. Zaostrzono prawo i wprowadzono
godzin milicyjn.
Komisarze wojskowi w Tomaszowie Mazowieckim obsadzili wiksze zakady
pracy i Urzd Miejski. Wojsko zajo poczt i centrale telefoniczne90. Tylko z nielicznych zakadw udao si wywie mienie nalece do Solidarnoci i uratowa
je przed konfiskat. Z Zakadw Drobiarskich Teresa Zalewska wywioza dokumenty 13 grudnia 1981 r. tu przed zaplombowaniem pokoju Komisji Zakadowej 91. W FD Weltom dziaacze zwizku zdyli wywie sztandar Solidarnoci,
ewidencj czonkw i ksieczk oszczdnociow z wkadem na sum 98 tys. z.
Sztandar ukryto u Ewy Griski w dzielnicy Rolandwka92.
2011-02-07 12:09:18
W Tomaszowie internowano take piciu dziaaczy Solidarnoci: Mariana Farmusa lekarza, Andrzeja Wjcika pracownika ZWCh Chemitex-Wistom, Kazimierza
Cicheckiego, Stanisawa Kurnika przewodniczcego KZ NSZZ Solidarno
Tomaszowskiej Kopalni Surowcw Mineralnych Biaa Gra, Zdzisawa Ochockiego portiera ZPO Pilica93.
Stan wojenny mimo represji i internowa nie przerwa dziaalnoci zwizku Solidarno w Tomaszowie Mazowieckim.
2011-02-07 12:09:18
Strajk okupacyjny pracownikw kultury w Urzdzie Wojewdzkim w Gdasku. W tle plakat

autorstwa Tomasza Padlewskiego, symbolizujcy postulat zwikszenia nakadw na kultur
w budecie pastwa. Fot. Leszek Biernacki / ECS
2011-02-07 12:09:18
Andrzej Wajda przy posgu W. I. Lenina podczas realizacji filmu Czowiek z elaza. Sala
BHP , luty 1981. Fot. Zygmunt Baek / ECS
2011-02-07 12:09:20
Anna Walentynowicz na wyborach przewodniczcego Komisji Zakadowej NSZZ Stoczni

Gdaskiej, 28 lutego 1981. Fot. Jacek Awakumowski / ECS
2011-02-07 12:09:21
Jacek Kuro na Uniwersytecie Warszawskim podczas obchodw rocznicy Marca 68, 8 marca
1981. Fot. Jacek Awakumowski / ECS
2011-02-07 12:09:23
Andrzej Gwiazda podczas spotkania KKP w Sali BHP podczas trwania gotowoci strajkowej
po wydarzeniach bydgoskich 23 marca1981. Fot. Jacek Awakumowski / ECS
2011-02-07 12:09:24
Lech Kaczyski na Zjedzie Krajowych Biur Interwencyjnych w Ostrzycach, kwiecie 1981.

Fot. Jacek Awakumowski / ECS
2011-02-07 12:09:25
Zygmunt Baek z Dziau Propagandy NSZZ Solidarno, tzw. parszywej dwunastki, podczas
malowania na murze przy przystanku Gdask-Stocznia. Obok narysowanej postaci znajdowa
si napis TO NIC ALE ZA TO MAMY SOCJALIZM , wiosna 1981. Fot. autor nieznany, album
Zygmunta Baka / ECS
2011-02-07 12:09:27
Tadeusz Fiszbach, I sekretarz KW na spotkaniu ze stoczniowcami w Sali BHP , b.d. 1981. Fot.
Jacek Awakumowski / ECS
2011-02-07 12:09:28
Wizyta Czesawa Miosza w Stoczni Gdaskiej. Od lewej id: Lech Wasa, Danuta Wasa,
Czesaw Miosz i ks. Henryk Jankowski, za nim z prawej Henryk Lenarciak przewodniczcy
Spoecznego Komitetu Budowy Pomnika, ktry organizowa pobyt poety w Gdasku, 17 czerwca
1981. Fot. Sawomir Fiebig / ECS
2011-02-07 12:09:30
Tadeusz Mazowiecki, Bronisaw Geremek, Wdysaw Sia-Nowicki oraz Boena Rybicka

podczas obrad KKP w Warszawie. Fot. Jacek Awakumowski / ECS
2011-02-07 12:09:30
Obchody rocznicy 11 listopada pod pomnikiem Jana III Sobieskiego w Gdasku. Od lewej
widoczni: stojcy w drugim rzdzie w berecie Andrzej Zbierski byy onierz AK, obok red.
Jzef Kumierek i Lech Bdkowski, przed nim Donald Tusk, N.N., Dariusz Kobzdej i Jan Nowakowski, 11 listopada 1981. Fot. Jacek Awakumowski / ECS
2011-02-07 12:09:32
2011-02-07 12:09:33
SAWOMIR MAKSYMOWICZ
Od jawnoci do podziemia.
Sekcja Suby Zdrowia NSZZ Solidarno
Regionu Mazowsze w latach 1980 1983
Okrelenie solidarno nasuwa skojarzenia z postaw wobec innego czowieka

lub grupy ludzi czy zbiorowoci, tote odnosi si do stosunkw wsplnotowych.
Prawdopodobnie pierwszym, ktry ten termin wprowadzi do okrelenia wsplnotowoci, by francuski myliciel Emanuel Mounier. Badacz ten w swych pismach
motywujcych personalistyczny nurt myli spoecznej uywa [] czsto terminu
communautaire wsplnotowy1.
W niniejszym artykule zamiarem autora byo ukazanie zarysu dziejw Sekcji
Suby Zdrowia NSZZ . Solidarno Regionu Mazowsze w okresie od 1980 r. do
zawieszenia w Polsce stanu wojennego w 1983 r.
Niezaleny Samorzdny Zwizek Zawodowy Solidarno, najwiksza organizacja zwizkowa w Polsce, o ile nie w Europie czy na wiecie, nie ogranicza si
jedynie do konkretnej brany. Swym zasigiem obejmowa on rne resorty
gospodarki czy ycia spoecznego kraju2. Sam Region Solidarnoci Mazowsze
w 1981 r. liczy ok. miliona osb.
Troska o zdrowie obywateli jest istotnym elementem ycia w pastwie. O skali
wanoci tego zagadnienia wiadczy umieszczenie go w ustawie zasadniczej.
Kwestia ta zostaa bowiem uwzgldniona w Konstytucji PRL z 1952 roku. Jednak
wczesna rzeczywisto nie odpowiadaa potrzebom.
Nie bez znaczenia w leczeniu jest te zapewnienie pacjentowi moliwie jak najlepszych warunkw powrotu do zdrowia. Walk o to, aby sytuacja pacjentw
i pracownikw suby zdrowia bya na poziomie standardw duego wielomilionowego pastwa europejskiego w ostatnim pwieczu XX w. podja NSZZ
Solidarno.
Kwestii poprawy warunkw pracy licznej, 600-tysicznej rzeszy pracownikw
suby zdrowia: lekarzy, pielgniarek, salowych, laborantw, technikw, pracow-
2011-02-07 12:09:33
nikw administracji i obsugi dotyczy 16 postulat z sierpnia 1980 r. Jego autorkami byy nieyjca ju Alina Pienkowska oraz Barbara Przedwojska3.
Zgodnie z protokoem porozumienia zawartego midzy Komisj Rzdow a Midzyzakadowym Komitetem Strajkowym 31 sierpnia 1980 r. w Stoczni Gdaskiej
odnonie realizacji punktw 8 i 16 porozumienia ustala si m.in. wprowadzenie
dodatkw do wynagrodzenia od 31 padziernika 1980 r. do czasu uruchomienia nowego systemu pac w ochronie zdrowia.
516
4 wrzenia w Warszawie na terenie Zakadw Mechanicznych Ursus doszo do

spotkania przedstawicieli kilku warszawskich zakadw pracy. Podjta zostaa
wtedy uchwaa o utworzeniu Niezalenego Samorzdnego Zwizku Zawodowego
Region Mazowsze 4. Nazajutrz doszo do ukonstytuowania si tymczasowego
zarzdu NSZZ Region Mazowsze, a jego prezesem zosta Zbigniew Bujak 5.
17 wrzenia 1980 r. powsta NSZZ Solidarno. Utworzyli j przedstawiciele
komitetw strajkowych i zaoycielskich w Gdasku. 24 padziernika w Sdzie
Wojewdzkim w Warszawie odbyo si posiedzenie, podczas ktrego sd mia
zatwierdzi statut zwizku 6. Zosta on zarejestrowany 10 listopada 7. Wraz z samym zwizkiem powoano do ycia Krajow Komisj Porozumiewawcz, ktrej
przewodniczcym zosta niekwestionowany lider walk o demokracj Lech
Wasa.
O ile ludzi w biaych kitlach widzimy w szeregach NSZZ Solidarno od samego
pocztku istnienia zwizku, o tyle trzeba sobie uwiadomi, e nie od razu stanowili oni w nim odrbne struktury. Od momentu powstania Solidarnoci do
utworzenia sekcji pracownicy suby zdrowia byli oglnie jej czonkami.
Najwaniejsz dat dla Sekcji Zdrowia NSZZ Solidarno Region Mazowsze jest
29 wrzenia 1980 r. Tego dnia zebra si utworzony 25 wrzenia Komitet Organizacyjny na rzecz powoania Sekcji Suby Zdrowia NSZZ Solidarno Region
Mazowsze 8. Mona przypuszcza, e od tej chwili bdcy czonkami zwizku
lekarze i personel medyczny, przechodzili do swojej, branowej komrki.
Tymczasowy Zarzd NSZZ Solidarno Region Mazowsze powsta 5 padziernika 1980 r. Tworzyli go pracownicy ZM Ursus, WSK , PZL , Kasprzak, FSO , PKP ,
Huta Warszawa i innych zakadw9. Dzie wczeniej, 4 padziernika, powstaa
pierwsza zakadowa struktura NSZZ w placwce leczniczej. Utworzya j trzydziestoczteroosobowa grupa pracownikw Szpitala im. Prof. Witolda Orowskiego w Warszawie10.
2011-02-07 12:09:33
SAWOMIR MAKSYMOWICZ OD JAWNOCI DO PODZIEMIA
W poowie padziernika 1980 r. doszo do pierwszego z serii spotka przedstawicieli suby zdrowia NSZZ Solidarno z terenu Wybrzea z wadzami pastwa,
ktre reprezentowa wczesny wiceminister zdrowia Jzef Grenda. Dokadnie
miesic po tym 16 listopada doszo w Gdasku do zawarcia porozumienia,
ktrego sygnatariuszami byli Komisja Rzdowa oraz delegacja pracownikw
suby zdrowia NSZZ Solidarno. Tre tego dokumentu zostaa opublikowana jako broszura przez wydawnictwo zwizkowe Mazowsze do uytku wewntrzzwizkowego11. Jednym z ustale byo wprowadzenie od 1 padziernika 1980 r.
dodatku kwotowego do wynagrodzenia w wysokociach okrelonych w zaczniku nr 1 do protokou. Mia by on wypacany do koca padziernika 1981 r.12
Do koca kwietnia 1981 r. miay zosta opracowane przez Ministerstwo Zdrowia
i Opieki Spoecznej propozycje nowych zasad wynagradzania pracownikw
suby zdrowia i pomocy spoecznej.
Do znanych dziaaczy Sekcji Suby Zdrowia NSZZ Solidarno Regionu Mazowsze w przedstawianym okresie naleeli: Zbigniew Andrzej Adamczyk, Aleksandra Maria Gielewska, Anna Grziak, Wojciech Stefan Maksymowicz, Boena
Pietrzykowska, Ewa Polaska-Wolak, Maria Sielicka-Gracka, Anna Tymowska-Umiska, Ligia Urnia-Grabowska13. Ludzie ci kosztem wasnego wolnego czasu
udzielali si spoecznie dla dobra kolegw lekarzy, farmaceutw, a przede
wszystkim pacjentw. 22 padziernika 1980 r. zorganizowano w Gdasku Kongres
delegatw Suby Zdrowia NSZZ Solidarno z terenu caej Polski.
Celem kongresu bya koordynacja dziaa wobec rzdu. Z jego przebiegu zostao sporzdzone sprawozdanie, ktrego autorami byli Aleksandra Modzelewska
i Wadysaw Sidorowicz z Wrocawia. Konferencja miaa charakter informacyjny.
Byo to zwizane z absencj Aliny Pienkowskiej 14. Delegaci dowiedzieli si
o przebiegu rozmw ze stron rzdow.
Z pocztku rokowania byy prowadzone przez Midzyzakadow Organizacj
Zwizkow w Szczecinie z Ministerstwem Zdrowia i Opieki Spoecznej. 15 tego
miesica uzgodniona zostaa realizacja szeregu postulatw zawartych w aneksie
do punktu 16.
Do spraw wynegocjowanych w Szczecinie naleay:
1. Karta Praw Pracownika Suby Zdrowia bdzie stanowia integraln cz
Ustawy o Ochronie Zdrowia, ktra zostanie przekonsultowana z Solidarnoci,
a nastpnie uchwalona na wiosennej sesji Sejmu.
2011-02-07 12:09:33
2. Zaopatrzenie w odzie bawenian ma ulec poprawie i osignie optimum

w poowie 1981 r.
3. Ekwiwalent za odzie ochronn zostanie ustalony do koca 1980 r.
4. Ustalenie wysokoci dodatkw specjalnych zostao odoone do zaatwienia
postulatu pacowego.
5. Dodatki za wysug lat (przyznawane po 25 i 30 latach pracy) zostan wprowadzone do 30 czerwca 1981 r. w jednakowej wysokoci 200 z.
518
6. Dodatki za prac w warunkach szkodliwych bd uciliwych dla zdrowia.

MZiOS zobowizuje si do opracowania wykazu stanowisk szkodliwych bd
uciliwych dla zdrowia przez Instytut Medycyny Zdrowia.

7. Dodatek zmianowy dla personelu niemedycznego wejdzie w ycie od 1 stycznia 1981 r.
8. Do 1 stycznia 1981 r. ministerstwo na podstawie bada Instytutu Medycyny
Pracy przedstawi list schorze, ktre mog by uznane za zawodowe, w tym
schorzenia krgosupa u stomatologw.
9. Minister zobowizuje si do nadzoru nad jakoci dostarczanego subie
zdrowia opau.
10. Dodatek za wysug lat dla pielgniarek o niepenych kwalifikacjach osig nie
taki sam poziom, co przyznawany pielgniarkom wykwalifikowanym, 1 stycznia
1981 r.
11. Siedmiogodzinny dzie pracy i wolne soboty bez odpracowania maj wej
od 1 stycznia 1981. Ucilenia bdzie wymaga prawo do siedmiogodzinnego
dnia pracy przy wolnych sobotach (trzydziestopiciogodzinny tydzie pracy
w subie zdrowia);
12. Od 1 stycznia 1981 r. honoraium za dyury witeczne i niedzielne pacone
bdzie ze zwyk 100 % poza systemem zmianowym.
13. Bezpatne leki dla suby zdrowia od 1 listopada 1980 r. Gdask postuluje
objcie bezpatnymi lekami rodzin, zastrzega, by wydatkw na ten cel nie pokrywa z funduszu socjalnego.
14. Ministerstwo zobowizao si do czciowego umarzania poyczki z funduszu
socjalnego, procent kwoty ma by powizany z dochodami rodziny.
15. Limit mieszka dla suby zdrowia ma by zwikszony od 1 lipca 1981 r.
Gdask postuluje ponadto zapewnienie funduszu na pokrycie kosztw wynajmu
kwater dla personelu suby zdrowia, ktry nie ma mieszkania.
2011-02-07 12:09:33
16. Prawo do 6 tygodni urlopu po 20 latach pracy oraz do rocznego urlopu na

poratowanie zdrowia ma by ujte w Karcie Praw Pracownika Suby Zdrowia.
17. Patne urlopy: 4 tygodnie dla doktoryzujcych si oraz 2 tygodnie dla specjalizujcych si, zostan wprowadzone do Ustawy o Ochronie Zdrowia.
18. Od 1 stycznia 1981 r. przyznany zostanie dzie wolny po dyurze jeli lekarz bdzie musia pracowa zostanie opacony jak za nadgodziny (stanowisko Gdaska).
19. 5-godzinny dzie pracy dla pracownikw obkw do realizacji od 1 stycznia
1981 r.
20. Resort zapewni przydzia 3 000 samochodw dla lekarzy w 1981 r., zwikszy
take ryczaty.
21. Pielgniarki z wyszym wyksztaceniem od 1 stycznia 1981 r. bd opacane
jak inny wyszy personel medyczny.
22. Powoa si Zespoy Remontowo-Budowlane Suby Zdrowia.
23. Normy na leki zostan zwikszone od 1 stycznia 1981 r.
24. Talony ywnociowe dla obonie chorych minister przekae do wprowadzenia przez wojewodw od 1 listopada 1981 r.
25. Uzgodniono, e zaspokojenie potrzeb suby zdrowia na tabor sanitarny nastpi do koca 1981 r.
26. Przeprowadzi si badania naukowe, ktre bd podstaw programu.
27. Ministerstwo budownictwa zostao zobowizane do realizacji tego postulatu15.
Wszystkie te, niewtpliwie suszne, postulaty, ktre suyy poprawie warunkw

ycia pracownikw suby zdrowia, a w konsekwencji i pacjentw, nie byy wolne
od wad, wrd ktrych trzeba podkreli nastpujce:
Niedawno wprowadzone zostay zmiany w konstytucji (10 lutego 1976 r.), bya
w niej mowa nie tylko o przyjani polsko-radzieckiej, ale i o przewodniej roli PZPR ,
a ta nie zamierzaa si liczy z nikim i z niczym, miaa monopol na reprezentowanie interesu ludu pracujcego miast i wsi.
Mimo kolejnej zmiany warty u steru wadz, wci ywe byy jeszcze w pamici
rzdzcych, szczeglnie mie dla ich ucha sowa byego premiera Jzefa Cyrankiewicza, wypowiedziane 29 czerwca 1956 r. (podczas pamitnych i tragicznych
poznaskich czerwcowych wydarze): Kady prowokator czy szaleniec, ktry
odway si podnie rk przeciw wadzy ludowej, niech bdzie pewny, e mu
t rk wadza ludowa odrbie16.
2011-02-07 12:09:33
Pastwo polskie byo zaduone, a realizacja postulatw moga niestety narazi

Polsk na dalsze zaduenie.
Rzd milcza. Uzgodnienia zawarte w porozumieniach w Gdasku i Szczecinie
istniay jedynie na papierze, ale wadzy to nie dopingowao do ich realizacji.
Moliwe, e widziaa to nastpujco wysalimy swojego reprezentanta na
spotkanie z przedstawicielami lekarzy i innego personelu medycznego, ktrzy
mu przedstawili swoje pogldy, on si z nimi zgodzi i wrci do Warszawy, gdzie
520
stwierdzono, e sytuacja w subie zdrowia jest dobra i nie ma potrzeby przeprowadza w niej jakiejkolwiek zmiany. My zrobilimy swoje podpisalimy
porozumienia z tymi z Solidarnoci, wic czego oni jeszcze chc? Niech si
wywi ze swoich zobowiza. Moim zdaniem, tak mona odebra postpowanie strony rzdowej.
7 listopada 1980 r. doszo w gdaskim Urzdzie Wojewdzkim do spotkania
wczesnego Ministra Zdrowia i Opieki Mariana liwiskiego z grup 120 delegatw
suby zdrowia, reprezentujcych swoich kolegw z caego kraju. Ponownie przedstawiciele rodowisk medycznych, zwizanych z NSZZ Solidarno przedstawili
reprezentantowi strony rzdzcej prawdziwy obraz sytuacji w subie zdrowia:
w przepenionych ponad wszelk miar szpitalach, w ktrych brakowao podstawowych lekarstw ratujcych ycie pacjentw, gdzie redni i niszy personel,
z powodu niskiego stanu liczbowego wprost sania si ze zmczenia (brakowao
40% personelu niszego). Wytknita zostaa bdna propaganda sukcesu [ktra]
obja wszystkie dziedziny ycia, nie omina i suby zdrowia17.
W tym samym dniu doszo do wybuchu akcji protestacyjnej. Podjli j studenci
medycyny gdaskiej Akademii Medycznej. W ich lady poszli suchacze Warszawskiej Akademii Medycznej, ktrzy przez trzy tygodnie okupowali uczelni. Do
warszawskich akw przyby z duszpastersk posug ks. Jerzy Popieuszko,
wierny swej dewizie, e kapan musi by zawsze tam, gdzie jest najbardziej potrzebny swemu ludowi.
Tego dnia, gdy studenci WAM -u podjli akcj protestacyjn, a poparli j ich starsi
koledzy Komitet Organizacyjny Branowej Sekcji Pracownikw Ochrony Zdrowia
NSZZ Solidarno Regionu Mazowsze wyda komunikat, w ktrym popar pro-
testy i jednoczenie zwrci si do rzdu z apelem o ponowne podjcie rozmw.

Pod owiadczeniem podpisali si Jerzy Moskwa, Anna Tymowska oraz Bogusawa Dbicka18.
2011-02-07 12:09:33
W latach 19811983 i nadal, poza okresem przekraczajcym przyjt w artykule

cezur czasow, na terenie Mazowsza Solidarno Suby Zdrowia wydawaa
Informator NSZZ Solidarno przy Pastwowym Szpitalu Klinicznym nr 1 w Warszawie oraz Informator NSZZ Solidarno Akademii Medycznej pod redakcj
Anny Dbrowskiej, Andrzeja Friedmana, Leszka Kubisza i in.
Sekcja Suby Zdrowia NSZZ Solidarno Regionu Mazowsze dziaaa kompleksowo, a aktywno spoeczno-polityczna stanowia podstaw jej istnienia. Zwizek nie zapomina o potrzebie rozwoju kadr medycznych. Prowadzona bya
dziaalno wydawnicza. Pod jego egid wychodziy pisma medyczne, w ktrych
bra lekarska publikowaa swoje teksty.
Biuletyn Nasze Sprawy wydawano w Instytucie Psychoneurologicznym pod
redakcj Barbary Czartoryskiej i Antoniego Bielewicza. Tygodnik Ku Zdrowiu to pismo NSZZ Solidarno Pracownikw Stoecznego Zespou Neuropsychiatrycznego Opieki Zdrowotnej dla dzieci i modziey w Zagrzu k. Warszawy.
Pracownicy warszawskiej suby zdrowia Solidarno redagowali pismo Gos
Medyka, ktrego pierwszy numer ukaza si na przeomie marca i kwietnia 1983 r.
Redaktorem bya Anna Tymowska z zespoem.
25 kwietnia 1981 r. w kociele w. Stanisawa Kostki na oliborzu odbya si
uroczysto powicenia sztandaru Solidarnoci Huty Warszawa, matk chrzestn bya Alina Pienkowska. W tym dniu zainaugurowaa sw dziaalno suba
medyczna przy wymienionym kociele. Warto zaznaczy, i ks. Jerzy Popieuszko by duszpasterzem hutnikw i suby zdrowia.
31 maja 1981 r. w Warszawie kilkadziesit tysicy ludzi zgromadzio si na placu
Zwycistwa, aby poegna ksidza prymasa Stefana Wyszyskiego. Ks. Jerzy
Popieuszko jako duszpasterz suby zdrowia zaangaowa wielu ludzi, ktrzy
w razie potrzeby mieli nie pomoc medyczn. Byli to przede wszystkim studenci medycyny, wspierani przez hutnikw19.
Wspomniana wczeniej dr Anna Grziak z Regionu Mazowsze, uczestniczka
odbywajcego si od 5 do 10 wrzenia 1981 r. w Gdasku I Krajowego Zjazdu
Delegatw NSZZ Solidarno, wraz z powoaniem 25 kwietnia 1981 r. Spoecznego Komitetu Banku Lekw NSZZ Solidarno (lekw ratujcych ycie)
i zostaa jego przewodniczc. Do jej obowizkw naleaa kontrola dystrybucji
lekw przysyanych z zagranicy20. Kongres Polonii Amerykaskiej podj si ko-
2011-02-07 12:09:33
ordynowania zakupu lekw i przesyania ich do kraju. Leki byy wasnoci NSZZ
Solidarno i bezpatnie przekazywano je chorym.
Doktor Grziak bya take przedstawicielk Solidarnoci suby zdrowia Regionu
Mazowsze na I Zjedzie w Gdasku. W obradach Zjazdu z Solidarnoci Mazowsza bra take udzia Wojciech Celiski, lekarz.
Od 3 do 5 listopada 1981 r. w Gdasku odby si I Krajowy Zjazd Sekcji Suby
Zdrowia NSZZ Solidarno. Jego uczestnikami byli delegaci reprezentujcy
522
Komisje Zakadowe skupione w Regionalnych Komisjach Koordynacyjnych.

W biuletynach zjazdowych p.t. Tu jedynka i Tu dwjka znajdujemy opis przebiegu obrad.
13 grudnia 1981 r. to data, ktra na zawsze zapisaa si w powojennej historii
Polski. Tego dnia na terenie caego kraju zosta wprowadzony stan wojenny.
Wadz przeja Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego. Zarwno w pierwszych
dniach stanu wojennego, jak i w pniejszym okresie internowanych zostao
wielu dziaaczy Solidarnoci suby zdrowia. Wrd nazwisk internowanych nie
znalazem jednak osb ze suby zdrowia Solidarnoci Mazowsza.
Legalna dziaalno zwizku zostaa zahamowana. Trzeba byo zej do podziemia. Czonkowie Sekcji Suby Zdrowia NSZZ Solidarno Regionu Mazowsze
nie zostawili w tych trudnych dniach swoich kolegw z innych struktur zwizku
w potrzebie. Oto zmczony po dyurze w Klinice Neurochirurgii dr Wojciech
Maksymowicz uczestniczy w akcji ratowania sprztu poligraficznego z kierowanego przez obecnego posa PiS Antoniego Macierewicza, wczesnego Orodka
Bada Spoecznych Solidarno. Pomagali mu pracownicy orodka Hanna
Jagieo i jej pniejszy m Krzysztof czyski.
Wojciech Maksymowicz tak wspomina dramatyczne dni 13 i 14 grudnia 1981 r.:
13 XII jechaem na dyur, na ulicach stay patrole zatrzymali mnie do kontroli
przy ulicy wirki i Wigury. Gdy powiedziaem, e jestem lekarzem i jad na dyur,
pucili mnie wolno. Gdy dojechaem na miejsce, do kliniki na Banacha, widziaem
zamieszanie czonkowie Komitetu Zakadowego Solidarnoci gorczkowo
ukrywali dokumenty i piecztki. Nastpnego dnia po dyurze zadzwonia do mnie
Hanna Jagieo. Wiedzielimy, e telefony s na podsuchu. Zapytaa mnie tylko,
czy mam benzyn (bya reglamentowana) i samochd, miaem fiata 126 p, spotkalimy si na parkingu przy szpitalu. Pojechalimy we trjk: ja, Hanna Jagieo i Krzysztof czyski na Aleje Jerozolimskie do siedziby Orodka Bada
2011-02-07 12:09:33
Spoecznych Solidarno. W lokalu, ktry zdyli milicjanci i ubecy zamkn

i zaplombowa, zostay wane dla pracy konspiracyjnej materiay i sprzt, najwaniejszy by powielacz. Hanna zerwaa plomby i otworzya pomieszczenie, nastpnie narzucia na powielacz koc. Cikie, wace okoo 100 kg urzdzenie sam
zniosem do samochodu Krzysztofa, ktry by jednoczenie i kierowc, i ubezpieczeniem. Szczliwie udao nam si przewie sprzt na nowe miejsce21.
Wojciech Maksymowicz przez cay okres stanu wojennego podtrzymywa aktywno Komisji Zakadowej w Akademii Medycznej w Warszawie. Gdy wadze komunistyczne zakazay wszelkiej dziaalnoci k naukowych, ktrych opiekunem
w szpitalu klinicznym na Banacha by wanie Maksymowicz, ktry nie zrezygnowa z tej dziaalnoci. Dalej prowadzi zajcia dydaktyczne. Wedug jego relacji
na tych spotkaniach nie tylko pogbiano wiedz medyczn, kolportowano take
pisma zwizkowe i podziemne, takie jak Tygodnik Mazowsze, Zeszyty Niezalenej Myli Lekarskiej, Wola, Wolno czy polityczne pismo Niepodlego.
Nielegalna prasa bya dostarczana przez Ann Tymowsk.
Najwaniejszymi formami dziaalnoci, prowadzonymi przez Suby Zdrowia NSZZ
Solidarno Regionu Mazowsze, byo medyczne zabezpieczanie manifestacji,
zbieranie podpisw pod listami przeciwko represjom stosowanym przez wadz
komunistyczn, kolporta nielegalnych pism i ulotek, a take stawianie si na
procesy kolegw. To ostatnie byo swoist manifestacj siy i odwagi: jestemy
silni duchem i odwani nie boimy si was. Wojciech Maksymowicz uczestniczy
w procesie pracownika Orodka Bada Spoecznych Solidarno Krzysztofa
czyskiego, aresztowanego podczas kontroli drogowej.
Przyjmowa w izbie przyj szpitala przy ulicy Banacha rannych demonstrantw
i zapewnia pomoc medyczn podczas demonstracji Solidarnoci 3 maja i 31 sierpnia 1982 r. 14 grudnia 1981 r. w Warszawie powsta Prymasowski Komitet Pomocy Osobom pozbawionym Wolnoci i ich Rodzinom, ktry dziaa przy kociele w. Marcina przy ul. Piwnej w Warszawie. Instytucja ta zajmowaa si m.in.
koordynowaniem opieki nad represjonowanymi, zabezpieczeniem medycznym
manifestacji. Spotkania komitetu odbyway si w klasztorze za kocioem. Komitetowi przewodniczy ksidz biskup Wadysaw Mizioek. W pitej sekcji medycznej dziaali: prof. Lesaw Chruciel, dr Zofia Kuratowska, dr Anna Tymowska,
dr Ewa Polaska-Wolak, dr Ligia Urnia-Grabowska, dr Filip Grzejszczyk, dr Boena Pietrzykowska, Wojciech Maksymowicz i in.
2011-02-07 12:09:33
Do zaj ostatniego z wyej wymienionych naleao, jak ju wspomniaem, m.in.

zabezpieczenie medyczne manifestacji. W ramach tej dziaalnoci organizowane
byy patrole sanitarne, sanitariuszk w jednym z nich bya crka pielgniarki
oddziaowej z kliniki na Banacha Justyna Pochanke. Na czas planowanych waniejszych manifestacji (31 sierpnia 1982 r. oraz 1 i 3 maja 1983 r.) zakadano
szpitale polowe, ktre zlokalizowano w klasztorze przy Miodowej.
Szczeglnie interesujce i moe dotychczas niepublikowane s informacje,
524
ktre dotycz sierpniowej manifestacji. Wedug Wojciecha Maksymowicza,

planowano w niej udzia robotnikw z Ursusa. Patrol sanitarny by przygotowany
do dziaania, zgromadzono duo rodkw opatrunkowych oraz preparatw do
pukania oczu na wypadek uycia przez milicj granatw z gazem zawicym,
ktre w wielu manifestacjach byy stosowane, a dla uczestnikw szczeglnie
uciliwe. Zgodnie z planami spotkanie miao si odby przy dworcu Warszawa-rdmiecie.
Jednak o manifestacji wiedziay ZOMO i MO pocig nie dojecha, zosta zatrzymany na trasie. W tej sytuacji patrol odwoano spod dworca, gdzie okaza si
niepotrzebny. Wiec odby si na rondzie u zbiegu Alei Jerozolimskich i Marszakowskiej, koo sawnej z lutowego wybuchu z 1979 r. rotundy PKO . Zgromadzone
i bdce w gotowoci oddziay milicji oraz tajniacy przystpili do akcji. Warto
zaznaczy, e znacznie wiksze od manifestantw szkody wyrzdzili ci milicjanci po cywilnemu, ubrani w jednakowe garnitury, siedzcy w autokarach, gotowi
do perfidnego dziaania przeciwko manifestantom, walczcym o suszne prawo
do ycia w ludzkich warunkach22.
Tragicznym nastpstwem star bezbronnych manifestantw z doskonale uzbrojonymi siami ZOMO , MO i SB byli liczni ranni. Ich los przy normalnych procedurach
przyjcia do szpitala by z gry wiadomy chuligan wandal i zadymiarz, ktry
musi zosta aresztowany analogicznie do tego, co obecnie si dzieje na Biaorusi. Aby takich sytuacji unikn, wszystkie komrki Solidarnoci musiay zabezpiecza przyjmowanie poszkodowanych do zakadw leczniczych. W wypadku szpitala klinicznego na Banacha sytuacja ta wydawaa si prosta. Budynek by
wwczas czciowo w remoncie ofiary milicyjnych dziaa, ktrych stan czyni
hospitalizacj niezbdn, lokowano w tych niewykorzystanych czciach budynku. O ich obecnoci wiedziaa wikszo lekarzy dyurni szpitala byli wczeni
w dziaalno Solidarnoci.
2011-02-07 12:09:34
Powysze przykady wiadcz, e nielegalna dziaalno wie si zawsze z duym zagroeniem. W wypadku, gdy ma si do czynienia z przeciwnikiem autorytarnym, nieznoszcym sprzeciwu, a jeszcze do tego dysponujcym wszelkimi
rodkami przymusu, takimi jak wojsko czy organy cigania, a take tajna milicja
(Suba Bezpieczestwa), to ryzyko staje si jeszcze powaniejsze.
26 maja 1982 r. patrol ZOMO postrzeli ukrywajcego si dziaacza Solidarnoci,
by nim Jan Naroniak. Do zajcia doszo przy pl. Napoleona w Warszawie.
Aresztowany by drukarzem Solidarnoci 23. Rannego szybko przewieziono do
mieszczcej si na warszawskiej Ochocie kliniki przy ul. Banacha. Poszkodowany by bardzo pilnowany, strzegli go silnie uzbrojeni w bro maszynow zomowcy, milicjanci oraz tajniacy. Jak wyglda w tym czasie ten szpital, daje obraz
relacja Wojciecha Maksymowicza: [] klinika bya szczelnie obstawiona przez
doskonale uzbrojonych, take w bro maszynow, milicjantw. Patrole byy
rozstawione co 1015 metrw, kontrolowano wszystkie samochody, w tym nawet
fiaty 126 p popularne maluchy, co wobec stanu rannego budzio nieukrywan
wesoo lekarzy jak mona kogo w takim autku schowa? Rannego Naroniaka
operowa, a potem nim si opiekowa, dr Andrzej Sankowski. Podczas akcji uwolnienia Naroniaka przeprowadzaem operacj obok na drugiej sali, gdy usyszaem
na korytarzu zamieszanie. Pokrzywdzony by przewoony korytarzem traktu operacyjnego do dugi budynek, nie nadzorowany przez milicj osoby postronne nie
maj tam wstpu nastpnie wywieziony jako zmary do prosektorium24. Udana
ucieczka zdenerwowaa wadze. Za uciekinierem rozesano listy gocze i poszukiwano go przez komunikaty w telewizji. Prowadzca spraw prokurator straszya, e
wszyscy zamieszani w ucieczk winni zosta surowo ukarani.
Mimo tych rodkw bezpieczestwa zastosowanych przez wczesnych przedstawicieli wadzy, dziaaczom Solidarnoci udao si wyrwa rannego koleg.
W przygotowaniu przeprowadzonej przez Midzyzakadowy Robotniczy Komitet
Solidarno akcji braa udzia grupa lekarzy. Pomysodawc wykradzenia Naroniaka by przewodniczcy NSZZ Solidarno kliniki na Banacha, anestezjolog
dr Jerzy Siwiec. Wedug jego relacji jedynym, niepilnowanym przez milicjantw
i tajniakw miejscem bya sala operacyjna, fakt ten starano si dobrze wykorzysta
i to uczyniono.
Jak ju wczeniej wspomniaem, w czasie stanu wojennego oraz tu po jego
zawieszeniu, ale w okresie zdelegalizowanej Solidarnoci, Krajowa Komisja
2011-02-07 12:09:34
Koordynacyjna NSZZ Solidarno Suby Zdrowia nie przerwaa swej dziaalnoci.

Odbyway si zakonspirowane spotkania i wspdziaania protestacyjne. W tym
okresie, w podziemnej KKK Suby Zdrowia uczestniczyli przedstawiciele z rnych
rejonw Mazowsza Zofia Kuratowska, Filip Grzejszczyk, Boena Pietrzykowska,
Hanna Gutowska, Andrzej Bubella, Anna Grziak, Maria Sielicka-Gracka.
29 kwietnia 1983 r. ok. 700 pracownikw warszawskiej suby zdrowia podpisao
si pod protestem skierowanym do ministra zdrowia w sprawie zlikwidowania Kli-
526
niki Hematologii i Immunologii CMPK kierowanym przez doc. dr Zofi Kuratowsk.

W treci powyszego dokumentu wskazano, i rozwizanie kliniki jest podyktowane
zemst za zaangaowanie si pani Zofii w dziaalno spoeczn i polityczn.
W dniach 1623 czerwca 1983 r. odbya si druga pielgrzymka ojca witego
Jana Pawa II do Polski. Jej hasem byo: Pokj Tobie Polsko! Ojczyzno moja!.
W organizowaniu opieki medycznej zarwno podczas tej pielgrzymki, jak i w kolejnej, w 1987 roku, uczestniczy Wojciech Maksymowicz.
Bardzo wan dat w PRL by 22 lipca ogoszenie manifestu PKWN . W tym dniu
wadze staray si wykaza swoj uytecznoci dla pastwa i obywateli waniejsze dla Warszawy, czy w ogle dla Polski, inwestycje byy uroczycie otwierane wanie tego dnia, sprawiajc swoiste prezenty urodzinowe Polakom. Przypuszczalnie wczesny przywdca Polski gen. Wojciech Jaruzelski, wierny tej tradycji,
postanowi da Polsce jaki podarek. Byo nim zawieszenie stanu wojennego
cakowite jego zniesienie nastpio w okresie pniejszym. Stao si to zgodnie
z zasad, obowizujc w innych dziedzinach: niektre inwestycje powstaway
w popiechu, wic 22 lipca uroczycie oddawano je do uytku, ale faktycznie
mona byo z nich korzysta dopiero znacznie pniej, po tej inauguracji.
Zakoczenie
Solidarno w subie zdrowia w latach 1980 1983 to heroiczna walka o godno

czowieka, zarwno lekarza czy pielgniarki, jak i pacjenta. To zmagania zwizkowcw o to, aby chorzy nie leeli na szpitalnych korytarzach i przedsionkach,
aby nie umierali na prozaiczne, zdawao by si, choroby, bo wanie niezbdnego dla nich medykamentu nie byo w szpitalu, o to aby lekarz za swoj cik
i jake odpowiedzialn prac otrzyma godziwe wynagrodzenie. To nieustanne
borykanie si z wadzami na rnym szczeblu, poczynajc od nie zawsze kom-
2011-02-07 12:09:34
petentnego kierownika zakadu pracy, nierzadko przysanego z zewntrz, poprzez

wadze wojewdzkie, na Ministerstwie Zdrowia i Opieki Spoecznej koczc.
Jake wielu przedstawicieli wczesnej administracji pastwowej prowadzio wobec
Solidarnoci polityk zwodzenia zgadzali si ze zwizkowcami, ale potem nie
realizowali podpisywanych przez siebie umw.
Gdy 13 grudnia 1981 r. zosta wprowadzony w Polsce stan wojenny, do dramatyzmu posierpniowych zmaga o Solidarno w subie zdrowia doszy pkonspiracyjne spotkania, udzielanie pomocy poszkodowanym w wyniku siowych
akcji pacyfikacyjnych prowadzonych przez wczesne wadze, ratowanie zagroonych aresztowaniem (brawurowa akcja z czerwca 1982 r. w szpitalu klinicznym
na Banacha), kolporta nielegalnych gazet i czasopism.
Czonkowie NSZZ Solidarno noszcy biay kitel nigdy nikomu nie odmawiali
pomocy, gdy trzeba byo rwnie kolegom z innych struktur zwizku, czego
przykadem moe by zaangaowanie modego neurochirurga z kliniki na Banacha
i dziaacza Solidarnoci, Wojciecha Maksymowicza, ktry po szpitalnym dyurze,
ju podczas stanu wojennego w mrony dzie 14 grudnia pomg ewakuowa
sprzt poligraficzny z Orodka Bada Spoecznych Solidarno.
Wielu czonkw Sekcji Suby Zdrowia NSZZ Solidarno za sw dziaalno
w okresie midzy sierpniem 1980 a grudniem 1981 r. dowiadczao rnego
rodzaju szykan, wielu z nich byo zwalnianych z pracy, aresztowanych, a po
13 grudnia zamkny si za nimi bramy orodkw odosobnienia, takich jak ten
dla kobiet w Godapi.
Przez cay okres dziaalnoci Solidarnoci suby zdrowia na Mazowszu, i nie
tylko, starano si dobrze zaplanowa przeprowadzenie reformy ochrony zdrowia.
Samo przygotowanie projektu jednak nie wystarcza, aby reforma staa si faktem. Stary ukad nie by jedyn przeszkod. Powane trudnoci wynikaj z innych
przyczyn: jedn z podstawowych s zbyt mae nakady finansowe na sub
zdrowia w naszym kraju, inn spraw s ludzie i ich kompetencje, wreszcie
struktura formalnych kompetencji ukadw resortowych.
Sprawa ludzi i ich kompetencji: Mwic krtko, niewiele moe zaatwi sam resort
zdrowia, a wspdzia anie z innymi resortami nie zawsze jest spraw prost
i atw. Natomiast inicjatywy lokalne mog przeszkodzi, ale przy dobrej organizacji dziaania wspomog.
2011-02-07 12:09:34
Nie wolno zapomnie o Alinie Pienkowskiej, wprawdzie na Mazowsze przybya

ona z Gdaska w okresie pniejszym od przedstawionego w artykule, jednak jej
zasugi dla Sekcji Suby Zdrowia NSZZ Solidarno, nie tylko na Pomorzu, ale
rwnie na Mazowszu i w reszcie kraju, s niepodwaalne.
Za to, co oni robili dla nas, pacjentw, naley si tym cichym wojownikom nasza
pami. Chciabym tym artykuem odda nalen im wdziczno.
2011-02-07 12:09:34
ARKADIUSZ CZWOEK
Sytuacja w bydgoskiej subie zdrowia w okresie
szesnastu miesicy legalnej Solidarnoci (19801981)
Podniesienie cen produktw ywnociowych przez rzd w pierwszych dniach

lipca 1980 r. spotkao si z ywioow reakcj spoeczestwa. Jako pierwsze
zastrajkoway na skal masow zakady na Lubelszczynie. W nastpnych
miesicach protest rozszerzy si na kolejne regiony kraju. Wadze pastwowe
byy wyranie zaskoczone zaistnia sytuacj. Protestujcy domagali si nie
tylko cofnicia podwyek cenowych, ale take waloryzacji pac. Pocztkowe
ustpstwa strony rzdowej nie ustabilizoway w dalszej perspektywie skomplikowanej sytuacji w przedsibiorstwach pastwowych. Jedynym zauwaalnym
sukcesem wadz pastwowych byo zmniejszenie pod koniec lipca 1980 r. ognisk
strajkowych na Lubelszczynie. Strajki w lipcu 1980 r. zapocztkoway przemiany nie tylko w ruchu zwizkowym, ale przyspieszyy erozj aparatu wadzy,
take na szczeblu centralnym. Protesty w poudniowo-wschodniej Polsce odbiy
si szerokim echem w innych rejonach kraju, w tym rwnie na terenie wojewdztwa bydgoskiego 1.
Pierwsze protesty wrd pracownikw zakadw przemysowych na terenie wojewdztwa bydgoskiego organizowano ju w lipcu 1980 r. Lokalne wadze partyjne z wielkim zaniepokojeniem obserwoway rozwj sytuacji spoeczno-politycznej
na swoim terenie. Zastanawiano si rwnie nad przyczynami niezadowolenia
wrd pracownikw gospodarki uspoecznionej. Take sytuacja w bydgoskiej
subie zdrowia, jeszcze przed podwyk cen na pocztku lipca 1980 r., bya
mocno napita. Ze nastroje byy spowodowane troskami dnia codziennego, w tym
trudnociami w zaopatrzeniu, szczeglnie w miso i wdliny. Take w szpitalnictwie panoway krytyczne warunki. Brakowao m.in. wielu podstawowych lekw
oraz rodkw opatrunkowych. Stan taki spotka si z wyran dezaprobat personelu lekarsko-pielgniarskiego. Wielu raco nisko opacanych lekarzy zastanawiao si nad wyjazdem za granic, nawet nielegalnie, aby sprbowa znale
2011-02-07 12:09:34
tam prac w swoim zawodzie. Szczeglnie sfrustrowani byli modzi lekarze.

Dodatkowo personelowi medycznemu oraz pracownikom technicznym i administracyjnym w Zespole Opieki Zdrowotnej (ZOZ ) nr 1 w Bydgoszczy we wrzeniu
1979 r. zredukowano wysoko pac, m.in. grupie 200 pracownikw wyszego
i redniego dozoru medycznego obniono wynagrodzenie o ok. 200 z, natomiast
personelowi administracyjnemu i technicznemu zmniejszono premi o 5%2.
Jeszcze przed wydarzeniami na Lubelszczynie w lipcu 1980 r. w rodowisku
530
bydgoskiej suby zdrowia ywo komentowano tre ulotek rozpowszechnianych

przez opozycj na terenie Bydgoszczy w czasie ostatnich wyborw parlamentarnych
w marcu 1980 r. oraz podczas ostatnich obchodw pierwszomajowych. Przed
wyborami do sejmu, w pobliu ogrodzenia Szpitala XXX-lecia PRL w Bydgoszczy,
znaleziono i przekazano lokalnej Subie Bezpieczestwa 59 ulotek wzywajcych
do bojkotu wyborw. Podobn ulotk dostarczy na komend MO jeden z mieszkacw miasta. W sumie na terenie Bydgoszczy zebrano ich przynajmniej 287. Jak
mona byo oczekiwa, z niewielkim zainteresowaniem pracownikw szpitali spotkay si oficjalne informacje na temat przebiegu VIII Zjazdu PZPR w lutym 1980 r.
Suba Bezpieczestwa ju od duszego czasu z uwag obserwowaa nastroje
w bydgoskiej subie zdrowia. Z zaniepokojeniem byo przez ni przyjmowane
rozprowadzanie wrd pracownikw szpitali i przychodni wydawnictw bezdebitowych. Organy bezpieczestwa interesoway si zarwno poszczeglnymi lekarzami, jak i pracownikami medycznymi, nie tylko pod ktem rozpowszechniania
przez nich treci antypastwowych, ale take z powodu zaangaowania w rnego typu nielegalne dziaania, nie tylko o podou politycznym. Suba Bezpieczestwa prbowaa take zdoby informacje na temat polityki kadrowo-naukowej
w bydgoskiej subie zdrowia3.
W polu zainteresowania Suby Bezpieczestwa byli take pracownicy i studenci
filii Akademii Medycznej w Gdasku (AMG ) z zamiejscow siedzib w Bydgoszczy.
Szczeglne zaniepokojenie powodowaa ideologiczna postawa modziey. W obchodach pierwszomajowych w 1980 r. na 160 studentw wydziau lekarskiego
tylko kilkunastu uczestniczyo w akademii z okazji wita 1 Maja, a niespena 30
w pniejszym uroczystym pochodzie pierwszomajowym. Szczeglnie widoczne
byo rozlunienie dyscypliny wrd oficjalnych uczelnianych organizacji modzieowych. Zmniejszya si take wyranie w ostatnim roku liczba czonkw partii,
a tylko cz osb ze rodowiska studenckiego zdecydowaa si na zapisanie do
2011-02-07 12:09:34
ARKADIUSZ CZWOEK SYTUACJA W BYDGOSKIEJ SUBIE ZDROWIA
struktur partyjnych. Take zaangaowanie modziey w promowane przez wadze

pastwowe czyny spoeczne byo niewielkie. Wielu studentw nie tylko uczestniczyo regularnie w mszach, ale take w spotkaniach duszpasterstwa akademickiego. W opinii lokalnych decydentw partyjnych wadze filii AMG w Bydgoszczy
nie reagoway zdecydowanie na te niepokojce zjawiska4.
Pierwsze reakcje wrd pracownikw bydgoskiej suby zdrowia na wie o podwyszeniu cen produktw ywnociowych w pocztkach lipca 1980 r. byy podobne, jak w wikszoci zakadw przemysowych w kraju. Negatywnie ustosunkowano si do wprowadzonych zmian cenowych, skrytykowano rwnie
nieracjonalne postpowanie wadz pastwowych, ktre nie potrafiy opanowa
pograjcej si w kryzysie gospodarki polskiej. Na terenie wojewdztwa bydgoskiego kolejne zakady pastwowe przyczay si do akcji strajkowych. Kulminacja wystpie robotniczych nastpia 28 sierpnia 1980 r., gdy zastrajkowali
pracownicy Wojewdzkiego Przedsibiorstwa Komunikacyjnego (WPK ) w Bydgoszczy. Do strajku przyczyli si take pracownicy bydgoskich Zakadw Rowerowych Romet oraz wielu innych przedsibiorstw. W kolejnych zakadach
pastwowych podejmowano prby sformuowania komitetw strajkowych. Wysyano take delegacje pracownicze do Gdaska, gdzie ukonstytuowa si Midzyzakadowy Komitet Strajkowy (MKS ) pod przewodnictwem Lecha Wasy. Przygotowa on pierwsze projekty dezyderatw, ktre przedstawiono pniej wadzom
pastwowym w postaci 21 postulatw. Pracownicy bydgoskiej suby zdrowia
w wikszoci zaaprobowali postpowanie zag pracowniczych, ktre ogosiy
strajk. W widoczny sposb jednak niepokoili si sytuacj w kraju, panoway wrd
nich ze nastroje i pracowali bez zaangaowania dyscyplina pracy wyranie si
rozlunia. Take ton ich wypowiedzi wobec wadz pastwowych by krytyczniejszy i niepozbawiony negatywnych emocji. Pod koniec sierpnia 1980 r. na terenie
Bydgoszczy w celu koordynacji dziaa poszczeglnych komitetw strajkowych
powoano Midzyzakadowy Komitet Strajkowy. Po podpisaniu porozumie sierpniowych w Gdasku rwnie na terenie wojewdztwa bydgoskiego pomau wygasay kolejne strajki. Natomiast na terenie caego kraju rozpocz si etap formowania nowych struktur niezalenych zwizkw zawodowych, ktre od 17
wrzenia 1980 r., nosiy nazw Solidarno5.
Pomys zorganizowania wasnych struktur zwizkowych wrd pracownikw
suby zdrowia powsta ju w czasie strajkw sierpniowych. Nastpnie powoano
2011-02-07 12:09:34
Komitet Zaoycielski NSZZ Solidarno Pracownikw Suby Zdrowia w Gdasku, a take jego sekcje regionalne. Jedn z gwnych postaci Komitetu bya
Alina Pienkowska, autorka 16 postulatu, dotyczcego suby zdrowia, z grona
21 da przedstawionych przez strajkujcych stronie rzdowej w sierpniu 1980 r.
W porozumieniach sierpniowych wadze pastwowe zobowizay si do natychmiastowego zwikszenia inwestycji na sub zdrowia, poprawy zaopatrzenia
w leki, do podwyek pac dla wszystkich pracownikw, a take przygotowania
532
programu reformy suby zdrowia. Szczegowe rozwizania problemw tego

sektora byy sprecyzowane w zaczniku do postulatu 16 Porozumie Sierpniowych. Pracownikom medycznym obiecano w nich m.in. wprowadzenie wolnych
sobt bez koniecznoci ich odpracowania, wysze dodatki za wysug lat czy
prac w szczeglnie trudnych warunkach itd. W czasie spotkania z Lechem
Was w padzierniku 1980 r. zainicjowano powoanie Krajowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ Solidarno Suby Zdrowia, ktrej celem byo reprezentowanie interesw pracownikw suby zdrowia oraz negocjacje ze stron rzdow6.
We wrzeniu 1980 r. nowe zwizki zawodowe powstaway w wielu orodkach
suby zdrowia na terenie caego kraju. Jako jedni z pierwszych z tak inicjatyw
wystpili pracownicy Szpitala XXX-lecia PRL oraz Wojewdzkiego Szpitala Zespolonego w Bydgoszczy. W tej drugiej jednostce zamiar wstpienia do niezalenych struktur zwizkowych zgosio okoo 90% zaogi. 4 wrzenia 1980 r.
w Szpitalu XXX-lecia PRL w Bydgoszczy odbyo si zebranie pracownikw, na
ktrym zesp pod przewodnictwem lekarza Romana Kotzbacha przedstawi list
postulatw koniecznych do spenienia przez wadze pastwowe. Byo ich ponad
40. Domagano si m.in. zarwno powoania nowych zwizkw zawodowych, jak
i zmian organizacyjnych, take na stanowiskach kierowniczych. W czasie spotkania lekarz Sawomir Giziski zaproponowa zgaszanie kolejnych postulatw przez
pracownikw szpitala. Wtedy to dopisano jeszcze kilkanacie nowych da. Na
zakoczenie zebrania wyoniono komitet ds. organizacji wyborw do niezalenych
zwizkw zawodowych. Do komitetu wybrano lekarzy Michaa Kurka i Halin
Wojtanowsk oraz Urszul Kozowsk jako przedstawicielk niszego personelu
technicznego. Suba Bezpieczestwa o inicjatyw powoania niezalenych
struktur zwizkowych w Szpitalu XXX-lecia oraz o przygotowanie postulatw
podejrzewaa zarwno lekarza Romana Kotzbacha, jak i doc. dr. Edmunda Nartowicza, ktrzy w pracy czsto wsplnie omawiali aktualn sytuacj spoeczno-
2011-02-07 12:09:34
-polityczn w kraju. Przez nastpne dni w szpitalu XXX-lecia nadal prowadzono

dyskusj o sposobie powoania w rodowisku bydgoskiej suby zdrowia nowych
zwizkw zawodowych. W jej wyniku zaproponowano, aby na spotkaniu wyborczym, ktre wstpnie zaplanowano na 11 wrzenia 1980 r., jeden delegat reprezentowa 30 pracownikw suby zdrowia7.
Zesp przygotowujcy wybory do nowych zwizkw zawodowych w bydgoskiej
subie zdrowia opracowa i rozkolportowa na terenie Szpitala XXX-lecia oraz
Wojewdzkiego Szpitala Zespolonego w Bydgoszczy ulotki, w ktrych zachca
do powoania niezalenych struktur zwizkowych. Pisano w nich m. in.: Komisja
Organizacyjna powoana w dniu 4 X 1980 r. na zebraniu pracownikw Wojewdzkiego Szpitala Zespolonego oraz Szpitala XXX-lecia PRL w Bydgoszczy informuje, e dnia 22 X 1980 r. o godz. 17.30 w Sali Audytoryjnej Akademii Medycznej
w Bydgoszczy przy ul. M. Curie-Skodowskiej 9 odbdzie si spotkanie przedstawicieli poszczeglnych jednostek organizacyjnych wymienionych szpitali z udziaem zaproszonych goci. Spotkanie to ma na celu omwienie sytuacji ruchu
zwizkowego w wietle ostatnich wydarze. Stojc przed problemem koniecznoci odnowy ruchu zwizkowego, mamy na celu stworzenie klimatu rzeczowej
dyskusji z udziaem osb z naszego rodowiska, ktre obdarzamy zaufaniem.
W zwizku z powyszym prosimy o wybranie w swoich jednostkach organizacyjnych przedstawicieli reprezentujcych opinie zaogi w sprawie forum odnowy
ruchu zwizkowego. Z uwagi na charakter tego zebrania delegaci powinni by
wybrani wedug nastpujcego klucza: na 30 zatrudnionych 1 delegat, w jednostkach mniejszych ni 30 zatrudnionych 1 delegat, bez wzgldu na ilo personelu
pracujcego w danej jednostce organizacyjnej. Zaznaczamy, e celem spotkania
nie jest omawianie postulatw zaogi, ktre zostay przekazane do odpowiednich
czynnikw przez komisj postulatow8.
Tak wic ostatecznie nie 11, ale 22 wrzenia 1980 r. odbyo si zebranie pracownikw Szpitala XXX-lecia PRL oraz Wojewdzkiego Szpitala Zespolonego w sali
audytoryjnej filii AMG w Bydgoszczy, na ktrym zdecydowano o powoaniu struktur niezalenych zwizkw zawodowych. Wybrano take komitet zaoycielski.
Jego przewodniczcym zosta dr Zbigniew Klotz. Do pomocy wyznaczono mu
dwch wiceprzewodniczcych: Moczulsk oraz dr. Sawomira Giziskiego. W tym
czasie przedstawiciele Midzyzakadowych Komitetw Zaoycielskich z caego
kraju, ktrzy przyjechali do Gdaska 17 wrzenia 1980 r. zaakceptowali propo-
2011-02-07 12:09:34
zycj powoania jednego oglnopolskiego zwizku zawodowego pod nazw

Niezaleny Samorzdny Zwizek Zawodowy Solidarno. Take struktury nowych zwizkw w bydgoskich szpitalach weszy w skad Solidarnoci.
Jako najwysz tymczasow wadz Solidarnoci utworzono Krajow Komisj
Porozumiewawcz, na ktrej przewodniczcego wybrano Lecha Was. Od tego
momentu rozpocz si trudny okres prb rejestracji nowych struktur zwizkowych.
Na 3 padziernika 1980 r. zaplanowano oglnopolski strajk ostrzegawczy, ktry
534
by nie tylko wyrazem sprzeciwu wobec prb odmowy przez wadze pastwowe
legalizacji NSZZ Solidarno, ale take protestem przeciwko niewypenieniu
obietnic pacowych czy te odmowie dostpu do rodkw masowego przekazu.
Przeprowadzony na terenie wojewdztwa bydgoskiego strajk ostrzegawczy mia
charakter powszechny. W tym dniu wiele bydgoskich przedsibiorstw wstrzymao produkcj, a pracownicy zakadw przerwali prac. Niektre zakady na znak
solidarnoci z protestujcymi zdecydoway si jedynie na oflagowanie swoich
budynkw. Postpiy tak m.in. bydgoski Szpital XXX-lecia PRL , Szpital Dermatologiczny, Pucnochorych, Dziecicy, a take Wojewdzki Szpital Zespolony-Orodek Informatyki. Padziernikowy oglnopolski strajk ostrzegawczy nie zakoczy
jeszcze kryzysu rejestracyjnego9.
Od duszego ju czasu bydgoska suba zdrowia postulowaa konieczno reformy lecznictwa publicznego oraz podwyki pac. W tej ostatniej sprawie propozycje przedstawione przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Spoecznej w poowie
padziernika 1980 r. byy zbyt skromne wobec oczekiwa. Z uwagi na zaproponowan podwyk jedynie w wysokoci 700 z na osob miesicznie zaoga
Szpitala XXX-lecia PRL w Bydgoszczy upowania przewodniczcego KZ NSZZ
Solidarno Zbigniewa Klotza do wynegocjowania w resorcie zdrowia podwyki pac zaproponowanej przez MKZ NSZZ Solidarno w Gdasku w wysokoci
12002000 z miesicznie. Byo to wyrane odwoanie si do Porozumie Sierpniowych, w ktrych rzd zobowiza si do stopniowego podnoszenia zarobkw
wszystkich grup pracowniczych do koca wrzenia 1980 r. Ferment na tle podwyek pacowych by zauwaalny w wikszoci bydgoskich jednostek suby
zdrowia, poniewa zaproponowany przez stron rzdow wzrost pensji by niewspmierny do gwatownie rosncych kosztw utrzymania i zakresu obowizkw,
ktre wykonywali pracownicy suby zdrowia. Oczywicie sprawy pacowe nie byy
najwaniejszym z postulatw pracownikw suby zdrowia. Cay sposb jej finan-
2011-02-07 12:09:34
sowania wymaga gbokiej reformy, aby podnie jako lecznictwa na terenie

caego kraju10.
W tym czasie w kolejnych jednostkach bydgoskiej suby zdrowia powstaway
coraz to nowe Komitety Zaoycielskie NSZZ Solidarno, m.in. w Zakadach
Naprawczych Sprztu Medycznego w Bydgoszczy, gdzie na przewodniczcego
wybrano lusarza Henryka Biaeckiego. W bydgoskim Szpitalu Dermatologicznym
do Solidarnoci przystpio 60% pracownikw. Rwnie pracownicy filii AMG
w Bydgoszczy zastanawiali si nad wstpieniem do zwizku. Poszczeglne Komitety Zaoycielskie Solidarnoci w bydgoskiej subie zdrowia wsppracoway
ze sob, o czym wiadczy chociaby zamiar wsplnego wyjazdu delegacji ze
Szpitala XXX-lecia PRL , Wojewdzkiego Szpitala Zespolonego oraz Zakadw
Naprawczych Sprztu Medycznego do Gdaska w celu negocjacji z komisj
rzdow spraw pacowych11.
Wobec nieuznania przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Spoecznej postulatw
pacowych bydgoskiej suby zdrowia Zbigniew Klotz, przewodniczcy KZ NSZZ
Solidarno w Szpitalu XXX-lecia PRL oraz Wojewdzkim Szpitalu Zespolonym,
powiadomi pod koniec padziernika 1980 r. dyrektora swojej macierzystej placwki Zbigniewa Mikulskiego o zamiarze ogoszenia przez zaog akcji protestacyjnej. Jej pocztek zaplanowano na 3 listopada 1980 r. Trwaaby do odwoania,
dopki resort zdrowia nie zaakceptowaby w caoci podwyki pacowe przedstawione przez sub zdrowia. KZ NSZZ Solidarno w Szpitalu XXX-lecia PRL
poinformowa pracownikw wasnej placwki medycznej o planowanej akcji
protestacyjnej za porednictwem radiowza: W zwizku z odrzuceniem przez
Ministerstwo [Zdrowia i Opieki Spoecznej A. Cz.] naszych postulatw, damy
zaatwienia spraw pacowych suby zdrowia. Protestujemy, pracujc. Apelujemy
do wszystkich pracownikw, aby w dniu 3 XI 1980 r. do odwoania zaoyli biao-czerwone opaski. Szpitale i przychodnie naley oflagowa biao-czerwonymi
flagami. Opaski prosimy wykona we wasnym zakresie lub odebra w siedzibie
prezydium NSZZ Solidarno w Szpitalu XXX-lecia. Jeszcze raz prosimy,
protestujemy, pracujc12.
Decydenci bydgoscy wyranie obawiali si, aby akcja protestacyjna w Szpitalu
XXX-lecia PRL nie spowodowaa podobnej reakcji w pozostaych obiektach suby zdrowia na terenie miasta. Niepokoje te byy w peni uzasadnione. 31 padziernika 1980 r. w czasie posiedzenia prezydium KZ NSZZ Solidarno w Byd-
2011-02-07 12:09:34
goszczy lekarz Zbigniew Klotz poinformowa obecnych na sali o rozpoczciu

akcji protestacyjnej przez wszystkie placwki medyczne w kraju. Bydgoska suba zdrowia postanowia samodzielnie zaprotestowa i dopiero w wypadku niepowodzenia poprosi inne przedsibiorstwa na terenie wojewdztwa bydgoskiego
o wsparcie swoich dziaa protestacyjnych13.
Komitet Koordynacyjny KZ NSZZ Solidarno przy bydgoskim Szpitalu XXX-lecia
PRL oraz Wojewdzkim Szpitalu Zespolonym w przededniu akcji protestacyjnej
536
opublikowa kolejny komunikat do pracownikw, w ktrym pisa: W zwizku

z uchylaniem si przedstawicieli Ministerstwa Zdrowia i Opieki Spoecznej w czasie rozmw z MKZ NSZZ Solidarno w Gdasku od definitywnych ustale na
temat spraw pacowych suby zdrowia, od dnia 3 X 1980 r. a do odwoania
zostanie podjta przez sub zdrowia caego kraju akcja protestacyjna. Polega
ona bdzie na oflagowaniu obiektw suby zdrowia oraz noszeniu przez pracownikw suby zdrowia opasek biao-czerwonych w czasie pracy. Suba zdrowia
bdzie pracowaa w tym czasie bez zmian, jak kadego dnia. Wyjaniamy, e
dotychczasowe przepisy pacowe nie pozwalaj na sprawiedliwe wynagrodzenie
pracownikw, a taryfikator pac przeszkadza w podnoszeniu wiadcze. Uwaamy, e Ministerstwo Zdrowia i Opieki Spoecznej winno wyranie okreli termin,
w jakim pracownicy suby zdrowia bd mogli mie w sposb kompleksowy
zaatwione sprawy pac14.
Jednoczenie studenci filii AMG w Bydgoszczy 31 padziernika 1980 r. wystpili
w czasie spotkania z prodziekanem ds. studenckich prof. Adamem Bilikiewiczem
z postulatem utworzenia na uczelni niezalenej organizacji studenckiej. Inicjatyw t popara prawie poowa wszystkich studentw. Wybrano te Tymczasowy
Komitet Zaoycielski Niezalenego Zwizku Studentw Polskich (wkrtce przyjto nazw Niezalene Zrzeszenie Studentw, w skrcie: NZS ) przy II Wydziale
Lekarskim. Jego czonkowie przedstawili wadzom uczelnianym status organizacji, ktry by zgodny z propozycjami przedstawionymi przez studentw Akademii
Medycznej w Gdasku. Jednoczenie poprosili o udostpnienie przez uczelni
pomieszcze oraz o wyznaczenie odpowiedniej tablicy ogoszeniowej, na ktrej
informowaliby rodowisko studenckie o kierunkach swojej dziaalnoci15.
Zgodnie z zapowiedziami akcja protestacyjna bydgoskiej suby zdrowia rozpocza si 3 listopada 1980 r. Uczestniczyo w niej ok. 70% pracownikw jednostek
suby zdrowia, ktrzy na znak protestu zaoyli na rkawach biao-czerwone
2011-02-07 12:09:34
opaski. Przynajmniej siedem szpitali bydgoskich byo udekorowanych flagami

pastwowymi. Oflagowano rwnie wikszo bydgoskich przychodni lekarskich
oraz aptek. Podobn form protestu zastosowali pracownicy Wojewdzkiej Kolumny Transportu Sanitarnego w Bydgoszczy. Na niektrych budynkach pojawiy
si napisy. Na Wojewdzkim Szpitalu Zespolonym umieszczono plakaty z hasami: damy zaatwienia spraw pacowych pracownikw suby zdrowia protestujemy, pracujc, a przed bram wjazdow do tego szpitala wywieszono haso:
Prawda, Godno, Rwno. NSZZ Solidarno. Take w innych miejscach
widniay podobne transparenty. W akcji solidarnociowej uczestniczyy rwnie
inne zespoy opieki zdrowotnej na terenie wojewdztwa bydgoskiego. I tak w Inowrocawiu oflagowano wszystkie placwki suby zdrowia, apteki i pojazdy kolumny transportu sanitarnego. W niektrych obiektach suby zdrowia w Inowrocawiu
wywieszono take hasa, m.in. na Przychodni Rejonowej nr 11 i na Szpitalu
Miejskim: Wypeni natychmiast postulat 16 naszych da Suby Zdrowia
NSZZ Solidarno na bazie podpisanych w Gdasku porozumie. Natomiast
na Przychodni Rejonowej nr 5 wywieszono transparent: Suba Zdrowia da

realizacji penych porozumie z Gdaska. Rwnie w wieciu nad Wis wywieszono flagi pastwowe na Szpitalu Rejonowym i miejscowej przychodni lekarskiej.
Podobne gesty solidarnoci okazay take inne placwki suby zdrowia m.in.
przychodnie, apteki i szpitale w Mogilnie, Tucholi, Splnie, Wicborku, Strzelnie,
Chojnicach i ninie. Niektre z biao-czerwonych flag byy przepasane kirem na
znak aoby po jednym z najtragiczniejszych poarw, jaki si wydarzy w Wojewdzkim Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Grnej Grupie, w czasie
ktrego zgino przynajmniej 53 pacjentw. Akcj protestacyjn bydgoskiej suby zdrowia wspar take Jan Rulewski, ktry zorganizowa strajki poparcia m.in.
w Bydgoszczy, Chojnicach i Inowrocawiu16.
Akcj protestacyjn w bydgoskiej subie zdrowia kontynuowano w nastpnych
dniach. Protestujcy uwarunkowali jej zakoczenie od wynikw rozmw pomidzy
Ministerstwem Zdrowia i Opieki Spoecznej a Krajow Komisj Porozumiewawcz
Suby Zdrowia NSZZ Solidarno. Ich pierwsza tura odbya si w dniach 1617
padziernika 1980 r. w Gdasku. Niestety, nie zakoczyy si one porozumieniem.
Take kolejne prby podejmowane na pocztku listopada 1980 r. nie pozwoliy
wypracowa kompromisu. 3 listopada 1980 r. Alina Pienkowska podpisaa owiadczenie w imieniu pracownikw suby zdrowia zrzeszonych w NSZZ Solidarno,
2011-02-07 12:09:34
w ktrym poinformowaa o podjciu w caym kraju przez jednostki suby zdrowia

akcji protestacyjnej, w odpowiedzi na uchylanie si wadz pastwowych od rozmw
w sprawie podwyek pac oraz koniecznych reform strukturalnych. 7 listopada
1980 r. Marian liwiski, minister zdrowia i opieki spoecznej, przyjecha do
Gdaska, aby spotka si z przedstawicielami suby zdrowia. Nie mia jednak
penomocnictw w sprawach pacowych, co poskutkowao przerwaniem dalszych
rozmw. Wtedy to Komisja Koordynacyjna Suby Zdrowia przy MKZ NSZZ Soli-
538
darno w Gdasku na znak protestu rozpocza okupowanie Sali Herbowej

Urzdu Wojewdzkiego w Gdasku. W sprawie wypenienia postulatw pracownikw suby zdrowia interweniowaa take w licie do premiera Jzefa Pikowskiego Krajowa Komisja Porozumiewawcza NSZZ Solidarno. Cztery dni
pniej odbyo si spotkanie Stanisawa Macha, wiceprezesa Rady Ministrw
z przedstawicielami Rady Krajowej Zwizku Zawodowego Pracownikw Suby
Zdrowia PRL i Zarzdu Gwnego Polskiego Zawodowego Zwizku Lekarskiego.
Odmwia w nim uczestnictwa strona solidarnociowa, chocia j zaproszono.
W czasie wsplnych rozmw strony rzdowej z tzw. branowymi zwizkami zawodowymi suby zdrowia przedyskutowano wstpne zmiany w sprawach pacowych. Wrd pracownikw bydgoskiej suby zdrowia istniaa obawa przed niepomylnym zakoczeniem rozmw z rzdem. W takim wypadku lekarze oraz
personel medyczny byli zdecydowani prowadzi dalej akcj protestacyjn. Zamierzali si odwoa take o pomoc do innych przedsibiorstw. W czasie protestw
pracownikw bydgoskiej suby zdrowia szpitale i inne placwki funkcjonoway
w miar normalnie. 10 listopada 1980 r. w budynku audytoryjnym filii AMG w Bydgoszczy odbyo si spotkanie okoo 100 studentw tej uczelni. Przyjechao na nie
rwnie trzech studentw z Akademii Medycznej w Gdasku. W czasie wsplnego spotkania postanowiono nastpnego dnia rozpocz strajk okupacyjny w bydgoskiej czci uczelni medycznej. Za takim rozwizaniem opowiedziao si ok. 45
studentw obecnych na sali, natomiast ok. 20 studentw zaproponowao inne
formy poparcia dla protestujcej suby zdrowia, takie jak dekoracje budynkw
uczelni biao-czerwonymi flagami czy te rozwieszenie plakatw. Decyzje o strajku okupacyjnym popara obecna w tym dniu rwnie delegacja studencka z Wyszej Szkoy Pedagogicznej i Akademii Techniczno-Rolniczej w Bydgoszczy.
W podobny sposb zareagowali take studenci medycyny m.in. w Gdasku,
Szczecinie, Lublinie, a take w Krakowie17.
2011-02-07 12:09:34
11 listopada 1980 r. rozpocz si w filii AMG w Bydgoszczy strajk okupacyjny.

Uczestniczyo w nim ok. 120 ze 160 studentw uczelni. Z poparcia inicjatywy
studenckiej zrezygnowali pracownicy naukowo-dydaktyczni bydgoskiej akademii
medycznej. Jeszcze miesic wczeniej KW PZPR w Bydgoszczy ocenia sytuacj
w miejscowej filii AMG jako spokojn. Obecne wydarzenia musiay by zatem
sporym zaskoczeniem dla partyjnych aparatczykw. Lokalne wadze w sprawozdaniu do Komitetu Centralnego PZPR pisay m.in.: W dniu dzisiejszym o godz.
10.25 studenci II Wydziau Lekarskiego Akademii Medycznej na zebraniu oglnym
podjli rezolucj w sprawie przeprowadzenia strajku solidarnociowego solidaryzujc si ze studentami AM w Gdasku i gdaskimi postulatami suby
zdrowia. Trwa ma on tylko przez dzie dzisiejszy do godz. 20.00, bez wzgldu
na rezultaty ewentualnych rozmw resortu zdrowia i gdaskiej suby zdrowia.
Wszyscy studenci przebywaj w auli, a spdzielnia studencka Inwentus zorganizowaa bufet. Nie s prowadzone na miecie zbirki na ywno dla strajkujcych, tak samo nie jest kolportowana wrd spoeczestwa rezolucja. Strajk
ma charakter tylko wewntrzuczelniany studencki, pracownicy naukowi si nie
przyczyli 18.
W sali audytoryjnej wywieszono m.in. nastpujce hasa: damy zaatwienia
postulatw suby zdrowia, jak i solidaryzujemy si ze studentami Akademii
Medycznej w Gdasku. Od 7 listopada 1980 r. odbywa si w budynku Instytutu
Biologii Akademii Medycznej w Gdasku strajk 2 tys. studentw, ktry by gestem
poparcia dla protestujcych pracownikw suby zdrowia i nauczycieli. W filii AMG
w Bydgoszczy protestujcy studenci wybrali pitnastoosobowy komitet strajkowy,
ktrego przewodniczcym zosta student V roku Mariusz Ostrowski. W godzinach
popoudniowych do uczelni przybyli w gecie solidarnoci aktorzy Teatru Polskiego, ktrzy zgromadzonej modziey akademickiej recytowali wiersze. Akcja protestacyjna studentw filii AMG w Bydgoszczy zakoczya si jeszcze w tym samym
dniu w godzinach wieczornych. Bya to ju kolejna inicjatywa studentw bydgoskiej
akademii medycznej, ktra miaa zintegrowa rodowisko akademickie. Studentw pniej zobowizano do odrobienia zaj na uczelni w poszczeglnych klinikach. Suba Bezpieczestwa obawiaa si, aby rwnie pracownicy bydgoskiej
suby zdrowia nie zdecydowali si na zmian formy protestu z akcji protestacyjnej na strajk okupacyjny, i by nie przyczyy si do niej take pozostae uczelnie
medyczne w kraju. Zamierzano temu przeciwdziaa rodkami operacyjnymi. Nie
2011-02-07 12:09:35
znamy jednak szczegw poczyna podejmowanych w tym kierunku przez bydgosk Sub Bezpieczestwa19.
Akcja protestacyjna w bydgoskiej subie zdrowia bya kontynuowana. W niektrych placwkach na terenie wojewdztwa bydgoskiego pojawiy si postulaty
zmian personalnych wysuwane przez pracownikw, m.in. wskutek da pracowniczych zrezygnowa z penienia funkcji dyrektorskiej w ZOZ -ie w Wicborku
Stanisaw Grski. Zaoga wspomnianej placwki medycznej domagaa si rwnie
540
ustpienia zarwno Tadeusza Iwiskiego, zastpcy dyrektora ds. administracyjnych, jak i Marii Ruchalskiej, ktra pracowaa na stanowisku naczelnej pielgniarki. Inspiratorami zmian byli m.in. Tadeusz Suszyski, ordynator oddziau
chirurgicznego w Wicborku, ginekolog Ryszard Mierniczek oraz pielgniarka
Teresa Bk 20.
W jednym z kolejnych dni akcji protestacyjnej bydgoskiej suby zdrowia, a mianowicie 16 listopada 1980 r. w godzinach popoudniowych, w ok. 75% aptek
bydgoskich umieszczono plakaty na szybach wystawowych, na ktrych bya
przedstawiona tre listu Lecha Wasy z 12 listopada 1980 r. do premiera Jzefa Pikowskiego. Przewodniczcy Solidarnoci informowa w nim rzd o gotowoci strajkowej kilkudziesiciu zakadw pracy z caego kraju chccych poprze
protest suby zdrowia. Nadal byy prowadzone rozmowy pomidzy resortem
zdrowia a przedstawicielami suby zdrowia w sprawie podwyek pac. Z niektrych wypowiedzi redniego personelu medycznego wynikao, e pielgniarki mog
zaaprobowa przedstawione propozycje podwyek pensji o 1 000 z, ale pono
byli temu przeciwni lekarze, ktrzy domagali si wikszej skali regulacji swoich
pac. W poowie listopada 1980 r. ju prawie 80% budynkw bydgoskiej suby
zdrowia byo oflagowane. Akcja protestacyjna zarwno pracownikw szpitali, jak
i innych placwek zdrowia, zakoczya si w Bydgoszczy 17 listopada 1980 r.
O jej przerwaniu poinformowa Zbigniew Klotz, przewodniczcy KZ NSZZ Solidarno przy Szpitalu XXX-lecia i Wojewdzkim Szpitalu Zespolonym w Bydgoszczy. Byo to wynikiem podpisania porozumienia pomidzy Krajow Komisj
Porozumiewawcz Suby Zdrowia NSZZ Solidarno a komisj rzdow. Na
jego mocy obiecano przeznaczy 5% PKB na ochron zdrowia, podnie pace,
ustalono rwnie terminarz kolejnych spotka. Od godziny 9.00 zdejmowano
flagi z budynkw bydgoskiej suby zdrowia, a pracownicy zrezygnowali ju
z dalszego noszenia biao-czerwonych opasek. Strajk suby zdrowia poparli
2011-02-07 12:09:35
take pracownicy WPK w Bydgoszczy, organizujc jednogodzinny strajk solidarnociowy 7 listopada 1980 r., podczas ktrego wstrzymano ruch tramwajowy
i autobusowy na terenie miasta. Na posiedzeniach Biura Politycznego KC PZPR
aktualna sytuacja w subie zdrowia bya omawiana raczej marginalnie21.
Po zakoczeniu akcji protestacyjnej w Szpitalu XXX-lecia PRL oraz w Wojewdzkim Szpitalu Zespolonym, a take w filii AMG w Bydgoszczy rozpoczy si
przygotowania do wyborw nowych wadz zwizkowych, a nastpnie wybory
delegatw na zebrania. Jednoczenie prawie 90% zag pracowniczych obydwch
szpitali wypenio deklaracje przystpienia do NSZZ Solidarno. Przez kolejne
dni do bydgoskiej SB docieray uspokajajce informacje na temat oglnej sytuacji
w bydgoskiej subie zdrowia. Pracownicy szpitali oraz innych jednostek medycznych dyskutowali gwnie o uroczystoci odsonicia pomnika polegych stoczniowcw w Gdasku w grudniu 1980 r. W sposb stonowany wypowiadano si
take na temat oglnej sytuacji polityczno-spoecznej kraju. Z inicjatywy bydgoskiej
Solidarnoci na pocztku grudnia 1980 r. odbyy si obrady Krajowej Konferencji ds. Sprawiedliwego Podziau ywnoci. Uczestniczyli w nich rwnie
przedstawiciele bydgoskiej suby zdrowia, m.in. Wodzisaw Giziski, lekarz
z Wojewdzkiego Szpitala Zespolonego, a take pediatria Danuta Kaczmarek ze
Szpitala Dziecicego. Z niewielkim raczej zainteresowaniem spotkay si wrd
pracownikw obrady VII Plenum KC PZPR z pocztku grudnia 1980 r. Pojawiay
si jednak gosy o koniecznoci dymisji osb z wadz centralnych odpowiedzialnych
za aktualny kryzys gospodarczy. Sam okres przed witami Boego Narodzenia
w 1980 r. by spokojniejszy ni wczeniejsze miesice. Odbyway si w tym
czasie spotkania wigilijne, jak choby w filii AMG w Gdasku, w ktrym uczestniczyo ok. 20 studentw. Opatek wigilijny odby si w Domu Nauki przy ul. Powstacw Wielkopolskich nr 44, na ktrym goci rwnie ks. Kazimierz Welc22.
Powodem nowego konfliktu pomidzy rzdem a NSZZ Solidarno na pocztku
1981 r. bya kwestia wolnych sobt. W tym czasie Polska bya jednym z nielicznych
pastw europejskich, w ktrych pracowao si w wikszo sobt. Do skrcenia
szeciodniowego dnia pracy strona rzdowa zobowizaa si ju w czasie negocjacji pod koniec sierpnia 1980 r. w Gdasku i Szczecinie. Potwierdzia to ponownie w porozumieniach jastrzbskich we wrzeniu 1980 r. Ze wzgldu jednak na
trudn sytuacj gospodarcz wadze pastwowe wycofay si pod koniec 1980 r.
z czci obietnic i zdecydoway, aby od pocztku 1981 r. jedynie dwie soboty
2011-02-07 12:09:35
w miesicu byy wolne od pracy. Postanowienie to stanowczo oprotestowa MKZ

NSZZ Solidarno w Gdasku, ktry potraktowa postpowanie wadz pastwo-
wych jako jaskrawy wypadek naruszenia praw pracowniczych. Nie zaaprobowa

take dwch propozycji rzdowych rozwizania konfliktu, ktre zakaday stopniowe skracanie czasu pracy, ale w dalszej perspektywie. Zgodnie z decyzjami
rzdowymi w styczniu 1981 r. wolne soboty byy wyznaczone na 3, 17 i 31,
a pracujce na 10 oraz 24. NSZZ Solidarno ogosi jako wolne take soboty,
542
w ktrych zaogi przedsibiorstw prbowano przymusi do podjcia pracy. Z ocen

bydgoskiego MKZ NSZZ Solidarno 10 stycznia 1981 r. nie przystpio do
pracy na terenie wojewdztwa prawie 80% zatrudnionych w pastwowych zakadach. Nie wiemy, jak w tym dniu wygldaa sytuacja w bydgoskiej subie zdrowia.
W nastpn pracujc sobot, ktra wypadaa 24 stycznia 1981 r., do pracy nie
przyszo wielu lekarzy oraz pracownikw niszego personelu medycznego, chocia
lokalna Suba Bezpieczestwa oceniaa, e wikszo jednostek medycznych
funkcjonowaa normalnie. Wedug jej informacji w Zespolonym Szpitalu Wojewdzkim w Bydgoszczy do pracy w tym dniu nie przystpio 385 osb na 3 312
zatrudnionych. W Zespole Opieki Zdrowotnej nr 1 w Bydgoszczy nie pracowao
310 osb na 1 233 pracownikw. W ZOZ -ie nr 1 w Chojnicach na 622 zatrudnionych w pracy nie pojawio si ok. 30% personelu. Cz z pracownikw bydgoskiej
suby zdrowia po przyjciu do pracy nie podpisaa list obecnoci, traktujc 24
stycznia 1981 r. jako dzie pracy spoecznej. Normalnie pracowaa m.in. zarwno Centrala Zaopatrzenia Farmaceutycznego Cefarm w Bydgoszczy oraz podlege jej apteki, jak i Specjalistyczny Zesp Opieki Przemysowej w Bydgoszczy.
Wiele negatywnych reakcji wrd pracownikw bydgoskiej suby zdrowia spowodoway pniej prby ustalenia osb nieobecnych w pracy w czasie pracujcych
sobt. Czonkowie zakadowej Solidarnoci postulowali wrcz, aby zapacono
wszystkim, ktrzy nie byli w tym dniu w pracy, jak za normalny dzie roboczy.
Zatarg wok wolnych sobt w styczniu 1981 r. spowodowa take konflikty pomidzy pracownikami a dyrekcjami placwek medycznych, co pogorszyo i tak
nieatw sytuacj w subie zdrowia. Po duszych negocjacjach przedstawiciele
Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ Solidarno w czasie spotkania ze
stron rzdow w Warszawie osignli kompromis. Odtd trzy soboty w kadym
miesicu byyby dniami wolnymi od pracy, przy zachowaniu gwarancji omiogodzinnego dnia pracy w tygodniu23.
2011-02-07 12:09:35
Konflikt o wolne soboty wrd pracownikw bydgoskiej suby zdrowia spowodowa krytyczniejsz ocen dotychczasowych dziaa podejmowanych przez
wadze pastwowe. Pogarszajca si sytuacja gospodarcza, powane zaniedbania w zaopatrzeniu, braki w dostawach podstawowych produktw ywnociowych
byy zwiastunem kolejnych przesile politycznych. W lutym 1981 r. Komisja
Problemowa NSZZ Solidarno przy bydgoskiej subie zdrowia opracowaa
projekt poprawy warunkw lokalowych, zaopatrzenia oraz przeorganizowania
i usprawnienia funkcjonowania lecznictwa otwartego, ktry zamierzaa przedstawi lokalnym wadzom. W wypadku jego niezaakceptowania przygotowywaa si
do radykalniejszych dziaa, w porozumieniu z bydgoskim MKZ Solidarnoci.
Nie wiemy, w jakim stopniu zrealizowano wymienione cele24.
Po wydarzeniach bydgoskich, w czasie ktrych pobito dotkliwie dziaaczy bydgoskiej Solidarnoci oraz strajkujcych rolnikw w budynku Wojewdzkiej Rady
Narodowej ( WRN ) w Bydgoszczy, lokalne suby bezpieczestwa z wielk uwag obserwoway pobyt w Szpitalu XXX-lecia PRL Jana Rulewskiego, Mariusza
abentowicza oraz Michaa Bartoszcze. Szczeglnie interesoway SB powody
skierowania ich tam, a take stopie doznanych obrae ciaa. W tym celu do
Szpitala XXX-lecia PRL przyjechali take m.in. zastpca prokuratora wojewdzkiego Zbigniew Obuchowicz oraz lek. med. Ryszard Dugocki. Dziaacze Solidarnoci wspomnianego szpitala zdecydowali o przeniesieniu Jana Rulewskiego
oraz Mariusza abentowicza na oddzia intensywnej terapii, chocia stan ich
zdrowia nie by na tyle zy, aby zastosowa tak radykalne rozwizanie. Powodem
takiego postpowania bya prawdopodobnie obawa przed prb zatuszowania
przez wadze faktu pobicia dziaaczy Solidarnoci oraz ch wzmocnienia wymowy ich tragicznego losu. Po wypadach w WRN -ie w Bydgoszczy lokalna Solidarno
przeprowadzia strajki ostrzegawcze, a na koniec marca 1981 r. zapowiedziaa
strajk generalny. Z tego powodu w szpitalu XXX-lecia PRL w Bydgoszczy wyodrbniono trzy pomieszczenia, w ktrych zgromadzono wiksz liczb kocy,
opatrunkw i lekarstw. Zarwno leki, jak i zgromadzony tam sprzt medyczny
pozostawiono do dyspozycji Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego w Bydgoszczy. Dodatkowo w nastpnych dniach zorganizowano dwa Oddziay Pierwszej
Pomocy Medycznej w Szpitalu XXX-lecia i w Dziale Pomocy Doranej przy ul.
Markwarta. Take inne szpitale na terenie kraju przygotoway si w podobny
sposb do strajku generalnego. W tym dniu funkcjonowayby jednak normalnie.
2011-02-07 12:09:35
Dalsz konfrontacj powstrzyma Lech Wasa, ktry wynegocjowa kompromis

z wadzami pastwowymi pod koniec marca 1981 r. W wyniku tzw. porozumie
warszawskich odwoano zapowiedziany przez Solidarno strajk ostrzegawczy,
natomiast wadze pastwowe swoje dziaania w budynku WRN -u w Bydgoszczy
potraktoway jako niezgodne z zasadami rozwizywania konfliktw spoecznych.
Zadeklaroway take zamiar przeprowadzenia ledztwa w tej bulwersujcej
sprawie. Jana Rulewskiego oraz Mariusza abentowicza wypisano ze szpitala
544
6 kwietnia 1981 r. o godz. 14.30. Sprawa pobicia Jana Rulewskiego i jego kolegw
bya omawiana na kolejnych Krajowych Komisjach Porozumiewawczych NSZZ
Solidarno, w tym take na zorganizowanym w Bydgoszczy posiedzeniu
4 czerwca 1981 r.25
W 1981 r. NSZZ Solidarno regionu bydgoskiego zorganizowaa uroczyste
obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Nie wiemy, w jakim stopniu
bray w nich udzia placwki bydgoskiej suby zdrowia. W Wojewdzkim Szpitalu Zespolonym w Bydgoszczy postanowiono ten czas wykorzysta na odpoczynek.
Zrezygnowano take z uczestnictwa w oficjalnych obchodach pierwszomajowych.
Sytuacja w bydgoskiej subie zdrowia nadal bya nienajlepsza. Krytykowano nie
tylko indolencj wadz w prbach zniwelowania pogbiajcego si kryzysu gospodarczego. Oczekiwano take zmian personalnych w aparacie wadzy. Trudna
sytuacja suby zdrowia bya take przedmiotem obrad Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ Solidarno pod koniec kwietnia 1981 r. Pracownicy dydaktyczno-naukowi filii AMG w Bydgoszczy zaangaowali si w wybory nowych wadz
rektorskich. We szpitalach bydgoskich ju od duszego czasu nie funkcjonoway adne organizacje partyjne. Wadze partyjne byy w wyranej defensywie.
Suba Bezpieczestwa z niepokojem obserwowaa take rozwj sytuacji w filii
AMG w Bydgoszczy. W tym czasie studenci NZS wspomnianej uczelni wraz z NSZZ
Solidarno zorganizowali odczyt naukowy dr Zofii Tyc-Mocarskiej z Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu pt. Walka narodu polskiego o niepodlego
na przeomie XIX i XX w. Ju sam tytu wykadu dla wczesnych wadz mg
wydawa si prowokacyjny. Na pocztku czerwca 1981 r. w sali audytoryjnej filii
AMG w Bydgoszczy odbyo si spotkanie z Janem Rulewskim, przewodniczcym
bydgoskiego MKZ Solidarno. Uczestniczyo w nim ok. 250 studentw z bydgoskich szk wyszych. Pracownicy bydgoskiej suby zdrowia oczekiwali wyranie zmian po IX Nadzwyczajnym Zjedzie PZPR , ktry odby si w lipcu 1981 r.
2011-02-07 12:09:35
Spekulowali take, kto zostanie I sekretarzem KC . W tej roli widziano nadal

Stanisawa Kani, ewentualnie Mieczysawa Rakowskiego26.
W czasie najbliszych miesicy w bydgoskiej subie zdrowia przede wszystkim
dyskutowano nad rezultatami przyszego I Krajowego Zjazdu Delegatw NSZZ
Solidarno. Byy take obawy, w jaki sposb zareaguj na ten Zjazd wadze
pastwowe. Ju po zakoczeniu obrad I Krajowego Zjazdu Delegatw NSZZ
Solidarno wrd pracownikw bydgoskiej suby zdrowia pojawiy si gosy
krytyczne wobec wadz pastwowych, ktre w sposb fragmentaryczny poinformoway spoeczestwo o postanowieniach gdaskich. Niepewno co do rozwoju sytuacji w kraju pojawia si w wielu rodowiskach, w tym wrd pracownikw
bydgoskiej suby zdrowia. Wrd lekarzy i personelu medycznego syszano
niepokojce plotki, jakoby w najbliszym czasie bya przeprowadzona mobilizacja.
Z obaw obserwowano take oddziay armii sowieckiej stacjonujce w Polsce.
Nastrj grozy powikszy si, gdy gen. Wojciech Jaruzelski skoncentrowa w swoich rkach funkcje I sekretarza KC PZPR , premiera, a take ministra obrony narodowej. Dla niektrych pracownikw bydgoskiej suby zdrowia byo to oznak
zwycistwa w partii zwolennikw twardego kursu wobec opozycji, a take zbliajcej si nieuchronnie konfrontacji z NSZZ Solidarno, o czym wiadczyo
take przeduenie suby wojskowej o kolejne dwa miesice. Bydgoscy lekarze
z niepokojem obserwowali zbliajc si w szybkim tempie zim. Kryzys gospodarczy wpyn rwnie na funkcjonowanie publicznej suby zdrowia, w ktrej
brakowao podstawowych lekarstw. Niebezpiecznie wzrastaa liczba zachorowa
na grulic i na dur brzuszny. Niewystarczajca na rynku liczba produktw mlecznych bya powodem czstych chorb dziecicych. Katastrofalny by take stan
poonictwa, czego konsekwencj staa si wysoka miertelno wrd niemowlt. Ten tragiczny obraz suby zdrowia dotyczy caego kraju. Brak reform strukturalnych powodowa wrd pracownikw bydgoskiej suby zdrowia powane
obawy co do niedalekiej przyszoci, a nic nie zapowiadao, aby w tym wzgldzie
szybko zmienio si na lepsze. Problematyka suby zdrowia pojawia si take
w czasie jednego z plenarnych posiedze Zarzdu Regionalnego NSZZ Solidarno w Bydgoszczy pod koniec padziernika 1981 r. W czasie posiedzenia
Jan Rulewski poinformowa obecnych o przebiegu i wynikach ostatniego posiedzenia Komisji Krajowej NSZZ Solidarno, na ktrym podjto uchwa akceptujc tworzenie samorzdw w jednostkach suby zdrowia. Jednoczenie
2011-02-07 12:09:35
streci rezultaty rozmw pomidzy Solidarnoci a Ministrem Zdrowia i Opieki

Spoecznej, w czasie ktrych dyskutowano nad popraw warunkw pracy w subie zdrowia 27.
Na 28 padziernika 1981 r. Krajowa Komisja NSZZ Solidarno zapowiedziaa
jednogodzinny powszechny strajk ostrzegawczy, ktry by odpowiedzi na pogarszajc si sytuacj gospodarcz oraz wrogie dziaania wadz pastwowych
wobec niezalenego ruchu zwizkowego. Na terenie wojewdztwa bydgoskiego
546
zastrajkowao wiele przedsibiorstw pastwowych. Pracownicy suby zdrowia,

ktrych byo w wojewdztwie bydgoskim ok. 14,5 tys., nie przystpili do strajku
ostrzegawczego, ale na znak protestu zdecydowali si oflagowa budynki szpitali oraz innych placwek medycznych. Jednoczenie zadeklarowali take zaoenie w tym dniu biao-czerwonych opasek na rkawach bd wsteczek w tych
samych kolorach. Jedynie personel Zakadw Naprawczych Sprztu Medycznego
w Bydgoszczy zapowiedzia swoje uczestnictwo w obecnej akcji protestacyjnej.
W czasie samego strajku ostrzegawczego placwki suby zdrowia funkcjonoway normalnie, ale ok. 70% budynkw byo oflagowanych. Rwnoczenie take
w innych rejonach kraju nie przyczyy si one do strajku ostrzegawczego, aby
zapewni prawidowe funkcjonowanie szpitali. Lekarzom i personelowi medycznemu zawsze byo trudniej przeprowadza strajki, poniewa zajmowali si chorymi, ktrych w wielu wypadkach nie mona byo pozostawi bez opieki medycznej. Jednoczenie w bydgoskich szkoach wyszych trwa strajk solidarnociowy
z Wysz Szko Inynieryjn w Radomiu, do ktrego nie przyczya si filia AMG
w Bydgoszczy Nie uczynia tego rwnie podczas pniejszego strajku okupacyjnego w listopadzie 1981 r.28
W ocenie SB do koca 1981 r. do NSZZ Solidarno w bydgoskiej subie zdrowia przystpio ok. 75% pracownikw. Diametralnie zmniejszy si take stopie
upartyjnienia w placwkach medycznych, m.in. w Wojewdzkim Szpitalu Zespolonym w Bydgoszczy odsetek osb nalecych do PZPR zmniejszy si z 14%
do 8%. Pod koniec 1981 r. widoczne byy narastajce symptomy niezadowolenia
wrd lekarzy i personelu medycznego na terenie wojewdztwa bydgoskiego,
spowodowane zbyt niskim poziomem wynagrodzenia pracownikw suby zdrowia.
W tym czasie prowadzono bowiem rozmowy z Ministerstwem Zdrowia i Opieki
Spoecznej, take w kwestii ukadu zbiorowego i regulacji pac, ktre niestety zakoczyy si fiaskiem. W rodowisku lekarskim pojawiy si nawet opinie o koniecz-
2011-02-07 12:09:35

noci strajku, ktry zaplanowano rozpocz od 4 stycznia 1982 r., o ile wczeniej
resort zdrowia nie zaakceptuje karty pracownika suby zdrowia. Bydgoscy lekarze od pocztku grudnia 1981 r. planowali rozpoczcie akcji protestacyjnej, polegajce na odmowie podrowania samochodami prywatnymi w czasie wizyt
lekarskich. Prawdopodobnie wprowadzenie stanu wojennego uniemoliwio realizacj tych planw. W raporcie bydgoskiej Suby Bezpieczestwa z 14 grudnia
1981 r. czytamy: Placwki suby zdrowia podjy w dniu dzisiejszym normaln
prac. Z rozmw prowadzonych przez pracownikw tego rodowiska wynika, i
duym utrudnieniem w wykonywaniu ich subowych obowizkw jest brak cznoci telefonicznej. Cz dyskutujcych wyraa obawy o moliwo powstania
niepotrzebnych tragedii, zwaszcza wrd zawaowcw, kobiet ciarnych
i innych osb potrzebujcych natychmiastowej pomocy lekarskiej. Odnotowano
spadek wizyt chorych w przychodniach zdrowia29.
Pierwsze miesice stanu wojennego w Polsce spowodoway w spoeczestwie
strach, a take niedowierzanie. Obawy przed represjami stay si codziennoci
wikszoci Polakw. Nastroje te panoway take wrd pracownikw bydgoskiej
suby zdrowia, szczeglnie po pierwszych internowaniach. By to jednak tylko
okres przejciowy. Pniej wielu z nich uczestniczyo w tworzeniu podziemnych
struktur Solidarnoci.
2011-02-07 12:09:35
2011-02-07 12:09:35
cz 4.
INNE RODOWISKA
2011-02-07 12:09:35
2011-02-07 12:09:35
JAKUB KUFEL
Rola dziaaczy Ruchu Modej Polski
w strajku sierpniowym w Stoczni Gdaskiej
Strajk sierpniowy w Stoczni Gdaskiej by momentem przeomowym w historii

Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Stanowi wyrany znak oporu rodowiska
robotniczego wystpujcego przeciw dziaaniom Polskiej Zjednoczonej Partii
Robotniczej, ktra rzekomo miaa realizowa interesy ludzi pracy. Podpisane
31 sierpnia Porozumienie Gdaskie stao si podstaw do powstania jednego
oglnopolskiego zwizku zawodowego Solidarno. Niezaleny Samorzdny
Zwizek Zawodowy, ktry zrzesza 10 milionw obywateli delegitymizowa roszczenia partii wystpujcej w imieniu klasy robotniczej.
Istotn rol w agregowaniu interesw robotnikw odgrywaa opozycja demokratyczna. Pomoc ze strony inteligencji represjonowanym po wydarzeniach 1976 r.
pracownikom Ursusa i Radomia zbliya do siebie obie grupy spoeczne. Doprowadzia take do powstania jawnie dziaajcych organizacji opozycyjnych. Proklamowanie Komitetu Obrony Robotnikw 23 wrzenia 1976 r. wyznacza istotn
cezur czasow w badaniach nad opozycj w okresie PRL . Po 1976 r. zaczyna
ona dziaa jawnie, wystpujc przeciwko wadzy z pozycji legalistycznych, domagajc si przestrzegania prawa. Moliwo bardziej zorganizowanego dziaania przeoya si na powstanie nowych grup opozycyjnych. W marcu 1977 r.
proklamowano Ruch Obrony Praw Czowieka i Obywatela, ktry gromadzi dziaaczy o pogldach prawicowych. Rnice ideowo-polityczne w ramach ROPCiO
doprowadziy do dalszych podziaw: rodowisko zwizane z Leszkiem Moczulskim
powoao do ycia Konfederacj Polski Niepodlegej, grupa dziaaczy opozycji
skupionych wok Aleksandra Halla Ruch Modej Polski.
Duy wpyw na emancypacj rodowiska modopolskiego miay kwestie wiatopogldowe. Geneza RMP wie si z gdaskim Duszpasterstwem Akademickim
prowadzonym przez o. Ludwika Winiewskiego. To podczas spotka z uczniami
LO nr I i III ksztatoway si pogldy tego rodowiska rozwinite w pimie Brat-
2011-02-07 12:09:35
niak, ktre stanowio spoiwo ideowe modopolakw 1. Przedstawiciele opozycji

skupionej wok pisma ogosili 29 lipca 1979 r. w Gdasku powstanie Ruchu
Modej Polski. Nowa organizacja skupiaa dziaaczy z Gdaska, Szczecina,
Gorzowa Wielkopolskiego, odzi, Warszawy, Poznania i Bydgoszczy. Na jej
czele stanli: Aleksander Hall, Jacek Bartyzel, Arkadiusz Rybicki. Uczestnicy
RMP okrelali si jako niezaleny ruch ideowy, majcy na celu: umacnianie
wizi narodowej Polakw, respektowanie praw osoby ludzkiej, przestrzeganie
552
chrzecijaskich norm etycznych w yciu publicznym, zachowanie tosamoci

kultury narodowej 2.
Swoj dziaalno RMP najszerzej rozwin w Gdasku. Warto zwrci uwag na
to, e Ruch Modej Polski nie by organizacj, nie zakada wic czonkostwa,
tylko uczestnictwo. Za uczestnikw Ruchu powinnimy uznawa dziaaczy, ktrzy
podpisali deklaracj ideowo-polityczn z 1979 r.3 Wrd opozycjonistw z RMP
pochodzcych z Trjmiasta na tej licie znaleli si m.in.: Piotr Dyk, Ireneusz Gust,
Aleksander Hall, Andrzej Jarmakowski, Dariusz Kobzdej, Magdalena Modzelewska, Arkadiusz Rybicki, Boena Rybicka, Mirosaw Rybicki, Jan Samsonowicz,
Andrzej Somiski4. Stanowili oni grup, wok ktrej gromadzio si rodowisko
sympatykw ruchu. Obok dziaalnoci wydawniczej i poligraficznej RMP organizowa szereg imprez, ktre miay upamitni rocznice patriotyczne, m.in. 3 maja,
11 listopada i 16 grudnia. Co roku gromadziy one coraz wiksz liczb osb.
Podczas manifestacji 3 maja 1980 r. po mszy w kociele Mariackim w Gdasku
tum uda si pod pomnik Sobieskiego, wznoszc hasa patriotyczne i rozwijajc
transparenty przypominajce o rocznicy. Pod pomnikiem Sobieskiego Dariusz
Kobzdej w imieniu RMP i Tadeusz Szczudowski w imieniu ROPCiO wygosili radykalne, niepodlegociowe przemwienia. Gdy tum si rozszed, grup dziaaczy
opozycyjnych pobito i zatrzymano5. Kobzdej i Szczudowski zostali skazani na
3 miesice pozbawienia wolnoci6.
W intencji aresztowanych dziaaczy opozycyjnych Boena Rybicka wraz z Magdalen Modzelewsk zorganizoway modlitwy w kociele Mariackim w Gdasku,
ktre gromadziy do kilkudziesiciu osb 7. Przeprowadzono te ogromn akcj
ulotkow w obronie uwizionych. Szacuje si, e w Trjmiecie rozrzucono od
100 do 150 tys. ulotek 8. Budowao to atmosfer napicia i tworzyo wraenie, e
w miecie co si dzieje9. Wydarzenia te pooyy grunt pod strajk sierpniowy
w Stoczni Gdaskiej.
2011-02-07 12:09:35
JAKUB KUFEL ROLA DZIAACZY RUCHU MODEJ POLSKI
Decyzja o wybuchu strajku w Stoczni im. Lenina zapada 10 sierpnia 1980 r. 10

podczas imprezy w mieszkaniu Piotra Dyka (uczestnika RMP ) przy ul. Sienkiewicza 10/6, zorganizowanej z okazji wyjcia z wizienia Tadeusza Szczudowskiego i Dariusza Kobzdeja. Na bankiet przybya wiksza cz rodowiska opozycyjnego Trjmiasta (ponad 100 osb). Rozesza si tam wiadomo o zwolnieniu
z pracy w Stoczni Gdaskiej suwnicowej Anny Walentynowicz. W zwizku z tym,
e w mieszkaniu by podsuch, Bagdan Borusewicz wyprowadzi na zewntrz
kilku dziaaczy: Lecha Was, Bogdana Felskiego, Jerzego Borowczaka. Podjli oni decyzj o rozpoczciu strajku w Stoczni Gdaskiej11.
Dziaacze Ruchu Modej Polski dowiedzieli si o strajku dopiero po jego wybuchu
4 sierpnia. Ich decyzja o przyczeniu si do pomocy strajkujcym bya natychmiastowa. Pierwszego dnia protestu do Boeny Rybickiej zadzwoni Bogdan
Borusewicz i powiedzia, e w Stoczni im. Lenina jest strajk. W zwizku z tym, e
pocig, ktrym mia przyjecha z kolonii jej najmodszy brat, by spniony, wraz
z siostr postanowia wybra si do stoczni. Na teren zakadu dotary po pnocy.
Otwarto im bram, poniewa Boen rozpozna stranik, ktry wiedzia, e prowadzia modlitwy w bazylice Mariackiej i jest dziaaczk opozycji. Po wejciu na
teren Stoczni obie panie uday si do Sali BHP , w ktrej obradowao kilkanacie
osb (m.in. Lech Wasa)12.
Tymczasem 15 sierpnia w godzinach porannych w mieszkaniu Samsonowiczw
na Przerbce zebra si aktyw decyzyjny rodowiska RMP . Tam zapada decyzja, e Ruch wczy si do strajku. Spotkanie to byo inwigilowane przez Sub
Bezpieczestwa. TW Grzegorz odnotowa moment, w ktrym byo sporzdzane
owiadczenie RMP informujce o poparciu dla strajku: Z Hallem i Rybickim
udalimy si do miejsca pracy J. Samsonowicza na Akademi Medyczn. Po
przyjciu do Samsonowicza zastalimy u niego Boen Rybick. Panowaa oglna panika, gdy wszyscy orientowali si, i Suba Bezpieczestwa zorganizowaa na nich obaw. W miejscu pracy Samsonowicza powstao Owiadczenie
solidaryzujce si ze strajkujcymi i zredagowane przez Aleksandra Halla 13.
Dziaacze RMP w owym dokumencie w peni poparli postulaty strajkujcych:
W dniu wczorajszym rozpocz si strajk zaogi Stoczni Gdaskiej. Obok postulatw ekonomicznych wysunito dania: budowy pomnika upamitniajcego
ofiar stoczniowcw zabitych w Grudniu 1970, przywrcenia do pracy wszystkich
represjonowanych z przyczyn politycznych. Wyraamy pen solidarno z tymi
2011-02-07 12:09:35
daniami stoczniowcw gdaskich. [] PZPR nigdy nie wykazywaa si zrozumieniem polskiego interesu narodowego i polityczn mdroci. Musi je wykaza
spoeczestwo polskie, strajkujcy i opozycja demokratyczna. Jedyn drog jest
spokojne organizowanie si, spokojne i rozwane upominanie si o swoje prawa.
Nie mona da si sprowokowa i szuka zwycistwa stosujc przemoc. Musimy
by odpowiedzialni za Polsk i jej przyszo. Zwyciymy14.
Mirosaw Rybicki zaj si drukowaniem owiadczenia (zostao ono przepisa-
554
ne na maszynie i powielone)15. Aleksander Hall wraz z Dariuszem Kobzdejem,

Tadeuszem Szczudowskim, Andrzejem Somiskim i Tadeuszem Adamskim
w godzinach popoudniowych 15 sierpnia weszli na teren Stoczni. Udali si na
sal BHP , na ktrej toczyy si obrady Komitetu Strajkowego z reprezentacj
dyrekcji. Lech Wasa przywdca strajku, poprosi wszystkich zgromadzonych
o powstanie, po czym powita Kobzdeja i Szczudowskiego: Tu przyszli dwaj
bohaterowie, ktrzy wycierpieli 3 miesice wizienia i zaintonowa hymn, ktry
odpiewali wszyscy na stojco (wcznie z dyrektorem Klemensem Gniechem).
Do wieczora na teren stoczni dotara spora grupa modopolakw, m.in. Boena
Rybicka, Magdalena Modzelewska, Maciej Grzywaczewski16. Dariusz Kobzdej
przemawia publicznie z platformy przy bramie nr 2. Wobec podnoszonych gosw,
e na teren stoczni moe wej SB , Kobzdej stwierdzi, e zajmuje si dziaalnoci opozycyjn od 2 lat i moe zapewni, e SB na teren zakadu nie wejdzie.
Dopki s na terenie zakadu, mog by spokojni. Interwencja taka moe by
podjta, gdyby wyszli na ulic17.
Pojawienie si dziaaczy RMP na terenie Stoczni zostao odnotowane przez Sub Bezpieczestwa w ramach operacji o kryptonimie Brama prowadzonej przez
Wydzia B KW MO w Gdasku. Polegaa ona na obserwacji bram stoczniowych
zwaszcza bramy nr 2 i odnotowywaniu wejcia do stoczni m.in. Aleksandra
Halla (Haka), Jana Samsonowicza (Samsona), Piotra i Tadeusza Szczudowskich (Szczudy), Andrzeja i Wiesawa Somiskich (Sonia) i Arkadiusza Rybickiego (Rydza). Na terenie stoczni dziaacze byli przechwytywani przez
agentw SB , m.in. Antoniego, Grzegorza, Roberta i Rybaka18.
Po wejciu na teren Stoczni RMP -owcy nie mieli okrelonej strategii dziaania,
oprcz poparcia dla postulatw strajkowych. Panowao nastawienie, e wkrtce
nastpi pozytywny fina. Decydujcym momentem dla protestu bya sobota
(16 sierpnia), kiedy to strajk zakadowy zmieni si w strajk solidarnociowy.
2011-02-07 12:09:35
Okoo godziny czternastej osignito porozumienie Komitetu Strajkowego z dyrekcj. Obiecano realizacj postulatw stoczniowcw, m.in. podwyki pac, budow pomnika, przyjcie do pracy Anny Walentynowicz i Lecha Wasy. TW Antoni twierdzi, e dziaacze RMP namawiali do kontynuowania strajku: Poznaem
Aleksandra Halla oraz Boen i Mirosawa Rybickich. Za Boen szo chyba ze
30 chopakw. Syszaem, jak jeden mwi: Przecie nie moemy opuci stoczni, jutro ma przyj ksidz. Bdzie odprawiona msza. W tym czasie grupa
modych stoczniowcw zacza skandowa: Trzy tysice [chodzio o podwyk
pac o 3 tys.]. Otwarto bramy i ludzie zaczli wychodzi, ale czonkowie RMP
wzywali do pozostania 19. Dziaacze Ruchu Modej Polski zdawali sobie spraw
z sukcesu negocjacji, ale podobnie jak Wasa dostrzegli fakt, e rodzi si co
nowego, e mona zawalczy o co wicej20.
Sformuowanie strategii RMP wobec strajku nastpio w sobot podczas spotkania
grupy decyzyjnej w mieszkaniu na Przymorzu: przyjto strategi, e dziaacze
RMP nie bd przejmowa oficjalnego stanowiska doradcw, ani walczy o do-
kooptowanie do Komitetu Strajkowego. Bya to wiadomie podjta decyzja polityczna. Niewielu uczestnikw Ruchu pracowao. Obawiano si atakw ze strony
propagandy, jakoby to elementy antysocjalistyczne byy inspiratorami strajku 21. Na przepustkach strajkowych unikano wic sformuowania doradcy22. Rol
dziaaczy Ruchu Modej Polski byo zatem wspieranie strajku23.
W nocy z 16 na 17 sierpnia uformowa si Miedzyzakadowy Komitet Strajkowy.
W jego skad wszed Jan Samsonowicz (jako delegat Akademii Medycznej). Pozostali czonkowie Ruchu postanowili, e bd suy gosem doradczym nowo
powstaemu MKS -owi. W nocy z 16 na 17 sierpnia sformuowano 21 postulatw.
Pocztkowo byo ich wiele wicej. Wikszo z nich miaa charakter socjalny.
Odrzucano te najmniej istotne i dyskutowano nad ustaleniem ich hierarchii.
Aleksander Hall, ktry uczestniczy w dyskusji nad postulatami, przestrzega przed
nadmiernym radykalizmem24. Obawia si bowiem oskare o dziaania kontrrewolucyjne. Jego zdaniem, podyktowane wzgldami politycznymi postulaty np.
wolnych wyborw wiadczyy o tym, e w Stoczni dzieje si co niezwykego.
Postulat wolnych zwizkw zawodowych by zdaniem Halla maksimum tego, na
co mona byo sobie pozwoli, aby nie i na otwart konfrontacj z wadz25.
Decydujcy wpyw na ksztat postulatw mia Bogdan Borusewicz, ktry je pogrupowa i uhierarchizowa. Na pierwszy plan wysun utworzenie niezalenych
2011-02-07 12:09:35
zwizkw, zniesienie cenzury, bezpieczestwo dla strajkujcych oraz zwolnienie winiw politycznych. Skreli te z listy postulat Tadeusza Szczudowskiego dotyczcy wolnych wyborw, zagodzi punkt mwicy o zniesieniu cenzury,
przeksztacajc go w nierepresjonowanie niezalenych wydawnictw, a take
doda punkt domagajcy si transmisji mszy w. w radiu 26. Wedug Macieja
Grzywaczewskiego, z punktu widzenia ideowej tosamoci RMP du rol odgrywa ten ostatni postulat, poniewa Ruch uwaa, e fundamentem naszej cywi-
556
lizacji jest chrzecijastwo, a transmisja mszy stanowi widoczny wyraz potrzeb

religijnych Polakw 27.
Dziaacze RMP mieli wiadomo potrzeb religijnych strajkujcej zaogi. Magdalena Modzelewska i Boena Rybicka organizoway modlitwy na terenie
Stoczni Gdaskiej. Byy one kontynuacj naboestw w intencji Kobzdeja
i Szczudowskiego w kociele Mariackim w Gdasku. W Stoczni odbyway si
one codziennie okoo godziny osiemnastej przy bramie nr 2. Przychodzia na
nie wikszo strajkujcej zaogi. Modlitwa gromadzia tysice ludzi po obu
stronach bramy. W czasie naboestwa nie odbyway si obrady MKS . Na
spotkania modlitewne przychodzi zawsze Lech Wasa, ktry du wag przywizywa do elementw sakralizujcych strajk. Obok Modzelewskiej i Rybickiej
by jedn z osb czytajcych intencje. Modlono si za stoczniowcw, ich rodziny, powodzenie strajku, nawet za rzdzcych 28 . Codzienna modlitwa stanowia podstaw poznawania si i tworzya atmosfer refleksji i wyciszenia
w momencie napicia wywoanego zagroeniem ze strony wadz 29. Tak licznie
zebrani ludzie potrzebowali religijnego poparcia dla swoich dziaa. Modlitwy,
ktre gromadziy setki osb w sposb wyrany pokazay, e w Stoczni istnieje
potrzeba zorganizowania mszy. Agent Grzegorz w swoim raporcie z 16 sierpnia odnotowa: Ruch Modej Polski zaatwia na niedziel ksidza, ktry odprawi na terenie Stoczni msz 30. Zorganizowania liturgii podj si ks. Henryk
Jankowski z parafii w. Brygidy. Do mszy suy jeden z sympatykw RMP Piotr
Adamowicz 31.
Obok duchowego i religijnego wsparcia dla robotnikw Ruch Modej Polski suy
strajkujcej zaodze pomoc poligraficzn: RMP od samego pocztku wydarze
w Gdasku aktywnie wczy si w organizowanie i przygotowanie caej dziaalnoci poligraficznej oraz masowego kolportau [] wrd zag zakadw pracy32.
Ju 15 sierpnia na teren Stoczni Mirosaw Rybicki dostarczy pierwsze materiay
2011-02-07 12:09:36
wydrukowane poza zakadem. Byo to m. in. powielone owiadczenie RMP , ktre

informowao o poparciu Ruchu dla strajku33. Protest w Stoczni by gigantycznym
przedsiwziciem poligraficznym. Dziaacze RMP dysponowali ogromnym dowiadczeniem w drukowaniu ulotek (m.in. w obronie Kobzdeja i Szczudowskiego),
mieli take jedn z najlepiej zakonspirowanych sieci poligraficznych 34. W powszechnym uyciu bya tzw. technika wakowa. Aby rozpocz druk na terenie
Stoczni trzeba byo dysponowa wakiem i matryc do powielaczy biakowych.
Pierwszy sprzt poligraficzny (farby, waki, matryce) do zakadu dostarczy Mirosaw Rybicki, ktry koordynowa dziaalno drukarsk. Zajmowa si m.in.
przeszkoleniem robotnikw Stoczni oraz osb wspomagajcych strajk w zakresie
obsugi powielacza i zorganizowa sie kolportau materiaw drukowanych.
Wykorzystywano take drukarnie poza stoczni. Materiay strajkowe przywoono
na teren zakadu. Boena Rybicka i Magdalena Modzelewska przepisyway komunikaty strajkowe. Drukowano redagowany codziennie Strajkowy Biuletyn Informacyjny 35, ktry stanowi towar deficytowy i by momentalnie rozchwytywany nie tylko przez robotnikw, ale take przez mieszkacw Trjmiasta 36.
W ramach wsppracy midzyopozycyjnej zajmowano si drukiem Robotnika
Wybrzea (pisma WZZ ).
Ju 15 sierpnia RMP wydrukowa na terenie Stoczni metod sitodruku du
liczb ulotek formatu A-4. Byy one kolportowane na terenie zakadu 37, rozrzucane poza terenem Stoczni38 oraz dostarczane do innych orodkw strajkowych.
Przewozem bibuy zajmowa si m.in. Andrzej Somiski, ktry zosta zatrzymany
przez patrol MO 20 sierpnia 1980 r. w Gdasku-Wrzeszczu wraz z Andrzejem
Madyjewskim, Piotrem Szczudowskim i Maciejem Jerzym Butkiewiczem. W samochodzie znajdowa si karton z zawartoci 1 200 ulotek z dnia 18 VIII 1980 r.
wydrukowanych w Wolnej Drukarni Stoczni Gdynia podpisanych przez MKS , informujcych o strajku i nawoujcych do jego trwania oraz matryca Owiadczenia
z dnia 15 VIII 1980 r. podpisana przez RMP informujca o strajku w Stoczni
Gdaskiej im. Lenina i wysunitych przez stoczniowcw daniach ekonomicznych 39. Aresztowani zostali wypuszczeni na wolno 22 sierpnia. TW Robert
relacjonowa: W dniu wczorajszym po wyjciu z aresztu zaczekaem przed Komisariatem na Andrzeja Somiskiego i Piotra Szczudowskiego. Wsplnie udalimy si na teren Stoczni im. Lenina w Gdasku. Zgotowano nam tam serdeczne przyjcie. Wszyscy trzej najpierw przekazalimy przez mikrofon informacj
2011-02-07 12:09:36
o naszym zatrzymaniu. Andrzej Somiski i Piotr Szczudowski w bezczelny

sposb owiadczyli, e podczas zatrzymania i pobytu w komisariacie byli bici
przez funkcjonariuszy. Nastpnie udzielilimy wywiadu dziennikarzom zagranicznym. [] Na terenie Stoczni spotkaem Mirka Rybickiego i Wiesawa Somiskiego. Organizuj oni produkcj ulotek metod wakow40.
Dziaacze Ruchu Modej Polski czsto kursowali pomidzy zakadami pracy.
Oprcz przewoenia bibuy ich zadaniem byo przekazywanie informacji o strajku
558
w Stoczni Gdaskiej. Wadze prowadziy bowiem zakrojon na du skal polityk majc z jednej strony dezinformowa strajkujce zakady pracy, z drugiej za
izolowa robotnikw od dziaaczy opozycyjnych (np. przez megafony podawano
komunikaty: stoczniowcy, strajkujcy robotnicy, Polska Zjednoczona Partia
Robotnicza dogada si z wami. Wasze postulaty bd spenione. Odetnijcie si
od wichrzycieli z KOR -u i RMP . W poniedziaek 18 sierpnia Arkadiusz Rybicki
wraz z Piotrem Dykiem (ktry jako jeden z nielicznych dziaaczy RMP dysponowa
samochodem maym fiatem) postanowili rozwie postulaty strajkowe MKS -u
do innych zakadw pracy. Pojechali m.in. do Rafinerii Gdaskiej i poinformowali stra, e przywieli postulaty sformuowane w Stoczni im. Lenina. Stranicy,
wyranie wrogo wobec nich nastawieni, wzili ich ze stanowczoci pod rami
i zaprowadzili w gb zakadu do sali, w ktrej odbywa si wiec Komitetu Strajkowego. Jego czonkowie zadawali Rybickiemu i Dykowi pytania stanowczym
tonem. Okazao si, e przed nimi do Rafinerii przyszo dwch mczyzn, ktrzy
owiadczyli, e s ze Stoczni Gdaskiej, w ktrej strajk dobieg wanie koca.
Polecili im, aby take zakoczyli swj protest, bo nie dostan nawet tych pienidzy, o ktre walcz.
Po tym wydarzeniu Arkadiusz Rybicki wpad na pomys, e trzeba napisa postulaty strajkowe na wielkiej tablicy i wywiesi przed stoczni, aby wszyscy
wiedzieli, e strajkujcy nie walcz tylko o sprawy socjalne, ale domagaj si
take powstania wolnych zwizkw zawodowych 41. Pomys swj przedstawi
Lechowi Wasie, ktry wyrazi zgod na namalowanie postulatw na tablicach.
W Stoczni Aram spotka Macieja Grzywaczewskiego, ktry w nastpujcy sposb relacjonuje okolicznoci ich powstania: W poniedziaek w godzinach popoudniowych poprosilimy takich ju zaprzyjanionych z nami stoczniowcw, eby
nam dali takie tablice, e te postulaty napiszemy w takiej formie, eby pniej
mona byo z tymi tablicami konfrontowa, co jest prawd, a co nieprawd. Gdzie
2011-02-07 12:09:36
w gbi Stoczni dostalimy dwie sklejki, dostalimy dwa stolarskie owki, dostalimy farb miniow i suchajc bardzo gronego przemwienia Gierka42 z radia
tranzystorowego napisalimy te postulaty. Aram na jednej tablicy, ja na drugiej43. Arkadiusz Rybicki take wspomina to wydarzenie: Pracowaem w biurze
projektw budownictwa wiejskiego jako krelarz. Byem krelarzem amatorem
i wydawao mi si to proste. Dzielimy kartk postulaty na p. [] Maciek praw
linijk, ja lew i na czworakach malowalimy. Ale to okazao si nie takie proste,
bo farba si rozlewaa, ten druk trudno byo obliczy. Trzeba byo te litery raz
rozszerza, raz zwa. [] Okazao si, e malowanie farb nie jest moliwe.
[] Robotnicy dali nam takie owki treserskie, takie grube owki, ktrymi wyrysowano na tych sklejkach i na tych kadubach linie, no i tymi owkami emy te
postulaty rysowali. I jak ju zapada zmrok skoczylimy te tablice. One zostay
ustawione na dwch wzkach akumulatorowych synnych stoczniowych. []
Trzymalimy te tablice, a wok nas robotnicy jak winogrona obwieszajcy te
wzki. Ale jak dojedalimy, to po kolei ci robotnicy zeskakiwali, a przy samej
bramie zostalimy sami. Ja przeyem wtedy moment zwtpienia, bo ten entuzjazm
z pisania ulotni si po drodze do bramy nr 2. To byo ju ciemno, przy bramie
byy kamery, wiata, byo, mona powiedzie, mniej bezpiecznie []. Ale zaraz
robotnicy stojcy na bramie te tablice od nas wzili i przykrcili do bramy i tak
zawisy te tablice44. Stay si one ikon strajku i symbolem oraz wiarygodnym
medium dla spoeczestwa namacalnym znakiem tego, o co walcz robotnicy
w Stoczni Gdaskiej45.
Pod bram Stoczni im. Lenina przychodzia coraz wiksza grupa osb popierajcych strajk. Przedstawiciele MKS -u oraz wspierajcy ich opozycjonici udzielali wywiadw zachodnim mediom. Negocjacje ze szczebla zakadowego przeniosy
si na szczebel rzdowy. Z Warszawy przyjechali doradcy m.in. Tadeusz Mazowiecki, Bronisaw Geremek, ktrzy udzielili poparcia stronie solidarnociowej.
Dziaacze Ruchu Modej Polski, ktrzy pomagali robotnikom od pierwszych dni
strajku, suyli ekspertom rad. Od samego pocztku stosunek grupy ekspertw
do dziaaczy RMP by bardzo przychylny. Podczas strajku w Stoczni Gdaskiej
nie odgryway roli rnice ideowo-polityczne dzielce dziaaczy poszczeglnych
ugrupowa opozycyjnych. Dziaacze Ruchu suyli strajkowi pomoc tam, gdzie
byli potrzebni: smarowali chleb w stowce, dowozili jedzenie dla stoczniowcw
itd. Nie nocowali na terenie Stoczni. Najczciej te nie spali w swoich mieszka-
2011-02-07 12:09:36
niach, ktre byy obstawiane przez Sub Bezpieczestwa. Cz z nich nocowaa w miejscach pooonych w pobliu Stoczni, aby mona byo szybko do niej
dotrze 46. W momencie wejcia na teren zakadu okazywali przepustki strajkowe 47. Wikszo z nich bya przez robotnikw rozpoznawana. Strajkujca zaoga
nie ulegaa propagandzie wadz, ktre prboway zdyskredytowa dziaalno
opozycji wspomagajcej strajk i yczliwie odnosia si do dziaaczy RMP 48. Wraz
z uczestnikami Ruchu wyczekiwaa na rezultat rozmw MKS -u z Komisj Rzdo-
560
w. Dziaacze RMP , Arkadiusz Rybicki i Wiesaw Somiski, niecierpliwili si

z powodu przeduania si rozmw. Przemwienie Jagielskiego z 27 sierpnia
oceniali jako pozbawione sensu. Wedug nich premier nie powiedzia nic nowego i utwierdzi swoje stanowisko. Zdaniem A. Rybickiego MKS w niektrych
sprawach zawartych w postulatach moe i na kompromis wedug niego byoby to suszne. W taki sposb nie moe by jednak zaatwiona sprawa postulatw
dotyczcych WZZ , poniewa jedynie ten organ mgby przypilnowa tych zapewnie, ktre wadze zo49.
Mirosaw Rybicki wspomina dramatyczne ostatnie dni negocjacji, kiedy to dziaacze Ruchu przebywali poza Sal BHP , siedzieli przy jednym z gonikw i toczyli
dyskusj, czy uda si obroni postulat dotyczcy ochrony osb wspomagajcych
strajk. Wszyscy mieli wiadomo tego, e bezpieka dziaa i e oni s pierwsi
do odstrzau50. Suba Bezpieczestwa bya wiadoma tych obaw: Dziaacze
RMP A. Hall i A. Rybicki maj obawy, e po zakoczeniu strajku w stosunku do
WZZ , KOR -u i RMP podjte zostan dziaania operacyjne. Obaj twierdz, e RMP
nie przyczyni si do wywoania strajku i w nim nie uczestniczy, a jedynie obserwuje. Std ewentualne represje w stosunku do nich bd niesuszne. Co prawda
niektre osoby z RMP pomagaj strajkujcym, ale jest to ich dziaanie na wasn
rk, a nie w imieniu Ruchu51.
Podpisane Porozumienie Sierpniowe i tryumfalny przejazd Lecha Wasy w stron bramy nr 2, za ktr stay tysice ludzi, dla dziaaczy ruchu by momentem
wielkiej radoci, ale nie tryumfu i poczucia, e osignli zwycistwo. Boena
Rybicka wspomina to wydarzenie: Tak naprawd nie wiadomo, co zostao osignite. Bya kartka papieru podpisana przez niby dwie strony, przez stron solidarnociow i stron rzdow, ale przecie temu rzdowi nikt nie wierzy52.
Rado i ulga fizyczna (wszyscy byli ogromnie zmczeni strajkiem) szy wic
w parze z niedowierzaniem. Dziaacze Ruchu zdawali sobie spraw z pooenia
2011-02-07 12:09:36
geopolitycznego Polski. Porozumienie Sierpniowe byo wedug nich rozwizaniem

optymalnym. Wasa zawalczy o osoby represjonowane i bezpieczestwo dla
strajkujcych. Z punktu widzenia ruchu namacalnym znakiem podpisanego dokumentu byo pojawienie si cotygodniowej relacji z mszy w. na antenie Polskiego Radia. Nie byo jednak pewnoci, e koneksje ze strony wadzy nie s
tymczasowe53.
Przeomowym momentem dla nowo tworzonej struktury bya decyzja podjta na
zebraniu Midzyzakadowych Komitetw Zaoycielskich o stworzeniu jednego
Zwizku Zawodowego Solidarno, ktry bdzie mia oglnokrajow struktur.
Lech Wasa zwrci si do rodowiska Ruchu Modej Polski z propozycj stworzenia struktury administracyjnej zwizku 54. Dziaacze ruchu podjli decyzj
o zaangaowaniu na dwch paszczyznach. Po pierwsze, wikszo z nich
miaa przekonanie, e Solidarno moe zmieni sytuacj w kraju i trzeba dooy wszelkich stara, aby czuwa nad realizacj Porozumienia Sierpniowego. Po drugie za, grono decyzyjne RMP (m.in. Hall, Grzelak, Dyk, A. Rybicki,
Grzywaczewski) postanowio o zaangaowaniu politycznym w ramach nowej
organizacji 55. Dziaacze Ruchu zajli si tworzeniem struktury administracyjnej
Solidarnoci. Maciej Grzywaczewski zosta szefem kancelarii Lecha Wasy,
Boena Rybicka i Magdalena Modzelewska tworzyy sekretariat przywdcy
Solidarnoci, Grzegorz Grzelak zosta szefem sekretariatu Komisji Krajowej,
Ireneusz Gust zajmowa si organizacj kontaktw ze zwizkami branowymi,
Arkadiusz Rybicki zosta szefem Biura Informacji Prasowej Solidarnoci 56. Pocztkowo w dziaalno na rzecz zwizku zaangaowa si take Aleksander
Hall, ale postanowi si z niej wycofa. Nie leao w jego temperamencie zajmowanie si sprawami socjalnymi. Jego pogldy narodowo-niepodlegociowe
przekaday si na sceptycyzm wobec struktur, ktre dziaaj w ramach systemu
realnego socjalizmu 57.
Podejmujc spontaniczn decyzj o zaangaowaniu si w pomoc strajkujcej
zaodze Stoczni Gdaskiej, dziaacze RMP nie spodziewali si tak daleko idcych
dla kraju skutkw protestu. Ich rol byo wspieranie strajku polegajce na sueniu gosem doradczym, pomocy w zakresie druku i kolportau materiaw strajkowych, organizowanie modlitw oraz komunikacji z innymi strajkujcymi zakadami. Przeksztacenie protestu w Stoczni im. Lenina w strajk solidarnociowy
i poparcie, ktre udzielio strajkujcym spoeczestwo, uwiadomio dziaaczom
2011-02-07 12:09:36
ruchu si spoecznego oporu wobec systemu. Postulat utworzenia niezalenych

zwizkw zawodowych by maksimum tego, na co moga zgodzi si wadza.
Poczenie de wolnociowych w ramach jednego oglnopolskiego zwizku
NSZZ Solidarno, w ktrego tworzenie zaangaowali si dziaacze RMP , rozpoczo erozj systemu komunistycznego w Polsce.
2011-02-07 12:09:36
TOMASZ KOZOWSKI
Wadze PRL wobec Niezalenego Zrzeszenia Studentw.
Kryzys rejestracyjny, padziernik 1980 luty 1981
Narodziny Niezalenego Zrzeszenia Studentw byy cile zwizane z wydarzeniami sierpnia 1980 r. Wadze od samego pocztku niechtnie patrzyy na tego
typu inicjatywy, staray si je ogranicza wszelkimi dostpnymi rodkami. Niniejsza praca jest analiz taktyki stosowanej przez wadze w okresie powstawania
oraz stara o rejestracj Niezalenego Zrzeszenia Studentw.
Uczelniane i lokalne komitety zaoycielskie nowych organizacji studenckich
zaczy si masowo pojawia ju we wrzeniu 1980 r. Pierwsze oglnopolskie
spotkanie dziaaczy nowych organizacji z Warszawy, Gdaska, Krakowa, Poznania, Gliwic, Szczecina i Wrocawia odbyo si 22 wrzenia w stolicy. Dziaania na
rzecz stworzenia oglnopolskiej organizacji szy pen par i wadze szybko
spostrzegy w nim zagroenie dla spokoju na uczelniach. Obawy byy tym wiksze,
e wikszo animatorw nowego ruchu daa si ju wczeniej pozna ze swoich
dziaa opozycyjnych, na przykad w ramach Studenckich Komitetw Solidarnoci
czy Akademickiego Biura Interwencji. Waciwie od wrzenia liczono si z moliwoci zaostrzenia sytuacji w rodowisku akademickim. Przed pocztkiem
zbliajcego si roku akademickiego Wydzia Nauki i Owiaty KC PZPR instruowa,
e naley podj okrelone przeciwdziaania, ktrych celem bdzie utrzymanie
dotychczasowych wpyww Partii wrd studentw, niedopuszczenie do przejcia
inicjatywy przez przeciwnika1. Plan ten mia by realizowany przede wszystkim
poprzez wzmoenie aktywnoci Socjalistycznego Zwizku Studentw Polskich
(SZSP ), ktry akcj propagandow i ofensyw polityczn mia nie tylko zatrzyma
starych czonkw, ale i pozyska nowych, co byo na tamten czas zaoeniem
mao realnym. Na pocztku padziernika nowe organizacje studenckie, o nieuregulowanym jeszcze statusie prawnym, istniay ju w poowie orodkw akademickich. Pojawio si ryzyko konfliktu spowodowanego daniami o rejestracj.
W padzierniku Wydzia Nauki i Owiaty KC PZPR przyj zaoenia nowej takty-
2011-02-07 12:09:36
ki dziaania w stosunku do NZS : Nie mona dopuci do nadmiernego przeduania si stanu tymczasowoci funkcjonowania NZS -u. Rektorzy w rozmowach
z przedstawicielami komitetw zaoycielskich NZS -u powinni okrela terminy
i zasady ich legalizacji2. Ustanowiono warunki minimum, ktre musi speni nowa
organizacja. Koniecznym warunkiem rejestracji byo dziaanie zgodne z konstytucj PRL oraz ustaw o szkolnictwie wyszym, przydzielenie opiekun z Senatu lub
Rady Wydziau, rwne prawo czonkostwa dla wszystkich studentw (w tym tych
564
z PZPR czy SZSP ). Przyjte rozwizania byy charakterystyczne i duo mwi

o planowanych dziaaniach wadz. Po pierwsze, zakadano, e NZS bdzie funkcjonowa co najwyej w ramach uczelni, a nie w jakiejkolwiek formie oglnokrajowej.
Wadze skorzystayby na takim rozwizaniu, poniewa stwarzaoby ono moliwo
atwiejszego wpywania i kontroli dziaa. Po drugie liczono, e postulat, aby NZS
otwarte byo na czonkw SZSP , stworzy moliwo hamowania radykalnych tendencji, a nawet pozwoli do pewnego stopnia sterowa nowymi organizacjami.
Dziaacze NZS -u wiadomi byli zagroenia wynikajcego z rozdrobnienia ogniw
organizacji. Przewidywano, e o ile due orodki bd w stanie walczy o swoje
interesy, o tyle dziaalno nowych organizacji w orodkach mniejszych zostanie
bardzo szybko wygaszona. Dlatego od 18 do 19 padziernika w czasie Zjazdu
Delegatw Komitetw Zaoycielskich Niezalenych Organizacji Studenckich,
w ktrym uczestniczyli reprezentanci 17 orodkw akademickich, postanowiono
zarejestrowa jedn organizacj pod nazw Niezalene Zrzeszenie Studentw 3.
Przyjto wsplny statut oraz wybrano Oglnopolski Komitet Zaoycielski, ktry
mia reprezentowa organizacj w czasie caej procedury rejestracyjnej4. OKZ zoy
odpowiednie dokumenty w Sdzie Wojewdzkim w Warszawie, nie by to jednak
wniosek jedyny, wadze NZS -u krakowskiego bowiem byy przeciwne przyjtym
na zjedzie rozwizaniom. Akademia Rolnicza w Krakowie, Politechnika Krakowska oraz Uniwersytet Jagielloski zoyy wnioski oddzielnie 5. Wydzia Socjalno-Zawodowy KC PZPR na potrzeby Sekretariatu KC wyda 6 listopada 1980 analiz na temat rejestracji NZS -w (oglnokrajowego i 3 krakowskich). Wskazywano,
e uchwaa Rady Pastwa z 13 wrzenia 1980 r., na ktr powoywa si NZS ,
mwia o rejestracji na drodze sdowej zwizku zawodowego. Tymczasem
Zrzeszenie nie byo zwizkiem zawodowym ani w wietle prawa krajowego, ani
konwencji Midzynarodowej Organizacji Pracy. Konstytucja PRL (w artykule 84)
oraz Midzynarodowe Pakty Praw Czowieka i Obywatela (w artykule 22) byy
2011-02-07 12:09:36
TOMASZ KOZOWSKI WADZE PRL WOBEC NIEZALENEGO ZRZESZENIA STUDENTW
podstaw do przyjcia zaoenia, e studenci mieli prawo si zrzesza, czego

nikt im nie zabroni, natomiast nie byo podstaw do rejestracji na zasadzie zwizku zawodowego6.
Wadze wiadome byy wagi werdyktu sdowego: Sposb rozpatrzenia sprawy
ma wakie implikacje polityczne. Za publicznym rozpatrzeniem sprawy przemawiaj walory wychowawczo-propagandowe, a w szczeglnoci mono publicznego i bezporedniego przedstawienia argumentw prawnych, ktre s jedynym
kryterium rozstrzygnicia. Kryje si jednak w tym niebezpieczestwo ekscytacji
rodowiska studenckiego w sdzie jak miao to miejsce w przypadku rejestracji
statutu NSZZ Solidarno. Kluczowe byy dwa zaoenia. Po pierwsze, wyznaczenie odlegego terminu rozprawy (zgodnie z procedurami) mogo da czas do
dziaa skaniajcych komitety zaoycielskie do wycofania wnioskw i przekazania ich do MNSzWiT . Po drugie, nie mona byo dopuci do sytuacj i, w ktrej
brak rejestracji spowoduje, e organizacje podejm nielegaln dziaalno7.
Sd Wojewdzki w Warszawie przeciga spraw rejestracji NZS -u, co sdzia
Zdzisaw Kocielniak tumaczy oczekiwaniem na wyrok Sdu Najwyszego
w sprawie zwizkw rolnikw, ktry jego zdaniem mia by pomocny przy
wydawaniu orzeczenia w sprawie studentw. OKZ uzna to nieuzasadnion zwok, a tumaczenie sdziego za zamanie zasady indywidualnego rozpatywania
kadej sprawy. W wietle naszej wiedzy na temat niezalenoci sdziego Kocielniaka, wyniesionej z analizy tak zwanego kryzysu rejestracyjnego NSZZ Solidarno, wiadomo, e sdzia w swoich decyzjach nie by zupenie niezaleny. Na
zasadzie analogii mona postawi tez o tym, e take w wypadku Niezalenego Zrzeszenia Studentw wadze mogy sugerowa okrelone rozwizania
prawne zgodnie ze swoimi oczekiwaniami. Nie dotyczy to kwestii rejestracji NZS -u
na zasadzie zwizku zawodowego, co rzeczywicie byoby z punktu wiedzenia
prawa bardzo nacigane. Jednak, na przykad, termin rozpatrzenia sprawy czy
ogoszenie wyroku na posiedzeniu otwartym lub zamknitym mogy by ju
podjte po konsultacji.
W zwizku ze zwok Sdu Wojewdzkiego OKZ NZS rozwaa rozpoczcie akcji
protestacyjnej, co byo motywowane zarwno spraw rejestracji, jak i docierajcymi sygnaami o szantaowaniu studentw z poszczeglnych uczelni skreleniem
z listy studentw za przynaleno do NZS -u oraz nasilajcymi si akcjami aparatu bezpieczestwa8. Wreszcie 13 listopada sd wyda, na posiedzeniu niejawnym,
2011-02-07 12:09:36
decyzj o oddaleniu wniosku, uzasadniajc j brakiem kompetencji do dokonania

rejestracji. Osobowo prawn mg bowiem nada minister odpowiedzialny za
sprawy szkolnictwa wyszego (w wypadku organizacji oglnokrajowej) lub ministrowie, w ktrych gestii leao zarzdzanie uczelniami specjalistycznymi. W wietle prawa studenci nie mieli bowiem statusu pracownikw, co uniemoliwiao
stworzenie studenckiego zwizku zawodowego9. Tym samym partnerem do negocjacji z NZS -em zosta minister techniki, szkolnictwa wyszego i nauki, ktry
566
tego samego dnia zaproponowa rozpoczcie rozmw.

Pierwsze spotkanie ministra z przedstawicielami OKZ NZS nastpio 15 listopada.
Studenci, biorc pod uwag wyrok sdu jako swj wyjciowy postulat, wysunli
danie zmiany Rozporzdzenia Ministra Szkolnictwa Wyszego z 1960 r.,
w szczeglnoci punktw regulujcych kwesti nadzoru nad organizacj, wymg
uzyskania opinii senatu i rektora przy powoywaniu nowej organizacji oraz szerok moliwo jej rozwizania przez wadze. Mimo sprzecznych opinii midzy
ministrem a OKZ -etem, udao si osign drobny kompromis podjto decyzj
o zmianie przepisw przez ministra na podstawie konsultacji ze stron studenck10. Kolejne spotkanie odbyo si dwa dni pniej. Studentw wspiera fachow
pomoc prof. Andrzej Stelmachowski. Obecno tego doradcy wyranie psua
szyki negocjatorom z ministerstwa: [] w trakcie rozmw wystpia niezgodno
w sprawie rozwizywania organizacji. Prof. Stelmachowski swoimi sugestiami
i propozycjami w wyrany sposb usztywni stanowisko przedstawicieli NZS ,
ktrzy byli ju skonni przyj stanowisko resortu, e rozwiza organizacje moe
minister z zachowaniem trybu postpowania administracyjnego 11. Strona resortowa dya do wymuszenia zapisu o uznaniu przez organizacje studenckie
kierowniczej roli PZPR , co byo praktyk znan z rejestracji Solidarnoci. To danie rwnie spotkao si ze zdecydowanym sprzeciwem studentw 12. Ostatecznie udao si nakreli punkty, ktre miay by zrealizowane w planowanych
zmianach prawnych. Przyjto, e rejestracja odbywa si w ramach postpowania
administracyjnego dla organizacji o zasigu krajowym lub rodowiskowym
decyzj bdzie podejmowa minister lub rektor w wypadku zrzeszenia uczelnianego, przy czym od negatywnej decyzji ministra przysuguje odwoanie do Naczelnego Sdu Administracyjnego. Statut nie mg by sprzeczny z Konstytucj
oraz Ustaw o szkolnictwie wyszym. Osobowo prawn mona bdzie nadawa
organizacji i poszczeglnym jej ogniwom wskazanym w statucie. Uzyskano take
2011-02-07 12:09:36
zgod na zniesienie opieki wyznaczonych pracownikw akademickich nad organizacj13. Komunikatu kocowego nie podpisa swoim nazwiskiem minister Janusz
Grski. Kolejne spotkanie odbyo si 24 listopada, ale przedstawiony tam projekt rozporzdzenia ministra nie by zgodny z wczeniejszymi ustaleniami. OKZ ,
z pomoc Wiesawa Chrzanowskiego w roli doradcy, zdoa jednak doprowadzi
do kompromisu i uzyska obietnic zorganizowania konsultacji midzyresortowych
do 27 listopada.
27 listopada 1980 r. rozpocz si strajk okupacyjny studentw UW w Paacu
Kazimierzowskim. Jednym z powodw jego zainicjowania bya zwoka przy konstruowaniu nowego zapisu oraz rejestracji NZS -u. Studentom udao si, przy
wsparciu rektora Henryka Samsonowicza, skoni ministra Grskiego do przyjazdu i podjcia rozmw ze studentami, jednak negocjacje byy bezowocne. Po
zakoczeniu strajku OKZ wnis do Sdu Najwyszego odwoanie od decyzji
Sdu Wojewdzkiego14. Fakt zoenia odwoania do Sdu, ktry i tak rozpraw
rewizyjn z 30 grudnia przeoy na skutek niedopenienia wymogw formalnych,
nie mia wikszego znaczenia. rodowisko studenckie nie potrafio si przebi na
tyle, by zarejestrowa si drog sdow, pokonanie tego problemu kosztowao
duo wysiku Solidarno robotnicz i rolnicz, ktre byy organizacjami znacznie
silniejszymi.
9 grudnia odbyo si, pod przewodnictwem wiceministra Stanisawa Czajki, posiedzenie Komisji Uzgodnieniowej, w ktrym brali udzia przedstawiciele zainteresowanych ministerstw 15 oraz organizacji studenckich 16. Omwiono i zatwierdzono warunki rejestracji (zapisy statutu nie mogy ama prawa, organizacja
o zasigu krajowym musiaa mie 30 czonkw-zaoycieli, a uczelniana 15),
ustalono zasady prowadzenia dziaalnoci, sprawy majtkowe i kompetencyjne
oraz kwestie nadzoru ministerialnego. 18 grudnia minister podpisa rozporzdzenie, ktre zostao przekazane do Urzdu Rady Ministrw. Opublikowano je
14 stycznia 1981 r. 17 Do pewnego stopnia dowodzio to niesownoci ministra,
ktry obiecywa, e do 20 grudnia rozporzdzenie wejdzie w ycie. Nie byo na
to szans, biorc pod uwag do dugi proces publikacji. Jedna z pniejszych
wypowiedzi ministra, ktry 6 stycznia skrytykowa NZS za to, e nalega na
szybkie opracowanie nowego rozporzdzenia, a gdy takowe ju jest, nie kwapi
si ze zoeniem wniosku o rejestracj. Mogo to wiadczy, e minister nie do
koca zdawa sobie spraw, e rozporzdzenie wchodzio w ycie dopiero z dniem
2011-02-07 12:09:37
ogoszenia, czyli publikacji w dzienniku ustaw18. Nowe rozporzdzenie byo niewtpliwie sukcesem NZS -u, gdy stanowio gwarancj swobody zrzeszania oraz
nieskrpowanych dziaalnoci nowych organizacji studenckich.
OKZ zoy w styczniu do MNSzWiT statut z naniesionymi niezbdnymi popraw-
kami, a 16 stycznia przekaza wniosek o rejestracj. Zakoczenia procedury

spodziewano si w cigu kilku dni. Niespodziank byy zastrzeenia zgoszone
przez ministerstwo w czasie rozmw 22 stycznia, ktre odnosiy si do statutu
568
NZS -u oraz jego zgodnoci z rozporzdzeniem i ustawami. Wikszo zgoszo-
nych problemw miaa znaczenie marginalne, a ich usunicie w drodze negocjacji nie nastrczao wikszych problemw 19. Na ten sam dzie datowana jest
notatka adresowana do kierownika Wydziau Nauki i Owiaty KC podpisana
przez dyrektora Departamentu III MSW , pk. Walczyskiego, w ktrej znajduje
si passus o tym, e w oparciu o nowe rozporzdzenie MNSzWiT dokona rejestracji NZS i unormowa dziaalno na terenie uczelni wszystkich organizacji
studenckich, co moe wpyn na stabilizacj oraz uporzdkowanie ycia akademickiego 20. 29 stycznia OKZ przekaza poprawiony statut z zastrzeeniem,
e dalsze rozmowy robocze nie bd prowadzone, a rejestracja NZS -u ma by
natychmiastowa. Przedstawiono analiz doradcy prawnego, dr Bolesawa Banaszkiewicza, ktra jasno stwierdzaa, e statut zgodny jest z rozporzdzaniem,
a tym samym z ustawami.
Minister Grski kontynuowa jednak taktyk przecigania rejestracji NZS -u. Do
przeamania patowej sytuacji doprowadzi dopiero strajk uczelni dzkich, ktry
z czasem nabra charakteru oglnopolskiego. Studenci z odzi stawiali wiele
postulatw, poczwszy od reformy programu nauczania, poluniania gorsetu
ideologicznego nauki a po postulaty polityczne, na przykad w kwestii winiw
politycznych. Wan kwesti byo take zarejestrowanie NZS -u. Pocztkowo
wadze nie reagoway zdecydowanie zapewne opierajc si na wczeniejszych
dowiadczeniach, sdzono, e do zaagodzenia sytuacji wystarczy przyjazd komisji ministerialnej i kilka niezobowizujcych obietnic zmian21. Taktyk trzeba
byo jednak przewartociowa w obliczu determinacji strajkujcych i ryzyka przeniesienia ognisk zapalnych na inne orodki. Ostatecznie minister zawita do odzi
28 stycznia na specjalne posiedzenie Senatu Uniwersytetu dzkiego. Do dyskusji zasiad minister, przedstawiciele studentw oraz Senatu uczelni. Nastpnego
dnia na posiedzeniu Rady Ministrw minister Grski relacjonowa ostatnie wyda-
2011-02-07 12:09:37
rzenia oraz przedstawia przyjt taktyk: [] Senat, trzeba powiedzie, by

powcigliwy, pniej si troch rozgrza [] zobowiza modzie studenck do
podjcia rozmw, ustalilimy, e rozmowy podejmiemy dzisiaj o godz. 19 z Komitetem Porozumiewawczym Studentw miasta odzi. Mnie chodzio o to, eby
nie przeksztaci [tego] w imprez oglnokrajow. [] prbowaem wbi do
silnie w gowy i Senatu i [w] pewnej mierze spoeczestwa odzi, e strajk nie
dotyczy wielkich problemw uczelni, ktre od dawna s ju rozwizane: samorzdno, autonomia itd., natomiast dotyczy do partykularnych, chocia wanych
interesw studentw22. Na posiedzeniu Rady Ministrw 2 lutego, na dzie przed
rozpoczciem drugiej tury rozmw w odzi, musia si tumaczy, e zosta
opuszczony przez SZSP , ktre stracio wszelki wpywy na bieg wydarze (w zasadzie SZSP ju w tym komitecie nie ma, ale niestety w ogle nie wida SZSP
w odzi), e uniwersytet sta si enklaw buntu (Tam jest bardzo srogi, terror
byoby za due sowo, ale reim). Najwikszym problemem okaza si jednak
fakt, e strajk, ktry po czci by rzeczywicie spontaniczny, zosta zawaszczony teraz przez antysocjalistyczne siy: Po pierwsze steruje OKZ NZS . Jest tam
niemal cay oglnopolski KZ NZS wcznie z kol. Czaputowiczem, wodzem OKZ
NZS . Drugi element sterowania to s mecenasi, ktrzy bior udzia i bardzo ak-
tywnie si wczaj w obrady. Byo ich dwch znaczy mec. Gogowski i mec.
Grabowski []. cignito, poza tym, w odsiecz mec. Chrzanowskiego. [] ten
jest czowiek sensowny i prbujemy przez niego w tej chwili oddziaywa, w tej
chwili si z nim odbywaj rozmowy, eby tu od wewntrz podziaa. Jeeli chodzi
o Czaputowicza, no to on jest tutaj chyba sterowany przez KOR , ale jest faktem,
e jest take wyrane poparcie Solidarnoci na tych ludzi. dzka Solidarno
jest do wcieka. Ja sobie prosiem na rozmow w pitek wodzw dzkiej
Solidarnoci, aby podziaa przez dzk Solidarno, eby wygasi ten
strajk ze wzgldw humanitarnych, zawiesi po prostu ten strajk. Sowika nie byo
[zamiast niego na rozmowy udao si trzy inne osoby przyp. T. K.] Musz powiedzie, e Bujak jest agodnym barankiem w porwnaniu z tamt trjk. Solidarno uniwersytecka te popiera ten strajk protestacyjny studentw23.
Mimo duej rnicy stanowisk, po cikich negocjacjach, obie strony zaczy
zblia si do porozumienia. Koci niezgody pozostawaa tylko kwestia rejestracji NZS . 14 lutego minister Grski zada wprowadzenia do statutu NZS -u zapisw
mwicych o dziaaniu na podstawie Konstytucji PRL , udziale NZS -u w procesie
2011-02-07 12:09:37
dydaktyczno-wychowawczym oraz organizacji protestw (na przykad uzyskania

50% poparcia dla proklamacji strajku)24. Wadze staray si wczeniej przeforsowa podobne ustpstwa w zakulisowych negocjacjach: na temat wprowadzenia
zapisu o kierowniczej roli PZPR Mieczysaw Rakowski i Stanisaw Ciosek rozmawiali z Bronisawem Geremkiem, ktry po konsultacjach z OKZ -etem ustosunkowa
si do tego postulatu negatywnie, co okazao si dla wadz do zaakceptowania 25.
Studenci sdzili, e sprawa jest zakoczona i byli zaskoczeni kolejnymi dziaa-
570
niami ministra Grskiego, ktry obstawa przy tym, e tylko te zapisy dziel NZS
od rejestracji. Obecni w odzi reprezentanci OKZ NZS nie mieli jednak kompetencji, aby podj decyzje tak dalece ingerujce w charakter NZS . Dlatego te Jacek
Czaputowicz, Krzysztof Osiski i Jacek Kubiak udali si do Warszawy na konsultacje. Tam odbyo si spotkanie z Wiesawem Chrzanowskim, Bronisawem
Geremkiem i Jackiem Kuroniem 26. Ustalono, e do statutu zostanie doczony
aneks, w ktrym znajdzie si zapis o przestrzeganiu Konstytucji PRL . Podtrzymano veto odnonie uczestnictwa w procesie dydaktyczno-wychowawczym i zmianie
zasad dotyczcych strajku27.
Do rozstrzygajcych rozmw doszo 17 lutego w Warszawie, byy one jednak
poprzedzone podchodami i szacowaniem siy przeciwnika. Minister Grski informowa o tym, jakoby 16 lutego mia si spotka z penomocnikiem NZS -u, ktry
usyszawszy, e decyzji jeszcze nie ma i oczekujemy stanowiska NZS wobec
propozycji wprowadzenia poprawek do statutu [] bez sowa opuci miejsce
rozmw. Spotkanie to trwao niespena minut. W zwizku z tym penomocnicy
NZS zostali 16 II zawiadomieni pisemnie przez Ministerstwo o przewidzianej przez
KPA moliwoci przeduenia terminu udzielenia ostatecznej odpowiedzi 28. Tego
samego dnia KKP oficjalnie zapewnia, e gotowa jest do przyjcia na siebie roli
gwaranta stojcego na stray przestrzegania ewentualnego porozumienia. Najprawdopodobniej w tym gorcym okresie powstaa w sekretariacie ministra Cioska
notatka w sprawie sytuacji konfliktowej w rodowisku studenckim, ktra zawieraa analiz i propozycj rozwizania konfliktu: Zarejestrowa statut NZS w obecnym ksztacie przy pisemnym zobowizaniu wpisania deklaracji ideowej we
wstpie do statutu na Zjedzie Zwizku, a take przy uzgodnieniu, e sprawy
strajkw w rodowisku studenckim regulowa bdzie rozporzdzenie MNSzWiT .
Uzasadnienie: za spraw NZS stoi niewtpliwie NSZZ Solidarno wiadczy
o tym chociaby fakt podjcia z nami rozmw nt. studenckich strajkw przez
2011-02-07 12:09:37
gwnych doradcw Solidarnoci. Rozpatrywa wic naley spraw nie tylko

na paszczynie merytorycznych racji czy niesusznych postulatw rodowiska
studenckiego, ale widzie j w kontekcie generalnej strategii zaplecza Solidarnoci. Konfrontacja, prowadzona czy to metodami politycznymi, czy administracyjnymi, moe by dla nas ze wszech miar niedobra. rodowisko studenckie jest
traktowane przez du cz dorosego spoeczestwa z tolerancj i niezbyt
powanie. Uwikanie si w konflikt ze studentami na pocztku 3-miesicznej
drogi przywracania porzdku w yciu publicznym moe istotnie przeszkodzi
w odzyskiwaniu przez wadz prestiu i autorytetu. Wydaje si celowym uniknicie prowokacji politycznej29.
17 lutego w Urzdzie Rady Ministrw odbyo si spotkanie Rakowskiego, Cioska
i Grskiego oraz reprezentacji strajkujcych studentw z odzi, w ktrej skad
wchodzili Walczak, Perliski, Godycki-wirko. Rozmowy potwierdziy dotychczasowe ustalenia: zakoczenie strajku miao nastpi po legalizacji NZS -u. Tego
samego dnia OKZ , na nadzwyczajnym spotkaniu 28 organizacji uczelnianych NZS ,
uzyska zgod na wprowadzenie poprawki do statutu: Zrzeszenie w swej dziaalnoci opiera si na Konstytucji PRL i ratyfikowanych konwencjach midzynarodowych. O godzinie dziewitnastej na spotkaniu z ministrem Grskim pojawili si Czaputowicz, Klincewicz, Osiski, Romaszewska. Przedstawiciele
OKZ -etu wyrazili zgod na przysze unormowanie przez ministra kwestii strajkw
studenckich w nowelizacji rozporzdzenia. O 22.15 Grski zarejestrowa NZS 30.

To otworzyo drog do zawarcia porozumienia dzkiego. Nastpnego dnia je
podpisano.
Chocia wielu dziaaczy rodowisk studenckich nie byo zadowolonych z ksztatu
porozumienia, to analiza dokumentw oraz wypowiedzi przedstawicieli wadz
unaocznia, na jak daleko idce (z ich punktu widzenia) ustpstwa si zdecydowano. Wydzia Nauki i Owiaty oraz Socjalno-Zawodowy KC PZPR oceniay
sytuacj negatywnie: Statut NZS ma wiele niedomwie. Robi wraenie, e
utworzona zostaa opozycyjna organizacja polityczna []. Z preambuy nie wynika, e NZS stoi na gruncie ustroju socjalistycznego []. W tym kontekcie
sformuowanie odbiega od porozumienia gdaskiego i statutu NSZZ Solidarno,
pomija bowiem cakowicie rol Partii 31. Naley te zwrci uwag na niedoceniane ustpstwo wadz w postaci uchwalenia statutu, dajcego prawo do strajku,
co w wymiarze prawnym jest do kontrowersyjne. Strajk jest bowiem przerwaniem
2011-02-07 12:09:37
pracy przez zatrudnionych na znak protestu. Zapis dotyczy strajku okupacyjnego,

ktry wedug definicji polega na tym, e strajkujcy nie opuszczaj miejsca
pracy. Mona wic posun si do konstatacji, i pod presj polityczn MSzWiT
zgodzi si na zapis prawny przekraczajcy, a przynajmniej nacigajcy definicj
(mae byyby szanse, aby na t formu zgodzi si sd). Mona byo uy zamiennie okrelenia protest, pod ktrym rozumie si take demonstracj, zawieszenie uczestnictwa w zajciach itp. Taki zapis usankcjonowaby faktyczn
572
sytuacj. Przyjcie konkretnej formy strajk byo taktowane jednak ambicjonalnie. W samym tekcie porozumie dzkich znalaz si zapis o niezgodnoci
z Polskim prawem karania za goszenie pogldw politycznych. Z punktu widzenia wadz by on ni mniej, ni wicej tylko daniem tolerowania dziaalnoci
przestpczej prowadzonej pod hasami wyraania pogldw politycznych. Zwrcono take uwag, e Komisja Midzyresortowa nie miaa adnych praw, aby
podejmowa dyskusje na tematy sdownictwa powszechnego w Polsce, absurdalno postulatw studenckich stwarza zagroenie dla konstytucyjnego porzdku i dziaania instytucji pastwa32. Takie sformuowania byy wane dla NZS -u,
ktrego dziaacze coraz bardziej angaowali si w aktywno na polu walki
o prawa winiw politycznych.
Na podstawie wyej przytoczonych faktw mona wycign kilka oglnych
wnioskw dotyczcych stosunku wadz do NZS -u. Po pierwsze, podstawowym zaoeniem byo wspieranie SZSP przy jednoczesnym osabianiu Zrzeszenia. W tym
celu starano si wywrze nacisk na rejestracj organizacji uczelnianych, a nie
jednej struktury oglnokrajowej. Take temu suyo odwlekanie rejestracji NZS -u
przez MNSzWiT . Utrzymywanie wraenia tymczasowoci i nielegalnoci Zrzeszenia do pewnego stopnia zwalnia rozwj organizacji, ktrej na przykad odmawiano rodkw do prowadzenia dziaalnoci. Przyjcie takiej taktyki uatwiao
choby negocjacje ze strajkujcymi orodkami akademickimi. W czasie protestw
studenci stawiali postulaty lokalne oraz oglnokrajowe, ktre dzieliy si z kolei
na te dotyczce rodowiska akademickiego oraz polityczne. Wadze lokalne,
ktre rozpoczynay negocjacje, zasaniay si brakiem odpowiednich upowanie.
Wtedy MNSzWiT delegowao wysokiego urzdnika, ktry na cz lokalnych postulatw si zgadza, w wypadku reszty skada czasem mgliste obietnice, ktre
nie byy realizowane. Byo to dziaanie obliczone na przeczekanie. Ta strategia
sprawdzaa si jednak tylko przy zaoeniu, e orodki dziaay oddzielnie. Dla-
2011-02-07 12:09:37
tego tak dramatycznym dla wadz wydarzeniem by strajk dzki, ktrego nie
udao si wygasi, a ktry sta si przyczyn zawizywania strajkw solidarnociowych na innych uczelniach. Rejestracja NZS -u, wymuszona rozwojem sytuacji
w odzi, sprawia, e Zrzeszenie stao si legaln organizacj, a dotychczasowa
taktyka wadz stracia racj bytu.
2011-02-07 12:09:37
2011-02-07 12:09:37
WALDEMAR ROZYNKOWSKI
Znaczenie czasu przeomu dla rozwoju
duszpasterstwa ludzi pracy na przykadzie diecezji
chemiskiej. Wybrane zagadnienia
Powstanie NSZZ Solidarno miao wpyw na rne paszczyzny ycia spoeczestwa polskiego, midzy innymi take na religijno. W niniejszym artykule
chcemy zaj si omwieniem jednego z waniejszych zjawisk w Kociele w Polsce lat 80. Poruszymy kwesti integralnego zwizku wydarze okresu przeomu
z ksztatowaniem si nowego zjawiska duszpasterskiego w Kociele w Polsce,
jakim byo powstawanie duszpasterstwa obejmujcego swoj opiek ludzi pracy.
W szczegach zostanie to ukazane na przykadzie diecezji chemiskiej.
Co to jest duszpasterstwo ludzi pracy? Pojcie to moemy rozumie dwojako.
Z jednej strony moe to by jedna z funkcji parafii, szerzej Kocioa, odnoszca
si do ludzi czynnych zawodowo, w szczeglnoci do robotnikw. Z drugiej
strony pod sformuowaniem tym moemy poszukiwa grupy osb, ktra ma
swoj organizacj i struktur1. Dodajmy, e po II wojnie wiatowej w Kociele
w Polsce oficjalnie nie funkcjonoway organizacje i stowarzyszenia wieckich.
Przypomnijmy, e 5 sierpnia 1949 r. wadze pastwowe wyday Dekret o zmianie
niektrych przepisw prawa o stowarzyszeniach. W konsekwencji oznaczao to, e
wszystkie stowarzyszenia katolickie musiay uzyska w cigu 90 dni formaln rejestracj. Episkopat susznie uzna ten dekret za bezprawny i, obawiajc si represji
wieckich, 3 listopada 1949 r. zawiesi dziaalno wszystkich stowarzysze katolickich w Polsce2. Pena wolno w funkcjonowaniu stowarzysze wieckich w Kociele w Polsce pojawia si wraz ze zmianami w 1989 r. Jednak to przede wszystkim od pocztku lat 80. moemy ledzi pojawianie si nowych zjawisk religijnych
zwizanych z rnymi formami duszpasterstwa grupowego.
Prbujc szuka odpowiedzi, czym byo rodzce si duszpasterstwo ludzi pracy,
odwoajmy si do sw autorytetu w tej sprawie b. ks. Jerzego Popieuszki.
W udzielonym ks. Antoniemu Poniskiemu wywiadzie, ktry zosta opublikowany
2011-02-07 12:09:37
na amach pisma diecezji wocawskiej ad Boy z 1 maja 1983 r., czytamy

midzy innymi: A zaczo si od tego, e przed ostatni niedziel sierpnia
[1980 r.] delegacja robotnikw z najwikszego w miecie zakadu zgosia si do
mojego biskupa z prob, aby skierowa jakiego ksidza do odprawienia Mszy
w. na terenie fabryki. Wybr pad na mnie. Tego dnia i tej Mszy witej nie zapomn do koca ycia []. I dalej: Przecie to w kocu jest co normalnego, e
czowiek odkrywa, widzi Boga take poza wityni, tam gdzie mieszka, gdzie
576
pracuje, gdzie wypoczywa. O tak wiadomo wierzcych Koci zawsze zabiega. Tyle lat uczylimy: mdl si w pracy i prac, niech Chrystus bdzie przy twoim
warsztacie pracy. A to, o co prosi Papie: Otwrzcie drzwi Chrystusowi? Wszystkie drzwi pastw, systemw, ale i urzdw, i fabryk. I to si stao. Przecie to oni,
robotnicy, prosili nas o Msze w. w swoich miejscach pracy. Z pocztku wizao si
to moe z poczuciem jakiego zagroenia, szukaniem oparcia w trudnych chwilach
strajkw. Ale z biegiem czasu nabrao nowego wymiaru: eby Chrystus, Koci
wsptworzy z nimi codzienno pracy, wysiku, suby dla innych3.
Jednym z aspektw tego nowego wymiaru byo masowe tworzenie si rodowisk (grup) duszpasterstwa ludzi pracy. Sowa ks. Jerzego opisuj bardzo dobrze,
o co chodzio w tym tworzcym si duszpasterstwie. Dodajmy, e opieka duszpasterska rodowisk ludzi pracy nie rozpocza si w sierpniu 1980 r. Przyjmuje
si, e w niektrych miejscach zainicjowano j w latach 70. Wan rol w tym
nowym zjawisku odegra na pewno ks. Henryk Jankowski, proboszcz parafii w.
Brygidy w Gdasku4. W opracowaniach mona spotka informacje, e najstarsze
trzy tego typu duszpasterstwa powstay w Krakowie (1973), Wrocawiu (1975)
oraz Stalowej Woli (1979)5. Wydaje si jednak, e bdzie bardzo trudno ustali
list miejsc, w ktrych przed 1980 r. funkcjonoway duszpasterstwa. Zabraknie
przede wszystkim jednoznacznych kryteriw rozstrzygania, gdzie takie zjawiska
istniay, a gdzie nie.
Cech duszpasterstwa ludzi pracy byo to, e waciwie nie posiadao ono jakiej
z gry zdefiniowanej i scentralizowanej struktury. Trzeba przede wszystkim zauway, e rodzio si ono oddolnie, a nastpnie byo akceptowane przez hierarchi Kocioa. Opierao swoje funkcjonowanie na maych grupach osb, rekrutujcych si czsto z czonkw NSZZ Solidarno. W tym rodowisku bya przecie
ogromna rzesza ludzi, dla ktrych obecno Kocioa zarwno w trudnych chwilach strajkw, jak i w okresie legalnej dziaalnoci zwizku, bya czym natural-
2011-02-07 12:09:37
WALDEMAR ROZYNOWSKI ZNACZENIE CZASU PRZEOMU DLA ROZWOJU DUSZPASTERSTWA LUDZI PRACY
nym i oczywistym. W kocu o tworzcym si duszpasterstwie ludzi pracy moemy

mwi jako o ruchu spoecznym zwizanym cile z Kocioem lokalnym. Oczywicie przy konkretnych orodkach duszpasterskich mylimy przede wszystkim
o parafiach powstajce grupy mogy mie dobrze zorganizowan struktur.
Najwicej takich duszpasterstw (grup) utworzyo si w latach 80. Zwizane to
byo nierozcznie z powstaniem, funkcjonowaniem, a nastpnie z rozwizaniem
NSZZ Solidarno. Zwizek zawodowy pomg w organizowaniu duszpasterstwa,
dlatego e wnis do rodowiska ludzi pracy pewn organizacj, struktur, a take identyfikacj osb, w efekcie mia take wiksz moliwo oddziaywania na
Koci lokalny. Z inicjatywy ks. Jerzego Popieuszki 18 wrzenia 1983 r. miaa
miejsce I Oglnopolska Pielgrzymka Ludzi Pracy na Jasn Gr6. Rada Gwna
Episkopatu Polski zatwierdzia Regulamin Komisji Episkopatu Duszpasterstwa
Ludzi Pracy 27 kwietnia 1985 r.7
Dodajmy jeszcze, e opisywanie zjawiska tworzenia si duszpasterstwa ludzi
pracy nie naley do zada atwych. Brakuje bowiem odpowiednich rde. Zaangaowanie wielu osb w to dzieo trudno uchwyci, gdy nie ma przede wszystkim
oficjalnych dokumentw, ktre by potwierdzay jego funkcjonowanie. W okresie
legalnej Solidarnoci byo na nie za wczenie, a w stanie wojennym trudno ich
oczekiwa. Z przyczyn obiektywnych nie czyniono wtedy wielu zapisw to byy
przede wszystkim wydarzenia spontaniczne. Pozostaj wic gwnie wspomnienia i prywatne zapisy, a tych mamy cigle bardzo mao. Dla przykadu zupenie
pozbawione jest poszukiwanych akcentw duszpasterskich urzdowe czasopismo
diecezji chemiskiej Ordownik Diecezji Chemiskiej. Pewne lady opisywanej rzeczywistoci moemy dostrzec w wewntrznym pimie Kurii Diecezjalnej
Chemiskiej Kurenda Kurii Biskupiej Chemiskiej w Pelplinie.
Wypada wreszcie zauway, e w omawianym czasie diecezja chemiska przeywaa wane zmiany. 30 grudnia 1980 r. zmar dotychczasowy ordynariusz
diecezji chemiskiej bp Bernard Czapliski (19081980) 8, nowy ordynariusz
bp Marian Przykucki (19242009) rzdy w diecezji obj 2 lipca 1981 r. Jego ingres
do bazyliki katedralnej w Pelplinie odby si 15 sierpnia 1981 r., czyli w uroczysto
Wniebowzicia Najwitszej Maryi Panny9.
Ogromne, niemale symboliczne, znaczenie dla omawianego ruchu duszpasterskiego w diecezji chemiskiej ma posta ks. Hilarego Jastaka (19142000)10.
Ten wyjtkowy kapan przez cae swoje ycie oddany sprawie pomocy czowie-
2011-02-07 12:09:37
kowi, od wydarze w grudniu 1970 r. by bardzo blisko zwizany ze wiatem

robotniczym. Przypomnijmy, e od 1949 r. ks. Jastak peni funkcj proboszcza
parafii Najwitszego Serca Pana Jezusa w Gdyni. Jego postawa w sierpniu 1980 r.
bya wyjtkowa.
Mona o nim powiedzie, e by to pierwszy polski duchowny, ktry zdecydowa si pj z posug duszpastersk do strajkujcych w zakadach pracy. Nie
czekajc na zezwolenia ani wadz wieckich, ani kocielnych, ju w sobot
578
16 sierpnia pozytywnie odpowiedzia na prob strajkujcych stoczniowcw,

aby odprawi im w niedziel msz w. Tak wspomina spotkanie z ks. Jastakiem
Bogdan Borusewicz: Wtedy przypomniaem sobie o ks. Hilarym Jastaku. Znaem
go i on mnie zna, bo organizowalimy u niego msze w intencji aresztowanych.
Nauczony dowiadczeniem, zaczem ostronie: Chcemy zorganizowa msz
wit w gdyskiej stoczni, ludzie si boj, chcieliby si wyspowiada, przyj
komuni. Moe by ksidz zapyta biskupa? A na to praat Jastak: A dlaczego
mam si pyta biskupa? O ktrej chcecie, ebym wam odprawi? podaem
godzin. Usyszaem: Zaatwione11.
I tak w niedziel 17 sierpnia, o godz. 10.30 uda si ks. Hilary Jastak na teren
Stoczni im. Komuny Paryskiej. Podczas mszy w. duchowny udzieli rozgrzeszenia oglnego, zachcajc jednoczenie strajkujcych do przystpienia do
sakramentu pojednania po zakoczeniu protestu. Ks. Jastak tak tumaczy swoj
decyzj: Absolucja generalna, jakiej udzieliem wiernym na pocztku mszy
witej, bya ze wszech miar suszna. Nikt nie mia pewnoci, czy ofiara eucharystyczna nie zostanie przerwana atakiem wrogich si. Wychodziem z zaoenia,
e absolucja jest w peni uzasadniona ze wzgldu na bezporednie zagroenie
ycia. Wiadomo, e zdeterminowani robotnicy ryzykowali, e przygotowywany by
desant w stoczni i e jednostki floty radzieckiej stay w pogotowiu na redzie12.
Dodajmy, e kolejn msz w., jeszcze tego samego dnia, o godz. 12.30, ks. Jastak odprawi dla strajkujcych w gdyskim porcie.
Wydarzenia z niedzieli 17 sierpnia byy wane nie tylko z punktu widzenia nowego zjawiska duszpasterskiego w diecezji chemiskiej, ale take dla samego ks.
Jastaka. Od tego bowiem momentu duchowny ten zaangaowa si jeszcze intensywniej w duszpasterstwo oraz pomoc na rzecz ludzi pracy, protestujcych
stoczniowcw i portowcw. witynia oraz plebania parafii Najwitszego Serca
Pana Jezusa stay si take miejscami, gdzie podtrzymywao si pami o tym
2011-02-07 12:09:37
szczeglnym dniu. Ks. Jastak wyda specjalne obrazki, ktre rozprowadzano jak
swoiste dewocjonalia. W rocznic tej wyjtkowej mszy w., w sobot 15 sierpnia
1981 r., o godz. 8.00 na terenie Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni rozpocza si msza w. koncelebrowana przez ks. Hilarego Jastaka i o. Edwarda Ryb.
Po wprowadzeniu stanu wojennego ks. Hilary Jastak wspiera dziaania podziemnej Solidarnoci. Od 1982 r. odprawia regularnie w kociele msze w. w intencji ojczyzny13.
Posta ks. Hilarego Jastaka staje si niemale symboliczna dla badanego zagadnienia. Dwa tygodnie pniej, po mszy w. celebrowanej przez duszpasterza,
pierwsze msze w strajkujcych zakadach pracy zostay odprawione w Toruniu
i w Grudzidzu. W Toruskich Zakadach Urzdze Okrtowych Towimor mszy
w. przewodniczy michaelita ks. Stanisaw Klocek. Tego samego dnia, tzn. 31
sierpnia, msze w. w zakadach pracy byy celebrowane take w Grudzidzu
w Pomorskich Zakadach Urzdze Okrtowych Warma oraz na Wydziale Z-11
Pomorskiej Odlewni i Emalierni14.
Wymienione msze w. odprawiane w zakadach pracy miay ogromne znaczenie
dla tworzcego si duszpasterstwa ludzi pracy. Lokalny Koci dotkn zupenie
nowej dla siebie rzeczywistoci. Poniewa wyszed na zewntrz swoich wity,
by moe atwiej mu byo w nastpnych tygodniach i miesicach angaowa si
w duszpasterstwo, ktre dziao si w wityniach i salach katechetycznych.
Oczywicie nie wszdzie tak byo.
W omawianym czasie zintensyfikowano modlitwy w intencji ojczyzny. Stao si
to na pewno czciowo za spraw protestw robotniczych, a nastpnie nadziei,
ktra rodzia si podczas kilkunastu miesicy legalnej Solidarnoci. Wydaje si,
e ta modlitewna pami o ojczynie uczya z jednej strony Koci otwiera si
na wiat ludzi pracy, z drugiej natomiast take i to rodowisko, nie zawsze przecie szczeglnie religijne, otwierao si na Koci. Byy sytuacje, ktre to zjawisko bardzo mocno pogbiay.
19 sierpnia 1980 r. miaa miejsce katastrofa kolejowa w Otoczynie pod Toruniem15. W Kurendzie Kurii Biskupiej Chemiskiej z tego czasu zamieszczono
nastpujc propozycj modlitwy: Prosimy za przyczyn Najwitszej Matki,
Krlowej Polski, o bogosawiestwo Boe dla naszej Ojczyzny w cikim zmaganiu o chleb powszedni, o sprawiedliwo spoeczn i zabezpieczenie nienaruszalnego prawa naszego Narodu do wasnego ycia i rozwoju16.
2011-02-07 12:09:37
W niedziel 14 lub 21 grudnia 1980 r. naleao odczyta w kocioach informacje

o zorganizowaniu w kadej parafii diecezji chemiskiej Dnia modlitw za Ojczyzn. W caym kraju mia on by przeprowadzony 1 stycznia 1981 r.17
Po wprowadzeniu stanu wojennego bp M. Przykucki 29 grudnia 1981 r. wyda
zarzdzenie w sprawie pomocy dla internowanych. W punkcie pierwszym dokumentu czytamy: modli si podczas Mszy w. parafialnych i przy innych okazjach
w intencji internowanych i aresztowanych, szczeglnie w cznoci z modlitw za
580
Ojczyzn18.
Powysze sowa to przecie nic innego jak wezwanie do staego, nieokazjonalnego duszpasterstwa, ktre bdzie otaczao opiek internowanych, czyli bardzo
czsto rodowiska robotnicze. Dla kadej parafii mogo to niemale oznacza
ukonstytuowanie duszpasterstwa ludzi pracy. By moe to miaa, zbyt daleko
idca hipoteza, majc jednak na uwadze specyfik duszpasterstwa ludzi pracy,
nie mona jej cakowicie odrzuci.
Modlitwy w intencji ojczyzny, ich coraz wiksza intensywno, miay kluczowe
znaczenie dla regularnie odprawianych mszy w. w intencji ojczyzny, ktre pojawiy si w Polsce w pierwszych tygodniach stanu wojennego. Zaczy by one
masowo organizowane od stycznia 1982 r. Pierwsz tak msz odprawi we
Wrocawiu 13 stycznia 1982 r. ks. Mirosaw Drzewiecki. W Toruniu taka msza
odbya si po raz pierwszy 16 grudnia 1982 r. w parafii Matki Boej Zwyciskiej,
przewodniczy jej ks. Stanisaw Kardasz19.
Ks. Wojciech Kasyna, dugoletni kapelan ordynariusza chemiskiego bp. Mariana Przykuckiego wyda kalendarium zaj biskupa. Chocia jego zapisy s
bardzo oglne, to jednak wydaje si, e za niektrymi wspomnianymi wydarzeniami kryje si rzeczywisto, o ktrej mwimy. Pod rokiem 1981 czytamy midzy
innymi:
- 15 sierpnia: Gdynia msza polowa, powicenie pamitkowego krzya;
- 30 sierpnia: Czarna Woda i Kocierzyna msza polowa na stadionie dla Solidarnoci;
- 7 padziernika: Toru parafia Matki Boej Zwyciskiej, powicenie domu
katechetycznego; dodajmy, e miejsce to, dla gromadzcego si duszpasterstwa
ludzi pracy oraz rodowisk pielgnujcych modlitwy za ojczyzn w Toruniu, byo
kluczowe20;
- 4 grudnia: Grudzidz, o. marianie powicenie sztandaru Solidarnoci;
2011-02-07 12:09:37
- 27 grudnia: Toru parafia Wniebowzicia Najwitszej Maryi Panny msza w.

za ojczyzn21.
Pena zaangaowania i jednoznaczna postawa ordynariusza chemiskiego
bp. Mariana Przykuckiego od sierpnia do grudnia 1981 r. sprawia, e ju 1 lutego 1982 r. powoa do istnienia Komitety Pomocy Osobom Pozbawionym Wolnoci i ich Rodzinom. Powoa je przy dwch parafiach: w Toruniu w parafii
Wniebowzicia Najwitszej Maryi Panny (proboszczem by ks. Jzef Nowakowski) oraz w Gdyni w parafii w. Andrzeja Boboli (proboszczem by ks. Andrzej
Czerwiski)22.
Kilkanacie miesicy istnienia legalnej Solidarnoci przyczynio si do rozwoju
nowych form duszpasterskich w Kociele powstania szerokiego ruchu, ktry
nazwano duszpasterstwem ludzi pracy. Zauwamy, e by to ruch oddolny, za
ktrym stali konkretni ludzie, robotnicy najczciej czonkowie NSZZ Solidarno, ktrzy nastpnie znaleli zrozumienie wrd konkretnych ksiy.
To, co si wydarzyo w czasie przeomu, wyznaczyo kierunki dziaalnoci duszpasterskiej Kocioa na kolejne lata. Najbardziej intensywny rozwj duszpasterstw
ludzi pracy przypada na okres stanu wojennego i zdelegalizowanej Solidarnoci.
Nie byoby to jednak moliwe, gdyby nie wanie te dowiadczenia kilkunastu
miesicy legalnej Solidarnoci, kiedy to bardzo wyranie podjto nowe wyzwania
duszpasterskie. Po 13 grudnia 1981 r. istniao ju rodowisko oraz gar dowiadcze i mona byo uczyni krok dalej.
2011-02-07 12:09:37
2011-02-07 12:09:38
GRZEGORZ BAZIUR
Midzy wiernoci socjalizmowi a sub Bogu,
Polsce i blinim: harcerstwo w Polsce w okresie
rewolucji Solidarnoci (19801981)
Przyrzekam caym yciem suy Tobie Ojczyzno, by wiernym sprawie socjalizmu, walczy
o pokj i szczcie ludzi, by posusznym Prawu Harcerskiemu1
Mam szczer wol caym yciem peni sub Bogu i Polsce, nie chtn pomoc blinim
i by posusznym Prawu Harcerskiemu2
Sytuacja rodowisk harcerskich przed pokojow

rewolucj Solidarnoci
Kiedy wieczorem 16 padziernika 1978 r. metropolita krakowski, kardyna

Karol Wojtya zosta wybrany papieem, przyjmujc imi Jan Pawe II, w zniewolonej przez wadze komunistyczne Polsce zawiecia iskra nadziei na
zmian sytuacji spoeczno-politycznej. Wielu cieszyo si z tego wydarzenia,
wyraajc to gono cho w trzydziestym czwartym roku wadzy PZPR , pochodzcej z sowieckiego mianowania, mao kto spodziewa si powtrnego
odzyskania niepodlegoci. Na zaproszenie Episkopatu Polski papie mia
odwiedzi zniewolony kraj w czerwcu 1979 r. Spoeczestwo przyjo postaw
wyczekujc na t pierwsz papiesk pielgrzymk, ktrej komunistyczne
wadze nie mogy odmwi, mimo obaw jej spoeczno-politycznych konsekwencji. Na pielgrzymk czekay rwnie rodowiska harcerskie, z ktrych wiele
pod szyldem oficjalnego Zwizku Harcerstwa Polskiego ( ZHP ) kontynuowao
w konspiracyjnych warunkach sub Bogu, Polsce i blinim Harcerze i
harcerki wielu rodowisk w kraju zaczli w gbokiej konspiracji przygotowania
do nieformalnej jeszcze wwczas Biaej Suby 79 ze wzgldu na ewentualne represje i aresztowania przez milicj lub Sub Bezpieczestwa zamierzano j przeprowadzi bez mundurw.
2011-02-07 12:09:38
W czerwcu 1979 r. Jan Pawe II przyby do Ojczyzny i przemwi w imieniu milczcego narodu. Kiedy 8 czerwca 1979 r. odprawia msz wit na wczesnym
Placu Zwycistwa w Warszawie powiedzia znamienne sowa, ktre stay si
przesaniem do rodakw: [] dlatego woam z caej gbi tego Tysiclecia: Niech
zstpi Duch Twj; niech zstpi Duch Twj, i odnowi oblicze ziemi tej ziemi.
Amen. Na zakoczenie pielgrzymki wezwa Polakw do wiernoci Bogu, Kocioowi i Ojczynie, odwanie mwic: Nie podcinajmy korzeni, z ktrych wyra-
584
stamy. Byo to jasne i oczywiste przesanie do bycia Polakami, nie za bezwolnymi poddanymi sowieckiego imperium. W dniach pielgrzymki wielu instruktorw
i starszych harcerzy, w tym rwnie z druyn Harcerskiej Suby Polsce Socjalistycznej (HSPS ), uczestniczyo indywidualnie lub jako zastpy, patrole, a rzadziej
jako cae druyny, w konspiracyjnej Biaej Subie 79, udzielajc w sektorach
potrzebujcym pielgrzymom wszelkiej pomocy, zwaszcza sanitarnej i informacyjnej. Zgodnie z zasadami bezpieczestwa i konspiracji akcj przeprowadzono
bez mundurw, cho jeden ze szczepw krakowskich, wobec sprzeciwu Krakowskiej Komendy Chorgwi ZHP na sub w mundurach, peni j w panterkach
z naszyt wielk lilijk i znakiem szczepu. Sowa papiea zaczy budzi spoeczestwo z letargu, w ktrym trwao od wielu lat, za nieliczne grupy opozycyjne,
ktre prowadziy gwnie dziaalno informacyjn wrd spoeczestwa, zaczy si stopniowo aktywizowa3. Po tej pielgrzymce Polacy zaczli wyzwala si
ze zniewolonych obywateli imperium zewntrznego Zwizku Sowieckiego na
przyszych obywateli wolnej Polski.
W latach siedemdziesitych ZHP znajdowa si pod gbok kontrol ideologiczn PZPR . W dniach 1113 marca 1973 r. obradowa V Zjazd Zwizku. W wygoszonym tam przemwieniu, wczesny naczelnik, harcmistrz Polski Ludowej
(hm. PL ) Stanisaw Bohdanowicz stwierdzi, e [] ZHP stanowi w ruchu modzieowym pierwsze ogniwo, jest pierwsz w yciu modych ludzi organizacj
ideowo-polityczn4, a take opowiedzia si za powoaniem struktury federacyjnej w ruchu modzieowym, ktra mogaby ponownie doprowadzi do utworzenia
jednej komunistycznej organizacji modzieowej. Zjazd obradowa pod hasem:
Wychowujemy harcerzy na budowniczych i gospodarzy socjalistycznego pastwa. Zgodnie z zaoeniami wadz ZHP mia uczestniczy we wzorowo zorganizowanym procesie socjalistycznego wychowania, wypenionego marksistowskimi
treciami i metodami nauczania, zgodnie z wyznacznikami systemu edukacji
2011-02-07 12:09:38
GRZEGORZ BAZIUR MIDZY WIERNOCI SOCJALIZMOWI A SUB BOGU, POLSCE I BLINIM
sformuowanymi przez VI Zjazd PZPR . Ideologiczne cele wyznaczone przez

VII Plenum KC PZPR w odniesieniu do Zwizku bardzo dokadnie rozwin, nie
zostawiajc zudze, naczelnik hm. PL Stanisaw Bohdanowicz: Ideologiczne,
polityczne i wychowawcze treci s najpotniejszym instrumentem socjalistycznego wychowania. Patriotyzm zosta sprowadzony do: roli, funkcji i uznania
dla bojowych tradycji Ludowego Wojska Polskiego, zdobywania umiejtnoci
obronnych, wsplnoty ze Zwizkiem Radzieckim i zaangaowania w walk socjalizmu z kapitalizmem5. Uchwalony na V Zjedzie ZHP program na lata 1973 1977
przewidywa: walk o urzeczywistnienie etycznych ideaw socjalizmu, zdobywanie wiedzy, szkolenie do obrony socjalistycznej Polski, przygotowanie do wstpienia do bratnich zwizkw modziey krajw komunistycznych6.
Od 1973 r. zaczy si zmiany w druynach harcerskich w szkoach rednich,
a druyny zmieniay swoje nazewnictwo i umundurowanie; ponadto zostay wyodrbnione z caoci ZHP jako HSPS . Harcerze i harcerki nosili piaskowe bluzy
oraz granatowe spodnie lub spdnice. Modzie harcersk oderwano od tradycji,
nakazano zmian dotychczasowych, czsto uywanych przez kilkadziesit lat
chust harcerskich na czerwone krajki wizane jak krawaty pod szyj. Punktem
wyjcia programu HSPS byo zaoenie, e aby [] ruszy z posad bry wiata
naley wiedzie wicej. Jest potrzebna rzetelna wiedza spoeczno-polityczna
ktra pozwoli zrozumie prawa rzdzce rozwojem wiata podstawy marksizmu-leninizmu, ktre wyjaniaj w sposb naukowy mechanizmy przemian; marksizm-leninizm jest bowiem ideologi, ktra wskazuje drogi budownictwa socjalistycznego i ley u podstaw polityki partii7.
20 maja 1973 r. Rada Naczelna ZHP uchwalia program dziaania druyn HSPS .
Jego podstaw byy zadania wychowawcze wynikajce z uchwa VI Zjazdu PZPR ,
postanowie VII Plenum KC PZPR , decyzji V Zjazdu ZHP oraz de i aspiracji
modziey. Na polecenie PZPR rozpocza si ponowna integracja organizacji
modzieowych na wzr stalinowskiego Zwizku Modziey Polskiej z lat 1948
1957. W jej wyniku 11 czerwca 1973 r. zostaa utworzona Federacja Socjalistycznych Zwizkw Modziey Polskiej, do ktrej przystpi rwnie ZHP .
W ustaleniach Komitetu Wykonawczego Rady Gwnej teje Federacji, przyjtych
na rok szkolny 1973/1974 dla wszystkich szkolnych organizacji modzieowych,
stwierdzono, e zadania [] wymagaj dalszej integracji ruchu modzieowego,
wikszego jego zespolenia programowego i organizacyjnego8. W kontekcie do-
2011-02-07 12:09:38
wiadcze koca lat czterdziestych zwaszcza to ostatnie sformuowanie brzmiao gronie. W tym kontekcie Gwna Kwatera ZHP zaproponowaa wejcie w rol
i funkcj szkolnego samorzdu modziey i organizacji ideowo-politycznej.
W dniach 2829 marca 1977 r. w Warszawie, pod hasem: Jutro socjalistycznej
Polski budujemy dzi, obradowa VI Zjazd ZHP . Uczestniczyo w nim tysic delegatw i trzystu uczestnikw Forum HSPS . Przewodniczcy Rady Pastwa PRL
i Rady Gwnej Przyjaci Harcerstwa, Henryk Jaboski zwrci uwag na suk-
586
cesy pastwa w rozszerzeniu demokracji socjalistycznej oraz dorobek harcerstwa w ksztatowaniu postaw ideowych modziey. Rwnie naczelnik ZHP , hm.
PL Jerzy Wojciechowski zauway rozwj druyn i szczepw HSPS , ktre stano-
wiy ju dwadziecia pi procent Zwizku. Rwnoczenie dostrzeg, e zbyt maa

ilo kadry wywodzi si ze Zwizku Socjalistycznej Modziey Polskiej i Socjalistycznego Zwizku Studentw Polskich 9. Podczas tego zjazdu dokonywano
rwnie dalszych zmian w statucie Zwizku, z ktrych za najwaniejsz naczelnik
uzna wprowadzenie obszerniejszego wstpu o charakterze ideowo-politycznym 10, a podstawowymi punktami odniesienia politycznego dla ZHP stay si Federacja Socjalistycznych Zwizkw Modziey Polskiej, PZPR , Front Jednoci Narodu i wiatowa Federacja Modziey Demokratycznej. Na zakoczenie zjazdu
Wojciechowski wyznaczy zadanie dla harcerzy: tworzy moliwo zwizania
si ze spoecznym ruchem budowniczych socjalizmu 11. Chcc wykaza si ideologizacj Zwizku, do tradycyjnego Hymnu Harcerskiego autorstwa Olgi Drahonowskiej-Makowskiej i Ignacego Kozielewskiego dodano drug zwrotk:
Socjalistycznej, biao-czerwonej myli i czyny, i uczu ar
Nauka i prac dzisiaj tworzymy Ojczyzny jutro, swj w ycie start
Wydu krok, siy cz, w serca rytm do celu zawsze d.
Z parti nasz, modych trud. W przyszo marsz, harcerzy polskich rd12.
Dziaania administracyjne zwizane z wychowaniem politycznym byy inicjatyw

Gwnej Kwatery ZHP . Nastpnie byy przekazywane przez Komendy Chorgwi
i zdecydowan wikszo Komend Hufcw jednak w samych druynach wiele
zaleao od druynowych. Oficjalnie Zwizek jako socjalistyczna organizacja
modzieowa masowo uczestniczy we wszystkich politycznych manifestacjach
lat siedemdziesitych, a druyny HSPS bray udzia w akcjach Operacja Bieszczady 40 czy Operacja 1001 Frombork. Ponadto w latach 19761980 Gwna
2011-02-07 12:09:38
Kwatera zaproponowaa wprowadzenie w szkoach rednich wspzawodnictwa

o tytu Zespou Socjalistycznego Wspdziaania. Na jej wniosek wprowadzio
je ministerstwo owiaty i wychowania, za oceniano wyniki w nauce i efekty
w pracy spoecznej. Byy to socjalistyczne akcje masowe, jednak w ich cieniu
harcerze i harcerki realizowali sub dla niepenosprawnych dzieci w ramach
dziaalnoci Druyn Nieprzetartego Szlaku oraz prac z dziemi wiejskimi, ktr
to akcj koordynowali instruktorzy Sztabu Wie13.
Jednym z gwnych ideologw HSPS by Jerzy Majka, przyszy redaktor naczelny
Trybuny Ludu. Stopie indoktrynacji i wpywu programu tego ugrupowania na
modzie by rny, w zalenoci od regionu lub konkretnego rodowiska harcerskiego. W miastach o ugruntowanych i silnych tradycjach harcerskich, bya
ona marginalizowana oddolnie druyny bray udzia w programie pozornie lub
z minimalnym tylko zaangaowaniem, a takie sabotowanie tolerowane byo na
szczeblu komend szczepu lub hufca. Natomiast w miastach i dzielnicach nowych,
robotniczych, np. w powstaej po 1945 r. Nowej Hucie, program HSPS by realizowany relatywnie skrupulatniej. W wielu miastach druyny starszoharcerskie
nigdy nie woyy mundurw. Bya to bierna forma protestu. Ucieczk byy te
realizowane liczne eksperymenty metodyczne, w ramach ktrych stosowano
tradycyjne metody pracy skautowej. W tej walce o zachowanie tradycyjnego
harcerstwa starszego wyrniay si rodowiska harcerskie Krakowa, Warszawy,
Gdaska, odzi, Wrocawia i Poznania one te stworzyy podstawy przemian
i odnowy ZHP w latach 19801981.
Harcerstwo wobec rewolucji Solidarnoci:

walka o jego odzyskanie dla spoeczestwa
Rok po pierwszej pielgrzymce Jana Pawa II Polacy rozpoczli swj dugi marsz
do drugiej niepodlegoci. W sierpniu 1980 r. rozpocza si pokojowa rewolucja
narodowa w Polsce. Po wielu tygodniach strajkw robotniczych, w Szczecinie,
Gdasku i Jastrzbiu-Zdroju, wadze PRL zawary umowy spoeczne ze strajkujcymi robotnikami. Uznano postulat niezalenych od partii i rzdu zwizkw
zawodowych. 17 wrzenia 1980 r., w czterdziest pierwsz rocznic agresji sowieckiej na Polsk w 1939 r., przyjto oficjaln nazw Niezaleny Samorzdny
Zwizek Zawodowy Solidarno. Jego powstanie wyzwolio w spoeczestwie
2011-02-07 12:09:38
nadziej na odzyskanie suwerennoci wobec ZSRR . Dziaalno Solidarnoci,

wok ktrej zaczli si gromadzi dziaacze innych rodowisk antykomunistycznych, wpyna take na harcerstwo, gdzie autentyczne rodowiska dokonay
ogromnej mobilizacji w celu jego odrodzenia i przywrcenia spoeczestwu poprzez
sub Bogu, Polsce i blinim. Rozpocza si walka o odrodzenie harcerstwa;
zaczy powstawa niezalene inicjatywy. Po 1980 r. mona mwi o dwutorowoci zmian: pierwsza droga prowadzia poprzez dziaalno w ramach Krgw
588
Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego, drug bya niezalena

dziaalno poza oficjalnymi strukturami reimowego harcerstwa.
Jesieni 1980 r. grupa instruktorw harcerskich nawizaa wspprac z NSZZ
Solidarno, uzyskujc poparcie jego dziaaczy, a komunistyczne wadze ZHP
musiay zmierzy si z daniami odnowy tego rodowiska i jego poparcia przez
Solidarno i inne rodowiska niepodlegociowe. W dniach 2526 padziernika
1980 r. w Warszawie odbyo si oglnopolskie spotkanie grupy dwudziestu
piciu instruktorw harcerskich, reprezentujcych rodowiska z caego kraju,
ktrzy powoali Porozumienie Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego. Podczas tego spotkania pada te propozycja powoania niezalenej organizacji harcerskiej poza ZHP , ktr przedstawi Krzysztof Stanowski z Lublina jednak zostaa ona odrzucona. Przewodniczcym Rady Porozumienia Krgw Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego zosta hm. Stanisaw Czopowicz z Warszawy, a w jej skad weszli nastpujcy instruktorzy: hm. Micha Bobrzyski z Lublina, podharcmistrz (phm.) Joanna Januszewska z Gliwic, hm. Piotr
Stawicki z Poznania, hm. Andrzej Suchocki z Warszawy oraz hm. Waldemar Uziak
i hm. Kazimierz Wiatr z Krakowa. Na kolejnym spotkaniu instruktorw, 22 listopada 1980 r. reprezentanci dziesiciu rodowisk z caej Polski przeksztacili
Porozumienie Instruktorw Harcerskich w Porozumienie Krgw Harcerskich im.
A. Makowskiego. 27 padziernika jako pierwsze zatwierdziy je wadze Komendy
Chorgwi Stoecznej ZHP . 15 listopada analogiczn decyzj podja Komenda
Chorgwi w Gdasku i w tym samym miesicu Komenda Chorgwi w Krakowie14.
Po dugich negocjacjach w czerwcu 1981 r. statut porozumienia zatwierdzia Rada
Naczelna ZHP . W latach 19801981 nastpi rozwj organizacyjny i liczebny
krgw i latem 1981 r. liczyy one okoo tysica instruktorw, harcerzy i harcerek
w skali kraju. Cele porozumienia byy nastpujce: odnowa moralna harcerstwa
oraz poczenie wysikw zmierzajcych do: wychowania w harcerstwie przez
2011-02-07 12:09:38
osobisty przykad instruktora przestrzegajcego Prawo Harcerskie; przywrcenia

waciwego miejsca harcerskiej metody wychowawczej; pogbienia wiedzy instruktorskiej o ksztatowaniu charakterw instruktorw przez prac nad sob;
poszanowania tolerancji wiatopogldowej wynikajcej z artykuw 67 (ust. 2.81
i 1) i 82 (ust. 2) Konstytucji PRL ; kultywowania tradycji harcerskich jako szczeglnego czynnika wychowawczego15.
Instruktorzy i harcerze zwizani ze rodowiskiem Krgw Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego (dalej take: Krgi Instruktorw Harcerskich
oraz krgi) podjli prne dziaania na rzecz oddolnej odnowy organizacji i zapocztkoway rodowiska harcerskie Krakowa i Warszawy. Ju wczesn jesieni
1980 r. krakowscy instruktorzy napisali List otwarty instruktorw ZHP ze rodowiska krakowskiego. Jego sygnatariusze oczekiwali od wadz Zwizku uznania
praktyk religijnych i umoliwienia udziau we mszach w mundurach harcerskich 16.
Niestety Rada Naczelna odmwia akceptacji zmian17. W ramach Krgw Instruktorw Harcerskich organizowano seminaria i sympozja, w czasie ktrych wypracowywano stanowiska i dokumenty w sprawie zmian w statucie ZHP , Prawie
i Przyrzeczeniu Harcerskim, w sprawach metodycznych, umundurowaniu, tosamoci harcerstwa i Zwizku oraz odkamaniu historii organizacji. Harcerze powrcili do witowania przemilczanych w PRL wit pastwowych, jak 3 Maja
i wita Niepodlegoci, oraz bohaterw narodowych, za harcerki i harcerze
zaczli uczestniczy we mszach z okazji wit i rocznic, a zim 1981 r. rodowiska Krgw Instruktorw Harcerskich zorganizoway Pogotowie Zimowe Harcerek
i Harcerzy. W czerwcu 1981 r. opracowano zasady porozumienia i przyjto jako
cel nadrzdny odnow moraln harcerstwa poprzez realizacj wszystkich punktw
Prawa Harcerskiego, w tym dotyczcego abstynencji od picia alkoholu i palenia
tytoniu, co byo znakowane na lilijkach instruktorskich wyszywan liczb 10.
Dziaalno krgw budzia obawy wadz PRL , w tym rzdzcej PZPR , a 16 grudnia 1980 r. czonek Biura Politycznego KC PZPR Kazimierz Barcikowski stwierdzi
wrcz, e ZHP jest na drodze do rozbicia, a sekretarz KC Stanisaw Gabrielski
ubolewa nad faktem wystpienia czci druyn z Federacji Socjalistycznych
Zwizkw Modziey Polskiej i informowa wadze partii o prbach powrotu czci
rodowisk harcerskich do tradycji skautowych. Jednoczenie wczesny przewodniczcy Rady Pastwa PRL Henryk Jaboski potwierdzi, e jest popularne
haso apolitycznoci, powrt do skautingu, przywracania roty przyrzeczenia oraz
2011-02-07 12:09:38
twierdzenie, e Rada Naczelna nie jest emanacj z ZHP , i zaproponowa jednoczenie udzielenie przez wadze PZPR wikszej pomocy18.
Tymczasem rodowiska Krgw Instruktorw Harcerskich prowadziy coraz
prniejsz dziaalno na rzecz odnowy harcerstwa polskiego. Prawie kade
rodowisko krgw wydawao wasne pismo: w Zakopanem by to periodyk Czuj
Duch, w Krakowie Czuwaj, w Warszawie Bratnie Sowo, w Poznaniu Harcerska Kunia, w Opolu Harcerz Opolski, w Gdasku Ognisko i ONC ,
590
we Wrocawiu laskie Harce, natomiast w Katowicach Harcerz lski.

Nakadem wydawniczym tej organizacji ukazao si take szereg harcerskich
publikacji ksikowych (gwnie wznowie), wydanych w niewielkim nakadzie
poza kontrol cenzury, a w Warszawie w padzierniku 1980 r. powstao Niezalene Wydawnictwo Harcerskie, w ramach ktrego zaczto wydawa publikacje
zwarte. Jego pracami kierowaa redakcja pod przewodnictwem hm. S. Czopowicza 19. Inn form odkamywania historii harcerstwa by powrt do tradycyjnych,
gwnie przedwojennych metod, nazw stopni harcerskich i symboliki. Wydawnictwo
miao otwarty charakter mogy z nim wsppracowa osoby zarwno z wiernych
rodowisk harcerskich, jak i z ZHP . Tak wspomina jeden z jego redaktorw, hm.
Leszek Truchlewski: Powstanie Niezalenego Wydawnictwa Harcerskiego nie
miao adnego zwizku z moj przynalenoci organizacyjn. [] nie byo
nigdy [] NRH -owskie [Niezalenego Ruchu Harcerskiego]. Zupenie podobnie
sprawy maj si z Biblioteczk20.
Gwnym postulatem Krgw Instruktorw Harcerskich byo przywrcenie roty
Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego z 1936 r., ktra funkcjonowaa te w Szarych
Szeregach w okresie okupacji niemieckiej. 4 stycznia 1981 r. w Kiekrzu koo
Poznania odbyy si rozmowy midzy Solidarnoci (de facto instruktorami
krgw) a instruktorami reprezentujcymi Gwn Kwater ZHP , w czasie ktrych
omawiano problem zmian w skomunizowanym Zwizku, gwnie dotyczcych
kwestii praktyk religijnych zuchw, harcerzy i instruktorw 21. Delegaci krgw
przedstawili rot Przyrzeczenia Harcerskiego nastpujcej treci: Mam szczer wol caym yciem peni sub Polsce, nie chtn pomoc kademu
czowiekowi, by posusznym prawu harcerskiemu 22. Jednak komunistyczni
instruktorzy ZHP zajli postaw wyczekujc, poniewa zblia si termin jego
statutowego zjazdu.
Do problemu odnowy Zwizku powrcono na obradach VII Zjazdu, ktry oby
2011-02-07 12:09:38
si w dniach 1519 marca 1981 r. w Sali Kongresowej Paacu Kultury i Nauki

w Warszawie. Niestety delegaci odrzucili najwaniejsze postulaty krgw dotyczce zmiany Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego, jednak rozwizano Harcersk
Sub Polsce Socjalistycznej i przywrcono oficjalnie Ruch Harcerstwa Starszego co de facto byo rwnoznaczne z uznaniem druyn, ktre od 1973 r. j
bojkotoway, pozostajc wierne tradycyjnemu mundurowi, sprawnociom i stopniom harcerskim oraz wartociom ideowym i wychowawczym harcerstwa. Przywrcono tradycyjn lilijk z literami ONC (Ojczyzna Nauka Cnota), likwidujc
jednoczenie kwadratow, obowizujc w okresie HSPS .
Rwnolegle ze zjazdem odbya si V Zbirka Porozumienia Krgw Instruktorw
Harcerskich w Warszawie. Gdy okazao si, e gwne jego postulaty zostay
przez delegatw zjazdu odrzucone, na 12 kwietnia zwoano VI Zbirk w Bydgoszczy, podczas ktrej opracowano zasady funkcjonowania harcerstwa, a wrd
nich tolerancj religijn, ktr rozumiano jako [] poszanowanie pogldw
i przekona kadego zucha, harcerza i instruktora, wykluczenie indoktrynacji
ideologicznej i narzucania wiatopogldu, umoliwienie wykonywania praktyk
religijnych przez odpowiedni organizacj zaj23. Na VII Zbirce, ktra odbya
si 31 maja 1981 r. na Rusinowej Polanie, zostaa odprawiona msza wita
w intencji zmarego prymasa Polski, kardynaa Stefana Wyszyskiego, a kilka dni
pniej delegacja krgw oddaa hod zmaremu prymasowi w katedrze w. Jana
w Warszawie. Liczne rodowiska harcerskie oprotestoway udzia naczelnika ZHP ,
hm. PL Andrzeja Ornata 24 w uroczystociach pogrzebowych bez munduru, co
miao podkreli statutow wiecko Zwizku 25. W odpowiedzi na zarzuty ze
strony rodzicw harcerzy i instruktorw dotyczce braku munduru na mszy aobnej oraz na postulaty umoliwienia wystpowania harcerzy w mundurach na
tego typu uroczystociach, naczelnik w przemwieniu wygoszonym 19 czerwca
na posiedzeniu Rady Naczelnej ZHP stwierdzi: Indywidualna obecno harcerza czy instruktora w miejscu kultu religijnego nie jest sprzeczna ze wieckim
charakterem organizacji. [] Nie oznacza to jednak, i miejsca pracy harcerskiej,
miejsca obozowania stan si miejscami obrzdw religijnych. Jednostki harcerskie nie mog by organizatorami praktyk religijnych i miejscem kultu religijnego. Nie mog rwnie z ceremoniaem i w szyku bra udziau w takich uroczystociach 26.
Mimo problemw stwarzanych przez aparat partyjny, wadze ZHP i funkcjonariu-
2011-02-07 12:09:38
szy Suby Bezpieczestwa, instruktorzy krgw kontynuowali walk o zmian

Prawa i Przyrzeczenia oraz podjli trudn akcj odkamywania historii harcerstwa.
13 wrzenia 1981 r. Rada Porozumienia zalecia stosowanie roty Przyrzeczenia
przyjtej na pocztku roku, co ogoszono oficjalnie na zlocie z okazji siedemdziesiciolecia harcerstwa, ktry odby si w dniach 1820 wrzenia 1981 r. na
Krakowskich Boniach jego komendantem by hm. Ryszard Wciso. Podczas
zlotu zostaa odprawiona msza, podczas ktrej homili wygosi bp Jan Pietrasz-
592
ko, stwierdzajc: Przynielimy do otarza Chrystusowej ofiary szczeglny dar:

dugich siedemdziesit lat wypenionych istnieniem i bogat dziaalnoci naszej
harcerskiej rodziny []. Harcerstwo od swoich pocztkw uznawao schemat
podwjnej Ojczyzny. Przyrzekao wierno Bogu i Polsce27.
Po zakoczeniu VII Zbirki Krgw Instruktorw Harcerskich, 17 padziernika
1981 r. Rada Programowa wydaa owiadczenie, w ktrym uznaa moliwo
stosowania dwch rot suby Bogu i Polsce lub suby Polsce, a o wyborze
mieli decydowa harcerze i ich rodzice. W tej sytuacji bez znaczenia bya ju
uchwaa Rady Naczelnej ZHP z 4 padziernika, w ktrej zwrcia si do krgw
z prob o zmian stanowiska w kwestii Przyrzeczenia Harcerskiego. W caym
Zwizku trwaa gorca dyskusja na ten temat. O atmosferze z jesieni 1981 r.
pisze Bogusaw liwerski: W sposb nagy sta si to nagle problem numer jeden
dla caego Zwizku, gdy z opublikowanych uchwa i listw instruktorskich wynikao, i w wielu rodowiskach instruktorskich od dawna, to znaczy od 1964 r., nie
stosowano obowizujcej wersji Przyrzeczenia. Okazao si zatem, e to nie Rada
Porozumienia KIHAM [Krgw Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego] stworzya problem tej niesubordynacji organizacyjnej28. Podczas posiedzenia
Rady Naczelnej ZHP 12 grudnia 1981 r. rwnie cz instruktorw postulowaa
wprowadzenie takich zmian.
Sytuacja Krgw Instruktorw Harcerskich zmienia si po wprowadzeniu stanu
wojennego, kiedy zosta internowany przewodniczcy Rady Porozumienia hm.
Stanisaw Czopowicz. Zaczy si te represje wobec instruktorw zwizanych
ze rodowiskami krgw ze strony wadz szkolnych, administracyjnych, instancji
PZPR i funkcjonariuszy Suby Bezpieczestwa. Pod naciskiem wadz komuni-
stycznych 26 czerwca 1982 r. ta sama Rada Naczelna podja decyzj o rozwizaniu Rady Porozumienia, a jednym z powodw tej decyzji by postulat wprowadzenia podwjnej roty Przyrzeczenia Harcerskiego 29. Na znak protestu piciu
2011-02-07 12:09:38
czonkw Rady Naczelnej ZHP 26 czerwca 1982 r. opucio jej obrady i wystosowao do prezydium pisemny protest 30. Ze wzgldu na grob dalszych represji i aresztowa instruktorzy postanowili rozwiza Porozumienie. W dniach
1112 wrzenia 1982 r. na Jasnej Grze odbya si pielgrzymka ponad tysica
harcerzy i harcerek pod hasem: Harcerze wierni Bogu i Polsce. Obok nich
w pielgrzymce uczestniczyli kombatanci i kapelani rodowisk Polski podziemnej
z lat 19391945, onierze antykomunistycznych organizacji podziemnych, dziaacze opozycji antykomunistycznej i Solidarnoci z okresu po 1980 r. Porozumienie wystosowao apel z informacj o samorozwizaniu, wyznaczajc jednoczenie cele dalszego trwania rodowisk harcerskich: wierno ideaom poprzez
sub prawdzie, dobru i piknu oraz kontynuacj walki o zachowanie w Zwizku tolerancji wiatopogldowej i moliwoci odbywania praktyk religijnych31. Po
12 wrzenia 1982 r. dla setek instruktorw, harcerzy i harcerek, ktrzy byli zwizani z Krgami Instruktorw Harcerskich, rozpoczyna si nowy okres drogi do
niepodlegoci do III Rzeczypospolitej.
Drug inicjatyw bya niezalena dziaalno poza strukturami oficjalnego harcerstwa, a jego przykadem by Niezaleny Ruch Harcerski, ktry powsta
25 kwietnia 1981 r. Impulsem do jego utworzenia by protest lubelskiego rodowiska instruktorw Szczepu Zawisza, ktry wchodzi w skad Krgw Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego, przeciw niezadowalajcym wynikom VII Zjazdu ZHP . W wyniku tego protestu instruktorzy odeszli ze Zwizku
i powoali Niezaleny Ruch Harcerski, do ktrego wkrtce doczyy rodowiska
Warszawy i Puaw. W lecie 1981 r. liczyy one ju kilkaset osb 32. W dniach
2530 czerwca 1981 r. harcerki zorganizoway III Oglnopolski Zlot Harcerek
w Rebizantach koo Suca, a podczas wakacji zorganizowano obz szkoleniowy
dla instruktorw 33.
Dziaalnoci Niezalenego Ruchu Harcerskiego zainteresowali si biskupi polscy. 26 sierpnia 1981 r. na nadzwyczajnej sesji Rady Gwnej Episkopatu Polski
ordynariusz lubelski, bp Bolesaw Pytlak zainicjowa dyskusj dotyczc harcerstwa i zmiany jego ksztatu ideowego poprzez powrt do rde polskiego skautingu. W przyjtych wnioskach sekretarz Episkopatu Polski, biskup Bronisaw
Dbrowski zaproponowa zlecenie tej sprawy zespoowi episkopatu ds. modziey, opracowanie instrukcji dla ksiy oraz udzielenie pomocy duszpasterskiej
uczciwym harcerzom jak okrelono odradzajce si rodowisko 34. Harcerze
2011-02-07 12:09:38
i harcerki w mundurach zaczli uczestniczy we mszach, ktre byy odprawiane

w niedziel oraz z okazji zakazanych przez komunistw wit pastwowych lub
wasnych, jak Dzie Patrona Druyny, Dzie w. Jerzego czy rocznica powstania
harcerstwa35. 27 wrzenia 1981 r. ostatecznie ukonstytuoway si wadze Ruchu:
przewodniczcym Rady Naczelnej zosta hm. Andrzej Janowski, wiceprzewodniczcym hm. Tomasz Strzembosz, naczelniczk harcerek hm. Anna Frczek,
a naczelnikiem harcerzy hm. Micha Bobrzyski. Delegacja organizacji uczest-
594
niczya w jubileuszowym zlocie z okazji siedemdziesiciolecia harcerstwa, zorganizowanym przez krgi instruktorw w Krakowie. 5 listopada 1981 r. delegacj
Rady Naczelnej przyj przewodniczcy Komisji Episkopatu Polski ds. duszpasterstwa oglnego, biskup Wadysaw Mizioek. Mimo e spotkanie miao charakter informacyjny, na polecenie biskupa wczesny duszpasterz akademicki
ks. Tadeusz Uszyski zosta cznikiem midzy Kuri Biskupi a wadzami Ruchu,
a ostatecznie jego kapelanem zosta w 1981 r. ks. Andrzej Peka 36. Na pocztku
grudnia 1981 r. przyjto program wychowawczy, ktry opiera si na chrzecijaskim rozumieniu pojcia bliniego i tak pojtej subie, penej akceptacji ycia
religijnego w druynach, na pozostawieniu woli harcerzy oraz instruktorw druyn
i szczepw, czy bd mie kapelana bez statutowych gwarancji udziau w pracy
organizacji na poziomie wyszych struktur37.
Dziki naciskom lubelskich struktur Solidarnoci wojewoda lubelski wyda oficjaln zgod na dziaalno Niezalenego Ruchu Harcerskiego w obrbie wojewdztwa, a pod koniec 1981 r. wchodziy do niego rodowiska harcerskie
z wielu rejonw Polski 38. Ruch wydawa pismo Zawiszak: od numeru jedenastego do czternastego z 1981 r., gdy poprzednie numery wydawa lubelski Krg
Instruktorw Harcerskich. W 1981 r. nakadem Niezalenego Wydawnictwa
Harcerskiego ukaza si take Regulamin Stopni Harcerskich, natomiast na
sobot i niedziel 1213 grudnia 1981 r. zostaa zwoana I Oglnopolska Konferencja Instruktorska Ruchu z powodu wprowadzenia stanu wojennego nie
dosza ona do skutku.
Ze wzgldu na stan wojenny, 13 grudnia 1981 r. wadze Ruchu wiadomie zawiesiy dziaalno organizacji podjta decyzja miaa doprowadzi do zerwania
wszelkich kontaktw z tymi rodowiskami, ktre nie byy przygotowane do dziaalnoci nieformalnej, co oznaczao de facto konspiracj harcersk. W konsekwencji cz dawnego rodowiska pod wodz M. Bobrzyskiego zdecydowaa
2011-02-07 12:09:39
si na niezalen dziaalno w ramach zespow duszpasterskich, penicych

sub liturgiczn przy kociele oo. jezuitw w Lublinie, natomiast 28 lutego 1982 r.
przeksztacili si w Harcerski Ruch Liturgiczny. W lutym 1989 r. cz jego
czonkw za zgod swoich wadz przyczya si do utworzonego Zwizku Harcerstwa Rzeczypospolitej, a 2 grudnia 1989 r. I Sejmik Harcerskiego Ruchu Liturgicznego powoa do ycia Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego Zawisza,
ktre istnieje do chwili obecnej.
Stan wojenny nie przerwa niepodlegociowej dziaalnoci harcerskiej, tylko
otworzy jej nowy rozdzia. W czasie drugiej pielgrzymki Jana Pawa II do Polski,
w czerwcu 1983 r. harcerze i harcerki wzili udzia w Biaej Subie tym razem
ju jawnie, w mundurach. Mimo represji ze strony komunistycznych wadz harcerskich, w tym rozwizywaniu druyn powszechnie uywano ju przedwojennej
metodyki harcerskiej, a przede wszystkim obowizywao Prawo Harcerskie, za
harcerze przyrzekali suy Bogu, Polsce i blinim, nie za sprawie socjalizmu.
Po zakoczeniu Biaej Suby rodowiska harcerskie zwizane z byymi Krgami
Instruktorw Harcerskich utworzyy Ruch Harcerski, ktry w ramach ZHP prowadzi dziaalno w duchu wiernoci autentycznym ideaom harcerskim, a wrd
spoeczestwa zaczto mwi o prawdziwym harcerstwie. W czasie trzeciej
pielgrzymki papieskiej w 1987 r. Biaa Suba przycigna jeszcze wicej rodowisk. Kiedy jesieni 1988 r. bya ju widoczna agonia systemu komunistycznego
w Polsce, Ruch Harcerski ujawni swoje struktury w ramach ZHP , a na Wybrzeu
powsta may Zwizek Harcerstwa Rzeczypospolitej, z ktrego 12 lutego 1989
r., w okresie rozmw Okrgego Stou powstaa alternatywna wobec ZHP organizacja harcerska o charakterze oglnopolskim Zwizek Harcerstwa Rzeczypospolitej. W marcu 1989 r. instruktorzy krakowscy podjli prb przejcia
kontrolowanego przez PZPR Zwizku Harcerstwa Polskiego, tworzc ZHP 1918
organizacj, ktra nawizywaa do historii i tradycji harcerstwa z lat 19111950.
Jednak po niepowodzeniu akcji instruktorw ZHP 1918 w padzierniku 1992 r.
wstpili oni do Zwizku Harcerstwa Rzeczypospolitej.
2011-02-07 12:09:39
2011-02-07 12:09:39
ANDRZEJ K. PIASECKI
Przeom lat 1980 /1981 we wsplnotach lokalnych.
Nisza historiograficzna
Znaczenie perspektywy lokalnej
Terytorialny, a jednoczenie problemowy zakres tego artykuu zogniskowany jest

wok terminu wsplnota lokalna, ktry uwzgldnia z jednej strony pewien obszar,
z drugiej za wizi spoeczne. W ustawach o samorzdzie gminy i samorzdzie
powiatu wsplnoty tych jednostek administracyjnych okrelone s mianem lokalnych. W przypadku wojewdztwa mamy ju wsplnot regionaln, a region stanowi odrbne zagadnienie. Potwierdzaj to badania, z ktrych wynika, e najwikszy stopie identyfikacji wystpuje na poziomie gminy (miasta) i w nieco
mniejszym stopniu powiatu, a tylko w minimalnym stopniu regionu1.
Zintegrowane wsplnoty lokalne i ich rozwj s przedmiotem wszechstronnych
bada z zakresu socjologii, nauk o polityce, ekonomii czy historii. Wynika to
z podmiotowego charakteru tych wsplnot w kontekcie tradycji, procesu zrwnowaonego rozwoju, a take ze zjawiska glokalizacji (czyli sprzenia midzy
globalizacj a lokalizmem)2. Renesans bada lokalnych dotyka wielu obszarw
pora wic zastanowi si nad tym, czy rwnie w zwizku z przeomem solidarnociowym lat 1980/1981 naley wyodrbni perspektyw lokaln. Uwaam,
e istniej do tego podstawy teoretyczne, wynikajce z przytoczonych definicji,
a take empiryczne, ktre powoduj, e dotychczasowe regionalne ujcia dziejw
Solidarnoci wymagaj weryfikacji. Imperatyw bada lokalnych nad histori
pierwszej Solidarnoci powodowany jest take popularyzowanymi w lokalnych
wsplnotach monografiami, w ktrych opis z tego okresu jest najczciej ubogi,
czasami te powierzchowny, a nawet wypaczony.
Podstawowym problemem, powodujcym trudnoci w rzetelnym zaprezentowaniu
lokalnych dziejw NSZZ Solidarno jest brak spjnoci pomidzy podziaem
administracyjnym Polski w omawianym okresie i dostosowan do niego struktur
2011-02-07 12:09:39
regionw Zwizku a obecnym podziaem terytorialnym, uwzgldniajcym kluczow dla wsplnot lokalnych tosamo powiatow. Likwidacja powiatw, a zwaszcza utworzenie czterdziestu dziewiciu wojewdztw w 1975 r. byo umotywowane
politycznie. Przerwano w ten sposb administracyjn tradycj Polski powiatowej,
podzielono rodowiska lokalne, tworzc sztuczne stolice dodatkowych wojewdztw
bez tradycji, odpowiednich elit i niezbdnej infrastruktury (np. Ciechanw,
Tarnobrzeg, Chem). Tym samym okoo trzystu miast powiatowych zdegradowa-
598
no do roli miast-gmin, powodujc ich deprecjacj, czsto motywowan politycznie

(tak byo np. w przypadku Gniezna).
Reforma z 1975 r. nie bya w stanie zmieni uksztatowanych przez wieki lokalnych wizi spoecznych, ekonomicznych i politycznych. Zreszt wadze utrzymay niektre struktury pastwa (np. milicji) w granicach dawnych powiatw.
Tym niemniej w 1980 r., w trakcie formowania si NSZZ Solidarno, da o sobie zna w brak spjnoci midzy podziaem administracyjnym a faktycznym
poczuciem wsplnoty lokalnych spoecznoci. Ostatecznie w wikszoci regionw
dziaacze Solidarnoci dostosowali si do podziau terytorialnego pastwa,
tworzc trzydzieci osiem regionw, pokrywajcych si w wikszoci z granicami wojewdztw PRL w 1980 r. W wielu miejscach udao si nawiza do tradycyjnych i naturalnych regionw, co uwidocznio si rwnie w nazwach historyczno-geograficznych (Mazowsze, Dolny lsk, Maopolska). Z drugiej strony,
da o sobie zna partykularyzm lokalny. W efekcie powstay regiony antagonistycznie nastawione do metropolii (np. Konin, Kalisz, Leszno, Pia kontra Pozna)
oraz miniregiony o wyranej powiatowej proweniencji (np. Ziemia Kutnowska,
Ziemia Sandomierska). Zarazem w dawnych miastach powiatowych tworzone
byy siedziby podregionw, biur terenowych regionw lub lokalne Midzyzakadowe Komitety Zaoycielskie ( MKZ ).
Nadal jednak pozostaje otwarte pytanie: czy dzieje regionw Solidarnoci nie
rozmijaj si z poczuciem historycznej wsplnoty spoecznoci miast i powiatw
Polski wspczesnej? Czy dzi, w okresie silnego samorzdu gminnego i rozwoju odrodzonych powiatw nie naleaoby podj si zadania spisania lokalnych dziejw Solidarnoci od nowa, w oparciu o naturaln struktur miast powiatowych?
Mimo wszechstronnej literatury przedmiotu, dobrze usystematyzowanej bazy
rdowej oraz licznych naukowych i publicystycznych opracowa, w opisie
2011-02-07 12:09:39
ANDRZEJ K. PIASECKI PRZEOM LAT 1980/1981 WE WSPLNOTACH LOKALNYCH
dziejw Solidarnoci z lat 19801981 dostrzegam potn nisz, wynikajc

z ignorowania lokalnych uwarunkowa tosamoci Polakw. Inaczej do dziejw
polskiej prowincji podchodz regionalici. Dlatego, jeli przyjrze si historiom
wsplnot lokalnych, to mona dostrzec, e nie pokrywaj si one w sensie terytorialnym z opisem dziejw Solidarnoci. W efekcie mieszkacy polskich miasteczek (np. uczniowie, spoecznicy), szukajc potrzebnych informacji, znajduj
w lokalnych monografiach fragmentaryczne opisy przeomu lat 1980/1981, nie
wiedz o ksikach opisujcych histori danego regionu Solidarnoci albo s te
przekonani (niekiedy i susznie), e nie dotycz one ich wsplnoty.
Historiografia solidarnociowego karnawau w Polsce powiatowej
Powstanie nowych wojewdztw w 1975 r. spowodowao liczne antagonizmy pomidzy now stolic administracyjn (wspieran przez inwestycje typu komitet
wojewdzki partii czy komenda) a dawnymi miastami powiatowymi, ktrych znaczenie wyranie zmalao. Ta deprecjacja znalaza swoje odzwierciedlenie w podporzdkowaniu lokalnych przedsibiorstw wojewdzkim dyrekcjom, w drenau
kadr, niedoinwestowaniu itp. Dlatego polaryzacja postaw Polakw, zwizana
z solidarnociowym przeomem, na polskiej prowincji miaa dodatkowe przyczyny,
nawet jeli nie zostao to wyraone w jaki spektakularny sposb brak strajkw
i protestw nie oznacza, e dana wsplnota lokalna ambiwalentnie traktowaa
przemiany lat 1980 1981.
Jednak ruch Solidarnoci zaktywizowa przede wszystkim rodowiska wielkomiejskie,
zwizane z duymi zakadami pracy. Potwierdzaj to m.in. dane z I Krajowego
Zjazdu Delegatw, z ktrych wynika, e siedemdziesit cztery procent delegatw
byo zatrudnionych w miastach powyej pidziesiciu tysicy mieszkacw, a zaledwie dwadziecia jeden procent pracowao w zakadach znajdujcych si na wsi
lub w maych miastach3. Dlatego monografie dotyczce Solidarnoci tego okresu
w niewielkim stopniu odnosz si do struktur lokalnych ruchu, chyba e chodzi
o konkretny problem (np. konflikt). Autorzy tych prac w swych badaniach zatrzymuj si najczciej na poziomie regionw, a i to (co oczywiste) nie w rwnym stopniu,
prezentujc przede wszystkim najwiksze i najaktywniejsze struktury.
Historiografia Solidarnoci do wczenie obja dzieje regionw. Impulsem do
tego byo utworzenie w 1983 r. Stowarzyszenia Archiwum Solidarnoci, dziki
2011-02-07 12:09:39
ktremu napisano pierwsze monografie regionw 4. Po przeomie roku 1989,

a zwaszcza po powstaniu Instytutu Pamici Narodowej (IPN ) ujcie regionalne
znalazo szersze odzwierciedlenie w wydawnictwach dotyczcych Solidarnoci,
stanu wojennego i oporu spoecznego lat osiemdziesitych. Poziom tych prac jest
zrnicowany. Fundamentalnym dzieem, zawierajcym artykuy dotyczce poszczeglnych regionw Polski, jest praca zbiorowa pod redakcj Antoniego
Dudka pt. Stan wojenny w Polsce 19811983 (Warszawa 2003). Wszechstronnie
600
zostay opracowane dzieje duych regionw Polski poudniowo-wschodniej. S

te regionalne kroniki 5, wspomnienia, albumy. Niekiedy autorzy (regionalici,
uczestnicy oporu spoecznego) stworzyli bogato udokumentowane prace naukowe6. Kilkakrotnie, dziki benedyktyskiej pracy pasjonatw i dziaaczy regionalnych, powstay monumentalne opracowania naukowe historii maych regionw 7,
czego doskonaym przykadem jest liczca ponad tysic dwiecie stron monografia Solidarnoci zamojskiej, w ktrej uwzgldniono struktury rejonowe zwizkw
pracowniczych i rolniczych oraz innych ruchw opozycyjnych. Jednym z najlepiej
zbadanych regionw jest biaostocczyzna, ktra doczekaa si kilku opracowa
naukowych8.
Monografie regionw Solidarnoci na og nie uwzgldniaj jednak specyfiki
wsplnot Polski powiatowej. Pisane s najczciej z perspektywy stolicy regionu i najwikszych zakadw pracy. Typowym przykadem jest opracowanie Jana
Mosiskiego pt. Wojna polsko-jaruzelska w Wielkopolsce: stan wojenny (1981
1983) na terenie Kalisza, Konina, Leszna, Piy i Poznania (Kalisz 2006). Jak
wida po tytule, wsplnoty blisko trzydziestu miast powiatowych Wielkopolski nie
zostay w tej pracy potraktowane zbyt podmiotowo. Tymczasem ju w innym
wydawnictwie o podobnym tytule9 znajdujemy interesujcy rozdzia, autorstwa
Arkadiusza Mayszki, powicony przebiegowi stanu wojennego w Swarzdzu
i okolicach. Do nielicznych wyjtkw naley historia Solidarnoci na Podbeskidziu,
gdzie w krtkim rozdziale zaprezentowano charakterystyk delegatur, filii i podregionw10.
Rzadko zdarzao si, aby bastion Solidarnoci pooony by poza stolic regionu.
Tak byo np. w Stalowej Woli, nalecej do Regionu Ziemia Sandomierska, gdzie
dziaalno ks. Edwarda Frankowskiego oraz Solidarno w Hucie Stalowa Wola
doczekay si odrbnego opracowania i albumu11. Rwnie w Gorlicach, opisujc
dzieje Solidarnoci w jednym przedsibiorstwie, autor si rzeczy odwoa si do
2011-02-07 12:09:39
lokalnej wsplnoty i stworzy rodowiskow monografi oporu spoecznego lat

osiemdziesitych12.
Inn okolicznoci (poza monografiami dziaalnoci Solidarnoci w przedsibiorstwach), ktra sprzyja tworzeniu opracowa lokalnego oporu spoecznego lat
osiemdziesitych, s rocznicowe wystawy. Tu przykadem bdzie katalog ekspozycji zorganizowanej w Chrzanowie w 2005 r., w dwudziest pit rocznic powstania Solidarnoci pod hasem: Od Solidarnoci do Wolnoci 13, a take
przegld starachowickich wydawnictw niezalenych14.
Generalnie jednak, szukajc monografii lokalnej Solidarnoci (gminy, miasteczka,
rejonu, powiatu), napotykamy nisz. Prbuj j wypeni najczciej wydawnictwa
okolicznociowe (np. w Tarnowskich Grach i Puawach) 15. Do grupy opracowa
pisanych z perspektywy lokalnej mona zaliczy take dzieje oporu spoecznego
w Nowej Hucie16. Cenny charakter maj wspomnienia uczestnikw i wsptwrcw
przeomowych wydarze lat osiemdziesitych. W przeprowadzonej kwerendzie
natrafiem tylko na jedn tego typu publikacj, nawizujc (przynajmniej tytuem) do spraw lokalnych, ale i te wspomnienia po dokadniejszej lekturze okazay si dotyczy dziaalnoci opozycyjnej wrocawskiego studenta pochodzcego
z Wielunia17.
Pozostae opracowania rozsiane s w postaci setek artykuw przyczynkowych,
publikowanych w periodykach naukowych, a take w prasie popularnej, regionalnej i lokalnej. Rozproszenie tych materiaw oraz zrnicowana ich jako utrudnia
systematyk badawcz. Ich ewentualne wykorzystanie uzalenione jest od rzetelnoci gromadzenia i opracowania przez bibliotekarzy-regionalistw. Duo zaley
take od solidnoci studentw (i ich promotorw), piszcych prace licencjackie
oraz magisterskie na temat lokalnej Solidarnoci i oporu spoecznego. Prace te
oparte s czsto na rdach wywoanych (wywiady, ankiety) i z czasem nabior
wartoci unikalnego dokumentu. Ich archiwizacja oraz udostpnienie (choby
w formie wykazw na stronach internetowych archiww, muzew i bibliotek) stanowi wan form popularyzacji bada z zakresu tytuowego zagadnienia.
Poniewa yj jeszcze uczestnicy tamtych wydarze, a w IPN -ie dostpne s
dokumenty Ministerstwa Spraw Wewntrznych, moliwe jest stworzenie lokalnych
monografii Solidarnoci lub szerzej oporu spoecznego w latach osiemdziesitych. Nie zawsze musz to by kosztowne w edycji i trudne do rozpowszechnienia ksiki. Wzr takiego opracowania dziejw solidarnociowej wsplnoty jed-
2011-02-07 12:09:39
nego z miasteczek Polski powiatowej znajdujemy w formie linku na stronie

www.13grudnia81.pl. Przekierowanie na stron historii kluczborskiej Solidarnoci w latach osiemdziesitych umoliwia zapoznanie si z interesujcym opracowaniem uruchomionym w 2006 r. Obok zarysu historycznego strona zawiera
galeri zdj (m.in. z orodkw internowania), ulotek i pamitek. Autorzy prezentuj dokumenty IPN -u oraz wykaz funkcjonariuszy Suby Bezpieczestwa
( SB ) tropicych kluczborsk Solidarno, a take pseudonimy (i w niektrych
602
przypadkach) nazwiska agentw wraz z dowodami ich dziaalnoci (treci raportw). To przykad waciwego ujcia i spopularyzowania dziejw lokalnej opozycji antykomunistycznej 18.
Podsumowujc stan bada nad przeomem solidarnociowym we wsplnotach lokalnych, naley podkreli brak tego typu opracowa w zdecydowanej wikszoci
miast polskich. Wiedza na ten temat jest fragmentaryczna, a zdobycie informacji
wymaga szerokiej kwerendy. Trudno jest wyodrbni tytuowy problem na podstawie historii regionw Solidarnoci (wydawnictwa te zreszt s trudno dostpne)19.
Pozostaje wic liczy na to, e lokalny opr spoeczny lat osiemdziesitych zostanie prawidowo zaprezentowany w monografii kadego miasta i powiatu.
Lata 80. w dziejach miast
Prbujc pozna ocen solidarnociowego przeomu we wsplnotach Polski lokalnej, warto odwoa si do monografii poszczeglnych miast oczywicie nie
wszystkich. Przedmiotem kwerendy nie byy w tym przypadku dzieje miast wojewdzkich (wedug podziau administracyjnego z lat osiemdziesitych) ani te
najmniejszych miasteczek. Chodzio gwnie o miasta stolice powiatw ziemskich, stanowice od dawna naturalne centrum ycia spoeczno-politycznego
Polski lokalnej. W III RP wikszo z nich zdobya si na opracowanie wasnych
dziejw, w czym uczestniczyli miejscowi historycy, a take profesjonalici z orodkw akademickich. Ksiki te posiadaj due walory poznawcze i s najczciej
obszern syntez dziejw, przy tym efektownie wydan (kolor, twarda okadka,
lepszy papier). Posiadaj rang prac naukowych lub popularnonaukowych, gdy
s na og recenzowane oraz licz si w dorobku autorw wystpujcych o stopnie i tytuy naukowe. Szczeglnie istotne jest ich znaczenie opiniotwrcze, poniewa stanowi niezastpione (czsto jedyne) kompendium wiedzy o miecie
2011-02-07 12:09:39
i powiecie. Korzystaj z nich uczniowie, nauczyciele, dziennikarze, samorzdowcy, dziaacze spoeczni i polityczni20.
W znacznej czci tych ksiek (szacunkowo jest to ok. jedna trzecia) historia lat
osiemdziesitych zostaa zaprezentowana powierzchownie, mao obiektywnie,
niekonkretnie, miejscami wrcz nieprawdziwie. Kontrast w opisie kocwki PRL
widoczny jest zwaszcza na tle wczeniejszych okresw historycznych, rwnie
lat 19451980, ktre prezentowane s wszechstronnie, z eksponowanym dorobkiem w zakresie gospodarki, kultury i owiaty. Jeli przyj, e histori pisz
zwycizcy, to mona odnie wraenie, i obecnie, przynajmniej w kilkudziesiciu
wsplnotach powiatowych, s nimi mionicy PRL , piewcy PZPR i SB oraz apologeci stanu wojennego.
Analizujc przeom roku 1980, autorzy monografii powiatowych rzadko pisz
o wpywie, jaki wydarzenia na Wybrzeu wywary na lokaln wsplnot. Brakuje
opisu atmosfery w zakadach pracy, postaw spoecznych, nie ma nawizania do
reakcji proboszczw. Zdawkowe informacje o powstaniu struktur nowego zwizku pozbawione s wielu konkretnych danych, jak: dynamika wzrostu liczby
czonkw, aktywizacja grup inicjatywnych, kreowanie liderw, edycje gazetek
lokalnych, siedziby MKZ -etw itp. Z monografii tych na og nie dowiemy si
o pomocy kombatantw AK dla nowego ruchu ani o dziaalnoci NSZZ Solidarno
Rolnikw Indywidualnych w okolicznych gminach, nie wspomina si te o studentach z Niezalenego Zrzeszenia Studentw, ktrzy prbowali przenosi wolnociowe idee do rodzinnego miasta (choby w postaci bibuy). Brakuje odniesienia
do lokalnych uwarunkowa, rozmw zwizkowcw z przedstawicielami urzdu
miasta (czsto zakoczonych podpisaniem formalnego porozumienia). Nie ma
wielu informacji o przebiegu pierwszych uroczystoci patriotycznych wedug
tradycyjnego polskiego kalendarza rocznic (3 maja, 15 sierpnia, 11 listopada),
udziau w strajkach powszechnych (np. w okresie kryzysu bydgoskiego). A przecie wyszczeglnione powyej zdarzenia miay due znaczenie w yciu wsplnot
lokalnych Polski na pocztku lat osiemdziesitych. wiadcz o tym opowieci
wiadkw, dokumenty IPN -u czy artykuy wspomnieniowe.
enujco wypada relacjonowanie okresu stanu wojennego. Trudno te przesdzi,
co o tym zadecydowao: lenistwo, asekuranctwo czy brak kompetencji? We
wspomnianej grupie prac najczciej nie ma konkretnych danych o internowanych
(nazwiska, przebieg zatrzymania), innych formach represji, a take przejawach
2011-02-07 12:09:39
oporu spoecznego czy roli Kocioa. Kompletnie ignorowana jest dziaalno SB ,

a przecie w kadej Komendzie Rejonowej MO istnia referat ds. Suby Bezpieczestwa, a zastpca komendanta by czsto (obok I sekretarza PZPR ) najbardziej
wpywow osob w miecie. Prawie w adnej ksice o historii miasta powiatowego nie spotkaem nazwisk gwnych wykonawcw dekretu o stanie wojennym
funkcjonariuszy SB i MO . Nigdzie nie ma informacji o tajnych wsppracownikach,
a tym bardziej prb odniesienia tej agenturalnej dziaalnoci do ich dalszej karie-
604
ry w rodowisku lokalnym21. Odpersonifikowanie tego fragmentu lokalnych dziejw

jest najwikszym mankamentem badanych opracowa.
Lista zarzutw wymaga egzemplifikacji. Redaktor dziejw Iawy, podsumowanych
na konferencji naukowej, pomin kontrowersyjn tematyk pocztku lat osiemdziesitych. To samo zrobi w przypadku Lidzbarka Warmiskiego, ksiki dotowanej przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego 22. Podobne milczenie
w tytuowym temacie zachowuj autorzy dziejw: Gostynina, Biaobrzegw,
Brzeska, Lublica, Lubartowa, Lipna, Lubina, Pajczna, Sokoowa Podlaskiego 23 i Drawska Pomorskiego. Chocia w tym ostatnim przypadku autor wspomina internowanych w miejscowym obozie znanych dziaaczy krajowych podobnie jak autorzy dziejw Kwidzyna, ktrzy zajli si dramatycznymi wydarzeniami
w zlokalizowanym tam obozie internowania, a pominli histori miejscowej Solidarnoci 24.
Oglniki na temat Solidarnoci i stanu wojennego znajdujemy w monumentalnym
wydaniu historii Chrzanowa25. Autor historii Brzezin (ponad szeset stron) powici jedn linijk kryzysowi z Sierpnia 80, podsumowujc ten przeom razem
ze stanem wojennym sowami agodne konsekwencje. Pisa, e w caym dostpnym materiale rdowym odnotowano dwa napisy w postaci hase opozycyjnych na murach i fragmenty rcznych ulotek 26. W ksice o dziejach Lborka (recenzowanej przez dwch profesorw, bogato ilustrowanej, o objtoci
okoo omiuset stron), w rozdziale opisujcym lata 19452005, w czci Wadza
i polityka, Solidarnoci i stanowi wojennemu powicono jeden akapit, w dodatku
peen oglnikw w stylu: aresztowania dziaaczy Solidarno w Lborku nie
miay charakteru masowego, ale wystpoway27. Podobne komunay znajdziemy
w historii Czuchowa 28 i adnych faktw oraz nazwisk z dziejw pierwszej Solidarnoci. Tak samo w monografii Grodziska Wielkopolskiego29: nic o Solidarnoci
ani o stanie wojennym, za to sporo na temat walki o utrwalenie wadzy ludowej
2011-02-07 12:09:39
w latach czterdziestych i o bandach NSZ . Autor dziejw Hajnwki z grafomaskim

zaciciem opisuje pochody pierwszomajowe, dziaalno Obywatelskich Komitetw Ocalenia Narodowego (OKON ) czy Politycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON ). I nie krpuje si podawa nazwisk zasuonych towarzyszy PZPR .
O Solidarnoci i represjach stanu wojennego oczywicie nie wspomina30.
Bardzo czsto solidarnociowy przeom kwitowany jest w monografiach lokalnych
krtkim akapitem (np. monografia widwina)31. Historyk z Zawiercia32, ktry powici dwadziecia lat bada nad przeszoci miasta (tak reklamowana jest jego
ksika), dzieje lokalnej Solidarnoci streci w paru linijkach, w rozdziale o zwizkach zawodowych. Za waniejsze wida uzna zawierciaskie gazetki, powicajc ich historii kilka stron. W dziejach Suchej Beskidzkiej utytuowani historycy
regionalni krtko, ale rzeczowo przedstawili dziaalno lokalnych struktur NSZZ
Solidarno w latach 19801981. Jednak ich skrupulatno zakoczya si na
dacie 13 grudnia 1981 r. Przebieg stanu wojennego w miecie oparli na kronice
urzdu miasta, piszc jedynie o powoaniu OKON -u oraz o tym, e nad caoksztatem ycia w miecie czuwaa Wojskowa Grupa Operacyjna33.
W wielu monografiach histori najnowsz zaprezentowano w formie kalendarium.
Lokalni kronikarze zapewne pamitaj z autopsji dat 13 grudnia 1981 r., ale
w wietle ich zapiskw nie by to przeomowy dzie w yciu miejskiej wsplnoty.
Taki wniosek mona wysnu po lekturze kalendarium Opoczna34, zamieszczonego w ksice zredagowanej i zrecenzowanej przez profesorw z Kielc oraz Lublina i poprzedzonej wstpem Od Sponsora, ktrym jest oczywicie burmistrz
miasta. W kalendarium Ostrowca witokrzyskiego nie ma mowy o jakichkolwiek
represjach stanu wojennego, a z nazwisk tego okresu pojawia si jedynie posta
komisarza wojskowego 35. W kalendarium zaczonym do monografii Malborka
(albumowe wydanie) brak wzmianki o 13 grudnia 1981 r.36 W monografii Brodnicy pod t sam dat upamitniono komisarza miasta i odnotowano, e w miecie
nikt nie zosta internowany oraz e prowadzono jedynie rozmowy z niektrymi
czonkami Solidarnoci w komisariacie MO 37. Biaobrzeskie kalendarium za rok
1981 przynosi znamienn informacj: Miasto przeywao typowe w skali kraju
trudnoci ekonomiczne, ktre spowodoway czasowe wstrzymanie niemale
wszystkich inwestycji miejskich 38. W opasej monografii Brzozowa (ponad siedemset stron), w powojennym kalendarium znalazo si jedno zdanie o wprowadzeniu stanu wojennego39. W albumowym wydaniu tysicletniej historii ar Soli-
2011-02-07 12:09:39
darnoci i stanu wojennego nie ma, cho ksik zredagowa profesor historii,
a chronologiczne zestawienie wydarze sporzdzi profesor politologii 40. W kronice dziejw Grudzidza 41 wprowadzenie stan wojennego i internowania zajy
jedn linijk, ale gdy autor relacjonuje osignicia lokalnych sportowcw, to opis
obejmuje ju kilka stron i jest peen nazwisk. Takimi samymi mionikami sportu
okazali si autorzy historii Bierunia 42. Wiele miejsca powicili na biografie
miejskich wyczynowcw i charakterystyk ich osigni. Gdy za przyszo opisa
606
stan wojenny i dramatyczny strajk w Kopalni Wgla Kamiennego Piast, to

strecili si na poowie strony. Warto przy tym odnotowa, e ksika ma biblijne wydanie: format A-4, kredowy papier, kolorowe ilustracje, czterysta dwadziecia stron.
Niekiedy autorzy z rozbrajajc szczeroci przyznaj si do swej badawczej
niemocy. Tak mona oceni wyznanie zawarte w rozdziale dotyczcym historii
wiebodzic w latach osiemdziesitych: Na marginesie naley wspomnie, e
wiedza o tym fragmencie dziejw miasta oraz o latach po wprowadzeniu stanu
wojennego i funkcjonowaniu podziemnej Solidarnoci, cho tak stosunkowo
nieodlegych, zostaa poznana bardzo fragmentarycznie. Wiele materiaw rdowych, by nie dostao si w posiadanie bezpieki bezpowrotnie zniszczono,
inne pozostaj w rkach anonimowych wacicieli 43. Podobn ignorancj ujawniaj profesorowie opracowujcy dzieje rody lskiej: nie znamy jeszcze dokadnych rezultatw represji wobec redzkiego spoeczestwa w okresie grudniowej nocy. I cho dalej podaj liczb spraw rozpatrywanych przez kolegium
na podstawie dekretu o stanie wojennym oraz nazwisko internowanego dziaacza,
to z pewnoci wiedza historykw o wydarzeniach sprzed dwudziestu piciu lat
powinna by peniejsza44.
Jak wida, do dostatecznej prezentacji przeomu lat 1980/1981 nie wystarcz
stopnie naukowe i stanowiska akademickie. Nie pomoe rwnie liczba badaczy.
Do opisania dziejw Zotoryi zmobilizowano ich kilkunastu, a efekt jest po prostu
aosny. Podrozdzia Przemiany okresu 19801990. Wybrane problemy na jedenastu stronach zawiera gwnie hasowe okrelenia, bezwartociowe dla lokalnych
poszukiwaczy konkretnej wiedzy historycznej45.
W wielu monografiach opartych na aktach urzdowych z okresu stanu wojennego
spotykamy informacje o intensywnej pracy kolegiw ds. wykrocze, analizach
dziaa fasadowych organizacji politycznych (OKON itp.), a o represjach wobec
2011-02-07 12:09:39
Solidarnoci wspomina si mimochodem albo wcale (przykadem jest tu monografia Kdzierzyna-Kola, gdzie niekompletn list internowanych umieszczono
w przypisie)46. Autor monografii Ostrowa Wielkopolskiego przyzna, e Solidarno
bya dominujcym zwizkiem zawodowym w miecie (naleao do niej osiemdziesit procent zatrudnionych), ale poza tym niewiele o tej organizacji napisa
(a ksika ma siedemset czterdzieci stron). We fragmencie powiconym stanowi wojennemu brakuje informacji o oporze spoecznym. Jest za to nazwisko
komisarza wojskowego zarzdzajcego miastem oraz akapit powicony dziaalnoci Miejskiego Komitetu Odrodzenia Narodowego47.
Interesujc relacj z wprowadzenia stanu wojennego znajdujemy w monografiach Nowego Miasta Lubawskiego i Olenicy. Szkoda, e autorzy nie podali
jednak nazwisk bohaterw tych wydarze48. Podobn oszczdnoci w personaliach wykaza si autor dziejw Trzebnicy, wspominajc wprawdzie, e w grudniu
1981 r. internowano czterech dziaaczy Solidarnoci, ale w ksice pozostaj oni
anonimowi 49. Do podania nazwisk internowanych oraz komisarza wojskowego
ograniczy si te dziejopis z Dziadowa 50. Identycznie ascetyczne podejcie
zaprezentowa historyk oawski. Szumnie brzmicy rdtytu Epoka Solidarnoci
zawiera osiem linijek historii podsumowujcych czas od sierpnia do grudnia (w tym
dwa nazwiska) i pi linijek o stanie wojennym (wypenione przez nazwiska
dziewiciu internowanych i aresztowanych)51. W monumentalnym wydaniu historii Oarowa (siedemset osiemnacie stron tekstu i kilkadziesit stron kolorowych
zdj na kredowym papierze, format A-4) pierwszej Solidarnoci i stanowi wojennemu powicono akapit, w ktrym jedyna konkretna informacja dotyczy stuprocentowego zwikszenia postpowa przed kolegium ds. wykrocze w zwizku
z godzin milicyjn. Poza tym adnych faktw i zjawisk zwizanych z tym przeomowym okresem 52. Rwnie w monografii Godapi stanowi wojennemu powicono niewielki fragment, ktrego najwaniejsze zdanie jest kolejnym przykadem
amatorszczyzny: okoo szeciorga dziaaczy z rejonu Godapi zostao internowanych 53 adnych nazwisk ani zdarze mogcych przybliy niewtpliwie
tragiczne okolicznoci, ktre zazwyczaj towarzysz amaniu podstawowych praw
czowieka.
Okoo jedn trzeci przebadanych monografii lokalnych stanowi opracowania,
w ktrych zaprezentowanie historii Solidarnoci mona oceni pozytywnie. Dotyczy
to np. dziejw: Bytowa, Chojnic, Kodzka, Nowego Tomyla, Subic, remu, wid-
2011-02-07 12:09:40
wina, Wgrowca, Zambrowa54. Bardzo dobrze opisane zostay lata 19801981

w historii: Augustowa, Bdzina, Limanowej, asku, czycy, Mogilna, Wyszkowa55.
Jednak dzieje lokalnych wsplnot, ktre mona stawia za wzr, s w zdecydowanej mniejszoci. Tym bardziej warto wic o nich wspomnie. Autorzy powojennej historii Wgrowa w niezwykle interesujcy sposb (przypisy rdowe, ilustracje) ukazali wczenie si rodowisk kombatantw AK w ruch Solidarnoci po
1980 r. Bardzo dobrze scharakteryzowali opr spoeczny lokalnych rodowisk,
608
kontakty z opozycj warszawsk. Ksika ma wyodrbniony rozdzia dotyczcy

tego przeomowego okresu i zawiera wiele konkretnych informacji, w tym np. stan
liczbowy oddziau Ludowego Wojska Polskiego stacjonujcego w miecie (na
podstawie danych aprowizacyjnych) 56. Modelowy charakter ma opracowanie
dziejw Zgierza, w ktrym na kilku stronach uwzgldniono najwaniejsze fakty
i postacie tego okresu (w tym dziaalno NSZZ Solidarno Rolnikw Indywidualnych), opierajc si take na relacjach indywidualnych i zbiorowych 57.
Pogratulowa mona zespoowi autorskiemu historii Golubia-Dobrzynia. Relacjonujc przebieg stanu wojennego i represji wobec dziaaczy miejscowej opozycji,
zebrano relacje bohaterw tych wydarze, dokonano konfrontacji rdowej58. Tak
samo postpi autor rozdziau dotyczcego historii lat osiemdziesitych w Biaogardzie59. Z kolei twrca kalendarium Sanoka udowodni, e nawet zwyk kronik miasta mona przygotowa w sposb rzetelny, oddajc w ten sposb szacunek
ludziom i wydarzeniom z historycznego przeomu lat 1980198160.
Podsumowanie
Kada wsplnota lokalna przeya na swj sposb solidarnociowy przeom lat

1980/1981. Wikszo mieszkacw maych miast i wsi na skutek wydarze
Sierpnia 80 oraz nastpnych miesicy zostaa zmuszona do dokonania wyborw,
ktre na dugie lata okreliy ich postawy spoeczno-polityczne. Nastpowao to
w konfrontacji z dynamicznie zmieniajc si rzeczywistoci (w zakadzie pracy,
w rodowisku, na rynku gospodarczym), a take poprzez bezporednie dowiadczenie blaskw i cieni demokratycznej dziaalnoci, twardego argumentu siy oraz
konsekwencji nadal istniejcego porzdku jataskiego.
W wielu miasteczkach i wsiach miay miejsce zdarzenia, ktre zasuguj na
profesjonalne zbadanie, a wiedza o nich godna jest upowszechnienia w oglno-
2011-02-07 12:09:40
krajowych publikacjach, zarwno naukowych jak i popularnych. Naley te

w wikszym stopniu dociera do lokalnego odbiorcy z publikacjami dotyczcymi
dziejw miejscowej Solidarnoci, bowiem niedostpno cennych ksiek na ten
temat podwaa ich warto edukacyjn. Konieczne jest rwnie dokonanie weryfikacji monografii historycznych miast i uzupenienie ich (w postaci suplementw lub
wznowie) o pen i obiektywnie przedstawion histori lokalnej Solidarnoci.
2011-02-07 12:09:40
2011-02-07 12:09:40
JOANNA SADOWSKA
Jestemy za socjalistycznym charakterem odnowy
ZMSP wobec Solidarnoci i przemian w Polsce
w latach 19801981
Sierpie 80 i okres karnawau Solidarnoci nie tylko wzbudziy aktywno krytycznie nastawionych do systemu komunistycznego milionw Polakw, ale
i zmieniy sposb mylenia czci jego zwolennikw, czonkw PZPR i wspierajcych j organizacji. Trudno dzi oceni, na ile przemiana ta bya szczera, a na
ile tylko pragmatyczna. Szczeglne oywienie pojawio si wrd modziey,
ktra w wikszoci po pieraa Solidarno. Ju we wrzeniu powstao Niezalene
Zrzeszenie Studentw ( NZS ), zarejestrowane dopiero w wyniku strajkw w lutym
1981 r. W sytuacji osabienia PZPR wiksz swobod uzyskao Stronnictwo Demokratyczne i Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, ktre take zdecydoway si na
powoanie, a waciwie reaktywowanie swych modzieowych przybudwek. Tak
powsta Zwizek Modziey Demokratycznej niemarksistowska organizacja
skupiajca gwnie studentw, zlikwidowana w stanie wojennym, oraz dziaajcy
do dzisiaj Zwizek Modziey Wiejskiej, ktry nawizywa do tradycji Wici. Pojawiao si wiele nowych inicjatyw, ale poruszenie byo odczuwalne rwnie
w dotychczasowych organizacjach Federacji Socjalistycznych Zwizkw Modziey Polskiej: Zwizku Socjalistycznej Modziey Polskiej, Socjalistycznym Zwizku
Studentw Polskich i Zwizku Harcerstwa Polskiego. W najtrudniejszym pooeniu znalaz si ten pierwszy najbliszy PZPR .
Zwizek Socjalistycznej Modziey Polskiej (ZSMP ) powoano do ycia zaledwie
cztery lata wczeniej w 1976 r., czc dziaajce oddzielnie przez dwadziecia
lat: Zwizek Modziey Socjalistycznej, Zwizek Modziey Wiejskiej i Socjalistyczny Zwizek Modziey Wojskowej. By to powrt do leninowskiej koncepcji
jednej wielkiej organizacji, ktr w Polsce realizowano ju w czasach stalinowskich,
gdy istnia Zwizek Modziey Polskiej. Jego dawni dziaacze w czasach Gierka
signli po wysokie stanowiska, co miao wpyw na zjednoczenie postrzegane
2011-02-07 12:09:40
jako kolejny krok w centralizacji i unifikacji ycia w Polsce. Zwolennikiem tego

rozwizania byo kierownictwo Zwizku Modziey Socjalistycznej, ktre liczyo,
e jego pozycja ulegnie wzmocnieniu. Natomiast Zwizek Modziey Wiejskiej
musia si zgodzi pod naciskiem partii. W zjedzie zjednoczeniowym, obradujcym w dniach 2829 kwietnia, uczestniczyo blisko tysic piciuset delegatw,
z ktrych a siedemdziesit pi procent byo czonkami PZPR , a niecae siedem
procent naleao do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego1. W momencie po-
612
wstania organizacja liczya ponad dwa miliony czonkw tyle ile w sumie jej
czci skadowe, ktrych czonkowie byli zapisywani automatycznie. Na jej czele
stan Krzysztof Trbaczkiewicz ostatni przewodniczcy Zarzdu Gwnego
Zwizku Modziey Socjalistycznej, ktrego w kwietniu 1980 r. zastpi Andrzej
Kotek. W przyjtym statucie mwiono o budowie rozwinitego spoeczestwa socjalistycznego i podobnie jak w znowelizowanej kilka miesicy wczeniej konstytucji PRL podkrelano szczeglne zwizki z ZSRR : z modzie Kraju Rad i jej
Leninowskim Komsomoem. Nie byo mowy o samodzielnoci organizacji2.
Gwn baz dziaalnoci Zwizku miay by wielkie zakady przemysowe i modzie robotnicza, ale w 1979 r., gdy liczba czonkw signa blisko trzy miliony,
trzydzieci procent z nich stanowili uczniowie3. Natomiast jego wpywy na wsi byy
bardzo ograniczone utworzony pod hasem niwelowania rnic cywilizacyjnych
i kulturowych midzy miastem a wsi, ale wbrew rodowisku wiejskiemu, jedyne
oparcie znajdowa w PGR -ach.
Przewaajca wikszo czonkw nic nie robia, a sam Zwizek w wikszym
stopniu ni jego poprzednicy sta si organizacj suc interesom aparatu.
Dziaacza postrzegano jako czowieka siy, wpywu i wadzy, osoby uprzywilejowanej, lepiej patnej, mniej pracujcej 4. Zwizek zajmowa si gwnie organizowaniem wyjazdw wakacyjnych, imprez kulturalnych, obejmowa patronatem
wielkie budowy, organizowa wspzawodnictwo pracy. Nie traktujc powanie
hase ideologicznych, nie stroni jednak od dziaa politycznych, take w najgorszym wydaniu: W czerwcu 1976 r. zwoono autokarami zetesempowcw do
Radomia na wiece, aby te warcholskie wojewdztwo zwalcza 5. Zainspirowana
przez Komitet Warszawski PZPR grupa czonkw ZSMP i Socjalistycznego Zwizku Studentw Polskich utworzya kierowane przez Sub Bezpieczestwa bojwki, ktrych zadaniem byo zakcanie spotka i wykadw Towarzystwa Kursw
Naukowych i wszczynanie awantur. 14 marca 1979 r. przed blokiem na Ursynowie,
2011-02-07 12:09:40
JOANNA SADOWSKA JESTEMY ZA SOCJALISTYCZNYM CHARAKTEREM ODNOWY
w ktrym mia si odby wykad Michnika, grupa z Ireneuszem Tonder na czele

pobia Adama Michnika, Konrada Bieliskiego i Jana Cywiskiego6. Tydzie pniej bojwka z przewodniczcym ZSMP na AWF -ie Jerzym Folcikiem wdara si do
mieszkania Jacka Kuronia, w ktrym odbywao si spotkanie. Pobito wwczas jego
on, syna Macieja i obecnego tam Henryka Wujca. Zdemolowano mieszkanie,
a w wyniku tego zdarzenia ojciec Kuronia dosta zawau7. Bya to swoista odpowied reimowych organizacji na dziaalno opozycji. Nikt nie przypuszcza, e
kilkanacie miesicy pniej one same znajd si w opaach.
Wydarzenia Sierpnia 80 postawiy ZSMP w bardzo trudnej sytuacji. Masowe
protesty robotnikw, w tym wielu modych, dowiody klski organizacji, ktra
miaa by reprezentantem i obroc interesw modziey, ale przede wszystkim
stanowiy klsk jej protektora PZPR . Przeywajca cikie dni partia nie interesowaa si sw modzieow przybudwk, ktra bez wytycznych z gry czua
si bezradna, gdy tysice jej czonkw zapisyway si do Solidarnoci.
Pozbawiona samodzielnoci politycznej organizacja musiaa czeka na sygna,
ktry pozwoliby jej na podjcie obrony. Byo nim zawarcie porozumie gdaskich,
czyli przyznanie si przez parti do bdw, uznanie racji strajkujcych i zapowied
daleko idcych przemian. Wydaje si, i aktywici ZSMP , dotd uwaajcy si za
elit modziey, poczuli si w tym momencie upokorzeni. W przeciwiestwie
do rwienikw, bdcych po tamtej stronie, nie mogli mwi, co myl, rzuca
ostrych hase, domaga si rozlicze, nikt im nic nie obiecywa, a przede wszystkim nie czuli radoci zwycistwa po podpisaniu porozumie, nie patrzyli w przyszo z optymizmem. Byli rozgoryczeni, bo z dnia na dzie waciwie przestali
si liczy. Pierwszy raz musieli odnie si do nowej sytuacji na naradzie aktywu
w rdborowie 31 sierpnia 1980 r., czyli w dniu podpisania porozumie w Gdasku, a dzie po zakoczeniu negocjacji w Szczecinie i po pierwszych zmianach
w Biurze Politycznym KC PZPR . Przy obecnoci przedstawiciela partii zadeklarowali poszanowanie zasad ustrojowych i konsekwentn realizacj programu oraz
wczenie si Zwizku w cay proces demokratyzacji ycia spoecznego zapowiedziany na IV Plenum KC PZPR . Nie mwiono jeszcze o zmianie stylu pracy,
ale o staym doskonaleniu, zgoszono potrzeb przeanalizowania warunkw
ycia modziey. Szykowano si do ofensywy, planujc midzy innymi wsparcie
skompromitowanej Centralnej Rady Zwizkw Zawodowych. Powoanie za
niezalenych zwizkw zawodowych komentowano w sposb znany z wczeniej-
2011-02-07 12:09:40
szych kryzysw ustrojowych: Najblisza przyszo pokae, do jakiego stopnia ich

powoanie speni nadzieje robotnikw, do jakiego za tych, ktrzy za plecami
stoczniowcw si ukrywali. Z drugiej jednak strony, zetesempowcy prbowali kreowa si na obrocw praw robotnikw, wskazujc na zgaszane przez nich, podobne do niektrych solidarnociowych, postulaty dotyczce np. rozdziau mieszka,
zapewnienia miejsc w obkach i przedszkolach czy poprawy warunkw pracy8.
Strategia przyjta przez kierownictwo ZSMP polegaa na lawirowaniu midzy
614
wadz a spoeczestwem, tak aby moliwie ograniczy sw odpowiedzialno

za sytuacj w kraju (My od dawna to postulowalimy, ale nas nie suchano),
utwierdzajc jednak parti w przekonaniu, e potrzebuje organizacji modzieowej,
ktra przy niej trwa, kiedy inni j opuszczaj. Wykorzystujc sytuacj, stawiano
warunki przede wszystkim wzmocnienia pozycji i wikszej samodzielnoci.
Realnie jednak bya to walka o przetrwanie utrzymanie cho czci czonkw,
bo o zachowaniu monopolu ju nie mona byo nawet marzy. Podstawowym
rodkiem dziaania staa si typowa dla realnego socjalizmu krytyka post factum
wytykano bdy ekipie rzdzcej, ktra ju odesza.
Jeli chodzi o szeregowych czonkw Zwizku, to wydaje si, e podobnie jak
w przypadku PZPR uwidoczniy si tu rne postawy. Pierwsz grup stanowili ci, ktrym najwyraniej Sierpie otworzy oczy i opucili organizacj: do wiosny
1981 r. szeregi czonkw skurczyy si z dwch milionw szeciuset tysicy do
dwch milionw, a wedug innych wylicze nawet do miliona szeciuset czon kw9.
Druga grupa, w czci zoona z czonkw Solidarnoci, bya zdania, e pojawiaa si konieczno, ale i realne szanse na zreformowanie Zwizku. Byli te i tacy,
ktrzy chcieli zachowa organizacj w moliwie niezmienionym ksztacie, by
moe wierzc, i partia wybrnie z sytuacji bez wikszego szwanku i z czasem
wszystko wrci na utarte tory. Wreszcie bya ta cz, jak to zwykle bywa, ktra
pozostawaa bierna.
Rol organu prasowego organizacji modzieowych peni wwczas Sztandar
Modych, ktry przytacza wypowiedzi czonkw ZSMP z zakadw przemysowych.
Ich zdaniem organizacja musi otwarcie i wyranie opowiedzie si za lini partii,
musi jeszcze bardziej utosamia si z jej programem. Zamiast wysuwa nowe
postulaty, powinnimy dy do realizacji tego, o czym mwilimy podczas kampanii przed II zjazdem ZSMP twierdzili10. Pisano o tym, jak dziaacze Zwizku
walcz o interesy modziey, dociskaj urzdnikw i politykw. Zetesempowcy
2011-02-07 12:09:40
z Huty im. Lenina zapocztkowali lawin rezolucji deklarujcych sw trosk o

rozwj socjalistycznej Polski i wol uczestniczenia w przemianach sucych
procesom odnowy11. Zarzd Zakadowy ZSMP w Stoczni im. Lenina w Gdasku
zebra si w Sali BHP , co miao by symboliczne, by szuka sposobw na popraw wizerunku organizacji. Wielu uznawao jednak, i w trakcie strajku nie stracia ona autorytetu. Nikogo z naszych aktywistw za bram nie wyprowadzono
mwi z dum monter kadubowy ze Stoczni12. Niektrzy jednak postrzegali to
inaczej: Nawet nas nie atakowali. Po prostu nas nie zauwaono stwierdzi na
innym zebraniu przewodniczcy ZSMP w Jelczaskich Zakadach Samochodowych 13. W trakcie serii narad aktywu w poszczeglnych wojewdztwach dyskutanci przedstawiali sprawy do zaatwienia, gwnie z wasnego podwrka. Na
wzr Solidarnoci zaczto uywa okrelenia postulaty. Bardzo si starano, aby
Zwizek by postrzegany jako aktywna, a przede wszystkim skuteczna organizacja, co w duej mierze zaleao od reakcji wadz. Niewtpliwie jako udzielone
wsparcie mona interpretowa decyzj Rady Ministrw o zwikszeniu pomocy
stypendialnej dla studentw oraz wiadcze dla modych maestw, co byo
postulowane przez ZSMP i Socjalistyczny Zwizek Studentw Polskich 14. W padzierniku za ogoszono rozpoczcie przez Federacj Socjalistycznych Zwizkw
Modziey Polskiej pracy nad ustaw o modziey.
Organizacja staraa si stwarza wraenie, przynajmniej przed swymi czonkami,
e pod pewnymi wzgldami nie tylko przypomina Solidarno, ale jest od niej
aktywniejsza. Niezalenemu zwizkowi wytykano, i niedostatecznie dba o interesy modego pokolenia, ktre byo gwn si protestw w przeciwiestwie do
ZSMP , ktry ma w tym due dowiadczenie. Zwizek zawodowy, to rwnie my
mieli mwi dziaacze Zwizku15. Niektrzy chcieli, by naciskano na rzd w kwestii realizacji ekonomiczno-socjalnych punktw porozumie sierpniowych16. Wobec
wadzy wyraano al, e nie suchaa gosu organizacji, a kiedy jej postulaty
zostay przechwycone przez Solidarno zaatwiaa je od rki17.
Postulaty ZSMP nie ograniczay si jednak do kwestii socjalnych. Nie chcc by
gorszym od Solidarnoci czy Niezalenego Zrzeszenia Studentw, wysuwa on
hasa polityczne. W rezolucji z Huty im. Lenina znalazy si nastpujce wezwania: Urealnienie przedstawicielstwa modziey w terenowych organach wadzy
i samorzdu spoecznego, okrelenie praw i obowizkw modziey oraz jej organizacji w ustawie o modziey, utworzenie zespou posw modzieowych
2011-02-07 12:09:40
w Sejmie, wprowadzenie przedstawicieli ZSMP do kolektyww zakadw i zinstytucjonalizowanie ich udziau w odpowiednim akcie prawnym w ramach ustawy
o przedsibiorstwie 18. Nie stosowalimy metod Solidarnoci, nie grozilimy
strajkami, ale w oczach rzdu i tak bylimy jedn z wielu grup nacisku, ktra
prbowaa co uzyska, gdy tymczasem pole manewru coraz bardziej si zawao ocenia po latach wczesny przewodniczcy Andrzej Kotek i przywouje
przykadow spraw wymuszenia na prezesie Narodowego Banku Polskiego
616
zmniejszenia oprocentowania kredytw dla modych maestw19.

Niewiele mona powiedzie o stosunku Solidarnoci do ZSMP . Wydaje si, e
rodowisko opozycyjne nie interesowano si specjalnie Zwizkiem, traktujc go
jako bezwoln przybudwk PZPR . Zdarzay si jednak ruchy wskazujce na
prby odcignicia modziewki od jej protektora. Za tak autor propagandowej
broszury wydanej w 1985 r. Krzysztof Janik uwaa sytuacj zaistnia w Wabrzychu, gdzie w listopadzie 1980 r. Komisja Zaoycielska NSZZ Solidarno
na spotkaniu z prezydium Zarzdu Wojewdzkiego ZSMP wyrazia poparcie dla
stara o popraw warunkw ycia i pracy modego pokolenia. Janik uwaa, e
Solidarno wrcz dya do opanowania oficjalnych organizacji modzieowych
(w Hucie im. Lenina wstpio do niej a dziewidziesit procent zetesempowcw,
w tym czonkowie zarzdw 20), ale wycofaa si, gdy okazay si one nie do
podatne. Dalej pisze: ZSMP sta si zreszt przedmiotem szczeglnego zainteresowania przywdcw opozycji. Poparcie tej organizacji byo niezwykle wanym
elementem w walce o wadz. Now taktyk przyjt po IX Nadzwyczajnym
Zjedzie PZPR , wedug autora cytowanych sw, miao by rozbijanie istniejcych
organizacji poprzez skcanie ich midzy sob i promowanie nowych ale to
raczej mylenie yczeniowe i specyficznie dialektyczne prominentnego dziaacza.
Akces wielu czonkw organizacji do Solidarnoci i prby wsppracy modziewki PZPR z niezalenym zwizkiem Janik uzna za prb wrogiego przejcia
struktur Zwizku, tak jak masowe zaangaowanie modziey w ruch solidarnociowy miao by efektem przebiegej taktyki obliczonej na jego osabienie.
Uwaa te, e gwatowny spadek pozycji w zakadach pracy, pozbawianie
etatw to dowd duego znaczenia Zwizku, z ktrym opozycja musiaa tak
ostro walczy 21.
Z kolei w wypowiedziach oficjalnych kierownictwo ZSMP porednio i bardzo niejasno formuowao stanowisko wobec Solidarnoci: Opowiadamy si za politycz-
2011-02-07 12:09:40
n jednoci ruchu zwizkowego, dziaajcego na rzecz realizacji obiektywnych

interesw klasy robotniczej i wszystkich ludzi pracy. W aktualnej sytuacji w ruchu
zwizkowym, ZSMP powinien by aktywnym czynnikiem ksztatujcym nowe oblicze samorzdnego ruchu zwizkowego, ktrego modzie jest istotn czci
i w ktrym nasz Zwizek powinien odgrywa wan rol22. Jednak na VII Plenum
KC PZPR Andrzej Kotek uspokaja: Jestemy otwarci na wszelkie inicjatywy
i wspdziaa bdziemy ze wszystkimi siami spoecznymi, ktre pragn odnowy,

ale odnowy socjalistycznej, realizowanej pod przewodem naszej partii, zgodnie
z duchem VI Plenum23.
Obok dominujcego przekazu, przedstawiajcego jako jedynie suszn dotychczasow lini organizacji, pojawia si te inny wymuszone sowa samokrytyki:
Musimy wyranie powiedzie, e nie uniknlimy, i to na wszystkich szczeblach
naszej organizacji, przejaww biurokratyzmu i formalizmu, e rozwija si zacza pragmatyczna formua zarzdzania w Zwizku na niekorzy jego spoecznego
charakteru. Nie zawsze nasz aktyw stara si walczy o prawo i interesy modziey. Czsto partykularne, wsko pojmowane cele przewaay nad statutowymi
obowizkami24. Niektrzy zreszt uwaali, e ZSMP jest traktowany niesprawiedliwie zarzuca mu si popenianie powanych bdw w sytuacji, gdy pozbawiony samodzielnoci nie mg swobodnie ksztatowa swej dziaalnoci 25. Organizacja zacza kreowa si wic na ofiar polityki wadz. Zbigniew Bartel na
IV Plenum Zarzdu Gwnego w grudniu 1980 r. mwi: W minionych latach
najbardziej skrzywdzono modzie, [] ograbiono nas z kultury, zdegradowano
system socjalistycznego wychowania, ide przetworzylimy na wykaz hase do
biecych celw, pozbawiono nas wzorcw moralnych26. Jednoczenie stale
podkrelano, i Zwizek zachowuje sw wierno wobec partii.
Nowym hasem stao si uspoecznienie organizacji, co oznaczao przyznanie,
i dotd, cho z definicji penica funkcj spoeczn, w istocie tak nie bya.
Sowa, ktre wwczas paday, przypominay te wypowiadane przez modych
dziaaczy zakadajcych nowe organizacje na gruzach Zwizku Modziey Polskiej
w 1956 r. czy te ze strony wadz Zwizku Modziey Socjalistycznej na wydarzeniach Grudnia 70: Postulujemy powrt do leninowskich zasad kierowania ruchem
modzieowym, jego wiksz samodzielno, okrelanie przez Parti celw
i zada, a nie metod i form ich realizacji oraz partnerskie traktowanie naszych
ogniw przez instancje partyjne i administracj27. Na og zmienion rzeczywisto
2011-02-07 12:09:40
spoeczno-polityczn opisywano starym jzykiem, mwic o ludowadztwie, sojuszu robotniczo-chopskim, jednoci ideowej itp. Przyczyn obecnej saboci organizacji mia by zanik autentycznej pracy ideowej we wczeniejszych latach28.
Zreszt niektre rodowiska mylay zupenie po staremu. Na objcie funkcji
premiera przez Wojciecha Jaruzelskiego i jego apel o dziewidziesit pracowitych
dni onierze-czonkowie ZSMP odpowiedzieli zobowizaniem do pracy w wanych
dla gospodarki dziedzinach w okresie najbliszych dziesiciu przepustek, co byo
618
charakterystycznym sposobem dziaania w minionych dekadach29.

Zaniepokojenie dziaaczy roso, zwaywszy na to, co dziao si w bratnich rodowiskach: Z upywem czasu coraz przychylniejsz wobec Solidarnoci pozycj
zajmowa Socjalistyczny Zwizek Studentw Polskich, ktrego wadze posuny
si do zoenia hodu klasie robotniczej za bezkompromisowo w walce o socjalistyczne ideay30. Dziaacze organizacji, ktrej sens istnienia podwayo powstanie Niezalenego Zrzeszenia Studentw, prbowali ratowa sw pozycj,
przygotowujc list wnioskw zmierzajcych do poprawy stanu szkolnictwa
wyszego. Domagali si m.in. poszerzenia jego autonomii, zmiany systemu
przyj czy odnowy spoecznoci akademickiej przejawiajcej si w powszedniej
godnoci i uczciwoci, przywrcenia roli krytyki naukowej, otwartoci dyskusji,
unikania przy ocenie naukowcw i studentw argumentw pozamerytorycznych31.
W listopadzie zjazd Socjalistycznego Zwizku Studentw Polskich, na ktrym
due wpywy zdobyli partyjni reformatorzy, podj decyzj o wystpieniu z Federacji Socjalistycznych Zwizkw Modziey Polskiej, co oznaczao, i zbudowana w poowie lat siedemdziesitych struktura zacza si rozpada: nawet
w prasie pojawiy si wypowiedzi czonkw ZSMP domagajcych si, by rwnie
ich organizacja opucia Federacj, ktra jak mwiono miaa ucielenia
jedno ideow modziey, a w istocie sztucznie czya rne rodowiska32.
Konkretnym i bardzo realnym niebezpieczestwem, ktre zawiso nad ZSMP , byo
oddzielenie si czci wiejskiej i powrt do stanu sprzed 1976 r. W listopadzie
1980 r. na Uniwersytecie Warszawskim powstao pierwsze koo Zwizku Modziey Wiejskiej Wici. Aby zapobiec podziaowi albo przynajmniej ograniczy straty
ZSMP zacz bardzo duo mwi o potrzebach wsi, ubolewajc nad nisk opa-
calnoci produkcji, trudnym dostpem do maszyn, malejc liczb wietlic itp.

Wystosowano list otwarty do modziey wiejskiej z apelem o patriotyczn jedno
i zwarcie szeregw, powoano te Rad Modziey Wiejskiej Zarzdu Gwnego
2011-02-07 12:09:40
ZSMP 33. Jednak na niewiele si to zdao: rodowisko wiejskie byo szczeglnie
niezadowolone z poczenia organizacji, ktrego dokonano na skutek decyzji

partyjnych cztery lata wczeniej, i nie mogo nie skorzysta z okazji, gdy wadza
zacza ugina si pod daniami spoeczestwa. 3 grudnia powsta Tymczasowy Zarzd Krajowy Socjalistycznego Zwizku Modziey Wiejskiej. Posunicie
to nie byo wstpnie uzgadniane z parti (cho jawnie sprzyja mu sekretarz
KC Kazimierz Barcikowski, dawny dziaacz Socjalistycznego Zwizku Modziey
Wiejskiej) stanowio efekt procesu oddolnego, tumaczonego marginalizacj

rodowiska wiejskiego w ZSMP i niedotrzymaniem umw z 1976 r. Opuszczajcy
wwczas Zarzd Gwny Andrzej Wonica tumaczy: Zwizek Modziey Wiejskiej
bdzie mg skuteczniej wspiera wysiek PZPR w realizacji trudnego procesu
odnowy i budowy jednoci patriotycznej, ideowej i moralnej narodu polskiego. []
Nie uwaam okresu w ZSMP za stracony w moim yciu doda ale mam ogromny al, e organizacja nie chciaa by rzecznikiem buntu modziey przeciwko
demoralizacji, jaka wkroczya praktycznie we wszystkie sfery ycia naszego
spoeczestwa. W szeregach ZSMP mam wielu kolegw, zaangaowanych w sprawy wsi. Wierz, e bd mg z nimi wsppracowa w podejmowaniu trudnych
spraw modziey wiejskiej, w walce o przywrcenie jej wiary w ideay socjalizmu.
Bolesnym ciosem dla aparatu ZSMP bya reaktywacja Zwizku Modziey Wiejskiej,
traktowana jako prba budowania wasnej pozycji przez cz jego dziaaczy domagano si nawet ukarania ich przez parti. Za wszelk cen prbowano ratowa
wpywy na wsi, formuujc krytyczne stanowisko Zwizku wobec polityki rolnej
i deklarujc cilejsz wspprac ze Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym34.
Z kolei zmiany zachodzce w Zwizku Harcerstwa Polskiego, ktry w nowej sytuacji politycznej chcia zerwa ze swym politycznym charakterem, zbliajc si
do dawnego, skautowskiego stylu dziaania, najwidoczniej omieliy kierownictwo
ZSMP do prb wzmocnienia si kosztem harcerstwa. Zaczto mwi o potrzebie
wejcia organizacji do szk rednich, ktre na mocy umowy z 1973 r. zarezerwowane byy dla ZHP (dziaa tam pod nazw Harcerskiej Suby Polsce Socjalistycznej)35.
Z tygodnia na tydzie we wadzach organizacji robio si coraz bardziej nerwowo.
Cay czas miay miejsce zmiany kadrowe. W lutym do sekretariatu Zarzdu
Gwnego na miejsce zasuonych dziaaczy weszli modsi, m.in. Krzysztof
Janik i Jerzy Szmajdziski, dla ktrych by to pocztek politycznej kariery w War-
2011-02-07 12:09:41
szawie36. Oczekiwano jednak zdecydowanej zmiany warty. Ju jesieni 1980 r.

cz aktywistw zacza domaga si zwoania nadzwyczajnego zjazdu ZSMP
zorganizowano akcj zbierania podpisw pod wnioskiem w tej sprawie. By
moe nieprzypadkowo jednym z pierwszych orodkw, z ktrego wyszed ten
postulat, by Toru centrum ruchu partyjnych struktur poziomych. Kierownictwo
Zwizku dugo si opierao przypominajc, i od poprzedniego zjazdu mino
kilka miesicy i przekonujc, e wystarczy krajowa narada aktywu. W rzeczywi-
620
stoci by to spr o gboko zmian, ktre miayby zaj. Dziaacze wojewdzcy obawiali si, e w toku prowadzonej od dou kampanii wyborczej mog nie
zosta ponownie wybrani tumaczy dzi Andrzej Kotek 37. Pod koniec 1980 r.
wida ju byo, i bez zjazdu si nie obejdzie decyzj o jego zwoaniu podjo
IV Plenum Zarzdu Gwnego.
Nadzwyczajny Zjazd ZSMP zorganizowany zosta dopiero pod koniec kwietnia
1981 r. i by ostatnim ze zjazdw organizacji modzieowych w okresie karnawau Solidarnoci. Pozostae zwizki zdecydoway si na powane zmiany, jak powrt
do tradycji skautowskich w przypadku Zwizku Harcerstwa Polskiego czy reaktywowanie Zwizku Modziey Wiejskiej. Przewodnie haso Zjazdu brzmiao:
Jestemy za socjalistycznym charakterem odnowy. Utartym zwyczajem byo
wielu oficjalnych goci, m.in. I sekretarz KC PZPR , premier, przewodniczcy Rady
Pastwa, a z ciekawostek Mirosaw Hermaszewski. Zaproszono te przedstawicieli Solidarnoci i branowych zwizkw zawodowych. Tym razem nie byo
goci z bratnich organizacji krajw socjalistycznych, a jedynie przedstawiciele
ambasad38. Uczyniono jednak symboliczny gest w stron ZSRR delegaci uczcili rocznic urodzin Lenina39.
Burzliwe obrady Zjazdu mao przypominay te z poprzednich lat. Przecigny si
do szeciu dni, a zakoczyo je nie przyjcie jednoznacznych ustale i wyczerpanie tematw, lecz konieczno zwolnienia sali. Zjazd by wyjtkowy rwnie ze
wzgldu na sposb obradowania: dyskusja bya swobodna, wyniki gosowa
nieprzewidywalne, decyzje konsultowano z delegatami, zmieniano regulamin,
powoywano do komisji nowych ludzi, kwestionowano decyzje zarzdu. Mimo
posugiwania si charakterystyczn nowomow, w wystpieniach przywoywano
sowa Jana Pawa II czy prymasa Jzefa Glempa40. I tak ywe emocje dodatkowo
wzmacniay rozpuszczane w kuluarach plotki, e z Gdaska rusza grupa, by
rozpdzi t czerwon hoot 41. Dyskutanci dalecy byli od jednomylnoci a
2011-02-07 12:09:41
jedna trzecia z nich naleaa do Solidarnoci. To, co wydarzyo si na Nadzwyczajnym Zjedzie, byo zaprzeczeniem sposobu i atmosfery pracy, do ktrych
organizacje modzieowe przyzwyczaiy przez ponad trzydzieci lat.
Dyskusja podczas Zjazdu pokazaa take, e w cigu kilku poprzedzajcych go
miesicy stanowisko ZSMP wobec sytuacji politycznej w kraju ulego wielkiej
zmianie. Ustpujcy przewodniczcy Andrzej Kotek nazwa Sierpie autentycznym protestem robotniczym przeciw wypaczeniom w budowie socjalizmu, ywioow reakcj narodu spychanego przez wiele lat w lep ulic konformizmu
i konsumpcji, buntem przeciwko wszechogarniajcemu kamstwu, ograniczeniu
demokracji i nachalnemu faszowaniu rzeczywistoci. Dalej kontynuowa: By
protestem przeciwko samobjczej polityce gospodarczej, ktra tamsia, a czsto
zastpowaa efektywn polityk spoeczn. Sierpie by take sprzeciwem klasy
robotniczej wobec naruszania godnoci czowieka. O Solidarnoci mwi nasz
zwizek, twierdzc, e naley do niego wikszo czonkw ZSMP (wedug
szacunkw byo ich nawet osiemdziesit procent), gdy zdoby ich zaufanie
podjciem bezkompromisowej walki przeciw biurokracji, zakamaniu, przeciw
bdom polityki spoecznej i gospodarczej, w obronie godnoci ludzkiej i robotniczej. Kierowan przez siebie organizacj uzna za dyrygowan przez aparat
partyjny atrakcyjn opraw oficjalnego ycia politycznego, za bezwolnego
uczestnika gigantycznych obrzdw. Przyznawa si do wspodpowiedzialnoci
za brak skutecznej walki z wypaczeniami podstawowych idei socjalizmu 42. Inni
te bili si w piersi: Nierzadko zastanawiam si mwi Ernest Macenowicz czy
jest do uchwycenia granica, kiedy nam kazano, a kiedy ju sami robilimy to, co
byo nam po prostu wygodnie. Nie podjlimy walki, my najbardziej postpowa
cz modziey pracujcej. My awangarda. Teraz nastroje byy bojowe zrozumiano, e trzeba walczy, choby o kredyty dla modych maestw, zasiki,
krtszy czas suby wojskowej rolnikw. Liczc na odnow w partii, Zwizek widzia
swoje miejsce midzy ni a Solidarnoci. Doda trzeba, i byy te gosy o zupenie odmiennej wymowie: ZSMP przecie nigdy nie zawid mwi Janusz
Czapski. W kadym zakadzie pracy, w kadej wsi, w kadej gminie zostawilimy
lady naszej pracy. Po piciu latach swej dziaalnoci zajlimy stae miejsce
w krajobrazie politycznym naszego kraju. Jestemy organizacj siln, prn
i lubian, czy to si komu podoba czy nie 43. Postanowiono dokona odnowy
Zwizku, co byo wwczas chyba najbardziej eksploatowanym sformuowaniem.
2011-02-07 12:09:41
Mia on rzdzi si prawdziwie demokratycznymi prawami i zachowywa znaczn

samodzielno wzgldem partii. Znamienne jest jednak, e gdy w trakcie obrad
na sali zabrako delegatw KC PZPR , domagano si ich powrotu44.
Zmiany w ZSMP czciowo przynajmniej oddawa nowy statut, nad ktrego
brzmieniem gorco dyskutowano podczas Zjazdu. By on obszerniejszy ni ten
z 1976 r. i cho ograniczono zapisy o charakterze politycznym, to znacznie
uszczegowiono regulacje organizacyjne, co miao zapewni lepsze kierowanie
622
Zwizkiem, a zwaszcza zwikszy wpyw na dziaalno szeregowych czonkw.

Zapisy polityczne przeniesiono z waciwego statutu do poprzedzajcej go krtkiej
Deklaracji Zwizku Socjalistycznej Modziey Polskiej. Z dawnego okrelenia
charakteru organizacji znikn m.in. przymiotnik masowa oraz zapis, i ZSMP
dziaa pod ideowym kierownictwem PZPR , przewodniej siy narodu polskiego []
zaszczytnym obowizkiem i prawem jest przygotowywanie swych najlepszych
czonkw do wstpienia w szeregi PZPR . Pojawio si natomiast wane sformuowanie mwice, e jest to polityczna, samodzielna organizacja ideowo-wychowawcza (wczeniej stosowano tylko ten ostatni element), a na samym kocu
napisano: Jestemy samodzielni organizacyjnie. W ideowej wizi z PZPR , wsppracujc z organizacjami tworzcymi Front Jednoci Narodu, sami formuujemy
i realizujemy biece i perspektywiczne programy dziaania. Nie oznaczao to
samodzielnoci politycznej Zwizku. Wprawdzie cz jego dziaaczy moga mie
do partii al, e popeniajc bdy pocigna organizacj w d, ale sami nie
byli oni przygotowani do samodzielnoci politycznej ani jej naprawd nie potrzebowali, czerpic sw si z bliskoci partii obdarzonej monopolem wadzy. Na
tak samodzielno nie zgodziaby si te PZPR . Nowe okrelenie pozycji politycznej Zwizku mogo mu jednak da nieco szersze pole manewru, zwaszcza
w kontaktach z wadzami partyjnymi niszego szczebla, oraz wiksz swobod
w interpretowaniu decyzji partii i przekadaniu ich na dziaania we wasnym rodowisku. Usunito jednak sformuowania po Sierpniu, wrcz kompromitujce
organizacj, ktra staraa utrzyma si na powierzchni.
Organizacja silnie podkrelaa sw otwarto: Jestemy organizacj otwart na
kadego modego czowieka oddanego sprawie socjalistycznej Polski, bez wzgldu na pochodzenie spoeczne, wiatopogld, miejsce zamieszkania, pracy lub
nauki45 tylko kto wwczas chcia do niej wstpowa? Zachowano wprawdzie
zasady marksizmu-lenininizmu jako wyznacznik dziaania, ale dono wyrane
2011-02-07 12:09:41
do odideologizowania wizerunku ZSMP i zblienia do systemu wartoci wyznawanego przez wikszo spoeczestwa. W Deklaracji mwi si o poszanowaniu
historii i tradycji narodu, nie ma natomiast odniesie do ruchu robotniczego czy
postpowego, modzieowego. Pozosta internacjonalizm i wsppraca ze
wszystkimi postpowymi organizacjami modzieowymi wiata, a zwaszcza
z bratnimi zwizkami modziey krajw socjalistycznych, cho jak dotd nie
wyrniano modziey Kraju Rad i jej Leninowskiego Komsomou46.
Zmiany we waciwym statucie miay suy przemianie szeregw organizacji
z biernych, podporzdkowanych wykonawcw polece w realnie zainteresowanych
dziaalnoci. Czonkom doszy nowe prawa: da odpowiedzi na zgoszone
postulaty; ocenia na forum organizacji jej dziaalno; bra udzia we wszystkich
posiedzeniach, na ktrych podejmowane s jego osobiste sprawy; domaga si
od wszystkich organw wadz Zwizku informacji o ich dziaalnoci, oraz obowizki: dba o dobre imi i prawidowy rozwj Zwizku [] wystpowa z krytyk czonkw i organw wadzy Zwizku w przypadkach postpowania niezgodnego z interesami modziey, reprezentowa stanowisko Zwizku i interesy
modziey w organach przedstawicielskich, samorzdowych, organizacjach spoecznych i politycznych. Utrzymano zapis o dziaaniu organizacji na zasadzie
centralizmu demokratycznego przyjtego w partiach komunistycznych, a zakadajcego inicjatyw mas i centralne kierownictwo, co w praktyce oznaczao
cis dyscyplin i podporzdkowanie wszystkich instancji i czonkw uchwaom
wyszych wadz dodajc spoeczny charakter dziaania i samorzdno
wewntrzorganizacyjn, ktre waciwie stanowiy jej zaprzeczenie. Wszystkie
wadze miay pochodzi z wyborw przeprowadzanych w formie tajnej i ponosi
odpowiedzialno przed wyborcami, a take miay informowa o wanych problemach organizacji i konsultowa podejmowane decyzje. Aparat etatowy zosta
formalnie podporzdkowany organom wybieralnym. Ograniczenie liczby kadencji
do dwch i wprowadzenie grnej granicy wieku czonkw miao zapobiega
doywotnioci funkcji i penieniu ich przez osoby niemode. Ustalono j jednak
na trzydziesty pity rok ycia, z moliwoci przeduenia czonkostwa do koca
kadencji, co osabio znaczenie tego punktu47. W Deklaracji programowej podkrelano dobrowolno przynalenoci do organizacji oraz wierno ideaom socjalizmu. Zwizek przedstawia si jako organizacja walki o sprawiedliwo, rwno, prawd, godziwe warunki pracy, prawo do mieszka, szczcia rodzinnego,
2011-02-07 12:09:41
a w tej walce widzia si jako sojusznika wszystkich zwizkw zawodowych48. Za

bezzasadne uznano istnienie Federacji Socjalistycznych Zwizkw Modziey
Polskiej, z ktrej w marcu wystpi Zwizek Harcerstwa Polskiego i Socjalistyczny Zwizek Studentw Polskich, ale Zjazd przyj uchwa dotyczc wsppracy
zwizkw modziey. W odrbnych dokumentach okreli swe stanowisko dotyczce aktualnych problemw kraju: warunkw ycia modych maestw, zaoe
reformy gospodarczej, polityki pastwa wobec wsi, ochrony rodowiska, owiaty
624
i wychowania, prawa modziey do udziau w kulturze.

Nowym przewodniczcym, wyonionym co dla tej organizacji byo nowoci dopiero w drugiej turze wyborw, gosami koalicji maych wojewdztw, zosta Jerzy
Jaskiernia, wwczas trzydziestojednoletni sekretarz partii na Uniwersytecie Jagielloskim. Uwaany za reformatora, deklarowa si wtedy jako pesymista i ze
szczeroci przyznawa: Po prostu jako ten proces odnowy nie udzieli mi si
kompleksowo i w do czarnych barwach widz ewentualne konsekwencje
III Zjazdu ZSMP . Dzi uwaa, e wydarzenie to zawayo na jego yciu49.
Jak oceniano, Zwizek utrzyma pryncypia ideowe i podj prb demokratyzacji Zjazd uratowa Zwizek. Jego postanowienia starano si przedstawi modziey jako wyran odnow. Zmian oblicza organizacji, partii opisywano jako
wytrwanie u jej boku, egzamin z przywizania do socjalizmu jak to okreli
Janik. By moe nagrod za tak postaw byo uczestnictwo ponad stu zetesempowcw w IX Nadzwyczajnym Zjedzie PZPR i wybr osiemnastu z nich do Komitetu Centralnego50.
Sytuacja w ZSMP i innych oficjalnych organizacjach wzbudzia jednak niezadowolenie partyjnego betonu. Na pocztku maja energicznie zaczto budowa
Komunistyczny Zwizek Modziey Polskiej, nawizujcy do tradycji przedwojennej modziewki Komunistycznej Partii Polski. Wykorzystane zostay pojawiajce si od jesieni 1980 r. w Warszawie i odzi inicjatywy wskich grupek, gwnie
studentw. Komunistyczny Zwizek Modziey Polskiej mia by kadrow organizacj prawdziwych komunistw, woln od wpyww partyjnych rewizjonistw.
Bya to niewielka grupka zdeterminowana partyjnym fanatyzmem, czasami take
rodzinnymi powizaniami pisze Jerzy Holzer. Organizacj zarejestrowano
w czerwcu 1981 r., ale nie dane jej byo odegra znaczcej roli51.
Wydaje si, e Zjazd wyczerpa siy aktywistw ZSMP , by moe spoczli na
laurach albo szybko zrozumieli, e zmiany nic nie day, bo nawet Sztandar
2011-02-07 12:09:41
Modych alarmowa, e organizacja stana w miejscu, a cilej mwic cofaa si i nadal ubywao jej czonkw. Pocieszano si, e jest to efekt totalnego
kryzysu zaufania modziey wobec organizacji, w tym te Solidarnoci, i starano si nagania coraz rzadsze inicjatywy. Najbardziej eksponowanym przedsiwziciem by wniosek o powoanie Komitetu Rady Ministrw ds. Modziey 52.
Jednoczenie od kierownictwa Zwizku, zarwno czonkowie, jak i wadze
partii oczekiway, by odnosio si do aktualnych wydarze, co czsto stwarzao
trudne sytuacje. Tak byo w marcu 1981 r., po prowokacji bydgoskiej. Sekretariat Zarzdu Gwnego owiadczy wwczas, i naley uczyni wszystko w celu
wyjanienia okolicznoci, ktre towarzyszyy zajciom w Bydgoszczy oraz
podj takie decyzje, ktre uniemoliwi w przyszoci powstawanie takich incydentw 53. Takie zajcie stanowiska w sprawie oczywicie rozczarowao
wszystkich.
Wraz z zaostrzaniem si sytuacji w kraju ZSMP wystpowa bardziej jednoznacznie, wyranie rezygnujc z roli porednika midzy wadz i spoeczestwem
i stajc ponownie po stronie tej pierwszej. W sierpniu 1981 r. Zarzd Warszawski
wyrazi zaniepokojenie pogorszeniem sytuacji na rynku, ale przede wszystkim
nasileniem si demonstracji ulicznych, ktrych organizatorom, jak oceniano,
chodzi nie tyle o demonstrowanie da spoeczestwa, ile o destabilizacj
ycia politycznego w kraju 54. We wrzeniu 1981 r., po zjedzie Solidarnoci
otwarcie wyraano swe zaniepokojenie podwaaniem socjalizmu w Polsce
i straszono, i stawk w walce jest niepodlegy byt narodowy, przyszo wielu
pokole Polakw, jednoczenie domagajc si od wadz poprawy sytuacji ekonomicznej w kraju 55. Sztandar Modych na pierwszej stronie zamieci list
otwarty do KC PZPR , w ktrym wyrazi niezadowolenie z powodu odwlekania
powoania Komitetu Rady Ministrw ds. Modziey. Niedwuznacznie przypomniano, i organizacja zadeklarowaa utrzymanie wizi z parti byo to upominanie
si o wywizanie si strony rzdowej z umowy i swego rodzaju zapat za wytrwanie przy partii56.
W padzierniku w zwizku z fal strajkw Zarzdu Gwny wyda owiadczenie,
w ktrym okreli swe nadrzdne cele: obron socjalistycznego charakteru pastwa
i oglnonarodowego porozumienia wedug propozycji PZPR , przeciwstawienie si
anarchii i demoralizacji, a take rozpadowi struktur politycznych i demontaowi
gospodarki57. Kierownictwo Zwizku coraz czciej spotykao si z przedstawi-
2011-02-07 12:09:41
cielami najwyszych wadz: Stanisawem Kani, Wojciechem Jaruzelskim i Stefanem Olszowskim.

Ostatnie tygodnie przed stanem wojennym upyny na przygotowywaniu si
Zwizku do dziaania w warunkach reformy gospodarczej, ktra miaa wej od
nowego roku. Jej program opracowany zosta przez powoan po podpisaniu
porozumie sierpniowych Komisj ds. Reformy Gospodarczej miaa by realizowana maymi krokami przez kilka lat, by w rezultacie doprowadzi do racjona-
626
lizacji gospodarowania przez rezygnacj z systemu centralnego kierowania, przy

pozostawieniu pastwowej wasnoci rodkw produkcji. Postanowiono, e zakadowe koa bd uczestniczy we wprowadzaniu nowych zasad, a przynajmniej
powinny nauczy si dziaania w nowych warunkach. Plenum ZSMP , ktre odbyo si w grudniu 1981 r., przyjo program Modzi w reformie, w ktrym przyznano, e organizacja bdzie miaa do czynienia z kwestiami zupenie dla niej nowymi i zaplanowano akcj edukacyjn z dziedziny ekonomii. Natomiast za swoje
gwne zadanie Zwizek uzna dbanie o to, by reforma nie spowodowaa bezrobocia wrd modziey 58.
Obok Zwizku Modziey Wiejskiej, Zwizku Harcerstwa Polskiego i Komunistycznego Zwizku Modziey Polskiej, Zwizek Socjalistycznej Modziey Polskiej to
jedyna organizacja modzieowa, ktrej dziaalnoci nie zawieszono 13 grudnia.
Dwa dni pniej jego Prezydium oficjalnie poparo wprowadzenie stanu wojennego i wyrazio uznanie dla onierzy-zetesempowcw za ich postaw59. Wiosn
1982 r. wznowi dziaanie Socjalistyczny Zwizek Studentw Polskich, a Komunistyczny Zwizek Modziey Polskiej wcielono do ZSMP . Natomiast Niezalene
Zrzeszenie Studentw i Zwizek Modziey Demokratycznej zostay zlikwidowane,
co jednak nie oznaczao ich zneutralizowania ich czonkowie wczyli si do
dziaa solidarnociowego i opozycyjnego podziemia.
Wydawao si, e sytuacja zacza powraca do punktu wyjcia, jednak stan
wojenny zmieni pooenie oficjalnych organizacji. Z jednej strony usun legalnych
konkurentw, a zatem i potrzeb kontynuowania odnowy, z drugiej ostatecznie
antagonizujc wikszo spoeczestwa z wadz, pozbawi je szans na zyskanie
szerszej przychylnoci. Cz dziaa organizacji modzieowych w latach osiemdziesitych miaa sugerowa, i proces zmian zapocztkowanych po Sierpniu jest
kontynuowany, np. w listopadzie 1982 r. postanowiono przeobrazi organizacj
studenck, likwidujc formalnie Socjalistyczny Zwizek Studentw Polskich
2011-02-07 12:09:41
i przywracajc Zrzeszenie Studentw Polskich. Natomiast dziaalno ZSMP

w ostatnich latach PRL zawzia si do aktywistw, ktrym organizacja dawaa
moliwoci wypoczynku, zarobku i szans zrobienia kariery. Relacje z parti
ulegy ponownemu zacienieniu: Zwizek wszed do Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego, ktry mia suy zjednywaniu spoeczestwa dla polityki
partii w warunkach stanu wojennego i pogarszajcej si sytuacji gospodarczej.
W 1984 r. Jaskiernia zrezygnowa z funkcji przewodniczcego Zarzdu Gwnego, aby obj stanowisko sekretarza generalnego Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. Zastpi go Jerzy Szmajdziski, ktry sprawowa t funkcj
do 1989 r. Jak mona byo zauway, okres od roku 1980 do 1981 wypromowa
now grup dziaaczy modzieowych, dynamicznych i elastycznych, ktrzy zrobili karier polityczn w ostatnich latach PRL i w demokratycznej Polsce. Pierwszym
politycznym stanowiskiem Aleksandra Kwaniewskiego bya teka ministra ds.
modziey w rzdzie Zbigniewa Messnera, ktra pojawia si w odpowiedzi na
wniosek ZSMP z 1981 r., cho sam Kwaniewski nie by jego czonkiem.
Jan Walczak w ksice wydanej w 1990 r., a wic przygotowanej tu przed przeomem, tak pisa: ZSMP a do 1988 r. nie wyszed poza oglnikowe hasa socjalistycznej odnowy, socjalistycznej demokracji, sprawiedliwoci spoecznej. Sytuacja w rodowisku i odgrne zalecenia zepchny organizacj na
fataln pozycj obrony status quo, co od razu skazao j na izolacj od szerszych
krgw modziey. Sympatii nie mogy pozyska jej dania takiej zmiany w organach na uczelni i samorzdzie studenckim, ktre by wyeliminoway z tych cia
przeciwnikw socjalizmu 60. Negatywnie dziaanie organizacji postrzegaa te
modzie: pytana w badaniach przeprowadzonych w 1984 r. o ocen ich znaczenia w rnych okresach dwudziestego wieku trzy ostatnie miejsca przyznaa
dziaalnoci w latach 19801981, w okresie stanu wojennego i w latach 1982
198461.
Sierpie 80 i karnawa Solidarnoci przyniosy dramatyczne osabienie pozycji
oficjalnych organizacji, w tym ZSMP . Prby podejmowania przeze socjalistycznej
odnowy, cho nieco zmieniy Zwizek, umoliwiajc mu przetrwanie, nie mogy
zapobiec utracie wpyww wrd modziey. Organizacja, ktrej podstaw istnienia by bliski zwizek z PZPR , nie miaa szans na zdobycie zaufania spoecznego.
Nawet cytowany tu wielokrotnie Krzysztof Janik w 1985 r. przyznawa, e wrd
modych robotnikw, ze wzgldu na ich trudn sytuacj bytow i due wpywy
2011-02-07 12:09:41
opozycji, obojtno i sceptycyzm wobec dziaalnoci organizacji modzieowych

(przede wszystkim ZSMP ) s jeszcze znaczne, tote przeamanie barier psychologicznych bdzie zadaniem bardzo trudnym, w wielu wypadkach nawet niemoliwym. Jednoczenie pisa, e okres od roku 1980 do 1981 by czasem hartowania i integrowania aktywu organizacji, przyspieszonej edukacji politycznej na
ywo, spychania wielu modych ludzi na lewo, uwiadamiania sobie, e ich
miejsce jest na lewicy, po stronie partii62. Jeli faktycznie tak myla, uznajc to
628
za wzmocnienie organizacji i systemu, to bardzo si myli, czego dowiody nastpne lata komunizm w Polsce upad, niebroniony waciwie przez nikogo.
Dowiadczenia z omawianego okresu faktycznie jednak w przyszoci pomogy
dziaaczom, ktrzy musieli si zmierzy z nagym zwrotem w polityce, przekn
fakt, i na gruncie tej samej ideologii wczeniejsza kontrrewolucja z dnia na dzie
moga okaza si uzasadnionym protestem, a obdarzany penym zaufaniem
przywdca winnym wszelkiego za. Dziki tym dowiadczeniom przeom roku
1989 okaza si nie tak bolesny, jak mona si byo spodziewa. Nie stanowi dla
nich osobistego dramatu, co najwyej rozczarowanie. Jak podkrela Jaskiernia:
Wyksztaceni, dobrze wyselekcjonowani, gdybymy wczeniej doszli do wadzy,
oblicze PRL zostaoby zmienione. [] Bylimy gotowi przej ciar wadzy63
cho nie zdyli, to w nowej rzeczywistoci potrafili czsto odnale si lepiej
ni w dawnej.
2011-02-07 12:09:41
JERZY KORDAS
Pisudczycy w Komendzie Wojewdzkiej Milicji
Obywatelskiej we Wrocawiu Grupa Charukiewicza
Wstp
O wsppracy z opozycj kpt. Adama Hodysza z gdaskiej Suby Bezpieczestwa

( SB ) wiemy dzi ju sporo. Mniej znana jest wsppraca wrocawskiej grupy
funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej oraz SB z opozycj i Solidarnoci. Jeszcze
w 1997 r. jej lider Wadysaw Frasyniuk wspomina, e kto z Komendy Wojewdzkiej Milicji Obywatelskiej (KW MO ) we Wrocawiu pomaga opozycji, ale do
dzi si nie ujawni. Z kolei liderzy Solidarnoci Walczcej Kornel Morawiecki
i Wojciech Mylecki mwili, e nie bya to jedna osoba, ale kilka osb, ktre
oni znaj, ale nie chc ujawni1.
W niniejszym artykule przedstawi informacje o grupie, ktrej centraln postaci
by kpt. Marian Charukiewicz, pracujcy w Wydziaach IV SB (Koci) i T (podsuchy). Byli z nim zwizani te funkcjonariusze MO i SB we Wrocawiu: kpt.
Stanisaw Wieczorek (Wydzia IV), chor. Tadeusz Krysmalski, chor. Leszek Kuda
i por. Eugeniusz Czech (wszyscy z Wydziau T), sier. Andrzej Rak (Wydzia
Kryminalny), sier. Maciej Szymonowicz (Poligrafia KW MO ), ppor. Piotr Pawowski, por. Janusz oziski (obaj Wydzia III) i kilka innych osb w rnym stopniu
powizanych konspiracyjnie. Przylgno do nich okrelenie Grupa Charukiewicza
(dalej: GCh lub Grupa). Miaa ona charakter antyrosyjski i niepodlegociowy
(pisudczykowski). Jej czonkowie dziaali w KW MO zarwno jawnie pod przykrywk partyjn, jak i konspiracyjnie wsppracowali z opozycj i Kocioem.
Wikszo z nich usunito lub odeszli z resortu po wprowadzeniu stanu wojennego. Niektrzy pozostali tam duej i dziaali na rzecz opozycji i Kocioa,
utrzymujc konspiracyjne kontakty.
W archiwach zgromadzonych we wrocawskim oddziale IPN -u mona znale dosownie szcztkowe lady wiadczce o dziaalnoci Grupy. Wynikao to z decy-
2011-02-07 12:09:41
zji szefa Ministerstwa Spraw Wewntrznych gen. Czesawa Kiszczaka, by tuszowa informacje o wrogach, ktrzy dziaali w resorcie. Wszczynane wobec nich
sprawy dyscyplinarne po 13 grudnia 1981 r. objte byy cis tajemnic. Zwalniano ich z resortu po cichu. Niektrych nie udao si namierzy. We wrocawskim IPN -ie udao si znale tylko jeden dokument szefostwa KW MO we Wrocawiu, ze spotkania w 1984 r. z gen. Kiszczakiem, wiadczcy o trafieniu na trop
zdrajcw, ktrych jednak podejrzewano o rozpoczcie dziaalnoci dopiero po
630
Sierpniu 80. Czytamy tam: Najbardziej bolesn dla nas spraw jest zdrada
wewntrz wasnych szeregw. Pocztkw za w naszych warunkach dopatrujemy
si ju w zaraniu powstania Solidarnoci. Na skutek znanych oglnie uwarunkowa, przeciwnikowi udao si tu i uwdzie [sic!] wkra w nasze szeregi. Na
gruncie wrocawskim oznaczao to opanowanie Komitetu Zakadowego PZPR przez
grup funkcjonariuszy o pogldach prosolidarnociowych, z ktr musielimy
rozsta si w 1982 r. Grupa ta umoliwia przeciwnikowi politycznemu, jak si
teraz okazuje, gbsz infiltracj naszych szeregw, jak przypuszczalimy. Wyraamy w naszym kierownictwie pogld, e zdemaskowanie wrogw we wasnych
szeregach jest pierwszoplanowym zadaniem funkcjonariuszy naszej suby2.
lady wrogiej dziaalnoci funkcjonariuszy z GCh mona znale w ich aktach
osobowych (obecnie w IPN -ie). Nawet tam szersze informacje s oglnikowe lub
kamuflowane, by wieci nie rozniosy si wrd innych funkcjonariuszy, a tym
bardziej nie przedostay si do spoeczestwa. O wielu dziaaniach osb z tego
rodowiska nie wiedzieli ich przeoeni. Autor niniejszego opracowania dotar do
osb z Grupy i opar si na ich relacjach (oczywicie poddajc je weryfikacji).
Cytaty ich wypowiedzi, ktre oddaj ich intencje i sposb mylenia, umieszone
zostay w tekcie. Ponadto w tych relacjach mona znale sporo informacji dotd
nieznanych. Mog one stanowi baz do dalszych bada nad funkcjonowaniem
tego specyficznego segmentu wadzy PRL. Badanie tego, co dziao si w MO i SB ,
jest dzisiaj do trudne dla historykw, bowiem sporo dokumentw zniszczono,
a oparcie si wycznie na relacjach funkcjonariuszy resortu jest obarczone
pewnym ryzykiem. Warto jednak przyjrze si tym subom od wewntrz, w wietle wspomnianych relacji, uzupenionych istniejcymi dokumentami czy relacjami
dziaaczy opozycji i Solidarnoci oraz Kocioa3.
Na dziaalno Grupy decydujcy wpyw mia kpt. Marian Charukiewicz, pracujcy od poowy lat szedziesitych we wrocawskiej milicji i SB . Jego pogldy
2011-02-07 12:09:41
JERZY KORDAS PISUDCZYCY W KOMENDZIE WOJEWDZKIEJ MILICJI OBYWATELSKIEJ WE WROCAWIU
wizay si w znacznej mierze z litewskim pochodzeniem. Rzutowao to na nietypowy, jak na pracownika SB , yciorys.
Wtek litewski
Marian Charukiewicz wywodzi si ze Starych Trok na Litwie. Po wojnie cz

jego rodziny wyjechaa do Polski, a on z matk, bratem i siostr zosta na Wileszczynie, we wsi o mocnych tradycjach patriotycznych. Jego starszy brat,
Jan po wielu perypetiach trafi z Niemiec do powojennej Polski, gdzie przez
wiele lat by wiziony4. W 1956 r. M. Charukiewicz wyjecha do Polski, w Grze
lskiej ukoczy liceum i przenis si do Wrocawia, gdzie skoczy studia filologiczne. Aby unikn wojska, ktre jak mwi utosamia z podlegoci
Rosji, wstpi potem do... milicji.
Na Litwie chodzi do polskiej szkoy, gdy tylko taka bya na miejscu. Potem
krtko uczszcza do Instytutu Polskiego w Trokach, lecz z powodu sowieckiej
nagonki musia przej do Liceum Oglnoksztaccego w Nowych Trokach. Siedzia w awce m.in. z Henrykiem Sosnowskim, postaci znan po roku 1989,
szefem fundacji w Wilnie. W jednej klasie by take z Romualdem Brazisem,
pniejszym rektorem Uniwersytetu Wileskiego. Spotkaem si z nim po latach
w Instytucie Polskim w Wiedniu wspomina, pokazujc zdjcie gdzie rozpoznalimy si, gdy przedstawi nas Wadysaw Bartoszewski Z dziecistwa wileskiego wyniosem przekonanie, e Rosjanom chodzi wycznie o zabr ziemi.
Dziadkowie i wujowie nie lubili Rosjan, a bolszewikw nazywali drugimi Rosjanami. Przez myl im nie przeszo, e chodzi o komunizm czy ideologi. Sowietw traktowali jak kontynuatorw imperialnej Rosji. Dla mnie byo jasne, e Rosjanie przyszli na Wileszczyzn i zabrali nam ziemi, a cz naszych krewnych
musiaa wyjecha. I dlatego nie daem si nabra na hasa socjalizmu czy komunizmu. Od dziecka jednak graem rol komunisty, zapisaem si do komsomou
i pionierw, aby maskowa si. Potem to kontynuowaem w milicji i SB . Podpisabym kady papierek, ale adnej przysigi Rosji nie dotrzymabym5.
Mieszkajc we Wrocawiu, utrzymywa kontakt z Wileszczyzn. Jedzi tam
i stara si pomaga Polakom i Litwinom w utrzymywaniu niezalenoci od Rosji
(ZSRR ). We Wrocawiu mia konspiracyjne kontakty z Wilniukiem, ks. Aleksandrem Zienkiewiczem i innymi osobami popierajcymi niepodlego Litwy i Pola-
2011-02-07 12:09:42
kw tam mieszkajcych. Gdy w 1976 r. przyby tam z Biaorusi Jan Ciechanowicz,

wyznaczony na nowego redaktora Czerwonego Sztandaru, spotka si z nim
pod zmienionymi personaliami. Przypuszcza pocztkowo, e skoro przysano
Ciechanowicza z Biaorusi, to moe by on wtyczk KGB , ale myli si. Nakania
go do wspierania Polakw, by ich nie wynarodowi i nie zrusyfikowa, lecz hamowa blisze kontakty polsko-rosyjskie. Wspomina: Ryzykowaem. Nie wiedziaem jak Ciechanowicz zareaguje, bo mg rzeczywicie pracowa dla KGB .
632
Okazao si jednak, e mimo pocztkowych wtpliwoci, dziaa zgodnie z moimi

sugestiami.
Wkrtce rozwina si korespondencja Charukiewicza z Ciechanowiczem, w ktrej przecigali si w udowadnianiu, ktry z nich jest wikszym komunist. Tytuowali si towarzyszu, powoywali na Marksa i Lenina, chwalili internacjonalizm
wszystko w celach konspiracyjnych, bowiem listy przeglday sowieckie suby.
Kpt. Charukiewicz wysya te ksiki na Litw: obok komunistycznej np. Pawa Jasienic. Przewozi take osobicie literatur historyczn na Wileszczyzn
oraz organizowa skadki w KW MO i poza ni na prenumerat gazet polskich dla
Polakw na Litwie. Razem z nim w akcji litewskiej bra udzia kolega z KW MO ,
kpt. Stanisaw Wieczorek (z GCh ).
Aktywno Charukiewicza na Wileszczynie zostaa zahamowana, gdy zainteresowao si nim KGB , ktre na pocztku 1981 r. zwrcio si do polskiego Ministerstwa Spraw Wewntrznych o jego sprawdzenie. Wtedy minister Mirosaw
Milewski wspomina Charukiewicz poleci to szefowi SB we Wrocawiu pk.
Czesawowi Baejewskiemu, ktry nadzorowa kontrwywiad. Baejewski wezwa
mjr. mjr. Choaja i Grudeckiego, by mnie sprawdzili. Obaj zachowali si przyzwoicie, zwaszcza Grudecki, wystawiajc mi dobr opini. Podobnie postpi sekretarz partii w komendzie ak. Nawet twardogowy Koodziej wystawi mi dobr
opini, by pokaza przed kolegami, e jest w porzdku. Wczeniej bowiem rozpuciem pogoski, e moe mi zaszkodzi. W lutym 1981 r. Charukiewicz
w owiadczeniu dla przeoonych wypar si kolportau wrogich materiaw,
wskazywa na swoje komunistyczne przekonania, mwi nawet o matce, ktra jest
znana w rejonie trockim jako uczestniczka Rewolucji Padziernikowej itp. 6 Ostatecznie wysano do Warszawy informacj, e jest czysty, naley do partii i ma
postaw internacjonalistyczn. Opinie takie wydawano z rnych powodw.
Jedni ze wzgldw koleeskich. Drudzy byli do tego zmuszeni ukadami zale-
2011-02-07 12:09:42
noci i specyficznymi powizaniami w komendzie. Zatem uspokojono KGB .

Szerzej do akcji litewskiej powrci po roku 1989.
Dziaalno przed Sierpniem 80
Po studiach i rocznej pracy nauczyciela Charukiewicz zosta skierowany do

wojska (Szkoy Oficerw Rezerwy). Dla uniknicia przydziau do wojskowego
wywiadu zgosi si do milicji, gdzie pracowa m.in. jako referent ds. poszukiwawczych i nieletnich oraz w Wydziale Kryminalnym. W latach 19701971 skoczy
kurs referentw w Szkole Milicyjnej w odzi. W 1968 r. wstpi do PZPR . W milicji
spotka koleank, Lilian Kretkiewicz, znajom jeszcze z czasw uczszczania
do Duszpasterstwa Akademickiego. Zainteresowaa go Wydziaem IV, zajmujcym
si Kocioem. Jak wspomina, postanowi tam pracowa, by swoicie chroni
patriotycznie nastawionych ksiy, takich jak ks. Zienkiewicz, ktrego pozna
bliej, gdy jeszcze studiowa polonistyk na Uniwersytecie Wrocawskim (1959
1964). Wwczas organizowano spotkania akademickie z ksidzem, na ktrych
opowiada modziey, e jest pisudczykiem i pochodzi z Wileszczyzny, nastawia
j patriotycznie i antyrosyjsko. Praca w Wydziale IV, ktr Charukiewicz rozpocz
w 1972 r., dawaa mu przykrywk do kontaktw ze rodowiskiem kocielnym.
Wkrtce przez porednikw informowa ksiy o ich rozpracowywaniu przez SB
(A. Zienkiewicza, Stanisawa Orzechowskiego), wskazywa agentur i podsuchy,
ostrzegajc Kuri Metropolitaln i Klub Inteligencji Katolickiej.
Trafi do Sekcji I, ktra miaa pod sob kuri, Plac Katedralny, a wic centrum
hierarchii kocielnej, na czele z yjcym jeszcze arcybiskupem Bolesawem Kominkiem. Pierwsze kontakty z ks. Zienkiewiczem utrzymywa za porednictwem
swojej ony i L. Kretkiewicz (odesza z milicji, wysza za m za Kazimierza
Kreja, ktry te jaki czas by milicjantem, potem doczy do konspiracji). Jego
cznikami byli Paulina Wysocka i jej m Alfred Kaznowski (kapitan AK z Kedywu) oraz inni byli akowcy. Potem, gdy ju zdrowie ksidza zaczo szwankowa,
zaproponowa, by kontakty przej inny zaufany duchowny, ks. Stanisaw Orzechowski, duszpasterz akademicki ale to byo pniej, w czasach Solidarnoci.
Charukiewicz, ktry pochodzi z Wileszczyzny, adresowa informacje gwnie
dla innego Wilniuka arcybiskupa Henryka Gulbinowicza, wanie przez jego
przyjaciela, ks. Zienkiewicza. Wybranie wanie tych ksiy wizao si z ich
2011-02-07 12:09:42
pogldami pisudczykowskimi oraz miejscem wsplnego pochodzenia. Wybr

wynika te z faktu, e znajom kapitana bya gospodyni domowa ksidza, wspomniana P. Wysocka, ktra z jego siostr pomagaa podczas spotka okoo
dwunastu ksiy Wilniukw u arcybiskupa Gulbinowicza. Spotkania miay charakter patriotyczny: pieni patriotyczne, dowcipy antyrosyjskie itp.7
Podczas zatrudnienia w Wydziale IV pogldy i dziaalno kpt. Charukiewicza
zwrciy uwag twardogowych esbekw, gwnie repatriantw z Francji czy
634
Belgii. Zaniepokoili si oni jego wpywem na modszych pracownikw. Ponadto

do kierownictwa SB napyway informacje dla niego niebezpieczne od jednego
z agentw (TW ), ktry ulokowany by w krgach inteligencji katolickiej we Wrocawiu. To by rok 1974 czy 1975. Trzeba przyzna ocenia Charukiewicz e
po meldunku agenta, e jestem nacjonalist, nienawidz Rosji i maskuj si
w partii, naczelnik wydziau Ludwik Strus i jego zastpca Marian Bedka zachowywali si wobec mnie w porzdku. Podobnie zachowa si drugi zastpca do
spraw SB pk. Mikoaj Maszara, te z Wileszczyzny. Posucha meldunku agenta i zapewne z sympatii do mnie kaza naczelnikowi Strusowi przekaza mi, ebym
nie mieli tyle jzorem i wyciszy si. Zatem nie zostaem wwczas wylany ze
suby i nie spenio si yczenie agenta, ktrego zreszt znam, ale nie ujawni,
bo ma rodzin. Dziaa on nadal w strukturach opozycji. Potem zameldowaa na
mnie druga osoba, ktra okazaa si jeszcze groniejsza. Wkrtce powoano
w komendzie komisj partyjn, ktra rozpatrywaa spraw mojego oddziaywania
na pracownikw w kierunku nacjonalistycznym z tym, e dwie osoby stany po
mojej stronie. Moj postaw uzasadniem ideologicznie, powoujc si na Marksa,
Lenina i Engelsa, wskazywaem na wypaczenia, ktre zagraaj socjalizmowi.
Wyszo na to, e to raczej towarzysze radzieccy bdz. Uznano, e ideologicznie
jestem w porzdku8.
Mimo kopotw, Charukiewicza przeniesiono ostatecznie w 1975 r. do Wydziau
T (podsuchy), o mniejszym zagroeniu agitacj nacjonalistyczn. Umoliwiao
to jednak zdobywanie informacji operacyjnych, gwnie z podsuchw rozwijajcej
si wanie opozycji, ktr z kolei ostrzega przez cznikw, gwnie o agenturze
(np. w Ruchu Obrony Praw Czowieka i Obywatela). Podsuchiwa m.in. Karola
Modzelewskiego, Macieja Zib (wiceprzewodniczcego wrocawskiego Klubu
Inteligencji Katolickiej), Krystyn Sawisk (zwizan z KOR -em) czy te lidera
Ruchu Wolnych Demokratw Adama Plenara, ktrego osobicie informowa
2011-02-07 12:09:42
w 1977 r. o podsuchu telefonicznym. Podobnie ostrzega innych opozycjonistw:

Bolesawa Gleichgewichta, Piotra Starzyskiego, Leszka Budrewicza, Stanisawa
Hartmana. Wspomina: Midzy innymi dusza przedsierpniowej opozycji, prof.
Mirosawa Chamcwna bya ostrzeona, e dziaa w jej najbliszym otoczeniu
agent, ktrego lubi nie uwierzya jednak i wyprosia osob ostrzegajc9.
W Wydziale T Charukiewicz nadal stosowa przykrywk partyjn. Zosta
sekretarzem Komisji Mieszkaniowej, dziki czemu mia lepszy dostp do informacji oraz silniejsz pozycj. Mia dobre ukady z naczelnikiem nowego
wydziau ppk. Franciszkiem Syposzem. Syposz wspomina by porzdnym
czowiekiem. Zaczem zatem urabia jego mylenie. Wcigaem te w rozmowy innych, bo miaem dyury w komendzie wojewdzkiej. Z kadym z nich
dyskutowaem, powoujc si na pras radzieck, ktr stale czytaem. Z jednej
strony usypiaem ich czujno, z drugiej cierpliwie docieraem do ich sumienia
narodowego.
Wtedy jednak nastpi kolejny meldunek od agenta w opozycji, ktry donis, e
czuje si zagroony przez Charukiewicza, a ma dobr opini patrioty w rodowisku inteligencji katolickiej. Tak to wspomina oskarony: Ostrzega, e nie wiadomo czy nie jestem szpiegiem Zachodu. Ten agent pracowa dla SB ju do
dugo, cho prowadzcy go pracownicy zmieniali si. W zwizku z tym kierownik
mojej sekcji, kiedy byem w Wydziale IV, ambitny, po studiach ekonomicznych,
dziaacz modzieowy, T. B. nie podam jego nazwiska, cho nie yje, ale ma
rodzin wezwa mnie do pokoju i powiedzia: Charukiewicz, ty jeste otr, ty
nie masz sumienia, bierzesz pienidze z Ministerstwa Spraw Wewntrznych,
a pracujesz dla kleru, dla wroga! A agent si zdenerwowa! Jak mona tak
niemoralnie postpowa! Napisaem na ciebie raport subowy o zdrad tajemnicy pastwowej. I tu przestraszyem si, bo oznaczao to, e przyjedzie komisja
z Warszawy, zawiesi si mnie, a potem wyrok przy drzwiach zamknitych, gdzie
otrzymuje si minimum sze lat wizienia. To by rok 1976. Pomylaem, e
skoro mj brat wicej siedzia w wizieniu komunistycznym, to moe i ja jako
wytrzymam (o bracie oczywicie nie pisaem w ankietach milicyjnych). W tej determinacji jednak owiadczyem: Prosz bardzo, na mnie pracuj robotnicy, a nie
resort i Rosja, a poza tym wiele tajemnic od ciebie wziem i razem nas posadz.
Zaskoczyem go tym tupetem i szantaem. Zreszt to bya prawda, bo on by
wygodny, lubi wypi, jak wszyscy dziaacze. Nie piecztowa szaf tylko kapslem
2011-02-07 12:09:42
od piwa. A w ogle do gowy mu nie przyszo, e kto moe co wydoby z jego

teczek. Przestraszy si.
Tego dnia rwnie przestraszony Stanisaw Wieczorek umwi si z Charukiewiczem, konspiracyjnie nad Odr. Tam uzgodnili, e nie przyznaj si do niczego.
Tymczasem ten, ktry napisa raport, poszed wieczorem do restauracji Ratuszowa i upi si. Jeden z moich kolegw wspomina kpt. Wieczorek zatelefonowa na pogotowie milicyjne i powiedzia, e awanturuje si tam oszust
636
podszywajcy si za oficera SB ze skradzion legitymacj. Milicjanci szybko

przyjechali, nie wdawali si w dyskusje i pobili esbeka. On wymachiwa legitymacj, awanturowa si i stawia opr. Kelnerzy nie lubili bezpieki dodawa
Charukiewicz a woleli dobrze y z milicj, wic dowodzili, e to zwyky zodziej,
a nie aden kierownik sekcji w SB , o czym stara si ich przekonywa. W efekcie
zamknli go w areszcie komendy wojewdzkiej. Nawet znalaz si w komunikacie
milicyjnym zatem powanie podpad. Gdy wreszcie okazao si, e rzeczywicie
jest kierownikiem sekcji w SB , zwolnili go z aresztu. Milicjanci, by si broni,
napisali na niego raport, powoujc si na wiadkw kelnerw, ktrzy oczywicie
stanli przeciwko esbekowi. Wtedy on zaama si, bo mia awansowa, a powoana komisja wycigna jego spraw dyscyplinarnie i zaamywaa si jego kariera. Zatelefonowa jeszcze do brata, ktry te pracowa w moim wydziale, eby
przyjecha do niego, bo ma kopot. Ten doradzi, eby wycofa raport na mnie
i wyjecha do niego. Ten ju nie y. Wzi pistolet, wsiad do windy i strzeli do
siebie raz, a potem wyszed z windy i drugi raz pod drzwiami. Gdy rano dowiedziaem si o tym w pracy, zaraz poszedem do jego przeoonego, zastpcy
naczelnika Wydziau IV M. Bedki, ktry szed akurat do polikliniki. On zapa mnie
za rk i dwa razy mi powtrzy: Panie Marianie, niech pan bdzie spokojny.
Raport znikn. W ten sposb uchroni mnie, ale take siebie, bo nie chcia mie
niepotrzebnych kopotw. Pniej jeszcze kilka razy w SB trafiali na trop mojej
dziaalnoci, ale udawao mi si wykrci, przy duej dozie szczcia. Traf chcia,
e ci stalinowcy, ktrzy chcieli mnie wykoczy, sami koczyli mierci wskutek
samobjstw lub nieszczliwego wypadku10.
Pod koniec lat siedemdziesitych Charukiewicz mia coraz wicej zwolennikw,
ktrzy jednak znajdowali si na rnych poziomach dziaalnoci i wtajemniczenia, np. zmary kpt. Stanisaw yszczyk z Wydziau III czy Wiesawa Waligra
z Wydziau T. Czsto nie zdawali sobie sprawy z caoci zawizywanej struktu-
2011-02-07 12:09:42
ry, ktrej klamr spinajc by Charukiewicz. Przed Sierpniem kilku z nich spotykao si prywatnie, pocztkowo dyskutujc o szansach odzyskania niepodlegoci i uniezaleniania si od Moskwy. Dzi podaj, e po Sierpniu sympatykw
Solidarnoci byo od dwudziestu do szedziesiciu w MO i SB w garnizonie
wrocawskim, mniej lub bardziej powizanych ze sob. Zdecydowana wikszo
zostaa zwolniona ze suby w latach osiemdziesitych. Z GCh zwizana bya
te Gabriela Kowalczyk-Drohomirecka, ktra do jesieni 1981 r. pracowaa w SB ,
w Wydziale T jako tumacz jzyka niemieckiego (obecnie w Niemczech). W tym
samym wydziale jako tumacz jzyka angielskiego pracowaa Krystyna Stanielewicz, te zwizana z Grup (obecnie w USA ). Lista tych osb bya pocztkowo
niewielka, powikszya si po Sierpniu. Ulokowani w rnych wydziaach, w rnym okresie zaczynali wsppracowa z GCh . Na przykad S. Wieczorek ju
w latach siedemdziesitych jedzi ze mn na Wileszczyzn i pomaga mi robi
dywersj w komendzie mwi Charukiewicz. Najpierw relacjonowa kpt.
Wieczorek zaproponowali mi prac w kontrwywiadzie. W tym celu mieli mnie
zatrudni w wojewdztwie legnickim, w KGHM , ebym tam wystpowa jako zwyky pracownik kombinatu miedziowego pod przykrywk. Nie zgodziem si.
Najtrudniejsz sytuacj miaem z Leszkiem Kud z Wydziau T ocenia
Charukiewicz cho uwaam, e to by mj najlepszy nabytek. By on cakowicie
oddany socjalizmowi, dziaacz modzieowy, ona pochodzia z Biaorusi. Wysoki, twardy, energiczny, ryzykant. Mia dobre perspektywy pracy w Ministerstwie
Spraw Wewntrznych, zna angielski, wysano go wic do Londynu, do ambasady jako szyfranta. Gdy wrci do Polski pod koniec lat siedemdziesitych, to inni
pracownicy zmienili wiatopogld, byli ju krytyczni wobec ekipy Gierka i Rosji,
poza stalinowcami, gwnie repatriantami. Wkrtce, zapominajc o jego obecnoci, wygosiem pogldy antyrosyjskie. Wtedy podszed do mnie i powiedzia:
Stary, co ty tu robisz, przecie ty jeste gorszy od opozycjonistw, ktrych
podsuchujemy. Ty powiniene siedzie! Przestraszyem si, koledzy z Grupy
te, bo przecie mgby donie przeoonym, wic obrcilimy to w art. Zasugerowalimy mu, e skoro jed do ZSRR , a on przyjecha z Anglii, to moe go
sprawdzam. Kuda by jednak podejrzliwy. Poszedem wic do Krysmalskiego
i zasugerowaem, by przej prostowanie jego wiatopogldu i zaprzyjani si
z nim, bo moe by niebezpieczny. Wkrtce Krysmalski zacz urzdza imprezy
z nim: wdka, zakska, Laskowik i Smole z magnetofonu itp. Kuda poczu luz,
2011-02-07 12:09:42
uwierzy, e pod jego nieobecno zmienio si w kraju. W tym czasie ja pokciem go z innymi stalinowcami, imigrantami z Francji i Kanady, szczeglnie
z Dudkiem, ktry go promowa, a wczeniej donosi w zespole pieni i taca
Mazowsze. Gdy nadesza Solidarno, Kuda ju otwarcie stan po naszej
stronie. Najpierw na uroczystoci rodzinnej, gdzie wszyscy byli nastawieni prokomunistycznie i prorosyjsko, zacz wznosi toasty za niepodlego, Pisudskiego itp. Rodzina mylaa, e zwariowa albo zwerbowali go w Londynie11.
638
Pozycj Charukiewicza wzmacniaa praca w milicyjnej Komisji Mieszkaniowej (na

ca komend wojewdzk). Kady bowiem ubiega si o mieszkanie czy jego
zamian. Zaprzyjani si z naczelnikiem wydziau oraz I sekretarzem akiem.
Z drugiej strony zagroeniem byli zatrudnieni tam stalinowcy. Zatem akcje GCh
w latach siedemdziesitych (kpt. S. Wieczorek, chor. T. Krysmalski) byy skierowane m.in. przeciwko nim w KW MO : anonimowe telefony, kompromitowanie
stalinowcw, dywersja informacyjna. Gdy stalinowcy w SB meldowali na niego,
znajomi go ostrzegali i mia ich wsparcie. Ci za, ktrzy meldowali, wkrtce za
co podpadali, po przeciekach kontrolowanych podrzucanych zwierzchnikom
przez GCh , za pijastwo, opuszczanie dyurw itp. Coraz wicej pracownikw
Wydziau T wspomina Charukiewicz przechodzio na moj stron. Najpierw
specjalici od urzdze technicznych: technik od naprawy sprztu T. Krysmalski
i absolwent Politechniki E. Czech. Na przykad, gdy stalinowiec meldowa na mnie,
a lubi wypi, to ktry z pracownikw przy aparaturze podsuchowej mwi: Wiesz
Heniek, moesz si przej, ja bd czuwa. I ten szed do restauracji milicyjnej.
Wtedy zjawia si naczelnik i stalinowiec mia kopoty. Albo byo spotkanie struktury opozycyjnej: podczas dyuru stalinowca zatrzymywa si magnetofon i nie
byo ladu spotkania. Potem na zebraniu ja go broniem, on czu mj wpyw
i robi si zaleny.
Najwiksze zagroenie Charukiewicz odczuwa ze strony ideologicznie nastawionych twardogowych oficerw SB . Wspomina najczciej mjr. Anatola Piercionka12. Piercionek pochodzi z Ukrainy wyjania z prawosawnej rodziny. Dla
odwrcenia uwagi mwili, e to yd, cho w radzieckich dokumentach widniao
nazwisko Kolcow. Jego rodzina przysza z Armi Radzieck i mieszkaa w Zielonej Grze. Po przeniesieniu si do Wrocawia Piercionek oeni si z crk
komendanta szkoy wojskowej Martlina i zamieszka przy ul. Czajkowskiego. By
zwizany z wojskiem. W komendzie zosta sekretarzem ZMS -u, by kierownikiem
2011-02-07 12:09:42
w sekcji B Wydziau IV. Zaraz wysano go do Moskwy na przeszkolenie, a po

powrocie zrobili go zastpc naczelnika tego wydziau.
Wedug Charukiewicza klucz do zmiany sytuacji w kraju lea w PZPR , a kanaami partyjnymi mona byo poszerzy sfer suwerennoci, gdyby nie twardogowi
w aparacie. Wspomina, e od 1976 r., gdy Stanisaw Kania zacz nadzorowa
Ministerstwo Spraw Wewntrznych z ramienia KC PZPR , dotar do resortu wzgldny liberalizm i osabia si aparat partyjny. Sprzyjaa temu frustracja zwizana
z pogarszajcym si stanem gospodarki, informacjami o ukrywanym zadueniu
kraju i zbliajcej si katastrofie. Charukiewicz wspomina, e mwiono o tym ju
w 1977 r. podczas zebrania dla aktywu w KW MO : Referent partyjny mwi wtedy
nawet o kryzysie imperium sowieckiego. O zbliajcym si wybuchu spoecznym
informowano te w tym czasie z sekcji analitycznej, lecz do KW PZPR docieray
informacje wygadzone. Wkrtce niektrzy w komendzie przestali wierzy w Gierka, w parti, potem popierali po cichu Solidarno. Niektrzy zwalniali si ze
suby. Byli przecie czci spoeczestwa, mieli rodziny widzce te wszystkie
absurdy i zakamanie. Jeszcze przed strajkami 1980 r. odmawiaa wsppracy
agentura. Roso niezadowolenie wobec lokalnych kacykw partyjnych, ktrzy
budowali sobie wille, robili malwersacje finansowe, ich kliki ukryway prawd.
W komendzie wiedzielimy np. o willi Droda, I Sekretarza KW PZPR czy o kombinacjach wojewody Nadratowskiego, ktremu zreszt zaoylimy podsuch, co
utrzymywano w cisej tajemnicy, cho za zgod wiceministra. Nie byo motywacji do utrzymywania tego systemu13.
Kolejnym sygnaem zdeprawowania komunizmu bya na pocztku 1980 r. mier
wrocawskiego historyka prof. Henryka Zieliskiego. W czasie spaceru z psem
zosta pobity i zmar. Dochodzenie prokuratury wskazywao, e przyczyn mierci byo uderzenie gow w krawnik. Wida byo, e prokuratura ukrca spraw,
a niewiadomych sprawcw oczywicie nie znaleziono. Spowodowao to podejrzenia kierownika sekcji dochodzeniowo-ledczej suby kryminalnej kpt. Zbigniewa Wencki. Pracowa on w dochodzeniwce z por. Kazimierzem Krejem, mem
Liliany Kretkiewicz, dziaajcym w GCh . Kpt. Wencka, ktry prowadzi ledztwo
wspomina por. K. Krej od pocztku podejrzewa, e nie by to nieszczliwy
wypadek, tylko zaplanowana akcja, nawet zabjstwo. Wynis wic z prokuratury
akta sprawy. Potem dostarczy Charukiewiczowi. Grupa uwaaa, e bya to
sprawa polityczna. Kapitan mwi o krcych w komendzie informacjach: e prof.
2011-02-07 12:09:42
Zieliski natrafi we wrocawskim archiwum na niemieckie dokumenty wiadczce

o tym, e Lenina sponsorowa wywiad niemiecki. A na leninowskich zaoeniach
opiera si cay blok komunistyczny. Potem byy telefony z pogrkami, naciskano na profesora, by zapomnia o tych dokumentach. Ten jednak odmawia, wic
zorganizowano na niego zamach14.
Grupa po Sierpniu 80
640
Gdy przyszed Sierpie 80 ocenia Charukiewicz wielu pracownikw resortu

identyfikowao si z nami emocjonalnie i z nadziej oczekiwao zmian. Z drugiej
strony byli stalinowcy (twardogowi), ktrzy chcieli zdawi sierpniowy protest.
Najczciej byli zwizani z I Sekretarzem KW PZPR Ludwikiem Drodem i wojskiem. W czasie Sierpnia 80 w KW PZPR wymylano ulotki rzekomo powstaego
Niezalenego Robotniczego Komitetu Samoobrona, w ktrych przestrzegano
przed terrorem wyrostkw z komitetw strajkowych.
Pod koniec wrocawskiego Sierpnia twardogowi dali rozprawienia si z Midzyzakadowym Komitetem Strajkowym (MKS ). W czasie finalizowania Porozumie
na Wybrzeu, Sekretarz KD PZPR Wrocaw-Fabryczna da od Droda zsynchronizowanego z MO rozbicia si MKS -u, przy uyciu aktywu partyjnego15.
Tymczasem fala sierpniowego uniesienia dotara do wrocawskiej milicji. Informacje o tym blokowali komendanci i naczelnicy wydziaw oraz komendanci
dzielnicowi, ktrzy z klucza zasiadali w egzekutywach KW czy KD PZPR . Stwarzao to na zewntrz wraenie, e MO i SB doo wszelkich stara, by chroni
aparat partyjny i zwalcza fal protestw. W archiwach mona jednak znale
postulaty i dania zgaszane w KW MO we Wrocawiu w sierpniu 1980 r., podobne do tych, o ktre walczyy strajkujce zaogi. Funkcjonariusze dali: zlikwidowania nierwnoci w odpowiedzialnoci za czyny bdce przestpstwem lub
wykroczeniem midzy osobami na stanowiskach [partyjno-pastwowych], a przecitnym obywatelem; rozwizania problemu uchylania si od przesucha [...]
pracownikw aparatu partyjnego, a take rwnoci wobec prawa, informacji,
uzdrowienia gospodarki, likwidacji przywilejw aparatu wadzy (partyjnego) i in.16
W postulatach wida byo lady agitacji GCh . Atmosfer uniesienia w KW MO
docenia po Sierpniu nawet komendant wojewdzki pk Z. Biernaczyk, ktry we
wrzeniu domaga si (na forum KW PZPR ) podania do publicznej wiadomoci
2011-02-07 12:09:42
nazwisk osb odpowiedzialnych za niegospodarno, rozdzia mieszka we

Wrocawiu itp.17
Po wydarzeniach sierpniowych Grupa tworzya struktury poziome w partii oraz
konspiracyjnie wsppracowaa z opozycj, Solidarnoci i Kocioem. Przekazywaa te informacje o agentach. Na pocztku 1981 r. ostrzega Jerzego
Pirkowskiego, przewodniczcego wrocawskiego Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego ( MKZ ), e jego pomieszczenia na placu Czerwonym s na
podsuchu (stae stanowisko podsuchowe rozmw zwizkowcw byo na czwartym pitrze). Pirkowskiego ostrzega cznik Charukiewicza, Janusz Gan
(obecnie w Austrii). Kapitan wspomina, e Pirkowski wysucha ostrzeenia
i przekaza moje instrukcje, by w rozmowach unika konkretw, kontaktw itp.
ze wzgldu na podsuch.
Grupa ostrzega te, e sekretarka w MKZ -ecie, pielgniarka Halina M. jest
agentk SB . Gdy czsto wwczas wyczano prd, agentka w czasie posiedze
nagrywaa rozmowy zapasowym magnetofonem. Kontaktowa si z ni kpt. Jan
Sterpowicz z Wydziau III, wywoujc telefonicznie z sali. Mwi, e dzwoni
synek (a nie syn) wspomina chor. T. Krysmalski co byo hasem wywoawczym. Inne akcje GCh dotyczyy zablokowania prb kompromitacji i werbunku
doradcy MKZ -etu, opozycjonisty Antoniego Lenkiewicza czy blokady faszowania
materiaw dotyczcych domniemanych malwersacji finansowych. Przygotowywaa je grupa mjr. A. Piercionka, o kryptonimie Poligon18.
Przekazywalimy zreszt relacjonowa Charukiewicz wicej ostrzee dla
Kocioa, opozycji, Solidarnoci. W marcu 1981 r., tu przed kryzysem bydgoskim,
przekazalimy ostrzeenie, e w Legnicy, gdzie arcybiskup Gulbinowicz mia
powici sztandar Solidarnoci, szykuje si inna prowokacja. Zaczynay si
akurat w Polsce manewry Ukadu Warszawskiego a wiadomo, e w Legnicy
byo dowdztwo Pnocnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej. W tym samym czasie
nieznani sprawcy rozcignli na tamtejszej drodze pasy z kolcami, ktre blokoway przejazd. Ostrzegalimy tu przed prowokacj bydgosk o szykowaniu
w Legnicy napaci na onierzy radzieckich przez skrajnych dziaaczy, w czasie powicenia sztandaru Solidarnoci. Tego typu prowokacje w marcu 1981 r.
miay posuy jako pretekst do wprowadzenia stanu wojennego. Zorientowalimy
si, e co si szykuje w zwizku z przyjazdem arcybiskupa, wic poszo ostrzeenie i wok sprawy wyjazdu zrobio si gono. Pracownicy rnych szczebli
2011-02-07 12:09:42
wadzy zorientowali si, e bdzie prowokacja. Zatem wojewoda czy dyrektor ds.
wyzna kilka razy prbowali wpyn na Gulbinowicza, by zrezygnowa z wyjazdu
do Legnicy. Interweniowa nawet sekretarz episkopatu, biskup Dbrowski. Gulbinowicz spyta, czy to jest polecenie prymasa. Dowiedzia si, e nie. Zatem powiedzia: W takim razie jad. Telefonowa wojewoda wrocawski mwic, e
w Legnicy moe by niebezpiecznie. Gulbinowicz zapewne myla, e w ten
sposb wadze chc utrudni powicenie sztandaru Solidarnoci, wic odpowie-
642
dzia wojewodzie w swoim stylu: To dobrze, e zbieraj si wojska Ukadu

Warszawskiego, bd czu si bezpiecznie. Wok caej sprawy zrobi si jednak
szum i prowokacj w Legnicy suby specjalne musiay odwoa19.
Wkrtce potem, w marcu 1981 r. milicja pobia w Bydgoszczy dziaaczy Solidarnoci (na czele z Janem Rulewskim) zaproszonych na posiedzenie Rady Narodowej. Wywoao to najwikszy od Sierpnia 80 stan napicia w Polsce. Masowo
komrki Solidarnoci, a nawet organizacje partyjne potpiay prowokacj milicji
i twardogowych w PZPR , skierowan przeciwko rzdowi gen. Jaruzelskiego.
Nasilaa si presja spoeczna na milicj. We Wrocawiu szeroko kolportowano
m.in. wydany przez gdaski MKZ Apel do funkcjonariuszy MO oraz podobne
apele wrocawskie. Jak wynika z teleksw z terenu do KC PZPR , nasilay si
zniewagi wobec milicjantw, byy przypadki obrzucania radiowozw MO kamieniami. Gdaski MKZ przywiz nawet swoje plakaty i ulotki do Szczytna, gdzie
rozwieszono je w szkole milicyjnej. Apelowano w nich, by milicjanci odcili si
od prowokatorw z Bydgoszczy i nie poszli ich ladami, a suyli narodowi 20.
W teleksie KC PZPR pisano: Wiele ogniw Solidarnoci kampani propagandow doprowadzio do stanu histerii. Atakuje si generalnie uycie si porzdkowych
w Bydgoszczy. Zmasowany jest atak na MO i SB , zwaszcza w wojewdztwach:
katowickim, bielskim, suwalskim, skierniewickim, ostrockim, omyskim, leszczyskim, przemyskim, tarnobrzeskim. W Skierniewicach Solidarno zbiera
adresy i nazwiska pracownikw MO i SB 21. Skala atakw na MO i SB bya bezprecedensowa, a gdaski apel rozsyano nawet na adresy prywatne. Podobnie
szeroki zasig miaa instrukcja wrocawskiego MKZ -etu z 22 marca22. Zwracano
si w niej do uczu patriotycznych funkcjonariuszy MO i SB oraz onierzy. Pisano, e w sytuacji przejcia wadzy przez siy antynarodowe [] elementarnym
obowizkiem patriotycznym kadego onierza i funkcjonariusza si porzdkowych
jest przeciwstawienie si im wszelkimi dostpnymi rodkami. Pracownikom MO
2011-02-07 12:09:43
i SB zalecano niezwoczne przystpienie do usuwania wszelkich dokumentw

mogcych uatwi eksterminacj Polakw. Kady pracownik winien mie wiadomo, e moe w ten sposb ocali choby jedno ycie ludzkie. Konkludowano,
e dziaanie przeciwko yciu obywateli, szczeglnie z uyciem przemocy zbrojnej,
jest zbrodni i aktem zdrady narodowej 23. Na ferment w MO i SB dodatkowo
wpyna wkrtce uchwaa (rezolucja) podjta prawdopodobnie 27 marca w II
Komisariacie MO w Gdasku (Grupa podaje, e w V Komisariacie). Domagano
si w niej m.in. zaprzestania dziaa majcych na celu stworzenie klimatu wrogoci spoeczestwa do organw MO . Gdascy milicjanci deklarowali, e nie
chc wystpowa przeciwko spoeczestwu, wobec ktrego nie s wrogo nastawieni. W kwietniu uchwaa znalaza swj lad w ulotkach wrocawskiej Solidarnoci, cho zablokowao j Ministerstwo Spraw Wewntrznych (podobnie jak kontakt
z gdaskim komisariatem)24. Wkrtce, za spraw GCh , wpyna powanie na
sytuacj w KW MO we Wrocawiu.
W kwietniu, po kryzysie bydgoskim Grupa zorganizowaa akcj, ktrej efektem
byo przyjcie uchway o wyrzeczeniu si siy wobec spoeczestwa, czyli Solidarnoci, na wszystkich wydziaach wrocawskiej MO i SB . Byo to powielenie
wspomnianej uchway gdaskiego komisariatu. By to moment przeomowy przed
stanem wojennym, bowiem to MO i SB miay go wprowadza. Ju w marcu i kwietniu rozwin si ferment w KW MO we Wrocawiu przeciwko twardogowym
w aparacie wadzy, o czym spoeczestwo nie wiedziao. Nasiliy si w spoeczestwie nastroje wrogie MO i SB , obwinianym o zwalczanie odnowy i Solidarnoci. A przecie ocenia Charukiewicz to twardogowi w partii i wojsku
blokowali odnow. W czasie kryzysu bydgoskiego to suby wojskowe robiy we
Wrocawiu faszywki, np. w jzyku niemieckim, straszc rewizj granic. Tego typu
faszywki drukowano w KW PZPR i w wojsku. W KW MO odmawiano powielania
takich bzdur. Komendant ds. SB pk Baejewski mia si z nich.
Prawdziwy przeom w KW MO we Wrocawiu rozpocz si 21 kwietnia 1981 r.
Zaczo si od wysania telefonogramem uchway o wyrzeczeniu si siy wobec
spoeczestwa, ktr podj w marcu V Komisariat w Gdasku wspomina chor.
M. Szymonowicz z GCh bo tam dobrze pamitali Grudzie 70. Tre uchway
otrzymali z Warszawy nasi komendanci wojewdzcy: pk pk Biernaczyk oraz
Baejewski. Natychmiast przejem j od jego sekretarki i powieliem w milicyjnej
drukarni, gdzie pracowaem.
2011-02-07 12:09:43
Jak tylko Szymonowicz da mi uchwa dodawa Charukiewicz zaraz po

subie rozrzuciem ulotki z uchwa na rnych wydziaach komendy. To samo
robili moi koledzy z Grupy. Informowalimy take o uchwale znajomych z innych
komend wojewdzkich: w Legnicy, Wabrzychu, Jeleniej Grze. Ja telefonowaem
m.in. do kolegi z kontrwywiadu w Warszawie. Zanim centrala zorientowaa si
i zablokowaa czno z V Komisariatem w Gdasku oraz sam informacj
o uchwale, krya ona ju w garnizonie wrocawskim i w niektrych komendach
644
kraju. W KW MO we Wrocawiu zaczy przyjmowa j poszczeglne wydziay.

Najpierw przegosowano j w Wydziale Kryminalnym na zebraniu partyjnym,
dziki akcji sier. Andrzeja Raka, zwizanego z Grup. Naczelnik kryminalnej
chcia zgasi uchwa, ale sprzeciwiono mu si zbyt dua bya atmosfera demokratyzacji, ktra dotara do Ministerstwa Spraw Wewntrznych. Przysano te
uchway z poparciem z innych komend. Wkrtce podobne uchway z naszej
inspiracji podejmowano w kolejnych wydziaach, take esbeckich, m.in. w kontrwywiadzie podlegajcym pk. Baejewskiemu, po naciskach naszej Grupy. Baejewski chcia zablokowa uchwa choby w Wydziale II, by zachowa twarz
przed ministrem. Ale skrytykowano go, wic i on wycofa si z krytyki uchway.
Przeciwnikw uchway zaszantaowalimy nagonieniem rnych spraw o naduycia i kierownictwo zmiko. Caa ta sprawa wywoaa powany ferment i nastroje odnowy w garnizonie wrocawskim. Komendanci Z. Biernaczyk i Cz. Baejewski zaniepokojeni pytali ministra gen. M. Milewskiego, co maj robi. Ten
odpowiedzia: Rozmawia, rokowa co oznaczao, e nie bdzie represji za
przyjmowanie uchway. Gdy przyjlimy nasz uchwa o niestosowaniu siy
wobec spoeczestwa, L. Kuda zanis j do Sowa Polskiego. Mao kto
wiedzia o tym, a by to przecie prawdziwy i bardzo niebezpieczny bunt przeciwko wadzy. Gazeta odmwia wydrukowania uchway i kto od nich donis
na Kud do kierownictwa KW MO . Zrobia si awantura, ale jako wykrci si.
Poradziem mu, by troch spasowa. On wzi mnie na bok i powiedzia: Marian,
ja wiem, e ty jeste po drugiej stronie. Ja te jestem, ale ja wiem ty mi do
koca nie ufasz.
W tym czasie buntoway si ju inne komendy w kraju. W Bydgoszczy kpt. Zegarowski zebra w garnizonie sto podpisw sprzeciwiajcych si milicyjnej prowokacji w siedzibie Rady Narodowej. Wadze zrozumiay, e Ministerstwo Spraw
Wewntrznych jest niedyspozycyjne, std centrala zalecaa komitetom wojewdz-
2011-02-07 12:09:43
kim, by wspary MO i SB . Zablokowano te wyjanienie pobicia w Bydgoszczy.

Spoeczestwo oczywicie nie wiedziao o fermencie w MO i SB . Cay kraj zbuntowa si wtedy przeciwko twardogowym prowokatorom i niemoliwe byo
wprowadzenie stanu wojennego, cho szykowano si do tego; zwaszcza, e
akurat w tym czasie zorganizowano w Polsce manewry Ukadu Warszawskiego.
Ta caa prowokacja odbywaa si, gdy Kania wyjecha do Budapesztu oczywicie
za wiedz Jaruzelskiego, cho udaje on, e o niczym nie wiedzia. Mao tego:
Wasa i regionalni dziaacze Solidarnoci wydawali uchway wiadczce, e
staj po stronie Jaruzelskiego, przeciwko twardogowym z Biura Politycznego.
Suby wojskowe skutecznie dezinformoway. Ostatecznie dziki temu niezbrojnemu powstaniu narodu, nie wprowadzono wwczas stanu wojennego, bo nie
byo czyimi rkoma. Oczywicie poza wiernym wojskiem i ZSRR . Ten ostatni
jednak nie chcia bra udziau w interwencji, o czym my w resorcie dobrze wiedzielimy. Pozostao zatem tylko Ludowe Wojsko Polskie, gdzie kontrrewolucja
jeszcze nie dotara. Szczycili si tym towarzysze wojskowi. W Ministerstwie Spraw
Wewntrznych natomiast byy ferment i przecieki. Np. przeciek z ministerstwa
poszed do Kocioa, std prymas Wyszyski wysa natychmiast do Bydgoszczy
dr. Kukuowicza25.
Generalnie w kwietniu, po kryzysie bydgoskim nasili si w ministerstwie ferment,
a nawet animozje jego kierownictwa z generaami wojska. Krystyna Kersten podawaa, e pojawiy si krytyczne nastroje wobec dziaalnoci MO i SB . Na posiedzeniu kolegium w poowie kwietnia domagano si generalnej debaty na temat
roli i funkcjonowania aparatu bezpieczestwa26. Wkrtce, gdy szefem ministerstwa
zostawa gen. Kiszczak, prowadzi rokowania ze zwizkiem zawodowym MO .
Jaruzelski przeznaczy go do rozpracowania ludzi i struktur odnowy w resorcie
ocenia por. Janusz oziski.
Zarwno Charukiewicz, jak i inni pracownicy KW MO we Wrocawiu z jego Grupy
wspominaj, e po kryzysie bydgoskim zaczto wprowadza u nich pewnych
i sprawdzonych oficerw z wojska. Wspominaj, e gdy gen. Jaruzelski na kilka
miesicy przed stanem wojennym powoa gen. Kiszczaka na szefa Ministerstwa
Spraw Wewntrznych, ten ostatni zacz w resorcie stosowa dziwne metody,
przejte z wojskowych sub specjalnych, ktre wczeniej nadzorowa. Na przykad wspomina Charukiewicz zaleci oficerom SB , by ujawniali si i legitymowali kierownictwo MKZ -etw. Chodzio o to, by Solidarno koncentrowaa si na
2011-02-07 12:09:43
buntujcych si, niedyspozycyjnych funkcjonariuszach z MO i SB . Z drugiej strony gen. Kiszczak sugerowa, e jego ekipa nie ma tajemnic i jest otwarta. Pk
Cz. Baejewski wysa nawet do siedziby wrocawskiej Solidarnoci zastpc
i naczelnika Wydziau III, kpt. Edwarda Zarzyckiego i mjr. Albina Zalewskiego.
Nie chcieli i, ale musieli. Poszli zatem, przedstawili si i wylegitymowali Prezydium MKZ -etu. Potem Radio Wolna Europa podao ich nazwiska, skompromitowano ich. Odsunito ich do Wydziau C (archiwum). Przey to mocno zwasz-
646
cza Zalewski, ktry by sympatykiem Solidarnoci. Tego typu dziaania gen.

Kiszczaka miay oczyci przedpole przed wprowadzeniem na ich miejsce wojskowych, by wywiad wojskowy mg penetrowa.
My mwi dalej popieralimy odnow. Kania [] by przeciwko konfrontacji
i chcia unikn stanu wojennego, w przeciwiestwie do Jaruzelskiego, cho
przedstawiano ich razem jako zwolennikw odnowy i porozumienia. Opozycja
take w to wierzya. My w resorcie doskonale jednak znalimy prawd. Jaruzelski
gra rol liberaa i ma opatrznociowego, take w cisym gronie Biura Politycznego i KC . Opowiada mi o tym kpt. Stefan Szyliski z kontrwywiadu, ktry chroni Tadeusza Porbskiego I Sekretarza KW PZPR we Wrocawiu po Drodu.
Wspomina jak Jaruzelski np. skoni w 1981 r. Porbskiego do twardego wystpienia na forum Biura Politycznego, by domaga si ostrzejszych dziaa wobec
Solidarnoci. Gdy Porbski to zrobi, Jaruzelski nagle zamiast go poprze ostro
zaatakowa, udajc zwolennika porozumienia. Takich przykadw byo wicej27.
Struktury poziome
Po kryzysie bydgoskim GCh zaangaowaa si w ruch odnowy w MO i SB oraz

w partyjne struktury poziome (poziomki). Po przyjciu uchway gdaskiego
komisariatu we Wrocawiu wybierano egzekutywy partyjne odnowicieli, nowych
sekretarzy na wydziaach KW MO , zablokowano awanse twardogowych, np. mjr.
Piercionka. Na zebraniu sprawozdawczo-wyborczym w caym garnizonie po raz
pierwszy wybrano I sekretarzem Wiesawa Gr, ktrego nie akceptowao kierownictwo. By on zwizany z Grup. Natomiast L. Kuda wszed do egzekutywy partyjnej Wydziau T, a pniej z W. Gr do innych gremiw kierowniczych PZPR .
Grupa dziaaa wedug scenariusza eliminowania twardogowych take podczas
wojewdzkiej konferencji sprawozdawczo-wyborczej we Wrocawiu. Posiadaa
2011-02-07 12:09:43
informacje z pierwszej rki bowiem cznoci z KC PZPR podczas konferencji zajmowali si chor. chor. L. Kuda i T Krysmalski. Siedziaem wwczas przed
budynkiem wspomina Charukiewicz i Kuda wychodzi do mnie konsultowa
dziaanie. Wpywalimy na nastroje zebranych. M.in. Kuda jako przedstawiciel
SB z szecioma innymi poszed do I Sekretarza KW PZPR (i wadz centralnych)
Tadeusza Porbskiego i przedstawi mu nastroje w KW MO . Mwi, e milicja i SB

s za demokracj, zmianami, e popieraj Kani i s przeciwko twardogowym
z Forum Katowickiego. Chcia, by Porbski przedstawi to w Biurze Politycznym.
Na konferencji byo czternastu sekretarzy z duych zakadw. Jeden z nich wystpi i powiedzia, e gdyby powtrzy zaodze, co usysza od przedstawicieli MO
i SB , nikt by w to nie uwierzy. Informacja o tym rozesza si szybko.
Podczas zebra wyborczych poziomek latem 1981 r. na ulicy G. Zapolskiej we
Wrocawiu (przed IX Zjazdem PZPR ) Grupa wydelegowaa z KW MO sier. A. Raka
i kpt. S. Wieczorka. Doszo wwczas do starcia z twardogowymi, ktrzy lansowali tezy o narastajcej anarchii w kraju, mwili o napadach na cmentarze onierzy radzieckich, atakowali Solidarno itp. Podczas jednego ze spotka
dziewi razy wystpowa kpt. Charukiewicz jako przedstawiciel KW MO (przedstawiajc si jako Witold Narkiewicz). Podkrela, e spoeczestwo yje nadziej, ktr przyniosa Solidarno. Zaprzeczy, e s napady na cmentarze
radzieckie, a jeeli zdarzaj si, to s organizowane przez okrelone siy bd
Rosjan. Mwi, e nawet winiowie licz na zmiany przyniesione przez Solidarno, a wedug milicyjnych statystyk, po Sierpniu 80 spada liczba kradziey,
samobjstw itp. Przedstawicieli twardogowego Forum Katowickiego nazywa
dywersantami. Podobnie mwi sier. A. Rak. Zebrani, w tym dziennikarze, byli
zaszokowani wystpieniem przedstawicieli KW MO i zaraz zmieni si ich ton
wypowiedzi. Nawet mjr Bany z wojska solidaryzowa si z przedstawicielami
komendy MO . Myla, e taka jest teraz linia wadzy wspomina Charukiewicz.
Na drugi dzie w prasie wrocawskiej pojawiy si artykuy krytykujce Forum
Katowickie. Powoywano si na wystpienie partyjnie przedstawicieli milicji. Artyku w Gazecie Robotniczej (organie KW PZPR ) zatytuowano Dywersanci.
Spoeczestwo dostao sygna o nastrojach w MO i SB .
Po tym zebraniu twardogowi zawiadomili KW MO , informacja posza do Warszawy. Centrala polecia komendantowi Z. Biernaczykowi, by znalaz funkcjonariuszy, ktrzy tak ostro wystpowali na konferencji. Ten wezwa sier. Raka,
2011-02-07 12:09:43
ktry jednak wkrci si. Pk Biernaczyk i inni komendanci oraz wojewodowie

ocenia kpt. Charukiewicz musieli wwczas liczy si z nastrojami ulicy
i zakadw pracy. Pk Biernaczyk musia te liczy si z tym, e zaatakuj go
w komendzie. Poza tym obowizywaa liberalna linia Kani i nie wiadomo byo na
kogo postawi. Wkrtce Grupa w ramach dywersji postraszya telefonicznie pk.
Biernaczyka (przed jego wyjazdem na urlop) w sprawach rodzinnych. Zarzucono
mu, e nie jest patriotyczny i jak si nie uspokoi, to ujawni kompromitujce
648
dokumenty. Zreszt ju wczeniej tak zrobilimy dodawa kpt. Charukiewicz

w przypadku twardogowego komendanta Sugockiego z KD MO Wrocaw-rdmiecie. Pracownicy suby kryminalnej zrobili mu zdjcia (technik Andrzej
Mynarczyk). Zwoano wtedy tam zebranie partyjne i wymuszono, by go zwolniono. Telefonowano do ministra M. Milewskiego i ostatecznie zwolniono Sugockiego. Reszta komendantw wiedziaa o tym. Nie mogli wystpi przeciwko organizacjom partyjnym, przez ktre byo to zaatwiane.
Wkrtce demokratycznie wybrano delegata na IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR
wsppracownika GCh , nowego I sekretarza PZPR przy KW MO we Wrocawiu,
W. Gr. W konsultacji z Grup odegra tam wan rol. Razem z innymi poziomkami przyczyni si do utrcenia kandydatury twardogowego szefa
Gwnego Zarzdu Politycznego Ludowego Wojska Polskiego gen. Jzefa Baryy i in. 28
W stron stanu wojennego
Po przejciu kierownictwa Ministerstwa Spraw Wewntrznych przez gen. Kiszczaka zaczto kontrolowa niepewnych funkcjonariuszy oraz wprowadza w resorcie zaufanych wojskowych. Grupa spodziewaa si ju czystki w KW MO .
Wywiad wojskowy relacjonowa Charukiewicz wprowadza swoich we
Wrocawiu. Nawet wojskowego, ktry przeszed tam ju na rent, skierowano do
suby kryminalnej. Na przykad do Wydziau T przysano dwie osoby, w tym
G. Jastrzbsk, crk generaa z Warszawy. Podobnie byo w innych wydziaach.
Do Wydziau IV wydelegowano innego, ktry potem napisa do naczelnika raport
donosicielski na S. Wieczorka. Naczelnik jednak ostrzeg go o tym. Gdy ten
nasany chcia poda mu rk, Wieczorek powiedzia: Ja ch... rki nie podaj.
Tamten zmiesza si i wyszed. Potem upi si, wsiad do auta i w drodze do domu
2011-02-07 12:09:43
zabi si na supie. Do zdecydowanej czystki przystpiono miesic przed stanem

wojennym. Tylko W. Gr nie wyczycili, bo dziaa po linii partyjnej. Jesieni przyjecha z centrali do Wrocawia gen. Stochaj, kierujcy w Ministerstwie
Spraw Wewntrznych sprawami dyscyplinarnymi. Zrobi odpraw w Wydziale T.
Kiszczak zleci mu, by zrobi porzdek we Wrocawiu, bo ministerstwo jest nieszczelne, niedyspozycyjne, s przecieki i ruch odnowy, czyli kontrrewolucja.
Zaczy si czystki. Zamiast mnie, w 1981 r. zwolniono koleg Roberta Mochnaczewskiego (obecnie przebywa w Kanadzie). Ostrzega mnie wtedy Bogdan
Heller, ktry nadzorowa przemys, e moja sprawa jest stawiana na kierownictwie,
abym przesta agitowa itp. Potem Hellera te zwolnili z PG , bo nie zgodzi si,
by wykorzystano jego on do dziaa przeciwko Solidarnoci.
M. Charukiewicza przeniesiono latem do paszportw, a jesieni do suby
kryminalnej. Trafi do Oawy, gdzie te agitowa. W tym czasie by ju obserwowany przez wywiad wojskowy. Rozmow wywiadowcw podsucha jego kolega,
Jerzy Raski. Przekaza mu o tym poufnie informacje. Przed stanem wojennym
zrobiono te mu rewizj. W tym czasie czonkom Grupy zlecano coraz mniej
zada. Przed stanem wojennym dziaaa ona jednak coraz aktywniej, cho z przykrywk partyjn. Na przykad, L. Kuda na fali odnowy agitowa w egzekutywie
partyjnej, wygasza odwane przemwienia, co zreszt wpywao na odwaniejszy ton egzekutyw spoza milicji.
Wiele ostrzee i instrukcji Grupa wysyaa miesic przed stanem wojennym przez
ks. Zienkiewicza i cznikw, m.in. byych akowcw. Nie zawsze Solidarno
stosowaa si do ostrzee, rwnie wtedy, gdy podsuchiwano siedzib MKZ -etu
przy ulicy Mazowieckiej. Gdy od jesieni 1981 r. szy ostrzeenia przez ks. Zienkiewicza i innych do episkopatu o zamiarach wprowadzenia stanu wojennego,
odpowiadano, e to jest niemoliwe, poniewa wojsko jest razem z narodem
i Jaruzelski tego nie zrobi, bo Koci go zna. Podobnie mwili w KPN -ie, oburzajc si nawet na mnie, e posdzam Ludowe Wojsko Polskie o zdrad narodow.
KPN -owi udziela informacji pk Dronicz z wojska. Tymczasem miaem wiarygod-
ne informacje o szykowaniu stanu wojennego, zarwno z krgw wojska, ktrym

si zajmowaem, jak i z Ministerstwa Spraw Wewntrznych. Mielimy naprawd
dobre informacje, tylko spora cz opozycji bya naiwna. udzia si, e wojsko
idzie razem z narodem. Tak j urobiy Wojskowe Suby Wewntrzne. Caa praca
mojej grupy sza wtedy na marne. Sygnay o przygotowywaniu stanu wojennego
2011-02-07 12:09:43
Charukiewicz mia te od swojego naczelnika, pk. F. Syposza, ktry by na przyjciu z okazji wita Ludowego Wojska Polskiego. Po wypiciu wdki wojskowi
ostrzegali go, by nie bra dyuru 12 grudnia 1981 r. po poudniu. Pk Syposz
potem wywoa Charukiewicza na korytarz i przekaza mu t informacj29.
Po 13 grudnia 1981 r.
650
Po tej dacie przystpiono do ostatecznego rozbicia GCh . Jej czonkowie robili
wszystko, by utrudnia aresztowania opozycji: odmawiali uczestnictwa w zatrzymaniach; por. oziski akurat zachorowa, kpt. Charukiewicz przesya do
koca ostrzeenia o szykowaniu stanu wojennego oraz z 12 na 13 grudnia myli
adresy osb przeznaczonych do aresztowania. Oskarenie Charukiewicza sformuowano w postpowaniu dyscyplinarnym. Jak wynika z zachowanego dokumentu z 19 grudnia 1981 r., postpowanie opierao si na oskareniach (donosach)
omiu pracownikw Wydziau IV SB . W pierwszych dniach stanu wojennego
zoyli oni raporty informujce o uprawianiu wrogiej propagandy, dyskredytujcej
poczynania Partii i Rzdu przez kpt. Mariana Charukiewicza30. Przyjrzyjmy si
o czym pisali w raportach. Jest to jeden z nielicznych zachowanych dokumentw
Ministerstwa Spraw Wewntrznych o jego dziaalnoci.
W pierwszym raporcie kpt. Krystyna Dbrowska pisaa jak 13 grudnia 1981 r. kpt.
Charukiewicz mwi, e w zwizku ze stanem wojennym pastwa zachodnie
uznaj niewypacalno Polski i zajm na poczet dugw polskie statki morskie
i powietrzne. Gdy autorka raportu wyrazia przeciwne zdanie, ten mia j sownie
obrazi i demonstracyjnie opuci pokj subowy. W raporcie by te zarzut, e
wczeniej mwi, e jako oficer SB nie obawia si o los rodziny i dzieci, bowiem
czonkowie Solidarnoci to nie przestpcy i nie dopuszcz do aktw przemocy,
tym bardziej, e on nikogo nie zatrzyma w zwizku z internowaniem. Ponadto
kpt. Dbrowska przypomniaa, e wiosn 1981 r. Charukiewicz zarzuci jej brak
patriotyzmu, a jej wypowiedzi gdy potpiaa strajki okrela jako podcinanie
skrzyde narodowi.
W drugim raporcie kpt. Marian Kowalski potwierdza przyczyny wzburzenia kpt.
Dbrowskiej po rozmowie z Charukiewiczem. Doda te, e mia z nim kilka
rozmw o sytuacji politycznej. Mia mu zarzuci, e gdyby by prawdziwym patriot, to poparby w caej rozcigoci program Solidarnoci.
2011-02-07 12:09:43
W trzecim raporcie ppor. Zbrg donosi, e kpt. Charukiewicz w czasie odprawy

12 grudnia 1981 r. krytycznie komentowa wprowadzanie stanu wojennego (np.
nard im tego nie wybaczy). Mia te mu ubliy, mwic, e w ogle nie myli,
tylko zawsze chce sta przy tych, ktrzy maj wadz i si za sob. Natomiast
nastpnego dnia mwi w obecnoci innych funkcjonariuszy, e Niemcy w najbliszym czasie pocz si, a wszystkie wojska radzieckie wejd do Polski
i Czechosowacji.
W czwartym raporcie ppor. Polaski donosi, e 13 grudnia, podczas suchania
przemwienia gen. Jaruzelskiego, Charukiewicz z dezaprobat mwi m.in., e
wiele w historii Polski byo takich wystpie wadcw i przywdcw. Ponadto
owiadczy ppor. Polaskiemu, e jest bardzo naiwny i atwowierny.
Z kolei kpt. Kazimierz Oszczda w swoim raporcie pisa, e od wielu lat zna kpt.
Charukiewicza i ze wzgldu na swoje pogldy nie powinien on by ani czonkiem
partii, ani oficerem SB . Doda, e w rozmowach wyraa on nieprzyjazny stosunek
do ZSRR , opowiada o swych kontaktach z Litw i szykanowaniu Polakw przez
tamtejsze wadze. Ponadto kpt. Oszczda mwi, e kolega z wydziau opowiada
mu, jak Charukiewicz przy doprowadzaniu internowanych, w rozmowie z funkcjonariuszami ZO MO negatywnie ocenia zaistnia sytuacj, twierdzc, i bdem
jest ogoszenie stanu wojennego przez WRON i w zwizku z tym, naley spodziewa si reperkusji gospodarczych zachodu przeciwko Polsce.
Szsty raport, ppor. P. Ziby, potwierdza informacje kpt. Oszczdy o zachowaniu
obwinionego w trakcie doprowadzania internowanych. Ponadto przytacza jego
sowa: Organa wadzy popeniy duy bd, wprowadzajc stan wojenny, bo
pastwa zachodnie wstrzymaj wszelk pomoc dla Polski, co spowoduje gd
w naszym kraju. Gd z kolei wywoa niezadowolenie i fal burzliwych wystpie,
ktrych wadza nie opanuje. Suchali tego modzi milicjanci, ktrzy mieli by tym
zbulwersowani. Ppor. Ziba pisa te, e widzia jak Charukiewicz podchodzi do
innych grup funkcjonariuszy, prowadzc rozmow i nie kwapic si do wejcia
na sal odpraw po odbir koperty z zadaniami. Raportujcy podejrzewa, e
w ogle nie dokona adnego zatrzymania (susznie!).
Rwnie por. Jan Golachowski w sidmym raporcie potwierdza spostrzeenia
ppor. Zbrga. Doda, e oskarony po ogoszeniu decyzji o stanie wojennym
krytykowa j, kwestionujc jej suszno. Twierdzi, e w kierownictwie partii
gr wziy elementy najbardziej konserwatywne. W pewnym momencie kpt.
2011-02-07 12:09:43
Charukiewicz zapyta, czy w tej chwili mgby zoy legitymacj subow, na co

odpowiedziano, e tak ale zostaby niezwocznie internowany. Polemik midzy
nimi przerwa ostro ppor. Zbrg.
W punkcie smym tematycznie odmienn notatk zoy mjr Ryszard Chodubski.
Wynikao z niej, e Charukiewicz ujawnia osobom spoza aparatu objte cis
tajemnic elementy pracy operacyjnej. W dokumencie nie wyjaniano jednak o co
chodzi.
652
Wymienionych siedem raportw byo podstaw wszczcia 18 grudnia postpowania dyscyplinarnego wobec obwinionego. Oskarano go na tej podstawie
o popenienie przewinienia dyscyplinarnego, polegajcego na tym, e wiosn
br. oraz w zwizku z wprowadzeniem stanu wojennego rozpowszechnia wrog
propagand, majc na celu osabienie gotowoci bojowej i morale funkcjonariuszy SB i MO . Powyszy materia stanowi podstaw do zawieszenia go w czynnociach subowych od 18 grudnia 1981 r.31
Po zapoznaniu si z decyzj o wszczciu postpowania dyscyplinarnego Charukiewicz ustosunkowa si szczegowo do zarzutw opisanych w siedmiu raportach. W odpowiedzi sugerowa swoje przemczenie, pisa o zaywaniu lekw
uspokajajcych, leczeniu psychiatrycznym, zmienia i rozwadnia temat32. Jego
wyjanienia przeoeni generalnie uznali za potwierdzenie zarzutw, cho dostrzegali pewne rnice w relacjach oraz lini obrony obwinionego. Oglnie
w sprawozdaniu przyznawano, e interesuje si on polityk kraju i wiata, co
byoby nawet pozytywne, gdyby wiadomoci przekazywa bardziej ogldnie.
Wedug moich spostrzee reasumowaa Sekcja ds. Dyscyplinarnych obejmujcych nie tylko ostatni okres, jedynym tematem do rozmowy lansowanym
przez obwinionego s jego wywody politykierskie odnonie do sytuacji spoeczno-gospodarczej. Przy czym swoje zdanie w tych kwestiach przekazuje w sposb
arbitralny, a wobec oponentw jest zgryliwy i arogancki. Std funkcjonariusze
MO , znajcy go bliej, traktuj jego wypowiedzi pobaliwie, natomiast pozostali
niejednokrotnie s nimi zbulwersowani. Poniewa obecna sytuacja w kraju wymaga od funkcjonariuszy naszego aparatu jednoznacznoci wypowiedzi, std dywagacje polityczne w wydaniu kpt. Charukiewicza dyskredytuj go jako funkcjonariusza SB , tym bardziej, i nie ley w jego naturze (charakterze) rezygnacja z dyskusji na te tematy. W zwizku z powyszym nie widz innej moliwoci, jak tylko
rozwizanie z nim stosunku subowego w trybie dyscyplinarnym (wydalenie).
2011-02-07 12:09:43
By nie ujawnia rda informacji, nie zapoznano kpt. Charukiewicza z punktem

smym (notatk) o przeciekach do opozycji 33. Z jego relacji wynikao, e punkt
smy dotyczy zdrady tajemnicy oraz agenta z wojewdztwa legnickiego. Kierownictwo KW MO nie chciao robi sprawy czy procesu, w obawie przed odtajnieniem danych agenta.
Po 13 grudnia 1981 r. by inwigilowany, wszczto przeciwko niemu dochodzenie
o naruszenie dekretu stanu wojennego, zarzucano demobilizacj w Ministerstwie
Spraw Wewntrznych. Trudno go byo jednak od razu usun, bo broni si po
linii partyjnej 34. Kierownictwo resortu rozwaao, czy go aresztowa, czy te internowa. Jeden z agentw SB przyjecha a z Wabrzycha, by zezna, e czuje
si zagroony dziaalnoci Charukiewicza. Stawiano mu te zarzuty zdrady tajemnicy pastwowej dla podziemnej Solidarnoci. W lutym 1983 r. SB oskarya
opozycjonist, plastyka Zbigniewa Makarewicza, e przepisa dokument objty
tajemnic pastwow i przekaza podziemnej Solidarnoci. Dokument ten mia
mu da Charukiewicz (znali si od wielu lat), wic i wobec niego SB wszcza
wwczas dochodzenie. Ostatecznie jednak w maju 1983 r. umorzono je z braku
dowodw winy i niewykrycia sprawcy 35. Gdy w 1983 r. wypuszczono mnie
z aresztu wspomina znowu podpisaem zobowizanie, e nie bd zdradza
tajemnic pastwowych, subowych i wojskowych. Ale poniewa wadze te uwaaem za kolaboranckie, nie uznawaem tego zobowizania. Sprawy przeciwko
Charukiewiczowi nie skierowano do prokuratury dziki decyzji gen. Kiszczaka,
by negatywnie zweryfikowanych funkcjonariuszy usuwa z resortu po cichu.
Swoistym alibi zwolnienia go wwczas ze suby byy papiery leczenia psychiatrycznego. Potem przeszed na rent. Trudno powiedzie jakie materiay na
niego miay jeszcze suby36.
Po 13 grudnia 1981 r. czyszczono te innych czonkw GCh . Wczeniej wprowadzano im areszt domowy kilka miesicy musieli meldowa si na komendzie.
Zarzuty byy podobne. W styczniu 1982 r. pk Z. Biernaczyk w pimie do gen.
Kiszczaka wystpi o wydalenie ze suby por. J. oziskiego. Zarzuca mu, e
od koca lat siedemdziesitych i po wprowadzeniu stanu wojennego w pracy
wypowiada si nieprzychylnie pod adresem wadz pastwowych i partyjnych.
Wszczto przeciwko niemu postpowanie dyscyplinarne m.in. o wzicie od 8 do
15 grudnia zwolnienia lekarskiego. W czasie pobierania broni mwi m.in. do
wsppracownikw znajdujcych si w tym pokoju, e jest chory i nie interesuje
2011-02-07 12:09:44
go ta zabawa, wierzy w lud pracujcy, tj. robotnikw, ktrzy rozgrzesz nas

i zaprowadz porzdek i dalej, i wprowadzenie stanu wojennego jest upokarzajce dla caego narodu. Nieco wczeniej wypowiada si on m.in. tak: e
trzeba jeszcze troch poczeka, a to wszystko i tak runie i zasypie si. Odnosio si to do panujcego ustroju PRL37. Ponadto jego wieloletni wsppracownik
donosi, e por. oziski negowa kierownicz rol partii, krytykowa jej decyzje
i wadz oraz mia negatywny stosunek do wsppracy i przyjani z ZSRR . Zarzu-
654
cano mu te na podstawie informacji operacyjnych, e ma powizania rodzinne

i utrzymuje kontakty z dziaaczami Solidarnoci oraz sabe wyniki w pracy. Pk
Biernaczyk oceni, e taka postawa por. oziskiego moe wpywa demobilizujco na aparat resortu38.
Po areszcie domowym i zwolnieniu ze suby oziskiemu pomoga znale
prac koleanka z Grupy, Liliana Kretkiewicz. Wspomina, e kiedy zgosi si
15 grudnia 1981 r. po odbir broni, to myla raczej o jej wykorzystaniu po przyjciu Rosjan. Wczeniej mwilimy w Grupie, e, jak przyjd do nas Ruscy, to
bdziemy im celowa w czapki wspomina. Mwilimy, e bdziemy im celowa
w gwiazdki na czapkach prostowa inny kolega z Grupy, por. Piotr Pawowski.
Tego ostatniego zwolnili ze suby we wrzeniu 1983 r., a do grudnia by w areszcie domowym. Kiedy w grudniu 1983 r. poszedem do komendy zda bro wspomina kazali mi pj do piwnicy, gdzie by Wydzia C. Tam zostaem dotkliwie
pobity przez jakich drabw. Trzeba wyjani, e por. Pawowski jest susznej
postury i wzrostu, ok. stu dziewidziesiciu centymetrw pobicie nie mogo
odbywa si raczej bez polecenia czy zgody przeoonych39.
Z kolei L. Kuda skoczy karier w KW MO 12 grudnia 1981 r. Tego dnia wysa
do KW PZPR we Wrocawiu a nie do zwierzchnich instancji milicyjnych list
o wystpieniu z partii. Pisa, e nie moe pogodzi sumienia z dziaaniami PZPR
itd. Nastpia konsternacja, bo ufano mu w KW PZPR wspomina T. Krysmalski
a komendanci MO i SB byli wciekli, e nie uczyni tego na niszym szczeblu,
tylko z tak pomp. Mieli jednak w tym czasie inne sprawy na gowie. Po wprowadzeniu stanu wojennego Kuda odmwi wykonania rozkazu internowania
wyznaczonych osb oraz werbunku agenta, mwic, e sumienie mu nie pozwala. Po 13 grudnia 1981 r. skierowali go do pracy w MO w dzielnicy Wrocaw-Fabryczna, gdzie pracowa dwa lata i trzy miesice. Los jego suby by przesdzony, a komendant dzielnicowy mu zwierzy si: Kazali mi ciebie wykoczy.
2011-02-07 12:09:44
Wkrtce zosta zwolniony. Zatem poszed pracowa w stanie wojennym do kolebki dolnolskiej Solidarnoci, czyli do Miejskiego Przedsibiorstwa Komunikacyjnego, jako tramwajarz. Podczas odprawy w pomieszczeniu tramwajarzy relacjonowa Charukiewicz od razu powiedzia: Jestem byym pracownikiem SB
i prosz, by nie dawa mi ulotek i nie rozmawia ze mn na tematy polityczne.
Tramwajarze byli zdziwieni, ale spodoba im si przypadek Kudy. Jednak dyrekcja w cigu tygodnia otrzymaa polecenie, by go zwolni, bo bdzie orodkiem
fermentu. Poszed wtedy do pracy w Orbisie. Po miesicu wezwa go dyrektor
i powiedzia: Pan nie moe tu by, cho dobrze pan pracuje... Wie pan, s naciski, bo wyjazdy zagraniczne.... Wtedy zaatwiem mu prac u Liliany Kretkiewicz
i zosta socjalnym dla emerytw. W 1984 r. zrobi poprawk w paszporcie, bo
zna si na tym, i wyjecha do RFN , do Bonn. Tam przeszed przez niemieckie
suby. W 1985 r. zatelefonowa do mnie z Nowego Jorku. Trzy dni przesuchiwali go w ambasadzie. Obecnie jest wanym szefem ochrony na wielkim lotnisku
w Teksasie40.
Dua fala weryfikacji w KW MO we Wrocawiu odbya si wiosn 1983 r. Przyjecha wtedy z Ministerstwa Spraw Wewntrznych kurier od gen. Kiszczaka wspomina Charukiewicz i poleci, by w cigu godziny wskazani funkcjonariusze
oddali bro. Zwolniono wtedy m.in. Andrzeja Raka, ale i spoza naszej Grupy np.
por. Mariana Pietrzyka.
Po wprowadzeniu stanu wojennego usunito te innych pisudczykw z KW MO ,
cho czci z nich nie udao si rozpracowa. Niektrzy przetrwali i zamaskowali si, np. kpt. S. Wieczorek. Tak go wspomina Charukiewicz: Wieczorek
w kocu pracowa jako analityk w Wydziale IV, gdzie sporzdza raporty do centrali w Warszawie, w znacznej mierze na podstawie donosw agentury. Zatem
wiedzia bardzo duo. Po 13 grudnia 1981 r. nie wpadli na jego trop. Do 1986 r.
nadal pracowa w SB . Dziki niemu przekazalimy w 1984 r. do arcybiskupa
Gulbinowicza informacj o zamachu na niego w Zotoryi. Wieczorek przej informacj o przyjedzie do Wrocawia pracownika SB , Waldemara Peki, pracujcego
wczeniej we Wrocawiu, ktry suy ju wtedy w Warszawie. Peka, ktrego
znalimy, zatelefonowa do matki, e jest we Wrocawiu, cho nie powinien tego
robi. Zorientowalimy si, e Ministerstwo Spraw Wewntrznych co tu szykuje.
I rzeczywicie wkrtce w Zotoryi kilku mczyzn podjechao do samochodu
Gulbinowicza i potem go podpalio. O mao nie zgin jego kierowca, ktry pr-
2011-02-07 12:09:44
bowa wycign z podpalonego wozu teczk. Poinformowalimy potem arcybiskupa o okolicznociach zamachu, podajc nazwisko podpalacza41.
W latach osiemdziesitych i po 1989 r. kpt. Charukiewicz kontaktowa si z kard.
Gulbinowiczem, np. ostrzeg go o zamontowanym podsuchu w yrandolu paacu
arcybiskupiego. Wielokrotnie kardyna korzysta z jego informacji oraz dzikowa
za pomoc42.
Od 1982 r. kontynuowa wspprac z podziemn opozycj. Zim 1982/1983
656
spotka si konspiracyjnie na dziakach pod Wrocawiem z jednym z liderw Solidarnoci Walczcej, W. Myleckim. Zabezpiecza ich kolega z Grupy, A. Rak,
znajomy Myleckiego ze szkoy. W kolejnych latach kontaktowa si konspiracyjnie take z dziaaczami Konfederacji Polski Niepodlegej, Romualdem Szeremietiewem i Tadeuszem Jandziszakiem oraz liderem Solidarnoci Walczcej, Kornelem Morawieckim, ktry wspomina: Mielimy wielu informatorw wrd funkcjonariuszy milicji. Wsppracowa z nami Marian Charukiewicz, pracownik SB , zna
od rodka jej zwyczaje, sposoby dziaania, no i cigle mia jaki kontakt z zatrudnionymi w bezpiece ludmi 43. Morawiecki mwi te o przekazywaniu przez
Charukiewicza informacji o agenturze44. Konspirowa take z innymi opozycjonistami, np. Pawem Kocib czy Ew Kapa (sekretark Barbary Labudy). Sporo
spotka konspiracyjnych wizao si z publikacj i kolportaem podziemnego
Pisudczyka Wielkopolskiego, ktrego zacz wydawa po stanie wojennym. Po
zwolnieniu mnie w 1983 r. z SB mwi kontynuowaem dziaalno opozycyjn.
Utworzyem modzieow grup pisudczykw, z uczniw, studentw itp. Wsppracowali ze mn np. Leszek Kumanek [obecnie w Warszawie], rodzina Gerszendorfw: Andrzej i Ryszard [student] i ich rodzice Irena [pisaa ulotki] i Adam [by
przez rok internowany]. Wyjedaem z nimi do Poznania kolportowa Pisudczyka Wielkopolskiego, bya tam Poznaska Grupa Polityczna. Jedzilimy te do
Leszna. By myli tropy, wystpowaem pod rnymi nazwiskami, te na prelekcjach.
Chodzio o to, by SB , ktra bdzie prowadzi dochodzenie, w pierwszej kolejnoci
znalaza Pisudczyka Wielkopolskiego w Lesznie i tam bdzie wszy. Podejrzewali m.in. R. Szeremietiewa i innych opozycjonistw, wymuszali nawet na nich
przyznawanie si do wydawania pisma, udawali, e wszystko wiedz. Podobnie
byo w Poznaniu. Wsppracowa tam ze mn Darek Woowiec.
W relacjach opozycjonistw znajdujemy dzi take lady pomocy od funkcjonariuszy KW MO we Wrocawiu, ktrych trudno zidentyfikowa. Cz z nich nie yje,
2011-02-07 12:09:44

np. zmara w 2010 r. L. Kretkiewicz. Inni nie chc rozmawia lub wyjechali z kraju. Prof. Andrzej Wiszniewski opowiada, e w marcu 1982 r., po uwolnieniu go
w tzw. procesie politechniki [sdzono tam naukowcw za strajk na tej uczelni
w grudniu 1981 r.] zatelefonowa do niego funkcjonariusz MO : Zapyta, czy moe
przyj. Odpowiedziaem, e oczywicie. Akurat sd nas uwolni i robilimy u mnie
imprez. Wkrtce pojawi si funkcjonariusz, przedstawi si i da mi stenogram
z rozprawy. Potem znikn i nigdy ju go nie widziaem45. Trzeba doda, e
spisywanie relacji z procesw opozycjonistw nie byo zadaniem atwym. Potem
ta dokumentacja trafiaa do Kocioa i podziemnej Solidarnoci. O innym przypadku pomocy z KW MO mwi K. Morawiecki. Wspomina, e podczas konspiracyjnego spotkania Rady Solidarnoci Walczcej w padzierniku 1982 r. nagle
wpad jeden z jej czonkw: Powiedzia, e ma pewn informacj, ktra dotara
do niego z SB . Miaem zosta aresztowany, by moe nawet w cigu najbliszych
godzin. Morawiecki postanowi jednak zosta na miejscu, bo jeeli bya zdrada,
to zrobi to kto z obecnych na zebraniu. Okazao si, e wanie w tym czasie
SB i MO zrobia obaw na innego lidera wrocawskiego podziemia, W. Frasyniu-
ka, ktrego zapano. Zatem informacja z KW MO bya prawdziwa, ale dotyczya

apanki we Wrocawiu innego wanego konspiratora. Zapewne w komendzie
byy przecieki, e tego dnia zapi kogo bardzo wanego i nastpi przeciek do
podziemia46.
Za dziaalno opozycyjn Prezydent RP Lech Kaczyski odznaczy kpt. Mariana
Charukiewicza i cz jego Grupy wysokimi odznaczeniami pastwowymi. Nie
wszyscy jednak dostpili tego zaszczytu. Na przykad kpt. S. Wieczorek nie
znalaz si w tym gronie. Po dekomunizacyjnej ustawie emerytalnej dla pracownikw MO i SB w 2010 r. zmniejszono mu emerytur. Po interwencji Charukiewicza w IPN -ie, obiecano zwrci odebran cz emerytury.
2011-02-07 12:09:44
2011-02-07 12:09:44
cz 5.
WADZE WOBEC ZWIZKU
2011-02-07 12:09:44
2011-02-07 12:09:44
SEBASTIAN LIGARSKI
Walka o umysy. Propagandowe przygotowania
do wprowadzenia w Polsce stanu wojennego
Propaganda stanu wojennego (19811983) to niezwykle szerokie spektrum

dziaa prowadzonych przez rnego rodzaju instytucje-gremia, ktre miay jeden
wsplny mianownik: opanowanie umysw spoeczestwa polskiego. W Myli
przewodniej wprowadzenia na terytorium PRL stanu wojennego ze wzgldu na
bezpieczestwo pastwa zapisano: W dziedzinie propagandowej uruchamia si
zmasowan akcj oddziaywania na spoeczestwo w celu przekonania wszystkich
uczciwych obywateli o koniecznoci wprowadzenia stanu wojennego dla uniknicia katastrofy narodowej. Odpowiedzialnoci za to posunicie wadz obarcza si
wrogie, reakcyjne organizacje i elementy 1. Zanim jednak do tego doszo i w ruch
wprowadzono ca maszyneri, sztab ludzi pracowa nad zapewnieniem wadzy
przychylnoci spoeczestwa. Jak pokazaa praktyka, ten zmasowany atak na
przeciwnika przynis powodzenie budowniczym stanu wojennego.
Rozpoczte w drugiej poowie 1980 r. plany wprowadzenia stanu wojennego na
terenie pastwa polskiego, opracowywane w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego, Ministerstwie Spraw Wewntrznych (MSW ) i PZPR , obejmoway rwnie
dziaania propagandowe w momencie wprowadzenia operacji Wiosna2. Wspdziaanie wojska, partii i SB widoczne byo ju podczas prac w Zespole Koordynacyjnym Dziaania Wadz Centralnych przy Likwidowaniu strajku sierpniowego
[kierowa nim Stanisaw Kania], w skad ktrego wchodzi m.in. gen. Jzef Barya,
szef Gwnego Zarzdu Politycznego Wojska Polskiego (GZP WP ), oraz Kazimierz
Rokoszewski, kierownik Wydziau Prasy, Radia i Telewizji3. 14 sierpnia 1980 r.
w Sztabie Generalnym powoano zesp zajmujcy si sytuacj strajkow oraz
wspprac pomidzy Ministerstwem Spraw Wewntrznych i Wojskiem Polskim,
zwany Grup Operacyjn Sztabu Generalnego. Wrd dziaa podejmowanych
przez wojsko, ktre udzielao pomocy ministerstwu w dziaaniach przeciwko
strajkujcym zakadom pracy, mona wymieni m.in. drukowanie ulotek na zle-
2011-02-07 12:09:44
cenie Komitetw Wojewdzkich PZPR , nadawanie audycji z nadajnika umieszczonego na ORP Burza oraz podsuchiwanie rozmw czonkw Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego. Kierownictwo resortu brao te udzia w pracach
zespou propagandowego Komitetu Centralnego PZPR w gorcych dniach
sierpnia4.
16 sierpnia powoano sztab operacyjny Lato 80, zajmujcy si dziaaniami
jednostek MSW na wypadek zagroenia bezpieczestwa i porzdku publicznego
662
prowokacyjn dziaalnoci zorganizowanych grup antysocjalistycznych i ywioowych wystpie. Na czele sztabu stan gen. dyw. Bogdan Stachura5. Tego
samego dnia, na posiedzeniu Komitetu Obrony Kraju gen. Florian Siwicki zosta
upowaniony do podjcia prac studyjnych nad koncepcj stanu wojennego,
ze wzgldu jak to okrelono na zagroenie zewntrzne pastwa. Natomiast
22 padziernika Sztab Generalny w skadzie: gen. Florian Siwicki, gen. Tadeusz
Hupaowski, gen. Jerzy Skalski, gen. Antoni Jasiski, gen. Norbert Dackowski
oraz pk Ryszard Kukliski, rozpocz opracowywanie planu W6. Od listopada
brali w nim udzia, oprcz kadry wojskowej, take minister spraw wewntrznych
oraz czonkowie Wydziau Propagandy Komitetu Centralnego7. A na posiedzeniu
Komitetu, jakie miao miejsce 12 listopada, przystpiono do kompleksowego
przygotowania penej dokumentacji stanu wojennego8.
22 grudnia w sztabie Lato 80 dokonano oceny sytuacji w kraju i przedstawiono propozycje dziaa resortu spraw wewntrznych. Wwczas te przyjto
taktyk odcinkowych konfrontacji w zakresie neutralizowania i sprowadzenia do
defensywy si antysocjalistycznych. Jak pisano: Przystpienie do realizacji
taktyki winno wic by zschynchronizowane z odpowiednimi dziaaniami politycznymi, propagandowymi, prac operacyjn MSW [...] Nasza propaganda
powinna konkretnie i rzeczowo atakowa przeciwnika i by przekonywujc dla
spoeczestwa 9.
16 lutego 1981 r. w Inspektoracie Ochrony Terytorialnej i Wojsk Obrony Wewntrznej odbya si gra decyzyjna (sztabowa), podczas ktrej podsumowano
wyniki dotychczasowych prac nad wprowadzeniem stanu wojennego. Uczestniczyli w niej, oprcz wojskowych i przedstawicieli ministerstwa, m.in. kierownik
Wydziau Pracy Ideowo-Politycznej Walery Namiotkiewicz i jego zastpca Andrzej
Czy. Wyniki tego spotkania przedstawione zostay kilka dni pniej, 20 lutego
gen. Wojciechowi Jaruzelskiemu. Twierdzono, e w caoksztacie przygotowa
2011-02-07 12:09:44
SEBASTIAN LIGARSKI WALKA O UMYSY
dziedzin zadecydowanie odstajc jest propaganda. Natomiast za konieczne

uznano przyspieszenie prac nad awaryjnym rozwiniciem zespow redakcyjnych i technicznych tak, by centralne programy telewizyjne i radiowe, co najmniej
po jednym, funkcjonoway normalnie oraz by ukazywaa si Trybuna Ludu
i onierz Wolnoci10.
12 marca, podczas posiedzenia Zespou Ministerstwa Obrony Narodowej (MON )
okrelono zadania dla propagandy specjalnej Wojska Polskiego. Skupiono si na:
rozpoznaniu si antysocjalistycznych w kraju i ich powizaniu z zagranicznymi
orodkami dywersyjnymi; nawizaniu wspdziaania z MSW , Wojskow Sub
Wewntrzn, Zarzdem II Sztabu Generalnego i cywilnymi placwkami; przygotowaniu materiaw i techniki do dziaalnoci w trudnych warunkach. W GZP WP
powoano: Zesp Redakcyjno-Poligraficzny, Zesp Operacyjny (do rozpowszechniana ulotek) i Kolegium Szefw Oddziaw (do omawiania doranych problemw
walki politycznej)11.
Kilka dni pniej, 16 marca w notatce subowej do Stanisawa Kani i Wojciecha
Jaruzelskiego generaowie: F. Siwicki, T. Hupaowski, M. Milewski i B. Stachura
(po posiedzeniu kierownictw MON i MSW ) przedstawili kierownictwu partyjnemu
ocen przygotowa do wprowadzenia stanu wojennego. Wynikao z niej, e oba
resorty s gotowe do przeprowadzenia akcji i podjcia odpowiednich krokw.
Cho wykazywali take, e operacja ta nie moe by przeprowadzona z pozytywnym dla nas rozwojem sytuacji bez uprzedniego przygotowania propagandowego, a propaganda nadal pozostaje w tyle. Oczekiwali tym samym konkretnego wsparcia ze strony odpowiednich komrek Komitetu Centralnego PZPR 12.
Przewidujc wczeniejsze internowanie czoowych dziaaczy NSZZ Solidarno
i propagandowe przygotowanie, w omawianej notatce przedstawiono trzy warianty dziaania. Zaznaczono rwnoczenie, i w przypadku nagego podjcia
decyzji o wprowadzeniu stanu wojennego niemoliwe bdzie natychmiastowe
wydrukowanie przygotowanych aktw prawnych i materiaw propagandowych.
Minimum czasowe dla MON i MSW wynosio od siedmiu do dziesiciu dni (od
chwili podjcia decyzji politycznej o wprowadzeniu stanu wojennego) 13. Tak
druzgocca opinia spowodowaa przyspieszenie prac nad zabezpieczeniem
propagandowym akcji. Dynamik tych zmian znaczyy kolejne wydarzenia i podejmowane przez wadz prby przezwycienia dominacji Solidarnoci w walce
plakatowo-ulotkowej na ulicach miast. Jak si wydaje, pierwsze symptomy po-
2011-02-07 12:09:44
prawy sytuacji mona zaobserwowa ju w okresie tzw. kryzysu bydgoskiego,

gdy zgodnie z postulatami Mieczysawa Rakowskiego zastosowano na szerok skal ulotki, korzystajc z tzw. maej poligrafii.
W opracowanej w tym czasie Myli przewodniej wprowadzenia na terytorium PRL
stanu wojennego ze wzgldu na bezpieczestwo pastwa zwracano uwag na
wielokierunkowe i wielozadaniowe przygotowanie rodkw propagandowych,
majcych oddziaywa na spoeczestwo. W dokumencie tym posugiwano si
664
nomenklatur nazewnicz, piszc o Wydziale Propagandy Komitetu Centralnego

PZPR , ktry przy wsppracy GZP WP mia opracowa projekt ordzia do narodu
po wprowadzeniu stanu wojennego oraz teksty apeli, wystpie, ulotek, plakatw

i innych materiaw propagandowych. Rwnoczenie zakadano podjcie krokw,
zmierzajcych do sformowania specjalnych grup, zoonych z onierzy i wyselekcjonowanych osb cywilnych, celem utworzenia redakcji wojennych w mediach
(pniejsza operacja Ramzes). Szczeglny nacisk kadziono na zabezpieczenie
ekip technicznych w radiu, telewizji i zakadach graficznych, ktre realizowayby
wyznaczone zadania. Oczekiwano, e w momencie zorganizowania strajku powszechnego uda si dziki temu utrzyma co najmniej jeden centralny program
radiowy i telewizyjny oraz Trybun Ludu i onierza Wolnoci 14. Autorzy dokumentu wskazywali gwne kierunki propagandy: W przygotowaniu materiaw
propagandowych kadzie si nacisk na demaskowanie prawdziwego oblicza
przeciwnikw politycznych, w tym elementw skrajnych Solidarnoci, ktrych
dziaalno zmierza do zaamywania struktur socjalistycznego pastwa. Eksponuje si take przeciwdziaanie strajkom poprzez ukazywanie dramatycznie
trudnej sytuacji ekonomicznej kraju 15. Szczegowe wytyczne dotyczce akcji
propagandowej wydao MSW . Wedug nich, celem dziaania powinno by informowanie spoeczestwa i funkcjonariuszy MO i SB o prawdziwych celach politycznych grup antypastwowych i anarchistycznych, stopniowe polityczne izolowanie tych grup, a take neutralizowanie atakw na organy polityczne, wadzy
i administracji pastwowej oraz jednoznaczne uzasadnienie koniecznoci wprowadzenia stanu W i w zwizku z tym radykalnego dziaania organw pastwowych [...]. W Planie dziaania resortu spraw wewntrznych w warunkach stanu
W przewidywano liczne trudnoci ze wzgldu na ograniczon baz propagandow, ktr mona wykorzysta do tego celu. Gwna rola w realizacji zada
propagandowych przypadnie instancjom i stojcym na gruncie odnowy socjali-
2011-02-07 12:09:44
stycznej organizacjom partyjnym. Natomiast MSW bdzie, w miar moliwoci,

wspiera te poczynania, a take podejmowa we wsppracy z GZP WP samodzielne tematy [...]. A zatem nie czuo si predestynowane, przynajmniej na tym
etapie, do podejmowania dziaa propagandowych o szerokim zakresie. Co
wicej, wskazywano rzec mona bardzo pasywnie e metod operacyjn
i w ramach resortu, przy wykorzystaniu wojskowej bazy poligraficznej, nasilona
zostanie akcja ulotkowa, wspierajca dziaania operacyjno-polityczne, uzasadniajca dziaania nadzwyczajne16. Jak pokazaa jednak praktyka i zachowane
materiay, poszczeglne piony ministerstwa zaangaowane byy w znaczcy
sposb w akcj propagandow i z powodzeniem realizoway wczeniejsze wytyczne. 27 marca opracowano zaoenia funkcjonowania radia i telewizji na wypadek strajku generalnego. Oprcz wyej wymienionych dziaa dotyczcych
mediw, zakadano take utrzymanie programu dla zagranicy, nasuchw radiowych stacji zachodnich oraz programu dla marynarzy17.
W ramach wspomnianej operacji Ramzes wytypowano m.in. sto dwadziecia jeden
obiektw podlegajcych ochronie fizycznej jednostek Wojska Polskiego i MSW ,
zorganizowano zapasowy orodek radiowo-propagandowy zapewniajcy emisj
pierwszych programw telewizji i radia (na terenie puku cznoci wojska, przy
ul. wirki i Wigury w Warszawie) oraz przygotowano i przeszkolono pracownikw
ministerstwa do samodzielnej pracy w Telewizyjnym Centrum Nadawczym. Wydziay
II Komendy Wojewdzkiej MO przygotoway picio-, siedmioosobowe kadry dublerskie do przejcia obsugi dziewiciu wzw komunikacyjnych18. Ponadto do zada
propagandowych wytypowano szedziesiciu zaufanych dziennikarzy oraz inspirowano agentur z tego rodowiska do podejmowania tematw opracowywanych
w resorcie. Oprcz prasy zapewniono take funkcjonowanie Polskiej Agencji Prasowej, gdzie tzw. grupy zaufania liczyy po trzydzieci osb na jedn zmian. W planie dziaa uwzgldniono, e wspomniane gazety uka si w nakadzie szedziesiciu tysicy kada. Drukiem mieli zaj si specjalici z tajnej drukarni ministerstwa19. W kadej jednostce Komendy Wojewdzkiej MO opracowywano szczegowe plany zajcia obiektw wytypowanych do militaryzacji i ochrony w stanie W.
Aktualizowano wykazy pomieszcze, typowano osoby, ktre w tym czasie mogy
przebywa na terenie obiektu, wielokrotnie poddajc te listy weryfikacji.
19 czerwca 1981 r. na posiedzeniu Komitetu Obrony Kraju gen. Florian Siwicki
potwierdzi, e zasadnicze dokumenty zwizane ze stanem wojennym zostay
2011-02-07 12:09:44
zdeponowane w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego. Nadal otwarta pozostawaa kwestia wsparcia operacji militarnej przez media i realizowanie innych form
oddziaywania na spoeczestwo. Zdaniem gen. Siwickiego, materiay przygotowane do tego czasu wymagay korekt i udoskonalenia. Na tym posiedzeniu
podjto decyzj o dalszych dziaaniach propagandowych w rodkach masowego
przekazu, przy czym zamierzano skupi si na kreowaniu atmosfery zrozumienia
i poparcia dla si porzdkowych i ich dziaa podejmowanych w przypadku naru-
666
szania praworzdnoci oraz bezpieczestwa publicznego20.

Wydaje si, e nieporadno czonkw partii spowodowaa, e resort spraw wewntrznych, wykorzystujc swoje kanay w ZSRR , postanowi przyspieszy realizacj niektrych zada, w tym druk obwieszcze o wprowadzeniu na terytorium
Polski stanu wojennego. O podjtych dziaaniach poinformowa pk Tadeusz
Kwiatkowski, dyrektor Biura ledczego ministerstwa, przebywajcy w dniach
2526 sierpnia 1981 r. wraz z pk. Hipolitem Straszakiem i pk. Zdzisawem Malin na rozmowach z KGB . W ich wyniku radzieckie suby specjalne zdecydoway
si wspomc Polakw od strony technicznej: obiecano wykona druk obwieszcze
oraz zapewni rodki transportowe do ich przewozu. Jak podkrela pk T. Kwiatkowski, w czasie rozmw wprowadzono kilkanacie poprawek do przygotowywanego projektu obwieszczenia, dotyczcych liternictwa i szaty graficznej.
Wedug przeprowadzonych ustale, druki miay by pakowane i wysane w liczbie
piciuset paczek, po piset sztuk kada, co cznie stanowio dwadziecia pi
tysicy egzemplarzy o wadze od piciu i p do szeciu ton21. Druk planowano
ukoczy 4 wrzenia i przekaza go stronie polskiej drog lotnicz, na pokadzie
Ia-18 eskadry rzdowej, a nastpnie miaby on by zdeponowany w gmachu
MSW . Pk Kwiatkowski uzna, i Rosjanie wykazali pen gotowo [...] do reali-
zacji proby [] mimo rnorodnych trudnoci, wynikajcych gwnie z maej

mocy urzdze, na ktrych zdecydowano si je drukowa. Ale byli te wiadomi jak podkrela jego [tj. zadania] znaczenia wobec sytuacji w Polsce 22.
W rzeczywistoci tempo wykonania druku byo due, skoro ju 4 wrzenia druki
miay by w Polsce. Oznaczao to, e w tym czasie do swoich zada nie byy
gotowe ani Wojskowe Zakady Graficzne w Warszawie, ani drukarnie polowe.
Rozmowy pk. Kwiatkowskiego w Moskwie byy take wynikiem akcji strajkowej
przeprowadzonej przez NSZZ Solidarno w dniach 1920 sierpnia 1981 r. pod
hasem Dni bez prasy. Strajk obj drukarzy i kolporterw prasy centralnej
2011-02-07 12:09:44
i regionalnej, co sparaliowao system jej dystrybucji. W tej sytuacji ministerstwo

poszukiwao alternatywnych rde druku, aby w momencie decyzji mc realizowa zadania propagandowe.
Naley w tym miejscu doda, e Dni bez prasy zostay wykorzystane przez
wojsko do wytyczenia linii lotniczych i drogowych dla kolportau prasy oraz
poczty specjalnej w momencie wprowadzenia stanu wojennego. Dokonano wyboru omiu tras przelotu samolotw i migowcw oraz trzynastu drg przejazdu
samochodw. Ponadto akcj zwizkow wykorzystano do sprawdzenia przepustowoci Wojskowych Zakadw Graficznych oraz drukarni polowych Rodzajw
Si Zbrojnych23.
Kontynuujc dziaania do wprowadzenia stanu wojennego, w ZSRR przeszkolono
na specjalistw telewizji dwustu wojskowych technikw. O pomoc zabiegano
rwnie w NRD i Czechosowacji. Tadeusz Grabski podkrela: Przekazana przez
NRD maszyna drukarska, zamontowana w jednym z wojskowych obiektw gwa-
rantuje, e prasa partyjna bdzie si dalej ukazywa [nawet] w takiej sytuacji24.

Pomoc przed 13 grudnia 1981 r. okazaa rwnie Czechosowacja, na terenie
ktrej uruchomiono stacj nadawcz, oraz NAL NRD , od ktrych pozyskano pewn ilo sprztu (maszyn drukarskich) i materiaw ikonograficznych. Zintensyfikowano take kontakty z Oddziaem Propagandy Specjalnej PGWAR 25, a sowieci
przekazali Polakom siedem tysicy ton papieru do druku gazet26. Niezwykle aktywne pozostaway take suby specjalne Czechosowacji: StB oraz SNB (Komitet Bezpieczestwa Narodowego). Od pocztku monitoroway sytuacj w Polsce
oraz obserwoway ukazujce si w Czechosowacji artykuy, inspirujc wiele z nich
i wskazujc kierunki, w jakich powinny zmierza poszczeglne tytuy. Aparat
bezpieczestwa Czechosowacji podejmowa aktywne dziaania operacyjne i propagandowe na terenie Polski z wykorzystaniem swojej agentury. Sytuacja zostaa oceniona na tyle gronie, e pierwszy zastpca ministra spraw wewntrznych
CSRS , gen. Vladimir Hrueck postulowa powoanie pod swoim przewodnictwem
poczonego sztabu wszystkich jednostek MSW , ktry mia na celu: popieranie

tzw. zdrowych si w spoeczestwie, demaskowanie i dyskredytacj si uznanych
za antysocjalistyczne, paraliowanie i dezinformacj emigracji polskiej. Sztab
mia dzieli si na grup analityczn do spraw organizacji i realizacji dziaa
operacyjnych do spraw organizacji i wykorzystania sieci agenturalnej oraz
innych osb przydatnych do celw wywiadowczych. Szczeglny nacisk pooono
2011-02-07 12:09:45
na dziaalno w zarzdach wojewdzkich SNB (w Ostrawie, Grodcu Krlowej,

Uciu nad ab, Baskiej Bystrzycy i Koszycach) samodzielnych grup do realizacji tych zada, ktre miay bezporednio podlega sztabowi w MSW CSRS .
Do zada o charakterze propagandowym nalea m.in. druk polskojzycznej
broszury Kam kraci Polsko? rozpowszechnianej przez przedstawicieli Federalnego MSW Czechosowacji w Warszawie w ramach operacji Keram, oraz druk
i kolporta za pomoc agentury ulotek skierowanych przeciwko Solidarnoci. Do
668
tej akcji zamierzano wykorzysta powizania pomidzy Zarzdem StB w Ostrawie

a SB w Katowicach. Ponadto do realizacji przeznaczono:
prasowe dziaania operacyjne, w ramach ktrych zostanie opublikowany
i kolportowany biuletyn informacyjny odzwierciedlajcy opinie i stanowiska si
internacjonalistycznych w PRL . Do dystrybucji wykorzysta moliwoci przedstawicieli Federalnego MSW CSRS w Warszawie, Zarzdu StB w Ostrawie i inne,
dodatkowo ustalone.
prasowe dziaania operacyjne, w ramach ktrych zostanie wydana broszura na
temat dowiadcze CSRS w zakresie dziaalnoci frakcyjnej rewizjonistw czechosowackich w latach kryzysu. Dystrybucj ponownie zapewni przez przedstawicieli Federalnego MSW CSRS w Warszawie i inne [kanay], ktre zostan
dodatkowo stworzone.
podczas przygotowania akcji ulotkowych lub innych prasowych dziaa operacyjnych w celu zdyskredytowania si antysocjalistycznych w PRL wykorzysta
propozycj Zarzdu VI SNB dotyczc realizacji kontroli korespondencji w relacjach
PRL CSRS 27. Zamierzano nawiza kontakt z branowymi zwizkami zawodo-
wymi na terenie Polski, aby uatwi kolporta ulotek i innych materiaw propagandowych, a take wykorzysta do organizacji tego typu akcji np. penomocnika
SB PRL w CSRS . Aparat bezpieczestwa CSRS bardzo aktywnie zamierza wspo-
maga polskie wadze w walce z przeciwnikiem politycznym.

Funkcjonariusze czechosowackich sub dopuszczali take moliwo wsppracy z enerdowskimi subami specjalnymi, lecz nie ujawniajc oglnej koncepcji i naszego wspdziaania z przyjacimi z ZSRR 28.
Obwieszczenia o stanie wojennym zostay zdeponowane ok. 13 wrzenia 1981 r.
w Sekretariacie Komitetu Obrony Kraju, o czym informowa gen. Tadeusz Tuczapski, i oczekiway na swoj chwil. Podobnie byo w przypadku transportu i wydzielonych grup onierskich, ktre miay kolportowa obwieszczenia na terenie
2011-02-07 12:09:45
kraju 29. Na tym posiedzeniu zdecydowano o konkretnych dziaaniach propagandowych, ktrych cel mia polega na demaskowaniu istoty poczyna opozycji
antysocjalistycznej i ukazywaniu jej odpowiedzialnoci za ujemne zjawiska zaistniae w yciu spoecznym i gospodarczym kraju oraz doinformowaniu spoeczestwa o rozliczaniu odpowiedzialnych za bdy poprzedniego okresu, jak rwnie
umacnianiu autorytetu kadry kierowniczej i udzieleniu jej poparcia w realizacji
biecych zada30.
Dynamika dziaa propagandowych prowadzona przez MON , MSW i odpowiednie
komrki partyjne od wrzenia 1981 r. nabraa rozpdu. 8 wrzenia Wodzimierz
Mokrzyszczak na posiedzeniu Biura Politycznego wnioskowa o utworzenie Komitetu Centralnego Wydziau Informacji i Agitacji: Do walki propagandowej potrzebne s rodki przyzna drugi etat poligrafa. Bdziemy sami produkowa
ulotki, satyryczne plakaty, bdziemy walczyli t sam broni, jak walcz z nami31. 18 wrzenia 1981 r. Sekretariat KC PZPR poleci powoa przy komitetach
wojewdzkich, instancjach pierwszego stopnia i komitetach zakadowych grupy
aktywu do prowadzenia walki politycznej, redagowania ulotek, komunikatw,
gazetek, plakatw, nadzoru nad prac radiowzw, udziau w wiecach i zgromadzeniach oraz aktywnego zwalczania tzw. wrogiej propagandy. Okrelono take
szczegowe wytyczne dla Wydziaw Pracy Ideowo-Politycznej oraz Prasy,
Radia i Telewizji.
W tym czasie na posiedzeniu Wojewdzkiego Komitetu Obrony we Wrocawiu
Bogusaw Wieczorek, pniejszy przewodniczcy Wojewdzkiego Sztabu Informacji i Propagandy, postulowa opracowanie wraz z Wojewdzkim Inspektoratem Obrony Cywilnej dla rodkw masowego przekazu tematw dotyczcych
obronnoci pastwa i ich systematyczne propagowanie na amach prasy, radia
i telewizji 32.
4 padziernika 1981 r. na posiedzeniu kierownictwa MSW sprecyzowano zadania
propagandy w postaci wpuszczania przeciwnika w maliny, stawiania wroga
w kompromitujcym pooeniu, utrzymania atmosfery napicia oraz podgrzewania nastrojw, gdy kolejne strajki mogy da pretekst do wprowadzenia
stanu wojennego. Dlatego przystpiono, oprcz innych dziaa realizowanych
przez SB i GZP WP (zesp operacyjny Oddziau Propagandy Specjalnej), do
nagrywania I Zjazdu NSZZ Solidarno, upowszechniania nagra z radomskich
obrad kierownictwa Solidarnoci z 3 grudnia 1981 r., ktrych dokona tajny wsp-
2011-02-07 12:09:45
pracownik Grayna, czyli Eligiusz Naszkowski z Piy. Departament II MSW aktualizowa i precyzowa dziaania majce na celu zapewnienie kontroli radia
i telewizji. Przykadowo w odniesieniu do telewizji warszawskiej wytypowano
osoby z sieci agenturalnej, ktre opracowyway ulotki i inne materiay kompromitujce dziaaczy opozycji33.
26 padziernika tego roku zreorganizowano aparat propagandowy KC PZPR .
Powoano do ycia Wydzia Informacji, na czele ktrego stan Jerzy Majka, oraz
670
Wydzia Ideologiczny z kierownikiem Walerym Namiotkiewiczem, a take pozostawiono Wydzia Prasy, Radia i Telewizji, ktrym kierowa Lesaw Tokarski.
Z ramienia rzdu propagand nadzorowa Mieczysaw Rakowski. 21 listopada
odbyo si kolejne spotkanie Sztabu Generalnego MON i MSW , na ktrym zatwierdzono kolejne dziaania, majce na celu dezintegracj Zwizku poprzez np. akcje
ulotkowe oraz wzmoenia oddziaywania na rodziny i znajomych czonkw opozycji34. W tym samym miesicu w instrukcji dziaania wydzielonych si wojskowych
w sytuacjach szczeglnych nakazywano branie udziau w pracach propagandowo-agitacyjnych prowadzonych za pomoc rodkw elektroakustycznych35.
W grudniu 1981 r. we wrocawskim Wydziale Pracy Ideowo-Politycznej Komitetu
Wojewdzkiego PZPR , odpowiedzialnym za organizacje dziaa propagandowych
na szczeblu wojewdzkim, grupa tamtejszych plastykw opracowaa pierwsze
serie plakatw propagandowych, atakujcych narastajc anarchizacj ycia
spoecznego i chaos polityczny. W jednym z centralnych punktw miasta eksponowano duych rozmiarw plansz (60 m 2), na ktrej przedstawiono wszystkie
tytuy wydawanej w kraju, oficjalnej prasy Solidarnoci wraz z napisem: Walczymy o dostp do rodkw masowego przekazu. Wydano take podobne plakaty,
a w tysicu egzemplarzy rozpowszechniano zbir yciorysw przedstawicieli tzw.
ekstremy Solidarnoci. Tamy z posiedzenia radomskiego, o ktrym bya mowa,
nagrano na pidziesit tam i wraz z odpowiednim komentarzem kolportowano
w zakadach pracy36.
11 grudnia 1981 r.37 na posiedzeniu w Urzdzie Rady Ministrw dokonano podziau zada pomidzy czonkw Biura Politycznego KC PZPR . Przedyskutowano
raz jeszcze techniczne sprawy dotyczce: funkcjonowania mediw, powoania
w wojewdztwach penomocnikw Komitetu ds. propagandy oraz zabezpieczenia
poligrafii w zakadach, funkcjonowania Polskiej Agencji Prasowej, Centralnej
Agencji Fotograficznej, zespou ds. czarnej propagandy, brygad agitatorw, wyko-
2011-02-07 12:09:45
rzystania wojskowych rozgoni oraz dyskutowano o rnego rodzaju komunikatach, ktre miay zosta opublikowane po wprowadzeniu stanu W38. Tego dnia
rano gen. Jaruzelski podj decyzj o wprowadzeniu godziny G39.
12 grudnia o godzinie szesnastej zebra si sztab propagandowy KC PZPR . Przewodniczyli mu S. Olszowski i M. Rakowski. Na sali obrad znajdowali si Stanisaw
Kosicki, J. Majka i W. Namiotkiewicz, ktrzy omwili dziaalno rodkw masowego przekazu po wprowadzeniu stanu wojennego. Rakowski zanotowa: na sali
stare, wysuone gby jego [Jaruzelskiego] wiernych giermkw40.
W momencie uruchomiania operacji wprowadzania stanu wojennego jego obsuga propagandowa bya w penej gotowoci. Rozpoczcie akcji plakatowania miast
w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. spado gwnie na wojsko, ktre dysponowao
odpowiednio wczeniej zabezpieczonymi rodkami osobowymi oraz cznociowymi. Na ulicach pojawiy si obwieszczenia o wprowadzeniu stanu wojennego.
O pierwszych godzinach tak pisa Wasilij Mitrochin: Tyle si mwio o bezwadzie
aparatu, e Solidarno uwierzya we wasn retoryk. Tymczasem w niedziel
rano Polacy obudzili si i zobaczyli wojskowe posterunki na skrzyowaniu ulic
oraz plakaty z proklamacj stanu wojennego, rozlepione na kadym rogu 41.
Kazimierz Dziewianowski tak opisywa swoje wraenia z tej wyjtkowej nocy:
Jadc w stron domu, zauwaam na oliborzu grupki onierzy zajtych naklejaniem czego w rodzaju plakatw w pobliu przystankw tramwajowych i autobusowych. Zaintrygowany zbliam si do gromadki ludzi, ktrzy w ciszy czytaj
wieo naklejony afisz. Na afiszu przede wszystkim rzuca si w oczy gruby tytu:
Uchwaa, a niej o wprowadzeniu stanu wojennego. Afisz jest poky, druk
wyglda na stary. Lecz, co szczeglne, nie jest opatrzony ani dat, ani nazwiskiem
przewodniczcego Rady Pastwa...42.
Andrzej Albrecht, pracujcy w Polskim Radiu w Warszawie, wspomina: Ju
dawno zdjli nas z emisji. Nadaj z bunkra w koszarach lotnikw. Istotnie, z gonikw rozlegaj si dwiki jaki marszw wojskowych, potem rozpoznaj gosy
spikerw Sawomir Szof, Irena Falska 43. W drukarni przygotowano parokartkowe wydanie nadzwyczajne organu Komitetu Centralnego PZPR Trybuny Ludu,
zawierajce skrty kilku dokumentw i komunikaty regulujce funkcjonowanie
stanu wojennego. W tym take Obwieszczenie Rady Pastwa o treci identycznej z tymi, ktre zaczto rozkleja na ulicach. Pod tekstem obwieszczenia
nie byo daty ani nazwiska przewodniczcego Rady Pastwa. To oczywiste kie-
2011-02-07 12:09:45
dy plakaty drukowano, nie wiedziano jeszcze, kiedy zostan rozklejone, nie wiedziano te, ktre nazwisko bdzie aktualne44. Mimo e dysponujemy du liczb
wspomnie z tego dnia, to charakterystyczne jest to, e niewiele osb zaznaczao pojawienie si na ulicach obwieszcze, ulotek i afiszy. Przewaay reakcje na
wygoszone w radiu i telewizji przemwienie gen. Jaruzelskiego. Zanim jednak
o godzinie szstej rano (program nagrywano o czwartej rano we wspomnianym
puku cznoci) wystpi w telewizji gen. Jaruzelski, na ulicach miast i miasteczek
672
pojawiy si ulotki uzasadniajce wprowadzenie stanu wojennego oraz wzywajce

do zachowania spokoju i podporzdkowania si dyrektywom wadzy.
Koordynacj i inspiracj prac propagandowych zajmowa si Centralny Sztab
Informacji i Propagandy, w ktrego skad wchodzili: Stefan Olszowski, Mieczysaw
Rakowski i gen. Tadeusz Szacio45, oraz jego terenowe odpowiedniki w postaci
Wojewdzkich Sztabw Informacji i Propagandy, w ktrym znalaz si te zastpca szefa Wojewdzkiego Sztabu Wojskowego. Swoj dziaalno rozpoczy
take, bdce terenowymi komrkami Komitetu Obrony Kraju, Wojewdzkie
Komitety Obrony, kierowane przez wojewodw (kierownicy Sztabw brali udzia
w ich posiedzeniach w charakterze goci-doradcw). Sztaby zajmoway si take
ocen merytoryczn prasy oraz podejmoway decyzje w sprawach uruchomienia
poszczeglnych tytuw prasowych, programw radiowych i telewizyjnych, weryfikacj dziennikarzy oraz udzielaniem zezwole na uruchomienie urzdze poligraficznych.
2011-02-07 12:09:45
GRZEGORZ MAJCHRZAK
Dziaania SB wobec NSZZ Solidarno
w latach 19801982
W niniejszym artykule bdzie mowa o dziaaniach Suby Bezpieczestwa (SB )

wobec legalnie dziaajcej Solidarnoci. Byy one co prawda prowadzone gwnie
w latach 19801981, ale kontynuowano je rwnie w pierwszych miesicach
stanu wojennego, a ich swoistym ukoronowaniem bya oglnopolska operacja
w celu odbudowy Zwizku, kontrolowanego ju czy te niemal w peni przez
wadze PRL .
Kwestia dziaalnoci SB przeciwko NSZZ Solidarno naley z pewnoci do
najciekawszych, ale i najbardziej draliwych tematw najnowszej historii Polski.
Niektrzy bohaterowie lat osiemdziesitych obawiaj si wrcz, i badania tej
problematyki zniszcz mit Solidarnoci. Inni formuuj opinie, e Zwizek w znacznej mierze by kontrolowany, a niekiedy wrcz sterowany przez SB . Jeszcze inni
s zdania, e strajki z lata 1980 r. byy inspirowane przez bezpiek. Podobne
opinie wygasza wielu publicystw. Obawy te i opinie wydaj si jednak bezzasadne: Po pierwsze, nic nie jest w stanie bardziej zaszkodzi mitowi Solidarnoci,
ni jej byli przywdcy czy te niektrzy dziaacze (notabene dopiero kompleksowe badania nad dziaaniami bezpieki wobec Zwizku spowodoway, e byy minister spraw wewntrznych Czesaw Kiszczak przesta by autorytetem w tej
materii). Po drugie, stan wojenny wprowadzono wanie w wyniku niepowodzenia polityki wobec Solidarnoci, sformuowanej przez I sekretarza KC PZPR
Stanisawa Kani 1. Bya to wic w tym oczywicie sensie rwnie, a moe
przede wszystkim poraka SB . Nie bya ona jednak w stanie wpyn na funkcjonowanie Zwizku w tym okresie, przynajmniej na tyle, by rozwizanie siowe
okazao si zbyteczne. A po trzecie, warto przypomnie, e autorem tezy o rzekomym spisku przeciwko Edwardowi Gierkowi by sam I sekretarz KC PZPR oraz
czonkowie jego ekipy. I przynajmniej dotychczas nie znajduje ona potwierdzenia w dokumentach. A niekorzystny dla rzdzcych rozwj sytuacji w lipcu
2011-02-07 12:09:45
i sierpniu 1980 r. by efektem bdw popenionych przez wadze, w tym przez

resort spraw wewntrznych.
Wiadomo, e w Ministerstwie Spraw Wewntrznych po strajkach w grudniu 1970 r.
i na pocztku 1971 r. opracowano koncepcj operacyjnego przygotowania na
konflikt w szerszej skali. Polegaa ona na wczeniejszym przygotowaniu i przeszkoleniu tajnych wsppracownikw do przejcia w razie strajkw roli przywdczej, a nastpnie kierowania spokojnym ich przebiegiem i niedopuszczenia do
674
skierowania ruchu strajkowego na niebezpieczne politycznie tory2. Jednak na

szczcie latem 1980 r. nie udao si jej zrealizowa. Zdecydoway o tym bdy
w dziaaniach SB w walce z opozycj w drugiej poowie lat siedemdziesitych,
zreszt po czci wynikajce z decyzji wadz politycznych.
Funkcjonariusze SB zdawali sobie spraw, e opozycja jest niebezpieczna dla
systemu jedynie przy poparciu i wsppracy robotnikw std stosowana latem
1980 r. koncepcja izolowania dziaaczy opozycyjnych, uniemoliwiania im nawizywania kontaktu ze strajkujcymi zakadami pracy i zatrzymywania na czterdzieci osiem godzin przedstawicieli Komitetu Obrony Robotnikw (KOR ), Konfederacji Polski Niepodlegej i innych ugrupowa3. Inna koncepcja Ministerstwa Spraw
Wewntrznych, na szczcie niezrealizowana w szerszej skali, zakadaa otoczenie KOR -u sieci podstawionych cznikw do zag, co miao suy pozbawieniu jego dziaaczy moliwoci efektywnego dziaania w momentach przeomowych.
Z nieznanych powodw nie zyskaa [ona] aprobaty wczesnego kierownictwa
politycznego. Z kolei w zwizku z tworzeniem Wolnych Zwizkw Zawodowych
SB przystpia do ich operacyjnego opanowania. Jednak ponownie wytyczne
peerelowskich wadz byy inne likwidacja Zwizkw z propagandowym wykorzystaniem osb odcinajcych si od ich dziaalnoci. Posunicie to okazao si
skuteczne jedynie doranie, a w duszej perspektywie zmniejszyo moliwoci
dziaania. W efekcie podczas strajkw w sierpniu 1980 r. sytuacja miaa ksztatowa si w zalenoci od wczeniejszego operacyjnego przygotowania terenu.
I tak w Szczecinie, gdzie rzekomo pozycje operacyjne SB miay by silniejsze,
wynegocjowano porozumienia bardziej korzystne dla wadz. Natomiast w Gdasku
w skad komitetu strajkowego weszli aktywni dziaacze Zwizkw, ktrzy wrcz
ubiegli SB . Doprowadzi to miao, w ocenie SB , do upolitycznienia postulatw
strajkujcych, w tym wysunicia jako podstawowego postulatu utworzenia niezalenych od wadz zwizkw zawodowych4.
2011-02-07 12:09:45
GRZEGORZ MAJCHRZAK DZIAANIA SB WOBEC NSZZ SOLIDARNO
W sierpniu 1980 r. wadza nie zdecydowaa si na rozwizanie siowe, proponowane m.in. przez resort spraw wewntrznych5, i ostatecznie strajki zakoczyy
si kompromisem. A jak stwierdza 6 wrzenia 1980 r. dyrektor Departamentu III
A Wadysaw Ciasto, podsumowujc dziaania resortu w sierpniu: Jeszcze za
wczenie na dokonanie analizy i oceny naszej dziaalnoci, niemniej moemy ju
dzisiaj towarzysze stwierdzi, e w sytuacji masowej solidarnoci, a szczeglnie
strajkw typu okupacyjnego, nasze pozytywne profilaktyczne oddziaywania s
bardzo ograniczone, nieskuteczne, a przeciwdziaania wrcz niemoliwe6.
Zgoda wadz PRL na powstanie niezalenych od wadz zwizkw zawodowych
oznaczaa te zupenie now sytuacj dla SB . Wytyczne wadz byy jasne: Solidarno musi zosta rozbrojona i poddana kontroli PZPR . Miay temu suy
rodki polityczne, a gdyby te zawiody, pozostawao jeszcze rozwizanie siowe.
Zadanie pozornie proste, ale jak si okazao zdecydowanie trudniejsze do wykonania. Bezpieka stana bowiem wobec organizacji masowej, liczcej w szczytowym okresie ponad dziewi i p miliona czonkw.
Wydaje si, e okres do legalizacji NSZZ Solidarno w listopadzie 1980 r. to
czas dziaa defensywnych, zmierzajcych gwnie do ograniczenia wielkoci
i siy Zwizku, a take przygotowywania stosownych planw i zaoe taktycznych.
Funkcjonariusze SB zdawali sobie spraw, e zalecane przez wadze prby
politycznego spacyfikowania Zwizku ze wzgldu na jego masowo s nierealne. Od jesieni 1980 r. przystpiono do prby jego rozbicia. Suy temu miay:
szybkie rozpoznanie wyaniajcych si przywdcw, poddanie [] przywdcw
aktywnemu rozpracowaniu, przenikanie [] TW do ogniw zwizkowych i walka
o ich uplasowanie w krgach przywdczych, pozyskiwanie przywdcw zwizkowych, operacyjno-techniczne opanowanie siedzib zwizkowych, mnoenie wzajemnie sprzecznych de rnych grup Solidarnoci, inspirowanie dziaa
i wystpie spotykajcych si z dezaprobat spoeczestwa, wzmaganie antagonizmw osobistych i midzynarodowych7.
Zadania stawiane przed funkcjonariuszami SB byy znacznie szersze ni wyej
wymienione. I tak, przykadowo, w grudniu 1980 r. zalecano: ochron przed oddziaywaniem grup antysocjalistycznych; wspieranie instancji PZPR w usuwaniu
ze Zwizku osb wrogo ustosunkowanych do ustroju, ludzi o przestpczej
przeszoci oraz tych, ktrych cechy charakteru (awanturniczo, agresywno,
demagogia) mogyby by podoem nieprawidowego, niezgodnego ze statutem
2011-02-07 12:09:45
i porzdkiem prawnym dziaania danego ogniwa zwizkowego; podejmowanie

dziaa na rzecz prawidowego uoenia stosunkw midzy Solidarnoci i organizacjami spoeczno-politycznymi w danym zakadzie pracy; zapobieganie
podejmowaniu przez Zwizek funkcji pozastatutowych; inspirowanie dziaa
w celu popularyzacji prawa wrd czonkw Solidarnoci; wykorzystywanie
Zwizku do realizacji zada resortu (zwaszcza w ochronie gospodarki); przeciwdziaanie prbom naruszania przez Zwizek przepisw prawnych; ujawnianie
676
przypadkw naruszania prawa przez jego czonkw; wspomaganie instancji

partyjnych i innych organizacji w wytwarzaniu w rodowisku Solidarnoci dezaprobaty dla jego dziaa pozastatutowych i pozaprawnych8.
Zwizek by operacyjnie ochraniany gwnie w ramach tzw. spraw obiektowych9.
Rozpracowywano: wadze krajowe, midzyzakadowe komisje zaoycielskie
(a potem zarzdy regionw), niektre komisje zakadowe, organy prasowe i gremia
doradcze. Nie dysponujemy pen informacj na temat iloci rozpracowa prowadzonych przez SB w latach 19801981, ktrych przedmiotem by Zwizek. Wedug
danych z koca grudnia 1980 r., poszczeglne komendy wojewdzkie MO prowadziy cznie osiemdziesit dziewi spraw obiektowych na NSZZ Solidarno,
przy czym w trzech spord nich rozpracowywano Solidarno wiejsk. S to
jednak dane niepene, poniewa obejmuj czterdzieci pi spord pidziesiciu
wydziaw III A, rozpracowujcych Zwizek (w Warszawie w Komendzie Stoecznej MO funkcjonoway takie dwa wydziay). Brak niestety danych z Biaegostoku, Czstochowy, Krakowa, Leszna i Zamocia. Najwicej spraw prowadzia SB
w Radomiu i Opolu po sze, a dla porwnania w Jeleniej Grze jedn10.
Niestety nie dysponujemy danymi statystycznymi z pniejszego okresu, ale
naley zaoy, i liczba spraw prowadzonych przeciwko Zwizkowi ulega zwikszeniu. Przykadowo: Krajowa Komisja Porozumiewawcza, a nastpnie Komisja
Krajowa NSZZ Solidarno bya rozpracowywana w ramach sprawy obiektowej
pod kryptonimem Aktywni, zaoonej w 5 marca 1981 r., ktrej rozpracowanie
zakoczono 19 grudnia 1986 r.; Orodek Prac Spoeczno-Zawodowych przy
Krajowej Komisji Porozumiewawczej/Komisji Krajowej by ochraniany w ramach
sprawy obiektowej pod kryptonimem Grot, zaoonej w marcu 1981 r., zakoczonej 10 kwietnia 1984 r.; Agencja Prasowa Solidarnoci w ramach sprawy obiektowej pod kryptonimem Jocker, zaoonej 15 marca 1981 r., zamknitej 28 maja
1984 r.; Tygodnik Solidarno w ramach sprawy obiektowej pod kryptonimem
2011-02-07 12:09:45
Walet, zaoonej 15 marca 1981 r., ktrej rozpracowanie zakoczono 28 maja

1984 r. W wietle zachowanych dokumentw cech wspln rozpracowa tych
najwaniejszych ogniw Zwizku byo de facto skupienie si na obserwacji przeciwnika (tak SB traktowaa Solidarno), zdobywaniu informacji wyprzedzajcych
(np. dotyczcych taktyki Zwizku wobec rozmw z rzdem), analizowaniu jego
poczyna i zbieraniu materiaw do ewentualnego wykorzystania procesowego
w przyszoci.
Zupenie inaczej wyglda sytuacja z dziaaniami podjtymi przez SB w zwizku
z I Krajowym Zjazdem Delegatw Solidarnoci, ktry odby si w Gdasku,
w dwch turach: 510 wrzenia i 26 wrzenia 7 padziernika 1981 r. Dziaania
bezpieki odbyway si na trzech szczeblach: Zabezpieczenie samego Zjazdu
w hali Olivii powierzono Komendzie Wojewdzkiej MO w Gdasku (sprawa obiektowa o kryptonimie Sejmik). Niezalenie na szczeblu centralnym dziaaa specjalnie powoana grupa operacyjna pod kierownictwem wiceministra spraw wewntrznych Adama Krzysztoporskiego (operacja Debata). Wreszcie dziaania
wobec delegatw, w myl wytycznych z Warszawy, prowadziy poszczeglne
komendy wojewdzkie milicji. SB (w tym wywiad i kontrwywiad) wspieraa rwnie
milicja i wojsko. Oczywicie pomocy nie odmawiaa partia i rzd. Przykadowo,
dziaania poza granicami kraju wspierao Ministerstwo Spraw Zagranicznych.
Wydaje si, e operacyjna ochrona I Zjazdu bya najwiksz operacj SB midzy
sierpniem 1980 r. a grudniem 1981 r. Prbowano wpyn na jego przebieg,
uchwalany program i skad wadz krajowych. Na du skal prowadzone byy
tzw. dziaania specjalne, w ramach ktrych kolportowano faszywki sporzdzone
w resorcie spraw wewntrznych, np. do stu osiemdziesiciu szeciu delegatw
wysano dokument zatytuowany Niepotrzebni nie chc odej, skierowany przeciwko Andrzejowi Rozpochowskiemu, ktrego atakowano za awanturnicz
i rozamow dziaalno w czasie wyborw wadz regionalnych 11. Za gwny
sukces SB uznano fakt korzystnego rezultatu gosowania w kwestii zapisu w statucie dot. roli PZPR 12, wyniku wyborw do Prezydium Komisji Krajowej i na
funkcj przewodniczcego Zwizku, jak te pogbienie rnicy pogldw midzy
delegatami i wyrane zarysowanie si podziau na dwa nurty ekstremalny
i robotniczy13. Wpywano, czy te prbowano wpyn, na skad krajowych wadz
Zwizku wybieranych podczas Zjazdu. Funkcjonariusze SB chwalili si, e dziki ich dziaaniom w ich szeregi nie weszo kilkunastu jego dziaaczy i doradcw.
2011-02-07 12:09:46
Trzeba jednak pamita, e jednoczenie w ich ocenie prawie dwie trzecie

czonkw Komisji Krajowej miao reprezentowa negatywn postaw wobec
partii i rzdu, a jedynie kilku pozytywn. Nie bez znaczenia by te fakt, e
jedna trzecia czonkw Komisji miaa by powizana z elementami antyustrojowymi14. Znacznie korzystniej, z punktu widzenia SB , przedstawia si skad jej
Prezydium, w ktrym wikszo stanowili dziaacze o umiarkowanych pogldach15.
By to jednak raczej nie tyle sukces ministerstwa, co efekt postawy Lecha Wa-
678
sy, ktry mia kluczowy wpyw na skad tego gremium.

Mimo ogromnej skali dziaa, lista poraek SB okazuje si znacznie dusza ni
jej sukcesw. Po zakoczeniu Zjazdu, w jednej z analiz dyrektor Departamentu
III A Ministerstwa Spraw Wewntrznych Wadysaw Ciasto stwierdzi, e wikszo podjtych tam uchwa ma jednoznacznie polityczny charakter i s one
wymierzone w kierownicz rol PZPR w yciu narodu. Za takie uzna: posanie
do ludzi pracy Europy Wschodniej, fragmenty uchway programowej (szczeglnie
rozdzia Samorzdna Rzeczpospolita), deklaracj programow w sprawie kultury
narodowej oraz uchwa w sprawie obrony samorzdu pracowniczego. Za szczeglnie niebezpieczne dla wadz uwaa uchway w sprawie: podwyek cen na
artykuy pierwszej potrzeby, ustaw o samorzdzie zaogi przedsibiorstwa pastwowego oraz o przedsibiorstwach pastwowych, Komitetu Obrony Wizionych
za Przekonania, mniejszoci narodowych, sdownictwa, KOR -u. Zwraca rwnie
uwag na prby osabienia roli i znaczenia resortu spraw wewntrznych. W tym
kontekcie wymienia poparcie dla idei tworzenia NSZZ Funkcjonariuszy Milicji
Obywatelskiej i postulaty dotyczce dziaania Solidarnoci w resorcie spraw
wewntrznych i obrony narodowej16.
SB rozpracowywaa nie tylko poszczeglne ogniwa i organy Zwizku, ale te jego
dziaaczy, np. przygotowywaa obszerne dossier na ich temat. Zawieray one

informacje o wszelkich sabostkach, wadach i zaletach charakteru, uwarunkowaniach rodzinnych i rodowiskowych sowem to wszystko, co mogoby okaza
si przydatne do walki z Solidarnoci i jej dziaaczami. Przykadowo, Komenda
Wojewdzka MO w Gdasku na przeomie roku 1980/1981, w ramach rozpracowania gdaskiego Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego (sprawa
obiektowa o kryptonimie Klan) wszcza a czterdzieci dwie sprawy operacyjne (np. operacja Bolek na Lecha Was, Brodacz na Joann i Andrzeja
Gwiazdw, Dziaacz na Bogdana Lisa, Pielgniarka na Alin Pienkowsk,
2011-02-07 12:09:46
Zwizkowiec na Andrzeja Koodzieja, Suwnicowa na Ann Walentynowicz) 17.

Pod koniec grudnia 1980 r. figurantami w skali kraju, czyli osobami rozpracowywanymi przez SB , byo trzystu pidziesiciu szeciu aktywistw zwizkowych,
w tym stu szedziesiciu dwch czonkw Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego i stu dziewidziesiciu czterech czonkw komisji zakadowych. Co
ciekawe, na peniejsze rozeznanie postaw poszczeglnych dziaaczy Solidarnoci
pozwoli SB dopiero tzw. kryzys bydgoski z poowy marca 1981 r. 18
Osobnego omwienia wymaga taktyka SB wobec przewodniczcego zwizku
Lecha Wasy. Uznano go za mniej gronego ni nieobliczalni fanatycy Rulewski,
Jurczyk czy te wytrawni gracze polityczni jak Gwiazda, Modzelewski, Geremek.
Z jednej wic strony SB prowadzia gr majc na celu zachowanie Wasy na
stanowisku przewodniczcego Zwizku, z drugiej dya do osabienia jego
przywdztwa w Solidarnoci. Z kolei ewentualnie jego odwoanie lub podanie si
do dymisji zamierzano wykorzysta do wasnych celw19. Podczas I Krajowego
Zjazdu Delegatw SB bya zainteresowana jego zwycistwem w wyborach na
przewodniczcego, ale rwnoczenie zaleao jej na tym, aby byo ono nieznaczne. W ramach dezintegracji Zwizku agenturze zalecano take wspieranie tworzonej przez ludzi [Andrzeja] Gwiazdy alternatywnej wobec Wasy struktury
Zarzdu Regionu.
Gwnym przeciwnikiem SB w dalszym cigu pozostawa KOR . Analizowano, na
przykad, ktrzy spord dziaaczy Solidarnoci byliby skonni wystpi przeciwko korowcom. W poowie grudnia 1980 r. w zwizku z ewentualnymi dziaaniami
wobec Jacka Kuronia (ulubieca peerelowskich wadz) i jego najbliszych
wsppracownikw przewidywano nawet moliwo wprowadzenia w czci
kraju stanu wojennego. Proponowano jego aresztowanie i proces w przypadku
zaostrzenia walki przez KOR . W takiej sytuacji dopuszczano moliwo podjcia przez Solidarno akcji strajkowej w obronie aresztowanych, czemu z kolei
miao przeciwdziaa ogoszenie stanu wojennego dla regionw zagroonych
tak akcj 20.
W ocenie samego resortu spraw wewntrznych, przed 13 grudnia 1981 r. osignito w zasadzie sukces w zakresie informacyjno-rozpoznawczym, natomiast
dziaania agentury nie byy w peni zadawalajce. Miao to by spowodowane
m.in. niewystarczajcym i niekiedy sabym przygotowaniem agentury SB , brakiem
dowiadczenia podstawowej kadry operacyjnej w tego typu dziaaniach, kunkta-
2011-02-07 12:09:46
torsk i zmierzajc w niewiadomym kierunku polityk wadz pastwowych oraz

prymitywizmem politycznym i zadufaniem wielu lokalnych dziaaczy politycznych21.
Wprowadzenie stanu wojennego byo zarazem sukcesem wadz PRL , w tym
oczywicie SB , ale te ich porak w tym sensie, e nie udao si spacyfikowa
Solidarnoci bez uycia siy i przej nad ni kontroli.
Warto w tym miejscu przypomnie o przygotowaniach SB do stworzenia kontrolowanej przez wadze neo-Solidarnoci. O tym, jak miaa ona wyglda, wiadczy
680
chociaby skad planowanego Zarzdu Regionu Pia z koca stycznia 1982 r. Jest
to przykad skrajny, ale warto go przytoczy: TW Duy przewodniczcy; TW Grbek i Tadeusz D. wiceprzewodniczcy; TW Jdrek, TW Florian i TW Bielawski czonkowie prezydium; TW Duy, TW Adler, TW Kowalski, TW Brygadzista, TW Rywal, TW Szczepan, Kwiryn B., Micha R. i Jzef B. czonkowie
Zarzdu Regionu oraz przewodniczcy komisji zakadowych22.
Do reaktywowania Zwizku SB przygotowywaa si od dawna. Oprcz prowadzonych od lata 1980 r. dziaa, majcych na celu osabienie Solidarnoci, prowadzono rwnie (co najmniej od wrzenia 1981 r.) prace nad przejciem nad
nim kontroli. W ramach jednej z wielu operacji zwizanych z wprowadzeniem
stanu wojennego (o kryptonimie Joda) miano nie tylko internowa czoowych
dziaaczy Solidarnoci i opozycji, ale te przygotowa si do powoania nowych
struktur Zwizku. Na ich czele mieli stan wytypowani przez resort spraw wewntrznych dziaacze uznani za umiarkowanych, w tym oczywicie tajni wsppracownicy SB . Po 13 grudnia prace resortu spraw wewntrznych nad stworzeniem
zwizku kontrolowanego przez wadze ulegy intensyfikacji.
Temu te celowi podporzdkowano dziaania wobec przewodniczcego Solidarnoci. Formalnie nie zosta on internowany, podobnie jak inni przywdcy, lecz
by gociem rzdu23. Zosta przewieziony do willi w Chylicach pod Warszaw,
a potem przeniesiony do Otwocka. Przetrzymywano go w lepszych warunkach,
ni pozostaych liderw Zwizku: mia dostp do radia i telewizji, zezwolono te
na odwiedziny rodziny. Jednoczenie przedstawiciele wadz prowadzili z nim
poufne rozmowy. Wbrew nadziejom formuowanym przez polskich przywdcw,
gdaski elektryk okaza si bardzo trudnym rozmwc. Wprawdzie w pierwszych
rozmowach z przedstawicielami rzdu jak relacjonowa 13 grudnia na posiedzeniu Biura Politycznego minister-czonek Rady Ministrw ds. wsppracy ze
zwizkami zawodowymi Stanisaw Ciosek Wasa zdawa si by spolegliwy
2011-02-07 12:09:46
i skonny do daleko idcej wsppracy, cznie z ewentualn kooperacj nad

ksztatem przyszego Zwizku, jednake szybko mia zmieni swoje stanowisko.
Odmwi prowadzenia negocjacji i wydawania jakichkolwiek owiadcze dopki
nie zostanie zwolniony wraz z dziaaczami Komisji Krajowej i czoowymi doradcami Solidarnoci24. Jednake w dalszych rozmowach stawa si bardziej elastyczny i stopniowo ustpowa: by skonny zgodzi si na uwolnienie i dopuszczenie do rozmw nie caej Komisji, a jedynie czonkw Prezydium, pniej
zgodzi si na udzia w rozmowach tylko tych przywdcw, ktrzy znajdowali si
na wolnoci, by wreszcie zgodzi si na warunki rozmw, ktre ustal przedstawiciele rzdu i episkopatu 25. Ostatecznie jednak rozmowy zakoczyy si niepowodzeniem. Tym bardziej, e przedstawiciele wadz zdawali sobie spraw, i
zwolniony Wasa moe w kadej chwili zmieni zdanie i zama ewentualne
obietnice zoone wadzom.
Oczywicie, wedug wyobrae SB , mia to by zupenie inny Zwizek. Zakadano
jedynie pozostawienie dotychczasowej nazwy, a za najkorzystniejsz uznano jego
rekonstrukcj na zasadach branowo-terytorialnych. Wedug tej koncepcji przysze zwizki miayby charakter branowy z zarzdami gwnymi w wojewdztwach,
bdcych gwnymi skupiskami dla danej brany. Ich podzia mia by zgodny
z podziaem terytorialnym kraju, a siedziba centrali, co znamienne, miaa mieci
si nie w Gdasku, lecz w Warszawie. Zakadano, e Zwizek wznowi dziaalno
po uchwaleniu przez sejm ustawy o zwizkach zawodowych26.
Nie wiadomo co przesdzio o rezygnacji z koncepcji stworzenia neo-Solidarnoci.
Moliwych jest przynajmniej kilka odpowiedzi: By moe wadze stwierdziy po
prostu, i nie jest ona ju potrzebna wobec sukcesu stanu wojennego. Mg te
zdecydowa opr sporej czci aparatu wadzy przeciw odbudowie Zwizku
w jakiejkolwiek postaci (nie wspominajc o sojusznikach, na czele ze Zwizkiem
Radzieckim). Bardzo moliwe te, i kluczowe znaczenie miaa niech do firmowania odrodzonej Solidarnoci ze strony czoowych dziaaczy zwizku, z Lechem
Was na czele. Skomplikowanej i trudnej operacji nie uatwia te fakt, e po
szoku pierwszych tygodni stanu wojennego w kolejnych miesicach rodzia si
i wrcz rosa w si Solidarno podziemna. Niewykluczone, e powodem rezygnacji z tego pomysu by te postpujcy w 1982 r. spadek oczekiwa spoecznych zwizanych z reaktywacj Zwizku. Ponadto mimo usilnych stara SB , nie
byo gwarancji, e neo-Solidarno nie wymknie si spod kontroli wadz. Najwy-
2011-02-07 12:09:46
raniej zatem w pewnym momencie oceniono, e ewentualne zyski s zbyt mae

w stosunku do ryzyka, jakie naleaoby podnie27.
Nie sposb nie odnie si do stopnia inwigilacji Solidarnoci przez SB . Kwestia
ta naley zarazem do najsabiej przebadanych, jak i najbardziej draliwych kwestii. Nie dysponujemy danymi, ktre odpowiadayby na pytanie, ilu spord ponad
dziewiciu i p miliona jej czonkw z lat 19801981 byo agentami SB . Posiadamy natomiast informacje odnonie stopnia infiltracji wszystkich trzech szczebli
682
Zwizku: od wadz krajowych, poprzez organa regionalne, a do komisji zakadowych. Mimo i pochodz one z pocztku 1981 r., to wydaje si, e s one miarodajne dla caego okresu pierwszej Solidarnoci 28. Wedug danych z tego okresu,
SB dysponowaa zaledwie tysicem piciuset dziewidziesicioma siedmioma
tajnymi wsppracownikami w szesnastu tysicach stu osiemdziesiciu szeciu

komisjach zakadowych, czyli niespena jednym agentem na dziesi komisji29.
Naley przy tym pamita, e s to dane urednione. Agentura bya bowiem
skupiona gwnie w tzw. kluczowych zakadach pracy, czyli np. w Stoczni Gdaskiej czy Zakadach Mechanicznych Ursus.
Jednak im wyszy szczebel Solidarnoci, tym wyszy stopie infiltracji i wiksza
ilo agentury. Potwierdzaj to dane ze szczebla regionu i wadz krajowych:
W przypadku midzyzakadowych komitetw zaoycielskich SB dysponowaa
w poowie stycznia 1981 r. dwustu dwudziestoma jeden agentami w stu czterdziestu szeciu Midzyzakadowych Komitetach Zaoycielskich. W przypadku Krajowej Komisji Porozumiewawczej byo ju trzynastu tajnych wsppracownikw,
za w komisjach branowych dwudziestu siedmiu30. Mona z tego wywnioskowa,
e SB nie bdc w stanie rozpracowywa caego Zwizku skupiaa si na
infiltracji jego kierowniczych ogniw. Przy czym przytoczone tu dane trzeba traktowa z pewn ostronoci. Z ca pewnoci nie s one pene, a niekiedy wrcz
mylce, np. trzynacie osobowych rde informacji we wadzach Zwizku musi
robi wraenie, szczeglnie jeli uwzgldni si, i Krajowa Komisja Porozumiewawcza liczya kilkudziesiciu czonkw (na pocztku padziernika 1980 r. byo
w niej reprezentowanych okoo czterdzieci organizacji midzyzakadowych,
a w lutym 1981 r., kiedy zamykano list, byy pidziesit trzy organizacje).
Problem jednak w tym, e dotychczas nie dysponujemy spisami regionw-czonkw komisji z pierwszych miesicy istnienia Zwizku. Jest to istotne dla okrelenia stopnia infiltracji krajwki, gdy czonkami Komisji byy regiony, a nie kon-
2011-02-07 12:09:46
kretne osoby fizyczne (poza przewodniczcym i jego dwoma zastpcami). Powodowao to, e jej skad by do pynny w obradach uczestniczyli nie tylko
przewodniczcy regionw (tak byo najczciej), ale te niekiedy oddelegowani
ad hoc czonkowie zarzdw regionw. Bywao te, e region na posiedzeniu
reprezentowao wicej delegatw wwczas uczestniczyli oni w obradach bez
prawa gosu. Ponadto dane te obejmuj osoby posiadajce dotarcie porednie
do Komisji niekiedy zreszt cenniejsze ni agenci bdcy staymi uczestnikami
jej posiedze.
W kolejnych miesicach SB udao si zwikszy liczb agentw przydatnych
w rozpracowaniu Krajowej Komisji Porozumiewawczej do siedemnastu, przy czym
co niezwykle istotne jedynie piciu spord nich wchodzio na stae w jej skad,
pozostaych dwunastu brao sporadyczny udzia w posiedzeniach w zalenoci
od tematu lub w zastpstwie31. Z kolei wedug niepenych danych wynika, e
wrd ponad stu czonkw Komisji Krajowej utworzonej po I Zjedzie bezpieka
miaa dysponowa czteroma 32 lub picioma tajnymi wsppracownikami, a jeden
z nich by czonkiem jej Prezydium33.
Oczywicie nie mona zapomina, e nasza wiedza na temat dziaa SB wymierzonych w legalnie dziaajc Solidarno jest niepena. Wiele akt nie zachowao si, a kulisy niektrych operacji mona odtwarza czy prbowa odtworzy
dziki danym zachowanym w rnych miejscach 34. Byy to niekiedy operacje
niezwykle ciekawe. Przykadowo: podczas I Zjazdu planowano przekazanie
opracowanego przez Wydzia Socjalno-Zawodowy KC PZPR wywaonego programu dla zwizku w dwch wersjach: pryncypialnej [i] kompromisowej. T
drug zamierzano przekaza tajnym wsppracownikom, ktrzy w ocenie SB
mieli szans wej w skad wadz krajowych Zwizku: Grayna, Dorn, Jola,
Marek, Anna Witkowska, Rafa, Kamil, Henryk i Wadek. Natomiast ta
pierwsza miaa zosta przekazana Lechowi Wasie tajemniczym kanaem specjalnym35. Nie wiemy jak on wyglda. Najbardziej prawdopodobne wydaj si
dwie drogi za porednictwem ks. Henryka Jankowskiego, czyli kontaktu operacyjnego Delegat lub Mieczysawa Wachowskiego, ktry przed 13 grudnia 1981 r.
peni funkcj cznika midzy Was a wiceministrem spraw wewntrznych
Adamem Krzysztoporskim. Zreszt kontakty te, majce charakter nieformalny,
ale z ca pewnoci nie agenturalnej wsppracy, wydaj si jednym z najciekawszych, ale te najsabiej znanych epizodw solidarnociowego karnawau.
2011-02-07 12:09:46
Nie wiadomo jak czsto i dugo byy one utrzymywane. W dokumentach niemieckich mona znale stwierdzenie, e Krzysztoporski przez lata na polecenie Kani
utrzymywa bliski kontakt z Was36 informacja bardzo ciekawa, ale najprawdopodobniej nieprecyzyjna. Nie wydaje si bowiem, by pozycja Lecha Wasy czy
te Stanisawa Kani przed Sierpniem 80 r. bya na tyle silna, by takie kontakty
byy moliwe i przede wszystkim miay sens 37. Ponadto w sposb oczywisty
mona je wiza z penieniem przez Kani funkcji I sekretarza KC PZPR (6 wrze-
684
nia 1980 18 padziernika 1981 r.) i jego koncepcj zakoczenia polskiego

kryzysu, czyli podporzdkowania Solidarnoci wadzom przez przejcie nad ni
kontroli, bez uciekania si do rozwizania siowego. Wskazywaaby na to rwnie
zbieno odwoania z zajmowanego stanowiska Krzysztoporskiego z wyborem
na I sekretarza KC PZPR Wojciecha Jaruzelskiego38. Z ca pewnoci, o czym
bya ju mowa, funkcj porednika w tych kontaktach peni Mieczysaw Wachowski, formalnie kierowca przewodniczcego Solidarnoci 39. Nie ulega te
wtpliwoci, e do jednego z nich doszo przed I Zjazdem40. Sam Lech Wasa
przyznaje si tylko do tego spotkania. Miao ono by krtkie: Miaem tylko
jedn rozmow, gdzie prbowano mi wmwi, e jest zagroenie mojego ycia,
e chcieliby mnie jako chroni wspomina Wasa. Mia te odpowiedzie:
A guzik mnie to obchodzi, a jeli chcecie to rozmawiajcie z moim kierowc,
z Wachowskim. A ja z wami nigdy rozmawia nie bd 41. Jego wypowied koresponduje z tym, co wiele lat wczeniej (w 1986 r.) w kwestii przebiegu spotkania
sugerowa byy minister spraw wewntrznych Czesaw Kiszczak. Stwierdza on
mianowicie, e dotyczyo ono ewentualnoci dokonania wobec Wasy prby
prowokacji, ktra co z gry wiadomo byaby przez przeciwnika politycznego
przypisana wadzy, cilej MSW 42. Taki przebieg spotkania zdaje si potwierdza
jeden z dokumentw niemieckiej Stasi. Wynika z niego, e przewodniczcy Solidarnoci zosta poinformowany, e niektrzy ekstremici rozwaaj nawet zamach na niego, by go usun, a ca spraw zrzuci na Parti i rzd. Wtedy
ekstremici uruchomiliby wielk konfrontacj. Wasa powanie przyj nasze
wskazwki i wzmocni rodki ochrony wasnej osoby43.
2011-02-07 12:09:46
TADEUSZ RUZIKOWSKI
Kontrolowa czy/i rozbija? Przyczynek do dziaa
warszawskiej SB przeciwko Solidarnoci
w zwizku ze stanem wojennym 1
Suba Bezpieczestwa (SB ) tak nazywana od 1956 r., a take struktury aparatu bezpieczestwa j poprzedzajce bya policj polityczn PRL , jednym
z filarw ustroju narzuconego Polsce po drugiej wojnie wiatowej. Wraz ze swoimi funkcjonariuszami oraz agentur i rodkami techniki operacyjnej przez kilka
dekad staa na stray monopolu wadzy PZPR . Czci struktury policji politycznej
PRL bya warszawska SB , ktra w latach osiemdziesitych stanowia cz Ko-
mendy Stoecznej Milicji Obywatelskiej ( KS MO ). Na jej czele z urzdu sta Zastpca Komendanta Komendy Stoecznej MO ds. Suby Bezpieczestwa2.
Tabela 1. Wybrane struktury warszawskiej SB KS MO w latach 1980 1989*

Struktura
Funkcja/zakres zainteresowa
Wydzia II
Wydzia III
Wydzia IIIA (od grudnia 1981 Wydzia V)
Wydzia IV
Wydzia Paszportw
Wydzia ledczy
Wydzia B
Wydzia C
Wydzia W
Kontrwywiad
Zwalczanie dziaalnoci antypastwowej
Gospodarka
Koci katolicki i inne zwizki wyznaniowe
Obsuga paszportw
Prowadzenie ledztw
Obserwacja
Archiwum
Kontrola korespondencji
rdo: P. Piotrowski, Suba Bezpieczestwa w latach 19751990, [w:] Aparat bezpieczestwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 3, 19751990, red. P. Piotrowski, Warszawa 2008, s. 43,
45, 316 i n.
* Tabela nie obejmuje zmian w strukturze SB, ktre zaszy w drugiej poowie 1989 r. (zob.
ibidem, s. 55 i n.)
Czci warszawskiej SB , rwnie w okresie powstawania i legalnego funkcjonowania Solidarnoci, by Wydzia IIIA (pniej pod koniec 1981 r. zmieniono jego
2011-02-07 12:09:47
oznaczenie na V), do ktrego zasadniczych zada naleao nadzorowanie sytuacji w zakadach pracy o charakterze przemysowym3. We wrzeniu 1981 r.
Wydzia IIIA posiada formalnie siedemdziesit dwa etaty. Faktycznie jednak
zatrudniano wwczas w nim pidziesit cztery osoby4. Opis dziaa tej czci
warszawskiego aparatu bezpieczestwa przeciwko Solidarnoci stanowi o tematyczn niniejszego artykuu.
W latach osiemdziesitych nowym wyzwaniem dla SB oraz szeroko pojtego
686
aparatu bezpieczestwa byo powstanie i funkcjonowanie Solidarnoci niezalenego zwizku zawodowego. Zgoda wadz na jej utworzenie bya jedynie taktycznym ustpstwem. Jeszcze bowiem przed podpisaniem porozumienia gdaskiego, w poowie sierpnia 1980 r. powsta w Ministerstwie Spraw Wewntrznych
sztab operacji Lato 80. Jego zadaniem byo koordynowanie dziaa majcych
na celu zapewnienie adu i porzdku5. W padzierniku 1980 r. przystpiono
w tyme ministerstwie oraz Sztabie Generalnym Wojska Polskiego do prac na
wypadek W (stanu wojny) 6. Cz przygotowa do rozprawy z Solidarnoci
prowadzia warszawska SB (w tym wspomniany wydzia IIIA), ktra na bieco
zajmowaa si osabianiem wpyww Zwizku i rodowisk z nim zwizanych.
Przed stanem wojennym (okrelanym pierwotnie w dokumentacji planistycznej
SB jako stan powanego zagroenia PZ ) Wydzia IIIA KS MO podejmowa
szereg dziaa przygotowawczych. Na wypadek PZ funkcjonariusze wydziau

IIIA prbowali okreli scenariusze potencjalnego rozwoju sytuacji w poszczeglnych zakadach, take oceni si funkcjonujcych w nich komrek Solidarnoci7.
W efekcie stworzono kilka moliwych modeli przebiegu wydarze w zakadach
na wypadek zaistnienia stanu PZ : od strajku na terenie przedsibiorstwa nie
duszego ni jedna doba, poprzez strajk okupacyjny, a do wyjcia zag poza
teren przedsibiorstwa bez agresywnych zachowa. Scenariusze te w dalszych
poczynaniach planistycznych prbowano dopasowywa do konkretnych zakadw.
W dokumencie Wydziau IIIA oceniono, e najbardziej skrajne ogniwa Solidarnoci znajdoway si w najwikszych warszawskich zakadach pracy, jak: Zakady Mechaniczne Ursus, Huta Warszawa, Fabryka Samochodw Osobowych
( FSO ), Fabryka Wyrobw Precyzyjnych im. Karola wierczewskiego ( FWP ),
Miejskie Zakady Komunikacyjne (MZK ), Zakady Radiowe im. M. Kasprzaka. Jako
korzystniejsz z punktu widzenia wadz postrzegano sytuacj w zakadach
o mniejszym znaczeniu8.
2011-02-07 12:09:47
TADEUSZ RUZIKOWSKI KONTROLOWA CZY/I ROZBIJA?
Funkcjonariusze Wydziau szacowali te siy niezbdne do pacyfikacji wybranych

zakadw. W tym celu opracowywano szczegowe charakterystyki nadzorowanych
obiektw (omawiano w nich specyfik, usytuowanie, otoczenie itp.), analizowano
moliwoci ich ewentualnego blokowania za pomoc MO i/lub wojska. Prbowano te okreli liczb posiadanych w zakadach osobowych rde informacji oraz
sposoby cznoci z nimi na wypadek PZ . Wskazywano te rda osobowe, na
ktrych pomoc w zakadanym momencie konfrontacji z Solidarnoci mona byo
faktycznie liczy9.
Przed stanem wojennym przewidywano zaangaowanie Wydziau IIIA w gromadzenie informacji o funkcjonowaniu zakadw i ich czci (wypadkach ewentualnego sabotau), odpowiadajcych za funkcjonowanie miasta, w tym urzdze
energetycznych, wodocigowych, gazowych, infrastruktury komunikacyjnej itp.
Obiekty znajdujce si poza zamknitym terenem planowano obserwowa i zabezpiecza przy uyciu waciwych jednostek MO oraz wojska 10. Szczegln
uwag skoncentrowano m.in. na elektrociepowniach: Siekierki, era, Powile, Wola (ciepownia), Pruszkw oraz okrgowej dyspozycji mocy11.
Warto nadmieni, e we wrzeniu 1981 r. Wydzia IIIA dysponowa w powierzonych
swojej pieczy obiektach przemysowych co najmniej stu czterdziestoma omioma
tajnymi wsppracownikami, czterema rezydentami oraz prawdopodobnie stu
jeden kontaktami operacyjnymi, za pomoc ktrych stara si realizowa naoone zadania12. W skali bezwzgldnej nie bya to liczba imponujca, jeli wemie
si pod uwag, e ta cz stoecznej SB nadzorowaa zakady zatrudniajce
tysice pracownikw (m.in. najwiksze warszawskie fabryki). Zarazem jednak
nie wiadomo faktycznie dotd, jaka bya jako tej sieci agenturalnej i ktry
czynnik w duszej perspektywie najbardziej decydowa o jej praktycznej przydatnoci i skutecznoci.
We wrzeniu 1981 r. na okoliczno zaistnienia sytuacji PZ ustalono struktur
organizacyjn Wydziau IIIA (faktycznie raczej jego czci). Skadaa si ona
z szeciu zespow, z ktrych kady liczy po piciu funkcjonariuszy, co cznie
stanowio okoo poowy wczesnego stanu jednostki13. Moliwe, e tak zgrupowani tworzyli zespoy, ktre miay bra udzia w zatrzymywaniu dziaaczy Solidarnoci w ramach zakadanej akcji internowa. W istocie planowano w niej udzia
Wydziau IIIA stoecznej SB 14. Jego funkcjonariusze wskazywali osoby do zatrzymania15. Informacje o nich przekazywano dalej do Wydziau ledczego KS MO ,
2011-02-07 12:09:47
ktry koordynowa powstawanie list osb do internowania 16. Dla funkcjonariuszy

Wydziau uczestnictwo w przygotowaniach do tej akcji nie byo nowoci ju
kilka miesicy wczeniej, na pocztku 1981 r., przewidywano ich udzia w internowaniu kilkudziesiciu osb 17. W pierwszej dekadzie grudnia 1981 r. cz
funkcjonariuszy oddelegowano do Wydziau ledczego KS MO prawdopodobnie
po to, aby wspomc siy, ktrymi miano przeprowadzi akcj internowa18.
Na krtko przed stanem wojennym (11 lub 12 grudnia) wyznaczono czterech
688
funkcjonariuszy Wydziau do pracy w areszcie ledczym w Biaoce na wypadek realizacji akcji internowa 19. Z wybranymi osobami, nieprzewidzianymi do
internowania, a interesujcymi SB , zamierzano przeprowadzi rozmowy profilaktyczne 20. Zakadano udzia funkcjonariuszy w rozmowach ostrzegawczych
w ramach planowanej w zwizku ze stanem wojennym akcji Klon 21. Rozpoczcie tych rozmw uzaleniano od przebiegu akcji o kryptonimie Wiosna 81
(pniej okrelanej jako Joda), czyli internowania osb wskazanych przez
aparat bezpieczestwa22.
Kolejnym istotnym zadaniem, do ktrego obok planowania internowa zaangaowany zosta Wydzia IIIA, by udzia w tworzeniu tzw. ekip zastpczych w strukturach Solidarnoci. W ten sposb przygotowywano si do przejcia kontroli nad
Zwizkiem23. Celem operacji byo utworzenie alternatywnych kierownictw struktur
zwizkowych, zoonych z wytypowanych dziaaczy Solidarnoci, uznanych przez
resort spraw wewntrznych za umiarkowanych (w tej grupie starano si rwnie
wykorzysta tajnych wsppracownikw) 24. Do operacji zaangaowano m.in.
agentur bdc w dyspozycji Wydziau.
W sierpniu 1981 r. omawiana cz warszawskiej SB dysponowaa pewn liczb
tajnych wsppracownikw w kierownictwach zakadowych komisji NSZZ Solidarno. Przykadowo w zarzdzie zwizku w Zakadach Mechanicznych im. Marcelego Nowotki ulokowany by tajny wsppracownik TW Ula, w Warszawskich
Zakadach Maszyn Budowlanych im. Ludwika Waryskiego TW Ludwik 25.
W Hucie Warszawa Sekcja VI Wydziau IIIA posiadaa dwch TW , o pseudonimach
Jan oraz Kowalik. Byli oni czonkami wydziaowych organizacji Zwizku.
Wreszcie w FSO tajny wsppracownik Jankowski mia nalee do zarzdu fabrycznego NSZZ Solidarno26.
Dalsze konkretne rezultaty kompletowania skadw ekip odnotowano we wrzeniu
1981 r. Wedle wczesnej informacji, Wydzia IIIA dysponowa zespoami zwiz-
2011-02-07 12:09:47
kowcw w piciu wielkich zakadach, a intensywne prace nad nimi trway

w siedmiu kolejnych. Wspomniane ekipy istniay w: FSO , Zakadach Radiowych
im. Marcina Kasprzaka, Warszawskich Zakadach Maszyn Budowlanych im. Ludwika Waryskiego, Naukowo-Produkcyjnym Centrum Pprzewodnikw Cemi,
Zakadach Mechanicznych im. Nowotki 27. Wzmoone wysiki w kierunku powoania podobnych grup trway w Zakadach Mechanicznych Ursus, Zakadach
Wytwrczych Lamp Elektrycznych im. Ry Luksemburg, Zakadach Kineskopw
Kolorowych Unitra-Polkolor w Piasecznie, MZK , Fabryce Wyrobw Precyzyjnych
im. Karola wierczewskiego, ZWAR im. Georgi Dymitrowa, Polskich Zakadach
Optycznych28.
Powysze ukierunkowanie i rezultaty poczyna Wydziau IIIA wspgraj z ocen
SB o stosunkowo najwikszych zagroeniach pyncych ze strony organizacji
Solidarnoci w wielkich zakadach pracy. W istocie bowiem przygotowaniami do

tworzenia tzw. ekip zastpczych objto w szczeglnoci najwiksze zakady, gdzie
struktury Solidarnoci byy najsilniejsze, co w ocenie planistw mogo przekada
si na najpowaniejsze perturbacje w wypadku wprowadzenia stanu PZ . Mona
sdzi, e tzw. ekipy zastpcze mogy peni te rol dodatkowego zabezpieczenia na wypadek podjcia w zakadach szerszych dziaa strajkowych czy
protestacyjnych w odpowiedzi na wprowadzenie przez wadze stanu wojennego
i w jego konsekwencji rozbicie Solidarnoci.
Aktywno organizacyjna w zakresie tzw. ekip zastpczych trwaa do ostatnich
dni przed wprowadzeniem stanu wojennego. W dokumencie z 10 grudnia 1981 r.
Wydzia IIIA wzywa JW, pracownika Zakadw Mechanicznych Ursus, do
penienia roli przewodniczcego Komisji Fabrycznej po wprowadzeniu stanu
wojennego. Wskazaniu tej osoby suyy tzw. rozmowy sondaowe. Przy pomocy,
bdcych w dyspozycji warszawskiej SB , osobowych rde informacji zamierzano w zakadzie stworzy atmosfer poparcia dla wybranego pracownika 29. Oceniano, e realizacja powyszych zamiarw wzgldem JW byaby moliwa
w sprzyjajcej sytuacji oraz z chwil zrealizowania pierwszego etapu akcji
Joda, ktrego zakoczenie planowano na godzin szst30.
W nocy z 12 na 13 grudnia, m.in. przy udziale funkcjonariuszy SB KS MO , wadze
narzuciy spoeczestwu polskiemu stan wojenny. Ju przed pnoc rozpoczto
akcj internowa, czym spowodowano rozbicie struktur Solidarnoci rnych
szczebli. Rzecznik rzdu Jerzy Urban informowa o trzystu osiemdziesiciu czte-
2011-02-07 12:09:47
rech osobach internowanych w stolicy, natomiast dziaacze Solidarnoci szacowali t liczb na czterysta dwadziecia pi osb31. Wedug kolejnych oficjalnych
danych, w pierwszej fazie wprowadzania stanu wojennego (najprawdopodobniej
chodzi o okres do koca warszawskich strajkw w grudniu 1981 r.) w Warszawie
internowano trzysta osb32 (do grudnia 1982 r. osiemset dziewi33).
Nic nie wiadomo, aby wspomniane przygotowania do przejmowania wadzy przez
zastpcze skady zwizkowe zostay w rzeczywistoci zrealizowane zaraz po
690
13 grudnia. Saba w istocie reakcja strajkowa w stolicy nie zmuszaa do uruchamiania planowanych przez SB dziaa, a tym samym pojawienia si ryzyka faktycznego ujawniania agentury34. Moliwe, e pewne znaczenie moga mie take
nie w peni udana akcja internowa (uniknli go m.in. przewodniczcy Regionu
Mazowsze NSZZ Solidarno Zbigniew Bujak i przewodniczcy Komisji Fabrycznej NSZZ Solidarno w Ursusie Zbigniew Janas). Nie mona wykluczy, e
po 13 grudnia 1981 r. wykorzystywano pozyskan wczeniej agentur do tonowania nastrojw wrd zag strajkujcych czy protestujcych zakadw.
Jednak w nowej rzeczywistoci stanu wojennego znalazo si pole do wykorzystania efektw dotychczas podjtych stara i czynienia kolejnych wysikw
ukierunkowanych na kontrolowanie Solidarnoci (pocztkowo jej dziaalno bya
jedynie formalnie zawieszona). W pierwszych tygodniach stanu wojennego realizowano plan przygotowa do kadubowego, kontrolowanego przez wadze odtworzenia Zwizku (przy udziale Departamentu V i wydziaw V na szczeblu komend
wojewdzkich MO ). Przewidywano udzia w tym procesie wanie zweryfikowanych
skadw tzw. zastpczych obsad personalnych 35. Mona sdzi, e jak w wielu
innych wypadkach, jednym z koniecznych kryteriw weryfikacyjnych postaw osb
z tych ekip bdzie stosunek do stanu wojennego. W skali oglnopolskiej przygotowania do wznowienia dziaalnoci Zwizku byy szczeglnie zaawansowane
w tzw. kluczowych zakadach pracy, czyli zazwyczaj tych najwikszych36. Warto
przypomnie, e ponowne umoliwienie jawnego dziaania Solidarnoci naleao
do gwnych postulatw jej czonkw wysuwanych w stanie wojennym pod
adresem wadz. Z pomysu odtworzenia Solidarnoci pod kontrol wadz (tzw.
neo-Solidarnoci) ostatecznie jednak zrezygnowano 37. Definitywnie koncepcja
powoania nowej Solidarnoci musiaa trafi do lamusa w zwizku z likwidacj
Solidarnoci ustaw sejmow z 8 padziernika 1982 r. 38 Moliwe, i pniej
starano si wykorzysta osoby ze wspomnianych ekip do organizowania tzw.
2011-02-07 12:09:47
neozwizkw, czyli nowych (organizowanych ju bez szyldu Solidarnoci) podporzdkowanych wadzom struktur zwizkowych.
Problemem dla wadz bya nie tylko przyszo Solidarnoci, ale te oparte o ni
podziemie, ktre po 13 grudnia 1981 r. szybko zaczo si samoorganizowa.
Efekty tej aktywnoci, szczeglnie od pocztku 1982 r., np. poprzez ulotki, pras
niezalen, staway si widoczne tak dla spoeczestwa, jak i dla wadz. Jednym
ze rodkw walki z przejawami dziaania podziemia solidarnociowego bya
agentura SB . Do walki z odradzajc si w podziemiu Solidarnoci zaprzgnito tak now, jak i wczeniej ju pozyskan agentur.
Przykadem aktywnego wsppracownika SB na paszczynie walki z podziemiem
solidarnociowym moe by TW Piegus, pozyskany do wsppracy po wydarzeniach Czerwca 76. Prowadzony by m.in. przez Wydzia IIIA. Jako kolporter korowskiego pisma Robotnik pozorowa jego rozprowadzanie, a w istocie przekazywa niemal cay nakad SB , ktra regularnie zlecaa mu tego rodzaju zadanie 39.
Po decyzji wadz, zezwalajcej na powstanie Solidarnoci, Piegus zosta przewodniczcym komisji zakadowej w Spdzielni Inwalidw wit 40. Rwnie
w okresie karnawau Solidarnoci przekazywa SB cz nakadu pisma, przyczyniajc si do ograniczenia potencjalnego zasigu jego oddziaywania. Dziki
jego staraniom udawao si drukowa pismo rwnie w jego zakadzie pracy. Po
wprowadzeniu stanu wojennego zasadniczym celem warszawskiej SB byo jak
najgbsze dotarcie do struktur warszawskiego podziemia Solidarnoci. Jednym
ze rodkw do realizacji tego zamierzenia by plan zorganizowania z udziaem
tego kontaktu pozorowanej sieci odbioru bibuy w podobnych przedsiwziciach
mia wszake dowiadczenie41.
Po 13 grudnia 1981 r. Piegus sta si kolporterem Tygodnika Mazowsze. Przy
jego pomocy SB konfiskowaa setki egzemplarzy pisma kierowanego do kolportau 42. Z kadej partii nakadu rozprowadzano zaledwie czstk kilka lub kilkanacie egzemplarzy co suyo tworzeniu wobec wsppracownikw z solidarnociowego podziemia i odbiorcw kocowych tygodnika mistyfikacji prawidowego dziaania kolportau. Dziki temu uwiarygodniano wsppracownika SB ,
a jednoczenie dziaano na rzecz zachowania w tajemnicy konfiskaty czci
nakadu rozprowadzanego w Warszawie. W stanie wojennym do gwnych zada
Piegusa naleao przekazywanie SB egzemplarzy kolejnych numerw pisma.
Poza tym starano si go ukierunkowywa na pozyskiwanie informacji dotyczcych
2011-02-07 12:09:47
zamiarw organizacyjnych podziemia solidarnociowego, np. planw organizowania demonstracji 1 maja 1982 r.43
Warszawska SB w ramach swoistej gry operacyjnej planowaa zwalczanie kolporterw innych ni Piegus, co miao doprowadzi w rezultacie do cakowitej kontroli jednego z kanaw kolportaowych, a by moe nawet zaprowadzi do samej
drukarni44. Zamierzano przy tym stosowa metod eliminacji kolporterw, ktrej
nie kojarzono by z aktywnoci SB . Liczono w tym zakresie na pomoc zakadw
692
pracy zatrudniajcych jako etatowych pracownikw osoby wykonujce zadania

kolporterskie, co miao suy konspiracji rda informacji.
Dokumentacja wskazuje, e TW Piegus poredniczy w przekazywaniu cznikowi funduszy z tytuu kolportau w zakadach, od niego z kolei otrzymywa nakad
pisma45. Za swoj prac bywa wynagradzany finansowo. Przekazywane fundusze
SB traktowaa jako rekompensat za wydatki ponoszone przez kolportera podczas
realizowania zada46. W dokumentacji odnotowano, e na spotkaniu wrczono

[] sum 3 000 z na opat za dorczenie 500 egz. Tygodnika Mazowsze
nr 45 jak rwnie jako wynagrodzenie za przekazane informacje 47. To za moe
sugerowa, e SB niekiedy paradoksalnie, cho zapewne kierujc si konkretn kalkulacj wynikajc z dziaa operacyjnych poprzez przekazywanie
wasnych funduszy jako np. opat dla sieci kolportaowej za dostarczon bibu
(zakadajc ostateczne rzeczywiste przekazanie tych pienidzy do systemu kolportau) moga w ten sposb wspomaga choby wydawanie podziemnego pis ma.
W takim przypadku ten wkad finansowy mona uzna za cen czciowego
kontrolowania obiegu niezalenej prasy. Trudno obecnie oceni jak szeroko tego
rodzaju dziaania byy praktykowane oraz w jakim stopniu okazyway si one
skuteczne i opacalne z punktu widzenia zada realizowanych przez warszawsk
SB czy szerzej rozumiany aparat bezpieczestwa.
Mona zarazem sdzi, e w stanie wojennym warszawskiej bezpiece cigajcej

Bujaka, spragnionej sukcesw w walce z podziemiem solidarnociowym, mogo
niekiedy brakowa cierpliwoci, by jedynie kontrolowa, a nie likwidowa, przejawy opozycyjnoci. Oto bowiem prawdopodobnie na pocztku maja 1983 r.
funkcjonariusze SB , w ramach sprawy operacyjnej Kurier, zlikwidowali jeden
z punktw rozdzielczych Tygodnika Mazowsze, z ktrego egzemplarze trafiay
poprzez porednika do wspomnianego TW i dalszego kolportau 48. To za spowodowao, e warszawska SB , wbrew jej pierwotnym zamierzeniom, faktycznie
2011-02-07 12:09:47
utracia dotychczasowe moliwoci operacyjnego wykorzystywania Piegusa

i musiaa ich szuka na nowo. Przyczyni si do tego prawdopodobnie ostracyzm
rodowiskowy, z ktrym spotka si cznik. Bowiem po wpadce punktu kolportaowego nie zgosi si do niego aden z kolporterw, ktry wczeniej dostarcza
mu pras49. Tajny wsppracownik najwyraniej pad ofiar systemu bezpieczestwa stosowanego przez podziemn Solidarno.
TW Piegus by wieloletnim wsppracownikiem SB , cieszcym si jej zaufaniem,
co znalazo wyraz w dokumentacji archiwalnej tworzonej przy okazji tej wsppracy. O jego pozycji moe wiadczy fakt, e rdo to byo okresowo prowadzone
przez naczelnika Wydziau V KS MO pk. Jerzego Okraja. Do spotka wykorzystywano mieszkanie konspiracyjne, ktre byo wasnoci resortu spraw wewntrznych i na og suyo do obsugi najwartociowszej agentury 50. Dokumentacja
sugeruje, e TW niekiedy wykazywa wasn inicjatyw (pozostaje jednak pytanie,
na ile to byo zgodne ze stanem faktycznym), np. mia deklarowa wystawienie
SB przychodzcego do niego kolportera przy uyciu sygnalizacji w postaci te-
go termosu umieszczonego w oknie kuchni jego mieszkania51.

Dziki Piegusowi SB na przestrzeni kilku lat skonfiskowaa tysice egzemplarzy
Robotnika i Tygodnika Mazowsze. By to wic wsppracownik konsekwentnie
wykorzystywany do ograniczania wpyww rodowisk o charakterze opozycyjnym,
w tym solidarnociowych. Mona zauway, e z punktu widzenia SB jego dziaalno bya nastawiona gwnie na ograniczanie zasigu kolportau pism niezalenych (poprzez ich tajne konfiskaty), niemniej chodzio take o zdobywanie
informacji o funkcjonowaniu sieci kolporterskiej (cho nie tylko na ten temat).
Natomiast analiza jego aktywnoci wskazuje, e w wielu sytuacjach warszawskiej
SB chodzio bardziej o kontrolowanie niektrych przejaww funkcjonowania
rodowisk opozycyjnych, anieli o ich cakowit eliminacj czy rozbicie poprzez,

na przykad, aresztowania. Z tych ostatnich jednak nie rezygnowano.
Warto wspomnie, e warszawska SB i jej wydzia IIIA(V) dysponowa w stanie
wojennym setkami tajnych wsppracownikw. U progu lat osiemdziesitych
agentura Wydziau stanowia okoo jedn trzeci oglnej liczby TW pozostajcych
w dyspozycji wydziaw operacyjnych SB KS MO . Pytanie, ktre na razie musi
pozosta bez odpowiedzi, brzmi: ilu z tajnych wsppracownikw, czy szerzej
osobowych rde informacji, byo tak poytecznych, jak omwiony wyej przypadek Piegusa?
2011-02-07 12:09:48
Wykres 1. Liczba TW zarejestrowanych w wydziale V KS MO i ogem w wydziaach operacyjnych SB KS MO w kolejnych latach 19811983. Stan na koniec grudnia kadego roku
3000
2545
2500
2044
2000
1697
694
1500
1981
1000
684
500
504
1981
Wydzia V
1982
1983
Razem
rdo: T. Ruzikowski, Osobowe rda informacji wydziaw operacyjnych Suby Bezpieczestwa Komendy Stoecznej MO w latach 19811983, Aparat represji w Polsce Ludowej
19441989 2006, nr 1, s. 334.
Niewtpliwie warszawska SB braa udzia w kluczowych akcjach zwizanych

z przygotowywaniem i utrzymywaniem stanu wojennego. Angaowaa si w akcj
internowa, tworzenie ekip zastpczych oraz zwalczanie podziemia solidarnociowego po wprowadzeniu stanu wojennego. Wrd metod walki z przeciwnikami politycznymi stosowano nie tylko rozbijanie (np. akcja internowa), ale te
kontrol (planowe akcje tajnych konfiskat nakadw Robotnika czy pniej
Tygodnika Mazowsze).
Przedstawiony materia analityczny skania do wniosku, e warszawska SB
w sprzyjajcych okolicznociach moga omawiane metody dziaania rozbijanie
i kontrol nie tylko wykorzystywa odrbnie, ale i twrczo czy. Tytuowe
pytanie w odniesieniu do dziaa SB KS MO en bloc pozostaje aktualne i zasadne.
Wypada mie nadziej, e kolejne badania pozwol na dalsze uszczegowienie
opisu polityki warszawskiej SB wobec jawnej i podziemnej Solidarnoci nie
tylko w zwizku ze stanem wojennym.
2011-02-07 12:09:48
MIROSAW GOLON
Wok trzydziestosiedmiolecia Polski Ludowej
i nieudanych obchodw wita 22 lipca w 1981 r.
Przyczynek do dziejw komunistycznego wita
W artykule poruszona zostanie kwestia obchodw Narodowego wita Odrodzenia

Polski, ze szczeglnym uwzgldnieniem czasu apogeum solidarnociowego karnawau, czyli roku 1981. Problem ten naley potraktowa jako jeden z czynnikw procesu spadku znaczenia wielu elementw komunistycznej symboliki, w tym take innych
wit. Solidarno istotnie zmienia sytuacj spoeczno-polityczn w kraju, od najwikszych centrw po niewielkie jednostki prowincjonalne. Bya to zasadnicza rnica w stosunku do funkcjonowania opozycji w latach siedemdziesitych, ktrej wpyw
ujawnia si przede wszystkim w najwikszych orodkach, w niewielkim stopniu oddziaujc na polsk prowincj. Jawny ruch opozycyjny, jakim staa si Solidarno,
wczy Polsk powiatow do bardzo duej antypeerelowskiej aktywnoci1.
W wyniku powstania Solidarnoci tzw. wito lipcowe (tym terminem przez kilkadziesit powojennych lat okrelano przypadajce 22 lipca najwaniejsze wito
pastwowe w PRL ) ulego niezwykle duej degradacji. Dla porzdku naley doda,
e w kalendarzu oficjalnych imprez wiksz rang miao najwaniejsze wito
partyjne 1 maja, obchodzone na ogromn skal we wszystkich krajach komunistycznych. Wiele uwag odnoszcych si do 22 lipca mona odnie take do
wita majowego. Niewtpliwie w latach 19801981 rozpocz si czas wielkich
zmian take w kwestii polityki historycznej. Dotyczy on m.in. historii Polski i miejsca poszczeglnych wydarze w katalogu wit. Czas karnawau Solidarnoci to
przywrcenie wielkiej rangi witu 3 maja 2 i zarazem osabienie peerelowskich
wit. Czas Solidarnoci to take przypomnienie o 1 sierpnia 1944 r. i tradycji
powstania warszawskiego oraz podjcie prb przywrcenia pamici o sowieckim
najedzie na Polsk 17 wrzenia 1939 r. czy 11 listopada 1918 r.3 To take
wielka akcja, szczeglnie na pnocy Polski, od Elblga po Szczecin, nadania
waciwej rangi rocznicy Grudnia 70.
2011-02-07 12:09:48
Tymczasem przez cay okres PRL zamiast rocznic rzeczywicie wanych wadze
zmuszay obywateli, by za najwaniejsze wito pastwowe uznawa 22 lipca
niechciane przez znaczn cz obywateli, podobnie jak wito pierwszomajowe
czy inne kojarzone z komunistyczn ideologi, typu rocznica bolszewickiego
przewrotu z 7 listopada 1917 r. Naley doda, e wito 22 lipca w dekadzie lat
osiemdziesitych byo wane nie tylko z racji swojej rangi w oficjalnym kalendarzu Polski Ludowej, ale take z powodu unikalnego wrcz jego usytuowania.
696
Sierpie 80 nastpi bowiem kilka tygodni po trzydziestej szstej rocznicy narodzin Polski Ludowej. Kolejna rocznica odbywaa si ju w innej Polsce, ktra
ludow bya w znacznie mniejszym stopniu, ni ktokolwiek mgby sobie rok
wczeniej wyobrazi. Zatem przez pryzmat tego wita, ktre w sennym urlopowym okresie drugiej poowy lipca, oywiao partyjno-administracyjne, peerelowskie
establishmenty, mona pokaza jak Solidarno szybko i skutecznie zmieniaa
zastan Polsk zmieniaa na lepsze, bo wito 22 lipca byo wyjtkowo ze.
Wrd rwnie zych rocznic wymieni mona fetowany skromniej i tylko przez
cz epoki Polski Ludowej dzie czerwonoarmisty 23 lutego i zawsze w PRL
hucznie czczon listopadow rocznic bolszewickiego przewrotu z roku 1917.
Tamte wita byy po prostu zwykym importem ze Wschodu, podobnie jak np.
kult Stalina, Lenina, Marksa i Engelsa. Tymczasem 22 lipca mia by czym
swojskim, rdzennie polskim witem, ktre miao symbolizowa co dobrego,
a nawet bardzo dobrego. Byo inaczej. wito to tak jak radzieckie pomniki
wdzicznoci4 suyo czczeniu faszywego, upozorowanego na rzekomo godny
pochway, a w rzeczywistoci okrutny i zdradziecki pocztek tworzenia komunistycznej, powojennej Polski.
Aby lepiej pokaza klimat sytuacji w okresie lipca 1981 r. mona przytoczy
teksty prasowe. 22 lipca w jedynej staej gazecie wydawanej w redniej wielkoci
miecie wojewdzkim, w Elblgu, w tygodniku firmowanym przez miejscowy
Komitet Wojewdzki PZPR ukaza si na pierwszej stronie tekst zatytuowany
37 lat PRL , w ktrym czytamy: Smutne masz urodziny Polsko Ludowa. Trzydzieste sidme ju, a chodne, godne, wstrzsane wewntrznymi niepokojami, zaduone, z perspektywami nawet dla optymistw mglistymi i niepewnymi. Za
urodzinowe przystrojenie s Ci serpentyny kolejek stojce od nocy po kawaek
misa, [za] confetti [grupy] zmczonych ludzi wysypujcych si z zatoczonych
autobusw. Smutne masz urodziny, jake inne od poprzednich, penych blichtru,
2011-02-07 12:09:48
MIROSAW GOLON WOK TRZYDZIESTOSIEDMIOLECIA POLSKI LUDOWEJ
fajerwerkw, wymuszonego umiechu. 37 lat temu dekret Krajowej Rady Narodowej obwieci wiatu powstanie nowego pastwa [...] Po raz pierwszy w historii swej Polska miaa by pastwem wszystkich swych obywateli nie za tylko
wybranej, znikomej czstki. Miaa by pastwem sprawiedliwoci, uczciwoci,
szacunku dla pracy. Takie byy ideay tych, ktrzy przelewali za ni krew. Ideay
szczytne i godne czowieka. Potem za pikna idea, w kopalniach, stoczniach,
hutach, w robotniczych rkach wzniesiona zostaa wysoko na sztandary, za nam
pozostawiono szare, nagie ycie, pene trosk, niesprawiedliwoci, wyerania si
jednych, poniania drugich i zudze, e wszystko obywatele bdzie lepiej! Przychodziy bunty lat 1956, 1970, 1976 rnie je uspokajano, gwnie represjami
i nie wycigano wnioskw. Widziano w zbiorowych wystpieniach nie zbiorow
mdro klasy robotniczej, jedynej wacicielki tego pastwa, lecz przejawy
warcholstwa i braku politycznego wyczucia. Zapas cierpliwoci wyczerpa si
jednak w roku ubiegym. Ju nie dao si wystraszy, zamydli oczy. Robotnicy,
chopi, wszyscy upomnieli si o swoje prawa []5.
Naley podkreli, e zacytowany artyku nie pochodzi ze rodowisk opozycji
przedsierpniowej czy z drukw wydawanych przez Solidarno, ale z organu
Komitetu Wojewdzkiego PZPR . Poziom prezentowanej tam samokrytyki by
porwnywalny tylko do tej z padziernika 1956 r., ale ranga bya wiksza, bo
atwiej byo tumaczy si za jedn stracon dekad ni za ponad trzy i p dekady. Oczywicie istniaa cenzura i tekst w swojej drugiej czci zosta nieco
osodzony propagandowymi zaklciami powtrzonymi za Trybun Ludu nadziejami, e zakoczony wanie nadzwyczajny IX Zjazd PZPR przyniesie pozytywne efekty oraz pochwa dotychczasowej polityki wadz. Tekst bowiem
w dalszej czci zawiera takie sformuowania, jak: Raczkujc, potykajc si,
wolno kroczymy ku spenieniu marze twrcw PRL Polska ma by ludowa albo
ma nasza partia nowe wadze, oby byy lepsze ni poprzednie, bardziej dalekosine w planach, bardziej realistyczne w rzeczywistoci. W 38 rok swojego ycia
wchodzi Polska Ludowa odwieona, nowa, rozgrzeszona z dawnych grzechw
oby po raz ostatni, czy przede wszystkim wieczca partyjn litani alu i samokrytyki nadzieja: Zakoczy obrady zjazd, na ktry tak wszyscy czekalimy.
Zjazd majcy okreli przyczyny dotychczasowych deformacji i znale nowy
model partyjnego dziaania dla dobra tak samej partii, jak i caego spoeczestwa
socjalizmem i historyczn tradycj zronitego z t parti. Tak wic pena wy-
2011-02-07 12:09:48
mowa tekstu miaa oznacza, e PZPR domaga si nadal prawa do rzdzenia

krajem uznajc, e zjazd wystarczy za mandat spoeczny i podkrelajc partyjne nadzieje, e teraz PZPR bdzie rzdzi lepiej. Mona jeszcze doda, e
czytelnicy byli ju przygotowywani do zmian w witecznym kalendarzu. Oto
kilka dni przed 1 maja ta sama gazeta informowaa: W tym roku postanowiono,
e obchody wita Pracy w caej Polsce bd miay charakter relaksowo-wypoczynkowy. Sonda przeprowadzona wrd spoeczestwa wykazaa, i wikszo
698
obywateli jest zdania, e naley zrezygnowa z obchodw i manifestacji. W zwizku z tym w woj. elblskim w adnym miecie nie bdzie pochodu. Miasta i wsie
zostan udekorowane skromniej ni to byo w latach ubiegych. Poszczeglnym
orodkom pozostawia si moliwoci wyboru sposobu dekoracji6.
Wracajc do samego lipcowo-witecznego tekstu z elblskiej gazety, naley
doda, e zacytowany wstpniak nie by typowy jeeli chodzi o skal samokrytyki. Przykadowo w toruskiej gazecie codziennej z 22 lipca 1981 r. wstpny tekst
na rocznic zawiera mocne podkrelenie jednego z wanych wwczas hase
PZPR : Dorobku Polski Ludowej nie musimy si wstydzi. I chocia w tekcie
przyznano, e by to kryzys, sytuacja bya dramatyczna, a PZPR po raz kolejny

nie sprawdzi si w rzdzeniu, to konkludowano, e IX Zjazd zamkn spraw
rozlicze i naley przystpi do pracy pod kierownictwem Partii.
Zupenie inaczej prasa pisaa rwno rok wczeniej. W tekcie zatytuowanym
22 lipca 19441980 Wielka Karta Polakw czytamy: Historia jest nauczycielk
ycia. T mdr maksym potwierdza take analiza 36 lat naszych dziejw od
Manifestu PKWN . Dokument ten zrodzony z myli politycznej lewicy, na czele
ktrej staa Polska Partia Robotnicza, oznacza najwikszy przeom w yciu naszego narodu. Nigdy jednak nie miay tak uniwersalnego i zasigu, nie trafiay
w najbardziej ywotne interesy narodu; przede wszystkim w powszechne pragnienie w o l n o c i, ktrej wyrazem stawao si niepodlege pastwo, tworzonej
w krwawej walce z hitlerowskim najedc. Manifest Lipcowy przemawia take
do mas ludu polskiego, ktry marzy o Polsce s p r a w i e d l i w e j. W dalszej
czci zawarto jedno z podsumowa: Ludzie prostowali plecy, zyskiwali deptan
dugo godno narodow i obywatelsk. Sigali po ster robotniczo-chopskiej
wadzy. Manifest rozbudzi te polityczne aspiracje. W okresie 36 lat ugruntoway
si one i pogbiy przede wszystkim dziki wielkiej industrializacji, dziki ogromnemu awansowi intelektualnemu narodu 7. W dalszej czci artykuu bezkrytycz-
2011-02-07 12:09:48
nie pochwalono sojusz polsko-radziecki oraz rozwizania polityczne gwarantujce rzekomo pen spoeczn kontrol wadz i moliwoci ich wyboru przez obywateli. Pochwalono te rzdzc PZPR i program uchwalony na VIII Zjedzie.
Cytaty powysze pochodziy nie z formalnego organu Komitetu Wojewdzkiego,
ale z gdaskiego Dziennika Batyckiego. Zawiera on kamliwy opis narodzin
komunistycznej Polski, pomijajcy np. krwaw rozpraw wadz sowieckich i polskich komunistw z niepodlegociowymi strukturami na ziemiach polskich, oraz
nieprawdziwy skrt dziejw pastwa, z prb wmwienia odbiorcom, e kraj by
w peni suwerenny i rzdzony sprawiedliwie. Poza jednym skromnym zdaniem
informujcym, e s pewne problemy surowcowe i energetyczne, w tekcie nie
byo praktycznie adnych krytycznych uwag do biecej sytuacji. Caa jego wymowa w peni wpisywaa si w gierkowsk propagand sukcesu. Same obchody
wita miay zreszt taki charakter: w kraju odbyy si napuszone uroczyste
akademie wojewdzkie, miejskie, dzielnicowe oraz zakadowe, na ktrych dziesitkami albo i setkami rozdawano odznaczenia oraz wyrnienia za prac zawodow i spoeczn. Przykadowo w gdaskim Dworze Artusa I sekretarz KW
PZPR Tadeusz Fiszbach wraz z wojewod gdaskim Jerzym Koodziejskim jako
gwni celebrujcy uroczystoci wojewdzkie z okazji wita Odrodzenia (zorganizowano je w sobot 19 lipca) wrczyli ponad szedziesit odznacze. Kolejna
impreza witeczna, zorganizowana w najwikszym zakadzie pracy Trjmiasta,
czyli w Stoczni Gdaskiej, miaa jeszcze wiksz skal, gdy odznaczono ponad
osiemset osb, w tym siedmiuset zotymi i srebrnymi krzyami zasugi i ponad
stu odznakami Zasuonego Stoczniowca Stoczni Gdaskiej im. Lenina8. Z kolei
wspomniany ju elblski tygodnik partyjny, tak krytyczny w 1981r., w lipcu 1980 r.
w tekcie zatytuowanym Przemiany zamieci nastpujcy komentarz do lipcowego wita: Kiedy 21 lipca 1944 KRN [Krajowa Rada Narodowa] powoywaa
PKWN [Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego] tymczasowy organ wykonaw-
czy, a zarazem pierwszy rewolucyjny rzd Polski na wyzwolonych skrawkach

ojczyzny, kiedy nazajutrz 22 lipca 1944 r. PKWN ogasza historyczny Manifest,
w ktrym nawizujc do deklaracji PPR [Polskiej Partii Robotniczej], ZPP [Zwizku Patriotw Polskich] i KRN wzywa nard do kontynuowania w sojuszu z ZSRR
walki o ostateczne wyzwolenie kraju, rozgromienie hitlerowskich Niemiec oraz
zjednoczenie wszystkich ziem nad Odr, Nys i Batykiem [] to wtedy na terenie
Elblga hitlerowcy sposobili si do obrony []9. W dalszej czci tekstu wspo-
2011-02-07 12:09:48
minano trudy powojennej odbudowy oraz w duchu propagandy sukcesu zachwalano rzekome osignicia Polski Ludowej. Odnotowano typow dla tego wita
przez kilkadziesit lat PRL akcj propagandow, piszc w rubryce Min tydzie:
[] rozpoczy si uroczystoci z okazji wita Odrodzenia. Zarwno w Elblgu
jak i w wojewdztwie odbywaj si m.in. otwarte zebrania podstawowych organw
partii, okolicznociowe wieczornice i akademie, spotkania z weteranami ruchu
robotniczego i kombatantami II wojny wiatowej, dziaaczami spoeczno-gospo-
700
darczymi. Otwarto okolicznociowe wystawy.

W caym kraju wito w 1980 r. zostao uczczone, chocia z powodu powodzi
w niektrych orodkach (w tym w wojewdztwie elblskim) ograniczono planowane wczeniej uroczystoci. Naley doda, e lipcowe wito odbywao si
faktycznie ju w warunkach trwajcego w wielu regionach kraju kryzysu 10. Po
wprowadzonej 1 lipca podwyce cen misa przetoczya si fala strajkw, z najwikszymi w Lublinie od 8 lipca 11, ale te ju na pocztku lipca w Ursusie,
Tarnowie i Sanoku. cznie w akcjach strajkowych brao udzia ponad osiemdziesit tysicy pracownikw w okoo stu osiemdziesiciu zakadach 12. Mimo to, od
stolicy po prowincjonalne orodki zorganizowano uroczystoci 13, w mediach za,
ktre konsekwentnie bojkotoway informacje o trwajcych strajkach, 22 lipca
odby si wyjtkowy festiwal propagandowych tekstw zachwalajcych osignicia Polski Ludowej14. Trwa on take nastpnego dnia15.
W tym miejscu warto nieco szerzej wspomnie o tradycjach wita lipcowego.
Jego geneza sigaa pocztkw powojennej Polski, a nawizywaa do wydarze
z lipca 1944 r., rozgrywajcych si bardziej w Moskwie ni na Lubelszczynie16.
Komunistyczne wadze bardzo szybko zatroszczyy si o stworzenie nowego
kalendarza wit. W kwietniu 1945 r. specjaln uchwa Rady Ministrw po raz
pierwszy oficjalnie zalecono witowanie 1 maja i faktycznie odbyy si takie
akcje w caym kraju, gwnie dziki komrkom Polskiej Partii Robotniczej. Zezwolono jeszcze na obchody trzeciomajowe. Do kalendarza nowych wit, dekretem
rzdu tymczasowego z 8 maja 1945 r., dodano ustanowione wwczas w dniu
9 maja Narodowe wito Zwycistwa i Wolnoci17. Z kolei ustaw Krajowej Rady
Narodowej z 22 lipca 1945 r., w rocznic powstania zdradzieckiej struktury wadzy
wykonawczej, czyli PKWN , ustanowiono Narodowe wito Odrodzenia Polski,
a jednoczenie zniesiono wito Niepodlegoci w dniu 11 listopada 18. Nowe
wito miao podwjn rol do spenienia: skaza na zapomnienie osignicia
2011-02-07 12:09:49
Polski z 1918 r. i caej midzywojennej epoki, a skoncentrowa uwag na sztucznie wykreowanej rocznicy nawizujcej do lipca 1944 r., gdy dziki opiece ZSRR
na okrojonym przez Stalina terytorium Polski komunici zaczli tworzy swoj
wadz, wspuczestniczc w likwidacji si niepodlegociowych. Caa lipcowa
mitologia przedstawiaa wydarzenia z 1944 r. jako rzekomo najwaniejsze w ostatnim okresie wojny i godne wielkiego upamitnienia. Niezwykle istotne miejsce
nadano take dokumentowi programowemu wadz komunistycznych, czyli Manifestowi Lipcowemu PKWN . Utrwalenie pozycji wita Odrodzenia w oficjalnym
kalendarzu nastpowao w wyniku bardzo nasilonych dziaa propagandowych,
realizowanych od lat czterdziestych po osiemdziesite. Znaczc rol w tych
akcjach peniy lokalne wadze administracyjne, organizujce np. specjalne sesje
rad narodowych i uroczyste akademie. Take wadze centralne wspomagay
promocj nowego wita, ale szo to opornie. Przez pierwszych kilka lat po wojnie
efekty byy bardzo niewielkie, gdy wito byo zupenie nieakceptowane ze
wzgldu na fataln, proradzieck i prokomunistyczn wymow oraz z powodu
niezakorzenienia si w tak krtkim okresie funkcjonowania. Dla bardzo wielu
obywateli wito 22 lipca byo odbierane jako sankcjonowanie komunistycznych
wadz w Polsce i ich sowieckiego patrona, Stalina. Caa wic jego wymowa bya
odraajca. Wegetowao wic w tym sensie, e nie wzbudzao adnego powaniejszego zainteresowania, poza tymi osobami, ktre musiay tego dnia formalnie
witowa, a wic organami wadzy. W pierwszych kilku latach powojennych
obchodzono je gwnie na poziomie wojewdzkim i znacznie skromniej w czci
orodkw powiatowych. Na piciolecie, w 1949 r. akcja miaa ju nieco szersze
oddziaywanie i bya czczona take na poziomie gmin i miasteczek, czyli wszdzie
tam, gdzie bya jakakolwiek wadza. wito weszo masowo do instytucji kultury,
ktre w przeciwiestwie do szk pracoway latem obejmowao wic wszelkie
domy kultury i wietlice, a take akcje kolonijne. Kolejne wzmocnienie jego rangi
nastpio 21 lipca 1950 r., gdy wyoniony w sfaszowanych wyborach ze stycznia
1947 r. Sejm PRL uchwali bardzo reklamowan ustaw o planie szecioletnim19,
czyli o projekcie bardzo intensywnej industrializacji kraju na wzr radziecki, ze
skoncentrowaniem ogromnej czci dziaa na sektorze wojskowym i powiceniem rolnictwa, sektora mieszkaniowego oraz skazaniem wikszoci ludnoci na
ndzn wegetacj przez okres kilku lat. Oczywicie w oficjalnej zapowiedzi podkrelano przede wszystkim pozytywne wtki, skrywajc dominujce wojskowe
2011-02-07 12:09:49
cele planu oraz zapewniajc, e wielka industrializacja przyniesie powszechny

dobrobyt i podniesienie poziomu ycia, co byo od pocztku oszustwem. Dla
wita 22 lipca, obchodzonego wwczas ju po raz szsty, ta sejmowa ustawa
bya istotna gwnie jako wzmocnienie jego rangi. Rok pniej, w 1951 r. skala
obchodw bya wyranie wiksza ni np. w 1949 r. Zarazem by to te czas
podkrelania rzekomych sukcesw w pierwszym roku realizacji planu szecioletniego. Kolejne wzmocnienie rangi wita przyszo w roku 1952. Wadze przez
702
ponad p roku prowadziy propagandow akcj zapewniajc, e nowa konstytucja zapewni mieszkacom powszechny dobrobyt i sprawiedliwo. Od 22 lipca
1952 r. wito Odrodzenia stao si zarazem witem stalinowsko-bierutowskiej
konstytucji PRL 20. Ju w latach pidziesitych rozpocza si masowa akcja
nazywania ulic, alei, placw, zakadw pracy i spdzielni produkcyjnych nazw
22 lipca21. Na wielk skal upowszechniono take czyny spoeczne dla uczczenia wita. W 1954 r. wzbogacono je o du i realizowan w caym kraju akcj
uhonorowania zasuonych dziaaczy specjalnymi odznaczeniami upamitniajcymi dziesiciolecie Polski Ludowej. Wypracowane ju formy organizowania
wita obejmoway rne dziaania artystyczne, sportowe i inne rozrywki, szczeglnie zabawy taneczne.
Zwrot polityczny w 1956 r. nie osabi propagandowej akcji i przez nastpne lata
lipcowe wito byo ju trwaym elementem oficjalnego kalendarza. Okrgym
rocznicom, jak pitnastej w 1959 r., nadawano szczegln rang, gdy cay czas
trzeba byo zabiega o mocniejsze jego utrwalenie i spopularyzowanie w spoeczestwie22 trudno bowiem uzna, aby w latach czterdziestych i pidziesitych
mocniej zafunkcjonowao w spoeczestwie. Miao niewtpliwie sabe podstawy
historyczne le po prostu si kojarzyo z czasem wychodzenia Polski z okresu
wojny, w warunkach braku suwerennoci i innych krzywd wyrzdzonych przez
ZSRR , szczeglnie zaboru poowy terytorium pastwa. Co gorsza, wito przy-
padao na czas szkolnych wakacji oraz masowych akcji urlopowych. To take

czynio go sabszym, ni np. lepiej umiejscowione w kalendarzu wito pierwszomajowe i kilka innych. Oczywicie brak przekonania znacznej czci obywateli co do zasadnoci czczenia 22 lipca nie powstrzymywa wadz przed jego
kultywowaniem. Popadziernikowa ekipa Gomuki po zwrocie politycznym w 1956 r.
zorganizowaa wielkie obchody zarwno na pitnastolecie w 1959 r., potem na
dwudziestolecie w 1964 r. i dwudziestopiciolecie w 1969 r. Edward Gierek
2011-02-07 12:09:49
kontynuowa obchody zarwno zwykymi akcjami corocznymi, jak i wikszymi

dziaaniami propagandowymi, np. gigantyczn kampani na trzydziestolecie,
gdy niewtpliwie gierkowska propaganda sukcesu znajdowaa si w apogeum
aktywnoci.
Chocia najwikszy zakres miay okrge rocznice PKWN , to take w zwykych
latach dbano, aby wito byo zauwaone. Przykadowo w 1976 r. w prowincjonalnym Wbrzenie oprawa i przebieg lipcowej uroczystoci wyglday nastpujco: W okresie tygodnia poprzedzajcego wito i kilka dni po nim aktywici
Zwizku Socjalistycznej Modziey Polskiej, Zwizku Bojownikw o Wolno
i Demokracj, Zwizku Socjalistycznej Modziey Polskiej, Towarzystwa Wiedzy
Powszechnej i inni przeprowadzili cykl odczytw i innych imprez powiconych
tradycjom Polski Ludowej, historii ruchu robotniczego itp. Akcj objto nawet
kolonie przebywajce w Wbrzenie. Te dziaania koordynowa kierownik propagandowej agendy PZPR , czyli Miejskiego Orodka Pracy Ideowo-Wychowawczej.
20 lipca rano uroczycie oddano do uytku obek na siedemdziesit pi miejsc,
a po poudniu zorganizowano uroczyst sesj Miejskiej Rady Narodowej i Miejskiego Komitetu Frontu Jednoci Narodu z udziaem szerokiego aktywu spoeczno-gospodarczego i modziey. Tradycyjnie wrczono odznaczenia i wygoszono
okolicznociowe przemwienia. 21 lipca w wbrzeskim Domu Kultury odby si
bal dla tzw. ludzi dobrej roboty, czyli pracownikw wyrnionych przez wadze
zakadw i organy partyjne za prac zawodow lub aktywno polityczn. W samo
wito w poudnie delegacje szeciu gwnych organizacji politycznych i spoecznych (PZPR , Stronnictwo Demokratyczne, Zjednoczone Stronnictwo Ludowego,
Zwizek Socjalistycznej Modziey Polskiej, Zwizek Bojownikw o Wolno
i Demokracj oraz Front Jednoci Narodu) oraz wikszych zakadw i kolonii
zoyy uroczycie kwiaty pod pomnikiem Zwycistwa oraz przy tablicach upamitniajcych ofiary wojny. Warty honorowe zorganizowali harcerze i kombatanci. Po
poudniu odby si festyn ludowy, w tym: wystpy artystyczne, ognisko harcerskie,
turniej midzykolonijny i zabawa ludowa na zakoczenie. 23 lipca w cigu witecznych imprez na Podzamczu zorganizowano tzw. festyn spdzielczy23.
Poza wspomnianym trzydziestoleciem Polski Ludowej w 1974 r. drug wielk
akcj witowania urzdzono na trzydziestopiciolecie. Jednym z najbardziej
wyrazistych elementw uczczenia tej rocznicy PKWN byo odsonicie w Lublinie
19 lipca 1979 r. pomnika Bolesawa Bieruta 24. Ta gloryfikacja stalinowskiego
2011-02-07 12:09:49
zbrodniarza w peni wpisywaa si w fataln polityk historyczn realizowan

przez ekip Edwarda Gierka, ktrej jednym z bardzo wanych elementw bya
np. ogromna promocja postaci Wodzimierza Lenina. Do do trwaych efektw
czczenia rocznic Polski Ludowej naleao nazewnictwo placw, ulic i osiedli.
Szczeglnie popularne byo trzydziestolecie. Wiele z tych nazw zlikwidowano
po 1989 r., ale niektre przetrway do dzi, najczciej w formie skrconej, czyli
np. jako plac trzydziestolecia, a nie plac trzydziestolecia PRL czy bardziej
704
poprawnie plac trzydziestolecia Polski Ludowej. Analizujc obchody lipcowego

wita w dekadzie gierkowskiej, mona odnie wraenie, e 22 lipca w latach
siedemdziesitych, poza najwikszymi okrgymi rocznicami i pomijajc organizowane przy tej okazji imprezy artystyczne, sportowe i inne rozrywki, by jednak
gwnie rytuaem medialnym oraz akcj propagandow, w ktrej najwaniejsze
byo nawizanie do wydarze z 1944 r., do wsplnej z ZSRR walki przeciwko
Niemcom oraz pocztkw powojennego okresu. Taka oprawa wita dawaa
zawsze okazj do aktywnoci rozbudowanej instytucji propagandowej, jak byo
Towarzystwo Przyjani Polsko-Radzieckiej.
W lipcu 1980 r. przypadaa nie okrga, bo trzydziesta szsta rocznica Polski
Ludowej. Wadze staray si obchodzi j z tradycyjn pomp, ale jak ju wspomniano powanym problemem okazaa si klska powodzi, ktra na wielu obszarach kraju utrudnia witowanie, np. na Powilu. Jednak wiksze lub mniejsze
uroczystoci organizowano wszdzie. W mediach nie szczdzono wielkich sw
podkrelajcych osignicia oraz rozczulajcych si nad pocztkami Polski Ludowej, ktre przedstawiano w sposb daleko odbiegajcy od rzeczywistoci.
Wspomniana rocznica nie miaa specjalnie pokazowego charakteru, na co wpyny te dwa istotne czynniki: powd w czci kraju oraz rwnolega do terminu
obchodw olimpiada w Moskwie. Oczywicie nie oznaczao to zapomnienia o wicie i w caym kraju przeprowadzono tradycyjne akcje upamitniajce PKWN , przede
wszystkim w formie uroczystych sesji rad narodowych i akademii.
Kilka tygodni pniej zacza si w Polsce nowa epoka polityczna, czyli czas
Solidarnoci, i ju po kilku miesicach nastpio powane osabienie znaczenia 22 lipca. Wynikao to z faktu, e dla wielu obywateli, szczeglnie starszych,
a take dla opozycyjnej modziey waciwym witem narodowym nadal pozostawa 11 listopada. Przypomina o nim czsto Koci, od lat szedziesitych
rodowiska inteligenckie, a w latach siedemdziesitych coraz silniej oddziaujca
2011-02-07 12:09:49
na opini publiczn Konfederacja Polski Niepodlegej i inne organizacje opozycyjne. Tymczasem komunistyczne wadze przez cay okres Polski Ludowej staray si bardzo dba o swoisty monopol lipcowego wita, zakazujc obchodw
lub marginalizujc ewentualne oficjalne akcje zwizane z konkurencyjnym
witem25. Tymczasem w 1980 r. w bardzo wielu orodkach kraju, z aktywnym
udziaem Solidarnoci, doszo do uczczenia rocznicy odzyskania niepodlegoci.
Nie byy to ju niewielkie akcje ograniczone do kilku miast, ale masowe manifestacje w bardzo wielu orodkach. Wadze staray si to jeszcze marginalizowa,
nadajc w mediach du rang rocznicy bolszewickiej rewolucji. Tymczasem
niezalene obchody 11 listopada przybray miejscowo charakter duych manifestacji, a nie tylko tradycyjnych naboestw za ojczyzn. Oczywicie nadal wadze
nie chciay zaakceptowa manifestacyjnych form jego obchodw i podjy dziaania represyjne, m.in. w Lublinie i Krakowie26, ktre w istocie wzmocniy wymow
i znaczenie wita. Dla opozycji obchody byy podkreleniem, e nie uznawaa
ona popieranego przez wadze wita lipcowego.
W pierwszej poowie lipca 1981 r. doszo do ciekawej akcji rocznicowej, zorganizowanej przez Solidarno, ale cakowicie niezwizanej z rocznic PKWN. W ramach
realizowanej chociaby na Wybrzeu czy w Poznaniu akcji upamitniania protestw robotniczych w PRL , take w Lublinie postanowiono wczy si i wybrano
upamitnienie strajkw z 10 lipca 1980 r. w Lubelskich Zakadach Naprawy Samochodw uczczono je Pomnikiem Robotnika. 14 lipca 1981 r. odsonito tablic powicon strajkowi kolejarzy sprzed roku, a kolejna zostaa zawieszona
w Fabryce Samochodw Ciarowych. Lipcowe akcje byy poczone z krytykowaniem wadz27, czyli dokadnie odwrotnie ni to robiono dotd, gdy wycznie
chwalono wadze.
W lipcu 1981 r. solidarnociowy karnawa by w rozkwicie, za dla wadz gwnym
zagadnieniem politycznym, a take propagandowym by IX Nadzwyczajny Zjazd
PZPR , ktry zakoczy si po siedmiu dniach (20 lipca), prawie w przeddzie
lipcowego wita. Trzydziesta sidma rocznica ogoszenia Manifestu Lipcowego

odbywaa si wic w okolicznociach niezbyt korzystnych dla tradycyjnych form
uczczenia tego wita, wypracowanych przez kilkadziesit minionych lat. Od
strony formalnej wadze oczywicie staray si, aby istotna dla legitymizacji wadz
rocznica nie zostaa pominita. Trudniej jednak byo z jej dobr realizacj. Jeeli chodzi o media, nadal silnie kontrolowane przez wadze, to wywizay si one
2011-02-07 12:09:49
czciowo z zadania i w kadej rzdowej gazecie pierwsza strona bya powicona w czci rocznicy 22 lipca 1944 r. Jednak niektre teksty nie byy zbyt korzystne dla wadz, o czym wspomniano ju wczeniej na przykadzie elblskiej
gazety PZPR . Za waniejsze uznano rozpropagowanie zakoczonego wanie
IX Zjazdu PZPR i temu wydarzeniu powicono najwicej miejsca w mediach, tym
samym osabiono rang wita Odrodzenia. Powicenie nie byo zreszt zbyt
wielkie, poniewa spoeczestwo masowo krytykowao dorobek Polski Ludowej
706
i uniemoliwiao faktycznie jego uczczenie w sposb zbliony do wzorca wypracowanego w minionych latach. Przykadowo Gazeta Toruska w witecznym
numerze na pierwszej stronie wicej ni poow miejsca powicia IX Zjazdowi
PZPR , a w drugiej czci strony znalazy si dwa teksty: Pierwszy, umieszczony
pod godem Polski Ludowej, bdcy tradycyjnym propagandowym wspomnieniem

okresu lat 19441981, stwierdza, e trzydzieci siedem lat byo generalnie dobre.
Wrd zda istotnych dla tego propagandowego przesania byo np. wspominane
ju propagandowe haso: Dorobku Polski Ludowej nie musimy si wstydzi. Byo
te kilka odniesie do zakoczonego wanie Zjazdu PZPR miay by one swego rodzaju zaklciami, e bdzie dobrze, chocia moe chwilowo nie jest28.
Drugi tekst by tradycyjnym zapisem akcji realizowanych w regionie bydgosko-toruskim dla uczczenia 22 lipca. Wyliczono m.in. sesj Wojewdzkiej Rady
Narodowej w Bydgoszczy, gdzie odznaki zasuonych dla rozwoju wojewdztwa
wrczono siedemdziesiciu trzem osobom, wyliczajc imiennie ca te grup.
Odznaczenia zakadowe wrczano te w niektrych przedsibiorstwach, np.
bydgoskim Zachemie. Elementem uroczystoci byo ponadto skadanie kwiatw w miejscach pamici narodowej i na cmentarzach polegych podczas drugiej
wojny29. W Bydgoszczy zorganizowano tradycyjny, uroczysty koncert symfoniczny oraz wystpy solistw 30. W Gazecie Toruskiej wzmocnieniem uczczenia
wita by tekst Dariusza Czaplickiego pt. Manifest wiecznie ywy, z jednym
z najbardziej znanych zdj mczyzny w czapce-leninwce, czytajcego Manifest
naklejony na drzwi stodoy. Autor zgodnie z nakazami komunistycznej propagandy zmitologizowa rol Manifestu, polskich komunistw i uwarunkowa midzynarodowych, w jakich powstaa Ludowa Polska. Ciekawym wtkiem, wyranym
efektem czasu Solidarnoci, byo zwrcenie uwagi na co, co dziennikarz okreli
jako niezrealizowanie w Polsce Ludowej penego przesania Manifestu. Podkreli
bowiem, e w niekonsekwentnej polityce rolnej, ktra wahaa si od poparcia dla
2011-02-07 12:09:49
chopa do bagatelizowania jego spoecznej roli upatrywabym jedno z gwnych

rde dzisiejszych kopotw31.
Naley w tym miejscu doda, e w 1981 r., take w mniejszych orodkach, gdzie
nie byo prasy lokalnej, a byy struktury Solidarnoci, w peni ujawnia si zmiana
w polityce historycznej. Jedn z waniejszych zdobyczy Sierpnia, zauwaaln
w caym kraju, byo przywrcenie prawa do swobodnego upamitniania polskiej
tradycji historycznej, w tym czczenia najwaniejszych wit narodowych, zakazanych przez wadze ze wzgldu na ich niepodlegociow, a w czci take
religijn wymow. Ta zmiana ujawnia si nawet w niewielkich, prowincjonalnych
orodkach, chocia z manipulacjami komunistw stykano si szczeglnie w odniesieniu do obchodw 11 listopada 32. To przywracanie prawdziwych wartoci
odnosio si nie tylko do wit, ale take do patronw ulic, instytucji i zakadw
przemysowych. Wprawdzie w latach 19801981 nie udao si zbyt wiele osign,
gdy PZPR do skutecznie blokowaa zmiany, ale to niewtpliwie zapocztkowano proces, ktry w faz prawdziwej i szerokiej realizacji wszed po 1989 r., gdy
przeprowadzono definitywne usuwanie komunistycznego nazewnictwa.
W 1981 r. rachityczne obchody 22 lipca jeszcze mocniej ni rok wczeniej zostay skonfrontowane, a moe nawet przymione obchodami 11 listopada. Tym razem
byo to ju zaakceptowane przez wadze, ktre wreszcie oficjalnie, po raz pierwszy od 1945 r., zaakceptoway uroczystoci publiczne 33. Tego dnia wadze zorganizoway swoje imprezy: centraln w Warszawie przy Grobie Nieznanego
onierza i lokalne. Opozycja, a przede wszystkim Solidarno oraz tradycyjnie
aktywni tego dnia dziaacze Konfederacji Polski Niepodlegej i inne rodowiska
opozycyjne zorganizoway niezalene od wadz obchody. Skala aktywnoci spoeczestwa w celu uczczenia rocznicy bya ogromna34. Jak si okazao, sukces
nie by jednak trway i przez kilka nastpnych lat upamitnianie wita napotykao na powane problemy. Zmiana nastpia dopiero w latach 19881990 35.
Wracajc do sytuacji w roku 1981, naley podkreli, e w skali caego roku
wyranie byo wida, i nastpio wyjtkowo mocne utrwalenie si nowego kalendarza najwaniejszych wit, ktre masowo popiera najwikszy, spoeczny ruch
Solidarnoci. Zamiast 1 maja, 22 lipca i 7 listopada powrciy wita 3 maja
i 11 listopada, a znaczce miejsce zajmowaa take pami o 17 wrzenia 1939 r.36
W 1981 r. mona wic mwi ju o swoistym zastpieniu 22 lipca, w czci take
1 maja, a najbardziej 7 listopada przez bardziej uprawnione do witecznej roli
2011-02-07 12:09:49
rocznice. Prby ratowania przez wadze oficjalnych wit napotykay na powan

barier, w tym masowe ignorowanie ich przez du cz spoeczestwa37. Jeden
z historykw bardzo dobrze uj ten problem: wita 1 maja czy 22 lipca przestay by w latach osiemdziesitych witami w odbiorze spoecznym38.
Podsumowujc tytuowe zagadnienie, naley podkreli, e obchody 22 lipca
1981 r. czy moe cilej prba upamitnienia tej rocznicy bya propagandowym
niepowodzeniem, kolejnym w sferze komunistycznej symboliki, a szczeglnie
708
oficjalnego kalendarza wit po nieudanym 1 maja. Zarwno 1 maja, jak i 22 lipca

1981 r. take w niewielkich orodkach miejskich ta sytuacja bya w peni zauwaalna. Jednak ostateczna likwidacja lipcowego wita nastpia dopiero w latach
19891990. Najpierw 15 lutego 1989 r. nastpio ogoszenie przez koczcy
kadencj Sejm PRL dnia 11 listopada witem Niepodlegoci. Nastpnie sejm
kontraktowy 6 kwietnia 1990 r. uchyli ustaw z 1945 r. i wito 22 lipca formalnie
zostao zlikwidowane. Dodajmy, e tego samego dnia, tzn. 6 kwietnia, ustawowo
przywrcono pod nazw wito Narodowe waciw rang rocznicy Konstytucji
3 Maja 39. Faktycznie wito 22 lipca naleao uzna za zniesione ju w trakcie
rozmw Okrgego Stou, gdy ustanowiono Narodowe wito Niepodlegoci
w dniu 11 listopada 40. Tym samym rocznica PKWN , nawet jeeli nie tracia zupenie racji bytu, to zderzaa si z tak mocno uzasadnion historycznie rocznic, e
spadaa do roli jakiego marginalnego dnia niby-witecznego, odwoujcego si
do sabej podstawy i coraz powszechniej nieakceptowanego. Nie ulega jednak
wtpliwoci, e faktyczny pocztek likwidacji wita 22 lipca, wwczas poprzez
wielkie osabienie jego znaczenia, rozpocz si ju w 1981 r. za spraw Solidarnoci, w tym takich dziaa, jak rozpoczcie przywracania waciwej rangi witu
11 listopada, co w oczywisty sposb musiao doprowadzi do jego likwidacji41.
2011-02-07 12:09:49
cz 6.
RECEPCJA
2011-02-07 12:09:50
2011-02-07 12:09:50
DOROTA PAZIO-WLAZOWSKA
Strajki sierpniowe w Stoczni Gdaskiej i innych
zakadach pracy w recepcji prasy codziennej
Strajki sierpniowe symbol, legenda, znak bezbdnie rozpoznawalne, identyfikowane. Mocno zakorzenione w wiadomoci spoecznej. Powszechnie znane
s okrelenia zakcenia w rytmie pracy, okresowe przerwy w pracy1 ktrymi charakteryzoway je dzienniki. Jaka jest prasowa recepcja wystpie, jak
opisywani s robotnicy, jak przedstawiane ich postulaty? Czy i w jaki sposb
nadawcy tekstw staraj si ksztatowa opini czytelnikw? Z jakich narzdzi
jzykowych korzystaj, jakie strategie wykorzystuj?
Artyku stara si odpowiedzie na te pytania, odwoujc si do analizy materiaw,
ktre si ukazyway od 15 sierpnia do 1 wrzenia 1980 r. w Expressie Wieczornym
(Ex), Gosie Pomorza (GP ), Gosie Robotniczym (GR ), Gosie Wybrzea (GW )
i w Trybunie Ludu (TL )*.
Prezentowany w dziennikach2 obraz strajkw i strajkujcych pozornie jest nienacechowany, na prno szukalibymy w komentarzach3 jaskrawych i jednoznacznych
przykadw deprecjacji robotnikw oraz ich wystpie. Wadza przyznaje suszno
strajkujcym, nie potpia ich i nie osdza. Z pozoru. W istocie wykorzystujc dostpne jej mechanizmy manipulacji4, niepostrzeenie stara si pozyska przychylno i akceptacj czytelnikw oraz zmarginalizowa znaczenie protestw.
Podstawowym wyznacznikiem okrelajcym w analizowanych tekstach konstrukcj obrazu strajkw jest strategia captatio benevolentiae 5, ktra suy nadawcom
nie tylko do pozornego przyznania si do bdw i podkrelenia wasnej bezradnoci wobec kryzysu gospodarczego, ale te pozwala na apelowanie do odbiorcw
o wsplne dziaanie na rzecz przezwycienia trudnoci. W zamieszczonym
w prasie 19 sierpnia przemwieniu radiowo-telewizyjnym I sekretarz KC PZPR
Edward Gierek stwierdza: Chc [] z ca szczeroci powiedzie: mamy
wiadomo, e obok wielu czynnikw obiektywnych powan rol odegray
* Cyfry podane po skrcie tytuu oznaczaj numer wydania z roku 1980.
2011-02-07 12:09:50
bdy w polityce gospodarczej (GW 179). Podobnie prezes Rady Ministrw Edward
Babiuch w wystpieniu opublikowanym 16 sierpnia przyznaje si do popenionych
przez wadz bdw6: Przyzna trzeba, e nie zawsze w przeszoci potrafilimy
im [czyli niedomaganiom gospodarczym] skutecznie przeciwdziaa (GW 177),
niemniej jednak poszukuje wspodpowiedzialnych za kryzys: Tak polityk
spoeczno-gospodarcz aprobowaa przytaczajca wikszo spoeczestwa,
chocia z tej polityki musiay wynika okrelone konsekwencje. Dobitnie pisze
712
o tym Trybuna Ludu: Los Polski jest spraw kadego Polaka, odpowiedzialno
za kraj nie jest spraw tylko partii, tylko rzdu, tylko kierownictwa. Jej czstka
spoczywa na kadym. [] Kady obywatel partyjny i bezpartyjny ma w tym
wzgldzie zadanie do spenienia ( TL 193). Edward Babiuch apeluje o wsplne
poszukiwanie wyjcia z kryzysu. Do wspdziaania wzywa te Edward Gierek
w przemwieniu zamieszczonym w prasie 25 sierpnia: Musimy z tego dramatycznego konfliktu znale wyjcie. W drodze porozumienia z klas robotnicz,
z ludmi pracy. [] Dokonujemy powanych zmian w naszej polityce w zoonych
warunkach. Musimy dziaa stanowczo, ale rozwanie. Wychodzc na spotkanie
krytyce spoecznej i susznym postulatom ludzi pracy, cierpliwie wyjaniajmy
nieporozumienia, odpierajmy ataki na podstawowe zaoenia naszego ustroju, na
nasz parti. [] Partia nasza chce skorygowa swoj polityk, liczc si z krytyk i postulatami zag robotniczych i caego spoeczestwa []. Gotowi jestemy nadal rozmawia w tych sprawach ze spoeczestwem, rwnie z przedstawicielami robotniczymi wyonionymi w czasie strajkw. Gotowi jestemy wychodzi
naprzeciw zgoszonym wnioskom i postulatom. Ale nie moemy skada obietnic
bez pokrycia, nie moemy te godzi si na postulaty godzce w podstawy bytu
narodu i pastwa ( GR 182). Warto zauway, e nadawcy tekstw poszukuj
usprawiedliwienia niepowodze gospodarczych rwnie w szczeglnych okolicznociach, w jakich przyszo im dziaa. Autorzy wystpie, przedstawiciele wadz
staraj si tworzy wsplnot interesw i wartoci7. Zastosowana strategia consensusu8 ma budowa paszczyzn porozumienia midzy stronami. Wykorzystywany mechanizm wsplnoty dowiadcze charakteryzuje wiele z analizowanych
tekstw, jego realizacji suy nie tylko uycie czasownikw w formie pierwszej
osoby liczby mnogiej, ale rwnie wprowadzenie inkluzywnych form zaimkowych
my, nasz: nasz nard; w naszym kraju; troska o przyszo Polski jest nasz
wielk wspln spraw; nasze wsplne denie; nasz patriotyczny obowizek
2011-02-07 12:09:50
DOROTA PAZIO-WLAZOWSKA STRAJKI SIERPNIOWE W STOCZNI GDASKIEJ
( GW 177), dotkliwe zakcenia normalnego funkcjonowania wielu dziedzin naszego ycia; liczne dolegliwoci codziennego ycia s naszym wsplnym,
przykrym odczuciem (GW 178); nasz kraj ( TL 193). Nadawcy tekstw staraj
si podkreli wsplnot losu i dowiadczenia: Sprbujmy [] popatrze na
wasne sprawy w spoecznej perspektywie. To znaczy z poczuciem wsplnoty
losu nas, Polakw, wszystkich obywateli (TL 193). Zastosowane rodki jzykowe
sprzyjaj tworzeniu pozorw jakiego my, przeciwstawianego negatywnie ocenianym innym, obcym, uatwiaj rwnie nawizanie bliszego kontaktu
z czytelnikiem, utosamienie si odbiorcy z nadawc i skonienie go do podzielenia prezentowanych sdw9.
Prby doprecyzowania innych w analizowanych tekstach nierozerwalnie cz
si z poszukiwaniem wroga. Nadawcy dokonuj w grupie innych dwupoziomowego podziau. Po pierwsze, strajkujcy s przeciwstawiani pracujcym robotnikom zarwno tym, ktrzy w pewnym stopniu sympatyzuj z protestujcymi, ale
nie przerywaj pracy, jak i tym, ktrzy w aden sposb nie s zaangaowani
w wystpienia: Znakomita wikszo zag robotniczych dyskutujc, staje jednak
codziennie przy warsztatach pracy, aby nie zubaa kraju i spoeczestwa przez
przerywanie produkcji lub dezorganizacj ycia publicznego (TL 197); Pmetek
miny tegoroczne trudne niwa, w ktre polscy rolnicy wkadaj ogrom trudu
i ofiarnoci. Przy koszeniu i zwzce pomagaj rodziny z miasta oraz modzieowe
i robotnicze brygady ochotnikw. Spiesz si budowlani, aby modzie w por
otrzymaa nowe lub wyremontowane szkoy. A w portach zamara praca, stoj
statki; czsto z artykuami ywnociowymi (GR 179, por. te TL 197). Na uwag
zasuguje emocjonalizacja przekazu. Nadawcy odwouj si do wartoci podstawowych, uwiconych tradycj: pracy rolnika i poszanowania chleba, aby tym
efektywniej wpywa na odbiorc.
Drugi poziom podziau prowadzony jest przez autorw tekstw wewntrz grupy
strajkujcych, w ktrej robotnikom dziaajcym z bezinteresownych pobudek
przeciwstawiani s ci, ktrzy zamierzaj wykorzysta wystpienia dla realizacji
wasnych celw lub te inspirowani z zewntrz d do wprowadzenia zmian
politycznych: W kraju naszym od dawna, od pocztkw Polski Ludowej, istniej
i przejawiaj swoj aktywno opozycyjne wobec socjalizmu okrelone grupki
polityczne. W reprezentowanych przez nie koncepcjach krzyuj si nienawi
do socjalizmu z rewizjonizmem i anarchizmem, a wstecznictwo pogldw spo-
2011-02-07 12:09:50
ecznych jednych spotyka si z nieodpowiedzialnoci polityczn innych. S w ich

szeregach ludzie o niespenionych ambicjach osobistych, zacietrzewieni w swoich urazach, gusi na wszelkie racjonalne argumenty, nie liczcy si z polsk
racj stanu ( TL 199); [] nadal spotykamy si z prbami wywoywania nastroju
niepokoju, kolportowania plotek i pogosek, podsycania napi. Spor rol odgrywaj tu m.in. dezinformacja i spekulacje dobrze nam znanych ze swej dotychczasowej dziaalnoci zagranicznych rozgoni radiowych (TL 198). Warto
714
zauway, e nadawcy tekstw wskazuj na kontynuacj zjawisk i dziaa. Wykorzystuj szeroko wprowadzane formuy mwice o wrogiej dziaalnoci zagranicznych rozgoni radiowych, sprzyjajcych przeprowadzeniu zmian ustrojowych
w Polsce 10. Na uwag zasuguje rwnie uycie zapoycze r e w i z j o n i z m
i a n a r c h i z m, prawdopodobnie niezrozumiaych dla czci czytelnikw i przez
to budzcych zaniepokojenie 11. Autorzy tekstw nieprecyzyjnie definiuj grup
wrogw, okrelaj j jako: elementy obce socjalizmowi ( TL 199, GP 181), siy
antysocjalistyczne (TL 199), grup skrajnie nieodpowiedzialnych ludzi ( TL 199),
opozycyjne wobec socjalizmu okrelone grupki polityczne (TL 199), elementy
antysocjalistyczne ( GR 179). To niedookrelenie ma na celu eskalacj obaw
odbiorcy, budowanie psychozy strachu przed nieznanym zagroeniem. Trybuna
Ludu ostrzegaa: Atmosfer napicia i emocji usiuj te wykorzysta dla swych
celw politycznych przeciwnicy Polski Ludowej, podsuwajc hasa i postulaty nie
majce nic wsplnego z deniami klasy robotniczej, sprzeczne z interesami
narodu ( TL 194). Niebezpiecznym aspektem ostatnich wydarze w niektrych
zakadach Wybrzea Gdaskiego s prby politycznego wykorzystania przerw
w pracy oraz nastrojw podniecenia przez nieodpowiedzialne jednostki, przez
grupy anarchiczne i antysocjalistyczne (TL 196). Znamienne jest niewymienianie
nazwisk przywdcw robotnikw. Pojawiaj si one dopiero przy relacjonowaniu
podpisania porozumie 12. We wczeniejszych tekstach z imienia i nazwiska
z przywoaniem zajmowanych stanowisk prezentowani s czonkowie wadz oraz
dziaacze partyjni przedstawiciele grupy my. Jest to typowy mechanizm, powszechnie stosowany w celu deprecjacji innych13.
Obraz wrogw sprzyja snuciu mglistej wizji zagroenia suwerennoci kraju. Nadawcy roztaczaj perspektyw bliej niedookrelonego zagroenia, ktrego rde
naley, ich zdaniem, doszukiwa si w strajkach: Mamy wic do czynienia powiedzmy to jasno z usiowaniami doprowadzenia do dramatycznej konfrontacji,
2011-02-07 12:09:50
do stanu gbokiego, dugotrwaego kryzysu w kraju. Kryzysu, ktrego nie ycz

sobie nie tylko ludzie pracy w Polsce, ale te adne realistycznie mylce siy
w Europie i wiecie. Zdaj sobie one bowiem spraw, e stawk mog tu by losy
odprenia w Europie. Destabilizacja sytuacji w Polsce nie ley w interesie pokoju. Wszystkie narody kontynentu wie w tej kwestii wsplnota losw. Dalszego zaostrzenia sytuacji w Polsce mog sobie tylko yczy nasi wrogowie, wrogowie europejskiej wsppracy i odprenia ( TL 198) i dalej: Na zebraniach
zwraca si uwag i na fakt aktywizacji elementw antysocjalistycznych w tych
dniach. Lansowane przez nie hasa godz w podstawy ustrojowe Polski Ludowej,
w elementarne czynniki naszego bezpieczestwa i bytu narodowego, w nasze
wsplne dzieo i najwysze dobro w jedno narodu. [] zwraca si uwag, e
dziaalno tych ludzi moe przynie Polsce osabienie jej niepodlegoci i bezpieczestwa, i wiarygodnoci u sojusznikw ( TL 198). Wizja niebezpieczestw
nawizuje podobnie jak obraz wroga do podstawowych, elementarnych wartoci.
Nadawcy odwouj si do silnie zakorzenionych w wiadomoci spoecznej przey wojny, wykorzystuj w celu zastraszenia odbiorcy obrazy zagroenia pokoju.
Znamienne dla konstrukcji opisujcych wrogw oraz niebezpieczestwa, czyhajce na Polsk w przyszoci, s rozmyte sformuowania. To, co niedookrelone,
nieznane powszechnie budzi wikszy strach, rodzi silniejsze emocje. Dlatego te
niedoprecyzowanie sformuowa jest typowe dla analizowanych tekstw. Autorzy
chtnie posuguj si sowami-kluczami, leksyk patetyczno-patriotyczn14. Najbardziej pojemnym okreleniem wydaje si polska racja stanu (GW 178, TL 199,
GR 185, 187), obok niej pojawiaj si: interes kraju ( TL 193), dobro spoeczne
( TL 193), mdro klasy robotniczej (TL 194), obywatelska patriotyczna postawa (GP 183), gbokie obywatelskie zatroskanie ( GP 184). Sformuowania te
niejasne, aczkolwiek pozornie bardzo pojemne treciowo, pozwalaj na odwoywanie si do wymiaru wirtualnego, dalekiego od rzeczywistoci, obcego odbiorcy, a przez to budzcego jego niepokj.
Nadawcy tekstw d do legitymizacji prezentowanego stanowiska15. W tym celu
powouj si na gosy czytelnikw, jakoby zwracajcych si do redakcji z prob
o zamieszczanie apeli (GR 180). Publikowane wypowiedzi to przede wszystkim
listy kobiet, ktre miay budzi, w zaoeniach nadawcw, silne reakcje 16, odwoyway si bowiem do podstawowych wartoci: rodziny, domu, spokojnej przystani: Zwracamy si do Was czytamy w licie skierowanym do Gosu Pomorza
2011-02-07 12:09:50
(184) przez Zarzd Wojewdzki i Miejski Ligi Kobiet w Koszalinie pracownikw

WPKM jako ojcw [] dzieci i mw [] matek o uruchomienie komunikacji.
Nie utrudniajcie nam codziennego ycia, pozwlcie i pomcie nam w spenianiu

naszych nieatwych obowizkw. Prosz Was o to koszaliskie kobiety, w imieniu
ktrych odwoujemy si do Waszych ojcowskich serc, Waszego dotychczas duego poczucia obowizku. Strajkujcy robotnicy s oskarani o sprzeniewierzenie si wartociom rodziny, o lekcewaenie obowizkw wobec dzieci i kobiet.
716
Nadawcy jednoznacznie sugeruj, e strajki krzywdz przede wszystkim najsabszych tych, ktrzy powinni by otaczani opiek i trosk17.
Autorzy odwouj si do silnie emocjonalnych obrazw. Podkrelaj, e protestujcy odbieraj najsabszym spokj dnia codziennego, krel sugestywne opisy
udrczonych kobiet nioscych dzieci do obkw: Od bardzo wczesnych godzin
rannych ludzie podaj pieszo do swoich zaj. Najdotkliwiej odczuwaj to kobiety pracujce matki, ktre musz czsto daleko prowadzi lub nie dzieci do
obka ( TL 198, GR 180). Z winy strajkujcych do szpitali i przychodni ze znacznym opnieniem przybywali lekarze i pielgniarki. Odbio si to ujemnie na
sprawnoci opieki lekarskiej podkrela Gos Wybrzea (177). Sdy nadawcy
legitymizowane s w swoisty sposb rwnie przez leksyk potoczn, dobrze
utrwalone w wiadomoci spoecznej prawdy i wartoci, ktre su zacienieniu
kontaktu z odbiorc. Trybuna Ludu apeluje: Nie obiecujmy sobie nawzajem
gruszek na wierzbie. Istniejce realia mona przyrwna do przysowiowej krtkiej kodry ( TL 193). Czsto wykorzystywane jest sownictwo niepomylnie
uoglniajce18: spoeczestwo jest zmczone anormaln sytuacj (TL 198, GR
180, GP 180), dokuczliwe kopoty mieszkacw ( TL 200). Autorzy odwouj si
do leksyki charakteryzujcej stany emocjonalne, ktrym towarzyszy zrozumienie
opisywanych dozna przez nadawcw tekstw 19: rozumiemy zmczenie i zniecierpliwienie ludzi pracy kopotami dnia codziennego ( TL 196). Dopeniaj je
apele o konieczno kompromisu i wsplnego poszukiwania drg wyjcia z kryzysu: Musimy si porozumie i wsplnie znale [] wyjcie (TL 196).
Nawizaniu bliskiego kontaktu z odbiorc, podjciu dialogu, budowaniu nie tylko
wsplnoty wartoci, ale rwnie wsplnoty jzyka suy wykorzystanie pyta.
Niekiedy s to pytania retoryczne. Dziki ich wprowadzeniu nadawcy nawizuj
dialog z czytelnikiem, zachcaj go do wsplnego przezwycienia trudnoci.
Czy moemy dzieli wicej ni posiadamy? Czy moemy wypaca pienidze
2011-02-07 12:09:50
bez pokrycia? pyta Trybuna Ludu (194). Czy wysuwanie da, ktrych
nawet przy najlepszej woli, nie moe speni wadza, ma rozsdne podstawy?
zastanawia si Gos Robotniczy (180). Czy nie s one [przyzwoito i rzetelno] naruszane przez tych, ktrzy majc wasne sprawy na wzgldzie, lekcewa dobro oglne? Ile zostanie z tych susznych racji pracownikw tramwajw
i autobusw, kiedy si wemie pod uwag, e wybierajc dla ich wyoenia nie
drog dyskusji, lecz paraliowania komunikacji, powoduj nieobliczalne szkody
spoeczne? pyta Gos Robotniczy (184).
Nadawcy tekstw wypowiadaj si w imieniu spoeczestwa, uzurpuj sobie
prawo do reprezentowania narodu 20, podkrelaj: W tych okolicznociach wszyscy Polacy, ktrzy nosz w swoich sercach poczucie odpowiedzialnoci za los
kraju i narodu, zdaj sobie spraw z potrzeby jak najrychlejszego rozadowania
tego konfliktu i zwizanego z nim napicia, wycignicia przez wszystkich takich
wnioskw z kryzysu, ktre by sprostay wymogom chwili i dobrze suyy pomylnoci Polski socjalistycznej. Zdaj sobie spraw z tego, e tylko my sami, drog
porozumienia, dialogu i wysikiem caego spoeczestwa szybko zdoamy rozwiza nabrzmiae problemy (GP 184). Wypowiadanie si w imieniu spoeczestwa
stwarza pozory wsplnoty, sprzyja utosamieniu si odbiorcy z nadawc.
Ustpstwa autorw tekstw, przedstawicieli wadz, o ktrych bya mowa co
wane s pozorne. W istocie wypowiedzi te maj na celu obcienie strajkujcych odpowiedzialnoci za pogbiajcy si kryzys, a take wzmocnienie emocjonalnoci komunikatw, odwoujcych si do podstawowych ludzkich instynktw
i potrzeb, do zazdroci i chci posiadania. Autorzy akcentuj wymiar finansowy
postulatw: Na tle pacowym dochodzio i dochodzi do dyskusji i kontrowersji,
bywa, e koczcych si postojem. Z tym, e postulaty pacowe zgaszane s
z rnych poziomw wynagrodzenia niskich, rednich i stosunkowo wysokich:
wynoszcych take osiem, dziewi i wicej tysicy zotych [] ( TL 193). Gorczkowa atmosfera towarzyszca przerwom w pracy sprzyja te wysuwaniu
postulatw, ktre nie uatwi, a z pewnoci skomplikuj jeszcze i tak trudn
sytuacj gospodarcz w kraju. Do postulatw takich mona bez wtpienia zaliczy
podwyki pac i dochodw ponad realne moliwoci gospodarki. Skutki takich
podwyek jeszcze bardziej rozwieraj noyce midzy si nabywcz ludnoci
a moliwociami jej realizacji w postaci podanych produktw i usug. Uderzyyby one take w rodziny wielodzietne, emerytw i rencistw, w ludzi najniej
2011-02-07 12:09:50
uposaonych (GP 180). Sugerowanie, e roszczenia finansowe s nieuzasadnione, suyo zaszczepieniu w czytelnikach wtpliwoci co do bezinteresownych
intencji strajkujcych. Sfera materialna nie ogranicza jednake swej obecnoci
w analizowanych tekstach do stwierdze dotyczcych postulatw pacowych.
Strajkujcy obwiniani s o marnotrawienie powszechnie podanych artykuw:
[] nie moe dotrze do sklepw transport 8 ton cytryn ze skadnicy w Nowym
Porcie. Natomiast na redzie gdaskiego portu stoi nierozadowany statek z ba-
718
nanami. Termin ich przydatnoci do spoycia minie za kilkadziesit godzin (GW

179). Obraz skrzy penych psujcych si bananw, cytryn21, rodzynek, herbaty,
oliwy silnie przemawia do czytelnika, nawet wtedy, kiedy opisy krelono ascetycznie, podajc jedynie wag towarw, czekajcych na rozadunek (520 ton
cytryn, 3 tys. ton ziarna kakaowego; TL 199). Nadawcy z pewnoci zakadali, e
opisy wyzwol bliskie kademu czowiekowi podanie dbr doczesnych, szczeglnie tych brakujcych, przyczyniajc si do negatywnej oceny wystpie robotnikw. Autorzy tekstw nie ograniczaj si do stwierdze dotyczcych aktualnej
sytuacji, rysuj rwnie mroczn wizj przyszoci, liczc straty spowodowane
strajkami i obarczajc protestujcych, zalepionych pogoni za wasnymi korzyciami, odpowiedzialnoci za czekajce szarych obywateli trudnoci: Podwyki pac, niemajce odpowiednika w produkcji poszukiwanych towarw, prowadz do zaostrzenia istniejcych nieprawidowoci w tym wzgldzie. Dobro
spoeczne wymaga, by nawet najsuszniejsze z punktu widzenia danej grupy
zawodowej interesy pacowe rozpatrywa pod tym wanie ktem. W przeciwnym
razie grozi nam pogbianie obecnych dokuczliwoci: braku stabilizacji na rynku
i w sensie zaopatrzenia w podstawowe artykuy i w sensie cen. Spuchn portfele,
ale wydu si kolejki po podstawowe artykuy ( TL 193). Nadrabianie tych strat
potrwa dugo. O tyle, plus o czas potrzebny do odpowiedniego rozwoju gospodarki odsuwamy od siebie moment, kiedy moliwa bdzie poprawa warunkw
naszego ycia (GP 179).
Aby skoni odbiorc do podzielenia prezentowanych sdw, autorzy analizowanych tekstw nie odwouj si do jaskrawej i natarczywej deprecjacji strajkujcych.
Stosuj bardziej finezyjne narzdzia. Wykorzystuj nie tylko strategi captatio
benevolentiae, ale rwnie emocjonalizacj przekazu, w tym odwoywanie si
do powszechnie akceptowalnych, dobrze utrwalonych wartoci i norm, strategi
consensusu, buduj wsplnot wartoci i losw. Przed czytelnikiem kreowany
2011-02-07 12:09:50
jest obraz strajkujcych, ktrzy zalepieni pogoni za pienidzmi nie szanuj

rodziny, lekcewa potrzeby starcw, chorych i dzieci. Nie dostrzegaj, e ich
dziaania nie tylko powoduj straty gospodarcze, ale rwnie stanowi zagroenie suwerennoci kraju. S naiwni i ulegaj wrogim wpywom, rwnie orodkw
zagranicznych, dcych do zasadniczych zmian politycznych w Polsce. Koszty
protestw ponosz przede wszystkim najbiedniejsi, mieszkacy pozbawiani s
podanych artykuw, ktre gnij w adowniach statkw, czekajcych na redzie
na rozadunek. Wadza rozumie robotnikw, jest otwarta na wszelkie postulaty,
zachca do podjcia dialogu i wsplnego poszukiwania rozwiza. Nie moe
jednake, mimo najszczerszych chci, sprosta nierealnym daniom, ktre
przyczyniyby si do pogbienia kryzysu i dalszego zuboenia najbiedniejszych.
Taki wizerunek strajkujcych kreowany jest w dziennikach przede wszystkim za
porednictwem rodkw leksykalnych. Za ich pomoc autorzy krel rzeczywisto
zgodnie ze swoimi oczekiwaniami, finezyjnie skaniajc czytelnika do podzielenia prezentowanych sdw, powtarzajc wielokrotnie te same formuy, utrwalaj
w pamici odbiorcy okrelone obrazy i towarzyszce im emocje. Analiza jednoznacznie wskazuje na czsto lekcewaon si sowa, na jego sprawcz rol
w kreowaniu wirtualnego wiata zgodnie z intencjami nadawcy. Jak podkrela
Jerzy Jedlicki, jzyk tworzy wasn rzeczywisto, ktra z empiri bdzie miaa
wsplne tylko niektre punkty orientacyjne, np. nazwiska i daty 22. Dlatego te
szczeglnie wane jest uwraliwienie si na materi sowa, zwrcenie uwagi na
to, e moe ono tworzy wiaty, ktrych w istocie nie ma.
2011-02-07 12:09:50
2011-02-07 12:09:50
PRZEMYSAW RUCHLEWSKI
Reakcje gdaskiego aktywu partyjnego w czasie
Porozumie Sierpniowych w wietle materiaw
KW PZPR Gdask
Fakty dowodz, e w cigu istnienia 32 lat naszej partii kilkukrotnie doszo do rozmijania
si teorii z praktyk sprawowania wadzy.
Henryk Lewandowski zastpca czonka KC, monter Stoczni Komuny Paryskiej w Gdyni 1
PZPR , jak kada partia w systemie komunistycznym, bya parti pastwow,
majc peni wadzy we wszelkich dziedzinach pastwa. Opieraa si na zasadach

centralizmu demokratycznego, ktry w teorii zakada demokratyczny wybr wadz
i kierowanie parti. Faktyczn wadz dziery I sekretarz oraz kierownictwo
Komitetu Centralnego z Biurem Politycznym i Sekretariatem. Pord tyche osb
zapaday najwaniejsze postanowienia dotyczce strategicznych interesw PRL .
Wierchuszka PZPR bardzo mocno ingerowaa w obsad personaln gwnych
organw, od Komitetu Centralnego poprzez Komitety Wojewdzkie, Komitety
Powiatowe, Komitety Gminne, czy te Komitety Zakadowe, a do najmniejszych
jednostek organizacyjnych partii PZPR Podstawowych Organizacji Partyjnych
(POP ). Komitety tworzono take w zakadach pracy, uczelniach oraz w instytucjach
kulturalnych. Kady z tyche szczebli mia tzw. aktyw partyjny. Wedug sownika
jzyka polskiego prof. Mieczysawa Szymczaka sowo aktyw odnosi si do
aktywnej czci grupy czonkw organizacji lub partii. Szerzej uj t kategori
Jakub Karpiski w swym sowniku: aktyw partyjne ruszenie, zbiorowo, ktr
kierownictwo posdza o aktywno i sdzi, e moe na ni liczy. Mwi si take
o aktywie organizacji modzieowych, na przykad ZMP lub pniejszych, takich
jak ZMS , ZSMP . Aktyw jest mobilizowany do wyraania poparcia i protestowania
oraz do akcji policyjnych i ppolicyjnych, czasem takich, ktre wygodniej jest
wykonywa poficjalnie (wstpne przymuszanie chopw do kolektywizacji, bojwki podczas kocielnych uroczystoci milenijnych, bojwki wysyane na wiece
uczelniane w 1968 roku lub na wykady Towarzystwa Kursw Naukowych w latach
2011-02-07 12:09:50
siedemdziesitych). Od aktywu wymaga si co najmniej pasywnoci. Aktyw

pasywny bra udzia w demonstracjach antystudenckich i antysyjonistycznych
w roku 1968 lub na wiecach antyrobotniczych w roku 1976. Aktyw naley pobudza ostronie. Zdaje si, e ponad potrzeby zwierzchnikw pobudzono
aktyw podczas rewolucji kulturalnych w Chinach. W Polsce aktyw wznosi
czasem nieprzewidziane okrzyki, tak jak 19 marca 1968 roku, gdy Wadysaw
Gomuka mwi do aktywu partyjnego Warszawy. Aktyw moe take wykony-
722
wa zadania skromniejsze i nadaje si do pisania listw pitnujcych Solidarno i Koci 2.

Aktyw partyjny wystpowa na kadym poziomie komunistycznego pastwa:
w zakadach, gminach, wojewdztwach oraz na szczeblach centralnych. Tworzyli
go przewanie czonkowie PZPR wszystkich szczebli, poczwszy od I sekretarza,
a skoczywszy na dziaaczu POP -u (aktywist partyjnym ewentualnie moga zosta
osoba spoza partii, jednake musiaa to by jednostka wybitna, ktrej obecno
miaa nobilitowa PZPR w oczach spoeczestwa). Okrelenie aktyw odnosio
si nie tylko do jednostek, ktre tworzyy PZPR , ale i do czonkw satelickich
partii SD i ZSL oraz zwizkw zawodowych i organizacji spoeczno-kulturalnych.
Naley zdecydowanie wyrni termin aktyw robotniczy, ktry stanowi eufemistyczn nazw bojwek partyjno-robotniczych. Ten rodzaj aktywu tworzyli w wikszoci robotnicy zakadw przemysowych, ktrzy z inspiracji PZPR brali udzia
w maswkach albo jak w czasie wydarze marcowych z 1968 r. pacyfikowali
modzie studenck. Aktywist partyjnego moemy zatem zdefiniowa jako czowieka, ktry poza swoimi normalnymi zobowizaniami (wynikajcymi z przynalenoci do danego ogniwa partii) i zobowizaniami zawodowymi wykonuje
systematycznie polecenia partyjne. Co naley rozumie pod pojciem systematycznego wykonywania polece partyjnych? Czoowy aktyw partyjny zajmowa
si m. in. pogbion prac ideowo-wychowawcz, prac propagandow, opracowywa i upowszechnia dokumenty programowe 3. Aktyw partyjny niszych instancji partyjnych mia za zadanie czynnie uczestniczy w zebraniach POP -u, aktywizowa dziaaczy oraz stanowi wany czynnik umacniania wizi partii z bezpartyjnymi, wyjaniania im polityki partii oraz pozyskiwania ich dla tej polityki 4.
Partia nakadaa na siebie obowizek odpowiedzialnoci za wszystko, co bliskie
ludziom pracy, za reform, za jako produkcji, a aktyw partyjny odpowiada
rwnie za atmosfer polityczn5. W czasie strajkw aktyw niszych instancji
2011-02-07 12:09:50
PRZEMYSAW RUCHLEWSKI REAKCJE GDASKIEGO AKTYWU PARTYJNEGO W CZASIE POROZUMIE SIERPNIOWYCH
partyjnych troszczy si o przeciwdziaanie stale rosncym stratom w gospodarce narodowej i chaosowi politycznemu6.
Sierpniowe strajki na Wybrzeu byy wielkim szokiem dla rzdzcych elit 7. Zdarzenie to porednio przyczynio si do erozji systemu politycznego w PRL 8. W roku
1980 komunistyczna partia PZPR przeya najboleniejszy wstrzs na przestrzeni trzydziestodwuletnich rzdw. Zdezorientowany aktyw partyjny reagowa
w najrozmaitszy sposb, wyraajc swoje dania wobec partii. Materia, z ktrego korzystaem podczas pisania tego referatu, powsta w KW PZPR w Gdasku
od sierpnia do wrzenia oraz czciowo w padzierniku. S to miesice, podczas
ktrych aktyw partyjny formuowa trafne oceny sytuacji, precyzyjnie dobiera
rozwizania zaistniaego konfliktu. Materia ten jest wiadectwem przede wszystkim prawdziwych odczu czonkw PZPR , czsto zagubionych, niewiedzcych
jak reagowa w powstaych warunkach. W dokumentach z pniejszego okresu
odczucia towarzyszy partyjnych s ju zafaszowane. Wiele w nich sloganw
i utartych powiedze partyjnych typu odnowa partyjna, demokratyzacja partii,
nowa linia.
Wiele postulatw, jakie zgaszali aktywici na zebraniach, wynikao z bezsilnoci
partii w zaistniaej sytuacji oraz z braku jakiekolwiek programu, ktry mgby
spowodowa popraw sytuacji spoecznej, a przede wszystkim gospodarczej.
Trwaj zebrania POP , w tym cz otwartych, narady aktywu, egzekutywy KZ ,
rozmowy indywidualne w zakadach i miejscu zamieszkania. Czonkowie partii
owiadczaj, e materia przesany teleksem z KC dla lektorw w rodowisku
wybrzea nie jest przekonujcy, gdy w wikszoci postulaty zag odrzuca [].
Na zebraniach pytaj czonkowie partii, dlaczego si tak dugo czeka z podjciem
decyzji, czy wadza jest tak bezsilna, a MKS tak mocny; KC powtarza stare argumenty, nie stwarza drg szybkiego wyjcia z pogbiajcej si trudnej sytuacji
gospodarczej, jest najwysza pora podj decyzje []. Aktyw partyjny jest coraz
bardziej zmczony ma skutecznoci pracy politycznej z zaogami. Aktyw
partyjny twierdzi, ze dziaania partii s spnione w stosunku do dziaa propagandowych MKS 9.
Aktywici partyjni, majcy w pamici VIII Zjazd PZPR , trwajcy od 11 do 15 lutego 1980 roku oraz zapewnienia towarzyszy z Komitetu Centralnego o susznoci
polityki prowadzonej przez I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka, ktra sprowadzaa si m. in. do: przyspieszenia rozwoju spoeczno-gospodarczego, budowy
2011-02-07 12:09:50
podstaw rozwinitego spoeczestwa socjalistycznego, jednoci moralno-politycznej narodu, pogbiania demokracji socjalistycznej, zostali postawieni
w okolicznociach zupenie odmiennych, tak odmiennych, jak goszone absurdy
o Polsce jako dziesitej potdze przemysowej wiata. Wadze nie opracoway
adnego spjnego programu spoeczno-gospodarczego, ktry spowodowaby
wyjcie z marazmu. Na ten fakt powszechnie zwracano uwag: Aktyw partyjny
i czonkowie partii twierdz take, e ich zdaniem dla uzdrowienia obecnej sytu-
724
acji, dla odrzucenia powszechnej opinii w spoeczestwie strajkujesz-dostaniesz, potrzebny jest konkretny program rzdowy z wyszczeglnieniem drg
naprawy we wszystkich dziaach gospodarki narodowej oraz w dziedzinach ycia
spoecznego10. Podkrelono, e konieczne jest opracowanie generalnego programu narodowego dotyczcego poprawy systemu gospodarczego i przekonsultowanie go z caym spoeczestwem. Wrd aktywu partyjnego wystpuje powszechne zdziwienie, e dotychczas takich propozycji nie przedstawiono 11.
Stawia si zarzut, e wadze centralne nie reagoway dotychczas na zgaszane
potrzeby, nie tylko poprzez konkretne dziaanie, ale nawet nie przedstawiy programu uzdrowienia sytuacji 12. Aktyw partyjny coraz ostrzej podkrela konieczno przedstawienia kompleksowego, wszechstronnego programu partii w sferze
dziaania politycznego, spoecznego i gospodarczego13.
Aktyw zarzuca partii w tym kontekcie zbagatelizowanie wydarze lubelskich i niewycignicie adnych wnioskw. Stawiano pytania dlaczego kierownictwo partii
nie weryfikowao co jaki czas swych metod, kto jest odpowiedzialny za wczesny
stan gospodarki, jak rozdysponowano poyczki zagraniczne; narzekano na brak
bilansw, zestawie. Oczekiwano znalezienia winnych. W przypadku kadego kryzysu PZPR , czyli z lat 1956 i 1970, wymieniano I sekretarza oraz cz kadr. Oczywicie byy to dziaania dorane nastawione na wyciszanie konfliktu spoecznego.
Znajdowanie kozw ofiarnych oraz obietnice modyfikacji systemu wadzy poprzez
jego zdemokratyzowanie nie trafiay do czci aktywu partyjnego. dano faktycznych
zmian personalnych oraz, co wane, rozliczenia osb odpowiedzialnych za fatalny
stan gospodarki, nie tylko na szczeblu centralnym, ale i na szczeblach niszych.
Wrd czonkw partii s bardzo zrnicowane pogldy dotyczce zmian w kierownictwie partii i rzdu. Szeregowi czonkowie partii przyjli zmiany z zadowoleniem.
Aktyw utwierdza si w przekonaniu, e przewleka sytuacja w rozwizywaniu obecnej sytuacji jest wynikiem rozgrywek kadrowych na szczeblu centralnym14.
2011-02-07 12:09:50
Czonkowie partii nie wierzyli w moliwo istotnych zmian w KC . Jeli ju nastpoway, byy odbierane przez szeregowych czonkw partii jako niewiarygodne
i niewystarczajce. Oto przykad zmian w Centralnej Radzie Zwizkw Zawodowych. Na miejsce przewodniczcego Jana Szydlaka wprowadzono Romualda
Jankowskiego. Wczorajsze plenum [26 sierpnia 1980 r. P. R. ] CRZZ nie wywoao wikszego zainteresowania, stwierdza si, i ustpienie Szydlaka nie
rozwizuje sprawy. Nowy przewodniczcy jest osob mao znan. Uwaa si, i
dziaania s spnione, dlaczego zrobiono to dopiero teraz, po wystpieniach
robotniczych15.
Aktyw partyjny nie rozumia, w jakim celu na stanowisko przewodniczcego
zwizkw zawodowych (ktre miay by alternatyw dla nowo powstaej Solidarnoci) powoano osob nieznan. Podniosy si take gosy na temat nowego
przewodniczcego CRZZ Romualda Jankowskiego: Obecny przewodniczcy CRZZ
dopiero teraz krytykuje dotychczasow dziaalno zwizkw zawodowych, mimo
i by dziaaczem zwizkw od dawna16.
Podczas VI Plenum KC PZPR 6 wrzenia 1980 r. wadz straci I sekretarz KC
PZPR Edward Gierek. By to pocztek walki o przywdztwo w partii. Od sierpnia
do padziernika odsunito od rzdw najbliszych wsppracownikw Edwarda

Gierka: Edwarda Babiucha, Jerzego ukaszewicza, Tadeusza Pyk, Jana Szydlaka, Tadeusza Wrzaszczyka, Zdzisawa andarowskiego. Byy to naturalne
reakcje wewntrzpartyjne podczas kryzysw politycznych. Jednake takie przesunicia na najwyszych szczeblach wadzy wcale nie podobay si aktywowi
partyjnemu. Tego rodzaju zmiany nie przynosiy adnych nowoci. Oto reakcja
ludzi zwizanych z parti na powysze wydarzenie: Generalnie wystpuje zaskoczenie ze sposobu odejcia towarzysza Gierka. Podkrela si w wielu wypowiedziach, e Polska wypracowaa sobie specyficzny styl egnania I sekretarzy KC 17. Sama rezygnacja towarzysza Gierka, godzina itd. nie jest odpowiedzi
na wnioski czonkw partii. S to dziaania dorane, podczas gdy potrzebne s
z jednej strony rozwizania systemowe, z drugiej za wyjanienie spraw do
koca, a takich dziaa kierownictwo partii nie podejmuje. Brak tych dziaa zdaniem dyskutantw wynika z faktu, e nadal toczy si walka o stoki, a nie o sprawy partii i narodu, niektrzy oddaliby i parti na poarcie, eby tylko utrzyma
swoje stoki, nie rozlicza si ich [odpowiedzialnych za kryzys P. R.], a ktrzy
mieliby ich rozliczy nie maj czystych rk18.
2011-02-07 12:09:50
Partyjni prominenci nie zamierzali traci intratnych stanowisk, dlatego te w czasie kryzysu nastpoway tzw. przesunicia kadr, co w praktyce rwnao si
z zamian stoka. Aktyw partyjny nazywa takie zdarzenia karuzel kadrow.
Niezrozumienie budz fakty przesuwania osb, ktre nie sprawdziy si na zajmowanym stanowisku, na stanowisko rwnorzdne, a czasami wysze, m. in. jako
przykad podano [Jerzego] Kuberskiego i [Henryka] Kisiela, ktry by Ministrem
Finansw, a teraz jest wiceprezesem i podlega mu planowanie19.
726
Dobitnie na temat zmian kadrowych wypowiada si Adam Wendorf I sekretarz

KZ PZPR w Elmorze Gdask: Odkada si na jaki bliej nieokrelony czas
sprawy, ktre s palce dla nowego zwizku. Wszystko to powoduje nie wzrost
zaufania do partii, ale pogbiajcy si krytycyzm wobec kolejnych decyzji wadz
centralnych. [] Cay redni aparat partii nawet nie drgn. Nadal siedzi i postpuje wedug starych zasad. Cae te grupy w aparacie partyjnym, administracyjnym
i gospodarczym stanowi si niechtnie patrzc na wszelkie zmiany. Jednoczc
si tworz kliki, koterie, siy oporu przeciwko zmianom a wywierajc nacisk na
wadze centralne torpeduj porozumienia. czy ich poczucie zagroenia, ale nie
pastwowego, partyjnego, naszego spoeczestwa, ale bardzo zwyczajnego utrata wygodnych stanowisk, dodatkw, domkw, talonw itp. moliwoci20.
W rodowiskach partyjnych bardzo stanowczo domagano si ukarania winnych
kryzysowej sytuacji. Czonkowie PZPR mieli wiadomo, i spoeczestwo generalizujc, wskazywao na ca parti jako odpowiedzialn za zaistniay kryzys.
Warunkiem wypenienia przez ni [parti] tej roli jest oczyszczenie szeregw
i konsekwentne rozliczanie osb winnych popenienia bdw [] caa partia chce
odnowy i odnow tak bdzie konsekwentnie wprowadzaa wielopaszczyznowo
w funkcjonowaniu samej partii jako hierarchicznej organizacji politycznej w kraju
i w kadym rodowisku21.
Wobec powyszego aktyw partyjny przedstawia na zebraniach du liczb wnioskw, ktre mogyby pomc w zmianie sytuacji.
Aktyw partyjny bacznie przypatrywa si nowo utworzonym zwizkom zawodowym
Solidarno. Ruch solidarnociowy by alternatyw wobec PZPR . Nowe zwizki
zawodowe okazay si na tyle silne, e zdoay przeama monopol partii. Czonkowie Solidarnoci wymuszali na wadzach pastwowych pewne ustpstwa,
partyjni dziaacze zmuszeni zostali do wystpowania jako strona negocjujca, co
zmniejszao moliwo podejmowania przez nich decyzji arbitralnych. W cigu
2011-02-07 12:09:50
pierwszych dni strajku aktyw nie wiedzia, w jaki sposb rozwiza problem
zwizany z ruchem solidarnociowym, nie znano ustpstw wadz pastwowych
w czasie negocjacji strajkowych. Szeregowi dziaacze partyjni czuli si osamotnieni wrd zag robotniczych, ktre masowo zgaszay akces do nowych zwizkw zawodowych. Pogbiaj si nadal nastroje wyczekiwania i niepewnoci,
podstawowe pytania stawiane wrd czonkw partii i spoeczestwa jak dalekie bd ustpstwa w negocjacjach []. Jest wiele wypowiedzi [wrd aktywu
P. R. ], e wadze centralne, w tym KC nie zdaje sobie sprawy z powszechnoci
niezadowolenia mas pracujcych22. Notujemy przykady zagubienia czci aktywu partyjnego, dezorientacji, braku zaufania do trwaoci linii partyjnej politycznej i taktycznej partii. [] dziaania instancji partyjnych nastawione s na aktywizacj czonkw partii, ktrzy s czsto osamotnieni23.
W czasie trwania negocjacji strajkujcych z przedstawicielami wadz pastwowych
czonkowie partii dobitniej precyzowali pewne zaoenia, ktre sprowadzay si
m.in. do:
- analizy treci propagandowych MKS -u poprzez powoanie osb do tego przeszkolonych;
- postulatu, by przedstawiciele rzdowi korzystali z pomocy ekspertw, naukowcw;
- usztywnienia stanowiska przedstawicieli rzdowych wzgldem strajkujcych;
- pitnowania tzw. prawdziwego oblicza MKS -u;
- ostrych i konsekwentnych dziaa wobec strajkujcych.
Generalnie rzecz ujmujc, dziaacze partyjni w czasie pertraktacji rzdowych
apelowali do swoich wadz o podjcie zdecydowanych dziaa prowadzcych do
zakoczenia strajkw. Po podpisaniu Porozumie Sierpniowych reakcje aktywu
partyjnego mona scharakteryzowa krtko gniew, szok i zaskoczenie. Czonkowie partii twierdzili, i wadze pastwowe dokonay zbyt wielkich ustpstw na
rzecz strajkujcych. Aktyw partyjny ustalenia dotyczce zwizkw zawodowych
przyj z mieszanymi uczuciami, dominuje przekonanie, e zrobilimy bardzo due
ustpstwo24.
Rozgoryczenie aktywu partyjnego dobitnie oddaje teleks wysany przez Wydzia
Organizacyjny KW PZPR w Gdasku do centrali w Warszawie 1 wrzenia 1980 r.:
Cz funkcyjnego aktywu partyjnego oraz czonkw partii, szczeglnie odizolowana w zakadach strajkujcych jest zdezorientowana po podpisaniu i przyjciu
do realizacji przez komisj rzdow i MKS 21 postulatw; towarzysze ci pytaj
2011-02-07 12:09:51
czyje interesy reprezentowali wystpujc zdecydowanie przeciw postulatom

MKS , kiedy dzi mwi si o tych postulatach jako o susznych reprezentujcych
interesy ludzi pracy25.

Reakcja czonkw partii bya naturalna, jeszcze 29 sierpnia pracownicy Wydziau Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR rozesali do Komitetw Wojewdzkich
PZPR Materia pomocniczy do pracy wychowawczej w/s hasa zwizki zawodo-
we, ktry zawiera m.in. stwierdzenia typu: niezalene zwizki zawodowe
728
czerpi idee z dzie anarchosyndykalistw i trockistw, dobre intencje strajkujcych, a jednoczenie brak gbszej wiedzy politycznej, zostay wykorzystane
przez ludzi, ktrzy z lamusa historii wyjli skompromitowan, ale chwytliw koncepcj, i umiejtnie si ni posuguj 26. Solidarno w tych materiaach okrelona bya jako organizacja antypolska i antysocjalistyczna. Dziaacze partyjni
dziaali zgodnie z lini polityczn partii, dlatego te tym wiksze byo ich zdziwienie po podpisaniu Porozumie Sierpniowych. Pord aktywu partyjnego zaobserwowano dwa rodzaje postaw wobec nowo powstaego zwizku: cz dziaaczy
bardzo agresywnie wypowiadaa si o Solidarnoci, jej dziaaniach, programie
oraz czonkach zwizkw, traktowaa j jako przeciwnika (na zasadzie m y kontra o n i), z kolei druga cz aktywu zdawaa sobie spraw z masowoci nowego zwizku i opowiadaa si za partnersk wspprac. Na pocztku przytocz
wypowiedzi tzw. betonu partyjnego: Aktyw partyjny krytykuje brak dynamicznych
dziaa instancji zwizkowych, podkrela si konieczno ofensywnych dziaa,
wyprzedzajcych decyzje MKS . Mwi si, e przeciwnik dziaajcy pod szyldem
niezalenych zwizkw ma aktualnie przewag. Aktyw stanowczo uwypukla, e
naley odzyska utracone zaufanie spoeczne m. in. poprzez zdecydowane i twarde
porzdkowanie wielu dziedzin ycia (problem sprawiedliwoci spoecznej)27.
Pod pojciem problemu sprawiedliwoci spoecznej aktyw rozumia rozliczenie
robotnikw, ktrzy podjli strajk w sierpniu 1980 r. (kary finansowe, obcicie
dodatkw itp.). Oto przykad: Cz aktywu partyjnego nie moe zrozumie,
e nie ma i by nie moe sztywnego stanowiska w sprawie stosunku partii,
organizacji partyjnych i dyrektorw zakadw pracy do nowych zwizkw zawodowych 28.
Przeciwnicy porozumie sierpniowych informowali take o alienacji czonkw
partii w zakadach pracy, ktrych robotnicy licznie zapisywali si do nowych
zwizkw zawodowych. Podkrela si brak wyranego stanowiska w obliczu
2011-02-07 12:09:51
podjtych dziaa przez Komitety Strajkowe powoduje to uniemoliwienie waciwego dziaania czonkw partii, czuj si wyobcowani w zakadach29. Dziaalno obecna instancji partyjnych nie spotyka si ze zrozumieniem wrd
dziaaczy zwizku zawodowego Solidarno. Zachodzi pytanie, jak czonkowie
partii maj dziaa wrd zaogi, gdzie 90% jej stanu naley do NSZZ Solidarno, by nie dopuci do dalszych strat30.
Dziaacze pezetpeerowscy mieli wiadomo, i pastwowe zwizki zawodowe
byy skompromitowane, mao liczne, a przede wszystkim rzd PRL nie mia adnego programu, ktry mgby zaoferowa CRZZ . Obecnie dziaalno zwizkw
zawodowych [pastwowych dop. aut.] okrela si jako sab i mao skuteczn31.
Aktyw partyjny domaga si szybkiego zaktywizowania dziaaczy zwizkowych
majcego na celu przynoszenie do zag nowych postulatw CRZZ 32.
Jak wiadomo, takich postulatw partia nie potrafia zrealizowa. O zej sytuacji
w pastwowych zwizkach informowa Marian Zeniuk, czonek KW PZPR , IV mechanik PLO : Nasza sytuacja w zwizkach zawodowych, a zwaszcza pozycja
NSZZ Solidarno stworzya potrzeb okrelenia stosunku czonkw PZPR do
poczyna Solidarnoci, jej programu i dalszego rozwoju. Niektre poczynania

Solidarnoci, a take wypowiedzi jej czonkw budz uzasadniony niepokj co do
dalszego rozwoju sytuacji33.
Wrd negatywnych komentarzy na temat rodzcych si zwizkw zawodowych
Solidarnoci byo kilka icie szokujcych. Oto jeden z nich, ktrego autorem by
kontradmira Leszek Dutkowski, zastpca dowdcy Marynarki Wojennej do spraw
politycznych: Wydarzenia strajkowe i ich nastpstwa wystpuj na Wybrzeu
Gdaskim ze szczegln ostroci. [] Rodzi si autentyczny niepokj o spokojny byt waszych rodzin, naszych dzieci. W niektrych rodowiskach wystpiy
elementy warcholskie i anarchistyczne. Dochodz do gosu elementy skrajnie
nawet nacjonalistyczne. Pojawiaj si swastyki. Atakuje si ZSSR , nasz przyja.
Odyy wszystkie wrogie siy Polsce Ludowej. Oni wiedz, e tylko w warunkach
zamtu mog wcisn si do klasy robotniczej. W sumie przeciwnik chce na fali
demagogii demontowa socjalizm, tworzy warunki do przejcia wadzy. To, co
si dzieje obecnie w kraju, osabia obronno naszej ojczyzny. Na Batyku obserwujemy szczeglnie w ostatnim czasie intensyfikacj wicze morskich pastw
NATO . Od chwili strajkw sierpniowych do dnia dzisiejszego na morzu Batyckim
przebyway 94 okrty pastw NATO . W dniu 3 padziernika 1980 (strajk solidar-
2011-02-07 12:09:51
nociowy) weszy na wody Batyku okrty amerykaskie. Mwca stwierdzi, e

w nocy z 2/3 padziernika na wodach terytorialnych Polski przebyway okrty
radzieckie, kryjc si przed sztormem. W naszym morskim rodzaju si zbrojnych
jest wysoki rytm szkolenia i wysokie ttno pracy partyjnej. Jest wysoki stan moralno-polityczny, wysoka dyscyplina [..], zdarzaj si ostatnio przypadki insynuowania kadrze wojskowej wygrowanych przywilejw, maj niekiedy miejsce
niedopuszczalne afronty. Jednake szczeliny midzy polskim spoeczestwem
730
a ludowym wojskiem polskim adne siy stworzy nie potrafi []. W peni, na
gruncie VI Plenum, solidaryzujemy si z uchwaami naszej partii, postanowieniami Sejmu34.
Wypowied powysza przypomina mowy propagandowe z lat pidziesitych
czy szedziesitych, gdzie przeciwnikw socjalizmu nazywano warchoami.
Odwoywanie si na pocztku lat osiemdziesitych do przyjani polsko-radzieckiej,
straszenie wojskami amerykaskimi i wojskami NATO , frazesy o przenikaniu do
stanu robotniczego czy tworzeniu szczelin pomidzy robotnikami a wojskiem
wiadczyy o kompletnym wyobcowaniu tego czowieka. W kocu peni funkcj
oficera politycznego, ktrego zadaniem byo przecie ksztatowanie obywatelskich
i patriotycznych postaw onierzy.
Dziaacze partyjni, ktrzy mogli sta si realizatorami strategii kompromisu, widzieli w ruchu solidarnociowym nadziej dla szeroko rozumianego odrodzenia
na paszczynie gospodarczej, spoecznej i politycznej. Oto kilka wypowiedzi
aktywu partyjnego nastawionego prosolidarnociowo: Oczekujemy rwnie
bardziej ofensywnego dziaania od wadz pastwowych wszystkich szczebli na
rzecz realizacji postulatw i wnioskw zgaszanych podczas dyskusji sierpniowej.
Naley do spoeczestwa wyj z dyskusj dotyczc zasad samorzdnoci robotniczej, ustawy o zwizkach zawodowych i ustawy o przedsibiorstwie35. Partia
powinna udzieli kredytu zaufania Solidarnoci, wspdziaa i wsprzdzi z ni.
Mamy obawy, e skwapliwo, z jak kierownictwo kraju chciao dezawuowa
Solidarno w temacie intencji politycznych czci jej dziaaczy, stwarzaa wraenie wikszego zagroenia socjalizmu, ni ma to miejsce w rzeczywistoci. Jeli
np. mwimy o kontrrewolucji, to warto pamita, e na tak etykiet zasuguj
take ci czonkowie, ktrzy doprowadzili kraj do obecnego stanu36.
Konkludujc, aktyw partyjny w czasie strajkw sierpniowych oraz w okresie postrajkowym do listopada 1980 r. zgasza wiele uwag krytycznych pod adresem
2011-02-07 12:09:51
PZPR czy nowych zwizkw zawodowych, zgasza postulaty zmian systemowych,
ktre mogyby pomc tkwicej w marazmie polskiej gospodarce. Lista da

sprowadzaa si m.in. do: wprowadzenia przejrzystego programu tzw. odnowy
gospodarczo-politycznej; jawnoci ycia politycznego czonkowie partii mieli
by rozpoznawalni wrd spoecznoci; reform w samej partii; kadencyjnoci itp.;
rozliczenia winnych naduy i malwersacji finansowych oraz publicznego ujawnienia tych osb oraz adekwatne do popenionego czynu ich ukaranie; przekazywania sprawdzonych informacji aktywowi partyjnemu; walki z biurokracj.
2011-02-07 12:09:51
2011-02-07 12:09:51
ANNA SIWIK, TOMASZ J. BIEDRO

PZPR wobec NSZZ Solidarno w wojewdztwie
nowosdeckim (19801981)
W lecie 1980 r. przez kraj przetoczya si fala strajkw i protestw w fabrykach

i zakadach pracy. Pocztkowo w kierownictwie partii dominoway zaskoczenie
i dezorientacja. W sierpniu, gdy wybuchy strajki w kraju, na terenie wojewdztwa
nowosdeckiego w wielu zakadach pracy miay miejsce spotkania zag z wadzami partyjnymi i administracyjnymi bez przerywania pracy w sprawie poprawy warunkw pracy, spraw pacowych i wiadcze socjalnych1. Szybko jednak
sytuacja zmienia si, pojawiy si przestoje i dalsze dania, gwnie pacowe,
a take wyrazy solidarnoci z Wybrzeem. Komitet Wojewdzki PZPR by wietnie
zorientowany w nastrojach spoecznych. Od wtorku 8 lipca 1980 r. codziennie,
przez kilka najbliszych lat, na biurka cisego kierownictwa Komitetu Wojewdzkiego w Nowym Sczu trafiaa Informacja o sytuacji polityczno-gospodarczej
w wojewdztwie nowosdeckim. Sporzdzana bya przez Wydzia Organizacyjny
KW na podstawie meldunkw instancji terenowych i zakadowych PZPR , a take
Komendy Wojewdzkiej MO . Dokument mia charakter poufny, kady egzemplarz

by numerowany2.
Skala protestw wskazywaa jednak, e tym razem nie uda si tradycyjnymi
metodami przywrci spoecznego pokoju. Nowym elementem wedle oceny
Biura Politycznego PZPR byo wczenie si elementw antysocjalistycznych
i brak wyranej reakcji potpieczej ze strony spoeczestwa3. Powoanie niezalenych zwizkw zawodowych grozio zamaniem monopolu PZPR . Partia
znalaza si kolejny raz na zakrcie, oznaki kryzysu wewntrznego byy widoczne goym okiem, saba aktywno czonkw, zmniejsza si ich wpyw na sytuacj
w zakadach pracy. Wadze centralne poprzez stosowne wydziay przystpiy do
opracowywania taktyki dziaania. Ju 29 sierpnia do Komitetw Wojewdzkich
PZPR rozesano Materia pomocniczy do pracy wyjaniajcej w sprawie hasa
wolne zwizki zawodowe. Usiowano w nim wykaza, e idea niezalenych
2011-02-07 12:09:51
zwizkw zawodowych jest dzieem anarchosyndykalistw i trockistw, a jej

przeszczepieniem na polski grunt mieli si zaj modzi trockici Kuro i Michnik. Wskazywano na zagroenie, jakim dla pastwa bdzie powstanie nowych
zwizkw. Dokument koczyo radykalne sformuowanie: Na powstanie organizacji sucej siom antypolskim i antysocjalistycznym w walce o wadz nasza
partia nigdy nie pozwoli4. Podpisanie porozumie w Szczecinie, Gdasku i Jastrzbiu jeszcze bardziej zdezorientowao aktyw partyjny. Pluralizm zwizkowy
734
by ewenementem nie tylko w dziejach PRL , ale i bez precedensu w krajach Europy Wschodniej. Powstanie Solidarnoci zostao przyjte przez wadze partyjne
jako wynik koniecznego kompromisu, ktrego skutki naley moliwie ogranicza.
Wydarzenia kolejnych dni sprawiy, e tezy zawarte w Materiale pomocniczym,
a wraz z nimi taktyka partii, musiay ulec radykalnej zmianie.
Pojawiy si dyrektywy wewntrzne w sprawie zwizkw zawodowych opracowane przez KC PZPR . W pierwszej z nich z 5 wrzenia stwierdzano, e
nowe zwizki mog powstawa wycznie na zasadach uznania pryncypiw
ustrojowych socjalizmu, naczelnym zadaniem partii za winno by niedopuszczenie, aby wpyw na zwizki zawodowe zdobyli ludzie o orientacji antysocjalistycznej5.
16 wrzenia 1980 r. odbya si w Warszawie narada pierwszych sekretarzy KW
PZPR . Zasadnicze tezy w sprawie zwizku zawodowego przedstawi sekretarz KC
PZPR Andrzej abiski. Dzie pniej odbyo si kolejne posiedzenie Biura Poli-
tycznego PZPR , gdzie m.in. dokonano oceny pracy komitetw wojewdzkich.

Uznano, e brak ofensywy ze strony instancji wojewdzkich oraz niedostateczne zajmowanie si sprawami gospodarczymi byy wynikiem nacisku na rozliczenia. Aby podnie aktywno na poziomie wojewdztw, zdecydowano bardziej
intensywnie pracowa nad wiadomoci rozgoryczonych dziaaczy partyjnych.
Naleao przekona teren, e zawarte porozumienia byy jedynym moliwym
wyjciem, a atutem, ktry zjedna nam szacunek przyjaci i zaufanie do naszych
dziaa by fakt, e najwikszy w historii partii i w obozie socjalistycznym konflikt
spoeczny opanowany zosta bez rozlewu krwi6.
Centrala partyjna miaa jednak trudne zadanie, albowiem to wanie tzw. Polska
terenowa bya szczeglnym obiektem atakw, a dotd bezkarni dziaacze partyjni czuli, e grunt usuwa si im spod ng i raczej oczekiwali twardego wsparcia,
ni mikkiego odnoszenia si do spoecznych da.
2011-02-07 12:09:51
ANNA SIWIK, TOMASZ J. BIEDRO PZPR WOBEC NSZZ SOLIDARNO W WOJEWDZTWIE NOWOSDECKIM
Jednak kryzys ekonomiczny, przekadajcy si na lawinowo pogbiajce si

braki towarw w sklepach, nie pozwala na bardziej stanowcze rozwizania
i w skomplikowanej sytuacji partia musiaa wypracowa now strategi wobec
niezalenego ruchu zwizkowego.
Biuro Polityczne PZPR na posiedzeniu 17 wrzenia odnioso si do tej kwestii na
podstawie notatki pt. Aktualna sytuacja i aktualne zadania w ruchu zwizkowym.
Wypowied Andrzeja abiskiego zawieraa istot podejcia wadz partyjnych
do Solidarnoci:
- haso NSZZ to haso wroga, ale akceptowane przez rzesze pracujcych, dlatego treci naszego stosunku do NSZZ nie moe by walka, lecz jedno na
gruncie akceptacji i obrony interesw socjalistycznego pastwa;
- naley sprzyja wyborom do rad zakadowych i wszdzie, gdzie to moliwe
umacnia dotychczasowe zwizki zawodowe i ich zarzdy;
- utrzyma Centraln Rad Zwizkw Zawodowych, niezalenie od funkcji, jak
bdzie speniaa. Sdowi wojewdzkiemu w Warszawie da wytyczn, e rejestrowa si mog tylko zwizki branowe i zakadowe, a regionalne nie;
- w trybie pilnym przygotowa inicjatyw ustawodawcz dotyczc ustawy o zwizkach zawodowych. W wytycznych do ustawy przedstawi szczegowe warunki
umoliwiajce ogoszenie strajku;
- podejmowa bardziej ostre dziaania przeciwko anarchii strajkowej;
- propagandzie mocniej oddziela nurt zdrowej odnowy wynikajcej z robotniczego niezadowolenia od politycznych graczy. Wicej mwi o obcej ingerencji,
o finansowym wspieraniu przeciwnikw wadzy;
- Biuro Polityczne powinno przeanalizowa na podstawie penego rozeznania
i chodnej kalkulacji, czy mona zaostrzy represje;
- w rodkach masowego przekazu pokazywa konkretne przykady wrogiego
kontrrewolucyjnego dziaania centralnych i terenowych prowodyrw7.
Sowem, przyjto strategi polegajc na minimalizowaniu skutkw zgody na powstawanie niezalenych zwizkw zawodowych, ktre tymczasem w kraju rozwijay
si spontanicznie i w padzierniku liczyy ju ponad pi milionw czonkw.
W wojewdztwie nowosdeckim do koca padziernika spord szesnastu najwikszych zakadw pracy zatrudniajcych 36,8 tys. osb, tylko w czterech zatrudniajcych 3 051 osb nie powoano nowych zwizkw. W pozostaych ch wstpienia do Solidarnoci zadeklarowao okoo 21,5 tys. osb, co stanowio 63% zag.
2011-02-07 12:09:51
W trakcie posiedzenia Sekretariatu Komitetu Centralnego PZPR 25 padziernika

1980 r., na ktrym omawiano zadania partii wynikajce z masowego charakteru
Solidarnoci, sekretarz KC PZPR Kazimierz Barcikowski powiedzia, e zalecilimy czonkom partii wchodzenie do nowych zwizkw zawodowych8. Wielu
szeregowych czonkw partii bowiem spontanicznie, bez ogldania si na dyrektywy kierownictwa zapisywao si do Solidarnoci, identyfikujc si z nowym,
wyraajcym spoeczne oczekiwania ruchem.
736
Wrd zag pitnastu najwikszych zakadw pracy Sdecczyzny ponad 7,5 tys.
osb, czyli ok. 20% czonkw caej wojewdzkiej organizacji partyjnej naleao
do PZPR . Upartyjnienie zag wynosio 24,5% 9. Pod koniec grudnia 1980 r. NSZZ
Solidarno dziaaa ju w czterystu dziewidziesiciu zakadach wojewdztwa
nowosdeckiego, akces do nowego zwizku za zgosio 80 tys. osb, co stanowio ponad 50% ogu zatrudnionych w gospodarce uspoecznionej wojewdztwa.
Do Solidarnoci naleao wwczas ok. 15 tys. czonkw PZPR , czyli ok. 40%
caego stanu osobowego wojewdzkiej organizacji partyjnej10. Niejednokrotnie
czonkowie partii byli inicjatorami powoywania komrek Solidarnoci. Tak byo
np. w PKS w Nowym Targu, gdzie kierowca Karol Rola zakada zwizek Solidarno, a potem wszed do Komitetu Koordynacyjnego NSZZ Solidarno powoanego 11 padziernika 1980 r. 11 W przeprowadzonych do grudnia 1980 r. wyborach do Komisji Zakadowych Solidarnoci wrd stu pidziesiciu nowo wybranych dziaaczy trzydziestu piciu byo czonkami PZPR 12. Ich liczba w nastpnych
miesicach systematycznie wzrastaa.
Solidarno zdominowaa due zakady produkcyjne, wywierajc decydujcy wpyw
na postawy miejscowej klasy robotniczej, co stawiao wojewdzk organizacj
partyjn w bardzo kopotliwej sytuacji organizacyjno-ideologicznej. Partia stana
przed widmem marginalizacji. Ciar decyzyjny w tych zakadach zacz przesuwa
si w stron Solidarnoci. Na dusz met PZPR nie moga zaakceptowa tego
stanu. Tracc wpyw w zakadach pracy, tracia wadz. W Nowym Sczu, Gorlicach,
Limanowej, Nowym Targu i Zakopanem powstay komisje koordynacyjne zwizku.
Solidarno z fazy organizacyjnej przechodzia w faz pracy programowej.
W Zadaniach partii w obecnej sytuacji, opracowanych pod koniec 1980 r. przez
nowosdeckie kierownictwo partii stwierdzano, e nasze denie do posiadania
w nowych zwizkach wpyww ideowych i politycznych wsparte by musi zdecydowan wol rzetelnego i akuratnego wypeniania porozumie dotyczcych ca-
2011-02-07 12:09:51
ego kraju oraz uzgodnie lokalnych. [] trzeba stan ponad uprzedzeniami,

ka akcent na to, co czy, a nie to, co dzieli. Trzeba jasno powiedzie, e nowa
sytuacja wymaga od aktywu partii nowych metod sprawowania kierowniczej roli,
sprowadzajcych si do dialogu, a gdy zajdzie potrzeba podjcia walki przy uyciu
argumentw, a nie siy13. Bardziej szczegowych instrukcji dotyczcych sposobu
prowadzenia dialogu z Solidarnoci dostarczaj tzw. materiay pomocnicze, jakie
nowosdecka organizacja partyjna przekazaa na pocztku listopada 1980 r. do
instancji i aktywu. PZPR najbardziej obawiaa si zdobycia spoecznego zaufania
przez Solidarno, a tym samym dalszego osabienia swej pozycji. Przyjto zatem
taktyk polegajc na prowadzeniu przez czonkw partii akcji wyjaniajcej wrd
zag, posugujc si star strategi, i naley oddzieli suszny robotniczy protest
od dcych do przejcia wadzy prowodyrw. W myl tych zaoe zdrowy trzon
Solidarnoci, ktry tworz masy robotnicze, jest manipulowany przez antysocjalistyczn opozycj i wrogie socjalizmowi orodki zachodnie14.
Zalecano, aby partia wesza w kontakt z nowym ruchem zwizkowym tam, gdzie
to jeszcze nie nastpio, bd te aby rozszerzono dotychczasow wspprac.
Platform owej wsppracy miay si sta zespoy rozpatrujce zgaszane przez
zaogi postulaty, a take Konferencje Samorzdu Robotniczego. Starano si za
wszelk cen wcign Solidarno do ponoszenia wspodpowiedzialnoci
i unika sytuacji, w ktrych zwizek wystpowaby w roli kibicw i kontrolerw.
Jak napisano: S w naszym wojewdztwie przykady pozytywne wiadczce, e
umiejtne wejcie naszych towarzyszy w styk z zakadami komrkowymi Solidarnoci owocuje w miar zgodn wspprac. Idzie o to, eby w prbach, jakie
musimy podj mdrze, ale i bez nadmiernej zwoki kierowa si zasad: kto
nie jest przeciw nam, jest z nami. Niebezpieczne byoby bowiem odwrcenie
taktyki i postpowanie wedug zasady: kto nie z nami, ten przeciw nam 15. Naley przewidywa, e skrcenie dystansu dzielcego dziaaczy Solidarnoci, nowych
zwizkw branowych oraz aktyw zakadowy, przejcie do wsplnych przedsiwzi doprowadzi do rychego dalszego zrnicowania wewntrz Solidarnoci.
Ujawni si wtedy ju istniejce podziay, szans wysunicia si na czoo uzyskaj ci przywdcy, ktrzy stawiaj na dziaania konstruktywne, ktrym autentycznie zaley na dobru zaogi i ojczyzny. Natomiast zwolennicy destrukcji, elementy ekstremistyczne najbardziej haaliwe, cho liczebnie nie dominujce
strac przynajmniej czciowo racj bytu16.
2011-02-07 12:09:51
W ocenie PZPR to orodki opozycyjne, gwnie KOR , staray si na drodze pezajcej rewolucji doprowadzi do przejcia wadzy. Kolejno dziaa, wedle
oceny partyjnej, bya nastpujca: tworzenie i legalizacja ugrupowa opozycyjnych, ograniczanie wpyww PZPR w rnych sferach ycia, wreszcie erozja
socjalizmu, w szczeglnoci za eliminacja partii z ycia spoeczno-politycznego.
Zatem z punktu widzenia partii, niezwykle wane byo niedopuszczenie do realizacji takiego scenariusza. Starano si wykorzysta przewag i dowiadczenie
738
partyjne dla pozyskania modych, aktywnych dziaaczy Solidarnoci, z ktrymi

mona byoby znale grunt porozumienia. Nowa sytuacja wymagaa od aktywu
partyjnego nowych metod sprawowania kierowniczej roli. Raczej naleao si
nastawi na prowadzenie dialogu, a gdy zajdzie potrzeba podjcia walki przy
uyciu argumentw, ale nie siy.
Z drugiej strony Solidarno take zmuszona bya zaj stanowisko wobec rzdzcej partii. Na wyjazdowym posiedzeniu MKZ -etu Maopolska Komisja w Nowym
Sczu 19 grudnia 1980 r. poruszono spraw wzajemnych relacji midzy Solidarnoci a PZPR . Wyraono jednak obaw przed wydaniem wsplnego owiadczenia sankcjonujcego wspprac, uwaano bowiem, e byoby to przedwczesne i le przyjte przez spoeczestwo. Stwierdzono tylko, e MKZ Maopolska
opowiada si za wspprac z PZPR , ale uwaa, e w partii odnowa musi i
o wiele dalej17.
Trzeba stwierdzi, e wsppraca dorana z komitetami zakadowymi partii ukadaa si poprawnie, mniej notowano tar i zgrzytw. Podobnie byo na szczeblu
kierownictwa administracji zakadowej. Niewtpliwie dyrekcje zakadw bardziej
liczyy si z Solidarnoci, czsto j kokietujc, gdy miay na wzgldzie liczebno, aktywno, bojowo, popularno i presti zwizku. Przyznali to sami
czonkowie Biura Politycznego PZPR , twierdzc, e dyrektorzy postpuj dwulicowo, liczc, e broni ich bdzie S, a nie my 18. NSZZ Solidarno wsppracowa z Komitetami Zakadowymi PZPR i POP , podejmujc inicjatywy dotyczce spraw samorzdw, wsplnych uzgodnie, w powoywaniu grup inicjatywnych
mieszanych, oprawy wyborw, komisji ds. wyborw samorzdw19.
2011-02-07 12:09:51
Tabela 1
Liczba czonkw NSZZ Solidarno w najwikszych 16 zakadach pracy wojewdztwa
nowosdeckiego wedug stanu na 30 XII 1980 r.
Lp
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Nazwa zakadu pracy, miejscowo Liczba

zatrudnionych
NZPS Podhale Nowy Targ
7 455
FMWiG Glinik Gorlice
7 500
ZNTK Nowy Scz
5 100
SZEW Nowy Scz
1 630
DRKP Nowy Scz
5 400
NKB Nowy Scz
1 100
SZNS Nowy Scz
1 100
PZPOW Nowy Scz
1 360
Nowomag Nowy Scz
1 000
Spdzielnia Meblomet Mszana Dolna
1 000
KFA Jordanw
980
Forest Gorlice
924
KZSS Klczany
800
ZPD ososina Grna
714
Stolbud Grybw
520
Matizol Gorlice
510
Razem
37 393
Liczba
czonkw S
7 100
6 108
4 900
1 430
4 000
800
800
800
986
600
600
470
600
600
200
400
30 394
% caoci
95
81
96
84
74
73
73
57
97
60
61
51
75
84
38
78
rdo: kpt. mgr Jzef Polak Naczelnik Wydziau III A KWMO w Nowym Sczu, Informacja dotyczca aktualnej sytuacji w NSZZ Solidarno na terenie woj. nowosdeckiego za
okres od 20 do 30 XII 1980 r. dla Naczelnika Wydziau III Dep.III A MSW w Warszawie,
Nowy Scz 30 XII 1980 r., okres od 1 XII 1980 do 31 XII 1980 r., IPNKr. 038/1, t. 2, s. 341.
Zakadowe komisje Solidarnoci wystpoway z daniami odzwierciedlajcymi

aktualne bolczki i potrzeby na poziomie lokalnym, w ktrych mieszay si sprawy wikszej i mniejszej rangi. Zdawa si mogo, e odzyskujce gos spoeczestwo chciao gono wykrzycze wszystkie nagromadzone przez lata pretensje
i ale. Przykadowo w SZNS zgoszono nastpujce postulaty: przydzieli wiksz
liczb miejsc w przedszkolach i obkach, poszerzy zakres dziaania przychodni zakadowej, rozszerzy baz przewozow WPK i PKS , zweryfikowa stanowiska
administracyjne na wszystkich szczeblach zarzdzania, przydzieli ogrdki dziakowe, wprowadzi piciodniowy tydzie pracy, zezwoli na budow domw
mieszkalnych na wasnym terenie osobom pochodzcym z danej miejscowoci,
a nieposiadajcym gospodarstwa rolnego, przyspieszy budow wiaty na przystanku autobusowym WPK , ujednolici ceny czynszw mieszkaniowych, zwikszy
zaopatrzenie w ubrania dla dzieci20.
2011-02-07 12:09:51
W 1981 r. Solidarno krzepa i rozwijaa si, stajc si najsilniejszym zwizkiem.

W wojewdztwie nowosdeckim, na okoo 150 tys. zatrudnionych osb do Solidarnoci naleao okoo 100 tys., czyli ponad 66%. Spord 31 430 czonkw PZPR ,
zrzeszonych w wojewdzkiej organizacji partyjnej, okoo 16 tys. to jest 50,9% byo
czonkami Solidarnoci. Zwizek branowy zrzesza okoo 24% zatrudnionych,
czyli ok. 37 tys., w tym 14 tys. czonkw PZPR . Zwizki autonomiczne liczyy 1 600
(1%) osb, a poza zwizkami znajdowao si 10 tys. osb, czyli 6%21.
740
Po zakoczeniu kampanii wyborczej do Komitetw Zakadowych NSZZ Solidarno okazao si, e w 532 zakadach pracy frekwencja wyborcza wynosia
przecitnie 80%. Do KZ NSZZ Solidarno wybrano 3 625 osb, w tym 701 czonkw partii, co stanowio 19,3%. Do Prezydium Solidarnoci wybrano 315 osb,
w tym 62 czonkw PZPR , czyli 19,6%. Spord 532 przewodniczcych KZ NSZZ
Solidarno, 87 byo czonkami partii22.
Znaczn liczb eksponowanych funkcji we wadzach zwizku zajmowali czonkowie partii, np. czonkiem Zarzdu Regionu Maopolska w Krakowie by reprezentujcy wojewdztwo nowosdeckie Jacek Galant (kierownik Spdzielni Inwalidw
Gorlice), przewodniczcym Miejskiej Komisji Koordynacyjnej w Limanowej (Tadeusz Rzemieniec), przewodniczcymi KZ NSZZ Solidarno: Stanisaw Cichoski (ZNTK Nowy Scz), Jerzy Wietrzny ( DRKP Nowy Scz), Franciszek Brataniec
( GPPD Forest Gorlice). Take na niszym szczeblu takie przypadki nie byy
odosobnione. W Gminnej Szkole Zbiorczej w Kamienicy przewodniczcym Solidarnoci zosta Jerzy Paszkowski, Komendant ZHP , czonek egzekutywy i zarazem
sekretarz propagandy KG PZPR . W tej samej Kamienicy w zwizku z chorob
I sekretarza KG PZPR , Naczelnika Gminy i Przewodniczcego GRN , meldunki
o sytuacji spoeczno-politycznej do KW PZPR w Nowym Sczu z upowanienia
sekretarza redagowa czonek Solidarnoci Czesaw Olchawa, w Limanowej za
I sekretarzem KMG PZPR z rekomendacji Solidarnoci (czonek Prezydium MKK )
zosta Jerzy Stochel23.
Budzio to wrd czonkw zwizku uzasadnione obawy o dominacj PZPR . Nie
byy one zreszt bezpodstawne, partia bowiem nie krya swoich planw w stosunku do NSZZ . Przedstawiciele PZPR mwili wrcz o roli swoich czonkw
w zwizku, o czynieniu z nich (zwizkowcw) partnerw i sojusznikw w ksztatowaniu waciwych warunkw i wynikw produkcji. Chodzio o to, aby udzia
ich [czonkw PZPR ] w tym ruchu by odpowiedzialny, wnoszcy konstruktywny
2011-02-07 12:09:51
wkad w ksztatowanie socjalistycznego oblicza zwizku 24. Strategi partii do

dokadnie scharakteryzowa I sekretarz KC PZPR Stanisaw Kania na VI Plenum
KC PZPR , mwic o linii porozumienia i linii podziau 25. W powszechny obieg
propagandowy weszo pojcie socjalistycznej odnowy, poza ktr znajdowa si

przeciwnik polityczny. Socjalistyczna odnowa odwoywaa si do populistycznych
chwytw, ktre miay przecign masy na stron partyjn.
Nic wic dziwnego, e pojawiy si wrd zwizkowcw radykalne postawy dajce zmiany podejcia do czonkw partii w NSZZ Solidarno. Odnotowano
prby kolportowania przez Solidarno regionu Maopolska dokumentu MKZ Solidarno z Wrocawia, z ktrego wynikao, e czonkowie PZPR nalecy do NSZZ
Solidarno maj zadanie rozkadania organizacji zwizkowej. Wedug cytowanego dokumentu winni oni wpierw zrzec si czonkowstwa w PZPR , a dopiero potem
wstpowa do Solidarnoci26. Wadze zwizku w Nowym Sczu gromadziy przedruki poufnych dokumentw partyjnych, z ktrych wyzieray prawdziwe intencje
PZPR . Dezyderaty byy jasne: akceptowa formalne istnienie Solidarnoci, ale
w propagandzie podkrela, e wszystkie trudnoci w realizacji porozumie wynikaj z nastawienia Solidarnoci; uwypukla negatywn rol inteligencji w dziaalnoci zwizku (doradcy); izolowa Solidarno a eksponowa pozytywn rol
zwizkw branowych; utrudnia powstanie niezalenych pism NSZZ ; biuletyny
powielane traktowa jako nielegalne; gromadzi materiay obciajce czonkw
Solidarnoci; w sprawie KOR -u wszcz jednorazow akcj informacyjn, ktrej
celem bdzie przekonanie spoeczestwa, e to agendy imperializmu zachodniego; nie dopuszcza do bliszej wsppracy Kocioa z Solidarnoci27.
Coraz czciej w dokumentach wydawanych przez regionalne struktury Solidarnoci pojawiay si obawy o niezaleno zwizku, jeli jego aktywni czonkowie
jednoczenie nale do PZPR 28. Skoro czonkowie partii zgodnie ze statutem s
zobowizani do dyscypliny, to jak zachowaj si, zasiadajc we wadzach zwizku, ktry jest przez t parti zwalczany29? Czonkowie partii i zarazem czonkowie
NSZZ musieli dokonywa cay czas wyboru, czy kierowa si dyscyplin partyjn,
czy te opowiada si za polityk zwizku. Byy to niewtpliwie trudne sytuacje.

Zawsze mogo rodzi si podejrzenie o brak lojalnoci. Dziaao to take w drug
stron. Wadze partyjne nie miay zaufania do czonkw wasnej partii nalecych
do Solidarnoci. Wedle relacji zasiadajcego w Biurze Politycznym Jerzego
Waszczuka, z rozmw w terenie wynikao, e na pytanie o liczb czonkw partii,
2011-02-07 12:09:51
ktrzy stanliby po naszej stronie, padaa odpowied: dwudziestu do czterdziestu procent 30. Relacje PZPR Solidarno przypominay dwie wrogie armie,
ktre jeszcze nie podjy decyzji o bitwie, cho ta wisiaa w powietrzu.
Do spontaniczne wstpowanie czonkw PZPR do Solidarnoci wynikao z fermentu w partii. Cz dziaaczy bya krytycznie nastawiona ju pod koniec lat 70.
i nie akceptowaa linii reprezentowanej przez Edwarda Gierka. Dla nich niemal
naturalna bya identyfikacja ze zwizkiem Solidarno, ktry zrodzi si ze spo-
742
ecznego protestu. Trzeba pamita, e w tym czasie toczya si w PZPR walka

midzy skrzydem reformatorskim i konserwatywnym betonem o ksztat przemian
w Polsce i w tym kontekcie o rol NSZZ Solidarno. cieranie si tych nurtw
w partii oddawaa sytuacja w wojewdzkiej organizacji partyjnej w Krakowie, gdzie
skrzydo postpowe reprezentowa wczesny redaktor naczelny Gazety Krakowskiej Maciej Szumowski czy prof. Hieronim Kubiak31.
W wojewdztwie nowosdeckim na poziomie komitetu wojewdzkiego PZPR
zdecydowanie sabszy by nurt reformatorski. Dominowaa bierna i wyczekujca
postawa. Tzw. aktyw partyjny spoglda na central i oczekiwa dyrektyw, co
raczej nie dziwi, zwaywszy e przez lata utrwali si model tzw. centralizmu
demokratycznego, wykluczajcego dyskusj i samodzielne mylenie. Poza tym
autentyczna odnowa w PZPR musiaa rodzi obawy o utrat stanowiska. Gr
bra konformizm i nadzieja, e mimo wszystko Solidarno zostanie sprowadzona
do waciwej roli zwizku zawodowego, nie majcego ambicji politycznych.
Do wyranie dao si zauway na pocztku 1981 r. przystpienie partii do
ofensywy przeciwko Solidarnoci. Skoro dotychczasowymi metodami nie udao
si poskromi zwizku, naleao zintensyfikowa dziaania. Wan rol odgryway tu tajne suby. O ile dotd koncentrowano si gwnie na zbieraniu informacji,
m.in. na temat dziaaczy Solidarnoci, ale take o sytuacji w regionie, nastrojach
spoecznych, warunkach aprowizacyjnych etc., o tyle teraz podjto bardziej
zdecydowane kroki. W raporcie sub bezpieczestwa z lutego 1981 r. czytamy
o wsplnych z wadzami polityczno-administracyjnymi wojewdztwa dziaaniach
zmierzajcych do zablokowania powstania nowych k Solidarnoci wiejskiej,
niedopuszczenia do wykorzystywania poligrafii, radiowzw i cznoci teleksowej do celw niezgodnych z obowizujcymi przepisami prawnymi 32. Wszystko
to naley widzie w kontekcie dyrektyw pyncych z Biura Politycznego. Na
jego posiedzeniu 21 stycznia 1981 r. pierwszy sekretarz KC PZPR Stanisaw
2011-02-07 12:09:51
Kania mwi: Naley przyj bardzo stanowcze stanowisko w sprawie Solidarnoci wiejskiej. Jeli dopucimy do jej powstania, nastpi zmiana ukadu si
na korzy si antysocjalistycznych33
Jako cel stawiano: ograniczenie akcji propagandowej Solidarnoci, ukierunkowywanie aktywu zakadowych ogniw Solidarnoci na popraw dyscypliny pracy i efektywnoci gospodarowania; podejmowanie dziaa zmierzajcych do uniemoliwienia
bd przynajmniej ograniczenia ewentualnych prb oddziaywania KPN i KSS KOR
na midzyzakadowe i zakadowe ogniwa Solidarnoci; dalsz operacyjn kontrol
akcji wyborczej w ogniwach Solidarnoci; prowadzenie dziaa zmierzajcych do
wyeliminowania osb o pogldach wrogich lub demagogicznych; podejmowanie
wsplnie z ogniwami Solidarnoci dziaa spoecznie oczekiwanych, a mogcych
wpyn pozytywnie na popraw wizerunku organw bezpieczestwa.
Zadania te miay by realizowane poprzez wykorzystanie dotychczasowych rde
informacji i pozyskiwanie nowych. Dziki sieci informatorw w MKZ -ecie Maopolska Komisja w Nowym Sczu i w Komitetach Zakadowych Solidarnoci,
Suba Bezpieczestwa miaa nie tylko dokadne rozeznanie w poczynaniach
Solidarnoci, ale take moga sterowa dziaalnoci zwizku. Inwigilowano
gwnych jego dziaaczy, sporzdzano ich charakterystyki, aby wykorzysta do
wyeliminowania niewygodnych34.
Tam, gdzie nie udao si zwerbowa agentw spord osb penicych kierownicze funkcje w Solidarnoci, SB intensyfikowaa dziaania majce na celu uruchomienie sieci rde, ktre w naturalny sposb miay dostp do tych dziaaczy.
Byli to koledzy z pracy, ssiedzi, krewni. Poza sprawami obiektowymi na czonkw kierownictwa Solidarnoci, a take na niektrych jej aktywistw nie zajmujcych prominentnych stanowisk, zakadano sprawy operacyjne. Wybr kategorii rejestracji zalea od stopnia zagroenia, jakie w ocenie SB osoby te stanowiy, od funkcji, jakie peniy w zwizku, aktualnego stanu wiedzy na ich temat.
Rozpracowywaniem dziaaczy Solidarnoci zajmowa si Wydzia III A sdeckiej
SB , liczcy na koniec wrzenia 1980 r. szedziesiciu jeden tajnych wsppracow-
nikw (TW ) i osiemdziesit sze kontaktw operacyjnych (KO ). W trzecim kwartale

tego roku, wydzia uzyska wysok redni spotka z KO 23,9%, pozyskujc do
wsppracy siedemnastu TW i dwudziestu siedmiu KO i rezygnujc z dziewiciu TW
i szeciu KO . Czterdziestu zarejestrowanych kandydatw wedug por. J. Modrzyskiego pozwolio mie nadziej na dalsz rozbudow sieci wsppracownikw35.
2011-02-07 12:09:51
W wyniku przeprowadzonych dziaa operacyjnych przez Wydzia III A SB

w Nowym Sczu przewodniczcy Komitetu Koordynacyjnego NSZZ Solidarno
w Limanowej Witold Sztraub oraz jego zastpca Stanisaw Biedro, ktrzy wykazywali si demagogicznymi postawami, zostali zdjci z funkcji po skompromitowaniu ich w rodowisku. Wyeliminowano take najbardziej wrogo nastawionych
dziaaczy o postawach demagogicznych: Romana Stawarskiego z FMWiG
Glinik w Gorlicach, wiceprzewodniczcego KZ Solidarnoci przy WSS Spoem
744
w Nowym Targu, Wojciecha Szopiskiego, Waldemara Uhl czonka KZ przy NZPS

Podhale, Janusza Zacharko przewodniczcego Komisji Koordynacyjnej w Zakopanem, Karola Rol z KZ w PKS w Nowym Targu36.
Na wszystkich szczeblach Solidarnoci, a zwaszcza w kierownictwie zwizku,
SB miaa tajnych wsppracownikw i informatorw, dziki ktrym bya dobrze
poinformowana o kadym przedsiwziciu zwizku. W Midzyzakadowym Komitecie Koordynacyjnym w Limanowej dziaa w jego prezydium tajny wsppracownik Jan Postrony ps. Jasiek.
Jednak Suba Bezpieczestwa szczegln uwag kierowaa w stron aktywu
funkcyjnego wszystkich szczebli NSZZ Solidarno, stosujc wobec niego
wszelkie formy nacisku, zwane przez SB dialogiem operacyjnym, rozmowami
profilaktycznymi i ostrzegawczymi. Do wsppracy starano si pozyska, uywajc rnego rodzaju metod: od odwoania do uczu patriotycznych, poprzez
upominki, pienidze, awans, na szantau koczc.
Tabela 2
Inwigilacja czonkw NSZZ Solidarno przez Sub Bezpieczestwa w wojewdztwie
nowosdeckim w okresie od stycznia do padziernika 1981 r.
rodzaje inwigilacji
dialogi operacyjne
rozmowy profilaktyczne
rozmowy ostrzegawcze
zatrzymano za wykroczenia
zatrzymano za naruszenie
przepisw kod. kar. /
zastosowano areszt
tymczasowy
zastosowano dozr milicyjny
prowadzono dochodzenie
wszczto postpowanie
przygotowawcze
II
III
13
3
8
4
32
11
10
11
31
18
14
15
16
5
IV
VI
VIII
IX
16
25
7
8
6
7
1
11
15
2
1
1
10
3
1
1
7
8
4
1
5
4
2
4
11
2011-02-07 12:09:52
rdo: IPNKr 038/12, Pisma naczelnika Wydziau III A KW MO w Nowym Sczu do Naczelnika Wydziau I Departamentu III A MSW w Warszawie z: 13 III 1981 r., s. 351352,
t. 3; okres od 1 I 1981 r. do 31 III 1981; 7 IV 1981 r., s. 25 i 6 V 1981 r., s. 114; 5 VI 1981 r.
s. 221, t. 4, okres od 1 IV 1981 do 30 VI 1981 r.; 3 VII 1981 r., s. 15 i 4 IX 1981 r., s. 295,
t. 5, okres od 1 VII 1981 do 30 IX 1981 r.; 5 X 1981 r., s. 7 i 4 XI 1981 r., s. 232, t. 6; okres
od 1 X 1981 do 31 XII 1981 r.
Rozmowy prowadzono z przedstawicielami MKZ -etu Maopolska Komisja w Nowym

Sczu, delegatami na Walne Zgromadzenie Delegatw MKZ -etu Maopolska,
przedstawicielami Komisji Zakadowych, Midzyzakadowych Komisji Koordynacyjnych, dziaaczami Solidarnoci w zakadach pracy. Czsto wszczynano ledztwa i dochodzenia, jeeli w przeszoci rozpracowywanych osb znaleziono co
podejrzanego. Stosowano dozr milicyjny, zatrzymania za wykroczenia, za naruszenie przepisw kodeksu karnego, sigano po areszt tymczasowy, wszczynano
postpowania przygotowawcze, kierowano do prokuratury akty oskarenia czsto
koczce si na sali sdowej, kierowano wnioski do Kolegium Karno-Administracyjnego. Arsena rodkw by niemal nieograniczony.
Jeszcze w kwietniu wadze partyjne wydaway si bardziej skonne do umiaru,
poniewa strajk z 27 marca 1981 r. ze wzgldu na jego powszechno i zasig
pokaza si Solidarnoci i szerokie poparcie spoeczestwa. W dodatku strajk
unaoczni jedno zag pracowniczych, poprzez powszechny udzia wszystkich,
z czonkami PZPR i zwizkw branowych wcznie. W efekcie udziau czonkw
partii w strajku ostrzegawczym, a take zaangaowaniu w ruch Solidarno, jasne
stawao si, e musi doj do radykalnych zmian na plenum KC PZPR 37.
W partii narasta coraz wyraniejszy rozam midzy zwolennikami porozumienia
z Solidarnoci i siami, ktre orientoway si na rozpraw z ruchem. 29 kwietnia
1981 r. na X Plenum KC otwarcie stary si ze sob te dwie przeciwstawne tendencje. Stanisaw Kania zaatakowa Solidarno za pezajc kontrrewolucj, ale na
razie nie zamierza przyspiesza konfrontacji. Zwolennik twardej rki Albin Siwak
wprost atakowa Rakowskiego, twierdzc, e wadze mog przegra przez zdrad
we wasnych szeregach, co byo wyranym sygnaem pod adresem czonkw PZPR
nalecych do Solidarnoci. Wedug czerwcowych bada Orodka Badania Opinii
Publicznej okoo 90% ankietowanych deklarowao zaufanie do Solidarnoci, a tylko
32% do PZPR . Partia wyranie tracia, znajdujc si w odwrocie38.
W trakcie kampanii przed IX Zjazdem PZPR nasili si nurt rozliczeniowy. Nierzadko wybierano delegatw na Zjazd reprezentujcych Solidarno lub z ni sympa-
2011-02-07 12:09:52
tyzujcych. Jednak pod naciskiem listu KC KPZR i twardogowych w Biurze Politycznym, na XI Plenum KC 9 czerwca Kania zaprezentowa ocen sytuacji niemal
cakowicie zbien z listem KC KPZR . Niektrzy uczestnicy plenum zaatakowali
kierownictwo PZPR za niezdecydowanie w walce z Solidarnoci. List KC KPZR
odnis wic zamierzony skutek. Na przedzjazdowych konferencjach pod naciskiem
kierownictwa centralnego wybierano prawie wycznie delegatw cakowicie
posusznych lub wrcz zwolennikw twardego kursu wobec Solidarnoci.
746
W Nowym Sczu zaznaczy take si podzia na zwolennikw i przeciwnikw

Solidarnoci, co oddawaa atmosfera egzekutywy KW PZPR 6 lipca 1981 r. W podsumowujcej dyskusji I sekretarz KW Jzef Broek mwi o potrzebie wypracowania wsplnego stanowiska wobec wszystkich zwizkw zawodowych, nie
tylko wobec Solidarnoci. W PZPR starano si unika wraenia, e Solidarno
monopolizuje reprezentacj wiata pracy, dlatego stale podkrelano znaczenie
innych zwizkw zawodowych, cho w rzeczywistoci dominacja Solidarnoci
bya ewidentna. Przyznawano, e Solidarno jest ogromnie zrnicowana oraz
e temat wsppracy nie moe zej z porzdku naszego dziaania. Nawizywanie kontaktw z Solidarnoci winno si odbywa przede wszystkim na
szczeblu POP -u i Komisji Zakadowych: bymy sobie jako instancji wojewdzkiej
nie zamykali drogi do ostatecznego rozstrzygania spraw mwi sekretarz KW 39.
Rol podstawowych organizacji partyjnych byo ledzenie na bieco tego, co
dzieje si w zakadach pracy. Szczeglnie znaczenie miay due przedsibiorstwa.
Uwaam konkludowa sekretarz e naszym wnioskiem z posiedzenia Egzekutywy KW winno by zobowizanie POP w zakadach pracy do podejmowania
wsppracy z tymi komisjami Solidarnoci, gdzie zwyciyy siy rozsdku, a tam
gdzie jeszcze wyborw nie byo przyczynia si do politycznego ksztatowania
skadu i programw komisji, bo taka jest rola czonkw partii w Solidarnoci40.
Na nastpnym posiedzeniu egzekutywy komitetu wojewdzkiego komendant
wojewdzki Milicji Obywatelskiej mia przedstawi informacj SB na temat dziaalnoci MKZ -etu.
W referacie programowym wygoszonym na IX Zjedzie 14 lipca 1981 r. I sekretarz KC PZPR Stanisaw Kania zachca do usunicia ze zwizku wrogich si.
Po zjedzie kierownictwo partyjne przeszo do ofensywy, a na posiedzeniu Biura
Politycznego 1 lipca za gwne zadanie uznano wzmoenie walki politycznej
i obnaenie celw Solidarnoci. Wadza konsolidowaa szeregi PZPR . Na III
2011-02-07 12:09:52
Plenum, w dniach 23 wrzenia Kania ostrzega, i wadze nie cofn si przed

uyciem siy dla obrony socjalizmu, podczas posiedzenia Biura Politycznego
za, 8 wrzenia, Barcikowski podkrela, e spraw gwn jest pokonanie
Solidarnoci, a rodkiem do tego jest rozwarstwienie zwizku przez oddziaywanie na masy 41. W podsumowaniu obrad Kania wrcz stwierdzi: W Polsce
zaostrza si proces kontrrewolucyjny, czonkowie partii musz by na to przygotowani, jeli trzeba tworzy grupy do samoobrony, jeli zaistnieje taka konieczno,
damy decyzje o wydaniu broni. Wadze przechodziy do ofensywy wobec Solidarnoci, mobilizujc szeregi swoich zwolennikw przez wytwarzanie wrd nich
psychozy zagroenia. Jak pisze Timothy Garton Ash, istnieje wiele dowodw
porednich, wskazujcych, e decydujce przestawienie z rozwizania politycznego na wojskowe nastpio midzy kocem lipca a kocem wrzenia 42. Potwierdzaj to take materiay partyjne szczebla wojewdzkiego.
16 wrzenia 1981 r. Biuro Polityczne KC PZPR wydao owiadczenie potpiajce
radykalizacj zwizku i stwierdzio zerwanie umw z lata 1980 r. Wadze nie
rozrniay ju midzy susznym nurtem robotniczym w zwizku a inspiracj
si antysocjalistycznych. Na poziomie instancji wojewdzkich nastroje byy
podobne. Tutaj jeszcze silniej odczuwano narastajce niezadowolenie spoeczestwa, zmczonego cig walk o podstawowe rodki do ycia i rozgoryczonego
rozmywaniem si odpowiedzialnoci wadz za pogbiajcy si kryzys. Logika
kryzysu popychaa spoeczestwo do protestw, a wadz do obrony swojego
miejsca w strukturach pastwa. Konfrontacja wydawaa si by nieuchronna.
W partii gr wziy siy konserwatywne, upione nieco na pocztku karnawau
Solidarnoci, ale od pocztku nastawione na powrt w stare koleiny.
W Nowym Sczu jeszcze na pocztku sierpnia na posiedzeniu Egzekutywy
KW PZPR w dyskusji pojawiy si gosy krytyczne wobec rzdu, ktry wykazuje
sabo i stara si [dziaa A. S., T. B.] zgodnie z prawem, gdy Solidarno robi
wszystko wbrew prawu43. Domagano si zdecydowanych dziaa, ktre poo
kres bezprawiu Solidarnoci. Oceniajc sytuacj spoeczno-polityczn w wojewdztwie, I sekretarz KW podkrela, e akcje strajkowe podejmowane przez
Solidarno nie maj nic wsplnego z ochron interesw pracowniczych, a s
jedynie realizacj uchwa MKZ Maopolska i kierownictwa NSZZ Solidarno
w sprawach pozazwizkowych, bdcych wyrazem ostatniego etapu walki
o przejcie wadzy w Polsce44.
2011-02-07 12:09:52
Wrzeniowe decyzje centralnych wadz PZPR zeszy na poziom realizacji w wojewdztwach. W poufnym dokumencie zatytuowanym Kierunki aktualnych
dziaa instancji partyjnych 45 szczegowo nakrelono dziaania, ktrych celem
byo przywrcenie tosamoci partii, by staa si si zdoln do walki w obronie
socjalizmu. Partia nie tylko zwieraa szeregi, ale daa samookrelenia si
swoich czonkw. To ju nie by czas tolerowania podwjnej lojalnoci. Obowizywa zacza zasada: kto nie z nami, ten przeciw nam. Zalecano, aby do
748
30 wrzenia zapozna dziaaczy PZPR z sytuacj powsta w wyniku obrad I czci Zjazdu NSZZ Solidarno; przeprowadzi rozmowy z czonkami wadz partyjnych bdcych czonkami Solidarnoci oraz czonkami PZPR penicymi
funkcje we wadzach zwizku, celem samookrelenia si tych towarzyszy;
poleci pracownikom komitetw: wojewdzkiego, miejskich, miejsko-gminnych
i gminnych wystpi do 25 wrzenia z Solidarnoci; do 31 padziernika przeprowadzi rozmowy z kadr nomenklaturow w celu podniesienia dyscypliny kadry
kierowniczej i samookrelenia si w aktualnej sytuacji wobec problemw walki
politycznej prowadzonej na terenie zakadu lub instytucji; do 28 wrzenia powoa przy komitetach miejskich, miejsko-gminnych, gminnych i zakadowych zespoy aktywu do prowadzenia: walki politycznej, redagowania ulotek, komunikatw,
gazetek, plakatw, udziau w wiecach i zgromadzeniach; aktywnego i zdecydowanego zwalczania przejaww wrogiej propagandy na terenie miast, gmin, zakadw i instytucji; odbycia posiedzenia komisji wspdziaania Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa
Demokratycznego w celu omwienia aktualnej sytuacji i ustalenia wsplnych
politycznych dziaa; do 12 padziernika zorganizowa w najwikszych zakadach
pracy wsplne spotkania dziaaczy partyjnych i oficerw Ludowego Wojska Polskiego w celu omwienia aktualnych problemw spoeczno-politycznych i obronnych kraju.
Tu nasuwa si dygresja, dotyczca wczenia wojska w proces przywracania
adu i porzdku w kraju. Instrukcje komitetu wojewdzkiego pochodz z poowy
wrzenia, a podjcie dziaa w kraju przez Terenowe Grupy Operacyjne nastpio o wiele pniej, bo dopiero 26 listopada. Dowodzi to jedynie, e wadze
partyjne ju duo wczeniej planoway wcign wojsko do dziaa politycznych,
a wsplne spotkania miay przygotowa grunt i suy za swoisty poligon. Planowano ponadto wykorzysta do 1 padziernika w pracy partyjnej rezerwistw
2011-02-07 12:09:52
czonkw PZPR i aktywistw Zwizku Socjalistycznej Modziey Polski koczcych

jesieni sub wojskow; inspirowa instancje i organizacje modzieowe do
organizowania Spotka trzech pokole (weteranw ruchu robotniczego, kombatantw II wojny wiatowej i oficerw Ludowego Wojska Polskiego) z modzie
pod hasem: Ojczyzna w niebezpieczestwie, Ojczyzna w potrzebie, na ktrych
byyby podejmowane rezolucje popierajce owiadczenia Biura Politycznego KC
PZPR i konkretne dziaania wspierajce decyzje partii i rzdu; niezwocznie
udziela staej pomocy zwizkom branowym i autonomicznym, stworzy im

warunki do rozwoju i dziaania; odby spotkania egzekutyw KM , KMG , KG i KZ
z aktywem tych zwizkw, by rozpatrzy ich postulaty i wnioski oraz przyj
plany rozwoju zwizkw branowych w poszczeglnych rodowiskach i zakadach,
odby posiedzenia zespou radnych partyjnych w celu omwienia aktualnej sytuacji; do 30 padziernika przeprowadzi rejonowe narady I sekretarzy wiejskich
POP PZPR z udziaem przedstawicieli spdzielczych i pastwowych jednostek
obsugi rolnictwa oraz sub rolnych dla omwienia spraw zwizanych z umocnieniem samorzdu wiejskiego, poprawy zaopatrzenia w rodki produkcji rolnej,
skupu podw rolnych itd., komitet wojewdzki mia ponadto zainicjowa organizacj rejonowych narad sotysw na ten temat; przygotowa do 30 padziernika
inauguracj nowego roku szkolenia partyjnego oraz poszerzenie lektoratu partyjnego i przeprowadzenie czterech blokw tematycznych: teoria marksizmu-leninizmu, wiedza o partii, wzowe problemy ideowo-polityczne w wietle uchway IX
Zjazdu PZPR , zarys historii PRL ; zaktywizowa dziaalno Ochotniczej Rezerwy
Milicji Obywatelskiej i przystpi w ramach tej organizacji do szkolenia grup aktywu partyjnego; zaniecha rozmw z Solidarnoci na tematy pozazwizkowe;
naczelnicy miast mieli do 30 padziernika przeprowadzi rozmowy z proboszczami na temat sytuacji w kraju i zasad wspdziaania z pastwem (na podstawie
wytycznych Urzdu Wojewdzkiego); wzmc wymagania w stosunku do pracownikw aparatu partyjnego i kadr kierowniczych w zakresie przestrzegania tajemnicy partyjnej i pastwowej i zorganizowania ochrony budynkw partyjnych.
Omwiony szczegowo dokument pokazuje, e w poowie wrzenia partia przystpia na wszystkich frontach do rozprawy z Solidarnoci. Pooono nacisk na
wzmocnienie dyscypliny partyjnej, rozpoczto walk z ruchem wszelkimi dostpnymi rodkami medialnymi przy jednoczesnym wzmocnieniu innych zwizkw
zawodowych. Rozmowy z duchownymi miay uzmysowi niektry ksiom
2011-02-07 12:09:52
zwaszcza popierajcym nowe zwizki e jest to niebezpieczna dla Kocioa

gra, wreszcie wczenie wojskowych, miao by przygotowaniem do przejcia
dziaa administracyjnych w kraju.
16 padziernika 1981 r. rozpoczo si IV Plenum KC PZPR , na ktrym Stanisaw
Kania wygosi referat nakrelajcy wizj zagroenia pastwa ze strony Solidarnoci46. Solidarno take si radykalizowaa, czemu sprzyjay pogarszajce si
nastroje spoeczne, wywoane dramatycznie postpujcymi brakami towarw. Jak
750
to uj cytowany ju Ash, najbardziej znamienn cech tego okresu by stay

rozpad systemu. Fabryka po fabryce, jedna ga po drugiej po prostu wysiaday jak ciarwki jadce przez pustyni47. W padzierniku nastpio spitrzenie
akcji strajkowych w caym kraju. Tu i wdzie radykaowie z Solidarnoci usuwali
organizacje partyjne z zakadw, co spotykao si z histeryczn reakcj wadz
i przypieszao rozpraw ze zwizkiem.
Atakowano partyjn nomenklatur. W NZPS Podhale Nowy Targ 19 padziernika
przez radiowze zakadowy Prezydium NSZZ Solidarno podao owiadczenie
w sprawie nomenklatury partyjnej, stwierdzajc, e jest to system miadcy
wadz polityczn i gospodarcz oparty o nieustann ingerencj czynnikw partyjnych w funkcjonowaniu przedsibiorstw to gwna przyczyna kryzysu, w jakim
znajduje si nasza gospodarka, to take przyczyna braku rwnoci szans w yciu
narodowym. Nomenklatura partyjna uniemoliwia wszelk racjonaln polityk
kadrow, czyni miliony bezpartyjnych pracownikami II kategorii48.
W dalszej czci stwierdzono, e stanowisko Egzekutywy KZ PZPR w sprawie
nomenklatury jest nadal kontynuacj skompromitowanej, sprzecznej z prawem
ingerencji w polityk kadrow. Stwierdzono te, e podpisany przez KZ PZPR
komunikat w sprawie samorzdu pracowniczego jest obud i podwaa wiarygodno denia KZ PZPR do powoania autentycznego samorzdu pracowniczego.
W dwa dni pniej I sekretarz KZ PZPR w Podhalu otrzyma anonimowy telefon
informujcy, e zostanie wywieziony z zakadu na taczkach, co byo niewtpliwie
nastpstwem odpowiedzi Egzekutywy KZ PZPR na cytowane owiadczenie Solidarnoci w sprawie nomenklatury partyjnej i atakw Prezydium na stanowisko
Komitetu Zakadowego w tej sprawie.
Odkd Solidarno pojawia si w zakadach pracy, zosta zamany take monopol informacyjny. Dotd radiowzy i pras zakadow kontrolowaa partia, ale te
trzeba przyzna, nie byy one obiektem szczeglnego zainteresowania ze strony
2011-02-07 12:09:52
pracownikw, gwnie ze wzgldu na do nudne i standardowe treci. Solidarno

postanowia wykorzysta to rdo przekazu i w niektrych zakadach radiowzy
stay si tub propagandow zwizku, niemal cakowicie poza kontrol partii.
Podobnie byo z pras w Nowym Targu w skad dziesicioosobowego komitetu
redakcyjnego Podhala wchodzili wycznie czonkowie Solidarnoci i tylko jeden
czonek PZPR i jeden kandydat, ale i oni zoyli legitymacje partyjne. W gazecie
o nakadzie 4,5 tys. egzemplarzy duo miejsca zajmoway sprawy zwizkowe:
ukazyway si przemwienia Lecha Wasy i homilie duchownych49.
Wojewdzki Komitet PZPR postanowi ukrci niezaleno mediw lokalnych,
zwaszcza teraz, kiedy przystpiono do ostatecznej rozprawy z Solidarnoci.
W padzierniku Egzekutywa KW wydaa decyzj, aby powoa lub reaktywowa
rady programowe i kolegia redakcyjne radiowzw i gazet zakadowych. W radach
za zapewni udzia czonkw partii znajcych si na tej problematyce. Spowodowa podpisanie umw midzy dyrekcj a organizacjami zwizkowymi w sprawie
warunkw korzystania z radiowzw. Co wyjtkowo ciekawe, w instrukcji napisano o koniecznoci wytworzenia atmosfery wrd zaogi, a szczeglnie w kolegiach redakcyjnych, sprzyjajcej przejciu nadzoru i wejcie gazet zakadowych
w system organizacyjny RSW PrasaKsikaRuch50.
27 padziernika 1981 r. Zarzd Regionu Maopolska rozesa poprzez delegatury
do ogniw zwizku ankiet zawierajc m.in. pytanie adresowane wycznie do
czonkw PZPR nalecych do NSZZ Solidarno, czy w zwizku ze sprzecznoci uchway IV Plenum KC PZPR i Komisji Krajowej podporzdkuj si uchwale
partii czy te Komisji Krajowej 51? W Solidarnoci, podobnie jak w PZPR , take
obawiano si podwjnej lojalnoci.
W zwizku z uchwa Komisji Krajowej NSZZ Solidarno delegatura nowosdecka rozesaa owiadczenie Prezydium Zarzdu Regionu Maopolska do Komisji Zakadowych, w ktrym wyraono pene poparcie dla Komisji w ocenie odpowiedzialnoci partii rzdzcej za trwajcy obecnie kryzys. Stan taki moe doprowadzi do katastrofy narodowej. W zwizku z tym wadze powinny otrzyma
ostrzeenie poprzez jednolit i powszechn akcj protestacyjn na terenie caego kraju. Akcja ta winna wykaza wol walki o podstawowy interes zwizku,
a take pokaza dyscyplin zwizkowcw i ich podporzdkowanie decyzjom
Komisji Krajowej. Szedziesiciominutowa akcja protestacyjna 28 padziernika
miaa pokaza, e Komisja Krajowa panuje nad sytuacj w caym kraju52.
2011-02-07 12:09:52
Wedug informacji partyjnych strajk swym zasigiem obj 2,2 mln pracownikw
w caym kraju, co stanowio ok. 35% pracownikw I zmiany, z tego w czterech
wojewdztwach strajk podjo mniej ni 10% zatrudnionych, w omiu mniej ni
20%, a w siedmiu powyej 50% zatrudnionych. W pozostaych wojewdztwach
liczba strajkujcych nie przekraczaa 50%. Strajk mia najszerszy zasig w duych
aglomeracjach przemysowych i na og w kluczowych zakadach pracy. Protestowaa komunikacja miejska. Zrnicowana bya liczba zakadw uczestniczcych
752
w strajku, np. w wojewdztwie poznaskim strajkowao dwiecie dwadziecia

dziewi zakadw, na ogln liczb 2,6 tys., w wojewdztwie omyskim trzydzieci cztery na dwiecie pidziesit, a w biaostockim dwadziecia osiem
na sto czternacie 53.
Na terenie wojewdztwa nowosdeckiego na dziewiset dwadziecia zakadw
i instytucji do strajku przystpiy trzysta osiemdziesit trzy, w tym wszystkie
wiksze zakady; czciowo podjo strajk sto szedziesit, a wikszo spord
pozostaych akcj solidarnociow. Na 130 tys. zatrudnionych w strajku i akcji
solidarnociowej udzia wzio ponad 70 tys.. W zakadach rolno-spoywczych
(na dwiecie czterdzieci jeden) podjto strajk w dwudziestu trzech wikszych,
zatrudniajcych ponad dwiecie osb. Udzia zag w strajku w powyszych zakadach waha si od 3060%. Tylko w ZPD w ososinie Grnej na czterysta
pidziesit osb strajkowao czterdzieci. Prac podjli tylko zatrudnieni na
samodzielnych stanowiskach i pracujcy w akordzie. Byli to w wikszoci czonkowie zwizkw branowych i czonkowie PZPR 54.
W tym samym dniu Zarzd Regionu Maopolska podj uchwa protestujc
przeciwko fali represji skierowanej wobec dziaaczy zwizku, a zwaszcza osb
odpowiedzialnych za rodki przekazu w Solidarnoci. W uchwale podkrelano,
e represje w formie ledztw i przesucha podjte zostay przez prokuratury
w: Bochni, Krakowie, Gorlicach i Trzebini.
SB nie bya bezczynna i wszczynaa dziaania operacyjne majce zapobiec
akcji strajkowej na terenie caego wojewdztwa. Ograniczay si one do rozmw

z dziaaczami ogniw zwizkowych, dyrekcjami i aktywem partyjnym zakadw
pracy, z wykorzystaniem osobowych rde informacji. SB przyznawaa, e
skuteczno tych zabiegw bya jednak ograniczona55.
Sytuacja na linii zwizekpartia zaostrzaa si coraz bardziej. 4 grudnia Zarzd
Regionu Maopolska podj uchwa o gotowoci strajkowej w zwizku z jak to
2011-02-07 12:09:52
okrelano brutaln akcj funkcjonariuszy ZOMO 1 grudnia wobec studentw,

wsppracownikw Zarzdu Regionu Maopolska. Z kolei due zaniepokojenie
wrd robotnikw, czonkw PZPR , wzbudziy ostatnie ataki zakadowych ogniw
Solidarnoci na parti, zwaszcza zakadowe POP -y. Dao si sysze gosy, e
na tym tle moe doj do zdecydowanych przedsiwzi wadz.
Tymczasem na terenie Nowego Scza rozkolportowano ulotki z daniem dostpu Solidarnoci do rodkw masowego przekazu: Radio i TV s wasnoci
spoeczn, Zejdziemy z murw, kiedy wejdziemy na anten i ekran pisano56.
Nastpowaa dalsza radykalizacja pogldw i postaw. Grupa kilku osb, czonkw
Solidarnoci rozpowszechniaa bez uzgodnienia z Delegatur NSZZ Solidarno
w Gorlicach rezolucj popierajc stanowisko Komisji Krajowej i wyraajc
dezaprobat dla uchwa IV Plenum KC PZPR . dano zaprzestania oszczerczej
kampanii propagandowej przeciwko Solidarnoci, umoliwienia jej przedstawicielom dostpu do rodkw masowego przekazu57.
Wrd spoeczestwa wojewdztwa nowosdeckiego panowaa napita atmosfera. Wystpienia czonkw Prezydium Komisji Kryzysowej Solidarnoci wywoay
niepokj wrd aktywu i czonkw partii, a nawet wrd spoeczestwa. Wyraano wtpliwoci, czy powodzenie dialogu jest jeszcze moliwe wobec powikszajcej si wrogoci do zwizku.
Stan narastajcej konfrontacji midzy zwizkiem a parti zosta przerwany wraz
z ogoszeniem stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. Na szedziesit siedem osb
etatowo zatrudnionych w Delegaturach i Komisjach Zakadowych internowano
dwadziecia pi. cznie internowano sto jedenacie osb (w tym dwadziecia
jeden w 1982 r.)58.
Bezporednio po ogoszeniu stanu wojennego na podstawie pkt. 14 Instrukcji
Biura Politycznego KC PZPR decyzj Sekretariatu KW odwoano z zajmowanych
stanowisk omiu pierwszych sekretarzy instancji podstawowego stopnia. Jako
uzasadnienie posuy brak gwarancji waciwego kierowania instancj w warunkach stanu wojennego.
Wkrtce KW PZPR w Nowym Sczu, realizujc uchway IV i VI Plenum KC PZPR
oraz zalecenia Biura Politycznego w sprawie samookrelenia si czonkw wadz
partyjnych, powoa na szczeblu wojewdzkim zesp, ktry przeprowadzi rozmowy z czonkami partii, ktrzy przed i po ogoszeniu stanu wojennego prezentowali pogldy i postawy niezgodne ze statutem PZPR . Podobne zespoy powo-
2011-02-07 12:09:52
ane zostay w instancjach stopnia podstawowego. W wyniku przeprowadzonych

rozmw i dokonanych ocen na plenarnym posiedzeniu 28 stycznia 1982 r. odwoano czonka Egzekutywy KW , dziewiciu ze skadu KW , zastpc czonka KW ,
dwch z Wojewdzkiej Komisji Rewizyjnej. Instancje stopnia podstawowego
odwoay dwudziestu dziewiciu czonkw Egzekutyw KM , KMG , KG PZPR , pierwszego sekretarza KZ PZPR , szedziesiciu trzech pierwszych sekretarzy POP/
/OOP , za niewaciwe postawy polityczno-moralne i brak umiejtnoci kierowania
754
organizacj partyjn59. Nie by to bynajmniej koniec czyszczenia szeregw partyjnych z czonkw Solidarnoci i jej sympatykw.
W okresie kadencji, czyli do 11 listopada 1983 r., zmieniono dwch sekretarzy
KW do spraw polityczno-organizacyjnych i ekonomicznych i jednego czonka
egzekutywy z powodu rezygnacji. Nastpia dua rotacja kadr we wszystkich

Wydziaach KW PZPR . Z aparatu partyjnego odeszo stu trzech czonkw, w tym
z KW trzydziestu szeciu (56%) zatrudnionych, z instancji stopnia podstawowego
szedziesiciu siedmiu (65% ), do pracy w aparacie przyjto za stu czonkw
PZPR 60.
Reasumujc, mona stwierdzi, e w okresie Solidarnoci Komitet Wojewdzki

PZPR w Nowym Sczu nie dziaa samodzielnie, lecz ogranicza si do roli reali-
zatora linii politycznej kreowanej przez central partyjn, rzadko wystpujc

z wasnymi inicjatywami. To zachowanie wynikao zarwno z wieloletnich nawykw sprawowania wadzy wedug zasady centralizmu demokratycznego, jak
i z faktu, e znaczna cz aktywu KW PZPR bya raczej administratorami
wadzy, anieli samodzielnymi politykami, i nie miaa adnego dowiadczenia
w prowadzeniu dziaalnoci politycznej w warunkach duego kryzysu spoecznego. Postawa oczekiwania na dyrektywy z gry uwidaczniaa si zwaszcza
w okresie nasilania si konfliktw pomidzy Solidarnoci a wadz.
KW PZPR podejmowa tylko dorane kroki, polegajce na wygaszaniu lokalnych
ognisk konfliktu midzy wadz a strukturami zwizkowymi. W partii nie byo

rwnie jednolitego stanowiska wzgldem Solidarnoci. Wypada zgodzi si ze
Zdzisawem Zblewskim, ktry wyrnia trzy kategorie czonkw PZPR : zwolennikw porozumienia z niezalenym ruchem zwizkowym (reformaci), traktujcych
Solidarno jako organizacj kontrrewolucyjn zagraajc podstawom ustroju
socjalistycznego w Polsce (beton) oraz oportunistw, uzaleniajcych swoje
stanowisko wzgldem Solidarnoci od wytycznych centrali partyjnej61.
2011-02-07 12:09:52
JAKUB KAZIMIERSKI
Andrzeja abiskiego walka z Solidarnoci.
Analiza taktyki KW PZPR w Katowicach wobec
NSZZ Solidarno jesieni 1980 r.
Porozumienia szczeciskie, gdaskie i jastrzbskie stanowiy wyom w dotychczasowym modelu sprawowania wadzy w Polsce Ludowej. Wolne i niezalene
od wadzy zwizki zawodowe nie mieciy si w dotychczas utrwalonym porzdku
ustrojowym PRL 1. W obliczu takiej sytuacji partia komunistyczna stana przed
zadaniem wypracowania odpowiedniej strategii i metod dziaania wobec nowych
struktur zwizkowych.
Od momentu podpisania porozumie rzdzca partia przedstawiaa je jako wyraz
mdrego kompromisu, rozsdku i umiejtnoci pokojowego rozwizywania nawet
najbardziej nabrzmiaych konfliktw spoecznych 2. W rzeczywistoci odczucia
zarwno partyjnego kierownictwa, jak i pezetpeerowskiego aktywu na niszych
szczeblach, byy diametralnie odmienne. Powszechnym wraeniem bya bolesna
gorycz poraki z siami antyustrojowymi, oglnie kontestowano te sposb rozwizania sytuacji kryzysowej, uwaajc, e wadze poszy na tak daleko idce
posunicia wobec strajkujcych, e wywr one dugofalowy negatywny wpyw na
sytuacj spoeczno-gospodarcz i polityczn kraju, a zawarte porozumienia
rodz niebezpieczestwo ponownych wstrzsw w niedalekiej przyszoci 3.
Rwnie recepcja nowo tworzcych si zwizkw bya jednoznacznie negatywna,
a w partyjnych krgach przewidywano, e nowe zwizki zawodowe stan si
niebawem legaln paszczyzn dziaania si antysocjalistycznych4. wiadoma
zagroenia wadza ludowa od samego pocztku staraa si wszelkimi sposobami
zahamowa dynamik tworzenia niezalenych zwizkw zawodowych.
Ju 6 wrzenia 1980 r. zreorganizowano struktur Sekretariatu Komitetu Centralnego PZPR , powoujc nowy wydzia do spraw zwizkw zawodowych. Na jego
czele stan, robicy byskawiczn karier w partyjnej hierarchii, Andrzej abiski5.
Wydzia mia koncentrowa si na problematyce zwizkowej oraz kontrolowa
2011-02-07 12:09:52
realizacj zawartych porozumie. Kilka dni pniej abiski towarzyszy Stanisawowi Kani 6 w naradzie aktywu partyjnego wojewdztwa katowickiego, na
ktrej nowy I sekretarz KC PZPR okreli zasadnicz lini postpowania partii
w nowej sytuacji politycznej. Priorytetem miao by ksztatowanie wizerunku
partii w duchu moralnej odnowy, odbudowa prestiu oraz przywrcenie zerwanej w wyniku odejcia od pryncypiw ustrojowych wizi z klas robotnicz 7.
Kwesti rwnie istotn bya konieczno podjcia wzmoonej walki politycznej,
756
szczeglnie jak ujmowa to Kania potrzeba bardziej zdecydowanej walki

z wewntrznymi siami antysocjalistycznymi8. Szersze wytyczne w sprawie ruchu
zwizkowego przedstawi abiski na naradzie pierwszych sekretarzy Komitetw
Wojewdzkich PZPR 16 wrzenia 1980 r., wzywajc do usilnej walki, elastycznego dziaania i podniesienia ducha bojowego partii9. 17 wrzenia na posiedzeniu
Biura Politycznego KC PZPR dymisj z funkc ji I sekretarza KW PZPR w Katowicach
zgosi dugoletni wodarz lskiej organizacji partyjnej Zdzisaw Grudzie, motywujc to zmczeniem i powan chorob 10. Ju dwa dni pniej jego stanowisko
przej Andrzej abiski. Obejmujc wadze w najwikszej w Polsce wojewdzkiej
organizacji partyjnej, stan w obliczu bardzo trudnych problemw: odbudowy siy
i utraconej wiarygodnoci rzdzcych oraz opanowania kryzysowej sytuacji politycznej11. Wprawdzie struktury partyjne nie byy rozbite, niemniej partia ulegaa
stopniowemu rozkadowi, a jej dyscyplina i karno zostay powanie nadwyrone. Nie odbywaa si wikszo partyjnych zebra, a sama wojewdzka organizacja zachowywaa si, jakby w kraju nic si nie dziao 12. Panowaa skrajnie
pesymistyczna atmosfera, oglnie uwaano, e PZPR w ostatnim czasie stracia duo na autorytecie i e istnieje konieczno podjcia dziaa w celu odzyskania inicjatywy13. Wrd lskich dziaaczy szczebla zakadowego pojawiay
si nawet gosy podajce w wtpliwo celowo przynaleenia do partii, skoro
nowe zwizki potrafi wiele wicej zaatwi dla robotnika14. Objcie przez abiskiego funkc ji I sekretarza Komitetu Wojewdzkiego zostao w tej sytuacji przyjte z duymi nadziejami zarwno przez czonkw partii, jak i lsk inteligencj,
ktra upatrywaa w nim tolerancyjnego, nowoczesnego dziaacza o otwartych
horyzontach i liberalnych zapatrywaniach 15. Wystpujc na posiedzeniu katowickiego plenum, Stanisaw Kania okreli abiskiego jako dziaacza wiernego
zasadom komunizmu, a nowy sekretarz Komitetu Wojewdzkiego scharakteryzowa skomplikowan sytuacj partii, szczeglnie zaznaczajc utrudnion walk
2011-02-07 12:09:52
JAKUB KAZIMIERSKI ANDRZEJA ABISKIEGO WALKA Z SOLIDARNOCI
z atakujc kontrrewolucj16. Odnis si krytycznie do bdw minionego okresu, podkrela bezwarunkow konieczno odzyskania straconego zaufania
i modyfikacji dotychczasowego dziaania17. Utrudnion walk, ktr jednoznacznie interpretowa jako walk polityczn, partia winna prowadzi w sposb wybirczy, dobrze przygotowany. Atakowa trzeba przede wszystkim na drodze
politycznej, ale trzeba dokadnie wiedzie, kogo definiowa zadania partii na
najbliszy okres I Sekretarz KW PZPR w Katowicach18.
Od pocztku te rozpocz realizacj szeroko zakrojonej strategii partii nakierowanej na dwa gwne cele: wzmacniania pozycji partii oraz wyznaczania przestrzeni i pola relacji wadzy z samorzdnymi zwizkami zawodowymi. Czsto te
dwa zasadnicze kierunki si uzupeniay, a niektre zmiany w katowickiej egzekutywie, majce charakter organizacyjny, w cisy sposb czyy si z taktyk
partii wobec Solidarnoci. Przejawem tej strategii stao si powoanie przez
katowick egzekutyw specjalnego Wydziau Socjalno-Zawodowego przy Komitecie Wojewdzkim PZPR , ktrego celem byo monitorowanie, koordynowanie
dziaa i dostosowywanie si do zmieniajcej si sytuacji w ruchu zwizkowym19.
W ramach wydziau powoano pi zespow roboczych, ktre miay zapewni
dziaaczom Komitetu Wojewdzkiego biec informacj i ocen zjawisk uatwiajc przekazywanie aktywowi waciwej interpretacji przyczyn i skutkw
ruchu strajkowego 20. Zespoem o nadzwyczajnej randze politycznej by specjalny sztab zajmujcy si dwoma najwikszymi lskimi centralami zwizkowymi
MKZ Jastrzbie i MKR Katowice, skadajcy si z kierownikw poszczeglnych
wydziaw Komitetu Wojewdzkiego PZPR w Katowicach oraz wybranych pracownikw Komitetu i oficera SB 21. Kw estiami analitycznymi zajmowa si zesp
opracowa socjalno-zawodowych, ktrego zadaniem bya ocena zachodzcych
zjawisk politycznych oraz spoecznych i opracowywanie syntetycznych analiz dla
potrzeb partyjnej instancji wojewdzkiej. Powoano rwnie specjalny zesp
zoony z dowiadczonych prawnikw do oceny i interpretacji problemw prawnych. Biecy kontakt z aktywem partyjnym i zwizkowym w zakadach pracy mia
utrzymywa zesp robotniczy, skadajcy si z lojalnych pracownikw kadrowych partii, przede wszystkim robotniczej proweniencji, reprezentujcy poszczeglne brane zawodowe. Cao prac mia koordynowa midzywydziaowy zesp,
w ktrego skad wchodzili zastpcy kierownikw wydziaw Komitetu Wojewdzkiego w Katowicach22.
2011-02-07 12:09:52
Szczeglne znaczenie w odbudowie nadwtlonej pozycji partii zajmoway lskie

przedsibiorstwa, najwiksze i kluczowe dla caej gospodarki krajowej 23. Dla
wikszoci partyjnych fun kc jonariuszy jasne byo bowiem, e gwny front walki
o wpywy i najzacieklejsze zmagania przebiegaj w poszczeglnych zakadach
pracy. Na pocztku padziernika na plenum Komitetu Wojewdzkiego PZPR ,
abiski precyzyjnie okreli zadania partii w przedsibiorstwach, stwierdzajc:
chodzi o to, ebymy maksymalnie obronili nasze zakady pracy 24. Zaleca przy
758
tym niekonwencjonalne i nowatorskie dziaania, zachca zakadowych sekretarzy

partyjnych do inicjatywy i energicznych dziaa, bo sekretarz musi nauczy si
samodzielnie gra na swoim terenie, obiecujc pomoc i logistyczne wsparcie
zakadowym dziaaczom: ma [sekretarz J. K.] nasze stanowisko, bdzie mia
coraz to wicej materiaw, musi wykorzystywa znajomo ludzi i wszystko, co
jest tylko moliwe25. Instancje partyjne miay prowadzi dziaania w zakadach
pracy w cisej synergii ze starymi zwizkami zawodowymi. Profit pyncy z takiego mariau mia podwjny charakter ograniczenie wpywu Solidarnoci
i umacnianie pozycji zarwno partii, jak i struktur branowych, dla ktrych Komitet
Wojewdzki podejmowa szereg usilnych dziaa w celu umocnienia dotychczas
dziaajcych zwizkw branowych26. W rzeczywistoci oznaczao to rozpaczliwe
ratowanie starych zwizkw, ktre przeyway ogromny kryzys, a ich autorytet
i stopie spoecznego zaufania do nich zosta zredukowany do absolutnego minimum. Dla wikszoci zag fun kc jonowanie zwizkw branowych w ich dotychczasowej formule byo zupenie bezzasadne, nawet wrd aktywnych dziaaczy
partyjnych coraz czciej pojawiay si gosy, i nie da si utrzyma CRZZ
w obecnej formie27. Reanimacja starych zwizkw zawodowych, ktre w formule
wadzy komunistycznej byy skadowym elementem systemu spoeczno-politycznego, stanowia wwczas zasadniczy cel partii. Ich ostateczny upadek niechybnie
musia oznacza cakowite przejcie ruchu zwizkowego przez Solidarno28.
Zaskakujc przeszkod w tym przedsiwziciu tworzyli niekiedy sami dziaacze
struktur branowych, ktrzy prbujc ratowa upadajc organizacj i wasn
pozycj, radykalnie zmieniali pogldy, przejmujc wiele hase zwizkowych z NSZZ
Solidarno, nierzadko nawet takich, ktre partia jednoznacznie oceniaa jako
wywrotowe. W wielu wypadkach kw estionowali nawet kierownicz rol partii komunistycznej, ustrojowe pryncypium PZPR , o ktre partia toczya zaarte boje
z Solidarnoci29. W przekonaniu abiskiego partia winna bezwzgldnie broni
2011-02-07 12:09:52
CRZZ , naleao tworzy lepszy klimat wok branowych zwizkw zawodowych,
a wielu zwizkowych dziaaczy powinno odej, bo nie chodzi o uratowanie

poszczeglnych osb, ale o spraw waniejsz, to jest ruch zwizkowy, jego
charakter30. Niewtpliwie w tym czasie dla partii powan trudnoci w ocenie
prawdziwych wpyww na zaogi pracownicze obydwu zwizkw bya cigle
zmieniajca si sytuacja kadrowa. Dynamika zmian w obu strukturach, cho
miaa charakter przeciwstawny, bya bowiem jesieni 1980 r. ogromna. W celu
zdiagnozowania sytuacji w zakadach abiski proponowa przeprowadzenie
ryzykownego eksperymentu poprzez dokonanie testowej prby si tych zwizkw
w wybranym zakadzie pracy31.
Bardzo wanym elementem w ksztatowaniu nowego wizerunku PZPR byy
przetasowania na rnych szczeblach partyjnej hierarchii. Zmiany w najwyszym
kierownictwie, ktre nastpiy 5 wrzenia, na nocnym posiedzeniu KC , pocigny za sob liczne przeobraenia we wadzach na niszych stopniach instancji partyjnych. Cho by to proces naturalny i zgodny w tego typu przesileniach
z dotychczasow tradycj partii, wadze staray si go przedstawi jako istotny
element wiarygodnej polityki odnowy, sprytnie wkomponowujc go w narastajcy w spoeczestwie bardzo silny nurt rozliczeniowy. Czciowo w tym duchu
szy te roszady abiskiego. Wprawdzie uznawa potrzeb rozliczenia politycznego, pitnowa bdy i nakazywa podawa do publicznej wiadomoci
przypadki jednostkowego naduywania wadzy, szczeglnie jeli sam czerpa
przy tym polityczne profity, ale czyni to ogldnie, a nadmiern ekspiacj partii
uwaa za wysoce niebezpieczn 32. Przypisywa nawet swoisty immunitet czoowym aktywistom partyjnym i gospodarczym, za ktrymi naley si publicznie
uj [] przed tendencyjnymi pomwieniami 33. Niesuszne ataki na partyjnych
dziaaczy prbowa wykorzystywa wizerunkowo i umiejtnie rozpropagowywa
przez przedstawianie udokumentowanych spraw zniesawie w rodkach
masowego przekazu 34. Z ca surowoci naleao za to kara jakiekolwiek
prby odejcia od dogmatw ustrojowych i zasad ideowych partii; wedug abiskiego powinno si to uznawa za prb wewntrznego rozbicia struktury
partii i []pozbawia czonkostwa w partii osoby odstpujce od linii politycznej partii 35. Silne napicia spoeczne i tendencje rozliczeniowe zaleca zwekslowa na obszary poboczne, niegrone, a nawet korzystne dla wizerunku
partii. Takie prby winna dokona Najwysza Izba Kontroli i ukierunkowa kon-
2011-02-07 12:09:53
trole na badylarzy, adwokatw, prywatne przedsibiorstwa i innych ukrywajcych

rzeczywiste dochody 36.
Z rwn ostronoci dokonywa zmian personalnych w katowickiej egzekutywie. Zgodnie z wczeniejszymi deklaracjami wprowadzi co prawda do wadz
wojewdzkich odpowiedni reprezentacj robotnikw, ale osania jednoczenie
i broni starych, wyprbowanych towarzyszy z poprzedniej ekipy 37, co szybko
stao si rdem krytyki i niezadowolenia. Partyjni dziaacze niszych instancji
760
uznali to za oczywisty przejaw zachowawczej polityki i tasowanie tych samych

kart38. Z zupenym niezrozumieniem przyjli szczeglnie pozostawienie w wojewdzkich wadzach towarzyszy Romana Stachonia 39 i Zdzisawa Legomskiego40,
ocenianych jako wspwinnych zaistniaego kryzysu.
Nawet skrajnie niekorzystne zjawiska, ktre dotykay wwczas parti, abiski
stara si przedstawia jako efekt przemylanej i wiadomej strategii, np. masowe opuszczanie szeregw partyjnych, ktre miao charakter oglnokrajowy, ale
w wojewdztwie katowickim przybrao zdecydowanie najwiksze rozmiary, zaleca
traktowa jako naturaln weryfikacj, zgodn z polityk odnowy i oczyszczania
partyjnych szeregw z niewaciwych towarzyszy 41. W niektrych wypadkach
cile to korespondowao z rzeczywistymi intencjami abiskiego, ktry dba
o pryncypia ideologiczne i wierno marksistowskim zasadom oraz zaleca ostrzej
wystpowa przeciw czonkom partii, ktrzy gosz tezy antypartyjne i kierowa
ich sprawy do Komisji Kontroli Partyjnej42. Aby odwrci t niekorzystn tendencj I Sekretarz postulowa podejmowanie wielu dziaa w celu umacniania kondycji ideologicznej partii oraz aktywnych postaw czonkw partii w miejscu pracy
i zamieszkania43.
Niezalenie od pojawiajcych si niekiedy przejaww krytyki, objcie przez abiskiego fun kc ji I sekretarza Komitetu Wojewdzkiego PZPR znaczco oywio
funkc jonowanie katowickiej partii. W powszechnej opinii partyjnych funkc jonariuszy
Komitet pod nowym kierownictwem zdynamizowa oraz uporzdkowa dziaalno organizacji poprzez stopniow konsolidacj jej szeregw. Po kilku tygodniach
nastrj by jeszcze bardziej optymistyczny. Uwaano, e partia odzyskuje inicjatyw i na wszystkich szczeblach dziaalnoci wojewdzkiej instancji podejmuje
dziaania na rzecz zasadniczego zwrotu w dziaalnoci partii i wypenianiu przez
ni kierowniczej roli w rodowiskach robotniczych44. Przyczynia si do tego nowy
styl dziaania wojewdzkiej instancji oceniali sytuacj katowiccy dziaacze45.
2011-02-07 12:09:53
Trudno jednak unikn konkluzji, e czciowe zmiany dokonywane w Katowicach dobrze charakteryzuj strategi prodkw, jak stosowa abiski wewntrz
partii, zarwno w sprawach personalnych, jak i w kw estiach organizacyjnych.
Naley pamita, e niezalenie od wasnej silnej pozycji, ktr budowa od lat,
spora cz czonkw partyjnego aktywu bardzo mocno kojarzya go z poprzedni ekip, zwaszcza z byym I sekretarzem KC Edwardem Gierkiem; wielu traktowao go nawet jako dziaacza bardzo bliskiego Gierkowi46. To determinowao
wiele poczyna abiskiego: rne zmiany, ktrych dokonywa w katowickiej
egzekutywie, miay std charakter pozorowany i kosmetyczny. Zdecydowana wikszo jego dziaa skierowana bya w stron zasadniczego pryncypium, ktre mu
przywiecao bezkompromisowej walki z Solidarnoci.
Cele i metody postpowania lskiej egzekutywy w stosunku do nowych zwizkw byy w istocie od pocztku powieleniem wczesnej strategii caej wadzy.
abiski posugiwa si charakterystycznymi dla caej partii sposobami dziaania
werbalnym wyraaniem gotowoci do konstruktywnej wsppracy, podkrelaniem
podmiotowoci i poszanowania partnera zwizkowego, a z drugiej strony dziaalnoci obliczon na anihilacj zwizku, taktyk cigego utrudniania, destrukc ji
i nieustannych prb dezintegracji wolnych zwizkw zawodowych. U podstaw tej
taktyki leaa cisa wsppraca abiskiego ze Sub Bezpieczestwa. Sabo
PZPR , ktra utracia kontrol nad spoeczestwem, zaamanie jej morale i dys-
cypliny, szczeglnie widoczne na tle zbiorowej dynamiki drugiej strony, spowodoway, i partia samotnie nie bya w stanie rozwiza kryzysowej sytuacji. Odkrycie tego faktu zabrao abiskiemu bardzo niewiele czasu.
Pocztkowo jednak w stosunkach z Solidarnoci Andrzej abiski przyj postaw ostron i powcigliw. Wielokrotnie wypowiada si w tonie ugodowym
o nowych zwizkach, podkrela swoj konstruktywn rol jako sygnatariusz porozumie jastrzbskich, w ktrych znalelimy rozwizanie w duchu zgody, a nie
konfrontacji i wyraa pokojowe intencje katowickiej egzekutywy47. Treci stosunku naszego do nowych zwizkw nie jest walka, lecz wsppraca z zachowaniem
przez zwizki autonomicznoci mwi na posiedzeniu plenum Komitetu Wojewdzkiego i wytyczajc jednoczenie granice tej wsppracy, stwierdza: stoimy
na gruncie porozumienia, lecz nie cofniemy si przed walk, o ile porozumienia te
bd torpedowane przez przeciwnika48. Swoje prawdziwe intencje odkry jednak
bardzo szybko.
2011-02-07 12:09:53
24 wrzenia abiski odby narad z wojewdzkim aktywem SB i MO , gdzie wyoy swoje credo i otwarcie stwierdza, e najwaniejszym strategicznym celem
wadzy jest zdawienie za, ktre niesie nowy ruch zwizkowy. Okreli organizujce si nowe zwizki mianem wroga, ktrego naley zaatakowa, pomau
rozbi i w stosunku do ktrego trzeba prowadzi wielowarstwow polityk49.
Naleao wika zwizek w tysice spraw, wobec modych dziaaczy Solidarnoci podejmowa prby demoralizujce i korupcjogenne, bo to s kochane
762
chopaki, ale niedowiadczeni i podatni na takie pokusy 50. Musz wiedzie, co

to znaczy smak wadzy radzi abiski51. Pozytywnym kontrastem dla potencjalnej degeneracji dziaaczy zwizkowych miaa by skromna i gospodarna katowicka partia, w ktrej abiski wprowadza wanie wizerunkowy program
oszczdnociowy, zalecajc m.in. likw idacj sprzeday misa i wdlin w Komitetu
Wojewdzkiego i oszczdne uytkowanie samochodw osobowych52. W niedalekiej przyszoci parti wesp z organami resortu spraw wewntrznych czeka
ogromna bitwa polityczna zapowiada na naradzie I Sekretarz w Katowicach.
Ta charakterystyczna kooperacja struktur partyjnych i policyjnych sub specjalnych przynosia od samego pocztku zaskakujco trwae i skuteczne rezultaty.
W najbardziej efektywny i konse kw entny sposb sprowdzaa si w rozbijaniu
wszelkich prb zjednoczeniowych, ktre podjli katowiccy dziaacze zwizkowi
od pocztku wrzenia 1980 r.
W wyniku sierpniowo-wrzeniowych strajkw i porozumie podpisanych z rzdem
i parti na lsku i w Zagbiu uksztatowao si kilka najwaniejszych orodkw
nowego ruchu zwizkowego, z ktrych przynajmniej dwa: MKR Jastrzbie i MKZ
Katowice, ze wzgldu na swoj liczebno, mogy pretendowa do najwikszych
w caym kraju. Ta wielo struktur midzyzakadowych nie miaaby moe wikszego znaczenia, gdyby nie odzwierciedlaa rzeczywistych i gbokich podziaw
wrd zwizkowcw wojewdztwa katowickiego, potgowanych przez metodyczn i destrukcyjn robot Suby Bezpieczestwa. Ju pierwsze wstpne rozmowy
lskich zwizkowcw zakoczyy si personalnymi animozjami i kompletnym
niepowodzeniem, a katowicka bezpieka donosia o skutecznych dziaaniach
operacyjnych, realizowanych w kierunku niedopuszczenia do integracji 53. Rwnoczenie SB prowadzia wiele czynnoci, majcych na celu rozpracowanie
poszczeglnych [] czonkw, ich pornienie i wyrobienie braku wzajemnego
zaufania54. Przez dugie miesice lscy zwizkowcy bd dramatycznie uwika-
2011-02-07 12:09:53
ni we wzajemne spory i wanie, a duga walka o afiliacje regionu pochonie

ogromne iloci ich energii. Nieprzezwycialne problemy dziaaczy w tej materii
wynikay jednak nie tylko z destrukc ji SB . Byy take konsekw encj partykularnych
interesw i ambicji personalnych, a czciowo wynikay take z ich przekona
i koncepcji organizacyjnych55. Dugotrwaa dekompozycja lskich central zwizkowych moliwa bya take dziki planowej strategii abiskiego dzielenia
dziaaczy na reprezentantw zdrowego nurtu robotniczego i ekstremistw, przedstawicieli antysocjalistycznej proweniencji. Naley odrnia siy stojce na
gruncie porozumie od tych, ktre d do osigania wasnych antysocjalistycznych celw gosia dyrektywa Komitetu Wojewdzkiego w Katowicach 56. Do
pierwszej grupy zalicza abiski przede wszystkim MKZ Jastrzbie, ktrego reprezentanci czsto i chtnie z satysfa kc j wypowiadali si o wsppracy z katowick egzekutyw. Z czasem abiski nabiera coraz wikszego zaufania do
jastrzbskiego przywdcy Jarosawa Sienkiewicza 57, a w kontaktach z Jastrzbiem nakazywa przyj kurs na zblienie, warunkujce rozwj pracy politycznej
z tym rodowiskiem, speni niektre ich dania, midzy innymi przydzieli lokal,
wyda zgod na wydawanie pisma Nasze problemy, rozway spraw udostpnienia im telewizji 58. Te spektakularne zaoenia wsppracy biegunowo
kontrastoway z bezkompromisowym stanowiskiem wobec MKR Katowice, ktrego liderzy, zwaszcza Andrzej Rozpochowski59 i Kazimierz wito 60, byli najintensywniej rozpracowywanymi lskimi dziaaczami Solidarnoci. Wobec witonia
abiski zarzdzi zachowywa nieustannie nieprzejednan postaw, a w postawie Rozpochowskiego doszukiwano si znamion przestpstwa i zobowizano tow. Cadera [komendanta KW MO w Katowicach J. K.] do skonsultowania
z gronem prawnikw ewentualnych sankc ji wobec niego61.
Nagy wzrost napicia spoecznego w kraju spowodowany niewypenianiem przez
wadze postanowie Porozumie Sierpniowych oraz tzw. kryzysem rejestrowym
zaowocowa demonstracj potgi nowych zwizkw. Strajk ostrzegawczy 3 padziernika by wielkim sukcesem Solidarnoci i oczywistym sygnaem dla partii.
Dla wadzy, niezalenie od obrony ideologicznych podstaw, wydarzenia te okazay si swoist prb si obu stron oraz testem na mobilno i stopie zorganizowania partii.
Odpowiedzi na ofensywn kampani Solidarnoci bya nadzwyczajna mobilizacja partii w Katowicach. abiski prowadzi energiczn akcj antystrajkow,
2011-02-07 12:09:53
ktra poza merytorycznym zadaniem miaa si sta rwnie weryfikacj postaw

czonkw partii i zag62. Partia wsuchiwaa si w opinie pracownicze i wnikliwie
w sposb cigy analizowaa nastroje spoeczne 63. Starano si prowadzi jak
najwicej pozytywnej pracy w zakadach i nasili wizy i kontakty wszystkich
organizacji partyjnych z zaogami przy wykorzystaniu penego wachlarza form
tych kontaktw64. Przeciw zakadowym strukturom Solidarnoci zalecano stworzy
w wytypowanych wanych dla gospodarki zakadach przemysowych, gdzie po-
764
zycja [] partyjnej organizacji nie zostaa w sposb widoczny podwaona []

zgromadzi grupy robotniczego aktywu, gotowe w razie koniecznoci do czynnego opowiedzenia si za utrzymaniem socjalistycznego adu spoecznego i kierowniczej roli partii65. Grupy robotnicze miay by starannie dobierane i wskazane
w porozumieniu z zakadowymi i miejskimi sekretarzami partii oraz odpowiednio
przeszkolone w rnych formach walki politycznej. cznie zakadano, e bojwki takie bd liczy od pitnastu do dwudziestu tysicy najczynniejszego aktywu
robotniczego66. Komitet Wojewdzki zobowizany by opracowa dla nich specjalny system cznoci i komunikacji, a take zapewni stay dopyw biecych
informacji. Na podobnych zasadach zamierzano zorganizowa aktyw modzieowy, zoony z okoo dziesiciu tysicy zaufanych czonkw ZSMP 67. Te proletariackie aktywa zdrowego nurtu klasy robotniczej miay by jednak tylko wstpem
do o wiele szerszego obszaru dziaa partii. W przekonaniu abiskiego partia
powinna zademonstrowa swoj potg take poza zakadami pracy, na ulicach
i w halach widowiskowych lskich miast. Formy i sposb przeprowadzenia takich
manifestacji miaa zaprojektowa katowicka egzekutywa, a winny si one odbywa
z udziaem kadrowych robotnikw i robotniczego aktywu partyjnego68. Ich zasadniczym celem miao by przeciwstawienie si antysocjalistycznym deniom
solidarnociowej ekstremy i prbom przeksztacenia nowych zwizkw zawodowych w si opozycyjn wobec socjalistycznego pastwa69. abiski przewidywa
okoo dziesiciu szeroko zakrojonych manifestacji, z ktrych pierwsza miaa si
odby w hali sportowej w Zabrzu. Komplementarne dla manifestacji robotniczych
miay by due demonstracje modziey, podkrelajce pene zaufanie i poparcie
dla linii programowej partii. Dla pewnoci akcje takie powinny jednak by poprzedzone waciw indoktrynacj ideologiczn celem ksztatowania podanych
postaw i zdecydowania w sprawie efektywnego udzielania poparcia partii 70.
Zakadano take czynn, agresywn ingerencj w odbywajce si otwarte spo-
2011-02-07 12:09:53
tkania Solidarnoci. W tym celu podjto inicjatyw tworzenia pkonspiracyjnych

50-osobowych grup [zoonych J. K.] z czonkw partii 71. Po raz pierwszy
dwie z takich grup wykorzystano na spotkaniu z odbywajcym tourne po poudniowej Polsce Lechem Was 72. Interesujc kwesti jest prba przekazu
komunikatu do spoeczestwa, e wszystkie te wielkie akcje miay spontaniczny oddolny charakter zagniewanego proletariatu, a sama partia miaa z tym
niewiele wsplnego 73.
Chocia trudno si oprze ponurej paraleli z imprezami tego typu z roku 1968
i 1976, rozmach i energia abiskiego, szczeglnie na tle impasu partii w innych
regionach kraju, budzi uznanie. Szybko te dostrzegli jego zalety dziaacze partyjni wojewdztwa katowickiego, stwierdzajc, e po raz pierwszy w obecnym
konflikc ie partia przystpia do zorganizowanego dziaania74.
Wsplnym mianownikiem dla obu zasadniczych kierunkw strategii abiskiego
bya partyjna propaganda. Skadao si na ni szerokie spectrum poczyna
partii, poczwszy od zakadw pracy, gdzie abiski nakazywa nawet nasili
kontrol dziaania radiowzw zakadowych, poprzez wielkie publikatory, radio
i telewizj. Jak wszystkie postpowania partii w stosunku do Solidarnoci miaa
ona charakter destrukc yjny, jej celem byo dezawuowanie zwizku jako caoci,
kompromitowanie i pornienie jej liderw. Naleao przy tym korzysta z dobrych,
sprawdzonych wzorcw. Za takie abiski uwaa wywiady z dziaaczami Solidarnoci sygnatariuszami Porozumie Sierpniowych, przeprowadzane wwczas
przez poczytny tygodnik Polityka, ktre obnaay ich mierny poziom umysowoci i wtpliwej jakoci pogldy75. Analogiczn taktyk zaleca abiski zastosowa wobec lskich przywdcw zwizkowych, cho w bardziej kunsztownej
formie, zaczynajc od postaci bardziej pozytywnych, koczc na osobach o postawie i przeszoci dwuznacznej76. Wskazana bya przy tym waciwa interpretacja ich dotychczasowych yciorysw oraz wynajdywanie luk i ewentualnych
wstydliwych fragmentw w ich yciu. Jeszcze subtelniejsz formu miao by
wprowadzanie w rodkach masowego przekazu bezosobowej satyry politycznej
wymierzonej w przeciwnikw socjalistycznej Polski i jej podstaw ustrojowych oraz
w ludzi [], dla ktrych normalny ad spoeczny stanowi przeszkod w egzystowaniu ich spoecznych i obywatelskich postaw 77. abiski dostrzega rwnie
potrzeb stworzenia audycji radiowych i telewizyjnych wyranie potpiajcych
denia si antysocjalistycznych [] przeciw podstawom ustrojowym pastwa78.
2011-02-07 12:09:53
Audycje takie powinny poprzedzi wyjtki z antysocjalistycznych wystpie

przedstawicieli NSZZ Solidarno79.
Konstruktywnym zadaniem propagandy miao by przedstawianie partii w jak
najlepszym wietle i dotarcie z tym pozytywnym przekazem do moliwie najszerszych grup spoecznych. Na szczeblu przedsibiorstwa winna to by prosta
dziaalno agitacyjna i stanowcze przeciwstawianie si prowadzonej przez
Solidarno kampanii ulotek i plakatw80. W szerszej komunikacji ze spoecze-
766
stwem abiski wykorzystywa wysokonakadow lsk pras, a zwaszcza lokaln telewizj. TV Katowice miaa ksztatowa ciepy wizerunek odnowionej
moralnie partii i popularyzowa liczne przykady dobrej pracy politycznej i korzystnych nastrojw81. Szczeglnie twrcz rol odgrywa cykliczny program pt.
Partia w dziaaniu, ktry w peni pokazywa budujcy obraz lskiej organizacji
partyjnej, zalecany przez abiskiego. W napitym okresie strajkowym, jesieni
1980 r., telewizja miaa emitowa programy polityczno-wyjaniajce i przeprowadza seri krytycznych wywiadw o strajkach82.
Jak wielk wag przywizywano do spraw agitacyjnych, wiadczy fakt, e do
publikacji prac propagandowych oraz do uzasadnienia waciwej wykadni pojcia
robotniczej solidarnoci oraz narodowej godnoci zamierzano zaangaowa
najtsze partyjne pira i publikowa seri materiaw przy udziale najlepszych
humanistw83. Jesienna strategia i poczynania Andrzeja abiskiego stanowiy
tylko wstp do o wiele bardziej ofensywnych dziaa katowickiej partii wiosn
1981 r., gdy abiski obj nieformalny patronat nad Katowickim Forum Partyjnym,
najbardziej dogmatycznym odamem w strukturach PZPR , jawnie nawoujcym do
siowego rozwizania kwestii Solidarnoci i krytykujcym lini polityczn kierownictwa partii jako nazbyt ugodow i uleg wobec kontrrewolucji 84. Na ulicach
miast wojewdztwa katowickiego kilkakrotnie dochodzio si pobicia dziaaczy
zwizkowych i mnoyy si chuligaskie ekscesy wywoywane przez nigdy nieustalonych nieznanych sprawcw. Sam abiski sta si personalnym symbolem
najbardziej zagorzaej partyjnej grupy twardogowych, zwolennikw radykalnych
metod postpowania i konfrontacyjnego dziaania.
2011-02-07 12:09:53
cz 7.
MEDIA I SZTUKA
2011-02-07 12:09:53
2011-02-07 12:09:53
ARKADIUSZ LEWANDOWSKI
Zryw robotniczy czy walka o niepodlego?
Solidarno na amach Bratniaka
Polski Sierpie 80 rozpocz szesnastomiesiczny karnawa Solidarnoci. W tym

czasie rodowiska antykomunistycznej opozycji znalazy si w nowej politycznej
sytuacji, w ramach ktrej konieczne stawao si ustosunkowanie wobec nowo
powstaego zwizku zawodowego. Opini tak wyraa rwnie Aleksander Hall 1,
lider jednej z opozycyjnych grup, skupionej wok powoanego do ycia w padzierniku 1977 r. Pisma Modych Bratniak oraz powstaego na jego bazie blisko
dwa lata pniej Ruchu Modej Polski ( RMP )2. Pocztkowo zaangaowani w dziaalno redakcyjn byli tylko gdaszczanie, m.in. Arkadiusz Rybicki, Grzegorz
Grzelak, Maciej Grzywaczewski. Znajomoci pomidzy nimi zostay nawizane
ju na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych XX wieku w Liceum
Oglnoksztaccym im. Mikoaja Kopernika oraz w ramach spotka prowadzonych
przez ojca Ludwika Winiewskiego dla studentw oraz modziey maturalnej3.
Z czasem jednak do grupy doczyli mieszkacy innych miast, m.in. Jacek Bartyzel z odzi czy Marian Pika z Lublina 4. Jak si pniej okazao, mimo oglnopolskiego charakteru, centralnym orodkiem dziaalnoci modopolakw pozosta
Gdask. Z tego te powodu w sposb naturalny rodowisko to wchodzio w relacje z rodzc si i dziaaj na Wybrzeu Solidarnoci, a prowadzone przez nich
obserwacje miay swoje odzwierciedlenie na amach ich pisma.
Na oryginalno oraz atrakcyjno pogldw przedstawicieli RMP na pewno
miaa wpyw jego specyfika. Nie do, e byo to rodowisko zrzeszajce osoby
przewanie mode (studentw), niebdce wwczas zwizkowcami, to jeszcze
w swojej retoryce i aktywnoci o wiele bardziej skupiao si na zagadnieniach
niepodlegoci, definicji narodu czy te kwestii miejsca religii w yciu spoeczestwa, anieli na kwestiach praw robotniczych 5. W tej materii bya to na pewno
instytucja wyjtkowa, jak na czasy opozycji. Tak diagnoz potwierdza Sawomir
Cenckiewicz sugerujc, i rodowisko Bratniaka na tle ugrupowa opozycji
2011-02-07 12:09:53
antykomunistycznej stanowio oryginalny podmiot. Wrd podstawowych elementw wiadczcych o jego wyjtkowoci wymienia: ch budowy organizacji niezalenej od wadz i innych rodowisk opozycyjnych, prawicowe oblicze ideologiczne oraz jasny cel polityczny, czyli odzyskanie przez Polsk niepodlegoci6.
Tomasz Sikorski dodaje: Aspiracje dziaaczy RMP sigay dalej, anieli tylko
do stworzenia kolejnego rodowiska opozycyjnego [] kontestujcego rzdzcy
reim, amicy prawa i wolnoci obywatelskie, ograniczajcy swobody, a take
770
walczcy otwarcie z Kocioem7.

To wanie niepodlego stawaa si punktem centralnym rozwaa modopolakw. W Deklaracji ideowej Ruchu zostaa umiejscowiona jako zasadniczy cel
narodu polskiego, do ktrego miay prowadzi realistyczne rodki realizacji 8.
Bya to niewtpliwie pochodna zainteresowania myl polityczn II Rzeczypospolitej. Fascynacja okresem midzywojnia, zgodnie z opini Aleksandra Halla,
miaa objawia si jednak w postaci twrczych kontynuatorw i spadkobiercw,
a nie dogmatycznych epigonw. Powd by prosty: Nie mona mechanicznie
przenosi rozwiza programowych i polityki z jednej epoki historycznej w cakowicie inn9. Z teje inspiracji modopolacy wywodzili trzy fundamenty wasnego
mylenia politycznego: konieczno posiadania wasnej pastwowoci jako
gwnej instytucji ycia narodowego, koncepcj dziaania opartego na realizmie
rodkw oraz maksymalizacj celw, jak rwnie postpowanie wedug hasa
obrony czynnej10.
Jednym z elementw walki o niepodlego bya kwestia odnowy moralnej spoeczestwa. Zostaa ona wyraona expressis verbis w Deklaracji ideowej jako jedno
z zada stojcych przed RMP 11. Analiza przywoanego dokumentu oraz publicystyki modopolakw pozwala stwierdzi, i poczenie moralnej kondycji spoeczestwa
oraz niepodlegoci miao charakter wspzaleny12. Niepodlego nie bya bowiem
traktowana jako warto nadrzdna: Niepodlego jest celem, ktry rodowisko
RMP formuuje na paszczynie wartoci moralnych jak i politycznych. Nie jest
jednak traktowana jako cel sam w sobie, a w adnym ju wypadku jako jedyny punkt
docelowych dziaa narodowych. Niepodlego jest potrzebna, ale nie tylko do
realizacji niezbywalnych praw narodowych, ale rwnie dla stworzenia korzystniejszych warunkw dla realizacji i rozwoju narodowej wsplnoty13.
Uwzgldniajc powysze zastrzeenia, za cel niniejszej refleksji stawiamy sobie
uzyskanie odpowiedzi na pytanie o ocen modopolakw wydarze Sierpnia 80
2011-02-07 12:09:53
ARKADIUSZ LEWANDOWSKI ZRYW ROBOTNICZY CZY WALKA O NIEPODLEGO?
oraz postrzeganie NSZZ w kontekcie zadania odnowy moralnej spoeczestwa

i walki o niepodlego. W ramach niniejszego artykuu bdziemy si starali
scharakteryzowa postaw tego rodowiska wobec Solidarnoci w odniesieniu
do wspomnianych ju kwestii. Postaramy si odpowiedzie na zadane w tytule
pytanie, czy Solidarno z perspektywy Bratniaka to tylko robotniczy zryw czy
moe element boju o niepodlego.
Niniejsze rozwaania zostan oparte na artykuach zawartych w wydawanym od
padziernika 1977 do listopada 1981 r. Bratniaku, ze szczeglnym uwzgldnieniem okresu legalnej Solidarnoci. Analiza wczeniejszego okresu posuy do
osadzenia rozwaa o zwizku zawodowym w szerszej perspektywie. Pozwoli to
stworzy kontekst dla analiz w postaci opisu zagadnienia walki o odnow moraln spoeczestwa obecn na amach Bratniaka. Uzupenieniem rde bd
wydane w tamtym okresie broszury RMP , stanowice kompatybilny element caego spectrum jego twrczoci: Nadzieja i odpowiedzialno. Odezwa modziey
skupionej wok pisma Bratniak na przyjazd Ojca witego Jana Pawa II 14,
Deklaracja ideowa Ruchu Modej Polski oraz Ruch Modej Polski wobec obecnych
problemw kraju 15.
W ramach opracowania pominite zostan aspekty zwizane z bezporednim
uczestnictwem modopolakw w wydarzeniach Sierpnia i funkcjonowaniu NSZZ .
Szeroki zakres tych dziaa stanowi asumpt do odrbnego artykuu. Trzeba jednak
podkreli, e taka aktywno miaa miejsce, a jej wymiar nie by tylko ladowy.
Spoeczestwo przed Solidarnoci
Zanim jednak zostanie przeprowadzona analiza zagadnienia Solidarnoci na

amach Bratniaka trzeba zarysowa problematyk walki o odnow moraln
caego spoeczestwa. Kwestia ta bya obecna na amach pisma i stanowia jeden
z podstawowych elementw publicystyki rodowiska 16. Opisujc ducha narodu,
modopolacy zwracali baczn uwag na kwestie spoecznych problemw, czynic
to tym uwaniej, e jak ju to zostao stwierdzone to wanie kondycja narodu
miaa mie znaczenie dla walki o niepodlego. Denie do suwerennoci powinno odbywa si na zasadzie realizowania realnych zada oraz na drodze
ewolucji. Jako podstawowe dziaanie zakadano stopniowe rozszerzanie wolnoci
i przygotowanie spoeczestwa do przejcia penej odpowiedzialnoci za pa-
2011-02-07 12:09:53
stwo17. Obudzony z letargu nard uwaany by za zdolny do podjcia wysiku ku

budowie niepodlegego pastwa, bdcego wyrazem jego woli i aspiracji18.
Dostrzegane w narodzie problemy spoeczne znalazy swoje odzwierciedlenie
w dokumencie wydanym przed przyjazdem papiea do Polski. W jego wstpie
czytamy: Narzucona Polakom przez wschodniego ssiada komunistyczna wadza,
chcc przeama opr spoeczestwa, przystpia do niszczenia tradycyjnych
struktur i zwizkw spoecznych. [] zakwestionowano tradycyjny ukad wartoci,
772
ktry nard stworzy prac wielu pokole19. Przetrwanie narodu dla publicystw
Bratniaka wizao si zatem z konserwacj wartoci cile zwizanych ze
wiadomoci narodow20. Miaa to by realizacja postawy patriotycznej, ktra
wymagaa przeciwstawienia si wadzy, jeeli ta nie realizuje interesu kraju.
Patriota bowiem mia przeciwstawi si krzywdzeniu narodu i kraju, otumanianiu
obywateli i zaguszaniu modziey, a jego dziaalno to zblianie si do dnia,
kiedy wreszcie wolny nard bdzie y w niepodlegym pastwie 21. Za przyczyny
problemw spoecznych uznawano system komunistyczny i ksztatowany przez
niego model spoeczestwa odcity od religii i tradycji, jak rwnie kultur masow 22. Z kolei ateizacj, upadek wartoci w spoeczestwie, brak aktywnoci
spoecznej, obnienie poziomu nauczania i kultury, rozbicie wizi narodowych
i rodzinnych za rzeczywiste wyznaczniki kryzysu spoeczestwa polskiego23.
Na amach Nadziei i odpowiedzialnoci dostrzegany by chaos moralny, w jaki
popado spoeczestwo, a take brak wsplnej idei, ktra byaby celem denia
zbiorowego, jednoczcego nard24. O ile bowiem zakadano, i wieloletni proces
degeneracji spoeczestwa nie zniszczy do koca poczucia tosamoci narodowej, o tyle podda on niemal zupenemu zatarciu instynkt pastwowy obywateli 25.
Miao to swoje konsekwencje w postaci upadku dojrzaoci politycznej. Recept
na ten stan rzeczy mogoby by uwiadomienie mas ludowych i przygotowanie
ich do udziau w yciu zbiorowym, jako e cele narodowe mg osign jedynie
cay nard26. Aktywno polityczna Polakw pozostawiaa, zdaniem modopolakw,
wiele do yczenia. Poprawa tego stanu rzeczy zostaa uznana za kluczow
spraw dla dziaalnoci samego rodowiska RMP , poniewa wobec trzydziestoletniego dziaania socjalizmu Polacy zostali oduczeni dwch rzeczy: mylenia i decydowania o wasnym losie27. Jak sugerowa Aleksander Hall, niski stan
wiadomoci spoeczestwa by konsekwencj narzuconego systemu. Jednak
problem z brakiem samodzielnej myli politycznej obywateli, brak wiary w eman-
2011-02-07 12:09:53
cypacj Ojczyzny oraz problem z myleniem politycznym, wychodzcym poza

stereotypy narzucone przez wadze, nie pozwalay wierzy w moliwo akceptacji pozytywnych koncepcji politycznych, formuowanych przez to rodowisko28.
Co zatem proponowano jeszcze przed Sierpniem 80? Jak sugeruje Tadeusz
Jastrzbiec, punktem wyjcia dla pomylnoci inicjatyw powinna by indywidualna postawa kadego czowieka. Wane jest, aby zacz od siebie: ksztatowa
swj charakter, swoj osobowo, walczy z wasnym lenistwem i obojtnoci.
Naganne za jest zrzucanie winy na innych. Trzeba przeama obaw i wstyd, co
pozwoli uwolni si od mylenia przepenionego komunistycznymi stereotypami.
Opinie wasne powinny by konfrontowane z innymi w ramach maych grup przyjaci oraz tworzcych si maych struktur, co pozwolioby na tworzenie rnorodnoci pogldw i ich szerzenia. Zadaniem rodowiska Bratniaka byo dawanie spoeczestwu wiedzy, tworzenie organizacji oraz kolportowanie drukw29. Za
dobr dla czowieka uwaano take ludzk samorealizacj. Podkrelano, e
nard powstaje tam, gdzie ludzie si jednocz wok wyszych wartoci i wsplnot duchowych. Przeciwko konstruowanej wiadomoci z komunistycznymi ideami
konieczna jest solidarna praca oparta na poczuciu ducha polskiego30.
Sugerowano zatem konieczno rozwijania niezalenych form ycia spoecznego,
odbudow infrastruktury spoecznej, przywracanie nalenej roli dla polskiej tradycji oraz dziaanie samorzdu obywatelskiego, majcego by uzupenieniem
pastwa. Na amach omawianego pisma pojawiay si hasa zwizane z rewindykacj suwerennych praw obywatelskich, integracj spoeczestwa wok niepodlegoci, jak rwnie mwice o koniecznoci nauczania ludzi praktyki spoecznego dziaania 31. Stan, w ktrym tylko jednostki mogy si pokusi o wystpienie, gdzie kady czu si osamotniony, a groway bierno i apatia, naleao
zmieni poprzez zmiany w wiadomoci cho czci spoeczestwa (szczeglnie
modych pokole). Uwidaczniaa si take potrzeba odbudowy zaufania oraz
aktywnoci w organach poza struktur rzdow32. Inaczej mwic, pojawia si
potrzeba odnowy dojrzaoci politycznej w spoeczestwie. Problem ten by pochodn istnienia systemu komunistycznego, ktry niszczc elity polityczne zabi umiejtnoci politycznego mylenia i dziaania. Wyrany zatem stawa si brak
przywdcw politycznych, posiadajcych nie tylko polityczny program, ale rwnie
autorytet spoeczny33.
2011-02-07 12:09:53
Bratniak o Solidarnoci
Na fali sierpniowej euforii rodowisko Bratniaka stano przed rozstrzygniciem

kwestii: czy ruch Solidarnoci by tym, czego poszukiwano w perspektywie walki
o niepodlego? Podstawowym zadaniem bya odpowied na pytanie sformuowane przez Jacka Bartyzela w artykule Ku czemu powinna zmierza Solidarno.
774
Przedstawione s tam dwie koncepcje funkcjonowania zwizku zawodowego:

jedna ruchu proletariackiego, oddzielajcego robotnikw od reszty spoeczestwa na zasadzie antagonizmu, oraz druga przewidujc dla Solidarnoci rol
zarwno walki o prawa pracownicze, jak i ruchu dbajcego o kultur moraln,
czyli tworzenie spoecznie wanych relacji midzyludzkich 34. Jak konstatowa
autor, NSZZ przyj form czc zwizek zawodowy oraz ruch rewindykacji
narodowych, domagajcy si realizacji praw ludzkich i obywatelskich. W jego
opinii wanie dziki takiej formule udao si odmieni oblicze ycia narodowego
w Polsce35.
Opisana forma Solidarnoci w peni zadowalaa modopolakw, co potwierdzili
w dokumencie Ruch Modej Polski wobec obecnych problemw kraju. Czytamy
tam: Solidarno z pewnoci bardzo rni si od zwizku zawodowego; ruch
ten jest take wyrazicielem polskich aspiracji wolnociowych i niepodlegociowych, powstaym jako narzdzie walki rewindykacyjnej o podstawowe prawa
narodowe, obywatelskie i pracownicze 36. Spoiwem tego ruchu jest wiadomo,
i powsta on w cikiej walce przeciwko przeciwnikowi, ktry nie zoy broni37.
Taki ton w opinii na temat zwizku utrzymywa si przez cay karnawa Solidarnoci. Optymistyczne spojrzenie byo tym silniejsze, gdy jak przyznaj redaktorzy pisma dotychczas pojawiay si wrd nich obawy o kondycj wiadomoci spoecznej, szczeglnie robotnikw. Jednak wobec spraw najwaniejszych
Polacy pokazali, i s jednomyln prawdziw wsplnot38. Konrad Turzyski
stwierdzi, e spoeczestwo okazao si nie a tak zglajszlachtowane, jak by
mogo. Stao si to rwnie dziki temu, e robotnicy nie byli odcici od dziaalnoci innych, bardziej ideotwrczych rodowisk39.
Wydarzenia Sierpnia 80, jak przyznaj redaktorzy Bratniaka, byy weryfikacj
wielu pogldw dotyczcych kondycji spoeczestwa polskiego i ocen formuowanych przez RMP 40. Z pokor musiano przyzna si do bdu, o czym szczegl-
2011-02-07 12:09:53
nie wiadczy redakcyjny wstp do numeru dwudziestego pitego: [] dla nas

najwaniejsze byo jednak poznanie, a waciwie odkrycie robotnikw. Piszemy
to z pewnym zakopotaniem, a nawet zaenowaniem. [] Z pewnoci nie tylko
my mielimy bdne wyobraenie o polskiej klasie robotniczej. Poznawalimy j
i zrozumielimy dopiero w trakcie sierpniowego strajku 41. Uczestnicy RMP byli
bowiem wobec stoczniowcw, a nawet szerzej wobec klasy robotniczej, bardzo
sceptyczni. Mimo i zdawano sobie spraw, e robotnicy to patrioci, i dostrzegano ich prawdziw religijno, pojawiay si obawy dotyczce szczeglnie takich
spraw, jak umiejtnoci zaoferowania programu odnowy narodowej oraz wzicia
na siebie ciaru jego realizacji. Wtpliwoci dotyczyy te politycznej dojrzaoci.
Obawiano si wystpie oraz konfrontacji z siami pastwowymi.
Rzeczywisto pokazaa jednak, i obawy byy bdne, co z zadowoleniem przyjmowali modopolacy. Zaprezentowana przez strajkujcych polityczna odpowiedzialno uwidocznia si w postaci nieograniczania si do da tylko ekonomicznych oraz wiadomego unikania star. Dowodem dojrzaoci spoeczestwa
bya rwnie decyzja o kontynuowaniu strajku w poowie sierpnia (mimo realizacji postulatw strajkujcych), co odczytywano jako wyraz dbania o interes caego
narodu i oglnonarodowy cel tego protestu. Okazao si, i robotnicy s w peni
gotowi do roli walczcych o ojczyzn42. Ponadto uwidocznio si, i Polacy s
jednym narodem43, a robotnicy wielkoprzemysowi to potna sia w znacznym
stopniu wiadoma swych obowizkw patriotycznych44.
Jakie zatem dostrzegano zalety Sierpnia oraz powstania Solidarnoci? Wydarzenia te w publicystyce modopolakw byy okrelane jako spenienie pragnie
i nadziei. Cho nie bya to realizacja gwnego postulatu, czyli uzyskanie niepodlegoci, to traktowano je jako krok milowy, mogcy w dalszej perspektywie
prowadzi do tego celu 45. Dla modopolakw Sierpie to narodowe odrodzenie;
to rwnie lekcja wiadomoci o spoeczestwie polskim i zdany przez niego
sprawdzian z dojrzaoci politycznej, a Solidarno to nadzieja na lepsz przyszo 46.
Istot polskiego Sierpnia byo odrodzenie narodu oraz potwierdzenie, e Polacy
stanowi wsplnot zdoln do jednomylnoci w sprawach zasadniczych.
W owiadczeniu RMP z grudnia 1980 r. jest mowa wprost o prostowaniu karku
przez Polakw oraz o odzyskaniu godnoci i przeamaniu bariery strachu47.
Z faktu za, e to robotnicy stali si gwn si narodowego odrodzenia, wnio-
2011-02-07 12:09:53
skowano triumfalnie, i nie udao si partii oddzieli robotnikw od reszty spoeczestwa, szczeglnie od inteligencji. Za najwiksz zdobycz owego czasu
uznano utworzenie NSZZ Solidarno powsta bowiem ruch, ktry mia moliwo nie ze sob oraz wyraa aspiracje i interesy caego narodu, szczeglnie w relacjach z wadz48.
Wczeniejsze, pochodzce sprzed strajkw 1980 r., diagnozy RMP byy pesymistyczne. Modopolacy byli zaskoczeni i zdumieni dynamik przebudzenia na-
776
rodowego oraz przeamywania strachu. Co wicej, byli pewni, e Polska po wydarzeniach Sierpnia 80 nie bdzie w stanie powrci do stanu sprzed lata 49.
Podkrelano, i mimo tylu lat prb rozbicia spoeczestwa, Polacy potrafili by
jednomylni i solidarni oraz dziaa wsplnie: Nard pozosta sob, zachowa
tosamo. Podkrelano rwnie mdro polityczn caego spoeczestwa,
o ktr tak przecie si obawiano. Sukcesem polskiego Sierpnia staa si take
zmiana w wiadomoci narodowej. Nadziej budzi fakt, i powszechne stao si
przekonanie, e spoeczestwo samo musi walczy o swoje prawa 50. cile byo
ono zwizane z odrodzeniem narodu, wynikajcym z zaniku lku wobec wadzy
i pobudzeniem nadziei na realno zachodzcych przemian. Wszystko to pozwolio modopolakom sformuowa haso rewolucji moralnej51.
Propozycje pozytywne
Pierwotne optymistyczne spostrzeenia na temat Sierpnia 80 ustpiy miejsca

realnemu ogldowi sytuacji. Podtrzymujc czciowo pozytywne wraenia, nadal
uwaano, i konieczne jest uwiadamianie spoeczestwa (wydawanie prasy,
ulotek, praca samoksztaceniowa) w celu kreowania odwanych postaw patriotycznych. Istniay jeszcze problemy spoeczne, o ktrych modopolacy pamitali
cay czas, a ktre nie znikny z przestrzeni spoecznej. Odnowa moralna nie
nastpia w peni po Sierpniu, mimo i rodowisko Bratniaka byo pozytywnie
zaskoczone aktywnoci Polakw w tym okresie. Proces narodowego odrodzenia
nie obj take caego spoeczestwa w stopniu rwnomiernym: nie dla wszystkich
Sierpie stanowi odrodzenie i wstrzs. Polacy zwizani ze starym porzdkiem,
ktry dawa im przywileje i korzyci niedostpne ogowi, wcale nie stanowili
nieliczcego si marginesu. Niektrzy, mimo i wspuczestniczyli w narodowym
zrywie, pozostali takimi, jacy zostali uksztatowani przez system. Nieposzanowa-
2011-02-07 12:09:53
nie ycia, alkoholizm, marnotrawstwo pracy to tylko niektre negatywne realia

spoecznej rzeczywistoci po roku 198052.
Zmienia si jednak sytuacja polityczna. Dziki dziaaniu opozycji po roku 1977
udao si w 1980 r. przeama barier strachu i biernoci. Polacy uwiadomili
sobie swoj si, uruchomione zostay te zasoby ludzkiej aktywnoci oraz wzrosa aktywno polityczna tym bardziej konieczne stao si stworzenie nowej
propozycji na przyszo, ktra formuowaaby strategi walki o nadrzdne interesy narodu. Program taki uwzgldnia powinien ewolucyjn drog poszerzania
zakresu wolnoci poprzez tworzenie niezalenych od wadz instytucji i organizacji spoecznych53.
Konrad Turzyski proponowa, aby w nowej sytuacji politycznej RMP nadal pozosta ruchem ideowo-wychowawczym, ale mniej elitarnym. ycie publiczne naleao, jego zdaniem, natomiast odpolityczni przesun ze sfery odgrnej wadzy
do zakresu oddolnego samorzdu oraz oduczy obywateli bdnych schematw
mylowych 54. Poprzez dziaalno ideowo-wychowawcz Solidarno powinna
wczy si rwnie w starania na rzecz relacji midzyludzkich 55. Powysze postulaty wydaway si konieczne, szczeglnie wobec rejestrowanego spokoju, jaki
nastpi na przeomie lat 1980/1981. Potrzeba dziaania wynikaa ze wiadomoci, i nie mona doprowadzi do upienia spoeczestwa i utracenia czujnoci56.
Przed Solidarnoci modopolacy widzieli wielkie wyzwanie co prawda organizacyjna jedno gwarantowana bya przez jej zdobycze. Zwizek, podobnie jak
i spoeczestwo, musia si uczy demokracji i praktyki dziaania publicznego 57.
Byo to wyzwanie tym wiksze, i posierpniowe przemiany dogbnie przeoray
wiadomo polityczn i spoeczn Polakw. Dojrzewanie polityczne tysicy,
a nawet milionw ludzi pod naporem tamtych wydarze weszo w faz przyspieszenia, a take nieznanej dotd powszechnoci58. Sytuacj utrudnia rwnie brak
w ramach Solidarnoci politycznych i spoecznych elit, co niestety nie pozwalao
na wykorzystanie ujawnionych zasobw patriotyzmu, powicenia oraz wielkiej
energii ludzkiej59.
Co wane, dalsza dziaalno miaa nadal mie charakter bezkrwawy i przyjmowa
posta biernego oporu60. W podobnym kierunku sformuowane zostao owiadczenie Ruchu z 15 sierpnia 1980 r., w ktrym bya mowa o spokojnym organizowaniu si i walczeniu o swoje prawa bez agresji i przemocy 61. Wydaje si, i dla
RMP kluczowym byo znalezienie rwnowagi pomidzy konfrontacj z wadz
2011-02-07 12:09:53
komunistyczn a akcjami wychowawczymi. Jak okreli to Marian Pika: To nie

bicie policjanta, ale tworzcy si samorzd, reforma gospodarki, zmiana systemu nauczania i niezawiso sdw s drog do niepodlegoci 62. Za konieczne
uznano stosowanie polityki czynnej, czyli systematycznej pracy na rzecz
wsplnoty dla podniesienia jej poziomu moralnego. Metoda ta przeciwstawiana
bya zarwno postawie ugodowej, jak rwnie romantycznym zapdom insu-
778
rekcyjnym 63.
Bez wtpienia modopolacy optowali za dalszym istnieniem Solidarnoci oraz
tworzeniem kolejnych, niezalenych instytucji spoecznych, co w konsekwencji
miao przybliy Polakw do niepodlegoci64. Zadaniem Ruchu byo uczestniczenie w Solidarnoci, dbanie o to, aby bya ona jednolita, skonsolidowana i funkcjonowaa jako sprawny organizm, niebdcy aren walk frakcyjnych65. Jedno
zwizku zawodowego zapewniay co prawda wsplny wrg jako spoiwo negatywne oraz czynnik pozytywny w postaci dziaania wielu milionw Polakw i ich
wiadomo potrzeby wsplnego dziaania i narodowej solidarnoci66, jednak byy
to w opinii RMP czynniki niewystarczajce.
Rwnie paszczyzna programowa NSZZ podlega ocenie rodowiska Bratniaka.
Jednego z nielicznych odniesie w tej przestrzeni dokona w wydanym tu przed
stanem wojennym, trzydziestym numerze pisma Aleksander Hall. Nawiza w nim
do przyjtej na I Krajowym Zjedzie Delegatw uchway programowej. Zwraca
uwag na kwesti propozycji ksztatu nowego, osabionego pastwa wyposaonego w silny samorzd. Autor uzna t propozycj jako dobr, ale tylko na czas
wczesny (walki opozycji z pastwem jak okrelali modopolacy potrjnie
niesuwerennym67). Jednak w sytuacji konstruowania wasnego, niepodlegego
pastwa zaistnieje potrzeba silnego i skutecznego organizmu wyposaonego
dodatkowo w silny samorzd. Instytucja samorzdu jako takiego nie moe bowiem
zastpi pastwa samorzd to niewiadoma, w ktrej nie naley lokowa wszystkich spoecznych nadziei. Z krytyk spotka si rwnie brak w solidarnociowym
programie propozycji reformy gospodarczej68.
Podsumowanie
Zagadnienie Solidarnoci oraz strajkw sierpniowych stanowio wany element

publicystyki publikowanej na amach Bratniaka. W kadym numerze wydanym
2011-02-07 12:09:54
po Sierpniu 80 bya obecna kwestia Solidarnoci69. Fenomen polskiego sierpnia

prbowano opisywa poprzez kategorie odrodzenia narodowego ducha oraz
sprawdzianu dla dojrzaoci politycznej spoeczestwa. Odpowiadajc na pytanie
zawarte w tytule tego artykuu, bez adnej wtpliwoci naley okreli Solidarno
nawet nie jako element walki o niepodlego, ale jej gwny podmiot. NSZZ
uwaany by za wielk nadziej na realizacj punktu docelowego, ktrym bya
suwerenno. Jak podkrelano, by to cel ambitny, lecz moliwy do urzeczywistnienia na drodze ewolucyjnych przemian, ktrych tempo powinno by regulowane przez spoeczestwo70 najwaniejszym bowiem czynnikiem umoliwiajcym
niepodlego bya wola narodu71.
W ramach niniejszych rozwaa analizowany temat zosta przedstawiony w kontekcie silnie akcentowanego przez RMP hasa odnowy moralnej spoeczestwa.
Ukazano, i problem odbudowy ducha narodu zawiera w sobie element zwizany z dojrzaoci polityczn Polakw, ktra w czasie karnawau Solidarnoci
staa si priorytetem w procesie dziaania na rzecz niepodlegoci.
Wedug publicystw RMP , w przeciwiestwie do problemw spoecznych, sprawy
zwizane z aktywnoci polityczn Polakw ulegy w omawianym okresie znacznej poprawie. Dostrzeone zostao odrodzenie spoeczestwa i jego zdolnoci
mylenia politycznego. Zauwaalny by wzrost zaangaowania Polakw we wasne sprawy i pokonanie strachu przed ujawnieniem swych pogldw. Zmiany te
uwaane byy za bardzo cenne i niedajce si ju cofn. Nard polski poprzez
strajki sierpniowe, a nastpnie w ramach Solidarnoci zakwestionowa ju dotychczasowy ukad spoeczno-polityczny co wicej, rozpocz si czas odzyskiwania narodowej podmiotowoci i suwerennoci72.
Jak atwo zauway, Ruch wyraa bardzo pozytywn opini na temat Solidarnoci. Wiza z ni nadziej nie tylko na popraw kondycji moralnej spoeczestwa,
ale rwnie na odrodzenie politycznej wiadomoci Polakw w tym drugim
przypadku nadzieja si zicia, co modopolacy przyjmowali z wielkim zadowoleniem. Traktowali przy tym Zwizek jako zryw narodowy, ktry akurat przybra
form ruchu zawodowego ze wzgldu na okolicznoci historyczne.
2011-02-07 12:09:54
2011-02-07 12:09:54
JACEK WOJSAW
Komunistyczne mass media wobec Solidarnoci
w 1980 r.
Panowanie w przestrzeni komunikacyjnej, zwaszcza na paszczynie oddziaywania rodkw masowej komunikacji stanowio jeden z podstawowych warunkw
trwania wadzy komunistw w Polsce. Podobnie sytuacja przedstawiaa si w dekadzie rzdw Edwarda Gierka. Lata siedemdziesite nazwano dziesicioleciem
dominacji w polityce komunikowania si kierownictwa PZPR z polskim spoeczestwem okresem propagandy sukcesu. Zasadniczo polegao to na eksponowaniu
pomylnych informacji i przedstawianiu ich w sposb wyrwany z kontekstu1.
W pierwszych tygodniach karnawau Solidarnoci komunistyczny establishment
poszukiwa nowych znacze i interpretacji dla tego, co stao si udziaem polskiego spoeczestwa u schyku lata roku 1980. Zgodnie z zasad centralizmu
demokratycznego, ktry zakada skoncentrowanie wadzy w rkach jednego
naczelnego organu, ktremu s podporzdkowane cile hierarchicznie organy
podrzdne, take w tym wypadku wyania si obraz podejmowania pierwszych,
niezdarnych i niepewnych decyzji o charakterze politycznym i propagandowym
w nowej kryzysowej sytuacji najpierw przez Biuro Polityczne KC PZPR (dalej:
BP ), a nastpnie przez instytucje i organy odpowiedzialne w PRL za szeroko ro-
zumian polityk propagandow, do ktrych mona zaliczy w roku 1980: Wydzia

Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR , Komitet ds. Radia i Telewizji Polskie Radio
i Telewizja, Gwny Urzd Kontroli Prasy i Widowisk oraz RSW Pras-Ksik-Ruch.
W tym wypadku chciabym si skupi na odtworzeniu reakcji centralnych wadz
PZPR i szerzej rozumianego aparatu partyjnego na wydarzenia zwizane z po-
wstaniem i pierwszymi tygodniami funkcjonowania Solidarnoci, zwaszcza

w kontekcie projektowania obrazu przebiegu konfliktu i sposobw jego rozwizywania w komunistycznych mass mediach.
Lipiec 1980 r., czyli pierwszy okres niepokojw spoecznych po wprowadzeniu
1 lipca podwyek cen niektrych gatunkw misa i wyrobw misnych, w zakresie polityki propagandowej PZPR upyn w miar spokojnie 2. Dopiero 17 lipca
2011-02-07 12:09:54
w tym czasie na Lubelszczynie strajkowaa znaczna liczba przedsibiorstw,

strajk przybra form powszechn i obj wze kolejowy3 lokalna prasa w Lublinie zamiecia pierwszy komentarz przygotowany przez specjaln ekip Wydziau Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR , z ktrego mieszkacy Lublina4 mogli si
dowiedzie, e w ich miecie miay miejsce przestoje w pracy. Dwa dni pniej
na amach Trybuny Ludu w gwnym organie prasowym PZPR ukaza si
podobny w charakterze komentarz. Jak trafnie pisze Andrzej Paczkowski, oce-
782
niajc dziaania propagandowe kierownictwa partyjnego w pierwszej czci lata

1980 r.: Propagand antystrajkow uprawiano oszczdnie, w susznej zapewne
obawie, e moe odegra ona rol kolportera wiadomoci o strajkach. Pojawiy
si w niej akcenty takie, jak podwaanie dobrego imienia naszego kraju, naruszanie zaufania do Polski u jej partnerw, budzenie niepokoju u przyjaci
czy dziaanie na rk wrogom Polski5.
Do poowy sierpnia fala strajkowa, jak mogo si wydawa kierownictwu partyjnemu, dawaa szans na opanowanie nie tyle dramatycznej, co niespokojnej
sytuacji w kraju. Wybuch i rozwj strajku w Stoczni im. Lenina w Gdasku radykalnie zmieni zapatrywania i reakcj wadz centralnych PZPR na wydarzenia
w Polsce, czego widomym znakiem stay si odbywajce si niemal codziennie
posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR w drugiej poowie sierpnia, powicone
kryzysowi w kraju6.
Od pocztku jednym z poruszanych regularnie tematw staa si sprawa kierunku dziaa w sferze polityki propagandowej kierownictwa PZPR i rzdu. Ju
14 sierpnia, na posiedzeniu BP , jeszcze bez obecnoci przebywajcego na urlopie Edwarda Gierka, zebrani liderzy partii komunistycznej dyskutowali nad charakterem informacji, ktre winny ukaza si w prasie na temat przerw w pracy.
Duo miejsca powicono ewentualnemu wystpieniu w telewizji premiera Edwarda Babiucha 7. Ostatecznie decyzja o wystpieniu Babiucha zapada dnia nastpnego i jeszcze tego samego wieczoru premier przed kamerami TV wygasi obszerne przemwienie, ktrego elementami byy argumenty mwice o potrzebie
zachowania spokoju, rzetelnoci i dyscypliny w codziennej pracy; odnis si
take samokrytycznie do stanu gospodarki i poziomu zaduenia kraju 8. Do koca strajkw w sierpniu 1980 r. jeszcze kilka razy wadze partyjne podejmoway
prb uspokojenia nastrojw spoecznych w kraju, kierujc za porednictwem
czy to Edwarda Gierka 18 i 24 sierpnia 9, czy te Mieczysawa Rakowskiego
2011-02-07 12:09:54
JACEK WOJSAW KOMUNISTYCZNE MASS MEDIA WOBEC SOLIDARNOCI
27 sierpnia10 i Ryszarda Wojny 25 sierpnia11 (nie wspominajc o nadaniu

zmanipulowanego przez TV kazania prymasa Stefana Wyszyskiego wygoszonego na Jasnej Grze 26 sierpnia; tego samego dnia take wykorzystanego przez
aparat propagandowy PZPR ) przesania do protestujcych, nadane przez TVP
w wieczornym pamie programowym. Ku zaskoczeniu partyjnych przywdcw
narodu12, nie odniosy one zamierzonego take oczekiwanego przez I sekretarza politycznego i propagandowego skutku13.
Pierwsze dni strajku upyny na dyskusjach w obrbie Biura Politycznego na
temat wspominanych wystpie premiera i I sekretarza. Edward Babiuch na
posiedzeniu najwyszego gremium partyjnego 15 sierpnia mwi: Nasz saboci
w tej powszechnej drapienoci jest to, e dotychczas nie zajlimy publicznie
stanowiska. Komentarze prasowe byy dobre, ale niewystarczajce. Wiedz
o strajkach ksztatuje Wolna Europa i plotki14. Jeszcze na dzie przed IV Plenum
KC 23 sierpnia, na posiedzeniu Biura Politycznego Jerzy ukaszewicz, zaufany
czowiek Gierka i zarazem osoba odpowiedzialna w kierownictwie partii od grudnia 1971 r. za polityk propagandow, mwi: Nie atakowa koncepcji propagandy. Analiza przyczyn zaistniaej sytuacji przed nami, nie czas na ni na tym
plenum15. Z kolei Andrzej Werblan, drugi czonek BP obok ukaszewicza, odpowiedzialny za zagadnienia zwizane z szeroko rozumian polityk informacyjn
PZPR , na tym samym posiedzeniu liderw PZPR w odniesieniu do rodkw ma-
sowego przekazu powiedzia: Trzeba broni stabilnoci instancji partyjnych

i dopilnowywa dyscypliny w rodkach masowego przekazu16.
Do pierwszych, wymuszonych sytuacj w kraju, powanych zmian personalnych
w BP , Sekretariacie KC PZPR i rzdzie doszo na IV Plenum KC 24 sierpnia17.
Dotkny one rwnie osb dotychczas odpowiedzialnych za polityk propagandow partii, w tym m.in. Jerzego ukaszewicza oraz prezesa Radiokomitetu,
jednego z najbliszych ludzi Gierka, Macieja Szczepaskiego. Oznaczao to
w praktyce odejcie od dotychczasowego stylu propagandy.
Wane sowa, a take decyzje dotyczce polityki propagandowej w zaistniaej
sytuacji paday na posiedzeniu BP 28 sierpnia. Z inicjatywy Kani zosta powoany zesp propagandowy KC , w skad ktrego weszli: Stefan Olszowski, Andrzej
Werblan, Jerzy Waszczuk i Kazimierz Rokoszewski18. W trakcie dyskusji dominoway nastroje waleczne. Gierek na wstpie przedstawia punkt widzenia towarzyszy radzieckich, ktrzy: Uwaaj, e nasza kontrofensywa jest mao skuteczna,
2011-02-07 12:09:54
nie wida dziaania aktywu, ton prasy samooskarycielski lub obronny 19. W pewnym momencie Kania skrytykowa rodki propagandy za nadmiern zachowawczo wyraan m.in. w braku ostrzejszego komentarza, przy jednoczesnym
podawaniu jedynie suchych faktw o rozprzestrzenianiu si strajkw w kraju20.
W podobnym duchu, podsumowujc posiedzenie BP , wystpi Gierek, mwic:
W propagandzie mocno podkreli, e robotnicze postulaty ju rozpatrzylimy
i zaatwilimy, postulatw ludzi wrogich socjalizmowi rozpatrywa nie bdziemy.
784
Powoli zmienia ton prasy. Mwi, e s sprawy, ktre mona byo zrobi lepiej,
mocno broni zdobyczy socjalizmu. [...] W prasie duo pisa nie tylko o bdach,
ale o wielu sprawach pozytywnych co uzyskaa wie, rodzina, o ochronie zdrowia, budownictwie mieszkaniowym, pozycji Polski w wiecie 21. Wan uwag
dotyczc propagandy sformuowa rwnie Henryk Jaboski, ktry zaproponowa, by pooy wikszy nacisk na konsekwencje trwajcych strajkw, ktre bd
pogbia braki masa, mleka i chleba22.
Dzie pniej w podobnym skadzie osobowym liderzy PZPR prbowali bardziej
ofensywnie podej do tematu akcji propagandowej. Paday sowa o podjciu
silnego natarcia propagandowego (S. Kania); przygotowaniu przez specjalnie
wyselekcjonowan grup publicystw materiaw o Mazowieckim, Wielowieyskim,
Cywiskim (S. Olszowski); potrzebie pokazywania, kto jest kto z Was na
czele (H. Jaboski); zaostrzeniu tonu propagandy i obnaaniu rodowodu wodzirejw (S. Kowalczyk) 23. Szerokiej wykadni niezbdnych w sierpniu 1980 r.
dziaa propagandowych dokona take wczesny minister obrony narodowej
Wojciech Jaruzelski, stay uczestnik posiedze BP . Propozycje Jaruzelskiego
rwnie szy w kierunku zdynamizowania wczesnej akcji propagandowej24.
Do koca trwania strajkw w Gdasku i Szczecinie polityka propagandowa kierownictwa partyjno-rzdowego nie nadaa za zmieniajc si sytuacj spoeczno-polityczn w kraju. Jej dynamizm nie tylko zaskoczy przywdcw PRL , ale
take instytucje do tej pory odpowiedzialne za kreowanie i nadzr nad szeroko
rozumian polityk informacyjn25. Jedn z nich by Wydzia Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR struktura w aparacie partyjnym w najwikszym stopniu odpowiedzialna za funkcjonowanie w tym czasie propagandy w Polsce Ludowej26.
Tam te, okoo 20 sierpnia powstaa Informacja dla komitetw wojewdzkich
PZPR 27. Ju na wstpie tego dokumentu podkrelono cel jej sformuowania,
ktry w jzyku nowomowy partyjnej brzmia nastpujco: Przekazujemy Wam
2011-02-07 12:09:54
niektre elementy argumentacji, ktre mog by pomocne w pracy wyjaniajcej

wrd aktywu partyjnego. Argumentacj t rozwija bdziemy w dziaalnoci
propagandowej i rodkach masowego przekazu28. W dalszej czci dokumentu
prbowano zdefiniowa siy, ktre stay za przerwami w pracy, nazywajc je
elementami antysocjalistycznymi, ktre utosamiono z od dawna dziaajcymi
w kraju i za granic rodkami antysocjalistycznymi zwizanymi z KOR , ROPCiO ,
KPN 29. Nastpnie wymieniono gwne postulaty zgoszone przez komitety straj-
kowe w Gdasku i Gdyni, dzielc je na te o charakterze ekonomicznym i politycznym. dania ekonomiczne, m.in. wzrostu pac o dwa tysice zotych, uznano za
postulat nierealny i niemoliwy do spenienia, uzasadniajc to wprowadzeniem
w obieg rodkw pieninych bez pokrycia towarowego, co spotgowaoby wzrost
napicia rynkowego, a w konsekwencji i spoecznego30. Odniesiono si rwnie
do pozostaych postulatw o charakterze ekonomicznym wysuwanych przez
strajkujcych, podkrelajc, e w najbliszej przyszoci naley dy do eliminacji najbardziej racych dysproporcji w systemie pac31.
Wicej miejsca powicono co zrozumiae postulatom o charakterze politycznym. Ju na wstpie wysunite przez strajkujcych danie rozwizania rad
zakadowych i powoania wolnych zwizkw zawodowych uznano za cel stworzenia przyczkw dla dziaalnoci antysocjalistycznej, przeciwnej partii 32.
Z kolei postulat wypuszczenia winiw politycznych potraktowano jako bezpodstawny, gdy jak stwierdzono: W naszym kraju nie ma obecnie winiw
politycznych, a wic ludzi karanych za ich przekonania polityczne, z wyjtkiem
odsiadujcych wyroki przestpcw z okresu okupacji (np. Geuleiter Koch)33. By
uwiarygodni powyszy argument: kreatorzy polityki propagandowej partii stwierdzili: Przeciwnicy socjalizmu oszukuj ludzi, wymieniajc jako winiw politycznych kilku swoich zwolennikw, skazanych za przestpstwa pospolite, a mianowicie: Jana i Jerzego Kowalczykw z Opola za wysadzenie w powietrze auli
Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Opolu w 1972 roku; Edmunda Zadroyskiego
z Grudzidza za kradzie; Marka Kozowskiego ze Supska za usiowanie pobicia
kobiety; Jana Kozowskiego i Tadeusza Kolano z wojewdztwa tarnobrzeskiego
za udzia w bjce34.
Kolejne uwagi wysuwane przez pracownikw Wydziau Prasy, Radia i Telewizji
KC PZPR dotyczyy zbijania kolejnych argumentw wysuwanych przez strajkuj-
cych. Bya to m.in. polemika z wysuwanymi, jak stwierdza dokument, przez
2011-02-07 12:09:54
grupy antysocjalistyczne od szeregu lat hasa zniesienia cenzury 35. Zdaniem

funkcjonariuszy partyjnych w Polsce jest szeroka wolno prasy, wyraa si to
midzy innymi prezentacj rnych punktw widzenia w problemach ekonomicznych, spoecznych i filozoficzno-wiatopogldowych. Prasa publikuje liczne artykuy zawierajce krytyk rnych sfer naszego ycia. W Polsce wydaje si wiele
czasopism katolickich i innych zwizkw wyznaniowych. Funkcja cenzury jest
ograniczona i nigdy nie bya barier dla dyskusji reprezentujcych interesy naro-
786
du. Wysuwanie postulatu zniesienia cenzury w istocie zmierza do zalegalizowania publikacji antysocjalistycznych, godzcych w interes narodowy, podwaajcych
nasze sojusze i atakujcych polsk racj stanu 36. W podobnym duchu rozprawiono si z postulatem zmiany ordynacji wyborczej, ktry nazwano atakiem na
konstytucyjne zasady w PRL ; uzasadniajc taki punkt widzenia opini, e tradycj polskiego ycia politycznego, jak rwnie w innych krajach socjalistycznych,
jest wsplna lista Frontu Jednoci Narodu, z ktrej wysuwani s kandydaci przez
parti, stronnictwa polityczne, bezpartyjni oraz ugrupowania katolickie. Na listach
tych znajduj si ludzie o niepodwaalnym autorytecie spoecznym 37. I w tym
wypadku czono wysuwane danie strajkujcych z prb wprowadzenia do
ycia politycznego Polski Ludowej partii i ugrupowa antysocjalistycznych.
Ostatni akapit dokumentu zosta powicony osignitym na tym etapie porozumieniom ze strajkujcymi. Miay one dotyczy zgody wadz na budow tablicy na
cmentarzu, upamitniajcej ofiary wydarze z grudnia 1970 r. i pisemnego zapewnienia czonkom komitetw strajkowych ze Stoczni gwarancji niepocigania
ich do odpowiedzialnoci z tytuu udziau w pracach tych komitetw38.
Niezmiernie interesujcym dokumentem, w pewnym sensie odzwierciedlajcym
stan zagubienia politycznego w kontekcie dziaa propagandowych w pierwszym
okresie zwizanym ze strajkami na Wybrzeu i bezporednio po podpisaniu
kluczowych porozumie w Gdasku 39, jest sporzdzona 1 wrzenia Notatka
w sprawie koniecznoci pilnego i zorganizowanego podjcia walki propagandowej
z siami opozycyjnymi o charakterze antykomunistycznym40. Gwn osi refleksji twrcy tego dokumentu jest: po pierwsze krytyka przyjtej przez niektre
rodowiska zwizane z komunistycznymi mass mediami metody i retoryki sucej
do walki z siami opozycyjnymi; po drugie syntetyczne zarysowanie potrzebnych
w najbliszym czasie zorganizowanych dziaa natury polityczno- propagandowej
w celu obrony dotychczasowych zdobyczy socjalizmu w Polsce Ludowej41. Do
2011-02-07 12:09:54
pierwszej grupy bdw autor dokumentu zaliczy niewystarczajc jak dotychczas

walk polityczn i ideologiczn z pogldami takich k, jak KOR i KPN , czy te
z audycjami propagandowymi emitowanymi przez polskojzyczne rozgonie
radiowe, jak: Radio Wolna Europa, Gos Ameryki czy te BBC 42. Co wane, bo
w refleksji autora dokumentu podkrelone, Wielkim bdem byo milczenie wobec
tych si przez cae lata 43. Jak pisa dalej twrca notatki: Kontynuacj tego bdu
jest mylenie wyraone w artykule redakcyjnym Trybuny Ludu Odnowa ruchu
zwizkowego z 28 sierpnia, w ktrym stwierdza si: Nie sta nas na trwonienie si w cigym sejmikowaniu, na marnowanie si i czasu w wewntrznej walce
politycznej. Walka polityczna toczy si niezalenie od naszych chci, a teza taka
rozbraja parti44. Podobnej w formie i treci krytyce podda opublikowane na
amach Trybuny Ludu i ycia Warszawy 29 i 30 sierpnia artykuy dotyczce
KOR -u i Jacka Kuronia, ktr nazwa chaupniczymi prbami demaskowania
Kuronia i podobnych45. Pisa o nich, e s szkodliwe, odwrotne od potrzebnych,

przysparzaj im aureoli mczennikw za rzeczywist obron robotnikw, ktr
zajmowali si od 1976 r. Konieczna jest wic nie chaupnicza radosna twrczo,
ale dziaanie przemylane i dobrze zorganizowane46. Podsumowujc pene pasji
wystpienie, podkreli potrzeb dwutorowego dziaania kierownictwa partii i pozostaych struktur odpowiedzialnych za polityk propagandow prowadzon
w PRL ; winny one i w kierunku obrony podwaanych i atakowanych elementw linii partii oraz ataku na najsabsze i najistotniejsze elementy programw
opozycyjnych47.
Prb uwiarygodnienia dziaa partii w nowej kryzysowej sytuacji, po czci
jeszcze suc starej ekipie Gierka, a nastpnie ju odwieonej druynie Kani,
byo zastosowanie taktyki kozw ofiarnych, czyli dokonanie zmian personalnych
w kierownictwie PZPR i rzdzie.
Pierwsza cz owych roszad osobowych zostaa dokonana podczas obrad pocztkowej czci VI Plenum KC PZPR i Sekretariatu KC (56 wrzenia). Oprcz
zmiany I sekretarza, ktrym zosta po Gierku Stanisaw Kania, mocno przemodelowano skad osobowy BP i Sekretariatu KC PZPR . Szczeglnie interesujce nas
zmiany ze wzgldu na funkcjonariuszy partyjnych, od tej pory majcych nadzr
nad polityk propagandow dotyczyy: opieki nad Wydziaem Prasy, Radia
i Telewizji KC PZPR zostaa ona powierzona Jerzemu Waszczukowi; z kolei
Wydzia Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR sta si domen zainteresowania
2011-02-07 12:09:54
Tadeusza Grabskiego. Naley nadmieni, i swoistym wypenieniem owych zmian

personalnych w instytucjach odpowiedzialnych za obraz propagandowy Polski
pnym latem i jesieni 1980 r., byo powoanie na stanowiska: Prezesa Radiokomitetu najpierw Jzefa Bareckiego (24 sierpnia wrzesie 1980), a nastpnie z kocem wrzenia Zdzisawa Balickiego (wrzesie 1980 lipiec 1981);
Kierownika Wydziau Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR , po sprawujcym t funkcj Kazimierzu Rokoszewskim (maj 1975 wrzesie 1980), 17 wrzenia zastpi
788
Jzef Klasa (wrzesie 1980 czerwiec 1981) 48. Z pierwszych dni wrzenia pochodzi dokument zatytuowany Materia pomocniczy do pracy wyjaniajcej
nt. stanowiska partii wobec postulatw zgoszonych przez strajkujcych49. Dobrze
oddaje on jedn z najwaniejszych w tym czasie kalek propagandowych, powstaych w nowej sytuacji politycznej, ktra odnosia si do potrzeby rozpowszechniania w rodkach masowego przekazu i w trakcie pracy agitacyjnej, prowadzonej
m.in. wrd czonkw PZPR , opinii o susznoci da strajkujcych robotnikw
przy jednoczesnym podkrelaniu potrzeby utrzymywania rytmicznej pracy. Prba
zawaszczenia przez parti komunistyczn argumentacji towarzyszcej strajkujcym miaa by skutecznym narzdziem uzyskania przez decydentw partyjnych
nowej paszczyzny dla legitymizacji ich wadzy. Pisano wprost: dania strajkujcych robotnikw w przewaajcej liczbie s naszymi postulatami, zgaszanymi
przez czonkw partii i cae spoeczestwo w czasie oglnonarodowej dyskusji
przed VIII Zjazdem PZPR , dominoway one w czasie kampanii wyborczej do
Sejmu i wojewdzkich rad narodowych, masowo wysuwane byy na zebraniach
POP i OOP w czasie dyskusji nad ostatnim listem sekretariatu KC , skierowanym
do organizacji partyjnych 50. Dalej twrcy partyjnej interpretacji sierpniowych

protestw podkrelali zasadno wysuwanych przez robotnikw postulatw,
wprost formuujc potrzeb solidaryzowania si z deniami zag robotniczych 51. Zalecano, by podczas spotka aktywu partyjnego z robotnikami generaln
konkluzj dyskusji pracowniczych by wniosek, e jedyn drog realizacji postulatw i zagwarantowania susznych praw ludzi pracy jest powszechne wypenianie obowizkw zawodowych 52.
Rzucajcym pewne wiato dokumentem na obraz zagubionej propagandy partyjnej w pocztkowej fazie karnawau Solidarnoci jest sporzdzona w trzeciej
dekadzie wrzenia 1980 r. na potrzeby Wydziau Prasy, Radia i Telewizji notatka
pt. Walka ideologiczna i walka z tzw. opozycj 53. Powstaa ona na podstawie
2011-02-07 12:09:54
analizy treci dziewiciu dziennikw centralnych, siedemnastu terenowych gazet

PZPR oraz trzynastu tygodnikw z Polityk na czele 54.
Jednym z najwaniejszych zagadnie, ktre zajmowao analitykw Wydziau

Prasy, Radia i Telewizji od koca sierpnia 1980 r., bya kwestia swoistej wraliwoci zespow redakcyjnych i poszczeglnych dziennikarzy na przedstawianie w odpowiednim wietle jak pisano dziaalnoci si antysocjalistycznych55.
Wrd krytycznych uwag znalazy si m.in. takie sformuowania, jak: Zamieszczane w tygodnikach, reportaowe relacje z przebiegu strajkw [] w zasadzie
pomijay fakty wiadczce o tym, e w trakcie opisywanych zdarze, ujawnia
si rwnie dziaalno si antysocjalistycznych oraz rnych grup tzw. opozycji; Reporterzy zachwycajc si polityczn dojrzaoci robotnikw Wybrzea i przypochlebiajc si pozostaym strajkujcym [...] niekiedy dla efektownie
brzmicego zdania, nieco rozmijali si z prawd. To drugie sformuowanie
zostao opatrzone interesujcym i zarazem wiele znaczcym, zwaszcza z dzisiejszej perspektywy 56, przykadem pisarstwa Ryszarda Kapuciskiego, ktry
w Kulturze z 14 wrzenia 1980 r. uy cytowanego pniej w rnych przegldach prasy zdania: Na Wybrzeu robotnicy rozbili pokutujcy w oficjalnych
gabinetach i elitarnych salonach stereotyp robola... 57. Dalsze zarzuty dotyczyy wystpujcego u dziennikarzy, jak stwierdzono, zaskakujcego braku
dociekliwoci w przyblianiu rodowodu sucych pomoc strajkujcym ekspertom 58. Uyto tutaj sformuowania: I nie wyjanili, skd si ci eksperci
wzili 59.
Odnoszc si do politycznych i spoecznych przyczyn niezadowolenia klasy robotniczej, zdaniem sporzdzajcego ow notatk, dziennikarze z reguy waciwie nawietlali powody protestw, akcentujc rol dziaalnoci wewntrznych
i zewntrznych przeciwnikw socjalizmu 60. Zwrcono take uwag, e w nielicznych tekstach wymieniono nazwiska Jacek Kuro, Adam Michnik, Leszek
Moczulski czoowych aktywistw ugrupowa antysocjalistycznych 61. Przy
okazji, jak napisano: Przedstawiajc ich dziaalno i pogldy, prawie we wszystkich przypadkach wskazano, e zachodnioniemieckie, buruazyjne rodki masowego przekazu znane z antykomunistycznej zajadoci oraz nastawienia antypolskiego robi reklam i stwarzaj moliwoci wypowiadania si reprezentantom KSS KOR i Konfederacji Polski Niepodlegej62. Zarzucono take prasie
wychodzcej w drugiej dekadzie wrzenia, e zbyt anonimowo pisze si o anty-
2011-02-07 12:09:54
socjalistycznych siach i ludziach z ugrupowa opozycyjnych, prbujcych

w kraju i za granic szkodzi Polsce i socjalizmowi [...]63.
Kolejn paszczyzn oceny staa si sprawa walki ideologicznej prowadzonej ju
po podpisaniu porozumie sierpniowych pomidzy wadzami PRL a siami antysocjalistycznymi. Autor notatki zwrci uwag, e ok. dziewidziesit procent
krytyki zamieszczonej w rodkach masowego przekazu skierowane jest ku
grze, tzn. przeciwko niedocigniciom oraz bdom wadzy administracji pa-
790
stwowej i gospodarczej nie pomija rwnie uprawianej do ostatnich dni sierpnia

br. dziaalnoci ideowo-wychowawczej. Kwestionuje si nie bez akcentw samokrytycznych zaoenia propagandy prowadzonej przez pras, PR i TV . Powszechnie wytyka si oglne saboci koncepcji propagandy sukcesu64.
Wan kwesti, poruszan na amach prasy, by stosunek do, niekorzystnych
zjawisk politycznych, ujawniajcych si w trakcie przemian dokonujcych si
w ruchu zwizkw zawodowych. W poowie wrzenia zauwaono pewn regu wystpujc w prasie, a mianowicie pomijanie zagadnie bezporednio
odnoszcych si do, jak stwierdzono, starych i nowych zwizkw zawodowych.
Odnotowano, e jeli byy jakie materiay powicone tej problematyce, to
prawie wycznie pojawiy si one na amach Trybuny Ludu 65. Oddzielny
akapit powicono w dokumencie czasopismom katolickim 66, ktre zdaniem
partyjnych funkcjonariuszy, mocno zintensyfikoway propagand ideologiczn
w powizaniu z nauczaniem zawartym w wystpieniach publicznych Jana Pawa
II 67. Podsumowujc mona rzec bojowo ideologiczn i propagandow
zawart w treciach analizowanych tytuw prasowych, na pochwa zdaniem pracownika Wydziau Prasy, Radia i Telewizji zasuyy Trybuna Ludu
i Sztandar Modych, ktre: coraz gbiej wchodz w nurt walki politycznej na
dwa fronty: pierwszy, to pozyskiwanie dla socjalizmu jako idei czytelnikw,
ktrzy w ostatnich tygodniach mieli prawo spotka si z wtpliwociami wsptowarzyszy pracy i otoczenia oraz sami musieli odpowiedzie sobie na nasuwajce si pytania; drugi, to walka o mwic schematycznie odnow
ycia spoecznego i politycznego [...] przeciwko poczynaniom podnoszcych
gow wrogom socjalizmu w naszym kraju i ich poplecznikom zagranicznym 68.
Na zakoczenie zauwaono, e terenowe gazety PZPR , a zwaszcza, pisma
bratnich stronnictw politycznych w niewielkim stopniu odniosy si do tematyki zwizanej z walk ideologiczn 69.
2011-02-07 12:09:54
Wane uwagi, ju wczeniej formuowane przez liderw PZPR , dotyczce polityki propagandowej w posierpniowej przestrzeni medialnej, pady podczas posiedzenia BP 22 wrzenia. Najwicej czasu tym zagadnieniom powicili Stefan
Olszowski i Stanisaw Kania. Pierwszy z nich, niecay miesic wczeniej wyznaczony na przewodniczcego zespou propagandowego, zaproponowa, by informacje dotyczce nowego zwizku zamieszcza w prasie po zarejestrowaniu
i przyznaniu Solidarnoci osobowoci prawnej70. Jak stwierdzi dalej: W wybranych
przykadach mona jeszcze przed rejestracj pokaza pozytywne dziaania na
amach prasy (np. Huta im. Lenina)71. Dalej Olszowski podkreli potrzeb demaskowania w propagandzie przeciwnika podajc przykad Kuronia a take
podczas wystpie w radiu i telewizji demonstrowania otwartego stosunku do
ruchu nowych zwizkw zawodowych i zdecydowanie negatywny do opozycji72.
Z kolei Kania, podsumowujc dyskusj, jeszcze raz podkreli potrzeb eksponowania w propagandzie przeciwnika, ktry chce manipulowa nowymi zwizkami zawodowymi, m.in. przez finansowanie Solidarnoci z zewntrz; zwrci
take uwag na konieczno przedstawiania w rodkach masowego przekazu
starych zwizkw i dziaa, jakie obecnie podejmuj73.
Tydzie pniej (29 wrzenia), take na posiedzeniu BP , mwiono o dziaaniach
propagandowych. Jzef Pikowski kolejny raz na tym forum wyrazi zaniepokojenie zjawiskiem pomijania w propagandzie problematyki zwizanej ze starymi
zwizkami, kosztem nadmiernego zainteresowania mass mediw zwizkami
nowymi74. Podobn uwag mia rwnie I sekretarz75. Z kolei Wojciech Jaruzelski proponowa wikszy nacisk pooy na zwalczanie wystpujcej powszechnie
w przestrzeni publicznej mody na krytyk kierownictwa partyjno-rzdowego
i szerzej caej partii, z ktr to manier jego zdaniem naleao walczy. Mwi:
Propaganda powinna kierowa krytyk na konkretnych sprawcw ujemnych
zjawisk, a nie uoglnia zo76.
24 wrzenia, dwa dni po posiedzeniu wspominanego BP , zosta przygotowany a
przez trzy wydziay KC (Wydzia Prasy, Radia i Telewizji, Wydzia Organizacyjny
i Wydzia Spoeczno-Zawodowy) teleks adresowany do wszystkich I sekretarzy
wojewdzkich PZPR 77. Ju z pierwszych zda tego dokumentu mona byo si
dowiedzie o obowizujcej do trzeciej dekady wrzenia (a wspominanej na
posiedzeniu BP 22 wrzenia przez Olszowskiego) zasadzie publikowania w legalnie wychodzcej prasie PRL informacji o nowo powstajcych zwizkach zawo-
2011-02-07 12:09:54
dowych tylko w dziennikach czytelnikowskich i popoudniowych 78. Omawiana instrukcja rozszerzaa t moliwo rwnie na pras partyjn, zarwno w dziennikach, jak i tygodnikach PZPR . Decyzje w tej materii zawsze mia podejmowa
odpowiedni Komitet Wojewdzki PZPR . Wanym stwierdzeniem teleksu byo
sformuowanie mwice, i naley take inspirowa upowszechnianie w rodkach masowego przekazu, rwnie centralnych, pozytywnych przykadw zaangaowania nowo powstajcych zwizkw zawodowych w problematyk produk-
792
cyjn, socjalno-bytow, wspprac z dyrekcjami zakadw, dotychczasowymi

zwizkami i lokalnymi wadzami79. Zwracano rwnie uwag na potrzeb upowszechniania w rodkach masowego przekazu przykadw odradzania si dotychczasowych zwizkw, ich dziaalnoci, a take wspdziaania z nowo powstajcymi zwizkami zawodowymi w celu obrony interesw robotnikw, jak i udzielania
wsparcia dla rytmicznej produkcji i utrzymania porzdku w zakadach. Terenowe
mass media, jak pisano, miay stwarza atmosfer spoecznego nacisku na
normaln, wydajn prac zag, a zarazem wpywa na powstawanie presji
spoecznej, przeciwdziaajcej ewentualnemu przeduaniu bd powstawaniu
sytuacji strajkowej w zakadach pracy, zwaszcza pracujcych na rzecz rynku,
argumentujc to potrzebami zapewnienia masy towarowej dla zaspokojenia rosncego zapotrzebowania spoeczestwa80.
Jak wanym w pierwszym okresie kryzysu zaufania spoeczestwa do wadzy
zadaniem dla kierownictwa PZPR , w tym czci aparatu partyjnego zajmujcego
si projektowaniem dziaa propagandowych, bya kwestia walki z wrogami
socjalizmu, niech wiadczy przygotowany przez pracownikw Wydziau Prasy,
Radia i Telewizji KC PZPR pod koniec wrzenia dokument pt. Notatka dotyczca wnioskw z posiedzenia zespou prasowego do spraw dziaalnoci si antysocjalistycznych 81. Zostay w niej zaprezentowane trzy paszczyzny proponowanych dziaa ze sfery szeroko pojtej organizacji akcji propagandowej.
Pierwsza z nich dotyczya, jak napisano, stworzenia warunkw niezbdnych dla
efektywnej propagandy przeciwko siom antysocjalistycznym 82. Autorzy notatki
nawizali tutaj do wczeniej przedstawionej w dokumentach techniki masowej
komunikacji, polegajcej na potrzebie propagandowego uwiarygodnienia woli
porozumienia partii ze strajkujcymi przez wypenienie treci porozumie zawartych w Szczecinie i Gdasku, a take przez przejcie czci hase wysuwanych przez robotnikw, o czym napisano: wrd hase si antysocjalistycznych
2011-02-07 12:09:55
jest dua liczba hase bdcych wasnoci partii, hase zgaszanych przez
parti w dyskusji przed VIII Zjazdemi w trakcie jego trwania 83. Drugim wanym
elementem dziaa propagandowych miao by, jak stwierdza dokument, odzyskanie wiarygodnoci rodkw masowego przekazu poprzez peny i szybki
serwis informacyjny. Fakty przemilczane, wstydliwie ukrywane wobec ich powszechnej jawnoci (midzy innymi poprzez RWE ) pisano stwarzaj barier nieufnoci wobec tematw przez nas proponowanych 84. Odbudowie wiarygodnoci komunistycznych mass mediw miao suy rwnie przejcie od
strajkujcych hase mwicych o walce z korupcj, amoralnoci i prywat 85.
Drug paszczyzn proponowanych dziaa powinno stanowi waciwe dobranie tematw i zakresu propagandowej kontrofensywy. Zalecano w krtkim
czasie przeprowadzi pogbion analiz naukow warstwy filozoficznej i politycznej programw si antysocjalistycznych 86. Uyto w tym aspekcie interesujcego zwrotu luksusowa opozycja, ktrej przypisano naduywanie krytyki,
bez wnoszenia do dyskusji publicznej elementu konstruktywnego odpowiedzialnoci 87.
Z mojej perspektywy najbardziej interesujcym fragmentem przyblianego dokumentu jest zaproponowany przez pracownikw wydziau katalog metod, ktre
naley zastosowa w walce z wrogami socjalizmu. Znalazy si wrd nich takie
propozycje dziaa jak: korzystanie z rozwarstwienia si antysocjalistycznych
poprzez publikacje przeciwstawiajce jedn grup drugiej; elastyczne podawanie kompromitujcych treci jednej grupy, np. KPN , jako treci caej opozycji;
nieutrwalanie personalnie opozycji. Naley zastanowi si nad konkretnymi
posuniciami majcymi na celu pozyskanie osb o znanych nazwiskach stojcych
w pobliu opozycji. Niektre z goszonych przez te osoby pogldy nadaj si do
wykorzystania w propagandzie i praktyce ycia spoeczno-gospodarczego. Moe
przyzna im racj, moralnie uhonorowa, zaproponowa wyjazd za granic
z odczytami odcign od opozycji; polaryzowa z ca brutalnoci osoby
skompromitowane z punktu widzenia przynalenoci do wielkiej rodziny Polakw,
osoby szkalujce polsko np. Kisielewski i jego wywiady i artykuy drukowane
na Zachodzie; wobec pewnych osb mona stosowa metod zagaskiwania
poprzez wspuczestnictwo. Naley zastanowi si nad ewentualnoci telewizyjnego obnaenia miakoci intelektualnej Wasy, jego upodobania wadzy,
jej atrybutw, jego pytkiego aktorstwa, gestw itp. 88
2011-02-07 12:09:55
Do walki z konkretnymi nosicielami idei antysocjalistycznych miano rwnie

wykorzysta materiay odpowiednio przygotowane przez Ministerstwo Spraw
Wewntrznych. Miay one pokazywa metody walki politycznej si wrogich socjalizmowi; miay mwi o konkretnych ludziach, miejscach ich pobytu, o sposobach
kontaktowania si []89.
Dokument koczy si list podjtych na paszczynie organizacyjnej decyzji,
uatwiajcych walk z wrogami socjalizmu, gwnie w kontekcie wykorzystania
794
ustale poniszych gremiw przez rodki masowej komunikacji. Powoano do

ycia w Redakcji Analiz Prasowych Wydziau Prasy, Radia i Telewizji KC dwuosobowy zesp zajmujcy si biec analiz wydawanych przez, siy antysocjalistyczne publikacji celem ich propagandowego wykorzystania; nastpnie przy
Wyszej Szkole Nauk Spoecznych stworzono grup naukowcw zajmujcych si
analiz warstwy filozoficznej, ekonomicznej i socjologicznej zaoe programowych
i ideowych grup antysocjalistycznych; wreszcie Ministerstwo Spraw Wewntrznych miao dostarczy zespoom analitykw niezbdne materiay w postaci wydawnictw przeciwnika90.
Jak wida, aktywno kierownictwa PZPR i instytucji (zwaszcza Wydziau Prasy,
Radia i Telewizji KC ), odpowiedzialnych za rysowanie obrazu propagandowego
w Polsce, w pierwszych tygodniach czasu przeomu w roku 1980, bya naznaczona cechami wyranego zaamania dotychczasowej polityki propagandowej. Starano si na bieco reagowa na pojawiajce si wyzwania, co byo bardzo
trudne, gdy zarwno aparat partyjny, jak i rodowisko zawodowe dziennikarzy,
zostay mocno osabione, w wyniku susznego protestu ludzi pracy. Zmierzajc
powoli do zakoczenia rozwaa, chciabym jeszcze raz zarysowa okres, ktrym
si zajem w artykule. Byy to pierwsze tygodnie masowych protestw, od momentu wybuchu strajku w Stoczni im. Lenina w Gdasku do mniej wicej przeomu wrzenia i padziernika 1980 r. (na pewno jakim punktem odniesienia moe
by tu druga cz odbytego w dniach 46 padziernika VI Plenum KC i podjte
na nim decyzje oraz ofensywny klimat dyskusji)91. By to jak sadz czas,
w ktrym najpierw stare, pod przewodnictwem Gierka, a nastpnie, nowe pod kierownictwem Kani, wadze partyjno-rzdowe PRL prboway odnale si w nowej
spoeczno-politycznej rzeczywistoci. Jak w takim razie, z perspektywy nadzorcw
i wykonawcw partyjnej polityki propagandowej, radziy sobie komunistyczne mass
media? Wydaje si, e wstrzs spowodowany zaistniaymi wydarzeniami by tak
2011-02-07 12:09:55
duy, e w pierwszych kilkunastu dniach trwania strajku w Gdasku i pozostaych

orodkach w Polsce kierownictwo partyjne i zalene od niego media staray si
w bardzo ograniczonym stopniu informowa opini publiczn w kraju o tym, co
si dzieje w Gdasku i innych objtych akcj strajkow miejscach 92. Ostatnie dni
sierpnia i pierwsze dni wrzenia przyniosy prby opanowania sytuacji w rodkach
masowego przekazu. Nadal jednak brakowao, o czym wiadcz m.in. protokoy
posiedze BP i dokumenty Wydziau Prasy, Radia i Telewizji KC , jednolitej i zdecydowanej w projektowaniu dziaa propagandowych polityki.
Naley w tym miejscu odnie si do refleksji Andrzeja Paczkowskiego, ktry na
temat strategii politycznej i propagandowej, wypracowanej przez kierownictwo
PZPR jesieni 1980 r. napisa, i zakadaa ona: po pierwsze prb uwiarygod-
nienia partii komunistycznej, a cilej biorc jej kierownictwa; po drugie staraa si z uyciem waciwego typu argumentacji stworzy za porednictwem
poddanych partii mass mediw odpowiedni obraz Solidarnoci93. Nie wchodzc
tutaj w szczegy rozwaa Paczkowskiego, przedstawiona przez niego koncepcja wydaje mi si waciwa i moe z powodzeniem posuy do prby opisu
propagandowych dziaa PZPR w okresie karnawau Solidarnoci. Trzeba jednak
zaznaczy, e elementy skadowe propagandowej strategii komunistw w caym
wachlarzu dziaa znalazy swoje koncepcyjne opracowanie, a nastpnie byy
realizowane przez aparat propagandowy partii, w tym mass media, od koca roku
1980. W interopisywanym okresie, jak wyej podkreliem, obraz planowania
i realizacji dziaa propagandowych by mocno rozedrgany i tworzony na bieco,
co powodowao du bierno, w pewnym sensie wywoywao strach paraliujcy
dotychczas sprawny do znudzenia aparat propagandowy. Nie chcc nadmiernie
wydua, a take zdajc sobie spraw z wielu wtkw jeszcze nieporuszonych,
chciabym ewentualnych czytelnikw niniejszego artykuu odesa do monografii
traktujcej o propagandowym obrazie Solidarnoci w czasie jej karnawau (sierpie
1980 grudzie 1981), ktra zostanie wydana w roku 2011, przy udziale Europejskiego Centrum Solidarnoci w Gdasku.
2011-02-07 12:09:55
2011-02-07 12:09:55
Manifestacja w sprawie rejestracji Solidarnoci Rolnikw Indywidualnych. Wadysaw Szypua przed siedzib Sdu Najwyszego w Warszawie, luty 1981. Fot. Jacek Awakumowski / ECS
2011-02-07 12:09:55
Bydgoska prowokacja. Powielanie metod sitodruku plakatw informujcych o wydarzeniach

podczas sesji WRN w Bydgoszczy 19 marca 1981, kiedy si usunito delegacj Solidarnoci
protestujc przeciwko niedopuszczeniu do gosu w sprawie strajkujcych rolnikw. Fot. Autor
nieznany / ECS
2011-02-07 12:09:56
Element antysocjalistyczny. Koszulka jednego z czonkw grupy plakatowej Zygmunta Baka. Nazywano ich mianem parszywej dwunastki. Na ramieniu widoczna opaska z napisem
12 NSZZ . Gdask, maj 1981, podczas marszu przeciwko przemocy po zamachu na Jana Pawa II. Fot. Jacek Awakumowski / ECS
2011-02-07 12:09:58
Zygmunt Baek podczas akcji malowania hase na wagonach kolejowych. Gdask, wiosna
1981. Fot. Jacek Awakumowski / ECS
2011-02-07 12:09:59
Plansza umieszczona w oknie siedziby NSZZ Solidarno w Gdasku przedstawiajca

skadanie przez Zwizek Zawodowy Funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej kwiatw pod Pomnikiem Polegych Stoczniowcw, 1981. Fot. Jacek Awakumowski / ECS
2011-02-07 12:10:01
Blokada ronda w centrum Warszawy przez autobusy MZK i inne przedsibiorstwa transportowe jako protest przeciwko brakom ywnoci, 3 sierpnia 1981. Fot. Jacek Awakumowski / ECS
2011-02-07 12:10:02
Koperta okolicznociowa z okazji I Przegldu Piosenki Prawdziwej Zakazane Piosenki.

Archiwum ECS
2011-02-07 12:10:05
Pierwsza tura I Zjazdu NSZZ Solidarno w hali Olivia. Gdask, 510 wrzenia 1981. Fot.
Sawomir Fiebig / ECS
2011-02-07 12:10:06
Kordon ZOMO i czogi pod rozbit Bram nr 2 po pacyfikacji Stoczni Gdaskiej im. Lenina,
16 grudnia 1981. Fot. Janusz Baanda Rydzewski / ECS
2011-02-07 12:10:08
2011-02-07 12:10:10
WADYSAW SERWATOWSKI
Sztuka, dziaania artystyczne i konsekwencje
cywilizacyjne czasu przeomu.
Solidarno 19801981
Przypomnienie dziaa artystycznych i dzie sztuki zwizanych z Solidarnoci

byo tematem wystpienia podczas konferencji organizowanej przez Europejskie
Centrum Solidarnoci na Wydziale Prawa Uniwersytetu Gdaskiego 10 czerwca
2010 r. Chronologiczne uporzdkowanie najwaniejszych zdarze artystycznych,
ich dokumentacja oraz konsekwencje cywilizacyjne, bdce zasug Solidarnoci,
s tematem artykuu. Wyszukiwarka Google, ktrej deklarowan misj jest skatalogowanie wiatowych zasobw informacji i uczynienie ich powszechnie dostpnymi i uytecznymi1, nie odnalaza dotychczas adnego z hase wywiedzionych
z polskiego tytuu: Sztuka a Solidarno 2, Cywilizacja a Solidarno, Solidarno i cywilizacja, ani w wersji angielskiej, ani we francuskiej i hiszpaskiej, ani
w niemieckiej i woskiej3.
Sztuka i nowe inspiracje od Sierpnia 80 do grudnia 1981 r.
Stoczniowcom i rodzcej si Solidarnoci towarzyszya wystawa artystyczna

w stowce centralnej Stoczni Gdaskiej im. Lenina4 pokazywana od poowy
lipca do koca sierpnia 1980 r.5, zaplanowana w maju przez Biuro ds. Kadr i Analiz Spoecznych Stoczni Gdaskiej. Jej celem byo przyblienie stoczniowcom
fragmentu dorobku artystycznego Teatru Narodowego (najstarszego teatru
w Polsce, zaoonego przez krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego w 1765 r.).
Ekspozycja liczya szedziesit dziewi obiektw sztuki wspczesnej dokumentujcych osignicia Sceny Narodowej w Warszawie. Byy to fotografie
czarno-biae ze spektakli, trzydzieci trzy dziea w duym formacie, naklejone na
twardy podkad, opisane i sygnowane przez artystw Renarda Dudleyego (1932)
i Cezarego Marka Langd (1931) czonkw Zwizku Polskich Artystw Fotogra-
2011-02-07 12:10:10
fikw. Fotografie wybierali reyserzy: Andrzej apicki (1924), Tadeusz Minc

(19241992), Helmut Kajzar (19411982), Maciej Wojtyszko (1946) i Adam Hanuszkiewicz (1924) dyrektor Teatru Narodowego. Projektantami wystawionych
trzydziestu szeciu plakatw byli: Roman Cielewicz (19301996), Mariusz
Chwedczuk (1933), Jerzy Czerniawski (1947), Edward Dwurnik (1943), Leszek
Hodanowicz (1937), Andrzej Krauze (1947), Tomasz Kuczborski (1947), Jan
Lenica (19282001), Jan Modoeniec (19292000), Jzef Mroszczak (1910
808
1975), Julian Paka (19232002), Andrzej Pgowski (1953), Eugeniusz Get-Stankiewicz (1942), Franciszek Starowieyski (19302009), Waldemar wierzy
(1931), Henryk Tomaszewski (19142005) i Maciej Urbaniec (19252004). Teatr
Narodowy by wiodcym edytorem plakatw w Polsce i pierwszym, ktry organizowa wystawy w duych zakadach pracy 6. Przydzia papieru na druk plakatw
Teatru Narodowego by wikszy ni w innych teatrach. Regularna wsppraca
z wybitnymi artystami-grafikami, wsptwrcami Polskiej Szkoy Plakatu sprawiaa, e wydawane tytuy cenzurowano z tolerancj. Cz nakadu eksportowano
przez centrale handlu zagranicznego DESA i Ars Polona do pastw strefy dolarowej. Ten eksport pozwala na dodatkowe honoraria dla autorw, a wysoki nakad
popularyzowa polsk sztuk graficzn 7. Wystawa w Stoczni przybliaa sztuk
fotografii i plakat w nowym rodowisku. Recenzowana w Gosie Stoczniowca
wystawa miaa by pokazana we wrzeniu 1980 r. w Morskim Domu Kultury
w Nowym Porcie, a potem w innych zakadach pracy Wybrzea. Los prac artystycznych eksponowanych w Stoczni im. Lenina potoczy si inaczej ekspozycja nie wrcia z Gdaska do Warszawy8.
Strajkujc, stoczniowcy obserwowali wystawione prace i dokonali kilku artystycznych gestw. Zmieniali spontanicznie ukad i aranacje ekspozycji. Te drobne
ingerencje powodoway, e niektre przesania artystyczne na plakatach zyskiway nowy sens. Tak postpiono z plakatem Jana Lenicy z 1977 r. do komedii
Aleksandra Fredry M i ona. Obrcony o sto osiemdziesit stopni nabiera
nowych znacze artystycznych i spoecznych. Wnosi rado i umiech na twarzach
strajkujcych. Plakat wystawiony w Stoczni pokazali Japoczykom dziennikarze
obserwujcy strajk i negocjacje w sierpniu 1980 r. Drugi ukad plakatu9 pokazano
w 1983 r. na okadce pisma dla projektantw Idea. Plakat Lenicy do Dwch
Teatrw Jerzego Szaniawskiego posuy strajkujcemu do utkania tkaniny okolicznociowej. Fotografi tkaniny autor nadesa do Teatru Narodowego w stanie
2011-02-07 12:10:10
CZASU PRZEOMU
WADYSAW SERWATOWSKI SZTUKA, DZIAANIA ARTYSTYCZNE I KONSEKWENCJE CYWILIZACYJNE
wojennym. W anonimowym licie ukrywa swoje nazwisko: Czy ba si represji?

A moe by wiadomy naruszenia prawa autorskiego?
Znakiem kultury wizualnej Sierpnia 80 w Stoczni Gdaskiej by napis Solidarno. Artysta fotografik Erazm Cioek (1937) dostrzeg w trzeciej dekadzie
sierpnia ten napis nad pilnujcymi wejcia na teren Stoczni. Jerzy Janiszewski
(1952) pod koniec Sierpnia przedstawi Lechowi Wasie do akceptacji w Stoczni Gdaskiej artystyczn form napisu Solidarno. Projekt Janiszewskiego
w krtkim czasie rozpoznawano na caym wiecie. Poniej: Jerzy Janiszewski
i jego znak (wystawa SOLID ART w Muzeum Historii Katalonii w Barcelonie,
wrzesie 2005 r.10) i historyczna fotografia Erazma Cioka11.
Historyk angielski Timothy Garton Ash (1955) przedstawi Solidarno w ksice

pt. Polska rewolucja. Solidarno 19801981 12 jako pami zbiorow i rwnanie:
Sierpie 80 = Czerwiec 56 + Marzec 68 + Grudzie 70 + Czerwiec 76. Histori o szesnacie lat bogatsz ukaza na plakacie jesieni 1980 r. Czesaw Bielecki (1948). Si tego projektu bya intencjonalna forma patriotogramu wyprowadzona z elektrokardiogramu medycznego. Autor, o szerokich horyzontach
i zmyle polityka, trafnie i lapidarnie zwizualizowa aktywno serc Polakw
w okresach cywilizacyjnych nadziei, politycznych odwily i spoecznej odnowy.
2011-02-07 12:10:10
Po Sierpniu 80 przesanie Solidarnoci podejmowao rodowisko artystyczne:
810
Teatr Narodowy wprowadzi do repertuaru dwa przedstawienia inspirowane

czasami nadziei i przeomw: 1956, 1976 i 1980. W Teatrze Maym wystawiono
Relacje Hanny Kral, grane od premiery 4 kwietnia 1981 r. do 13 grudnia 1981 r.
szedziesit razy, cznie z przedstawieniami w Polskim Orodku Spoeczno-Kulturalnym (POSK) w Londynie. Zofia Kucwna (1933), grajc posta Anny
Walentynowicz (19292010) ukazaa genez Solidarnoci w niepowtarzalnej
narracji. Gustaw Kron (1930) i Henryk Machalica (19302003) przypominali
w lapidarnych, dramatycznych i ekspresyjnych monologach tragiczny czas spoeczno-politycznych prb przeomu w Radomiu w roku 1976 i w FSO w Warszawie
w roku 1956.
11 listopada 1981 r. by szedziesit trzeci rocznic odzyskania przez Polsk

wolnoci w 1918 r., a w Teatrze Narodowym dat premiery patriotycznego spektaklu O poprawie Rzeczypospolitej, w ukadzie i reyserii Adama Hanuszkiewicza.
Do 12 grudnia 1981 r. zagrano dwadziecia przedstawie, a po ogoszeniu stanu
wojennego, 15 i 17 grudnia 1981 r. odwoano spektakle w Gdasku, planowane
jako gocinne. Plakaty czasu nadziei zostay jako dokumenty artystyczno-typograficzne. Projetowa je do Relacji i O poprawie Rzeczypospolitej Krzysztof Tyczkowski (1955), artsyta wybitnie utalentowany, absolwent PWSSP [obecnie ASP ]
w odzi, od 2004 r. profesor grafiki. Plakat Relacji wydrukowano i szeroko rozpowszechniono. Obecnie jest on drukiem rzadkim i wysoko notowanym na auk-
2011-02-07 12:10:11
CZASU PRZEOMU
cjach. Plakat O poprawie Rzeczypospolitej nie uzyska zgody cenzury na druk

i rozpowszechnienie po 13 grudnia 1981 r. na polecenie wadz spektakl wycofano z repertuarau.
W 1981 r. plakaty Andrzeja Pgowskiego do filmw Robotnicy 13 i Czowiek
z elaza14 byy poszukiwanymi dzieami sztuki. Na plakatach artystycznych pojawia si czcionka z Solidarnoci Janiszewskiego. Ten krj pisma zwany solidaryc
wszed do wiatowego obiegu jako charakterystyczny znak cywilizacyjny
Solidarnoci.
Relacje Hanny Krall na scenie POSK-u w Londynie oglda Rosaw Szaybo (1933).
Poruszony ekspresj aktorw ofiarowa Teatrowi Narodowemu projekty plakatu
do kolejnej premiery. W listopadzie 1981 r. przysa z Londynu cztery projekty do
Romea i Julii. Teatr wybra projekt z par gobi i krwi przy dziobie. Dlaczego
krew? pytali aktorzy.
Po 13 grudnia 1981 r. nikt nie pyta o znaczenie krwi w sztuce?
Wtpiono, czy cenzura wyda zgod na druk i rozpowszechnienie plakatu teatralnego,

ktry obok tragicznej mioci pitnuje si, przemoc i krew znaki cywilizacji stanu
wojennego w Polsce. Cenzorzy nie zauwayli niuansu na obrazie do Szekspira, albo
ju wtedy zrozumieli, e czas cenzurowania Polakw dobiega koca. Krwawy plakat
Romea i Julii projektu Rosawa Szaybo budzi zainteresowanie sztuk, polityk i przyszoci. W Warszawie nagrodzono go tytuem Najlepszy Plakat Roku 1982.
2011-02-07 12:10:12
Plakat Romea i Julii dla Teatru Maego by widoczny w Warszawie, wtedy gdy
Francuzi wydali Bank obrazw dla Polski1. Byy to trzy tomy z ilustracjami wybitnych
artystw, ktrzy manifestowali swj sprzeciw wobec stanu wojennego i solidarno
z Polsk. Formy malarskie i graficzne europejskich twrcw byy inspiracj dla
mediw wolnego wiata. Nakad Banku obrazw wynis trzydzieci dwa i p tysica egzemplarzy. Artyci tantiemy autorskie za prawo reprodukowania prac przekazywali na fundusz Solidarnoci. Bariery cenzuralne i celne na granicy z Polsk po-
812
wodoway, e publikacje Banku obrazw dla Polski byy w Polsce mao znane. Europejscy twrcy swoj zaangaowan i konsekwentn postaw dla Polski sprawili,
e kategoria wspczesnych polonicw artystycznych dla Solidarnoci staa si
pierwsz w wiecie, wielk pinakotek przesa wolnoci i solidarnoci, ktr tworzyli artyci wolni, sawni, wraliwi i znakomici.
Prace wyej: Francuz, dadaista Csar Baldaccini (19211998); Islandczyk, postmodernista Gumundur Gumundsson Erro (1932); Francuz, pisarz, malarz, aktor
Roland Topor (1938-1997); Belg, Jean Michel Folon (19342005); niej: Hiszpan,
surrealista Antonio Saura (19301998); Brytyjczyk z Pentagramu, Alan Fletcher
(19312006); Hiszpan, figuralista i przedstawiciel pop-artu Eduardo Arroyo (1937).
2011-02-07 12:10:12
CZASU PRZEOMU
Potrzeby finansowe Solidarnoci w Polsce i w europejskich centrach wspiera twrczoci artystyczn malarz i grafik Luigi Castiglioni (19362003) zamieszkay w Maison-Laffitte. Jego obraz z Paczc Poloni nazywano siostr Marianny. Jako plakat i billboard z map Polski wczya go w midzynarodowe akcje pomocowe organizacja
Lekarze bez Granic (od 1982 Lekarze wiata). Organizacj kierowa Bernard Kouchner (1939), od 2010 r. minister spraw zagranicznych Francji.
Wybory 4 czerwca 1989 r. w Polsce konkluzje przeomu
Relacje cywilizacyjne Hiszpanii i Polski, w ktrych pozycja Solidarnoci miaa kluczowe

znaczenie, okrelano rwnie czasem przeomu. Latem 1989 r. media hiszpaskie
prognozoway skutki zmian w Europie, akcentujc rol Solidarnoci w Polsce w wyborach
4 czerwca. Opiniotwrczy, wydawany w Barcelonie, midzynarodowy dziennik El Periodico
przyzna Lechowi Wasie w 1989 r. tytu Czowieka Roku Nowej Ery. Postanowiono ukaza
posta Wasy jako bohatera europejskich przemian. Dla tego zadania, z inspiracji strony
polskiej, przyjto formy malarsk i graficzn zamiast formy tekstowo-opisowej. Oryginalnoci
i odwag El Periodico byo powierzenie zadania twrcom hiszpaskim i polskim ukazania
w artystycznie dowolny sposb Bohatera Roku 89. Wydanie El Periodico z grudnia tego
roku przypominao bardziej katalog wystawy artystycznej, ni wpywowy magazyn spoecznopolityczny. Okadka okolicznociowej publikacji2 miaa tytu zaskakujcy: ROK ZERO NOWEJ
ERY. Lech Wasa naszym Czowiekiem 1989. Najlepsi ilustratorzy polscy i hiszpascy
portretuj na wyczno lidera Solidarnoci. W krtkiej kronice roku 1989, przed wizerunkami
Wasy przywoano fotografiami tylko trzy wane postacie zmare w tym czasie: Salvadora
Dali, Ajatollaha Homeini i Herberta von Karajana. Komentarz do sylwetki Lecha Wasy
napisa Mateo Madridejos (1932), redaktor naczelny pisma, tytuujc swj tekst Espritu de
Gdansk (Duch Gdaska). Niezalenie od kierownictwa redakcji, organizatorzy konkursu
na najciekawszy wizerunek Wasy przyznali dwie finansowe nagrody specjalne: dla Sawomira Kitowskiego z Gdaska i Edwarda Lutczyna z Warszawy. Oto w kolejnoci okadka
2011-02-07 12:10:13
El Periodico i prace Hiszpanw: Augusti Puig i Pinyol (Sabadell 1948), Juan Carlos Perez
America Sanchez (Buenos Aires 1939), Antoni Salichs (Badalona 1949), German Meni
(Barcelona 1957), Javier Mariscal (Walencja 1950), Enric Satue (Barcelona 1938), Guilem
Cifre (Barcelona, bd.), Jordi Paris (Barcelona 1946), Salvador Saura (Barcelona 1950)
i Ramon Torrente (Barcelona 1951), Claret Serrahima (Barcelona 1950), Pati Nunez (Figueres
1959), Joan Pere Viladecans (Barcelona 1948), Emil Bargues (Barcelona 1948).
814
2011-02-07 12:10:14
Powyej prace Polakw: Sawomir Kitowski (Gdynia 1953), Dariusz Komorek (Warszawa 1960), Stasys Eidrigevicius (Medinikiai 1949), Krzysztof Tyczkowski (d
1955), Waldemar wierzy (Katowice 1931), Hubert Hilscher (Warszawa 1924, zm.
Warszawa 1999), Leonard Konopelski (Przemyl 1942), Edward Lutczyn (Heppen-
2011-02-07 12:10:16
heim 1947), Yakup Erol, (Zamo 1942), Lech Majewski (Olsztyn 1947), Tadeusz
Grabowski (Lww 1929), Jan Modoeniec (Warszawa 1929, zm. Warszawa 2000),
Mieczysaw Wasilewski (Warszawa 1942), Grzegorz Marszaek (winna 1946), Edward
Dwurnik (Radzymin 1943), Wiesaw Rosocha (Sokow 1945), Maciej Urbaniec
(Zamo 1925, zm. Stary Scz 2004), Andrzej Pgowski (Warszawa 1953), Franciszek
Maluszczak (Kotlice 1948), Marek Poza-Doliski (Warszawa 1950).
W dziesit rocznic Solidarnoci prace artystw hiszpaskich i polskich z wizerun-
816
kiem Wasy pokazano na wystawie w Galerii BWA w Gdasku. Po wystawie prace

hiszpaskie wrciy do redakcji El Periodico. Prace Polakw pokazano na wystawach
w Berlinie, Kaliszu, Krakowie, Lipsku, Pradze i Warszawie. Muzeum Narodowe
w Gdasku kupio do zbiorw sztuki oryginay prac profesorw Marszaka i Wasilewskiego. Portrety malowane przez Dwurnika, Kitowskiego, Lutczyna, Modoeca,
Maluszczaka i Urbaca s w kolekcjach prywatnych. W czasie wystawy portretw
Wasy w Gdasku, w Trjmiecie rozklejano plakaty Castiglioniego do Igrzysk
Solidarnoci (poniej). W 1989 r. artycie urzdzono wystaw indywidualn, pierwsz w historii Muzeum Narodowego w Warszawie Oddzia Muzeum Plakatu
w Wilanowie. Luigi Castiglioni by dla Solidarnoci ogromnie zasuony, co w czasie
otwarcia wystawy podkrelali premier Tadeusz Mazowiecki i prymas Jzef Glemp.
Midzynarodow konsekwencj cywilizacyjn nowego czasu przeomu dostrzeon przez wiat byy w Polsce wybory 4 czerwca 1989 r. do sejmu i senatu. Ich
wynik sprawi, e Solidarno definitywnie uwolnia Polsk od wiatowego postrzegania jako nalec do bloku pastw sojuszniczych, zdominowanych przez ZSRR.
Polska wesza w obszar pastw wolnego i demokratycznego wiata. Wybory
w Polsce dyplomacja amerykaska uznaa jako koniec zimnej wojny w Europie1.
W tym samym roku Polska potwierdzia take Hiszpanii swj udzia w EXPO 92
2011-02-07 12:10:21
CZASU PRZEOMU
Wystawie Uniwersalnej w Sewilli. Tym udziaem chciaa dokona dalszej, wyranej i trwaej transformacji swego obrazu w stosunkach midzynarodowych.
W 1991 r., jedenacie lat po narodzeniu Solidarnoci w Polsce mia miejsce zamach
stanu w ZSRR . Rozpoczy si zmiany na mapie politycznej wiata. 29 sierpnia
1991 r. parlament rosyjski zakaza dziaalnoci KPZR i skonfiskowa majtek
partii. Kraje postrzegane w wiecie jako proradzieckie uwolniy si w sposb naturalny i definitywny od politycznego hegemona. Gdy rzd rosyjski 6 wrzenia uzna
niepodlego Litwy, otwy i Estonii, to kraje te jako wolne pastwa natychmiast
zoyy akces do udziau w EXPO 92 w Sewilli. Solidarno emanowaa. Nowe
rzdy tych pastw przyjy podobne zaoenia dla swego udziau w Wystawie,
jakie formuowaa Polska: Jestemy wolni. Chcemy i bdziemy szczliwymi
spoeczestwami w pastwach demokratycznych. Musimy to wiatu pokaza.
Solidarno w Polsce od 1980 r. wnosia w spoeczne stosunki midzynarodowe
nowe idee cywilizacyjne, rzeczywiste impulsy i wsplne poszukiwanie wartoci.
Solidarno Globalna
Kiedy Polska zostaa zaproszona przez Hiszpani do udziau w EXPO 922 i sformuowaa przesanie swej obecnoci w Sewilli, pokazano wiatu zrodzon w Polsce Solidarno razem z jej uniwersalnym zakresem i charakterystyk wyraan nazw wasn
Solidarno Globalna. W Pawilonie Polski pokazano dziewidziesit dwa dziea artystw z trzydziestu szeciu pastw. Znakiem Solidarnoci Globalnej bya wizja nowej
flagi dla planety Ziema, wobec ktrej wszyscy jestemy i by musimy solidarni. Cyfra
92 nawizywaa symbolicznie i jednoznacznie do znaku oficjalnego EXPO .
Wersja skrcona znaku oficjalnego:
Liczb 92 spoeczno midzynarodowa kojarzya z rokiem wystawy urzdzanej w piset lat po wyprawie Kolumba w roku 1492. Liczba jako znak boskiej harmonii powinna
rzdzi kosmosem gosili przedstawiciele filozofii pitagorejskiej. Kady ksztat mona
2011-02-07 12:10:21
wyrazi liczb, a liczby s symbolami Absolutu przemawiajcymi do zmysu estetycznego

pisa w 1972 r., w Leksykonie symboli prof. Hans Biedermann. Tosamo dziewidziesiciu dwch projektw obrazujcych Solidarno Globaln, wzorem Flagi Ziemi
z EXPO 92 bya zbienoci celow i racjonaln. Liczba 92 sytuowaa uniwersalne
spotkanie Polski ze wiatem na terenie Wystawy Uniwersalnej EXPO 92 w Sewilli. Solidarno Globaln utrwalono w okolicznociowym albumie z reprodukcjami barwnymi
wszystkich prac wystawionych i zaprojektowanych dla EXPO jako Flagi Ziemi. Album by
818
Najpikniejsz Ksik Roku 1992 w konkursie Polskiego Towarzystwa Wydawnictw

Ksiek. Wstp napisa Lech Wasa, wprowadzenie merytoryczne Komisarza Polski3,
komentarz Erich von Daeniken (1935), szwajcarski pisarz, wizjoner i futurysta4. Obrazujcym Solidarno Globaln by obok Christera Themptandera (1943), Szweda wspierajcego Solidarno od roku 1980 i Rico Linsa (1955) z Brazylii i Brytyjczyka Davida
Hillmana (1943) malarz-debiutant Kurt Vonnegut junior (19222007), zaproszony do
udziau dziki powieci niadanie mistrzw i rozwaa zjawiska flagi Ziemi5.
Marek Rostworowski (19211996), profesor UJ i minister kultury, komentowa Solidarno Globaln jako polskie przesanie z EXPO 92. Hasem wystawy przypadajcej
w pisetn rocznic wyprawy Kolumba jest spotkanie dwu wiatw. W polskim scenariuszu zostao ono zinterpretowane jako pogranicze dwch epok zdominowanej przez
midzyludzk wrogo i wzajemne niszczenie i wyimaginowanej epoki globalnej solidarnoci w nastpnym wieku. Nasz kraj by przez dwa ostatnie stulecia, z krtk przerw
do niedawna, przysowiowym chorym miejscem Europy. Dlatego w XIX wieku Polacy
rzucili wezwanie do walki za wolno nasz i wasz. W roku 1980, w sytuacji zniewolenia komunistycznego pado haso Solidarnoci, a potem w roku 1981 solidarnocio-
2011-02-07 12:10:21
CZASU PRZEOMU
we Posanie do narodw Europy wschodniej. Dzi apelujemy do narodw wiata

o solidarno globaln w trzecim tysicleciu i zapraszamy artystw wszystkich krajw,
eby nadali ksztat temu wyzwaniu projektujc Flag Ziemi [zob. poniej]. Obrazujc
epok minion, sigamy do wyobrani polskiej, prognozujc przyszo do wyobrani artystw wielu narodw, bo taki bdzie horyzont wieku XXI.
Projektowa: L. Castiglioni
Prezydent RP Lech Wasa napisa w przesaniu na EXPO 92: [] z kocem obecnego

stulecia dopeni si te drugie tysiclecie naszej ery. Przed nami trzecie. Jakie bdzie?
Co nam przyniesie? XX wiek tak wiele zmieni w yciu Polski. Odrodzeni po latach niewoli i pastwowego niebytu u progu stulecia prbowalimy wykreowa i umocni nasz
wolno i suwerenno. Nasz wasny, polski los i nasze wspuczestnictwo, wspobywatelstwo w losie wiata. Mimo sukcesw nie na dugo byo nam to dane. Znw
triumfowaa obca przemoc, a nard zamiast budowa pomylno obecnych i przyszych
pokole przez lata trwa w pozorze istnienia, karmic si nadziej. By przetrwa. Dylimy do tego uparcie. wiadomi za celu podporzdkowalimy mu nasze dziaania.
Bylimy solidarni. Ocalilimy siebie. Odzyskalimy wolno, a z ni moliwo penego
istnienia we wasnym kraju i wrd narodw wiata. Otrzymalimy szans prawdziwego
rozwoju. Pragniemy tego samego dla innych. wiatu w nowym tysicleciu proponujemy
wspln prac dla wsplnego dobra. Solidarno Globu [] Expo 92 prezentuje dorobek cywilizacyjny ziemskiego globu. Jest ostatnim sowem ludzkoci XX wieku przekazywanym w przyszo. W wiek XXI. Chcielibymy, by znaczyo ono zgod i przyja
narodw caego wiata. Serdeczno wizw midzyludzkich i szacunek wzajemny
midzy wszystkimi pastwami. By znaczyo ono SOLIDARNO .
Projektowa: Krzysztof Tyczkowski
2011-02-07 12:10:22
Projektanci: Maciej Urbaniec i Alan Fletcher
820
Premier Jan Olszewski napisa: EXPO 92 w Sewilli widzimy jako spotkanie dwch
narodw europejskich z kracw kontynentu. W XVI i XVII wieku Hiszpani i Polsk
czyy bliskie wizi kulturowe, Hiszpania reprezentowaa Europ od zachodu,
Polska od wschodu. Kraje nasze mimo odlegoci geograficznej byy i s sobie
bliskie. Hasem EXPO 92 s odkrycia ludzkoci i spotkanie dwch wiatw. My,
Polacy dowiadczeni wojnami i utrat wolnoci chcemy dostrzec w tym wydarzeniu
ide pogranicza dwch epok: przeszej nacechowanej wrogoci midzy narodami,
dz niszczenia i tej odkrywanej epoki przyszoci, ktr pragnlibymy widzie
jako czas solidarnoci powszechnej na ziemskim globie.
19 lutego 1992 r. Pepe Iglecias w El Correo przedstawi ekspozycj polsk

i wyeksponowa polskie przesanie na EXPO 92: Spotkanie dwch wiatw
w Sewilli to, w polskim wydaniu, spotkanie na granicy dwch epok. Epoki antagonizmw i destrukcji z epok przyszoci jako solidarnoci globalnej. Powyej
projekty Flagi Ziemi jako symbolu Solidarnoci Globalnej: Seymour Chwast z USA
(1931), Willy Bosschem z Belgii (1930), Eduardo Camacho z Hiszpanii (1943
2006), Ikko Tanaka z Japonii (19302002), Wadimir Wadimirow z Rosji (1954),
Gerard Paris-Clavel (1943) & Vincent Perrottet z Francji.
2011-02-07 12:10:22
CZASU PRZEOMU
Komisarz Generalny EXPO 92, Emilio Cassinello z okazji wizyty Lecha Wasy w Sewilli powiedzia1: Panie Prezydencie, witamy na Wystawie Uniwersalnej w Sewilli.
Wyspa Kartuzw wituje dzi obecno kraju, bez ktrego nieatwo jest wytumaczy
obecny polityczny klimat wolnoci na caym Wschodzie Europy. Wystawa Uniwersalna,
pomylana zostaa tak, aby kade spoeczestwo przedstawio si innym, powinna
poczu si szczeglnie usatysfakcjonowana, przyjmujc wizyt najwikszego przedstawiciela narodu, ktry sprawi, e sowo solidarno zostao wpisane jako nieomylny
symbol tosamoci polskiej. Polska zajmuje w pamici XX wieku niezastpione miejsce,
ktre przysuguje pierwszemu ciosowi przeciwko temu, co Winston Churchill ochrzci
mianem elaznej kurtyny. To pokolenie Hiszpanw nie zapomni tak atwo zaciekej
obrony praw obywatelskich, ktrej Pan przewodniczy na pocztku lat osiemdziesitych.
Wschd europejskiego Zachodu, jak nazywaj swj kraj niektrzy polscy kartografowie2.
Polska zmienia bieg swej historii, aby wzi w rce swj los, podczas gdy odwanie
niweczya stare granice nietolerancji. Granice wolnoci s dzi szersze ni kiedykolwiek
dziki temu, e w pierwszym szeregu tej wielkiej pokojowej rewolucji stan nard polski
i taki ruch jak Solidarno. W Sewilli wstrzymujemy oddech, bdc wiadkami przemian
dokonujcych si w drugiej Europie. Ekspozycja staa si dokadnym odzwierciedleniem
nowych yciowych wartoci narodw, dzie po dniu, zmienialimy geografi tej wyspy,
aby moga sta si zwierciadem przyszej rzeczywistoci. Sdz, e tego dokonalimy
i e EXPO 92 jest dzi czym o wiele wikszym ni wyobraalimy to sobie na pocztku. Byo to moliwe dziki wiatrowi wolnoci, ktry przeszed nad Europ Wschodni.
Od tego momentu kontynent ten odnalaz swoje prawdziwe wymiary i od nowa jest
powoany, aby sta si nadziej milionw ludzi. Polska i Polacy, intelektualici i artyci
polscy wyrniali si zawsze przez swoj walk o wolno i obron wygnacw. Nieskoczenie wiele razy buntowali si przeciwko pokusie utosamiania mitw, anachronizmw i legend jako rde mirau potgi. Przeciwnie, to oni dali potg krajowi swoim
przesaniem wolnoci i wyobrani. Odwanym, wspaniaym i podniosym. To wanie
artyci polscy doszli do gosu w Polskim Pawilonie, przemawiajc jzykiem zrozumiaym
i ujmujcym, ktry pozwala na przewidywanie przyszoci kraju, ktry nigdy nie pozostawa z dala od zainteresowania i podziwu Hiszpanw [] Jako Hiszpanie wiemy ile
kosztuje osignicie stabilnoci i rwnowagi spoecznej, ze szczegln wraliwoci
potrafimy oceni wysiek i uczciwo polskiego narodu. Nich pynie std nasze gorce
pozdrowienie oraz gboka rado organizatorw Wystawy z powodu tak znaczcej
obecnoci Polski w Sewilli 19923. Prezydent Wasa, dzikujc za uznanie dla Solidar-
2011-02-07 12:10:23
noci4 wyraone w wystpieniu Komisarza Cassinello, powiedzia: Dziki Kolumbowi

wiat poszerzy swoje perspektywy w wieku XV. Dziki Polsce zmieniy si perspektywy
wiata w roku 19895. Te dwa zdania powinny by zamieszczone w podrcznikach historii dla szk w wielu krajach wiata mwili poruszeni wiadkowie tej historycznej
uroczystoci.
Solidarno odczytywano z logotypu Polski projektu Macieja Urbaca, prof. ASP w Warszawie. Znak wpisywa si w symbole solidarnoci globalnej. By te umieszczony na
822
serii pyt z nagraniem hymnu narodowego i koncertu galowego Sinfonii Varsovia

z Krzysztofem Pendereckim w Dniu Polski w Sewilli, 3 maja 1992 r. oraz na serii znaczkw millenijnych i kopertach projektowanych w 2001 r. przez prof. Tomasza
Bogusawskiego, Rektora ASP w Gdasku.
Solidarno w Polsce dowiadczaa zawirowa i przemian, ktre obrazowali [powyej,

od lewej:] Ewa Pawluczuk (1956) i Tomasz Bogusawski. Naley mie nadziej, e
pojcie Solidarnoci rozwinie si i za lat kilka funkcjonowa bdzie Polska Szkoa
Solidarnoci obok Polskich Szk Matematyki, Jazzu, Filmu i Plakatu.
2011-02-07 12:10:23
MARTA MARCINKIEWICZ
Rysunki satyryczne na amach szczeciskiej
Jednoci (19801981)
Sposobw na odreagowanie trudw peerelowskiej rzeczywistoci byo wiele:

poczwszy od zdecydowanych wystpie spoecznych, a koczc na opowiadaniu dowcipw omieszajcych wadze. Humor w PRL przybiera rnorodne formy
od powtarzania humorystycznych anegdot, poprzez piosenki, do rysunkw
satyrycznych. Posugiwano si prostym schematem gupiej wadzy przeciwstawiano mdre spoeczestwo1.
Rysunki satyryczne byy czci wielu czasopism, cho w literaturze przedmiotu
siga si po nie rzadko bd, mimo e stanowiy znakomity komentarz wczesnej
rzeczywistoci, w ogle nie analizuje si ich roli 2. Prostota formy pozwalaa
rwnoczenie przekaza niejednoznaczn tre, ktra szybko trafiaa do wiadomoci spoecznej. Zwaszcza w spoeczestwie, ktre przez lata nauczyo si
czyta midzy wierszami i bezbdnie wyczuwa wszelkiego rodzaju aluzje. Rysunki satyryczne oprcz tego, e pozwalay skomentowa biece wydarzenia,
peniy wan funkcj spoeczn tworzc co na wzr alternatywnego kodu, byy
jedn z form komunikowania si ludzi3. Wydaje si, e ilustrowany humor pozwala rozadowa napicie psychiczne spowodowane niepewn sytuacj spoeczn,
polityczn i gospodarcz oraz pomaga radzi sobie z krytyczn postaw wobec
rzeczywistoci. Wojciech Polak, wskazujc na popularno satyry w latach 80.,
pisa: Dla spoeczestwa kpina z wadzy bya te swoistym rodzajem autoterapii,
tak bardzo potrzebnej w tych ponurych czasach. miech i zabawa odpraj, s
te form psychicznej rekompensaty za doznane upokorzenia4.
O ile przed 1980 r. satyrycy do perfekcji opanowali sztuk aluzji, o tyle w latach
19801981 to, co dotd w obawie przed cenzorem musiao by wieloznaczne,
nagle stao si jednoznaczne. Swoboda wypowiedzi w czasie karnawau Solidarnoci ulega znacznemu rozszerzeniu. Karykaturzyci pozwalali sobie na kpiny
z systemu przy zgodzie ze strony wadzy. Dla rzdzcych by to swoisty wentyl
2011-02-07 12:10:23
bezpieczestwa, ktry pozwala rozadowywa narastajce napicie spoeczne 5.

Taka bya odpowied na ycie pod presj w narzuconym ustroju. Jak pisa Piotr
ukasiewicz: Wymianie wszystkiego, co presj ow wzmaga, dostarcza nie
tylko psychicznego zadouczynienia, lecz stanowi take oznak protestu6. Po
sierpniu 1980 r. nastpi prawdziwy wysyp artw i rysunkw satyrycznych w
prasie opozycyjnej. Wystarczy przywoa choby szczecisk Jedno pierwszy w Polsce oficjalnie wydawany periodyk NSZZ Solidarno (w kioskach Ruchu
824
pokaza si 10 stycznia 1981 r.) 7. W skad redakcji (w rnych okresach) wchodzili: Leszek Dlouchy (redaktor naczelny), Bazyli Baran, Jerzy Dbniak, Tadeusz
Dziechciowski, Ewa Gutkowska, Micha Kawecki, Lidia Kowaliska-Malanka,
Jerzy Latka, Karol Markowski, Micha Paziewski, Magorzata Piekara, Jarosaw
Piwar, Andrzej Wglarz, Stanisaw Wiszniewski i Tomasz Zieliski. Pismo wyrniao si na tle innych tytuw prasy zwizkowej m.in. brakiem pogldowej jednolitoci. Czonkowie redakcji wywodzili si z rnych rodowisk: ze szczeciskiego PAX -u, Wyszej Szkoy Pedagogicznej i Kuriera Szczeciskiego, mieli zatem
rne dowiadczenia i przekonania 8. Na jego amach nie uciekano od tematw
trudnych poddawano krytyce polityk pastwa, ale rwnie pokazywano zrnicowanie ideowe wystpujce w NSZZ Solidarno, np. krytykowano za
zbytni ulego doradcw Solidarnoci, dyskutowano nad odwoaniem z gdaskiej MKR Anny Walentynowicz czy nad programem wyborczym Lecha Wasy
podczas wyborw przewodniczcego zwizku na I Krajowym Zjedzie Delegatw
w Gdasku.
miao rzucono wyzwanie wadzom, m.in. za pomoc ukazujcych si na amach
Jednoci rysunkw satyrycznych. Pierwszy pojawi si w numerze 1 (19) z 10
stycznia 1981 r. Czstotliwo ich ukazywania si bya podobna w kadym
zamieszczano rednio po 34 rysunki, cho byy wydania, w ktrych pojawiao
si ich mniej bd nie byo ich w ogle. Ostatecznie w 49 numerach pisma pokazano ponad 100 rysunkw. Autorzy podpisywali si pseudonimem, inicjaami lub
imieniem i nazwiskiem: Gutek (Adam Gutkowski), Sawomir Lener, Daniel J., M.
W. (Marcin Wyrzykowski), A. W. (Adam Wycichowski) czy K. S. (Krzysztof Saaciski). Najwicej rysunkw stworzyli Lener, Gutek i Wyrzykowski. Komentowali
i krytykowali wszystkie przejawy dyletanctwa wadz od braku reform gospodarczych po wykorzystywanie represji w rozprawie z opozycj.
Opisywane poniej rysunki, podobnie jak dowcipy polityczne, byy broni, ktr
2011-02-07 12:10:23
MARTA MARCINKIEWICZ RYSUNKI SATYRYCZNE NA AMACH SZCZECISKIEJ JEDNOCI (19801981)
kierowano w znacznej mierze w rzdzcych krajem. Naley jednak zauway, e

poszczeglni czonkowie partii waciwie nie pojawiali si w rysunkach na amach
szczeciskiej Jednoci. Wyjtkiem by gen. Wojciech Jaruzelski, ktry w lutym
1981 r. zosta premierem. W swoim expos sejmowym zaapelowa o 90 spokojnych dni i zaniechanie strajkw. Zamieszczono wwczas rysunki nawizujce
do jego proby 9. Na jednym z nich (autorstwa Adama Wycichowskiego) gen.
Jaruzelski, trzymajc si skay nad urwiskiem, wygasza swj apel, co pokazywao beznadziejno sytuacji, w ktrej si znajdowa.
Do sw generaa odwoano si w jednym z kolejnych numerw. Zamieszczono

tam rysunek funkcjonariusza (Suby Bezpieczestwa?), ktry wykrela dni
z kalendarza. Znaczcy by podpis: Niewiele ju zostao spokojnych dni, wiszca za w tle paka zwiastowaa siow rozpraw z opozycj10.
Jednoznaczn wymow mia kolejny rysunek, na ktrym widnieje Sownik wyrazw

obcych dla dygnitarzy. Wrd wystpujcych w nim hase pojawiy si: demokracja, egalitaryzm, praworzdno, socjalizm, wolno. Intencj autora byo ukazanie wypaczenia tych poj przez wadze, ale bez odniesie ad personam11.
2011-02-07 12:10:23
826
Ironizowano rwnie z niemonoci krytykowania wadz, narzucania braku dialogu spoecznego i koniecznoci uciekania si do aluzji12.
19 marca 1981 r. doszo do usunicia z sali obrad Wojewdzkiej Rady Narodowej

w Bydgoszczy trzech dziaaczy Solidarnoci: Jana Rulewskiego, Michaa Bartoszcze i Mariusza abentowicza. Zostali pobici przez funkcjonariuszy Suby Bezpieczestwa i Milicji Obywatelskiej. W nawizaniu do brutalnoci wadzy w stosunku do opozycji, ktr chciano si (dosownie) przekona do swoich racji,
zamieszczono rysunek gronie wygldajcego mczyzny, ktry uderza rk
w st i mwi: No bdziecie nam wreszcie ufa czy nie!13.
2011-02-07 12:10:24
Do kolejnego rysunku karykaturzyst zainspirowaa niech prokuratury do wyjanienia sprawy bydgoskich wydarze 14. By to moment krytyczny w kontaktach
Solidarnoci z wadz. Przedstawiciele zwizku zadali ujawnienia i ukarania
winnych, zapowiadajc przeprowadzenie strajku generalnego.
Tymczasem spoeczestwo nie ufao ani wadzy, ani podawanym w oficjalnych

mediach informacjom. W 1981 r. opozycja kilkakrotnie zorganizowaa oglnopolsk akcj antymedialn. W jej ramach plakatowano miasta hasami: DTV kamie
czy Zejdziemy z murw gdy wejdziemy na anteny radia i telewizji, przedrukowywano te artyku 83 Konstytucji PRL, ktry mia gwarantowa obywatelom m.in.
wolno druku, sowa, dostp do drukarni, zasobw papieru, rodkw cznoci
czy radia. Opozycja protestowaa zarwno przeciw ograniczaniu jej tych praw,
jaki i przeciw podawanym w oficjalnych mediach nieprawdziwym informacjom.
Trud partyjnej propagandy nie zosta doceniony m.in. przez autora rysunku obnaajcego fikcj wylewajc si z programw telewizyjnych, w tym przypadku
z Dziennika TV15.
Krytyczny stosunek wobec stosowanej przez rzdzcych propagandy sukcesu w

mediach wyraano zreszt na amach Jednoci wielokrotnie. Inny z rysunkw
2011-02-07 12:10:24
przedstawia maestwo siedzce przed telewizorem, na ktrego ekranie widnieje stojcy tyem kot. Mczyzna komentuje to sowami: Znowu odwracaj kota
ogonem, na co kobieta odpowiada: Bo to z cyklu Zwierzyniec16.
828
Jednym z poj, ktre zrobio karier w wczesnej sytuacji spoeczno-politycznej

byo sowo odnowa. Szybko podchwycone przez karykaturzystw stao si
chtnie powielanym na amach tygodnika schematem. Najczciej wykorzystywano gr sw od nowa, czy motyw pocigu, zazwyczaj jedcego w koo
bd dojedajcego do znaku Stop. Tempo przeprowadzanych reform porwnywano te do chodu wia17.
2011-02-07 12:10:25

W poowie listopada 1981 r., majc wiadomo narastajcej w spoeczestwie

frustracji i apatii, zamieszczono rysunek ksiki pt. Historia PRL, w ktrej tytuami rozdziaw byy naprzemiennie: Bdy i wypaczenia oraz Odnowa18.
Powtarzajcym si czsto motywem bya take gospodarka. Wrd zamieszczanych rysunkw satyrycznych dominoway wanie ilustracje kryzysu19.
Jeden z nich przedstawia zy sen klienta. W narysowanej historyjce autor ukaza
picego czowieka, ktry we nie odwiedza sklep zaopatrzony we wszystkie
produkty. Jawi mu si to jako koszmar i w kocu si wybudza20.
2011-02-07 12:10:25
Na innym widzimy kobiet podczas wizyty u lekarza, ktra informuje go, e jej
stopa yciowa to platfus21.
830
Do trudnej sytuacji gospodarczej nawizyway te kolejne rysunki, ktre pitnoway permanentny kryzys gospodarczy i braki towarowe. Opatrzono je podpisami: Tragedia rzenika, Stowka naszych marze, Smacznego, Polakw
portret wasny. Do problemw aprowizacyjnych kraju odnosi si rwnie rysunek
przedstawiajcy wizyt u lekarza, na ktrym wychudzony pacjent informuje medyka o przyczynie swego stanu zagubionych kartkach ywnociowych; rysunek
ilustrujcy zamknity sklep elazny, na drzwiach ktrego widnieje napis: Zabrako ostatniego gwodzia do trumny; rysunek mczyzny stojcego przy pustym
dystrybutorze paliwa czy rysunek wi przy korycie, przy ktrym komentarz jest
zbdny22.
2011-02-07 12:10:26
2011-02-07 12:10:27
832
Jednoznaczny pozostawa rwnie stosunek do przeprowadzanych przez wadze

PRL reform gospodarczych, co ilustruj ponisze rysunki23. Zdawano sobie spraw z pozornoci dziaa reformatorskich i wyszydzano je.
2011-02-07 12:10:27
Lata 80. to czas, kiedy mielej pozwalano sobie na kpiny z systemu, co dotd
byo nieczste. Na amach tygodnika pojawia si take temat cenzury. Jeden
z rysunkw ukazywa metody pracy cenzorw: nad energicznie wykrelajcym
cae strony modym pracownikiem Gwnego Urzdu Kontroli Prasy, Publikacji
i Widowisk stoi chwalcy go za to przeoony24.
Od 1 padziernika 1981 r. obowizywaa ustawa o cenzurze, ktra zmienia zasady dopuszczania pisma do druku. Cho formalnie miaa polepszy warunki
wydawania pism opozycyjnych (w tekcie miaa by zaznaczona ingerencja
cenzora, redakcja dysponowaa prawem odwoania od decyzji Gwnego Urzdu
Kontroli Publikacji i Widowisk do Naczelnego Sdu Administracyjnego), to w rzeczywistoci spowodowaa, e wsppraca z cenzorami pogorszya si. W artyku-
2011-02-07 12:10:27
le zatytuowanym Do czytelnikw redakcja wyjaniaa, dlaczego 43. numer pisma

ukaza si kilka dni po terminie i dlaczego warunki jego wydawania ulegy znacznemu pogorszeniu. Jak pisano: cenzor zaprzesta konsultacji z redakcj jakie
odbyway si w kady czwartek. Wtedy moglimy wzajemnie przekonywa si
o naszych racjach, moglimy broni pisma. Teraz takiej moliwoci nie mamy.
W czwartek cenzor wrcza nam na pimie swoj decyzj: to zdj w caoci,
a tamto we fragmentach25. Tekst ilustruje wizerunek biedzcego si nad Jed-
834
noci cenzora.
Gonym echem w zwizkowej prasie odbi si take tzw. konflikt o wolne soboty
ze stycznia 1981 r. Wadze nie zamierzay przestrzega postanowienia podpisanego 3 wrzenia 1980 r. w Jastrzbiu, ktre gwarantowao pracownikom wszystkie soboty wolne. W wydaniu strajkowym karykaturzysta zilustrowa trwajce
negocjacje: przedstawiciel wadzy negocjuje z robotnikiem (L. Wasa?) mwic:
Podzielmy sprawiedliwie! Jedna sobota dla was, druga dla nas nastpna dla
was, i znowu dla nas26.
2011-02-07 12:10:28
Powstanie nowych rysunkw satyrycznych zainspirowa take jeden z najwikszych

kryzysw z wiosny 1981 r. brak zgody wadz na rejestracj Solidarnoci Wiejskiej.
Odmowa prawa do zrzeszania si w zwizki zawodowe rolnikw zaostrzya konflikt z rzdzcymi. Rysunek nawizuje rwnie do utworzenia Zwizku Zawodowego Dyrektorw, jawicego si jako policzek dla ruchu odnowy, ktry utrzymywa w mocy nomenklatur27.
W negatywnym kontekcie pokazywano te funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej,

ktrzy w charakterystyczny sposb pilnowali, by dziaacze opozycyjni vel element antysocjalistyczny uda si do pracy, co miao by gwarancj porzdku
spoecznego 28.
Jak ju wspomniano, Jedno bya pismem, ktre krytycznie oceniao nie tylko
dziaania wadzy. Antybohaterem rysunkw satyrycznych sta si take Lech
Wasa. By krytykowany choby za niech rozdzielenia funkcji przewodniczcego caego zwizku ze stanowiskiem przewodniczcego regionu gdaskiego
NSZZ Solidarno29..
2011-02-07 12:10:28
836
Oparta na ironii wobec systemu satyra polityczna bya niemal instytucj. Cz

rysunkw bya finezyjna, inne miay do brutalny charakter. Jednak, jak twierdzi
Hugo Steinhaus, dowcipem nie naley celowa, tylko trafia. Czsto byy sarkastyczne, a nawet bezczelne. Bez wtpienia stanowiy wane narzdzie walki z
wadzami. Pokazuj wysoki stopie radykalizmu, ale te niezalenoci pisma.
Eryk Krasucki zaryzykowa tez, e sytuacja, jaka zaistniaa w Szczecinie, braa
si w duej mierze z bardziej liberalnego podejcia tutejszej cenzury. Jak oceniali w latach osiemdziesitych eksperci Orodka Bada Prasoznawczych, niemal
poowa materiaw drukowanych na amach Jednoci nie miaa szans ukaza
si na amach innych pism i to bez wzgldu na form potraktowania tematu innych
lub ich skomentowania30. Redaktorzy pisma oczywicie wielokrotnie toczyli potyczki z cenzorami o moliwo zamieszczenia danego rysunku. Nie zawsze si
to udawao. Czasami jednak, dziki drobnej manipulacji, mona byo przemyci
wicej treci. Zdarzao si, e rysunek, ktry pocztkowo by nie do przyjcia dla
cenzora, zyskiwa akceptacj pod warunkiem, e zmieniono jego umiejscowienie.
W wyniku tego drobnego kompromisu, rysunek, cho nie pod tekstem, do ktrego stanowi komentarz, mg si jednak ukaza. Sytuacja pogorszya si dopiero
po wejciu w ycie nowej ustawy o cenzurze, o czym ju wspomniano.
Za pomoc kreski komentowano wszelkie wydarzenia polityczne i trudnoci pojawiajce si w PRL, od braku zaopatrzenia w sklepach poprzez represje stosowane przez wadze, a do naigrywania si z milicji i cenzury. Rysunki satyryczne
2011-02-07 12:10:28

s ciekawym, aczkolwiek rzadko wykorzystywanym materiaem rdowym. Niewtpliwie ilustruj panujce w spoeczestwie nastroje. Czsto miesz, nawet
ogldane dzi, ale raczej wywouj smutn konstatacj ponurej rzeczywistoci.
Z pewnoci dziki satyrze szara codzienno bya atwiejsza do zniesienia.
Humor agodzi bl egzystencji, ale te nis niebezpieczestwo znieczulenia na
sytuacj spoeczno-polityczn. miech, wyzwalajc pozytywne emocje, powoduje, e wymiewana sytuacja bd osoba staje nam si blisza31. Kreska penia
zatem rwnie rol terapeutyczn. Za jej pomoc dokonywano bezkrwawego
odwetu na absurdach dnia codziennego. Zdaniem ukasiewicza miech sprzyja
odreagowaniu stanw psychicznych wynikych z przewagi strony przeciwnej.
Poprzez opowiadane dowcipy czy rysunki satyryczne wczesna rzeczywisto
wydaje si bardziej oswojona, a przez to mniej grona.
Niewtpliwie rysunki satyryczne zamieszczane na amach Jednoci stanowi
swoisty zapis historii karnawau Solidarnoci. Doskonale odzwierciedlay panujce wwczas nastroje spoeczne, cho brakuje w nich akcentw szczeciskich.
Trafnie charakteryzoway peerelowsk rzeczywisto, wymieway istniejce
absurdy i daway wiele do mylenia czytelnikom.
2011-02-07 12:10:28
2011-02-07 12:10:28
ELBIETA PIETKIEWICZ
Radiowe agencje Solidarnoci w Gdasku
Radio od pocztku towarzyszyo strajkujcym w Sierpniu 80, a jako najszybsze

medium byo najskuteczniejszym rodkiem spoecznego przekazu. Dziaao
wwczas trjmiejskie radio strajkowe. Z pomoc pracownikw Morskiej Radiowej Obsugi Statkw i Zakadw Radiowych RADMOR z Gdyni zorganizowano sie
transmisji i po raz pierwszy przerwano blokad informacyjn Stoczni Gdaskiej.
Wykorzystano do tego sieci radiokomunikacyjne poszczeglnych zakadw.
Metod transmisji acuszkowej sygna z sali BHP dociera do radiowzw
zakadowych tych przejtych przez komitety strajkowe i dziki temu w wielu
miejscach Trjmiasta pracownicy mieli bezporednie transmisje z wydarze
dziejcych si w Stoczni1.
Specjalnego podkrelenia wymaga funkcjonowanie Studenckiej Agencji Radiowej ( SAR ), ktra dziaajc poza oficjaln cenzur moga przygotowywa
dwikowe relacje z kolejnych dni strajkowych. Bya to pierwsza radiostacja,
ktra ju 15 sierpnia nadaa informacje o strajku 2 . Jak wspomina Andrzej
Drzycimski: Wielkie wraenie robiy jednak bezporednie dwikowe nagrania
ze rodka strajku, ktrych w oficjalnych mediach nie sposb byo usysze.
Mao znanym dotd faktem bya praca [] Studenckiej Agencji Radiowej Politechniki Gdaskiej, ktra na strajk wysaa dwch reporterw, nagrywajcych
najwaniejsze wszystkie wydarzenia, a pniej take rozmowy z komisj rzdow. Przygotowywano rwnie specjalne reportae. Kadego dnia przywoone ze Stoczni nagrania byy montowane i opracowywane w studiu SAR -u
i na kasetach magnetofonowych rozprowadzane byy wrd zainteresowanych 3. Ci studenccy reporterzy, Jerzy Kasprzyszak 4 i Tomasz Zielski, przemykali si na teren Stoczni, nagrywajc materia dwikowy z przebiegu wydarze,
ktry by montowany i nadawany w formie reportay przemycanych take
w codziennym programie agencji pod mylcymi dla Suby Bezpieczestwa
tytuami 5.
2011-02-07 12:10:28
Podpisanie porozumie sierpniowych otworzyo nowe moliwoci tworzenia i nadawania przekazw medialnych niezalenych od oficjalnych przekaziorw rzdowych.
Pierwsz inicjatyw rodzcego si Zwizku bya Radiowa Agencja Solidarno
(RAS ), powstaa przy Midzyzakadowym Komitecie Zaoycielskim (MKZ ) ju we
wrzeniu 1980 r. Zaoya j Joanna Wojciechowicz, pniejsza szefowa Gdaskiej
Agencji Informacyjnej Solidarnoci. Jej pracownikami byli: Ryszard Czajkowski,
Jarosaw Pirowski, Mieczysaw Cholewa, dziaa tam take siedemnastoletni ww-
840
czas syn Joanny, Micha6. Agencja bya radiowzem nadajcym programy z okien
siedziby MKZ -etu (wtedy by to Hotel Morski) przez megafony skierowane na ulic
Grunwaldzk. Byy to gwnie komunikaty Komitetu i Krajowej Komisji Porozumiewawczej, relacje z obrad zwizkowych, wywiady z dziaaczami, fragmenty programw Radia Wolna Europa oraz piosenki opozycyjnych bardw (Kaczmarskiego,
Gintrowskiego, Kelusa, Kleyffa). Czsto nadawano cae koncerty, podczas ktrych
na ulicy zbiera si tum suchajcych, ktrzy czasami nagrywali je na prywatne
magnetofony kasetowe. RAS wydawa te krtkie serie kaset ze swoimi najbardziej
popularnymi programami, ktre w tej postaci trafiay pod strzechy, a pniej byy
kopiowane wiele razy jako cenne nagrania z drugiego obiegu, ktry powoli stawa
si oficjalnym. Dokumentowa rwnie przebieg obrad I Krajowego Zjazdu Delegatw w Hali Olivii. By pierwsz niezalen zwizkow agencj radiow, czynic
wyom w systemie oficjalnych rodkw masowego przekazu.
Impulsem do zaoenia nowej Radiowej Agencji Solidarno (nowy RAS ) byy
m.in. wydarzenia bydgoskie, ktre ostatecznie uwiadomiy Zwizkowi konieczno
stworzenia niezalenego przekazu informacji nie tylko w prasie, ale rwnie
w radiu i telewizji. W Warszawie dziaaa ju prnie Agencja AS , co stao si
bodcem do powoania podobnej agendy w gdaskiej siedzibie gwnych wadz
Solidarnoci. W kwietniu 1981 r. zaoono Biuro Informacji Prasowej Solidarnoci (BIPS ) Krajowej Komisji Porozumiewawczej, ktrym kierowa Aram Rybicki7.
W jego ramach utworzono redakcj radiowo-telewizyjn: Marianowi Terleckiemu
powierzono organizowanie zwizkowej telewizji, a Elbiecie Pietkiewicz radia.
Zesp radiowy tworzyli m.in.: Piotr Jagielski, Wojciech Nowicki, Waldemar Pocharski. Reporterami byli: Jerzy Kasprzyszak, Adam ytkowiak i Tomasz Zielski,
a lektorami: Bogumi Hausman, Jacek Tomaszewski i Elbieta Pietkiewicz. Obie
grupy dziaay na technicznej i kadrowej bazie SAR -u, ktra posiadaa studia
i reysernie wyposaone w profesjonalny sprzt radiowy8.
2011-02-07 12:10:28
ELBIETA PIETKIEWICZ RADIOWE AGENCJE SOLIDARNOCI W GDASKU
Dziaalno redakcji radiowej BIPS -u polegaa na nagrywaniu jednogodzinnych

magazynw informacyjno-publicystycznych zawierajcych aktualne serwisy informacyjne MKZ -etu lub Zarzdu Regionu i Krajowej Komisji Porozumiewawczej,
relacje z wydarze w Zwizku, wywiady z dziaaczami, komentarze, artykuy oraz
fragmenty programw Radia Wolna Europa (m.in. Kawalkada czasu, Radiowa
kronika spraw polskich i obcych) 9. Audycje te nagrywano na kasety, ktre byy
kopiowane i kolportowane do radiowzw zakadowych na Wybrzeu oraz w kraju (rozsyano je poprzez zwizkowych kolejarzy) 10. By to bardzo sprawnie dziaajcy system przeamujcy monopol informacyjny radia pastwowego (wczesnego Radiokomitetu), dziki ktremu informacje z ycia Zwizku rozchodziy si
szybko po caym kraju w wiarygodnej formie i treci. Pierwsz swoj audycj RAS
nagraa 25 kwietnia 1981 r. (by w niej m.in. wywiad z Jadwig Staniszkis), kolejne nagrywano dwa razy w tygodniu do koca sierpnia 1981 r. nagrano okoo
czterdziestu audycji.
Po zjedzie krajowym wynegocjowano dostp Zwizku do regionalnych programw
radia i telewizji (tzw. okienka zwizkowe), wic dalsza produkcja audycji na kasetach wydawaa si ju niepotrzebna. Krajowa Komisja Porozumiewawcza powoaa koordynatorw programw zwizkowych: w telewizji odpowiada za nie
Marian Terlecki, a w radiu Elbieta Pietkiewicz. W gdaskiej telewizji byo to
okienko dziesiciominutowe raz w tygodniu, a w gdaskim radiu dwudziestominutowe 11.
Efektem dziaalnoci RAS -u byo te wydawnictwo Zakazane piosenki (dwie
kasety) z nagraniami koncertw Oglnopolskiego Festiwalu Piosenki Prawdziwej,
ktry odby si w dniach 2022 sierpnia 1981 r. w Gdasku, w ramach obchodw
pierwszej rocznicy podpisania porozumie sierpniowych 12. Gdascy przedstawiciele Agencji przygotowywali te (nieregularnie) inne programy zwizkowe:
okolicznociowe magazyny, reportae (np. o Grudniu 70 czy Sierpniu 80),
transmisje ze spotka z dziaaczami zwizku (np. Lechem Was).
W midzyczasie trway negocjacje Krajowej Komisji Porozumiewawczej z komitetem ds. radiowo-telewizyjnych o dostp Solidarnoci do rodkw masowego
przekazu oraz o warunki obsugi zbliajcego si zjazdu krajowego. Jak podano
w Serwisie Informacyjnym BIPS -u, rozmowy nie przyniosy rozstrzygnicia problemu obsugi radiowo-telewizyjnej zjazdu Solidarnoci. Za podstawow przeszkod [...] strona rzdowa uznaa zagroenie strajkowe radia i telewizji ze
2011-02-07 12:10:28
strony KKK Pracownikw RTV 13. Powstaa wic konieczno stworzenia niezalenych zjazdowych ekip radiowo-telewizyjnych. W tym celu we wrzeniu 1981 r.
powoano zesp Radia Zjazdowego14. Przygotowywa on codzienn godzinn
relacj z obrad, kolportowan na kasetach po caym kraju, podobnie jak w przypadku innych materiaw RAS -u, za porednictwem kolejarzy, czonkw Solidarnoci15.
Konieczno realizowania wasnych programw radiowych wynikaa z sytuacji
842
w lokalnym radiu, nadal prorzdowym. W wydaniu zjazdowym Serwisu Informacyjnego z drugiej tury czytamy: [sprawa] pierwsza dotyczya moliwoci relacjonowania zjazdu w lokalnym (gdaskim) programie radiowym. W trakcie krtkiej
dyskusji, jaka si w zwizku z tym wywizaa przypomniano uchwa z I tury
zjazdu w sprawie transmisji, podkrelajc, e nadal brak jest gwarancji co do
rzetelnoci takich relacji i sposobu ich wykorzystywania przez kierownictwo Radiokomitetu. DTV ma si tak do informacji, jak paka milicyjna do rurki z kremem
stwierdzi Jerzy Jastrzbowski (Mazowsze), podsumowujc dyskusj. Zdecydowan wikszoci gosw odrzucono wniosek o podpisanie umowy z Gdaskim
Orodkiem Radiowym16.
Andrzej Drzycimski pyta, czy zbliajcy si zjazd krajowy uwiadomi ruchowi
potrzeb budowania struktur dla wolnego sowa? Przyspieszone zostay prace
nad sprztowym doposaeniem popularnego BIPS -u Biura Informacji Prasowej
Solidarno, dziaajcego przy Komisji Krajowej Zwizku. Utworzona w nim
Sekcja Radiowa nagrywaa cae obrady zjazdu, i codziennie produkowaa 1-, 2-godzinny skrt, uzupeniony nagraniami reporterskimi. Materiay te montowano
i zgrywano w formie relacji w studiu SAR -u. W nocy audycje te kopiowano na
kasety magnetofonowe, a rano rozwoono do radiowzw zakadowych w caym
kraju. Byy to wwczas jedyne wiarygodne relacje radiowe z obrad zjazdu S.
Zjazdowe radio oraz telewizja byy pierwsz prb stworzenia niezalenego
obiegu informacji typu audio i wideo poza cenzur oraz oficjalnymi mediami17.
Byo to kolejne przeamanie blokady i monopolu informacyjnego mediw publicznych, tym waniejsze, e konkurencyjne wobec przekama i manipulacji w tendencyjnych relacjach ze Zjazdu, robionych przez prorzdowych dziennikarzy18.
Po wprowadzeniu stanu wojennego osoby zwizane z Solidarnoci, pracujce
w mediach rzdowych zostay represjonowane. Za prac w BIPS -ie Adam ytkowiak zosta internowany w Strzebielinku, a potem zwolniony z pracy w Gdaskiej
2011-02-07 12:10:29
ELBIETA PIETKIEWICZ RADIOWE AGENCJE SOLIDARNOCI W GDASKU
Rozgoni Polskiego Radia, natomiast Elbieta Pietkiewicz zostaa zweryfikowana

negatywnie przez komisj Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego, wskutek czego
zwolniono j z radia na mocy dekretu o stanie wojennym. Oboje zostali pozbawieni prawa do pracy w mediach pastwowych otrzymali tzw. wilczy bilet19.
Marian Terlecki unikn internowania dziki temu, e udao mu si ukrywa przez
trzy lata w kryjwkach na trenie caej Polski 20. Kontynuowa dziaalno radiow
w formie podziemnego Radia Solidarno Gdask, ktre nadawao swoje audycje
do 1989 r. Na pocztku koordynowa je Terlecki, a pniej Maciej Pawlak
(19831989)21. Audycje nagrywano w prywatnych mieszkaniach na amatorskim
sprzcie w warunkach czsto partyzanckich. Wsppracowao z nim wiele osb
z dawnego RAS -u, a lektorami byli: Hanna Terlecka, Krystyna Kauser i Tomasz
Koliski. Krtkie audycje informacyjne nadawano z nadajnikw maej mocy rozmieszczanych najczciej w wieowcach duych dzielnic Trjmiasta. Wykonano
te wiele emisji na kanale lokalnej telewizji. Dusze, trzydziestominutowe magazyny nagrywano na kasety i kolportowano po caym regionie 22. Po raz kolejny
skutecznie zamano monopol mediw rzdowych, dostarczajc wiarygodnych
informacji z ycia podziemnej opozycji zwizkowej oraz podtrzymujc spoeczny
opr wobec reimowych wadz23.
Po zakoczeniu rozmw Okrgego Stou w kwietniu 1989 r. na bazie ekipy RAS -u
powsta kolejny zesp Radio Solidarni, jako agenda Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wasie. Kierowaa nim Elbieta Pietkiewicz, a wsppracowali:
Boena Leszczyska, Wojciech Szalkiewicz, Jacek Naliwajek, Wodzimierz Raszkiewicz, Karolina Malenda, Ryszard lesiski, Jacek Tomaszewski. Zesp
przygotowywa codzienne audycje wyborcze, emitowane w wydzielonym pamie
czasowym przyznanym gdaskiej rozgoni Polskiego Radia dla komitetw wyborczych. Nagrywano spotkania wyborcze w regionie, sondy uliczne, serwisy
informacyjne, przeprowadzano wywiady z kandydatami, przygotowywano serwisy
informacyjne24. Materiay montowano i zgrywano w SAR -ze, po czym zanoszono
tamy do radia do akceptacji przez redaktora naczelnego Jerzego Geberta.
Ocenzurowane w ten sposb audycje byy emitowane nastpnego dnia o wyznaczonej porze w bloku wyborczym25.
Po wygranych wyborach w czerwcu 1989 r. redakcja Solidarnych kontynuowaa nadawanie audycji prosolidarnociowych w Radiu Gdask. Wynegocjowano
z redaktorem naczelnym Andrzejem Mielczarkiem bezpatne emisje Gdaskiego
2011-02-07 12:10:29
Magazynu Niezalenego, informacyjno-publicystycznego magazynu nadawanego po uprzedniej cenzurze raz w tygodniu, od czerwca do grudnia 1989 r. Przygotowywali go Elbieta Pietkiewicz i Ryszard lesiski (w studiu SAR -u)26.
Ta formua bya jednak niewystarczajca dla potrzeb odradzajcego si Zwizku.
Wobec tego decyzj wczesnego szefa Zarzdu Regionu Bogdana Borusewicza
we wrzeniu 1990 r. reaktywowano RAS jako agend Zarzdu Regionu Gdaskiego27, nadajc na antenie Radia Gdask codzienne dwudziestominutowe audycje
844
informacyjno-publicystyczne z ycia Zwizku (od 1992 r. emisje byy realizowane

na antenie Radia Arnet) 28. Pracowali w niej: Boena Leszczyska, Katarzyna
Nowicka, Dorota Trela-Godzwo, Henryk ukowski, Wojciech Szalkiewicz, Jacek
Naliwajek. Bya to jedyna tego typu zwizkowa redakcja radiowa w Polsce, niezalena od oficjalnych mediw. Siedziba RAS -u miecia si w budynku Zarzdu
Regionu Gdaskiego przy Waach Piastowskich. Nowa Agencja dziaaa do listopada 1998 roku29.
2011-02-07 12:10:29
ANNA MARIA MYDLARSKA

I Krajowy Zjazd NSZZ Solidarno w filmowych
materiaach archiwalnych Video Studio Gdask
Kamera przekazana Solidarnoci przez zachodnie zwizki zawodowe podja

prac podczas drugiej tury obrad I Krajowego Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno w Hali Olivia w Gdasku. Utrwalony dziki niej obraz moemy odnale
w materiaach archiwalnych nagranych przez redakcj TV BIPS (Agencji Telewizyjnej Biura Informacji Prasowej Solidarnoci) grup pracownikw gdaskiego
orodka Telewizji Polskiej, ktrzy podjli decyzj o wsppracy z Biurem Informacji Prasowej Solidarnoci ( BIPS ), kierowanym przez Arkadiusza Rybickiego,
i wsptworzyli nowy obraz filmowy pierwszy w PRL niezaleny od wadzy, powstajcy poza zasigiem pastwowej cenzury.
Znaczna cz zachowanych do dzi materiaw przedstawia drug tur Zjazdu:
od 25 wrzenia do 1 padziernika 1981 r. Jest to obraz spokojniejszy i bardziej
wyciszony anieli burzliwa pierwsza jego cz. W materiale filmowym nie ma
momentu uchwalenia Posania do narodw Europy Wschodniej, nie wida te
pocztkowych dyskusji o procedurach i w peni demokratycznych sposobach
prowadzenia dyskusji, ktre powodoway konieczno bardzo dugiego obradowania podczas pierwszej tury Zjazdu. Nie obserwujemy rwnie pocztku konfliktu
o media, gdy dziaacze gdascy dali si uprosi i wpucili lokaln telewizj. Jeden
z dziennikarzy nie dotrzyma danego sowa i udostpni relacj telewizji oglnopolskiej, w ktrej z kolei okrojono i zmanipulowano przemwienie Wasy. Wywoao to prawdziw burz i dyskusj o granicach wolnoci sowa, ale te o sposobach
podejmowania decyzji, ktre wpywaj na medialny obraz Solidarnoci.
Materiay filmowe ukazuj drug tur Zjazdu, kiedy demokratyczna machina
Solidarnoci, dziaajca w warunkach niedemokratycznego pastwa, dziaa ju
sprawnie. Od strony redakcyjnej nagrany materia w duej mierze zawdziczamy
Marianowi Terleckiemu, twrcy i kierownikowi TV BIPS , oraz Adamowi Kinaszewskiemu nieyjcym dzi ju dziennikarzom i filmowcom. Obaj prbowali prze-
2011-02-07 12:10:29
prowadzanym wywiadom i sondom nadawa ton osobisty, szukajc sposobw,

by zgromadzony materia przedstawia moliwie wiernie to, co dziao si podczas
Zjazdu, a take prezentowa nie tylko obraz sali obrad, projektw uchwa i gosowa, ale i kuluary, debaty oraz osobiste postawy i przemylenia wanych postaci. Dziki ich koncepcji realizacyjnej zachowa si gos szeregowych delegatw
i zwykych czonkw Solidarnoci zgromadzonych wok Hali Olivii oraz tych,
ktrym udao si zebra przy udostpnionych publicznoci monitorach.
846
Materiay zrealizowane przez BIPS byy przeznaczone do natychmiastowego

pokazywania widzom. Wobec braku dostpu do mediw publicznych byy prezentowane na kasetach VHS ju podczas trwania Zjazdu co wida w materiale filmowym, poniewa zachowaa si oryginalna szata graficzna nadana przygotowywanym relacjom. Te same materiay zostay wykorzystane do zmontowania
pierwszego niezalenego powanego filmu dokumentalnego zrealizowanego poza
cenzur pastwow PRL . By to film dokumentalny pt. Kandydat, zrealizowany
przez Mariana Terleckiego, opowiadajcy o Lechu Wasie i jego ubieganiu si
o stanowisko przewodniczcego Solidarnoci.
Materiay nagrywane podczas Zjazdu zostay zarejestrowane kamer typu Umatic sprztem wwczas nowoczesnym, dzi archaicznym. Ich zachowanie
i stopniowe przegrywanie na nowoczesny nonik cyfrowy to zasuga Video Studio
Gdask pierwszego niezalenego producenta filmowego w Polsce, ktry w 2011 r.
obchodzi bdzie swoje trzydziestolecie (za dat powstania przyjmuje dzie
otrzymania pierwszej zjazdowej kamery i moment rejestracji pierwszych zdj
podczas Zjazdu Solidarnoci). Do zachowania tych materiaw powoano Fundacj Archiwum Filmowe Drogi do Niepodlegoci. Zajmuj one dzi kilkadziesit
kaset DVD , co stanowi od trzydziestu do czterdziestu godzin nagrania. Materia
nie jest doskonay technicznie, zdarzaj si powtrzenia, montae tych samych
uj, a kolejno kaset nie gwarantuje pewnoci chronologicznej wydarze. Cz
materiau zostaa wczeniej wykorzystana w Gdaskim Magazynie Katolickim
i w innych produkcjach Video Studio Gdask.
adnych wtpliwoci nie budzi za oryginalno i autentyczno zapisu filmowego. Mamy do czynienia z bezcennym wiadectwem tego, jak wyglday obrady
Zjazdu, czyli pierwszego demokratycznego za elazn kurtyn zgromadzenia
ludzi, ktrzy w cigu kilku miesicy demokratycznej kampanii wyborczej w zakadach pracy i w regionach otrzymali mandat do reprezentowania dziesiciu milio-
2011-02-07 12:10:29
ANNA MARIA MYDLARSKA I KRAJOWY ZJAZD NSZZ SOLIDARNO
nw Polakw. Jak pisa Jerzy Holzer: Na Zjazd wybrano 896 delegatw? Dane
o nich s fragmentaryczne i dopiero szczegowe badania mogyby przynie
charakterystyk tej zbiorowoci. Intuicyjnie mona zaoy, e przewaali dziaacze szczebla zakadowego. Byli to na og organizatorzy Solidarnoci: czsto
przywdcy komitetw strajkowych, ludzie o duym radykalizmie opozycyjnym,
dynamizmie i niechci do kompromisw. Mona oczywicie powiedzie, e z podobnych ludzi skadaa si Krajowa Komisja Porozumiewawcza i kierownictwa
regionw. Dziaacze szczebla centralnego czy regionalnego mieli jednak za sob
dowiadczenie rocznych kontaktw z wadzami, ustpstw i porozumie. Ustawicznie musieli sobie zadawa pytanie o granice moliwoci. Dziaacze zakadowi
zdawali si nieraz wierzy, i moliwoci Solidarnoci s nieograniczone1. Podobn wiar przepojone byy wypowiedzi osb tumnie zebranych pod Hal Olivii
i goci Zjazdu. Wielu rozmwcw oczekiwao (czsto osobicie od Wasy) wolnej
Polski, nie precyzujc jednak, jak Solidarno ma do niej doprowadzi. Wielu t
woln Polsk ju w Solidarnoci widziao, a znaczna cz delegatw i goci
wolne i demokratyczne obrady i wybory w tamtym czasie, choby tylko na szczeblu zwizkowym, postrzegaa jako niezwyke osignicie. Jeli wic rok 1989
nazywamy Jesieni Ludw, to rok 1981 przynis radosn i pen godnoci zot
jesie polskiej wolnoci dla wielu Zjazd by kulminacj karnawau Solidarnoci,
cho po drugiej turze pozostay zaledwie tygodnie do stanu wojennego.
Zjazd da przede wszystkim szans na przeprowadzenie w peni demokratycznych
wyborw do wadz Zwizku. Spraw kluczow by wybr przewodniczcego.
Znaczn cz Zjazdu stanowia prowadzona na sali obrad, w kuluarach i na jego
obrzeach otwarta dyskusja o wewntrzzwizkowej demokracji, stylu przywdztwa i kierunku, w ktrym powinien zmierza Zwizek. Materia filmowy pozwala na
zobaczenie tej dyskusji, otwartoci, z jak bya ona prowadzona, czy na poznanie
stylu mylenia przywdcw i ekspertw Solidarnoci. Proces wyaniania komisji
skrutacyjnych, zgaszania i akceptowania kandydatw na przewodniczcego,
prezentacji programw wyborczych, przebieg gosowania i liczenia gosw nie
pozostawiaj wtpliwoci obserwujemy narodziny polskiej demokracji, z jej
wszelkimi zaletami i wadami. Zjazd jest pocztkiem parlamentarnej kariery wielu
obecnych polskich parlamentarzystw i europosw, ale przede wszystkim jest to
debiut dzisiejszego przewodniczcego Parlamentu Europejskiego, Jerzego Buzka w roli prowadzcego obrady. Z dbaoci o dokadno i przejrzysto proce-
2011-02-07 12:10:29
dur, z szacunkiem dla kadego gosu, nawet niezbyt mdrego i stanowczo nazbyt
dugiego, z niezwykym spokojem prowadzcy prbowa posuwa naprzd pen
technicznych puapek, toczc si machin. Kamera BIPS (jest przecie tylko
jedna!) nie pokazywaa zbyt czsto prezydium obrad skupiaa si na sali, pokazujc twarze delegatw, ich ywe reakcje, entuzjazm i krytyczny zapa. W momentach dramatycznych delegaci nie przekraczali kanonw parlamentarnych. Nie
dochodzio do zbdnych ktni, nie przerywano sobie wzajemnie, nawet podczas
848
gorcych debat. Sala bya ywa, spontaniczna, ale zdyscyplinowana. Nie wykluczao to oczywicie dyskusji o tym, czy Zjazd nie uleg manipulacjom jednej czy drugiej
frakcji, ani poddawania w wtpliwo szczeroci intencji grupy przeciwnej.
Zwaywszy na to, e byo to pierwsze tego typu zgromadzenie, trzeba przypomnie
niezwyk sprawno caego zaplecza Zjazdu. Wszystkie teksty, ktre docieray
do delegatw, trzeba byo przepisywa na maszynie do pisania, wszystkie rozmowy midzynarodowe czono rcznie, obsugiwano zainstalowane specjalnie
na Zjazd teleksy, a skomplikowane wywody delegatw tumaczono na wiele jzykw. Organizatorzy poradzili sobie, nie byo chaosu ani zamieszania. Nawet
natok wszechobecnych kamer by wyranie uporzdkowany: wydzielone sektory,
pomieszczenia dla dziennikarzy, moliwo prowadzenia wywiadw t sprawno
wida w materiale filmowym. W oczy rzucaj si rwnie harcerze w mundurach
wykonujcy funkcje pomocnicze, odprowadzajcy delegacje na miejsce i dostarczajcy dokumenty.
Obok przejaww demokratycznego porzdku w materiale filmowym wida rwnie
pocztek fundamentalnych sporw polskiej demokracji. Rywalizacja o stanowisko
przewodniczcego podsycaa tlcy si ju od miesicy konflikt midzy Lechem
Was a Andrzejem Gwiazd. Ju wwczas paday publicznie zawoalowane
oskarenia o zdrad, niepoparte jednak konkretami po prbie ucilenia przez
Was, na czym konkretnie zdrada ta miayby polega, zostay przez Andrzeja
Gwiazd wycofane.
Rywalizacja kandydatw, jako przykad rnych sposobw autoprezentacji, pokazania siebie jako przywdcy, jest interesujca. Lech Wasa, charyzmatyczny
przywdca Sierpnia na Wybrzeu, by poza konkurencj. Pokaza, e jest taki
sam, jakim go delegaci znaj. Przyrzeka, e bdzie walczy do koca i nie porzuci sprawy Solidarnoci. Jednoczenie zarezerwowa sobie prawo do samodzielnego podejmowania decyzji. Potem niech mnie rozliczaj mwi. Z gry
2011-02-07 12:10:29
zakada, e zwycistwo bdzie wymagao rwnie zawierania kompromisw

z wadz. I tak postaw zdoby wikszo gosw pidziesit pi procent
ju w pierwszej turze. Jego najpowaniejszym konkurentem by Marian Jurczyk,
ktry z dzisiejszej perspektywy wydaje si cakowicie bezbarwny. Obiecywa on
podejmowanie decyzji wycznie po konsultacjach a do szczebla zakadu i rozwizywanie problemw poprzez suchanie ludzi. Nie proponowa przywdztwa. Zdoby
znaczce poparcie dwudziestu czterech procent gosw. Za Jurczykiem przemawiao take podpisanie Porozumienia w Szczecinie i kierowanie strajkami sierpniowymi w regionie. Moe gosowali na niego wanie delegaci z regionu? Trzecim
kandydatem by Andrzej Gwiazda, obiecujcy bezkompromisowe i radykalne podejcie do wadzy jako partnera rozmw i adresata akcji strajkowych (w dyskusjach
powraca do idei strajku czynnego). Zyska dziewicioprocentowe poparcie najradykalniejszych delegatw. O ten elektorat konkurowa z Gwiazd Jan Rulewski, ale
jego wystpienie o koniecznoci przeciwstawienia si nie tylko wadzy w kraju, ale
take Zwizkowi Radzieckiemu zyskao tylko sze procent gosw.
Werdykt wyborczy materiay BIPS pokazyway na tle sondy przeprowadzonej wrd
tumw zebranych wok Hali Olivii. Wikszo pytanych opowiadaa si za Was, spodziewajc si jego zwycistwa. Marian Terlecki przeprowadza te
sond w Stoczni z podobnym rezultatem. Jeden z pytanych delegatw mwi,
e bdzie gosowa na Was, bo zosta do tego zobowizany przez wasny region,
ale sam podjby inn decyzj. Ostateczny wybr Wasy wywoa entuzjazm
uczestnikw obrad i osb zebranych wok Olivii, ktrzy podkrelali, e s wiadkami niezwykego momentu, a wierzc w szczegln historyczn rang Zjazdu,
wyraali nadziej na przyszo marzyli o Polsce wolnej i demokratycznej.
Entuzjastycznie przyjmowano take Gos Wolny gazet codzienn Zjazdu,
wydawan przez BIPS . W tym miejscu trzeba zaznaczy, e entuzjazm i jego
przejawy w roku 1981 nie byy skaone fenomenem opisywanym przez Stjepana
Mestrovica w jego pracy Postemotional society i nie by on sztucznie wywoywany. Byo dokadnie tak, jak w klasycznym opisie Durkheima, do ktrego autor si
odnis. Najwiksz intensywno entuzjazm osiga w momencie, gdy wszyscy
delegaci byli razem i wchodzili ze sob w bezporedni relacj, uczestniczc w tej
samej idei i w tym samym odczuciu chwili2.
Obok debaty o demokracji wewntrzzwizkowej i dyskusji przedwyborczej toczya si ostra dyskusja na temat mediw i fatalnej roli, jak odgryway. Pady
2011-02-07 12:10:29
wwczas sowa: Niech telewizja nadal mwi o Zjedzie gosem komunikatw

TASS -a (Agencja TASS w swoim komunikacie przedstawia Zjazd jako bardzo
radykalnie antysocjalistyczny i antyradziecki). Dziennik Telewizyjny ma si tak

do informacji, jak milicyjna paka do rurki z kremem tylko forma jest podobna.
Std niezwykle ostra uchwaa wykluczajca obecno telewizji publicznej podczas
Zjazdu i entuzjastyczne przyjcie informacji o tworzeniu wasnej telewizji, ktr
nieco na wyrost postrzegano w pierwszej niezalenej kamerze Solidarnoci.
850
Wanym wtkiem zjazdowej dyskusji staa si kwestia samorzdu w zakadach

pracy, ktrej uchwalenia domagaa si Solidarno. Ustawa ta, przez wielu uznawana za uomn, w wersji choby czciowo uznajcej argumenty Solidarnoci
(przyznanie samorzdowi, poza najwikszymi zakadami pracy, wpywu na wybr
dyrekcji) oznaczaa de facto pierwsze zaamanie zasady partyjnej nomenklatury
powany wyom w strukturze PRL .
Najwaniejsze rozmowy toczyy si jednak w kuluarach Zjazdu, gdzie udao si
dotrze TV BIPS . Rwnie debata o przyszoci Solidarnoci toczya si w obecnoci kamery. Dyskutowano o tym, czym ma by Zwizek, jak rol ma peni
jego przewodniczcy i jakim ciaem bdzie Komisja Krajowa. Niektrzy eksperci
chcieli Komisji zoonej z niszych rang reprezentantw regionw, przebywajcych na stae w Gdasku. Wasa domaga si ciaa z nazwiskami, zoonego
z regionalnych liderw, od ktrych mona by oczekiwa zdolnoci do zapanowania nad nastrojami w regionach i do podejmowania niepopularnych decyzji.
Swoboda wypowiedzi i zrnicowanie postaw w autentycznej dyskusji, cieranie
si odmiennych stanowisk i punktw widzenia wszystko to stanowio o wielkim
kontracie midzy debat zjazdow a debatami, jakich wiadkami bywali ludzie
yjcy w epoce PRL .
Dzi moe zadziwia rozziew pomidzy tym, co stao si naprawd, a wczesnymi oczekiwaniami. Jacek Kuro w wywiadzie udzielonym Marianowi Terleckiemu
mwi, e odsunicie od wadzy komunistw moe okaza si szybkie i atwe,
a wyzbycie si wszechobecnych kolejek trwa cae lata. Obawa, czy i jak Solidarno poradzi sobie z konkretnymi problemami, stojcymi przed polsk gospodark i spoeczestwem, przymiewaa kwesti moliwych skutkw konfrontacji
z komunistyczn wadz. Wiele osb mwio o tym, e zagroenie konfrontacj
z wadz zostao odsunite i po Zjedzie bdzie czas na wypracowanie kompromisu, na posadzenie si w Polsce jak o tym mwi Wasa. Zgromadzeni na
2011-02-07 12:10:29
Zjedzie liczyli, e maj przed sob czas, w ktrym Solidarno okrzepnie, a jej
nowo wybrane wadze zaczn dziaa dla dobra Ojczyzny.
Zebrani zakoczyli obrady hymnem, wyraajc nadziej, e nastpny Zjazd
bdzie lepszy. (Trzeba byo poczeka a dziewi lat!). Ju w kilka tygodni po
tych wydarzeniach znaczn cz delegatw czekao internowanie, dugoletnie
ukrywanie si, dziaalno konspiracyjna, czasem emigracja. Twrcy relacji filmowej z Hali Olivii podzielili ten trudny los: Adam Kinaszewski zosta internowany, a Marian Terlecki po okresie ukrywania si aresztowany za zabr
mienia wielkiej wartoci, czyli kamery Solidarnoci, tej samej ktr filmowa
Zjazd. Znaczna cz filmowcw, operatorw i montaystw, zwizanych z realizacj materiaw, nie znalaza dla siebie miejsca w Telewizji Polskiej stanu
wojennego. A do 1989 r. stracili zawodowe szanse. Cz spord zwolnionych
z pracy doczya do Mariana Terleckiego tworzcego przy wsparciu Kocioa
Video Studio Gdask, ale wielu twrcw telewizyjnych powrcio do zawodu
dopiero po latach.
Ju w wolnej Polsce Terlecki i Kinaszewski odegrali swoje wane role, zrealizowali wiele filmw, dostali nagrody (w rnych latach), kierowali orodkiem telewizji w Gdasku (obaj krtko). Terlecki zosta w 1991 r. prezesem Komitetu ds.
Radia i Telewizji, a Kinaszewski odrzuci propozycj kierowania oglnopolsk
telewizj.
Zarejestrowane filmowe wiadectwa I Krajowego Zjazdu Delegatw Solidarnoci
nie pokazywano przez wiele lat. Patrzc na nie z dzisiejszej perspektywy, zaskakuje nas sposb, w jaki liderzy i czonkowie Solidarnoci patrzyli na Polsk i wiat.
Mona zada pytanie, w jakim stopniu wiadomo niesuwerennoci kraju ograniczaa swobod ich wypowiedzi, zmuszaa by nie ujawniali skali swoich marze
i zamierze. W kadym razie z perspektywy dzisiejszej Polski omawiane wwczas
zagadnienia wydaj si wane i kluczowe dla ycia kraju, ale nie wzywaj wprost
do zmiany ustrojowej. Kwestie reformy samorzdowej, samorzdnoci w zakadach
pracy, wolnoci mediw rozwaano jako wane elementy ksztatowania innej,
wolnej Polski. Dokonane dziki Solidarnoci, po dugim okresie stanu wojennego
i przeomie lat 1988/1989, dramatyczne zmiany ustrojowe, jak wyzwolenie Polski
i Europy rodkowo-Wschodniej spod dominacji ZSRR , wyjcie z Polski wojsk
radzieckich czy w peni wolne i demokratyczne wybory, nie mogy by jeszcze
omawiane podczas I Zjazdu, a przynajmniej nie w obecnoci kamery. Artykuo-
2011-02-07 12:10:29
wane przez ludzi zebranych wok Hali Olivii ogromne nadzieje wynikay z nastroju tamtego wydarzenia, z klimatu wolnoci, niezwykej atmosfery karnawau
Solidarnoci, a nie wprost z tego, co mwiono podczas obrad. Solidarno od
Sierpnia 80 niosa nadziej na wolno, a Zjazd by kolejnym etapem tej drogi,
do ktrej optymistycznego finau byo jednak jeszcze daleko. W materiaach filmowych mona to dokadnie przeledzi, zobaczy i usysze, a przede wszystkim poczu atmosfer niezwykego historycznego momentu u progu wolnoci.
852
2011-02-07 12:10:29
MAGORZATA PTASISKA-WJCIK
Paryska Kultura wobec wydarze w kraju 19801981.
Szesnacie miesicy Solidarnoci
Paryska Kultura 1 od pocztku swej dziaalnoci prowadzia konsekwentn polityk

prokrajow, uznajc oddziaywanie sowem za rzecz najwaniejsz i jedynie realn form walki o niepodleg i demokratyczn Polsk w zjednoczonej Europie2.
Taka postawa odrniaa j od wikszoci orodkw emigracyjnych, koncentrujcych si przede wszystkim na budowaniu pastwa polskiego na uchodstwie,
dyskusjach o roli emigracji, przy odrzuceniu wszelkich form kontaktw z Polsk.
Wszystkie najwaniejsze wydarzenia w kraju, ukadajce si w sekwencj dat:
Czerwiec 56, Marzec 68, Grudzie 70, skoczywszy na radomskim Czerwcu 76,
od razu znalazy oddwik w strategii Giedroycia, zgodnie z jego maksym przylegania do rzeczywistoci. Na amach miesicznika coraz wyraniej przewaaa
tematyka krajowa, a tzw. krajowcy zaczli dominowa w Bibliotece Kultury.
Obok inteligencji Kultura prbowaa dotrze rwnie do rodowisk robotniczych.
W wywiadzie udzielonym Barbarze Toruczyk Redaktor przyzna, i rok 1970 sta
si dla niego pocztkiem pewnych nadziei dlatego zacz stawia na robotnikw.
Uwaa, i wczesn sytuacj mona porwna z latami dziewisetnymi w Polsce. Jak z tej miazgi ludzkiej, jak byli robotnicy wtedy, zacza wyrasta wiadoma klasa robotnicza. I dla mnie ten proces by nieunikniony: musia nastpi3
przekonywa. Z kolei w innej rozmowie przypomina, i rewolucje wywouj robotnicy, a ona zwycia, jeli zostanie poparta przez inteligencj4.
Zmiana taktyki odbia si take na gronie wsppracownikw Giedroycia. Od
drugiej poowy lat siedemdziesitych w miesiczniku pojawiay si nowe nazwiska,
doczali niezaleni autorzy znad Wisy, a w pewnych przypadkach mona byo
nawet mwi o zmianie pokoleniowej. Swoje opinie coraz czciej prezentowali,
przewanie pod pseudonimami, zarwno ci wczenie przebywajcy zagranic,
jak i przysyajcy swe teksty rnymi kanaami z Polski, m.in.: Czesaw Bielecki,
Tadeusz Chrzanowski, Zdzisaw Najder, Tomasz Mianowicz, Leszek Szaruga czy
2011-02-07 12:10:29
Roman Zimand. Ich gosy zamieszczano gwnie w dziale Kraj stworzonym

pierwotnie jako Sprawy krajowe w ktrym analizowano zarazem sytuacj
polityczn, ekonomiczn, jak i spoeczn, pisano o dziaaniach tzw. opozycji
demokratycznej, o roli i pooeniu Kocioa. Z czasem nastpoway coraz czstsze odstpstwa od tej zasady, natomiast systematycznie wzrastao znaczenie
Obserwatorium, traktowanego jako miejsce dla wyraania opinii samego Giedroycia. W swych listach Giedroyc czsto odsya wanie do tego dziau jako
854
miejsca prezentujcego stanowisko Kultury5.

Od pocztku 1980 r. w miesiczniku ukazay si artykuy, analizujce w rnych
aspektach wczesn sytuacj w kraju i prbujce przewidzie jej dalszy rozwj6.
Kwesti oczywist pozostawa narastajcy konflikt spoeczny, a niewiadom stanowi jedynie czas i rozmiar jego eksplozji. Z tego tytuu wymown okazaa si
dyskusja nad gon ksik Tomasza ubieskiego pt. Bi si czy nie bi? powicon polskim powstaniom: listopadowemu, styczniowemu i warszawskiemu,
w ktrej gos zabrali Jan Ciechanowski, Jan Nowak-Jezioraski i Piotr Wandycz
zamieszczon w lipcowo-sierpniowym, wakacyjnym numerze pisma w 1980 r.
(przygotowywanym wczeniej)7. Redaktor proroczo zaanonsowa jej druk Nowakowi: Wyglda na to, e ten temat zaczyna by coraz bardziej aktualny8.
Obserwujc na bieco rozwj wydarze w Polsce, tak w poowie sierpnia Giedroyc
dzieli si z Herlingiem-Grudziskim swoimi spostrzeeniami: Fala strajkw
w kraju wykazaa, e KOR wietnie zdaje egzamin jeli idzie o informowanie
kraju i zachodu /dzi [sic!] wszystkie agencje, korespondenci etc. powouj si
na nich/ [sic!] ale nie maj adnego wpywu. Mao tego: boj si nawet wysuwa
a waciwie poprze spontanicznych inicjatyw robotniczych, domagajcych si
wolnych wyborw do Zw. Zaw. Akcja robotnicza dalej wykada wiadczy, e
uwiadomienie robotnikw od 70 roku kolosalnie poszo naprzd, ale zamykaj
si oni wycznie w swoich sprawach, nie liczc si ani z innymi grupami spoecznymi, ani z rzeczywistoci. Domaganie si podwyek pac i polepszenia
zaopatrzenia to prowadzi do katastrofy. KOR nie potrafi nawet wysun postulatu wprowadzenia kartek na miso i inne deficytowe artykuy9. Redaktor liczy na
osobiste przedyskutowanie tych kwestii, proszc rwnoczenie Grudziskiego
o zajcie si, jego zdaniem, wan spraw. Dotyczya ona zorganizowania
w Strasburgu table ronde powiconego dyskusji nad wejciem Polski, Czech
i Wgier do Zjednoczonej Europy. Giedroyc pomin Litw i kraje batyckie, zali-
2011-02-07 12:10:29
MAGORZATA PTASISKA-WJCIK PARYSKA KULTURA WOBEC WYDARZE W KRAJU 19801981
czywszy je do bloku skandynawskiego. Natomiast uwaa, i Ukraina z Biaorusi nawet po odzyskaniu niezalenoci pozostan ekonomicznie zwizane
z ZSRR . Przywizywa do tego pomysu wielk wag i chcia jak najszybciej
zacz do niego przygotowywa opini Zachodu, jak rwnie da mono by
cz przynajmniej opozycji zaja si t spraw/ [sic!] ta cz KOR -u pracujca z Czechami/ [sic!]. Ma si rozumie trzeba by to zrobi z maksymalnym haasem i wystawi dobre opracowania z naszej strony 10. Grudziskiego poprosi
o sd na ten temat.
Pisarz przychyli si do tego projektu, uznajc go za bardzo dobry. Proponowa jedynie, by wczeniej odby powane kolokwium z udziaem ekspertw z Europy
rodkowo-Wschodniej, a dopiero pniej skierowa ich wnioski do Parlamentu Europejskiego. Zapowiedzia rwnie swj przyjazd do Kultury w poowie wrzenia11.
Wypadki na Wybrzeu potoczyy si szybko i Giedroyc 31 sierpnia, na gorco,
napisa do Grudziskiego, aby jak najszybciej przyjecha do Maisons-Laffitte. Jak
si wyrazi, yjemy tutaj w nieustannym trzsieniu ziemi, poniewa z jednej
strony mnstwo dziennikarzy zagranicznych zwracao si o wywiady, informacje
i komentarze, co stanowio problem ze wzgldu na aresztowanie w Polsce
wszystkich bliszych i dalszych znajomych oraz trudnoci w poczeniach telefonicznych, z drugiej strony na konieczno zastanowienia si nad sformuowaniem naszych postulatw zarwno do Kraju, jak i do emigracji12. Jego zdaniem,
trzeba wyranie powiedzie, e dotychczasowa taktyka [Stefana M.P.W. ] Wyszyskiego ratowania reymu z opresji nic nie daa. Zarwno robotnicy
w Gdasku jak powiedzmy biskup Tokarczuk s dowodem, e mona tylko wtedy
co uzyska, zachowujc bardzo tward postaw, liczc si jednoczenie z realiami PRL -u13. W tym samym licie powrci take do pomysu dyskusji w Parlamencie Europejskim na temat wejcia Polski, Wgier i Czech do Wsplnego
Rynku. Uwaa t rzecz za niezmiernie piln, gdy w tej chwili jest ogromna
koniunktura i moda na Polsk, jakiej chyba jeszcze nigdy nie byo i teraz atwiej
bdzie przeprowadzi tak imprez, tym bardziej jeli si j ubierze w dtente,
szukanie rwnowagi i normalizacji stosunkw etc.14 Jednoczenie poinformowa
o ogoszeniu w prasie niemieckiej wielkiego apelu o pomoc dla opozycji oraz
planowanym spotkaniu z Aleksandrem Smolarem i Krzysztofem Pomianem w celu
omwienia wczesnej sytuacji, wobec ktrej by coraz wikszym pesymist, przepowiadajc, i trudnoci dopiero teraz si zaczn15.
2011-02-07 12:10:30
Oficjalne stanowisko Kultura przedstawia dopiero w numerze padziernikowym

miesicznika w dziale Obserwatorium. Rozpoczynajc od konstatacji, i jakkolwiek nie zostayby nazwane ostatnie wydarzenia, to jedno byo pewne: Polski
Sierpie bdzie dat graniczn, ktra pozwala mwi do sierpnia 1980, od
sierpnia 1980. Dalej stwierdzono, i lekcja Grudnia 70 nie posza na marne.
Podkrelono, i spord wszystkich porcji wolnoci ta powinna okaza si najwiksza i najtrwalsza. Doceniajc postaw robotnikw, Redakcja przyznaa, i
856
proces emancypacji polskiej klasy robotniczej zrobi postpy zdumiewajce;

chwilami trudno prawie uwierzy, e co rwnie gbokiego mogo si dokona
w tak krtkim stosunkowo czasie. Sierpie 1980 by wspaniaym pokazem dojrzaoci, rozwagi, mdroci, a zarazem determinacji i twardoci polskich robotnikw 16. Podkrelono, i w miejsce stereotypu robotnika walczcego gwnie
o kiebas zaj obraz robotnika, czowieka, obywatela. Polaka, ktry stawia
dania wykraczajce poza wasny warsztat pracy i wasne dorane sprawy bytowe dania syndykalne, obywatelskie, polityczne, moralne, narodowe, kulturalne17. Jednoczenie, podziwiajc dojrzao polskiego Sierpnia robotniczego,
przypomniano o czynnikach, ktre go wsptworzyy: rol Kocioa, zwaszcza
podry Jana Pawa II do kraju; znaczenie opozycji, szczeglnie KOR -u i Robotnika oraz korowskich dziaaczy na Wybrzeu; prac Ruchu Modej Polski i wkad
Klubw Inteligencji Katolickiej; zasugi Towarzystwa Kursw Naukowych; a take
caej sieci pozacenzuralnych wydawnictw i czasopism18.
Nastpnie powicono passus Kocioowi katolickiemu w Polsce i kardynaowi
Wyszyskiemu zapewniajc przy tym, i stanowisko Kultury byo zawsze wywaone i obiektywne. Doceniano rol, jak peni Koci, oraz wielkie zasugi
Prymasa Polski w zakresie obrony tosamoci i suwerennoci narodu oraz nieustpliwej walki o prawa ludzkie i obywatelskie zarwno w Sierpniu, jak i w minionych latach. Wyraono take pogld, i ukrywanie niedomaga czy bdw
popenianych przez przedstawicieli Kocioa w Polsce nie suy ani prawdzie, ani
sprawie wolnoci. Zasada ta rozciga si rwnie na osob ks. Prymasa19. W ten
sposb Redakcja odniosa si do kazania kardynaa Wyszyskiego wygoszonego 26 sierpnia w Czstochowie, ktre mogo zosta odebrane jako nawoywanie
robotnikw do zaprzestania strajkw i powrotu do pracy. Zarzucajc, i w tym
kulminacyjnym momencie, kiedy rozstrzygay si losy powodzenia negocjacji
z komisj rzdow, kazanie to mogo zada miertelny cios niezalenemu rucho-
2011-02-07 12:10:30
wi robotniczemu, ktry po raz pierwszy w powojennych dziejach Polski i caego

obozu socjalistycznego by wwczas bliski realizacji swego zasadniczego postulatu: wydarcia prawa do utworzenia i dziaania wolnych, niezalenych od
wadzy zwizkw zawodowych20. Na szczcie, zdaniem Redakcji, robotnicy nie
posuchali apelu Prymasa, uznajc za manipulacj zarwno transmisj telewizyjn, jak i druk homilii w prasie. Biuro prasowe episkopatu oraz najbliszych
wsppracownikw kardynaa Wyszyskiego obarczono win za dopuszczenie,
by w takim momencie sdziwy Prymas nie mia naleycie przygotowanego tekstu,
mwi z pamici, improwizowa i gubi wtki. Jak mona go byo narazi i to
w takiej chwili na niepowodzenie? 21 pytaa Redakcja. Konkludujc dodaa, i
presti Kocioa jest w spoeczestwie tak duy i zadania hierarchii zbyt odpowiedzialne, aby mona byo dopuszcza do naraania ich na szwank 22.
Te wane stwierdzenia pady ze strony Redakcji miesicznika emigracyjnego,
skoncentrowanego na oddziaywaniu na kraj oraz szukaniu w nim kontaktw
i partnerw, gwnie wrd inteligencji, do wsppracy. Zesp ten, opuciwszy
Polsk we wrzeniu 1939 r., stanowi jedyny orodek na uchodstwie, ktry potrafi w przemylany sposb wskaza klasie robotniczej i tzw. opozycji demokratycznej w Polsce drogi dalszego postpowania, majc na uwadze kontekst
polityczny, zarwno w skali bloku wschodniego, jak rwnie ten na linii Wschd
Zachd. Jasno wyraa si o pozycji Kocioa, nie kryjc swych obaw o jego
przesadnie silne zaangaowanie polityczne, przestrzegajc przed zbyt kompromisow postaw wobec reimu i niepokojc si tkwicym w nim nacjonalizmem
oraz antysemityzmem. Docenia jednak w Kociele olbrzymi si moraln i jego
ogromny autorytet.
Dlatego w dalszej czci tekstu Redakcja Kultury jasno postawia pewne postulaty, do ktrych konsekwentnie powracaa w kolejnych numerach pisma. Przede
wszystkim staraa si uwiadomi, i polski Sierpie stanowi dat graniczn,
ktrej nie wolno byo przekroczy. Powtarzaa i podkrelaa: Polski Sierpie nie
moe si posun ani o p kroku poza t swoj wewntrzn granic, nie powinien
zrobi nic co mogoby nacisn fataln spryn23. Za gwny polski problem
uznano bowiem uszanowanie i wkomponowanie w struktury PRL wolnych i samorzdnych zwizkw zawodowych, podkrelajc, i walka o niezalene i samorzdne zwizki zawodowe musi odbywa si w ramach obecnego ustroju i aktualnego
miejsca Polski w konfiguracji midzynarodowej. Nie da si przekonywano zdo-
2011-02-07 12:10:30
by wszystkiego za jednym zamachem 24. Nie oznaczao to, i nie naley podejmowa innych inicjatyw, ktre posiadayby du wag i nie przekraczayby
wspomnianej granicy. Przestrzegano przed prowokacjami i goszeniem postulatw wystpienia z Ukadu Warszawskiego czy zakwestionowania wadzy partii.
W odniesieniu wanie do partii Redakcja postulowaa, by prbowaa ona zdoby
cho minimum zaufania ze strony spoeczestwa, jeeli zaleao jej na utrzymaniu wadzy, co stanowio zdaniem Kultury w obecnych warunkach zabezpie-
858
czenie przed interwencj sowieck. To zaufanie powinna budowa, zmieniajc

m.in. sejm niemy w instytucj dopuszczajc w pewnym stopniu wymian pogldw, dyskusj oraz zreformowa NIK i podporzdkowa j sejmowi. Zalecano
stworzenie specjalnej komisji do zbadania nie tylko naduy w partii, ale take
nielegalnego wzbogacania si, a o jej pracach spoeczestwo powinno by poinformowane25. Odnoszc si do pomocy Zachodu dla Polski, Redakcja sprowadzaa swoje oczekiwania m.in. do stworzenia swoistego maego Planu Marshalla
z myl o indywidualnym rolnictwie. Konkretn pomoc widziaa w ofiarowaniu
Polsce nadwyek ywnociowych Wsplnego Rynku, a take kontynuowaniu
pomocy w postaci dotacji i zbirek spoecznych z inicjatywy zachodnich syndykatw dla niezalenych i samorzdnych zwizkw zawodowych oraz opozycji
intelektualnej26.
Zaraz po Obserwatorium opublikowano analiz krajowego autora, Witolda
Bardzkiego Niezwyky zwrot w Polsce 27, za Herling-Grudziski w Dzienniku
pisanym noc przy dacie 1 wrzenia przytoczy tytuy z pierwszych stron gazet
na Zachodzie, oddajcych sens ostatnich wydarze: Robotnicy polscy zwyciyli, Zwrot historyczny, Nowy rozdzia w dziejach pojataskich, Duga
i trudna walka zaczyna si dopiero teraz, Europa i Ameryka musz dopomc
zwycizcom, Grony pomruk Prawdy moskiewskiej28. Natomiast Stefan Kisielewski w krtkim felietonie Podczas trzsienia ziemi, pisanym 27 sierpnia,
odnoszc si do ostatnich wydarze, zastanawia si nad ich zakoczeniem: Czy
polski Mao Tse-tung si utrzyma?29 W numerze zamieszczono take kalendarium
strajku w Gdasku, od 14 do 30 sierpnia, oraz wyrazy solidarnoci z polskimi
robotnikami, ktre nadesali: Aleksander Soenicyn, Ukraiski Ruch Demokratyczny, ydowski Komitet Pracy, a take Adama Kruczka reakcje prasy sowieckiej
na sytuacj w Polsce. Ponadto przedrukowano wywiad paryskiego Le Point
z redaktorem Kultury, za na kocu miesicznika zamieszczono Owiadczenie
2011-02-07 12:10:30
Polskiego Porozumienia Niepodlegociowego z 21 sierpnia, a za nim wybr

najwaniejszych dokumentw ilustrujcych przebieg zdarze z sierpnia i pocztku wrzenia30.
Listopadowy numer miesicznika otworzya wiadomo o przyznaniu literackiej
Nagrody Nobla Czesawowi Mioszowi, ktry z bezkompromisow wnikliwoci
ujawnia zagroenie czowieka w wiecie penym gwatownych konfliktw31. Giedroyc w jednym z listw do pisarza uzna, i przyznanie Tobie Nobla wypado
w momencie przemian w Polsce, ktre bez przesady s przemianami historycznymi. Te przemiany dotycz nie tylko rodowisk intelektualnych w najszerszym
tego sowa znaczeniu. Partia jest niesychanie osabiona i prbuje ten napr,
jeli nie zahamowa to opnia i mam wraenie, e wanie twoja nagroda
mogaby pewne rzeczy przyspieszy, a mianowicie przyczyni si do przeamania
bariery midzy literatur emigracyjn a krajow i by wielk pomoc dla modych,
zbuntowanych pisarzy32. Za najwaniejszy cel Redaktor uwaa druk utworw
Miosza w kraju i ich jak najszersze rozpowszechnianie. Nie chcia jednak, by
zapanowao przekonanie, i jego dorobek by wczeniej publikowany w Polsce
bez przeszkd, oficjalnie lub samizdatach. Dlatego upiera si przy podawaniu
w wydaniach krajowych noty: copyright by Institut Litteraire Paris and Czesaw
Miosz, zdajc sobie spraw z oporu wadz warszawskich.
Giedroyc wierzy w oywienie ycia literackiego w kraju dziki tej nagrodzie,
zwaszcza, e zostaa ona przyjta przez rodakw entuzjastycznie. Prbowa
namwi Miosza do zaproszenia na uroczystoci jej wrczenia pisarzy z Polski,
ktrzy dawno nie otrzymywali paszportw i nie mieli moliwoci wyjazdw zagranicznych. Jeeli ci ludzie przekonywa mogli by przyjecha, to kto wie czy
nie mona byoby zorganizowa w Sztokholmie nadzwyczajnego zjazdu Zwizku
Literatw z Twoim udziaem. Taki zjazd mgby te by momentem zwrotnym
jeli idzie o ycie literackie w Polsce33. Pisarzowi zaleao na unikniciu upolitycznienia tej nagrody, std z Polski na uroczysto przyjechao nieliczne grono
goci zaproszonych przez Fundacj Nobla: prof. Irena Sawiska, Stefan Kisielewski, Jacek Woniakowski, Mirosaw Chojecki, Stanisaw Baraczak. Instytut
Literacki reprezentowa Jerzy Giedroyc i Zofia Hertz34.
W kocu 1980 r. Redaktor ali si Grudziskiemu zym nastrojem spowodowanym
poczuciem bezradnoci wobec tego, co si dzieje w kraju, trudnoci kontaktu
z nim, niedotrzymywaniem sowa przez ludzi, cigymi rozgrywkami personalnymi
2011-02-07 12:10:30
jego zdaniem bez sensu. No i wyzna tych rad nikt tak bardzo nie chce.
KOR ma rosnce ambicje dyktatorskie czy monopolistyczne i w kraju, i tu, kato-
licy te chc zafirmowa Solidarno i graj tu (tzn. na Zachodzie) z chadekami, co do wciekoci doprowadza inne zwizki. W tym wirze ambicji i interesw
my jestemy tylko niewygodni35. O szalenie absorbujcych sprawach polskich,
o wojnie z kardynaem Wyszyskim donosi te swemu przyjacielowi Benedyktowi Heydenkornowi z Kanady36.
860
Na zaangaowanie Kultury w sprawy krajowe ostro zareagowali komunici,

obawiajc si dalszego wzmocnienia Solidarnoci i strony opozycyjnej w Polsce.
Zaatakowali Kultur, a szczeglnie jej krytyczne uwagi pod adresem Kocioa,
cynicznie stajc w jego obronie. W grudniowym numerze pisma Redakcja Kultury, przypominajc rok 1956 i ostatnie cztery lata (19761980), konstatowaa
w Obserwatorium, i nard polski jednoczy si instynktownie po wojnie zawsze
w sytuacjach, gdy istniaa cho maa szansa zmniejszenia niezalenoci od
Sowietw. Na t jedno spoeczestwa polskiego zoyy si w ostatnim czasie:
1. olbrzymia rola narodowa Kocioa i Prymasa, 2. powstanie klasy robotniczej,
w ktrej wystpienia w r. 1976, a przede wszystkim w r. 1980 wskazuj na pene
zrozumienie nie tylko potrzeb ludzkich i robotniczych, ale take narodowych
i kulturalnych, 3. intensywny rozwj pluralistycznej ideowo opozycji demokratycznej, ktra nie tylko rozwina szeroki ruch prasowy i wydawniczy, ale znalaza
take drog do robotnikw, przeciwstawiajc sowietyzacji Polski wsplny front
klasy robotniczej i inteligencji, 4. powstanie spontanicznego ruchu modzieowego, take pluralistycznego37. Dalej wyranie podkrelono, i jedno Kocioa
oraz spoeczestwa polskiego nie moe oznacza i nie oznacza, e Polacy nie
stoj wobec trudnych problemw, dyktujcych rne drogi i sposoby postpowania. Wskazywano na konieczno podjcia otwartej dyskusji, bez ktrej nie
mona byo trafnie wytyczy taktyki spoeczestwa wobec narzuconej wadzy.
Dlatego Kultura wiele razy pisaa o zasugach Kocioa i Prymasa Polski. Uwaaa rwnie za konieczne wyraenie niepokoju wobec linii nakrelonej przez
kardynaa Wyszyskiego w kazaniu wygoszonym 26 sierpnia w Czstochowie.
Jej stanowisko okazao si uzasadnione, zwaszcza po podpisaniu porozumie
sierpniowych, uwzgldniajcych wszystkie postulaty robotnikw. Dobitnie przestrzegaa przed oszukacz polityk partii i prb rozbicia jednoci spoeczestwa. Std, jej zdaniem, nastpia prba obrony Prymasa przed Kultur na amach
2011-02-07 12:10:30
Trybuny Ludu, czyniona przez Ignacego Krasickiego, ktry zacicie atakowa

kardynaa Wyszyskiego w latach szedziesitych. Prawdziwa troska tumaczya Redakcja o autorytet Prymasa Polski w sytuacji, w ktrej partia od
dugiego czasu prbuje straszy Kardynaa interwencj sowieck wymaga
zwrcenia uwagi k kocielnych na element manipulacji, zawarty w nieustannych
grobach. Wszyscy obawiamy si interwencji i powanie liczymy si z jej moliwoci, ale nie moe ona paraliowa de wolnociowych spoeczestwa38.
Na pocztku 1981 r. Redaktor ponownie narzeka Heydenkornowi na wspprac
z krajem i mnstwo spraw do zaatwienia, ktrych nie mona byo zrealizowa
z powodu na nieprawdopodobny chaos, ktry coraz bardziej go przeraa39.
Obawy Redaktora znalazy wyraz take w styczniowo-lutowym numerze miesicznika z 1981 r., w ktrym gros miejsca powicono ponownie postawie i roli Kocioa w Polsce, szczeglnie wypowiedzi dyrektora Biura Prasowego Episkopatu Polski, ksidza Alojzego Orszulika z 13 grudnia 1980 r., w ktrej skrytykowa
dziaalno KSS KOR i znieksztaci wypowiedzi Jacka Kuronia. Redakcja w Obserwatorium odwoaa si do tekstw wydrukowanych w tym wydaniu, czyli artykuu Tymoteusza Kempskiego Pomidzy eufori a zgroz oraz felietonu Kisielewskiego Strachy wschodnie na Zachodzie. Za pierwszym, pisarzem katolickim
w kraju, powtrzya: Nie wolno dziaa przeciw inicjatywom spoecznym w imi
zasady, e my (Koci) znamy si na tym jak si zaatwia sprawy z rzdem.
I dodaa dobitniej: Koci nie moe i nie powinien zaatwia czegokolwiek za
spoeczestwo 40. Natomiast za Kisielewskim przytoczya sowa, i nieodpowiedzialne, prymitywne i jtrzce wypowiedzi ksidza Orszulika, zwaszcza gdy
czyta si je w owietleniu prasy zachodniej, to po prostu nieszczcie; nieodpowiedni czowiek na nieodpowiednim stanowisku w takim momencie istny to pech
narodowy 41. Redakcja zakoczya ostrzeeniem: Jeli pojawi si rysy na
wspaniaej jednoci spoeczestwa, o ktrej pisalimy w poprzednim Obserwatorium, czyli na prawdziwym fundamencie Polskiego Sierpnia, ujrzymy znowu
w naszym kraju straszliwy narodowy cie Zmarnowanej Okazji42.
W miesiczniku opublikowano take artyku wybitnego polskiego ekonomisty
Stefana Kurowskiego, Co zachd moe zrobi dla Polski?, a take dwie wnikliwe
analizy sytuacji nad Wis Macieja Poleskiego Umowa i zmowa spoeczna oraz
Socjusza Spka Scylla i Charybda. Na kocu zamieszczono kolejn parti
dokumentw m.in. owiadczenia Prezydium NSZZ Solidarno Region Ma-
2011-02-07 12:10:30
zowsze i Niezalenej Oficyny Wydawniczej NOW -a dotyczce rewizji 20 listopada przez SB i MO w siedzibie Prezydium NSZZ Solidarno Region Mazowsze
i znalezienia dokumentu Uwag o dotychczasowych zasadach cigania uczestnikw
nielegalnej dziaalnoci antysocjalistycznej a take tekst tyche Uwag43.
Dalszy cig wydarze w kraju, a zwaszcza kryzys bydgoski, napywajce informacje o wzrastajcym napiciu i obawie przed interwencj sowieck oraz strajkiem
generalnym spowodoway, i Giedroyc postanowi po raz kolejny zabra gos
862
na amach miesicznika, prezentujc stanowisko Kultury44. Zanim jednak to nastpio Redakcja rozpocza numer od spraw wwczas najistotniejszych, powicajc miejsce zamachowi na Jana Pawa II i stanowi zdrowia kardynaa
Wyszyskiego, o czym Redaktor wczeniej informowa Grudziskiego45. Prymas
Wyszyski i Jan Pawe II, dwa nazwiska, ktre wybiy si na pierwszy jake
pierwszy! plan w dziejach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej! Paradoks? Fenomen nie do przyjcia! podkrelano, przypominajc wizyt Ojca witego
w Polsce, ktra staa si bodcem samouwiadomienia. Bez pysznej dumy, ale
i bez kompleksw niszoci 46. Pisano, i alarmujce komunikaty o zdrowiu
Prymasa zbiegy si z wiadomoci o zamachu na ycie Papiea. Napeniy nas
trwog. Trwog o gos, ktry od kilku dziesicioleci by jedynym niemal niezalenym gosem w Polsce i o gos z Trybuny Watykaskiej, ktry jest dzi tak rzadkim
wolnym gosem wiata. Redakcja Kultury yczya papieowi najszybszego
powrotu do peni si i zdrowia47.
Natomiast w Obserwatorium postawiono szereg wczenie fundamentalnych
dla sytuacji Polski pyta, prbujc udzieli na nie odpowiedzi w formie rad dla
obu stron sceny politycznej nad Wis. Zdajc sobie spraw ze swej poczytnoci
i popularnoci oraz w nadziei, i po wieloletnim sukcesie przenikania do kraju
przyszed moment na realne oddziaywanie, wpywanie na najwaniejsze czynniki decyzyjne w Polsce, Redakcja Kultury postawia problem zasadniczy, ktry
dotyczy niezbdnych zada stojcych przed Polakami i moliwych do wykonania,
a sprowadzajcy si do utrwalenia osigni socjalnych, politycznych, prawnych
i ustrojowych; przezwycienia kryzysu gospodarczego i przedsiwzicia krokw,
zabezpieczajcych przed nowymi zagroeniami wewntrznymi i zewntrznymi48.
Zaznaczya przy tym, i wpyw na bieg wydarze nalea do NSZZ Solidarno,
wcznie z Solidarnoci Wiejsk, oraz do tzw. partyjnych struktur poziomych,
skupiajcych najaktywniejszych zwolennikw odnowy w partii. Zastanawiajc si
2011-02-07 12:10:30
nad naczelnymi zadaniami Solidarnoci, Redakcja postulowaa przede wszystkim

usprawnienie wasnej organizacji i stworzenie trwaych podstaw do zaufania
czonkw wobec wadz. Podpowiadaa wprowadzenie szerokiej akcji uwiadamiania m.in. jest czym jest demokracja i jak powinno wybiera si reprezentantw
na zjazd. Za niezbdne uwaaa okrelenie kompetencji wadz zakadowych,
regionalnych i centralnych Solidarnoci. W stosunku do partii sugerowaa wykorzystanie w pierwszej kolejnoci zasady demokracji wewntrzpartyjnej i nowo
uzyskanych moliwoci regulaminowych w przygotowaniach do zjazdu PZPR oraz
w wyborach delegatw na zjazd. Zdaniem redakcji, wewntrzn napraw moe
umoliwi tylko wyonienie od dou nowych, niewpltanych w klikowe powizania, niezepsutych przez autokratyczne metody rzdzenia i korupcj przywdcw.
Poza tym cel ten mg by moliwy poprzez pocignicie do odpowiedzialnoci,
nie tylko partyjnej, ale i karnej, winnych naduy i zaniedba. Aby nie powtrzyy si wypadki bydgoskie, ktre omal nie doprowadziy Polski na skraj katastrofy,
istotne byo take objcie kontrol dziaa aparatu bezpieczestwa49.
Odnoszc si do kwestii gospodarczych, Redakcja za najpilniejsze wskazywaa:
mobilizacj rodkw materialnych i spoecznych dla poprawy rolnictwa; szybkie
usprawnienie takich dziedzin, jak drobny przemys, rzemioso, prywatne usugi,
jako pobudzajcych bodce ekonomiczne, ktre mogyby zosta zniszczone przez
obnienie konsumpcji, podwyk cen i konieczne wyrzeczenia ze strony caego
spoeczestwa; zapewnienie minimum socjalnego. Sugerowaa powoanie przez
Solidarno oraz partyjne struktury poziome komisji informacyjno-nadzorczej,
ktra uwiadamiaaby ludnoci niezbdno wyrzecze. Natomiast wrd nowych
zagroe, mogcych doprowadzi do katastrofy gospodarczej, wskazywaa przede
wszystkim na: inflacj, bezrobocie, braki w zaopatrzeniu, oglny spadek poziomu
ycia; przestrzegaa przed konfliktami wewntrz zwizku, ktre mogyby doprowadzi do jego rozbicia, na co licz przeciwnicy wszelkich zmian, a take przed
prbami wymigania si wadz z wprowadzenia w ycie podjtych ju zobowiza
dotyczcych cenzury, reform wymiaru sprawiedliwoci i swobody przekona. Jej
zdaniem, niebezpieczestwo stanowi cigy nacisk ze strony ZSSR , NRD i Czechosowacji50.
Nastpny numer pisma przynis na okadce wiadomo o mierci kardynaa
Wyszyskiego, ktremu artyku powici Kempski, zarazem poegnawszy Prymasa w imieniu Zespou Kultury. Swj tekst rozpocz od konstatacji, i uby
2011-02-07 12:10:30
nam kto wielki i prby odpowiedzi na pytanie, czy moliwym byo w tej pustce,
ktra si rozwara w samym oku cyklonu przedstawi osobowo t obiektywnie,
spokojnie, bez urazw i egzaltacji. Chrzanowski opisa Wyszyskiego jako ascetycznego mistyka i trzewego realist, czowieka naznaczonego charyzmatami
przywdcy, czcego razow powszednio PRL z transcendencj wiary,
czowieka gorcego serca i chodnej wyniosoci. Uwaajc, i samotno
przywdcy bya dotychczas jego udziaem. Teraz staa si take i naszym 51.
864
Kempski, odpowiadajc na pytanie, kim by dla Polski przywdc duchowym

czy mem stanu, uzna Go przede wszystkim za ma stanu, tumaczc, i
w dwudziestowiecznej Polsce byo zaledwie kilku ludzi zasugujcych na to miano. Nakreliwszy drog yciow Prymasa, zwaszcza po drugiej wojnie wiatowej
do ostatnich miesicy, wskaza na jego wiadectwo czenia stanowczoci z elastycznoci. A teraz ju nie ma Go pord nas koczy swe wspomnienie
szczupego wyprostowanego, skupionego i jakby w naturalny sposb wywyszonego ponad nami. Odszed ten, ktry towarzyszy nam w skupieniu i rozwadze
w cigu tylu trudnych lat. Ale nie odszed cay, pozostao w ttnie narodu bicie
jego wielkiego serca. Pasterz i m stanu, ktry po raz pierwszy od stuleci odchodzc nie pozostawi po sobie pustki. Oby Jego nastpcy w peni zrozumieli
przesanie, ktre ujawnia si, gdy spogldamy wstecz, na drog ycia wielkiego
Prymasa52. Po artykule Kempskiego zostay opublikowane dwa listy kardynaa
Wyszyskiego. Pierwszy by skierowany Do wiadkw promocji doktorskiej
laureata Nagrody Nobla Czesawa Miosza, drugi do Rosjan, zoony na rce
Wadimira Maksimowa53.
W dalszej czci pisma Kultura zacza podnosi te kwestie niepodlegoci.
Krytykujc pomys finlandyzacji Polski, stawiaa pytanie o form niepodlegoci
Polski. W artykule Niepodlego i Rosja tumaczya zarazem, i Polacy musz
otrzyma nieskrpowan moliwo ksztatowania form organizacji gospodarczej
swojego kraju. Jej zdaniem tylko swobodnie wybrani przedstawiciele spoeczestwa, swobodnie wyonione wadze, poddane kontroli spoecznej, bd lepiej
rozumiay, jaka linia postpowania, jakie ukady, powizania i sojusze su
polskim interesom pastwowym. Jeeli sojusz polsko-sowiecki jest naprawd jak
twierdz jego zwolennicy ukadem dla Polski korzystnym to jedynym sposobem
nadania mu trwaoci i autentycznoci jest oparcie go o decyzje swobodnie wybranych reprezentantw narodu polskiego 54. Jednoczenie za niewtpliwe
2011-02-07 12:10:30
i niepodwaalne dla interesu pastwa uznaa jak najlepsze stosunki polsko-sowieckie i polsko-rosyjskie. Dlatego wydaa numer rosyjski Kultury na pocztku 1981 r.
Giedroyc przywizywa istotn wag do spraw ekonomicznych, std na amach
pisma wiele miejsca powicano tym kwestiom. Wskazano na warunki gospodarcze Polski jako totaln klsk, w jakiej si znalaza i konieczno podjcia prby
odpowiedzi na pytanie: I co dalej? 55 W 1980 r. ukazay sie w Bibliotece Kultury dwa tomy przygotowane przez Konwersatorium Dowiadczenie i przyszo.
Pierwszy Raport o stanie narodu i PRL z przedmow Andrzeja Brzeskiego zawiera artykuy m.in. Kurowskiego i Jzefa Kumierka. Drugi, zatytuowany Jak
z tego wyj?, stanowi opracowanie przez Zesp Redakcyjny wynikw ankiety
pod tym tytuem. W miesiczniku opublikowany zosta take trzeci raport: Spoeczestwo polskie po sierpniu 1980, przygotowany przez Zesp Redakcyjny
Konwersatorium Dowiadczenie i przyszo56.
Obserwujc systematycznie kraj, Redaktor wyzna Heydenkornowi, i to co mnie
martwi, to cigy chaos w Solidarnoci. No ale trzeba czeka obu zjazdw57.
Z kolei Norbertowi abie ze Szwecji ali si nadmiarem prac i brakiem si,
zwaszcza, i trzeba pilnowa spraw krajowych, no i dopilnowa numeru K[ultury], ktry w tej sytuacji jest niezmiernie wany 58. W rocznic powstania Zwizku
Redakcja pisma pokusia si o podsumowanie tego roku, wskazujc obok niewtpliwych jego sukcesw i zasug pewne jego poraki i trudnoci w realizowaniu
zada. Zauwaono, i by moe Solidarno stana przed zadaniami niemoliwymi do wykonania, stwierdziwszy rwnoczenie, i osignicie przez ni jakiegokolwiek sukcesu bdzie moliwe w przypadku znalezienia zupenie nowych
rozwiza i sposobw, do tej pory niepraktykowanych, innowacyjnych, zarwno
w sferze organizacyjnej, jak rwnie wizi spoecznej. Podpowiadano signicie
do uczu jednoczcych spoeczestwo, analogicznie jak zdarzao si to w przeszoci, np. w przypadku 1920 r. Konstatujc: Solidarno, powtrzmy, jest
zjawiskiem, jakiego nie byo w dziejach Polski ani w dziejach wiata: sama jej
nazwa jest wyzwaniem, rzuconym wszystkim teoriom o nieuchronnoci spoecznych konfliktw i podziaw. Wszystko, co si jej dotychczas udao, udao si po
raz pierwszy59.
Jesieni, zdegustowany coraz gorszymi wiadomoci o oglnej niemonoci
i rosncych tarciach nie tylko w partii, ale rwnie wrd Solidarnoci i opozycji,
2011-02-07 12:10:30
Redaktor pisa Grudziskiemu: Sytuacja w kraju jest beznadziejna: Koci znw

si daje manewrowa, Solidarno jest coraz bardziej rozbita rozgrywkami personalnymi, nie moe si zdoby na adn wizj rozwizania sytuacji; o KOR -ze
lepiej nie mwi. [] mam nadziej, e moe uda si przeama opory, ostronoci etc. i wypracowa jaki program polskiej rewolucji bo przestamy mwi
o odnowie. Nie moemy straci obudzenia si klasy robotniczej. Trzeba tylko
jej rosnc niecierpliwo skanalizowa, to znaczy wysun postulaty, ktre
866
zmobilizuj przeciwko nam wszystkich Geremkw60. Z kolei Leszkowi Koakowskiemu wyzna, i Koci znowu si da wmanewrowa w rozmowy. Glemp
kontynuuje lini Wyszyskiego, tzn. ze strachu przed interwencj i rosncym
niezadowoleniem mas idzie na kompromisy zbyt daleko idce. A do tego nie ma
autorytetu Wyszyskiego61. Oceny powysze znalazy egzemplifikacj w kolejnych
numerach Kultury. W padziernikowej pady sowa o rozkadzie partii i pastwa
w roku po przesileniu spoeczno-politycznym w Polsce oraz walce o wadz
w partii i fiasku nadzwyczajnego zjazdu partii, ktry nie przynis niczego, odbierajc jej wszelkie nadzieje na szacunek i autorytet spoeczny. Ponowny wybr
Stanisawa Kani na I sekretarza PZPR odczytano jako parodi z demokracji, gdy
odsunita zostaa cz reformatorska i demokratyczna partii. Jak susznie zauway Jan Kowalski, takiego rozwizania yczyli sobie nadzorcy sowieccy, nie
bardzo wiadomi tego, e wypadki w Polsce bd rzutoway przez lata na cay
blok wschodni i stanowi wydarzenie o niedajcych si jeszcze w peni przewidzie
konsekwencjach dla systemu komunistycznego62.
Z kolei po zjedzie Solidarnoci skierowano pod jej adresem zasadnicze pytanie
o stosunek zwizku do wadzy komunistycznej oraz granice kompromisu, jaki
moga z ni osign chociaby w kwestii zasadniczej, dotyczcej problemu
reformy gospodarczej, odbijajcej si na braku stabilizacji politycznej, braku
nowych i niezbdnych rozwiza instytucjonalnych na poziomie pastwowym.
Jerzy Klewiski wysun kilka postulatw, wskazujc m.in. odrzucenie emocjonalnego stosunku do rzeczywistoci i oczyszczenie z bdnego rozumowania
opartego na resentymentach. Odnis si te do roli intelektualistw, ktrych
podstawowe zadanie polegao na radzeniu, analizowaniu i krytykowaniu. W rok
po polskiej rewolucji powinny powsta chodne analizy, powicone poszczeglnym fragmentom ycia spoecznego. Dziaanie naleao pozostawi dziaaczom
zwizkowym. Pora postulowa autor by intelektualici przypomnieli sobie
2011-02-07 12:10:30
o wasnych interesach, a nade wszystko o obowizkach wobec innych grup

spoecznych i caego kraju, a take odpowiedzieli sobie na pytanie jakiej Polski
chc. Przecie tumaczy dalej w bogoojczyniany nastrj. Odlegy wprawdzie od wszelkiej endeckoci, ale odlegy take od tego, co zwyko si nazywa
elitaryzmem umysowym, zmysem pluralizmu i krytycyzmu, nie stwarza normalnego, naturalnego rodowiska dla intelektualistw, dla ludzi kultury czy te dla
ludzi o upodobaniach cywilizacyjnie nieco odmiennych63. Uwaa, i o t zmian
nastroju i jego pluralizm mona byo walczy w Solidarnoci i obok niej. Przestrzega, i pozostanie w sferze bogoojczynianych wyobrae spowoduje, i
Solidarno sama si zatraci w chaosie nieporozumie ambicjonalnych, emocjonalnych i intelektualnych, albo skoni ludzi nieco inaczej mylcych do poszukiwania innych drg w polityce, co dzisiaj na pewno nie byoby podane64.
Postanowienia tego zjazdu omwi rwnie Bronisaw Lasocki, okrelajc uchwalony na nim program Zwizku za jeden z najwaniejszych polskich dokumentw
publicznych ostatnich dziesicioleci. Doceni ponad pidziesiciostronicowy tekst
z trzydziestoma siedmioma tezami za przewaajcy w nim ton godnoci i odpowiedzialnoci, przez ktry przebijaa wiadomo wielorakich, zarwno materialnych, jak i duchowych, potrzeb spoeczestwa65. Zdaniem autora nawet trudny
rozdzia programu, odnoszcy si do aktualnej sytuacji kraju, wypad rzetelnie,
zwaywszy na rne wypowiedzi krajowych intelektualistw. Zagadnienia oglnopolityczne zostay w nim potraktowane powanie wiadczc, i Solidarno
staa si rzeczniczk aspiracji i interesw caego narodu. Kwestie ekonomiczne
i spoeczne w nim poruszane rwnie nie budziy powaniejszego sprzeciwu.
Szczeglnie trzewo i surowo zostaa dokonana ocena gospodarki. Krytyczne
sowa pady pod adresem zapisw, w ktrych dokonano podziau na linii my to
zwizek (spoeczestwo) i oni wadza. Za niejasne uznano zapisy rozdzielajce zakres kompetencji zarzdzanych przez zaog przedsibiorstw spoecznych
i pastwa, ktre zachowao wpyw na gospodark66. Podsumowujc ocen tego
dokumentu, Lasocki stwierdzi, i urzeczywistnienie tego wielkiego planu odrodzenia narodowego bdzie wymagao od spoeczestwa wielu lat cikiej pracy
i wyrzecze67.
Dezyderat obudzenia si klasy robotniczej postulowany uprzednio przez
Redaktora realizowa take tekst Kisielewskiego O nowe haso, otwierajcy
Obserwatorium w grudniowym numerze Kultury68. Obok diagnozy wczesnego
2011-02-07 12:10:30
pooenia Polski, jej ndzy, sytuacji mtnej, nieprzejrzystej, gdzie nie wida ani
wyjcia, ani konkretnej, jasnej propozycji wyjcia czy hasa, ktre daoby impuls
do pracy i dziaania, now perspektyw. Kisiel wskaza na wytworzenie si bdnego koa, zalecanie ostronoci przez Lecha Was, Wojciecha Jaruzelskiego
i prymasa Glempa, ktr nazwa rzekom. Jego zdaniem, wanie nic niezrobienie i niczego niezmienianie moe, wobec rosncej ndzy, doprowadzi do irracjonalnego, oddolnego wybuchu. A wtedy dopiero wszystko co najgorsze stanie
868
si moliwe! Wzywa do: zmian, rzucenia hasa odwrotu od socjalizmu oraz

budowania, a w zasadzie odradzania gospodarki rynkowej, odrzucenia kolektywizmu i odtworzenia produkcji indywidualnej jako impulsu mogcego wyrwa
Polakw i psychicznie i materialnie z ich obecnego, katastrofalnego stanu69.
Przekonywa rodakw, i nie maj nic do stracenia i brakuje czasu przed grocym niebezpieczestwem zatraty narodowego bytu, jakim bdzie PRZYZWYCZAJENIE SI [sic!] polskiego spoeczestwa do jaskiniowych warunkw egzy-
stencji, utrata wszelkiej prnoci i ambicji cywilizacyjnej. A wtedy z bohatera

Europy staniemy si jej pomiewiskiem i ebrakiem do tego tylko jeden krok!70.
Sowa te wskazyway na radykalizacj pogldw Kultury, ktra wzywaa do miaych, odwanych dziaa.
Wczeniej Giedroyc postanowi zrewidowa nieco sw dotychczasow strategi,
stawiajc na wspieranie niezalenego ruchu wydawniczego. Zwaszcza, i nastpowao przeamywanie barier pomidzy literatur krajow a emigracyjn, czego
dowd stanowiy przedruki ksiek z Biblioteki Kultury; z jednej strony przez
oficyny niezalene, ok. pidziesiciu pozycji, z drugiej przez wydawnictwa
oficjalne, jak Znak, PIW, Wydawnictwo Literackie, w postaci podpisywanych umw.
Heydenkornowi klarowa: W kadym razie nastpuj sytuacje niedopomylenia
jeszcze rok temu 71. Dlatego zdecydowa si na blisz wspprac z Niezalen
Oficyn Wydawnicz, a umow podpisan z ni nazwa dokumentem historycznym72. Grudziskiemu donosi o korzyciach tej wsppracy, bo dziki temu mg
nawiza kontakt z innymi niezalenymi wydawnictwami krajowymi majcymi
oparcie w robotnikach z duych zakadw pracy, m.in. Ursusa, Cegielskiego, Huty
Lenina czy Huty Katowice. Uwaa, i to dawao zabezpieczenie finansowe, jak
rwnie moliwo oddziaywania na robotnikw. Dlatego myla o wsplnym
stworzeniu biblioteczki robotniczej73. W podobnym tonie informowa Miosza.
Tumaczy, i w obecnej sytuacji najwaniejsz spraw stanowia pomoc dla
2011-02-07 12:10:31
niezalenych czasopism i wydawnictw, ktre robiy do tej pory rzeczy imponujce,

zachowujc przy tym niezaleno, take od Solidarnoci, znalazszy pomoc
u robotnikw, z ktrymi cile wsppracoway. Za spraw wan uzna wic
wsparcie ich w sprzt poligraficzny, papier etc., podkrelajc: szukanie dla nich
pomocy jest w tej chwili moim najwaniejszym zadaniem74.
O tym pomyle napisa rwnie Nowakowi, wspominajc o podjtej decyzji nieprzyjmowania wpat na rzecz Solidarnoci, ktra jego zdaniem miaa a za
duo pienidzy na Zachodzie, a w to miejsce stworzenia jednego funduszu na
wydawnictwa niezalene 75. O tych planach Redaktor poinformowa oficjalnie
w numerze listopadowym miesicznika, zwracajc si Do czytelnikw Kultury,
by dotychczasowe wpaty przekazywali na Krajowy Fundusz Wydawniczy, ktry
powsta z myl o pomocy finansowej pozacenzuralnym wydawnictwom i pismom
krajowym. Jednoczenie zapewni, i ofiarodawcy bd informowani o przeznaczeniu ich wpat76.
Wprowadzenie stanu wojennego zaskoczyo Giedroycia, ktry na pocztku lutego 1982 r. wyzna Heydenkornowi: Przestrzegaem w Kulturze i prywatnie
przed optymizmem, m.in. szo mi o zahamowanie tendencji legalizowania niezalenych pism i wydawnictw, ale tej formy puczu nie przewidywaem. W kadym
razie jestem pewien, e narasta ruch podziemny. Jest ju ulewa pisemek, ulotek
etc. Represje i sytuacja gospodarcza bd temu tylko sprzyja. Czy to bdzie
Solidarno czy inne metody z terroryzmem wcznie to trudno przewidzie.
Sytuacj pogarsza lkliwa postawa Kocioa77.
W pierwszym numerze miesicznika w 1982 r., w Obserwatorze Redakcja dokonaa oceny sytuacji w Polsce, przypominajc najpierw sowa Jzefa Pisudskiego z konferencji niepodlegociowych organizacji politycznych, z 2526 sierpnia
1912 r. w Zakopanem: Polacy chc niepodlegoci, lecz pragnliby, aby ta niepodlego kosztowaa dwa grosze i dwie krople krwi a niepodlego jest dobrem
nie tylko cennym, ale i bardzo kosztownym78.
Pisano o jeszcze jednej polskiej tragedii narodowej i upadku mitu dogadania
si Polaka z Polakiem, ktry zatrzasn si za Lechem Was wraz drzwiami
aresztu79. Zastrzegano przy tym, i opinie te zostay sformuowane 19 grudnia,
kiedy nie znano odpowiedzi na wiele pyta. Wprowadzenie stanu wojennego
nazwano akcj pogromow, w ktrej cztery fakty wydaway si oczywiste: po
pierwsze zosta on dokonany polskimi siami, a si sprawcz bya Moskwa; po
2011-02-07 12:10:31
drugie zakres narzuconych ogranicze by ogromny, szerszy ni podczas drugiej

wojny wiatowej, kiedy np. nie wyczano telefonw; po trzecie zosta pooony
kres kierowniczej roli partii oraz wskazano na zakoczeniu prawie picioletniego okresu unikania przemocy. W dalszej czci tekstu zastanawiano si nad
przyczynami wprowadzenia stanu wojennego oraz nad tym, czy musiao do niego
doj. Wskazano na popenione bdy, chociaby fakt, i aparat przymusu oraz
wojsko pozostay nietknite przez proces odnowy, jaki mia miejsce przez te
870
miesice, sprawiajc, i zachowa on si uderzenia. Poza tym jego wprowadzenie

powiodo si, gdy niezbdnym warunkiem jego sukcesu bya sabo i rozproszenie oporu. Zdaniem Redakcji, Solidarno jako cao okazaa si nieprzygotowana organizacyjnie i psychicznie na konfrontacj siow80.
Najwaniejsze jednak sowa dotyczyy planu na przyszo. Przestrzegano, i
przed Polakami nastpi okres nowej, wielkiej prby moralnej i politycznej; postaw
biernych spoeczestwa oraz nacisku na pokajanie si i kolaboracj, ktre odczuje zwaszcza inteligencja. Redakcja wskazaa dwa zasadnicze zadania, przed
ktrymi staa polska emigracja. Pierwsze dotyczyo oddziaywania na opini publiczn, rzdy i zwizki zawodowe na Zachodzie: nie wystarczyy jedynie sowa
potpienia naleao domaga si konkretnych posuni, jak chociaby wprowadzenia okresowych sankcji ekonomicznych w stosunku do wszystkich krajw
bloku wschodniego, wcznie z ZSSR , oraz uwolnienia aresztowanych i przywdcw Solidarnoci. Drugie zadanie sprowadzao si do wzmocnienia, wraz
z obecn fal emigracji tzw. solidarnociowej, istniejcych oraz tworzenia nowych
orodkw oddziaywania politycznego. Doceniono te postaw Kocioa w Polsce
i owiadczenie episkopatu o odmowie rozmowy prymasa Glempa z gen. Jaruzelskim bez udziau Wasy81.
W stosunku do osb pozostajcych w kraju wyraono pogld, i ich rola bdzie
najtrudniejsza, gdy bd musiay podj od nowa niejawn prac koncepcyjn
i organizacyjn w warunkach odmienionych, o wiele gorszych ni w cigu ostatnich
dwudziestu piciu lat. Redakcja uwaaa, i w przyszych projektach powinno
znale si pewne minimum, poza oczywicie postulatem zniesienia stanu wojennego i zwolnienia winiw, sprowadzajce si do: 1. zezwolenia zawieszonym
organizacjom zwizkowym na wznowienie statutowej dziaalnoci; 2. utworzenia
Spoecznej Rady Gospodarki Narodowej; 3. przeprowadzenia wolnych wyborw
do samorzdu lokalnych. Tekst zakoczono pytaniem: czy spenienie tego planu
2011-02-07 12:10:31
minimum daoby nam Polsk, jakiej chcemy? Nie, ale otworzyoby do niej drog
poprzez Polsk, jaka jest dzisiaj moliwa82.
Za stanowiskiem Kultury zosta zamieszczony artyku Pomiana pt. 13 grudnia
1981, za po nim sowo Redaktora do czytelnikw, w ktrym zawiesza przyjmowanie wpat na Krajowy Fundusz Wydawniczy w obliczu dramatycznej sytuacji
w Polsce i skoncentrowania dziaa na pomocy dla ludzi walczcych w Kraju
z komunistyczn junt Jaruzelskiego i coraz bardziej krwawym terrorem oraz dla
coraz liczniejszych ofiar83.
2011-02-07 12:10:31
2011-02-07 12:10:31
AGNIESZKA CHOSTA-SIKORSKA
Prezentacja obrazu powstania i dziaalnoci
Solidarnoci w podrcznikach szkolnych
Fenomen ruchu spoecznego, jakim bya Solidarno, umoliwi pokojowe przemiany w Europie rodkowo-Wschodniej i doprowadzi do zakoczenia dyktatury
komunistycznej w tej czci wiata. Analiza tego zjawiska jest dla mojego pokolenia tym atwiejsza, e rozpoczynajc edukacj szkoln, nie uczylimy si o tym
wydarzeniu z podrcznikw, chocia byo o nich gono, bo dziay si prawie na
naszych oczach. Koczc za edukacj na poziomie szkoy redniej, dysponowalimy ju take podrcznikow wiedz na temat pocztkw i rozwoju tego
zwizku zawodowego. Osobliwoci jest fakt, e znaczna wikszo uczcych
dzi w szkoach nauczycieli historii i wiedzy o spoeczestwie bya wiadkami
przemian politycznych i ekonomicznych, ktrych zacztek stanowiy porozumienia
sierpniowe. Dzieci i modzie uczszczajca dzi do szkoy to pokolenie lat
dziewidziesitych, ktre w opinii wielu politologw stanowi pocztek koca
ruchu spoecznego Solidarno.
Analizujc obecno tematyczn Solidarnoci w podrcznikach szkolnych, naley zauway, e wystpuje ona co zrozumiae w pozycjach potransformacyjnych i postrzegana jest najczciej przez pryzmat zaledwie kilku osobowoci,
tworzcych ten najwikszy w historii Polski ruch spoeczny. Eksponowana jest
szczeglnie posta Lecha Wasy: 31 sierpnia 1980 r. wicepremier Mieczysaw
Jagielski podpisa z przywdc stoczniowcw Lechem Was porozumienie
w sprawie realizacji 21 postulatw 1. Autorzy podrcznikw wymieniaj take
czsto Tadeusza Mazowieckiego i Bronisawa Geremka: [] do stoczni przybyli take eksperci opozycji z Tadeuszem Mazowieckim (red. Wizi) i Bronisawem
Geremkiem (historykiem)2. Podkrelana jest rwnie rola papiea Jana Pawa II
jako jednego z twrcw przemian politycznych. Momentami, w ktrych wpywy
Solidarnoci si ujawniay, byy wizyty Jana Pawa II, ktry przyby do Polski
w 1983 i 1987 r.3
2011-02-07 12:10:31
Dokonaam analizy podrcznikw przeznaczonych dla wszystkich etapw edukacyjnych, poczwszy od tych, ktre ukazay si po 1989 r. do obecnie uywanych.
Poziom szczegowoci prezentowania tematu, ocen i opinii uzaleniony jest od
poziomu edukacyjnego, do ktrego adresowana jest dana pozycja. Opis rozwoju
dziaalnoci zwizku mona podzieli, moim zdaniem, na cztery fazy: pierwsza
obejmuje okres od powstania do wybuchu stanu wojennego, druga do obrad
Okrgego Stou i wyborw czerwcowych, trzecia podzia Solidarnoci i prezy-
874
dentur Lecha Wasy, a czwarta okres AWS i spadek znaczenia zwizku.

Podrczniki prezentuj w stosunku do tematu podejcie chronologiczne, wywodzc
genez Solidarnoci od protestw robotniczych rozpocztych latem 1980 r.,
a spowodowanych wprowadzon 1 lipca podwyk cen wybranych gatunkw
misa i wdlin. Wzmg je fakt, i informacji na ten temat nie podano w rodkach
masowego przekazu. Robotnicy zareagowali natychmiast, gdy ju tego samego
dnia rozpoczy si strajki. Wybuch ostry konflikt spoeczny. [] Wystpienia
byy znakomicie zorganizowane. W Trjmiecie, w Szczecinie i na lsku powstaway Midzyzakadowe Komitety Strajkowe 4. Strajkujcy dali zaniechania
podwyek lub podwyszenia pac w rekompensacie za zwikszone ceny oraz
przywrcenia dawnych norm pracy. Wadze poszy na kompromis i podwyk
ograniczono, jednak zamieszki trway nadal. Na jeden zakoczony strajk przypadao kilka kolejnych rozpocztych w innych regionach kraju. Narastaa inflacja.
Nastroje spoeczne byy bardzo ze i wystarczya niewielka iskra, by niezadowolenie wybucho5. 13 sierpnia rozpocz si strajk okupacyjny w Stoczni Gdaskiej,
a take w wikszoci przedsibiorstw Wybrzea. Wadze zostay zmuszone do
rozmw, ktre zaowocoway porozumieniami w Szczecinie, Gdasku i Jastrzbiu.
Uczestnicy protestu sformuowali 21 postulatw, ktrych realizacja miaa by
warunkiem zakoczenia akcji strajkowej 6. Porozumienie gdaskie zawierao
zgod rzdu na utworzenie niezalenych zwizkw zawodowych. 31 sierpnia
1980 w Stoczni Gdaskiej, w obecnoci przedstawicieli strajkujcych zag Wybrzea, przewodniczcy Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego w Gdasku
Wasa i przewodniczcy komisji rzdowej, wczesny wicepremier Mieczysaw
Jagielski, podpisali porozumienie w sprawie realizacji 21 postulatw strajkujcych,
m.in. utworzenia niezalenych, samorzdnych zwizkw zawodowych, uwolnienia
winiw politycznych, rozpoczcia reformy gospodarczej i wzniesienia pomnika
ofiar Grudnia 70. W ten sposb rozpocz si szesnastomiesiczny okres Soli-
2011-02-07 12:10:31
AGNIESZKA CHOSTA-SIKORSKA PREZENTACJA OBRAZU POWSTANIA I DZIAALNOCI SOLIDARNOCI
darnoci7. Autorzy zgodnie podaj, i porozumienia sierpniowe [] daway po

raz pierwszy od wojny moliwo organizowania si robotnikw bez nadzoru
PZPR . Partia ta, ktra chociaby z nazwy powinna wyraa interesy robotnikw,
nie umiaa nawiza kontaktu ze strajkujcymi i w czasie rozmw z MKS -ami

[Midzyzakadowymi Komitetami Strajkowymi] przedstawiciele PZPR byli przeciwnikami delegatw robotniczych. Niezalene zwizki zawodowe powstawa
zaczy w caym kraju. 17 wrzenia 1980 r. ich przedstawiciele postanowili utworzy Niezaleny Samorzdny Zwizek Zawodowy Solidarno z Was jako
jego przewodniczcym i siedzib wadz w Gdasku. NSZZ Solidarno liczy
w 1981 r. ok. 12 mln czonkw 8. Autorzy podrcznikw rnie szacuj ilo
zwizkowcw. Dane wahaj si midzy dziewi a dwanacie milionw. Podrczniki wskazuj take, i na pocztku Solidarno bya ruchem spoecznym, nie za
parti polityczn. Chocia formalnie Solidarno bya zwizkiem zawodowym,
faktycznie szybko staa si wielkim ruchem spoecznym, liczcym ponad 9 mln
czonkw. Masowe poparcie dla nowej organizacji wynikao z powszechnego
poczucia, i po latach ycia w strachu i kamstwie Polacy mog przemwi wasnym
gosem oraz odzyska wpyw na losy ojczyzny 9. Opisom tym towarzysz czsto
zdjcia ze strajku w Stoczni Gdaskiej, jak chociaby to podpisane: Lech Wasa, przewodniczcy Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego, pniej przewodniczcy NSZZ Solidarno, podczas spotkania z robotnikami Zakadw Mechanicznych Ursus w padzierniku 1980 r.10
Obraz initium dziaalnoci Solidarnoci wspierany jest take komentarzami o bardzo duym stopniu poparcia i zaufania spoecznego, jakim pomimo negatywnej
oceny ze strony PZPR i utrudnianiu przez wczesny wymiar sprawiedliwoci
dziaalnoci zwizkowej cieszya si ta organizacja. Warto podkreli informacj (wystpujc tylko w nielicznych pozycjach), e jej legalizacja odbya si
w duym popiechu, praktycznie w przeddzie Narodowego wita Niepodlegoci,
ktrego obchody byy wwczas zakazane. Oglnopolski zasig czyni z zarejestrowanego 10 listopada zwizku konkurencj dla PZPR , po niespena roku liczc ju ok. 9,5 mln czonkw (wobec ok. 2,5 mln czonkw PZPR )11. Popularno
ta wynikaa take z tego, i Solidarno integrowaa wielu ludzi o rnych przekonaniach politycznych i religijnych, niezalenie od narodowoci. Nici zespalajc by protest wobec amania praw czowieka i obywatela, a take pragnienie,
aby w naszym kraju przestrzegano poszanowania godnoci czowieka, wolnoci
2011-02-07 12:10:31
i niepodlegoci. NSZZ Solidarno [] spenia funkcje daleko wykraczajce

poza zwyke zadania zwizkw zawodowych. By bowiem pierwszym od dziesitkw lat rzeczywistym wyrazicielem opinii i interesw spoecznych. Samo jego
istnienie godzio w fundamenty ustroju, jakimi byy podporzdkowanie ycia publicznego partii i pochodzenie wadzy z nadania z gry, a nie z oddolnego
wyboru dziki poparciu spoecznemu 12. Znaczenie to zreszt podkrelaj wszyscy autorzy analizowanych pozycji.
876
Drugi etap dziaalnoci Solidarnoci w wielu podrcznikach ilustruj zdjcia obrazujce pacyfikacj spoeczestwa w okresie stanu wojennego, jak chociaby
to zatytuowane Nowa Huta 31 sierpnia 1982 r. ZOMO , czyli Zmotoryzowane
Odwody Milicji Obywatelskiej, zastosoway gaz zawicy do rozpdzenia demonstracji13. Za symptomatyczne naley uzna take inne fotografie przedstawiajce
czogi pod warszawskim kinem Moskwa wywietlajcym film Czas Apokalipsy14.
Ten okres wzbogacony zosta rwnie komentarzem autorw, e mimo narastajcych represji wadz popularno Solidarnoci nadal rosa w si. Aresztowano
wielu []. Cz dziaaczy, ktra unikna internowania rozpocza dziaalno
podziemn, wspieran przez Zachd. W Brukseli powstao Biuro Koordynacyjne Solidarnoci. W Polsce kolportowano konspiracyjne ulotki, pras i ksiki,
w Warszawie pracowaa rozgonia podziemna radio Solidarno15. Podrczniki podkrelaj, odnoszc si w sposb jednoznacznie pozytywny do tego wydarzenia, i punktem zwrotnym w rozwoju Zwizku byo przyznanie Lechowi
Wasie Pokojowej Nagrody Nobla. Podnoszone s take dezaprobata i niezadowolenie z tego faktu, reprezentowanie przez orodki wadzy. 5 X 1983 r.
Wasa otrzyma Pokojow Nagrod Nobla, co wywoao konsternacj wadz.
Rzecznik Urban okreli decyzj o przyznaniu nagrody niewielkim epizodem
w antypolskiej i antykomunistycznej krucjacie, a rzd PRL wysa oficjalny protest
do rzdu Norwegii, omieszajc si tym samym na arenie midzynarodowej.
Wasa owiadczy, i przyjmuje nagrod jako dowd uznania dla Solidarnoci16.
Wedug podrcznikw skutkiem tego faktu byo usztywnienie polityki wadz.
Suba Bezpieczestwa i milicja z jeszcze wiksz moc zwalczay podziemn
dziaalno opozycyjn. Aresztowanych dziaaczy czsto bito i zastraszano.
W 1984 r. doszo do zabjstwa ksidza Jerzego Popieuszki, zwizanego ze
rodowiskami robotniczymi od sierpnia 1980 r., kapelana Solidarnoci, wobec
ktrego prowadzono dziaania nkajce i represyjne. Rezultatem zbrodni staa
2011-02-07 12:10:31
si mobilizacja zwolennikw Solidarnoci. Spontanicznie powstaway obywatelskie komitety przeciw przemocy. [] Cho mordercy zostali skazani w procesie,
ktry odby si na pocztku 1985 r. w Toruniu, nie oznaczao to wcale nawizania
dialogu wadzy ze spoeczestwem 17. Zbrodnia ta wywoaa wstrzs i oburzenie
spoeczne. Pogrzeb duchownego zgromadzi tumy i przeksztaci si w wielk
manifestacj. Rozpocz si niesabncy prywatny kult osoby ksidza, a pozycja
osb zwizanych z Solidarnoci wzrosa, co nie byo wadzom na rk. Autorzy
podrcznikw w tej ocenie s zgodni.
Faza trzecia dziaalnoci Solidarnoci obejmuje najduszy zakres czasowy, a jej
waga jest mocno akcentowana we wszystkich podrcznikach. Wtedy to zwizek
doprowadzi do rozmw ze stron rzdow, ktre przeszy do historii jako Okrgy
St. Rozpoczy si one w czasie upadku ustroju jednopartyjnego, opartego na
monopolu wadzy partii komunistycznej. Przedmiotem negocjacji byy moliwe do
przyjcia przez obie strony prowadzonych negocjacji zasady demokratyzacji
ustroju spoecznego oraz naprawy systemu gospodarczego. Nazwa rozmw
miaa symbolizowa rwno stron i dobr wol osignicia kompromisu. Strona
rzdowa daa od Wasy wygaszenia strajkw. [] Zapewni, e moe podj
si prby, jeli wadze zagwarantuj legalizacj Solidarnoci. W trakcie obrad
Wasa zdecydowa jednak bez tych gwarancji, e podejmie ryzyko zakoczenia
strajkw. Komunikat po rozmowach by zaskoczeniem dla strajkujcych. []
Krytykowano apel Wasy o zakoczenie strajkw, wydany bez konsultacji z komitetami strajkowymi []. Jednake odmowa podporzdkowania si apelowi
wystawiaby autorytet Wasy na szwank i moga zaprzepaci szans na pokojowe rozwizanie konfliktu18. Autorzy jednak jednomylnie podaj, i dziki tym
rozmowom w kwietniu 1989 r. ponownie zalegalizowano NSZZ Solidarno19.
W porwnaniu z dotychczasowym ustrojem pastwa uchwalone zmiany miay
charakter zasadniczy, a dodatkowo dokonano ich w sposb bezkrwawy. Bardzo
wane ustalenie obrad okrgego stou dotyczyo powoania w Polsce urzdu
prezydenta i drugiej izby parlamentu senatu. Na czerwiec 1989 r. ustalono dat
wyborw parlamentarnych. [] Dzie ten sta si przeomem politycznym w Polsce. Wadz zacza przejmowa dotychczasowa opozycja 20. Utworzono rzd
Tadeusza Mazowieckiego. To pierwszy niekomunistyczny rzd w caym bloku
radzieckim21. Przyspieszyo to dalsze zmiany ustrojowe i gospodarcze w Polsce,
ktra staa si suwerennym krajem demokratycznym o gospodarce rynkowej.
2011-02-07 12:10:31
Niezalenie od rnych ocen, z jakimi do dzi, take na kartach podrcznikw,

spotykaj si obrady Okrgego Stou i ich dugotrwae skutki, wskazywane jest
ich ogromne znaczenie dla dokonanych w naszym kraju zmian ustrojowych. Etap
ten koczy zwycistwo Lecha Wasy w wyborach prezydenckich w grudniu
1990 r. Jego wybr dla wielu Polakw by ostatecznym zerwaniem z przeszoci
PRL 22. Autorzy podrcznikw czsto podkrelaj, i to wanie elektorat zwiza-
ny z Solidarnoci zdecydowa o tym zwycistwie. Niektre pozycje podaj
878
rwnie, e w drugiej turze pierwszych wyborw o najwyszy urzd w pastwie

rywalizowali Lech Wasa symbol Solidarnoci i Stanisaw Tymiski tajemniczy kandydat, ktry podawa si za polskiego milionera z Kanady 23. Temu
biznesmenowi, ktry mia w czarnej teczce hak na Was rozgrywki w obozie
Solidarnoci przyniosy olbrzymi sukces24. Swj program kierowa do ludzi
niezadowolonych z obecnego ukadu wadzy, a take z trudnej sytuacji ekonomicznej. Natomiast czas prezydentury Lecha Wasy przeszed do historii dziki
wolnym wyborom parlamentarnym z 1991 r., ukadom o dobrym ssiedztwie,
a take trudnociom z utworzeniem rzdu, falandyzacji prawa, odwoaniu rzdw,
wojnie na teczki oraz rozwizaniu parlamentu, wanie na wniosek Solidarnoci 25 o czym dowiemy si gwnie z pozycji przeznaczonych do gimnazjum
i szkoy ponadgimnazjalnej. Ju w 1990 r. w efekcie tzw. wojny na grze rozpad
si obz solidarnociowy, rozdarty przez rnice ideologiczne, spr o wizj reform,
a take rywalizacj personaln rodowisk skupionych wok Wasy i Mazowieckiego26. Przyczynio si take do tego odejcie przywdcw, dziaaczy i doradcw
zwizku do wadz pastwowych czy nowo powstaych partii i stronnictw politycznych. Ruch solidarnociowy jednoczya walka o odsunicie komunistw od
wadzy. Kiedy dobiega ona do koca, wyszo na jaw, e w ramach Solidarnoci
istnieje wiele ronych nurtw, ktrych przywdcy nie zgadzaj si w peni co do
przyszego ksztatu Polski. Cz dziaaczy dotychczasowej opozycji miaa bowiem
przekonania lewicowe, inni za prawicowe bd centrowe. Spowodowao to
rozpad ruchu na wiele mniejszych ugrupowa. [] Do gwnych ugrupowa
postsolidarnociowych naleay: NSZZ Solidarno, Zjednoczenie Chrzecijasko-Narodowe (ZChN ), Porozumienie Centrum (PC ), Kongres Liberalno-Demokratyczny ( KLD ) i Unia Demokratyczna ( UD ) 27. Sytuacja polityczna zwizku bya
bardzo niewygodna, gdy popiera on niezbdne zmiany ustroju spoeczno-gospodarczego, ktre niosy ze sob czasowe pogorszenie poziomu ycia spoe-
2011-02-07 12:10:31
czestwa, w szczeglnoci zwykych pracownikw naturalnych czonkw

zwizku zawodowego. Zdjciami, ktre ilustruj tamte wydarzenia, s bardzo czsto:
zaprzysienie Tadeusza Mazowieckiego28 czy Lecha Wasy 29, a take uroczysto przekazania do kraju insygniw wadzy prezydenckiej z okresu II Rzeczypospolitej, przechowywanych na emigracji30.
Ostatni etap prezentacji obrazu Solidarnoci w podrcznikach szkolnych to czasy Akcji Wyborczej Solidarno ruchu, ktry powsta tu przed wyborami
w 1997 r. Stanowi [on] koalicj wikszoci partii prawicowych 31, goszc walk
o prawa zwykych obywateli czy kontynuacj stara o wprowadzenie Polski do
struktur Unii Europejskiej. Ugrupowanie wygrao wybory i utworzyo rzd w koalicji z Uni Wolnoci. Rozpocz on realizacj ambitnego planu czterech reform:
zdrowia, emerytalnej, edukacji i samorzdowej. Byy one z pewnoci potrzebne,
ale podjto je bez odpowiednich przygotowa i rodkw finansowych. [] Koszty tych reform obciyy spoeczestwo i wpyny na spadek popularnoci AWS 32.
Teza ta znajduje potwierdzenie u wszystkich analizowanych autorw podrcznikw. W 2001 r. nastpia klska wyborcza partia rzdzca nie wprowadzia
adnego kandydata do parlamentu. Solidarno zmienia wadze wewntrzne,
postanowia odej od polityki i powici si dziaalnoci zwizkowej. Podrczniki wydarzeniom tego ostatniego etapu nie powicaj wiele miejsca ze wzgldu
na stosunkowo krtki okres czasu, ktry min. Prezentowane zjawiska i wydarzenia nie zawieraj dogbnych ocen lub s pomijane, jednak dziaanie to naley uzna za zrozumiae, a take za zakoczenie prezentacji tematu.
Reasumujc naley stwierdzi, e wszystkie analizowane podrczniki w sposb
rzetelny, cho nieco uproszczony (co obserwujemy szczeglnie w tych wydanych
niedawno), dokonuj prezentacji powstania Solidarnoci oraz analizy skutkw jej
dziaania. Czyni to w sposb dostosowany do rozwoju intelektualnego ucznia.
Dotyczy to zwaszcza podawania faktw i ich oceny. Brakuje w nich jednak jednoznacznego i wyranego podkrelenia, e zmiany epokowe przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych rozpoczy si wanie w Gdasku, miecie
polskim, od strajku w stoczni i sformuowania 21 postulatw. Nie znajdziemy
w nich rwnie wyjanienia, e aden z tych postulatw nie da zmiany systemu politycznego w Polsce, in expressis verbis nie wystpowa przeciwko socjalistycznym podwalinom PRL oraz nie odnosi si do wsppracy z ZSRR . Ogniskoway si one wok powstania niezalenych, samorzdnych zwizkw zawodo-
2011-02-07 12:10:31
wych, przywrcenia zwolnionych do pracy, prawa do wolnoci sowa, zaprzestania represji wobec osb przeladowanych za przekonania, a take reform gospodarczych. Tylko niektre podrczniki prezentuj postaci drugoplanowe, jak Andrzej
Gwiazda czy Anna Walentynowicz, od zwolnienia ktrej rozpocz si strajk
w Stoczni Gdaskiej. Autorzy, piszc o Solidarnoci, nie pomijaj jednak faktu,
i zwizek ten walczy o poszanowanie godnoci czowieka, da spoeczestwu
si i odwag do zmiany narzuconego systemu w wyniku oglnopolskiego protestu, a jego dziaania zmieniy Polsk. W tej kwestii uczniowie otrzymuj jasny
przekaz.
2011-02-07 12:10:31
Przypisy
cz 1. IDEE
JAN SKRZYSKI U rde Solidarnoci. 1976 rodowiska opozycyjne w obronie
robotnikw
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
J. Kuro, Gwiezdny czas. Wiary i winy dalszy cig, Londyn 1991, s. 3.

AIPN, mkf. 01224/1948, t. 19, Meldunek operacyjny, 28 VI 1976 r., k. 50; AIPN BU 0204/1417, t. 19, Meldunek operacyjny, 28 VI 1976, k. 50.
AIPN BU 0222/1460, t. 6, Meldunek operacyjny, [28 VI 1976 r.], k. 69.
J. Kuro, Gwiezdny czas, op. cit., s. 3; A. Michnik, J. Tischner, J. akowski, Midzy panem a plebanem,
Krakw 1995, s. 238.
AIPN BU 0222/1460, t. 6, Meldunek operacyjny, 29 VI 1976 r., k. 7376.
Zob. J. Skrzyski, List 59 i narodziny opozycji demokratycznej, Zeszyty Historyczne 2008, nr 163.
S. Kisielewski, Dzienniki, Warszawa 1996, s. 869.
List 14 wydrukowaa Kultura 1976, nr 9, s. 6364. Por. Z. Hemmerling, M. Nadolski, Opozycja demokratyczna w Polsce 19761980. Wybr dokumentw, Warszawa 1994, s. 6061.
Peny tekst Owiadczenia 11 zob. Kultura 1976, nr 9, s. 6465.
Podpisao go 21 studentw i absolwentw UW, m. in.: J. Cywiski, L. Dorn, S. Kawalec, S. Kowalski, M. ukasiewicz, A. Zdziarski. AOK, Kolekcja Jakuba Karpiskiego, III/00079.10.
Zob. A. Michnik, Rzecz o Jacku. Wolno, Sprawiedliwo, Miosierdzie, Gazeta Wyborcza, 1920 VI
2004 r.
S. Kawalec, Demokratyczna opozycja w Polsce. Wydarzenia czerwcowe i rok dziaalnoci Komitetu Obrony
Robotnikw, Warszawa 1979, s. 13; AIPN 01224/1948, t. 7, Informacja, 19 VII 1976 r., k. 65.
List opublikowaa Kultura 1976, nr 9, s. 6162. Ten i nast. cyt. za: Z. Hemmerling, M. Nadolski, Opozycja
demokratyczna w Polsce 19761980. Wybr dokumentw, Warszawa 1994, s. 6264.
Zob. A. Friszke, Z ziemi woskiej do Polski. List Kuronia do Berlinguera i jego konsekwencje, [w:] idem,
Przystosowanie i opr, Warszawa 2008, s. 276283.
Apel 13 podpisali: Stanisaw Baraczak, Jacek Bocheski, Kazimierz Brandys, Andrzej Kijowski, Stefan Kisielewski, Ryszard Krynicki, Edward Lipiski, Jan Jzef Lipski, Adam Michnik, Halina Mikoajska, Marek
Nowakowski, Julian Stryjkowski, ks. Jan Zieja. Zob. Aneks 1976, nr 12.
A. Michnik, J. Tischner, J. akowski, Midzy panem, op. cit., s. 257.
Zob. Kultura 1976, nr 10, s. 8687.
Tekst listu opublikowaa Kultura 1976, nr 9, s. 60. Cyt. za: Z. Hemmerling, M. Nadolski, Opozycja demokratyczna, op. cit., s. 6566.
AIPN 0258/291, t. 1, Meldunek operacyjny, 31 VII 1976 r., k. 17; AIPN BU 0204/1417, t. 19, Meldunek
operacyjny, [VI 1976 r.], k. 68.
Informacje o tym, co si dziao na sali sdowej, przekazywa take Ryszard Lassota, dziennikarz Agencji
Interpress. Kuro od razu przekazywa je zagranicznym korespondentom. AIPN, mkf. 01224/1948, t. 16,
Notatka o kontaktach J. Kuronia z dziennikarzami zachodnimi, 22 X 1976 r., k. 2931.
J. Kuro, Gwiezdny czas, op. cit., s. 8.
S. Kawalec, op. cit., s. 14.
Relacja J. J. Lipskiego, [w:] A. Friszke, A. Paczkowski, Niepokorni. Rozmowy o Komitecie Obrony Robotnikw,
Krakw 2008, s. 44.
Relacja H. Wujca, [w:] A. Friszke, A. Paczkowski, Niepokorni, op. cit., s. 239.
AIPN 0258/291, t. 1, Meldunek operacyjny, 31 VII 1976 r., k. 17; AIPN 0365/88, t. 2, Informacja dot. sytuacji
polityczno-operacyjnej w kraju, 21 VII 1976 r., k. 2728.
Wkrtce po procesie odbylimy dyskusj Antek by nastawiony bardzo bojowo i optymistycznie, a Jacek
znacznie mniej wspomina Lityski w 1981 r. [] Ot Antek mia wtedy tak koncepcj ogromnego
uderzenia, jedenia po obozach studenckich i zbierania pienidzy na pomoc. Mymy z Jackiem uwaali, e
na tak akcj jest o wiele za wczenie: e trzeba j rozpocz we wrzeniu i powoli, dlatego, e to si nie
bdzie chciao rozkrci. Relacja J. Lityskiego, [w:] A. Friszke, A. Paczkowski, Niepokorni, op. cit., s. 355.
Relacja A. Macierewicza dla A. Friszke i A. Paczkowskiego, 1981.
2011-02-07 12:10:31
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
Relacja P. Naimskiego dla T. Bochwic i U. Doroszewskiej, 2006 r.

Relacja M. Gugulskiego dla T. Bochwic i U. Doroszewskiej, 2006 r.
Relacja H. Wujca, [w:] A. Friszke, A. Paczkowski, Niepokorni, op. cit., s. 241.
Dokument zosta opublikowany przez A. Friszke w 1981 r. w niezalenym pimie studentw UW. Gos
Wolny Wolno Ubezpieczajcy 1981, nr 9/10, s. 2326. Por. A. Friszke, Jan Jzef Lipski szkic biografii,
[w:] J. J. Lipski, KOR, Warszawa 2006, s. 35.
Relacja P. Naimskiego dla T. Bochwic i U. Doroszewskiej, 2006. Por. Relacja H. Wujca, op. cit., s. 249.
P. Naimski, Latem 1976 roku, Gos, 23 IX 2006 r.
Relacja A. Rosnera z 1981, [w:] A. Friszke, A. Paczkowski, Niepokorni, op. cit., s. 540.
Oprcz nich do Radomia jedzili: Jan Cywiski, Krzysztof Hagemajer, Joanna Jankowska, ukasz Kdziela,
Jacek Kleyff, Eugeniusz Kloc, Bronisaw Komorowski, Marek Kunicki-Golfinger, Grzegorz Liese, Ewa Ligocka, Agnieszka Lipska, Adam Piechowski, Urszula Sikorska, Hanna Stpniewska, Irena Topiska, Agnieszka
Wolfram, Rafa Zakrzewski, Bogdan Zalega. Zob. A. Friszke, A. Paczkowski, Niepokorni, op. cit., s. 449.
J. Cywiski, Szos E7 z pienidzmi i pomoc, Gazeta Wyborcza, 19 IX 2006 r.
Ibidem.
Komunikat nr 1 KOR, [w:] Dokumenty Komitetu Obrony Robotnikw i Komitetu Samoobrony Spoecznej
KOR, oprac. A. Jastrzbski, WarszawaLondyn 1994, s. 3233.
E. Szczesiak, Borusewicz. Jak run mur, op. cit., s. 8586.
AIPN 0204/1405, t. 5, Meldunek operacyjny, [IX 1976 r.], k. 1922.
W szykanach wobec Dorna i innych wyrnial si porucznik Prasek. Komunikat nr 1 KOR, op. cit., s. 33.
Relacja H. Wujca, [w:] A. Friszke, A. Paczkowski, Niepokorni, op. cit., s. 249251; Naimski wspomina: Pod
koniec sierpnia pojawi si pomys, aby zbudowa jak nadbudow, tak czapk z ludzi znanych, bo przewidywalimy rozpoczcie represji przeciwko nam. Osob, ktra pomys utworzenia takiego komitetu wylansowaa
i przekonywaa do niego by Mirek Chojecki. Relacja P. Naimskiego dla U. Doroszewskiej i T. Bochwic, 2006.
Zob. Co nam zostao z tych lat Opozycja polityczna 19761980 z dzisiejszej perpektywy, red. J. Eisler,
Warszawa 2003, s. 146.
P. Naimski, Latem 1976 roku, Gos, 23 IX 2006 r.
AIPN BU 0222/1460, t. 6, Meldunek operacyjny, 13 IX 1976 r., k. 9293.
Relacja P. Naimskiego dla U. Doroszewskiej i T. Bochwic, 2006.
AIPN 0258/291, t. 1, Meldunek operacyjny, 30 IX 1976 r., k. 1920.
AIPN BU 0204/1417, t. 19, [IX 1976 r.], k. 8488.
AIPN 0204/1405, t. 2, Analiza materiaw operacyjnych dot. powoania Komitetu do spraw obrony czowieka, 15 IX 1976 r., k. 1518. Zob. Kryptonim Gracze. Suba Bezpieczestwa wobec Komitetu Obrony
Robotnikw i Komitetu Samoobrony Spoecznej KOR 19761981, oprac. . Kamiski i G. Waligra, Warszawa 2010, s. 5355.
Relacja A. Macierewicza dla A. Friszke i A. Paczkowskiego, 1981 r.
J. Olszewski, Okiem obrocy, Gos, 23 IX 2006 r.
J. J. Lipski, KOR, s. 136.
Relacja Naimskiego.
Opowiada Naimski: Wtedy my dwaj, Antek i ja, powiedzielimy Janowi Jzefowi i Kuroniowi, e ju podjlimy decyzj o ogoszeniu powstania Komitetu Obrony Robotnikw we trjk z Onyszkiewiczem i e przyszlimy ich o tym powiadomi. Na to Jan Jzef pamitam to jak dzisiaj spojrza nas i mwi: to jest gupie
wariactwo, ale zrobi to razem z wami. Na co Kuro: no to nie ma wyjcia, ja si te podpisuj. P. Naimski,
Latem 1976 roku, op. cit.
Ibidem. Jacek Kuro podkrela swoj rol: Skoro ju poprosilimy Starszych Pastwa do tej sprawy, to idcie
teraz do nich i zapytajcie, czy chc wej do Komitetu Obrony Robotnikw, ktry i tak ju i bezdyskusyjnie zosta
powoany zaproponowaem, a chopakom zapaliy si oczy wspomina. J. Kuro, Gwiezdny czas, op. cit., s. 11.
E. Szczeniak, Borusewicz, op. cit., s. 87.
E. Morgiewicz, Z Ruchu do KOR-u i dalej, Gos, 23 IX 2006 r.
P. Naimski, Latem 1976 roku, op. cit.
AIPN BU 0222/1460, t. 6, 27 IX 1976 r., Meldunek operacyjny, k. 99 100. Por. A. Friszke, Jan Jzef Lipski
szkic biografii, [w:] J. J. Lipski, KOR, op. cit., s. 38.
882
SAWOMIR DRELICH Postulaty Gdaskie w kontekcie zaoe ludowego populizmu oddolnego

1
M. Canovan, Trust the People! Populism and the Two Faces of Democracy, Political Studies 1999, t. 46,
s. 36; M. Marczewska-Rytko, Populizm. Teoria i praktyka polityczna, Lublin 1995, s. 29 i 33.
2011-02-07 12:10:31
PRZYPISY
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
A. Wielomski, Populizm, [w:] Encyklopedia biaych plam, red. A. Winiarczyk, Radom 2004.
M. Canovan, Populism, New York 1981, s. 13.
Ibidem, s. 2530; M. Marczewska-Rytko, op. cit., s. 55.
M. Canovan, Populism, op. cit., s. 59.
Ch. Postel, The Populist Vision, Oxford 2007, s. 249250.
N. Pollack, The Populist Mind, Indianapolis New York 1967, s. XXIX.
M. Marczewska-Rytko, op. cit., s. 2829.
G. Bowman, Constutive Violence and the Nationalist Imaginary: The Making of The People in Palestine and
Former Yugoslavia, [w:] Populism and the Mirror of Democracy, red. F. Pianizza, London New York 2005,
s. 122.
J. D. Hicks, The Populist Revolt, Lincoln 1961, s. 1118.
A. Dudek, PRL bez makijau, Krakw 2008, s. 141142.
Idem, Reglamentowana rewolucja. Rozkad dyktatury komunistycznej w Polsce 19881989, Krakw 2009,
s. 2930.
Ibidem, s. 52 i 57.
Ibidem, s. 5263.
E. Nalewajko, Populizm w demokracji, [w:] Populizm a demokracja, red. R. Markowski, Warszawa 2004,
s. 3637; E. Laclau, Populism. Whats in a Name?, [w:] Populism and the Mirror of Democracy, red. F. Pianizza, London New York 2005, s. 47.
B. Arditi, Populism as an Internal Periphery of Democratic Politics, [w:] Populism and the Mirror of Democracy, red. F. Pianizza, London New York 2005, s. 71.
H. Kitschelt, Popular Dissatisfaction with Democracy: Populism and Party Systems, [w:] Democracies and
the Populist Challenge, red. Y. Mny, Y. Surel, Houndmills New York 2002, s. 179.
A. Dudek, Reglamentowana rewolucja, op. cit., s. 56.
R. Markowski, Populizm a demokracja: ujcia, dylematy, kontrowersje, [w:] Populizm a demokracja, red.
idem, Warszawa 2004, s. 21.
F. Panizza, Introduction: Populism and the Mirror of Democracy, [w:] Populism and the Mirror, op. cit.,
s. 21.
G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1998, s. 207.
Zob. M. Marczewska-Rytko, op. cit., s. 49129.
ANDRZEJ PACZKOWSKI Solidarno wobec perspektywy rozwizania siowego

1
6
7
Syntetyczne omwienie problemu: . Kamiski, Strajki robotnicze w Polsce w latach 19451948, Wrocaw
1999.
Niektre akcje strajkowe miay jednak szerszy zasig, jak np. strajk w piciu kopalniach Zagbia Dbrowskiego wiosn 1951 r., w Zakadach yrardowskich latem tego samego roku czy strajki w okoo pidziesiciu zakadach w styczniu 1953 r., po podwyce cen. W latach 19491952 miao miejsce co najmniej czterysta trzydzieci strajkw. Zob. . Kamiski, Strajki robotnicze w Polsce w latach 19491952. Prba bilansu,
[w:] Studia i materiay z dziejw opozycji i oporu spoecznego, t. 4, Wrocaw 2000, s. 7783.
Okoo 26 sierpnia grupa najwyszej rangi politykw (m.in. ministrowie obrony narodowej i spraw zagranicznych
oraz szef KGB) pod przewodnictwem Susowa (tzw. komisja Susowa) powoana przez Biuro Polityczne KC
KPZR rozpatrywaa ewentualno interwencji zbrojnej w Polsce, nawet w przypadku braku pewnoci co do
zachowania si Wojska Polskiego.
Z pierwszego dnia obrad: zob. Komisja Krajowa NSZZ Solidarno. Posiedzenie w dniach 2324 marca
1981 r., Warszawa 1986. Drugi dzie obrad przedstawiony zosta przedrukiem sprawozdania z biuletynu
AS 1981, nr 8. Wszystkie cytaty pochodz z tej publikacji.
Cyt. za: Tygodnik Solidarno, nr 37, 11 XII 1981 r. Podczas posiedzenia mwiono nawet (m.in. Jan Rulewski) o demokratycznych wyborach do sejmu.
Cyt. za: Trybuna Ludu, nr 278, 29 XI 1981 r.
Radom 3 grudnia 1981, [w:] Krytyka 1986, nr 21, s. 67.
2011-02-07 12:10:32
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Ibidem, s. 75. Wypowied Seweryna Jaworskiego.

Ibidem, s. 61. Wypowied Jana Rulewskiego.
Ibidem, s. 71. Wypowied Andrzeja Sobieraja.
K. Modzelewski, Midzy umow a wojn, Warszawa 1989, s. 94.
Komisja Krajowa NSZZ Solidarno. Posiedzenie w dniach 1112 grudnia 1981, Warszawa 2003,
s. 94.
Ibidem, s. 155.
Ibidem, s. 91.
Ibidem, s. 76.
Ibidem, s. 163.
Ibidem, s. 175.
Ibidem, s. 60.
884
ARKADIUSZ MODRZEJEWSKI Protesty robotnicze i rozwj niezalenych zwizkw

zawodowych jako przejaw ontologicznej sprzecznoci realnego socjalizmu
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Zob. A. Gwiazda, Paradoks demokracji, Przegld Politologiczny 2001, nr 12, s. 113119; Ch. Mouffe,
Paradoks demokracji, Warszawa 2005; Paradoksy polityki, red. M. Karwat, Warszawa 2007; Paradoksy liberalizmu, red. D. Karnowska i A. Modrzejewski, Toru 2009.
Zob. J. Staniszkis, Ontologia socjalizmu, Londyn 1989, s. 10 i nn.
Zob. B. Szmulik, M. migrodzki, Typ i forma pastwa, [w:] Wprowadzenie do nauki o pastwie i polityce,
red. B. Szmulik i M. migrodzki, Lublin 2004, s. 7883.
Zob. R. Dahrendorf, Klasy i konflikt klasowy w spoeczestwie przemysowym, Krakw 2008, s. 2628.
Oczywicie pastwo realnego socjalizmu nie jest tworem marksistowskiej ortodoksji. Ju miejsce, w ktrym
powstao pierwsze pastwo komunistyczne Rosja, wskazuje jak dalece ideolodzy bolszewiccy poszli na
kompromis z klasycznym marksizmem. Z chwil utworzenia republiki radzieckiej to jednak oni zaczli wyznacza kanon ortodoksyjnego komunizmu. Jak zauwaa francuski historyk i intelektualista Franois Furet:
By komunist nie znaczyo odtd by marksist, lecz wierzy w marksizm Zwizku Radzieckiego, czyli
marksizm w interpretacji bolszewickiej partii komunistycznej (Przeszo pewnego zudzenia. Esej o idei
komunistycznej w XX w., Warszawa 1996, s. 134).
Zob. G. Reale, Historia filozofii staroytnej, t. 1, Lublin 1994, s. 140141.
Arystoteles, Metafizyka, t. 1, Lublin 1994, s. 167 (Ksiga IV, rozdz. 3).
Por. M. A. Krpiec, Metafizyka. Zarys teorii bytu, Lublin 1985, s. 151.
Jak wspomniano powyej, pastwo realnego socjalizmu nie jest tosame z ortodoksyjnym marksizmem.
Niemniej filozofia marksistowska, cho zreinterpretowana przez bolszewikw i ich duchowych spadkobiercw,
staa si jego ideologicznym fundamentem.
K. Marks, Dziea wybrane, t. 1, s. 63.
Ibidem, s. 64.
Z. Cackowski, Gwne pojcia marksizmu historycznego, Warszawa 1977, s. 164.
Idem, Filozofia marksistowska. Wybrane problemy, Warszawa 1986, s. 211212.
Idem, Gwne pojcia, op. cit., s. 167 nn. oraz 203 nn.
Pierwsze protesty robotnicze wymierzone przeciw bolszewikom pojawiy si na krtko po rewolucji padziernikowej. Ju w grudniu 1917 r. w dzielnicach robotniczych Piotrogrodu wyczuwalne byo niezadowolenie
z sytuacji ekonomicznej. Tajna policja Czeka od pocztku istnienia prowadzia akcje przeciwko niezadowolonym z wadzy bolszewikw robotnikom. W maju i czerwcu 1918 r. doszo do krwawych zaj, kiedy to
czekici otworzyli ogie do manifestujcych robotnikw. Kulminacja bolszewickiego terroru wymierzonego
w robotnikw przypada na lata 19191920 (zob. S. Courtois et all., Czarna ksiga komunizmu. Zbrodnie,
terror, przeladowania, Warszawa 1999, s. 84 i nn.).
A. Gramsci, Zwizki zawodowe a dyktatura, [w:] Podstawy nauk politycznych. Dokumenty i materiay, cz. 1,
Ibidem, s. 439.
W. I. Lenin, Referat na II Oglnorosyjskim Zjedzie Zwizkw Zawodowych. 20 I 1919 r., [w:] Podstawy nauk
politycznych, op. cit., s. 382.
Ibidem, s. 389.
W. I. Lenin, O zwizkach zawodowych, o chwili biecej i o bdach Trockiego, [w:] Podstawy nauk politycznych, op. cit., s. 399.
Ibidem, s. 401.
W. Jaruzelski, Przemwienia 1983, Warszawa 1984, s. 196.
2011-02-07 12:10:32
PRZYPISY
23
24
25
26
27
28
29
Zob. A. Modrzejewski, Paradoksy polskiej transformacji (aspekt cywilizacyjny), [w:] Paradoksy liberalizmu,
op. cit., s. 116117.
R. Bcker, Przeobraenia wizji wiata spoecznego dziaaczy Solidarnoci lat 19801989, [w:] R. Bcker
et all., Solidarno dwadziecia lat pniej, Krakw 2001, s. 24.
H. Landan, Marksistowska teoria rewolucji, Warszawa 1963, s. 29.
Zob. J. Staniszkis, op. cit., s. 15 i 63.
Ibidem, s. 27.
W. Lenin, Referat na II, op. cit., s. 390.
E. Gierek, Przemwienie radiowo-telewizyjne z 20 grudnia 1970 r., [w:] Podstawy nauk politycznych. Dokumenty i materiay, t. 1, Warszawa 1971, s. 439440.
CEZARY M. ORNATOWSKI Retoryka Solidarnoci: mit, historia i przebudzenie

podmiotowoci
1
2
3
4
5
6
7
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
I. Krzemiski, Polskie Radio I, 30 VIII 2005 r. (http://www.radio.com.pl/).

Zob. m.in. J. Bralczyk, O jzyku Wasy, Teksty Drugie 1990, nr 4, s. 6081; M. Czyewski i S. Kowalski, Retoryka Wasy, ibidem, s. 8292; J. Fras, Ksztaltowanie si nowego jzyka polityki po 1989 r. udzia Lecha
Wasy. Z bada nad przemianami politycznymi w Polsce po 1989 roku, red. S. Dbrowski i B. Rogowska,
Wrocaw 1998, s. 5164; M. Janion, O rnicy midzy robotnikiem a przedstawicielem klasy robotniczej.
Lech Wasa, Gdask 1990, s. 132143; J. Skrzyski, Lech Wasa Od Robotnika do Prezydenta. Rodem
z Solidarnoci: sylweki twrcw NSZZ Solidarno, red. B. Kopka i R. Zelichowski, Warszawa 1997,
s. 217256.
S. Kowalski, Krytyka solidarnociowego rozumu, Warszawa 1990.
G. A. Hauser, Vernacular Voices: The Rhetoric of Publics and Public Spheres, Columbia, SC: University of
South Carolina Press, 1999.
C. LeviStrauss, Structural Anthropology, tum. C. Jacobson i B. Grundfest Schoepf, New York 1963.
Zob. np. C. Perelman, The Realm of Rhetoric, Notre Dame 1982.
Na temat retorycznej dynamiki spowiedzi zob. P. de Man, Excuses (Confessions). Allegories of Reading:
Figural Language in Rousseau, Nietzsche, Rilke, and Proust, New Haven 1979, s. 278301.
V. Tismaneanu, Fantasies of Salvation: Democracy, Nationalism, and Myth in Post-Communist Europe,
Princeton 1998.
Ibidem, s. 14.
J. Bralczyk, op. cit.; J. Fras, op. cit.
V. Havel, The Power of the Powerless. The Power of the Powerless: Citizens Against the State in Central
Eastern Europe, red. John Keane, London 1985, s. 2396.
. Benveniste, Problems in General Linguistics, tum. M. E. Meek, Coral Gables: University of Miami Press,
1971, s. 227.
Zob. O. Ducrot i T. Todorov, Encyclopedic Dictionary of the Sciences of Language, tum. C. Porter, Baltimore 1979.
Ibidem. Zob. take J. Vachek, A Prague School Reader in Linguistics. Indiana University Studies in the
History and Theory of Linguistics, Bloomington 1964.
. Benveniste, op. cit., s. 308.
M. Gowiski, Nowomowa po polsku, Warszawa 1991.
Gdask Sierpie 1980: Rozmowy Komisji Rzdowej z Midzyzakadowym Komitetem Strajkowym w Stoczni Gdaskiej (2331 VIII 1980 r.), Warszawa 1981, s. 59.
Ibidem, s. 60.
Zob. te C. M. Ornatowski, Rhetoric and the Subject of/in History: Reflections on Political Transformation,
Advances in the History of Rhetoric 2006, nr 9, s. 187207.
K. Burke, Four Master Tropes. A Grammar of Motives, Berkeley and Los Angeles 1969.
L. Wasa, Droga nadziei, Krakw 1990.
E. Laclau, New Reflections on the Revolution of Our Time, London 1990.
Wtek konstytucyjny w powstawaniu Solidarnoci rozwinem w referacie: Constructing Pluralism: Identification and Division in the Political Transformation of Poland wygoszonym podczas konferencji Amerykaskiego Towarzystwa Retorycznego, Minneapolis, Minnesota, 2831 maja 2010 (pojawi si on
w druku w: red. Antonio de Velasco and Melody Lehn, Rhetoric: Concord and Controversy, Long Grove,
IL: Waveland Press).
V. Havel, op. cit.
Ibidem.
2011-02-07 12:10:32
26
27
28
29
Jacek akowski nazwa rok 1989 wanie rokiem polskiego serendipity, czyli polskich cudw. Rok 1989:
Geremek opowiada akowski pyta, wyd. II, Warszawa 2008, s. 415.
Gdask Sierpie 1980, op. cit., s. 151.
K. Burke, A Rhetoric of Motives, Berkeley 1950, 1969.
S. Kowalski, op. cit., s. 25.
ROMAN BCKER Solidarno lat 19801981 w perspektywie politologicznej

1
3
4
7
8
10
11
12
Np. Solidarno i upadek komunizmu: Midzynarodowa konferencja, red. A. Paczkowski i in., Warszawa
Gdask 2009; K. B. Janowski, Polska 19801981: od euforii do szoku: studium historyczno-politologiczne,
Toru 1995.
S. Kowalski, Krytyka solidarnociowego rozumu: studium z socjologii mylenia potocznego, Warszawa 2009;
I. Krzemiski i in., Polacy jesie 80, Warszawa 2005.
P. Rojek, Semiotyka solidarnoci: analiza dyskursw PZPR i NSZZ Solidarno w 1981 roku, Krakw 2009.
A. M. Cirtautas, The Polish solidarity movement: revolution, democracy and natural rights, LondonNew
YorkRoutledge 1997.
Solidarno: analiza ruchu spoecznego 19801981 [S.l.], red. A. Touraine, 1989. Zob. te: P. Kuczyski,
M. Frybes, W poszukiwaniu ruchu spoecznego: wok socjologii Alaina Tourainea, Warszawa 1994.
J. Staniszkis, Polands self-limiting revolution, New Jersey 1984; N. Ascherson, The Polish August: the self-limiting revolution, New York 1982.
Zob. np. R. Bcker, Totalitaryzm. Geneza. Istota. Upadek, Toru 1992.
Zob. Sprawy gospodarcze w dokumentach pierwszej Solidarnoci. T. 1, 16 sierpnia 198030 czerwca 1981;
Instytut Pamici Narodowej. Komisja cigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu. Dokumenty Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; t. 26, Instytut Pamici
Narodowej. Komisja cigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, oprac. J. Luszniewicz, A. Zawistowski,
Warszawa 2008.
W. Basiak, Centra i peryferie masowego ruchu robotniczego w Polsce 19801981, [w:] Studia nad ruchami
spoecznymi, red. E. Lewicka-Banaszak, P. Marciniak, W. Modzelewski, t. 1, Warszawa 1987.
Np. J. Luszniewicz, Solidarno, samorzd pracowniczy, transformacja systemu: o programie gospodarczym
Sieci Organizacji Zakadowych NSZZ Solidarno wiodcych zakadw pracy (rok 1981), Warszawa 2008;
J. Lewandowski, Samorzd w dobie Solidarnoci: wsppraca samorzdw pracowniczych Pomorza
Gdaskiego na tle sytuacji w kraju w latach 1980/81, Londyn 1985.
M. Duverger, Le syste`me politique franais: [droit constitutionnel et syste`me politique, Paris 1990. W polskiej
literaturze na ten temat szerzej: M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne wiata kapitalistycznego, Warszawa 1977.
Zob. np. T. Grabiska, Aksjologiczny krg solidarnoci: rekonstrukcja uniwersalizmu solidarnociowego
i jego uzasadnienie w nauce spoecznej Jana Pawa II, Wrocaw 2003.
886
JACEK KOTAN Rewolucja moralna. Solidarno jako polityka ycia codziennego

1
2
3
4
6
7
8
9
10
Por. Ch. Taylor, Kilka refleksji na temat solidarnoci, tum. Andrzej Pawelec, Znak 2000, nr 2, s. 2234.
Pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiclecia, Pozna 2000.
Etyka solidarnoci oraz Homo sovieticus, Krakw 2005, s. 20.
Tekst ukaza si pniej pod zmienionym tytuem jako: Perspektywy nowego ethosu pracy w ksice Tischnera: Polska jest ojczyzn. W krgu filozofii pracy, Pary 1985, s. 6372.
Ibidem, s. 64 i n. Take Jadwiga Staniszkis wskazuje w swoich pracach dotyczcych Solidarnoci na moralny dyskurs tego ruchu spoecznego, stanowicy jego konstytutywny element. Patrz jej klasyczne studium:
Polands Self-Limiting Revolution, New Jersey 1984, a take esej: Podwjna przemiana. Refleksje 25 lat po
Sierpniu 80, [w:] Solidarno: wydarzenie konsekwencje pami, Warszawa 2006, s. 213224.
Mylenie wedug wartoci, Krakw 1993, s. 438 i n.
Ibidem, s. 441.
Etyka solidarnoci, op. cit., s. 14.
Ibidem, s. 21.
Uywane tu pojcie polityki ycia codziennego bliskie jest tezie J. C. Goldfarba o fundamentalnej roli mikropolityki w yciu spoecznym, ktra rozgrywa si w prywatnej sferze codziennych interakcji midzy obywatelami i ktr Goldfarb opisuje za pomoc metafory polityki stou kuchennego. Stwierdza on: [] mae
krgi bliskich przyjaci byy zdolne rozmawia ze sob nie obawiajc si o obecno linii partyjnej wok
stou kuchennego. Ta wolna sfera, w ktrej kto mg wyrazi swoje zdanie nie uwzgldniajc interakcji
pomidzy oficjalnymi i nieoficjalnymi [przedstawicielami wadzy przyp. J. K.], generowao niezwykle ciepe
2011-02-07 12:10:32
PRZYPISY
11
i intensywne wizi wrd rodziny i przyjaci. [] Owa osona i lekcje wynikajce z tej prywatnej sfery,
cznie z jej wolnymi interakcjami, poszerzay wolno publiczn (J. C. Goldfarb, The Politics of Small Things:
The Power of the Powerless in Dark Times, Chicago 2006, s. 10). Na istotow rol opozycyjnej kultury
obywatelskiej zwraca uwag take David Ost w swojej pracy: Solidarity and the Politics of Anti-Politics:
Opposition and Reform in Poland science 1968, Philadelphia 1990. Zarwno Goldfarb, jak i Ost odwouj si
do pojcia polityki antypolityki, zapoyczonego od Vclava Havla z jego klasycznego eseju: Sia bezsilnych,
[w:] Antologia czeskiego eseju, Krakw 2001, s. 67153.
Mylenie wedug wartoci, op. cit., s. 439.
KRZYSZTOF MAYSA Solidarno ostatni wielki ruch mesjanistyczny

1
2
5
6
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
I. Sodkowska, Najdusze polskie powstanie, Wi 2005, nr 7.

J. Staniszkis, Polands self-limiting revolution, New Jersey 1984; J. Holzer, Solidarno 19801981: geneza i historia, Pary 1984.
E. Haas, Symboliczna konstrukcja Solidarnoci: konflikt interpretacji i polityka pamici, [w:] Solidarno.
Wydarzenie, konsekwencje pami, red. A. Suek, Warszawa 2006, s. 227.
wite bdzenie brata Adama. Wywiad z prof. Michaem Masowskim (P. Goliski), Gazeta Wyborcza,
8 IV 1999 r., nr 82.3080, Magazyn (dodatek) nr 14 (318), s. 36.
S. Ernest, Misja Solidarnoci, Aneks 1984, nr 34.
Spoeczestwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, red. K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa
2003, s. 33.
Jzef Ujejski wymieni cztery podstawowe przesanki, ktre pozwalaj okreli jaki nurt jako mesjanistyczny.
Zaliczy do nich pojawienie si okrelonej myli historiozoficznej zwizanej z wyczekiwaniem na gruntown
przemian, a poczonej z wiar w moraln i socjaln odnow ludzkoci. Zmiana ta miaa si dokona za
spraw podmiotu, ktremu naley si posannictwo na mocy zasug, cierpienia czy woli Boej. Ostatni warunek dotyczy okolicznoci, jakie miay poprzedza nadejcie okresu mesjanicznego, a mianowicie czasu
katastrof dziejowych oraz zaamania si tradycyjnych autorytetw. Zob. J. Ujejski, Dzieje polskiego mesjanizmu do powstania listopadowego wcznie, Lww 1931, s. 1314.
M. Krl, Romantyzm. Pieko i niebo Polakw. Polskie obrachunki na koniec millennium, Warszawa 1998,
s. 152.
S. Cywiski, Romantyzm a mesjanizm, Wilno 1914, s. 3952.
M. Geniusz, Sprawa wychowania narodowego a Wincenty Lutosawski, Krakw 1903, s. 25.
W. Dzieduszycki, Messyanizm polski a prawda dziejw. Z powodu 2 tomu Ojcze Nasz Augusta Cieszkowskiego, Krakw 1901, s. 128.
J. Braun, Kultura polska na bezdroach. O nowy ksztat polskiej kultury narodowej, Warszawa 1937, s. 15.
W. Lutosawski, Sens wojny wszechwiatowej, Kultura 1936, nr 38, s. 3.
M. A. Cichocki, Dowiadczenie pierwszej Solidarnoci midzy moralnym absolutyzmem a polityczn
samowiedz Polakw, [w:] Lekcja Sierpnia. Dziedzictwo Solidarnoci po dwudziestu latach, red. D. Gawin,
M. Kula, Narodowe i rewolucyjne, Londyn Warszawa 1991, s. 278.
M. Janion, Nie wszystko stracone, Polityka nr 48, 28 XI 1992 r., s. 17.
Poezja Solidarnoci. Antologia wierszy, piosenek, kontrafaktur, parafraz i fraszek, oprac. A. Skoczek,
Krakw 2006, s. 133.
Ibidem, s. 98.
Sierpie 80 we wspomnieniach, red. M. Latoszek, Gdask 1991, s. 175.
Sierpie 80. Co pozostao z tamtych dni?, red. J. Kulas, Gdask 1996, s. 23.
Ibidem, s. 32.
Ibidem, s. 49.
Cyt. za: Z. Krlak, Polska wobec wyzwa XXI wieku, Warszawa 1999, s. 12.
M. Meller, Rola mylenia o historii w ruchu Solidarno w latach 19801981, [w:] Solidarno w ruchu, red.
M. Kula, Warszawa 2000, s. 256.
T. G. Ash, Polska Rewolucja. Solidarno 19801981, Warszawa 1990, s. 135.
A. Bromke, Romantyzm czy realizm? Polska w latach 80-tych, Ontario 1982, s. 13.
S. Wyszyski, Listy Pasterskie Prymasa Polski 19461974, Pary 1975, s. 134.
Idem, Dziea zebrane, t. III, 19561957, Warszawa 1999, s. 122.
Posanie I Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno do ludzi pracy Europy Wschodniej, [w:] NSZZ Solidarno 19801981. Podstawowe dokumenty. Kronika dziaalnoci. Bibliografia, red. B. Pasierb, Wrocaw 1990,
s. 263264.
2011-02-07 12:10:32
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
L. Maewski, W objciach utopii. Polityczno-ideowa analiza dziejw Solidarnoci 19802000, Toru 2007,
s. 147.
J. Gowin, Koci a Solidarno, [w:] Lekcja Sierpnia, op. cit., s. 17.
I. Krzemiski, Solidarno organizacja polskich nadziei, [w:] Solidarno. Wydarzenie, konsekwencje,
pami, op. cit., s. 21.
M. Kula, Narodowe i rewolucyjne, op. cit., s. 102, 309.
Solidarno dwadziecia lat pniej, red. R. Bcker, Krakw 2001, s. 30.
S. Kowalski, Krytyka solidarnociowego rozumu. Studium z socjologii mylenia potocznego, Warszawa 1990,
s. 124.
M. Cichocki, op. cit., s. 80.
B. Hring, Sia i sabo religii. Socjologia religii jako wezwanie. Nauka Chrystusa, t. 6, Pozna 1966,
s. 4748.
A. Mencwel, Pomost i przedmurze, Przegld Polityczny 2001, nr 48, s. 15.
A. Besanon, Krtki kurs sowietologii na uytek wadz cywilnych, wojskowych i kocielnych, Warszawa 1984,
s. 19.
R. Aron, Koniec wieku ideologii, Pary 1956, s. 77.
M. Kula wspomina jak pk Przymanowski w wystpieniu telewizyjnych w pierwszych dniach stanu wojennego
umieci gen. Jaruzelskiego w panteonie bohaterw narodowych. Zob. M. Kula, op. cit., s. 291.
Ibidem, s. 289.
J. Staniszkis, Ontologia socjalizmu, Krakw Nowy Scz 2006, s. 235237, 251.
A. Walicki, Sprawiedliwo na pasku polityki: polskie obrachunki z komunistyczn przeszoci, Przegld
Polityczny 1999, nr 40/41, s. 1433.
A. Grzegorczyk, Wszyscy chcemy by wani i niezaleni, Polityka 1982, nr 23.
Co pko, co przetrwao. M. Beylin polemizuje z J. akowskim, Gazeta Wyborcza, 28 IV 1994 r., nr 99
(1483), s. 9.
G. Weigel, Ostateczna rewolucja. Koci sprzeciwu a upadek komunizmu, Pozna 1995, s. 43.
M. A. Cichocki, op. cit., s. 91.
Midzy polskim mesjanizmem a misjonizmem. Rozmowa z Andrzejem Walickim (M. Cichocki), Teologia
Polityczna 2006/2007, nr 4, s. 36.
888
DARIUSZ DOBRZASKI Z historii dwch debat, czyli gos w dyskusji na temat

nowoczesnoci pierwszej Solidarnoci
1
5
6
7
8
W interpretacji tekstw korzystaem z uwag sformuowanych w ksice T. Buksiskiego, Interpretacja rdem

historycznych pisanych, Warszawa Pozna 1992.
Encyclopedia of Rhetoric, ed. Thomas O. Sloane, Oxford 2001, s. 191197. Sowo debata robi karier nie
tylko w jzyku polityki i publicystyki, ale rwnie w jzyku nauk spoecznych. Nie chcc w tekcie mnoy
wtkw ponad miar, odwouj si do encyklopedycznej definicji sowa debata. Dostpne s wietne
analizy tego terminu w kontekcie zagadnie poruszanych przez filozofi polityczn, dotyczcych zaoe
tzw. demokracji deliberatywnej. Myl tutaj o ksikach: A. Gutmann, D. Thomson, Democracy and Disagreement, Cambridge MA 1996; A. Gutmann, D. Thomson, Why Deliberative Democracy? Princenton 2004.
Rekonstrukcj pogldw A. Walickiego na temat Solidarnoci oparem na nastpujcych pracach: A. Walicki, W stron przecitnoci, [w:] Polityka nr 27, 4 lipca, 1981; idem, Jeszcze raz o rwnoci, [w:] Polityka
nr 40, 4 X, 1981 r.; idem, Myli o sytuacji politycznej i moralno-psychologicznej w Polsce, [w:] Aneks 1984,
nr 35; idem, The Main Componets of the Situation in Poland, [w:] Australian Journal of Political Science
1984, vol. 19, s. 417; idem, Marksizm i skok do krlestwa wolnoci. Dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1995; idem, Polskie zmagania z wolnoci, Krakw 2000; Midzy polskim mesjanizmem a misjonizmem,
[w:] Teologia Polityczna 20062007, nr 4; idem, O inteligencji, liberalizmach i o Rosji, Krakw 2007; idem,
Idee i ludzie. Prba autobiografii, Warszawa 2010.
Wedug Walickiego, totalitaryzm w Polsce skoczy si wraz ze stalinizmem w 1956 r. Natomiast system
politycznym, w jakim formoway si organizacyjne i intelektualne pocztki Solidarnoci, tj. powstanie KOR-u,
KSS KOR-u, WZZ-etw i in. niezalene od wadz inicjatywy, nazywa systemem odideologizowanej partokracji, dla ktrego charakterystyczna jest obecno gospodarki nakazowo rozdzielczej oraz politycznej autorytarnej partokracji.
Ibidem, s. 91.
Ibidem, s. 92.
Ibidem, s. 101.
Ibidem, s. 102103.
2011-02-07 12:10:32
PRZYPISY
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
Midzy polskim mesjanizmem a misjonizmem, rozmowa z Andrzejem Walickim, [w:] Teologia Polityczna
20062007, nr 4.
Na amach Aneksu polemizowali z Walickim m.in.: W. Kuczyski, W tym najwikszy jest ambaras, Aneks
1984, nr 35; J. J. Lipski, W odpowiedzi Andrzejowi Walickiemu, ibidem; K. Pomian, Pon si boj we wsi ruchu,
ibidem; J. Karpiski, Wiktymologia polityczna, Aneks 1984, nr 36; S. Kisielewski, O faszywych sowach i faszywych nadziejach; M. Krl, W poszukiwaniu racjonalnej nadziei, ibidem; J. Holzer, O prbach, bdach, intelektualistach i pokorze, Aneks 1985, nr 37; L. Koakowski, Winni (Solidarno) i niewinni (PZPR), ibidem.
Z. Wodek, Tajne dokumenty Biura Politycznego. PZPR a Solidarno 19801981, Londyn 1992.
W. Kuczyski, W tym najwikszy jest ambaras, op. cit., s. 113114.
L. Koakowski, Winni (Solidarno) i niewinni (PZPR), Aneks 1985, nr 37, s.18.
K. Pomian, Pon si boja we wsi ruchu, op. cit., s. 127.
R. Legutko, O totalitaryzmie, [w:] Bez gniewu i uprzedzenia, Pary 1989.
Rekonstrukcj debaty z 17 IX 1989 r. w Gdasku, w klubie Ster opracowaem na podstawie dwch dokumentw: Pierwszy opublikowao i umiecio na swojej stornie internetowej stowarzyszenie Karta (Powstanie
KKP. Drugi dokument, to zapisana transkrypcja rozmw), nastpny opublikowano w Krytyce, w 1984 r.
Zarwno Karta, jak i Krytyka zastrzegaj si, e nie dysponuj oryginalnymi nagraniami magnetofonowymi ze spotkania.
Powstanie KKP, op. cit., s. 27.
Ibidem, s. 9.
Ibidem, s. 33.
Ibidem, s. 34.
Ibidem, s. 37.
Ibidem, s. 38.
Patrz np. artyku W. Kuczyskiego z Aneksu. Opinie Kuczyskiego potwierdzi autorowi w relacji Lech
Dymarski (maj 2010).
Powstanie KKP, op. cit., s. 40.
Przeczytana przez Modzelewskiego uchwaa precyzowaa zadania Komisji Krajowej. Nie wchodzc w szczegy, byy to kompetencje doradcze opiniujce oraz koordynujce dziaania zwizku: Powstanie KKP, op. cit.,
s. 4042.
Protok porozumienia zwartego przez Komisj Rzdow i Midzyzakadowy Komitet Strajkowy w dniu
31 sierpnia 1980 roku w Stoczni Gdaskiej, [w:] Archiwum Solidarnoci, Gdask 2003.
T. G. Ash, Polska rewolucja Solidarno 19801982, Warszawa 1989.
Ibidem, s. 50.
A. Walicki, Myli o sytuacji politycznej, op. cit., s. 95.
J. Kuro, Gwiezdny czas, Londyn 1991, s. 133.
Ibidem, s.104.
D. Ost, Solidarity and the Politics of Anty-Politics. Opposition and Reform in Poland Since 1968, Philadelphia
1990. Fragment ksiki Osta na temat powstania instytucjonalnej formy ruchu Solidarno napisany zosta
na podstawie przeprowadzonych prze niego relacji z uczestnikami spotkania, m.in. z Krzysztofem Wyszkowskim, Krystyn Kersten, Janem Strzeleckim, Jolant Strzeleck, oraz stenogramu z posiedzenia, opublikowanego w Krytyce z 1984 r.
Ibidem, s. 103.
Ibidem, s. 104.
Zob. opisany konflikt rejestracyjny w: ycie Warszawy, nr 20, X 1980 r.; a o nieoczekiwanej rezygnacji
Solidarnoci: ycie Warszawy, 25 X 1980 r.
Ibidem, s. 107.
Myl tutaj o artykuach: T. Buksiskiego, Postmoderno a sprawy Polski, [w:] Wsplnotowo wobec
wyzwa liberalizmu, red. T. Buksiski, Pozna 1995; Idem, Od wolnoci do solidarnoci, [w:] Idea solidarnoci, w kontekstach filozoficzno-historycznych, red. D. Dobrzaski, A. Wawrzynowicz, Pozna 2006, oraz
monografii D. Osta: Solidarity and the Politics of Anti-Politics, op. cit.
Zgadzamy si z tymi badaczami ruchu, ktrzy jak Jadwiga Staniszkis podkrelaj, e cezur dla konstruowanej tosamoci Solidarnoci, sposobw i stylu dziaania, byy tzw. warszawskie porozumienia z 1981 r.
KRZYSZTOF ABD Wybrane linie zrnicowania wewntrz NSZZ Solidarno

w latach 19801981
1
A. Paczkowski pisa m.in.: Jest zastanawiajce, jak wytrwale ywiono nadziej, i dojdzie do rozpadu
zwizku lub, co bardziej prawdopodobne, wyeliminowania z niego ekstremy. A. Paczkowski, Droga do
2011-02-07 12:10:33
5
6
7
10
11
12
13
14
15
16
17
mniejszego za. Strategia i taktyka obozu wadzy lipiec 1980 stycze 1982, Krakw 2002. Nie byy to
dziaania podejmowane jedynie przez wadze o prbach oddzielenia wewntrz Solidarnoci nurtu czysto
robotniczego protestu od zamiarw zmiany ustroju przypisywanych inteligenckim grupom opozycyjnym,
podejmowanych przez hierarchi kocieln wspomina J. Gowin. Zob. Koci a Solidarno, [w:] Lekcja
Sierpnia. Dziedzictwo Solidarnoci po dwudziestu latach, red. D. Gawin, Warszawa 2002, s. 1920.
Lech Wasa pisa o tym nastpujco: W zwizku mielimy ju swj kawaek demokracji, dopuszczalimy
rnic zda. Oczywicie, takie dziaania musiay nas porni, i to bya woda na myn bezpieki, ktrej
gwnym celem byo skcenie i podzielenie Solidarnoci, co potwierdzaj dokumenty. Droga do prawdy.
Autobiografia, Warszawa 2008, s. 122.
J. M. Ruszar, Solidarno nieobecno mitu, [w:] Solidarno. Kruszenie muru, red. T. Gsowski,
A. Roliski, W. Winiewski, Ksigarnia Akademicka 2000, s. 2124.
P. Sztompka wymienia trzy dobra generujce najbardziej nierwnoci spoeczne: bogactwo, wadz i presti.
Zob. P. Sztompka, Socjologia. Analiza spoeczestwa, Krakw 2002, s. 333334.
K. Czabaski, Pierwsze podejcie. Zapiski naocznego wiadka, Warszawa 2005, s. 174.
L. Maewski, Niszczcy dualizm. Polityka NSZZ Solidarno w latach 19801982, Toru 2004, s. 124.
Zob. np. B. Kaliski, Antysocjalistyczne zbiorowisko? I Krajowy Zjazd Delegatw NSZZ Solidarno,
O grupie tej, skupiajcej w trakcie I KZD osoby z rnych regionw, dziaajcej m.in. na terenie Regionu
Mazowsze, w sumie niewiele wiadomo. Relatywnie duo miejsca powici jej J. Kuro, piszc m.in., e jej
czonkowie wyraali pogld, e prawdziwi Polacy w Solidarnoci musz si skonsolidowa i porozumie
przeciwko tym, ktrzy s obcy, oraz e zestawienie spraw, o ktre wszczynali spory, dobitnie wskazywao
na ich niemerytoryczno i absurdalno, a odczytane na zjedzie (Regionu Mazowsze K. .) wywoao
oburzenie delegatw i wniosek o usunicie z wadz regionu czoowych prawdziwkw. J. Kuro, Gwiezdny
czas, Londyn 1991, s. 216 i 237.
Szerzej zob. K. abd, NSZZ Solidarno w okresie bezporednio poprzedzajcym wprowadzenie stanu
wojennego, [w:] Stan wojenny. Fakty, hipotezy, interpretacje, red. A. Czwoek, W. Polak, Toru 2008.
Problematyk t poruszaem ju w tekcie Grupy interesu w NSZZ Solidarno w latach 19801981 wybrane przykady, [w:] Grupy interesu. Teorie i dziaanie, red. Z. Machelski, L. Rubisz, Toru 2003.
Zob. M. Chodorowski, Sie 81. Powstanie, struktura, dziaanie, Warszawa 1992.
Konferencja sekcji branowych i zawodowych, Biuletyn AS 1981, nr 37, s. 202. W oparciu o informacje
zamieszczane w prasie mona stwierdzi, e istniay m.in. nastpujce sekcje: Budownictwa, Budownictwa
Kolejowego, Chemikw, Drzewiarzy i Lenikw, Emerytw i Rencistw, Energetyki, Grnictwa, Gospodarki i Inynierii Wodnej, Gospodarki Komunalnej i Terenowej, Handlu Wewntrznego i Usug, Hutnictwa,
Kinematografii, Kolejarzy, Komunikacji Miejskiej, Kultury Fizycznej, cznoci, Odzieowcw, Owiaty
i Wychowania, Poligrafii, Portw Morskich, Poarnictwa, Pracownikw Cywilnych MON i MSW, Pracownikw
Drogownictwa, Pracownikw Muzew i Orodkw Dokumentacji Zabytkw, Pracownikw Naczelnych
i Centralnych Organw Administracji, Pracownikw Nauki, Pracownikw PGR, Pracownikw Placwek dla
Nieletnich, Pracownikw Prokuratury, Pracownikw Radia i Telewizji, Pracownikw Spoem, Przemysu
Meblarskiego, Przemysu Okrtowego, Przemysu Papierniczego, Przemysu Rolno-Spoywczego, Przemysu Szklarskiego, Przetwrstwa Owocowo-Warzywnego, Pracownikw Rolna, Suby Zdrowia, Spdzielczoci Inwalidw, Spdzielczoci Mleczarskiej, Spdzielczoci Pracy, Transportu, Wkniarzy, Wodocigw
i Kanalizacji, Wydawnictw i Agencji Prasowych, Wymiaru Sprawiedliwoci, Zakadw Doskonalenia Zawodowego, Zwizku Kek Rolniczych. Mona przypuszcza, e w sumie istniao ok. stu sekcji branowych
i zawodowych.
Zob. A. Gwiazda, Sekcje branowe i zawodowe, Biuletyn AS 1981, nr 3, s. 1a.
K. Goygowski, Krajowa Sekcja Kolejarzy, Solidarno Dolnolska 1981, nr 46.
J. Hausner,Tendencje i perspektywy rozwoju systemu reprezentacji interesw w krajach Europy Wschodniej,
T. Syryjczyk, Nad programem Zwizku, Goniec Maopolski 1981, nr 29, s. 20.
O jej istnieniu wiadczy np. bardzo krytykowane w Solidarnoci porozumienie resortowe zawarte przez ZZ
Metalowcw jako wystpowanie o podwyki pac w sytuacji, w ktrej Solidarno, odpowiadajc na apel
premiera powstrzymywaa si od da pacowych. Zob. np. Ws. podwyek pac wynegocjowanych przez
ZZ Metalowcw, Biuletyn AS 1981, nr 17, s. 207. O tym samym moe wiadczy nastpujca notka: KKK
Drzewiarzy i Lenikw zdementowa owiadczenie zwizku branowego, ktry przypisa sobie zasugi
Solidarnoci (w zwizku z podpisaniem porozumienia pacowego). Zob. Ws. porozumienia pacowego
drzewiarzy, Biuletyn AS 1981, nr 27, s. 205. W przypadku porozumienia z ZZ Pracownikw Rolnych, dotyczcego podwyek pac dla pracownikw SKR-u, postulowanego wczeniej przez Solidarno, KKP stwier-
890
2011-02-07 12:10:33
PRZYPISY
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
dzia, e s to oburzajce manewry zmierzajce do podwaenia zaufania do naszego Zwizku. Owiadczenie 57/81, Biuletyn AS 1981, nr 18, s. 301.
Szerzej zob. L. Dorn, Solidarno w sekcjach, Tygodnik Solidarno 1981, nr 8, s. 7.
W myl wytycznych Krajowej Komisji Porozumiewawczej, zob. Biuletyn AS 1981 nr 6, s. 203204.
Obrady Krajowej Sekcji Bankowcw, Biuletyn AS 1981, nr 37, s. 202.
Szerzej zob. K. abd, Zasadnicze kierunki zmian ustrojowych postulowanych w prasie NSZZ Solidarno
w latach 19801981, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Prace Ekonomiczno-Spoeczne IX, Krakw 2000.
Z. Sobolewski, NSZZ Solidarno w przedsibiorstwie Polskie Koleje Pastwowe 19802000, Sekcja
Krajowa Kolejarzy NSZZ Solidarno, Gdask, Katowice, Krakw, Lublin, Pozna, Szczecin, Warszawa,
Wrocaw 2000 , t. 2, Dokumenty, s. 1116.
Zebranie delegatw KKK SG, Biuletyn AS 1981, nr 14, s. 206.
S. Jagielnicka-Kamieniecka, Za plecami, Solidarno Jastrzbie 1981, nr 21, s. 6.
Ws. da pracownikw przemysu chemicznego, Biuletyn AS 1981, nr 28, s. 206; Zjazd Transportowcw,
Biuletyn AS 1981, nr 24, s. 204.
Informator Zwizkowy (Krajowa Sekcja Hutnicza NSZZ Solidarno) 1981, nr 3.
W sekcjach branowych, Tygodnik Solidarno 1981, nr 17, s. 15.
Ws. negocjowania Karty Stoczniowca, Biuletyn AS 1981, nr 29, s. 202.
II Zjazd Krajowej Sekcji Hutnictwa, Biuletyn AS 1981, nr 35, s. 203.
KKK Pracownikw Brany Portw Morskich, Biuletyn AS 1981, nr 24, s. 203.
Krajowa Konferencja KKK Suby Zdrowia, Biuletyn AS 1981, nr 19, s. 202203.
Rozmowy ws. Karty Mleczarza, Biuletyn AS 1981, nr 51, s. 203.
Spotkanie przedstawicieli etatowych pracownikw Zwizku, Biuletyn AS 1981, nr 48, s. 203.
KZ Petrochemii ws. sekcji branowych, Biuletyn AS 1981, nr 18, s. 203. Podobne obawy formuowano ju
wczeniej. Zob. np. Brane w Solidarnoci, Robotnik 1981, nr 6869.
Pczkowanie. Rozmowa ze Zbigniewem Bujakiem, Solidarno Jastrzbie 1981, nr 12, s. 4.
J. Kurczewski, Solidarno od wewntrz, [w:] Niepodlego pracy, OBS NSZZ Solidarno Regionu
Mazowsze, Warszawa 1981, s. 45.
K. Goygowski, Niepotrzebny konflikt, Semafor 1981, nr 5, s. 6.
Sekcje branowe i zawodowe. Wytyczne KKP, Goniec Maopolski 1981, nr 21 i 33.
Owiadczenie Prezydium KKP, Biuletyn AS 1981, nr 17, s. 303.
Uchwaa KKP ws. da pacowych i kart branowych poszczeglnych bran, Biuletyn AS 1981, nr 26,
s. 302.
Protest KKK Pracownikw Poligrafii, Biuletyn AS 1981, nr 15, s. 306.
Ws. negocjowania Karty Stoczniowca, Biuletyn AS 1981, nr 29, s. 202.
Konferencja sekcji, op. cit.
Por. S. Dbrowski, Solidarno Rolnikw Indywidualnych 19761981, Wrocaw 1993, s. 46.
W. Adamski i in., Polacy 81. Postrzeganie kryzysu i konfliktu, Warszawa 1982, s. 140141.
Ibidem, s. 122.
J. Staniszkis, Solidarno jako zwizek zawodowy i ruch spoeczny, [w:] Demokracja i gospodarka, red.
W. Morawski, Warszawa 1983.
K. Czabaski, Pierwsze podejcie, op. cit., s. 174.
Zob. B. Geremek, Najgroniejsza jest inwazja zobojtnienia, Samorzdna Rzeczpospolita, Tygodnik Solidarno 1981, nr 31; J. Holzer, Solidarno 19801981. Geneza i historia, Pary 1984, s. 196197.
Zesp XI, Zwizek wobec wadz pastwowych i PZPR, Biuletyn AS 1981, nr 38.
J. Kuro, Gwiezdny, op. cit., s. 187.
L. Maewski, Niszczcy, op. cit., s. 85.
Ibidem, s. 124.
O postpowaniu procesu oligarchizacji mona wnosi zarwno w oparciu o teori R. Michelsa, jak i charakterystyk wczesnej sytuacji (np. centralizacja procesw decyzyjnych w Zwizku, czciowo wymuszana
scentralizowaniem systemu sprawowania wadzy oraz koniecznoci szybkiego podejmowania decyzji) oraz
szereg konkretnych przykadw.
Krajowa Komisja Porozumiewawcza, Biuletyn AS 1981, nr 10, s. 7.
Zob. L. Maewski, Niszczcy, op. cit., s. 124.
L. Dorn, Solidarno a samorzd (uwagi o stanie opinii zwizkowej), Gos Wolny 1981, nr 4.
Kierunki dziaania NSZZ Solidarno w cigu najbliszego roku, Biuletyn AS 1981, nr 25, s. 401403.
J. Holzer, Solidarno 19801981, op. cit., s. 230.
2011-02-07 12:10:33
JANINA FRAS Lista 21 postulatw komunikat polityczny i gatunek wypowiedzi

1
4
5
6
7
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
Podczas strajku w sierpniu 1980 r. powstao wiele tekstw ulotnych, nieutrwalonych (mowy wiecowe,
skandowane hasa, rozmowy np. pomidzy strajkujcymi, strajkujcych z dyrektorem, wadzami partyjnymi,
wojewdzkimi, centralnymi; ponadto: msze, pieni, modlitwy, odezwy, piosenki strajkowe, wiersze, slogany
i hasa). Gwnym medium komunikacji rzdzonych byy biuletyny, publikujce komunikaty MKS.
H. Laswell, The Structure and Function of Communication in Society, [w:] The Communication of Ideas,
Harper & Row, red. L. Bryson, New York 1948, s. 173. W zapisie powyej wytuszczono 5 pyta podstawowych
dla modelu; model pozostaje po dzi dzie przydatnym narzdziem badawczym; najczciej jest uzupeniany (nawet do 160 pyta).
Zob. np. 21 postulatw Solidarnoci na drewnianych tablicach, www.pmedia.pl (data korzystania: 14 V
2010).
Np. w komentarzu do uroczystoci pogrzebowej w Teleexpressie TVP1 (data korzystania: 26 IV 2010).
Ibidem, Gdy niemoliwe stao si moliwe. Kalendarium Solidarnoci 19801989, Warszawa 2005, s. 15.
Ibidem, op. cit., s. 19.
Taka informacja widnieje na stronie Centralnego Muzeum Morskiego. Nie mona wykluczy twrczego
udziau innych osb, np. E. Moejewski wspomina: Do wczesnych godzin rannych wsplnie ukadalimy
i pisalimy nasze postulaty, K. Mado-Mitzner (red.), Dni Solidarnoci, s. 22. W publikacji z okazji 25 rocznicy podpisania Porozumie podano, e list 21 postulatw stworzyo wsplnie 18 osb http://wiadomosci.
wp.pl/kat,1342,title,21-postulatow-Solidarnosci,wid,7790140,wiadomosc.html?ticaid=1a423 (01 VI 2010).
Jak zoone moe by autorstwo komunikatu politycznego por. wspomnienie T. G. Asha: podczas strajku
w maju 1988 r. w Stoczni Gdaskiej, na prob Lecha Wasy, na jakiej starej maszynie do pisania, napisaem aman angielszczyzn bardzo, jak uwaam, pikny i wzruszajcy apel do Pani Thatcher, udajc
Lecha Was, R. Januszewski, J. Strkowski, Polska w cudzych oczach, TPO, Wrocaw 2003, s. 21
O trybie zapisywania listy wiadomo, e sporzdzono j z ponad 300 wstpnie wyraonych da. Mona
mwi o antecedencjach da 7, 8, 9 (echo poprzednich strajkw, ktre miay gwnie charakter ekonomiczny). dania oddaway wczesn wiadomo spoeczn, ograniczenie ich zakresu wynika take
z przekonania, e rzdzcy nie mog ich speni.
Zob. np. komentarz L. Bdkowskiego w: 21 postulatw, Polityka z 8 VIII 2005 r.
Por. np. wspomnienia strajkujcych w filmie 18 strajkowych dni, http://www.tvp.pl/filmoteka/film-dokumentalny/historia/historie-strajkowe-18-strajkowych-dni/wideo/odc9-postulaty/81914?start_rec=8 (01 VI 2010)
W Strajkowym Biuletynie Informacyjnym Solidarno, nr 10 z 29 VIII 1980 r., na ostatniej, 4 stronie, obok
pieni Wolnych Zwizkw, dowcipw, konkursu na twrcze odczytanie akronimu SBiMO, znalazo si takie
haso dnia: POSTULATY NIE NA STRATY!!!
Zob. hasa: postulat i danie w: J. Bralczyk, 100 tysicy potrzebnych sw, PWN Warszawa 2005; Inny
sownik jzyka polskiego, red. M. Bako, Warszawa.
M. Tokarz, Argumentacja, manipulacja, perswazja, GWP, Gdask 2006, s. 195. T opresyjno oddaje pamitne eliptyczne zdanie W. Jaruzelskiego: Rzd pod pistoletem strajkowym [] nie moe sprawowa
efektywnie swojej funkcji (Przemwienie w Sejmie PRL z 12 lutego 1981 r.).
Dni Solidarnoci, K. Mado-Mitzner (red.), Warszawa 2005, s. 22; ibidem, 21 postulatw gdaskich, 1980 r.,
http://www.archiwa.gov.pl/memory/sub_listakrajowa/index.php?fileid=022&va_lang=pl, (14 V 2010). We
wspomnieniach na temat ustalania kolejnoci da mwi si, e dania wolnych zwizkw pocztkowo
nie umieszczano na pocztku (por. np. M. Grzywaczewski w odc. 9 filmu 18 strajkowych dni, zatytuowanym
Postulaty.)
P. Adamowicz, Solidarno na sklejce. Gdzie s dokumenty z Sierpnia 80 ?, Rzeczpospolita, dodatek
PlusMinus, 30 VIII 2003 r.
Ibidem.
Dowiedziaem si od Jurka, ktry mia informacje od Kornela Morawieckiego, by koniec sierpnia, Kornel
przynis do Instytutu ulotki, na ktrych byo wydrukowane 21 postulatw strajkujcych stoczniowcw, www.
solidarni.org/wolni_i_solidarni/opracowania/wywiady/andrzej_nyc (29 IV 2010).
Dane o nakadach ulotek od 12 tys. do 30 tys., zob. S. Kotkin, Rok 1989. Koniec spoeczestwa nieobywatelskiego, Warszawa 2009, s. 117.
Zob. np. ostatnio: B. Bergstrom, Komunikacja wizualna, Warszawa 2010.
Zob. np. propozycj A. Trepanowskiego rys. 1.
Warto przypomnie, jak takie obywatelskie transparenty powstaway: gigantyczny transparent mg by
zszyty z 12 przecierade (taki na jedn z demonstracji przygotowa Jarosaw Kurski, zob. M. Sterlingow,
M. Ws, Walcie na czerwonym. Kurski show, Gazeta Wyborcza 2005 , nr 236.
892
2011-02-07 12:10:33
PRZYPISY
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
Oczywicie, dzi mona si zastanawia, czy moliwe byo utrwalenie listy w innej formie (np. wykucie na
kamiennej pycie nie wszystkich, ale najwaniejszych, da). Jednake warto pamita, e to, co jest
moliwe w ogle, nie jest tosame z moliwym w danym momencie. Warto o tym pamita, take sugerujc
wprowadzanie wtkw do treci 21 postulatw (np. e strajkujcy powinni byli zada ju w 21 postulatw
wolnych wyborw opinia J. Staniszkis [w:] P. Adamowicz, op. cit.)
Np. zdjcie z archiwum K. i A. Dymnickich [w:] ylimy w PRL. Od wyboru Jana Pawa II do odzyskania
niepodlegoci, red. P. Dylik, Krakw 2005, s. 5051.
Zob. wspomnienie J. Tischnera [w:] J. Tischner, A. Michnik, J. akowski, Midzy panem a plebanem, Warszawa 1995, s. 289.
P. Adamowicz, op. cit.
Por. najbardziej znany komunikat publiczny w PRL w tym stylu Nie depta trawnikw.
Zob. J. Fras, Komunikacja polityczna. Wybrane zagadnienia gatunkw i jzyka wypowiedzi, Wrocaw 2005.
Z tego wzgldu lista jest gatunkiem zoonym, a pojedyncze d a n i e 21 postulatw jest te (mikro)gatunkiem; tak te byo postrzegane przez strajkujcych (pojedyncze dania umieszczano na murach stoczni).
Zob. List sekretariatu KC PZPR z dn. 19 sierpnia 1980, [w:] J. Skrzyski, M. Pernal, op. cit., s. 214.
J. Fras, Komunikacja polityczna. Wybrane zagadnienia gatunkw i jzyka wypowiedzi, Wrocaw 2005.
Zob. M. Kula, Supliki do najwyszej wadzy. W sierpniu 1980 do wadz skierowano nie tylko list da, ale
take apele i listy, zob. apel do wadz o zakaz sprzeday alkoholu w Trjmiecie i list do premiera ze spisem
da (J. Skrzyski, M. Pernal, op. cit., s. 21).
Np. 21 postulatw zwizku zawodowego Sierpie 80 z 4 V 2010 r.; 21 postulatw telewizyjnej Solidarnoci
z 23 V 2010 r. (na stronie www.SDP) .
Zob. fotografia [w:] K. Mado-Mitzner, Dni Solidarnoci, s. 17.
P. Adamowicz, op. cit.
www.pmedia, op. cit.
Ibidem. Owek traserski to specjalny owek do rysunkw technicznych (nie na papierze). Owki Rybickiego i Grzywaczewskiego nie byy tak widowiskowe jak dugopis, ktrym Lech Wasa podpisa Protok porozumienia
Zob. np. T. G. Ash, The Polich Revolution:Solidarity 19801982, New York 1984.
WANDA KRYSTYNA ROMAN Solidarno w myli politycznej Kazimierza Sabbata

1
4
5
7
8
K. Sabbat [dalej: K. S.], Obok programu reformistycznego konieczny jest program niepodlegociowy, [w:]
idem, Polska na drodze do wolnoci i niepodlegoci. Pisma polityczne, wybr i oprac. W. K. Roman, Toru
2009, s. 433434. W niniejszym artykule w przypisach s odwoania do zamieszczonych w tej edycji pism
K. Sabbata, mimo e byy one publikowane na innych amach.
Przedmiotem bada byy pogldy i rozwaania m.in. Adama Ciokosza, Adama Pragiera, Tadeusza Bieleckiego, Juliusza Mieroszewskiego, Zdzisawa Stahla czy Jzefa Mackiewicza. Por. Myl polityczna na wygnaniu. Publicyci i politycy polskiej emigracji powojennej, red. A. Friszke, Warszawa 1995.
Szerzej: Prezydenci Rzeczypospolitej Polskiej na uchodstwie, oprac. A. K. Kunert, Warszawa 2002, s. 2527;
J. K. Danel, Kazimierz Sabbat (19131989) polityk i m stanu, Niepodlego 20002001, t. 31, s. 728;
J. Jdrychowska, Rozmowa z Kazimierzem Sabbatem, [w:] eadem, Widzie Polsk z oddalenia, bmw., 1990,
s. 96; S. S. Nicieja, Prezydenci Rzeczypospolitej 19721990: Kazimierz Sabbat. Prezydent selfmademan,
[w:] Kierownictwo obozu niepodlegociowego na obczynie 19451990, red. A. Szkuta, Londyn 1996,
s. 137145; L. Ciokoszowa, Kazimierz Sabbat, Kultura 1989, nr 9.
A. Friszke, ycie polityczne emigracji, Warszawa 1999, s. 402.
K. S., Nasza polityka i dziaalno, [w:] idem, op. cit., s. 211212. W Londynie 8 padziernika 1976 r. powsta
Obywatelski Komitet Zbirki na Pomoc Ofiarom Wydarze Czerwcowych, na czele ktrego stan Edward
Raczyski. Apel o zbirk dla poszkodowanych popar rzd i Rada Narodowa. Odrbne zbirki prowadziy
paryska Kultura i Kongresy Polonii Kanadyjskiej i Amerykaskiej.
W. K. Roman, Inwentarz Archiwum Kazimierza Sabbata, mps, Londyn Warszawa 2008; eadem, Spucizny
archiwalne polskiej emigracji oraz ich zabezpieczenie, opracowanie i udostpnianie na przykadzie Archiwum
Kazimierza Sabbata, [w:] Powrzeniowa emigracja niepodlegociowa na mapie kultury nie tylko polskiej,
red. V. Wejs-Milewska, E. Rogalewska, Biaystok 2009, s. 579595.
K. S., Czterdzieci cztery lata uchodstwa polskiego, [w:] idem, op. cit., s. 335336.
Jak pisa Sabbat, nawet to, co dzieje si za Chiskim Murem, moe mie bezporedni wpyw na losy Polski.
K. S., Rok 1976 rok protestu i przemian, [w:] idem, op. cit., s. 198.
Expos K. Sabbata po sformowaniu rzdu pod jego przewodnictwem opublikowane jako broszura pt. W walce o Polsk woln, niepodleg i demokratyczn (Londyn 1976).
2011-02-07 12:10:33
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
K. S., Polska a zachd, [w:] idem, op. cit., s. 246.

K. S., Dziaalno Rzdu RP w 1984 roku, [w:] idem, op. cit., s. 375.
K. S., Dziaalno Rzdu RP w 1985 roku, [w:] idem, op. cit., s. 385.
M.in. memoranda In defence of Polands Freedom wystosowane na zebrania przygotowawcze do Konferencji o Bezpieczestwie i Wsppracy w Europie oraz zebrania przegldowe w latach 19731987 czy Apel do
Wolnego wiata w obronie Solidarnoci z 18 XII 1981 r.
M.in. utworzenie organizacji British Solidarity with Poland Campaign w I 1981 r. czy publikacja White Book
on the Yalta Agreements w 1986 r.
W walce o Polsk woln, niepodleg i demokratyczn, Londyn 1976.
K. S., Rok 1985 rok czterdziestolecia Jaty, [w:] idem, op. cit., s. 394.
K. S., Rok 1979 rok papiea Polaka, [w:] idem, op. cit., s. 261.
K. S., Rok 1980 rok wolnych zwizkw zawodowych, [w:] idem, op. cit., s. 295.
Ibidem, s. 297. Susznie zauway Maciej Szczurowski, e koniec lat siedemdziesitych to lata kryzysu kierownictwa polskiej emigracji, ktre w ruchu Solidarnoci i ogoszeniu stanu wojennego dostrzego szans na
przypomnienie o sobie i swoich celach. M. Szczurowski, Rzd Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodstwie
i emigracja polska w Londynie wobec stanu wojennego, Dzieje Najnowsze 2005, nr 3, s. 119.
K. S., Zadania i cele pozostaj niezmienione, [w:] idem, op. cit., s. 407408.
K. S., Podstawowe zaoenia, [w:] idem, op. cit., s. 347.
K. S., Rok 1984 rok ksidza Popieuszki, [w:] idem, op. cit., s. 365.
K. S., Rok 1980 rok wolnych zwizkw zawodowych, [w:] idem, op. cit., s. 291.
Ibidem, s. 301.
K. S., Rok 1979 rok papiea Polaka, [w:] idem, op. cit., s. 261. Utworzono Fundusz Pomocy Robotnikom
w 1976 r., Fundusz Wolnoci Sowa w 1977 r., Fundusz Pomocy Krajowi w 1979 r., Rad Pomocy Uchodcom Polskim w 1982 r. W latach 19801981 zaczy dziaa grupy organizujce pomoc ywnociow i medyczn (m.in. Medical Aid for Poland).
K. S., Pooenie sprawy polskiej w wiecie, [w:] idem, op. cit., s. 302.
Wczoraj, dzi, jutro rzdu RP, [w:] idem, op. cit., s. 357.
K. S., Rok 1982 rok wojny Jaruzelskiego, [w:] idem, op. cit., s. 323.
K. S., Dni wielkiej prby, [w:] idem, op. cit., s. s. 304.
K. S., Dziaalno emigracji niepodlegociowej, [w:] idem, op. cit., s. 316.
K. S., Rok nowej Targowicy, [w:] Materiay do dziejw polskiego uchodstwa niepodlegociowego 19391991,
t. VII, Wybr dokumentw 19391991, oprac. i red. A. Suchcitz, L. Maik, W. Rojek, Londyn 1997, s. 600.
K. S., Dni wielkiej prby, [w:] idem, op. cit., s. 307.
K. S., W dniu Nowego Roku W przyszo Polski patrzymy z wiar i ufnoci, [w:] idem, op. cit., s. 410.
K. S., Rok nowej Targowicy, [w:] Materiay do dziejw, idem, op. cit., s. 600.
K. S., Zadania i cele pozostaj niezmienione, [w:] idem, op. cit., s. 404.
Byo to zwizane ze wiadomoci, e stan wojenny okaza si porak wadzy komunistycznej, ale i Solidarnoci. Por. M. Szczurowski, op. cit., s. 127.
K. S., Zadania i cele pozostaj niezmienione, [w:] idem, op. cit., s. 404405. Jerzy Eisler, piszc o fenomenie
Solidarnoci, rwnie podkrela graniczc z cudem zasad wyrzeczenia si przemocy przez jej czonkw.
Por. J. Eisler, Polskie miesice czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008, s. 99.
K. S., Rok nowej Targowicy, [w:] Materiay do dziejw, op. cit., s. 597.
K. S., Polska po wielkich strajkach, [w:] idem, op. cit., s. 277; Polski sierpie, [w:] idem, op. cit., s. 273.
K. S., Rok 1979 rok papiea Polaka, [w:] idem, op. cit., s. 262.
K. S., Rok 1983 rok oporu narodowego, [w:] idem, op. cit., s. 337.
K. S., Rok 1984 rok ksidza Popieuszki, [w:] idem, op. cit., s. 361.
K. S., Polska jest na drodze do niepodlegoci i wolnoci, [w:] idem, op. cit., s. 422424.
K. S., Rok 1988 rok zmian, [w:] idem, op. cit., s. 426.
K. S., Obok programu reformistycznego konieczny jest program niepodlegociowy, [w:] idem, op. cit.,
s. 433.
894
2011-02-07 12:10:33
PRZYPISY
53
54
55
JAROSAW RABISKI Konstanty Turowski i NSZZ Solidarno

1
10
11
12
13
14
15
K. S., Rok 1988 rok zmian, [w:] idem, op. cit., s. 428.
K. S., Nie ma prawdziwej demokracji bez pluralizmu, [w:] Materiay do dziejw, op. cit., s. 662.
Ibidem, s. 663.
J. Rabiski, Konstanty Turowski 19071983. ycie, dziaalno, myl spoeczno-polityczna, Katowice

2008.
Naley wymieni tu przede wszystkim ks. prof. Antoniego Szymaskiego, rektora KUL w latach 19331939,
ks. prof. Aleksandra Wycickiego oraz o. Jacka Woronieckiego (rektora w latach 19221924). Zob. Cz. Strzeszewski, Katolicka nauka spoeczna, Lublin 1994, s. 155, 370371; P. Nitecki, Ksidz Stefan Wyszyski
student Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w latach 19251929, Lublin 2006, s. 1415, 2627; B. Cywiski, Rodowody niepokornych, Warszawa 1971, s. 465466.
Biblioteka Uniwersytecka KUL, Sekcja Rkopisw [dalej: BU KUL, SR], K. Turowski, Wspomnienia, sygn.
1136, z. 2, k. 114115.
K. Turowski, Sprawozdanie z dziaalnoci Zw. Zaw. Chrzecijaskiego Zjednoczenia Zawodowego Rz.P.
w Lublinie, ABC 1931, nr 62.
Idem, Zjazd Walny Delegatw Chrzecijaskiego Zjednoczenia Zawodowego R.P. w Warszawie, Front
Pracy 1933, nr 1, s. 10; idem, Unifikacja Ch.Z.Z. i Z.Z.P., Front Pracy 1934, nr 7, s. 1112; idem, O nowe
drogi dla ruchu zawodowego w Polsce, Front Pracy 1935, nr 2, s. 15.
Idem, Zjazd chrzecijaskich zwizkw zawodowych, Prd 1933, t. 25, s. 108; idem, O nowe drogi dla
ruchu zawodowego w Polsce, Prd 1934, t. 27, s. 8396, 234241.
Do pracy w krakowskim ChZZ przekona Turowskiego redakcyjny kolega z Gosu Narodu, znany dziaacz
chadecki Karol Holeksa.
BU KUL, SR, idem, Wspomnienia, sygn. 1136, z. 3, k. 203; idem, Historia ruchu chrzecijasko-demokratycznego w Polsce, Warszawa 1989, cz. 2, s. 399; przypis nr 266; idem, Z historii Frontu Morges, Chrzecijanin w wiecie 1973, nr 25, s. 86; idem, Moje spotkania z ksiciem metropolit Adamem Sapieh, [w]:
Ksiga Sapieyska, t. 2, red. J. Wolny, Krakw 1986, s. 731. Ze wszystkich tych materiaw wynika, e
Turowski zosta wiceprezesem Zarzdu Okrgowego ChZZ w Krakowie w 1935 r. Tymczasem z: BU KUL,
SR, Ksiga protokow ChZZ Krakw od 10 XII 1920 do 6 IV 1937 r., sygn. 1178, k. 148, wynika, e obj t
funkcj 14 czerwca 1936 r.
K. Turowski, Wspomnienia, z. 3, k. 230, 233; idem, Historia ruchu chrzecijasko-demokratycznego w Polsce,
cz. 2, s. 399, przypis nr 266; idem, Z historii Frontu Morges, s. 86; Z ruchu robotniczego, Front Pracy 1938,
nr 5, s. 16; Nowe wadze Ch.Z.Z., Jedno Robotnicza 1938, nr 910, s. 3; por. IV Zjazd Krajowy Delegatw Chrz. Z. Z., Jedno Robotnicza 1938, nr 910, s. 2; Doroczny zjazd deleg. Ch.Z.Z. Okrgu Krakowskiego, Jedno Robotnicza 1939, nr 30, s. 1; 30.000 robotnikw w szeregach Ch.Z.Z. w wojewdztwie
krakowskim, Gos Narodu 1939, nr 23.
K. Turowski, Wspomnienia, z. 3, k. 206209, 215, 229; idem, Historia ruchu chrzecijasko-demokratycznego w Polsce, cz. 2, s. 400; idem, Moje spotkania z ksiciem metropolit Adamem Sapieh, s. 732; por.
liczne sprawozdania w formie kroniki zwizkowej w pimie Walka Pracy.
K. Turowski, Wspomnienia, z. 3, k. 229230; Kursa spoeczne, Walka Pracy 1938, nr 6, s. 5; Kurs spoeczny w Krakowie, Walka Pracy 1938, nr 7, s. 3; Walka z klsk bezrobocia w woj. krakowskim. Powstanie Komisji Doradczej przy Funduszu Pracy, Walka Pracy 1938, nr 18, s. 4; Fundusz Pracy zatrudni 10 tys. bezrobotnych, Walka Pracy 1939, nr 36, s. 5; Walka z klsk bezrobocia, Gos Narodu 1938, nr 192, s. 9.
Rne rda podaj rne cyfry, wahajce si w granicach 32 09132 500 gosw. Zob. K. Turowski,
Wspomnienia, z. 3, k. 239; Zwycistwo czy klska?, Walka Pracy 1938, nr 25, s. 1; Wyniki wyborw
w Krakowie, Gos Narodu 1938, nr 307, s. 4.
K. Turowski, Wspomnienia, z. 3, k. 239; idem, Historia ruchu chrzecijasko-demokratycznego w Polsce,
cz. 2, s. 399, przypis 266; Zwycistwo czy klska?, s. 1; Po wyborach do sejmu, Walka Pracy 1938, nr 25,
s. 1; Wyniki wyborw w Krakowie, s. 4; Kandydaci do Sejmu w okrgu 81 i 82 w Krakowie, Gos Narodu
1938, nr 282, s. 3.
Ch.Z.Z. w wyborach do Rady m. Krakowa, Walka Pracy 1938, nr 26, s. 1; Prezydium Polskiego Bloku
Katolickiego, Gos Narodu 1938, nr 314, s. 9; Ch.Z.Z. a wybory, Gos Narodu 1938, nr 333, s. 9; Lista
kandydatw Pol. Bloku Katolickiego, Gos Narodu 1938, nr 343, s. 9; Lista Nr 3 zdobya 23 mandaty, PPSZ
4, Str. Nar. 12, ydzi 13 w wyborach samorzdowych w Krakowie, Gos Narodu 1938, nr 349, s. 9; Ile
gosw otrzymali kandydaci do Rady Miejskiej, Gos Narodu 1938, nr 356, s. 9.
J. Rabiski, op. cit., s. 8386; por. E. Balawajder, Konstanty Turowski (19071983): dziaacz spoeczny,
publicysta, redaktor Zeszytw Naukowych KUL, Zeszyty Naukowe KUL 1998, nr 12, s. 9.
2011-02-07 12:10:33
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
K. T. [Konstanty Turowski], Konsolidacja ruchu chrzecijasko-spoecznego, Gos Narodu 1936, nr 34, s. 6;

idem, Drogi rozwojowe chrzecijaskiego ruchu zawodowego, Front Pracy 1937, nr 7, s. 67; idem, Za
kulisami sprawy robotniczej. Problem robotniczy w wietle wyborw samorzdowych, Polityka 1939, nr 2,
s. 1, 7.
K. Turowski, Wspomnienia, z. 3, k. 233; idem, Historia ruchu chrzecijasko-demokratycznego w Polsce,
cz. 2, s. 399400; Szedem drog spoecznego zaangaowania... Rozmowa z dr. Konstantym Turowskim,
seniorem ruchu chrzecijasko-spoecznego, dziaaczem i publicyst katolickim [rozmawia Edward Balawajder], ad 1982, nr 31, s. 3; A. Micewski, Z geografii politycznej II Rzeczypospolitej, Krakw 1966, s. 183,
191; R. Hermanowicz, Chrzecijaski ruch zawodowy w Polsce 19181939, Rzym 1973, s. 156; R. Hermanowicz, Cz. Strzeszewski, Chrzecijaski ruch zawodowy i inne organizacje robotnicze, [w:] Historia katolicyzmu spoecznego w Polsce 18321939, red. Cz. Strzeszewski, R. Bender, K. Turowski, Warszawa 1981,
s. 507508; T. Kotowski, Zjednoczenie Zawodowe Polskie. Zasig wpyww i dziaalno spoeczno-polityczna w latach 19181939, Pozna 1977, s. 120124; A. Tymieniecka, Ruch zawodowy w latach 19341939,
[w:] Ruch zawodowy w Polsce. Zarys dziejw, red. S. Kalabiski, t. 2, cz. 2, Warszawa 1981, s. 215217.
J. Rabiski, op. cit., s. 86116.
K. Turowski, Drogi rozwojowe chrzecijaskiego ruchu zawodowego, op. cit., s. 67.
Ibidem; por. idem, Za kulisami sprawy robotniczej, op. cit., s. 7.
BU KUL, SR, Rne materiay Konstantego Turowskiego, sygn. 1141, teczka I: lata 19291939 [dalej:
Rne materiay, t. I], idem, Ch.Z.Z. a partie polityczne, k. 35; idem, Rozbudowa Chrzecijaskiego Zjednoczenia Zawodowego, Front Pracy 1933, nr 2, s. 9; idem, Ch.Z.Z. id zwycisko w przyszo, Walka
Pracy 1937, nr 1, s. 1.
Idem, Rozbudowa Chrzecijaskiego Zjednoczenia Zawodowego, op. cit., s. 910.
Rne materiay, t. 1, idem, Praca zarobkowa, wydajno pracy i dobrobyt robotnika, k. 174, 176; idem,
Zapewnienie wasnoci warunkiem usunicia proletaryzmu, Na Wyyny 1939, nr 5, s. 70.
Idem, Ch.Z.Z. a partie polityczne, k. 35; idem, Kilka uwag na temat upastwowienia zwizkw zawodowych,
Front Pracy 1934, nr 10, s. 4; idem, Unifikacja Ch.Z.Z. i Z.Z.P., Front Pracy 1934, nr 7, s. 12; idem,
Zjednoczenie Zawodowe Polskie, Front Pracy 1934, nr 8, s. 8; idem, Przymusowe Zwizki Zawodowe,
Front Pracy 1935, nr 1, s. 36; idem, Z historii Frontu Morges, op. cit., s. 87.
Tezy ideowe Chrzecijaskich Zwizkw Zawodowych, Front Pracy 1938, nr 5, s. 3; K. Turowski, Wzrost
zatargw o prac, Gos Narodu 1938, nr 130, s. 6; idem, Anarchizowanie ycia spoeczno-gospodarczego,
Gos Narodu 1937, nr 148, s. 5; idem, Jak zmniejszy ilo strajkw?, Gos Narodu 1938, nr 135, s. 6.
J. Rabiski, op. cit., s. 9394; idem, Tezy ideowe Chrzecijaskich Zwizkw Zawodowych z 1938 r.
w wietle katolickiej nauki spoecznej, Zeszyty Spoeczne KIK 2003, nr 11, s. 178182.
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Lublinie, Sprawa rozpracowania operacyjnego Chadecy, sygn.
IPN Lu-09/612, k. 99; ibidem, Materiay do sprawy Krypt. Redaktor, sygn. IPN Lu-09/737, t. 2, k. 6; BU KUL,
SR, K. Turowski, Wspomnienia, sygn. 1136, z. 10, k. 883885; ibidem, List K. Turowskiego do Ojca w. Jana
Pawa II z 25 VI 1979 r., k. 943; Szedem drog spoecznego zaangaowania, op. cit., s. 3; K. Turowski,
Historia ruchu chrzecijasko-demokratycznego w Polsce, cz. 2, s. 517520; E. Balawajder, Pasja i suba.
Wspomnienie o Konstantym Turowskim, ad 1984, nr 14, s. 4.
Archiwum Akt Nowych, Krajowa Rada Narodowa, Protokoy Komisji Pracy i Opieki Spoecznej od pos.
1 do 24, sygn. 45, Protok z 19. posiedzenia Komisji Pracy i Opieki Spoecznej w dn. 28 V 1946 r.,
k. 327330; BU KUL, SR, Dziaalno Konstantego Turowskiego jako posa do Krajowej Rady Narodowej,
sygn. 1133, teczka 1, Projekt Dekretu o pracowniczych Zwizkach Zawodowych z 1946 r., k. 6465; ibidem,
Uwagi do projektu Dekretu wzgldnie Ustawy o pracowniczych zwizkach zawodowych, k. 7274; por.
k. 7680; J. Turowski, Historia ruchu chrzecijasko-demokratycznego w Polsce, cz. 2, s. 519520,
543544, przypis 120. Tre tego projektu i jej omwienie zob. S. M. Grzybowski, Pracownicze zwizki
zawodowe. Droga rozwoju, Krakw 1948, s. 115154, 169176.
Por. Protok z 19. posiedzenia Komisji Pracy i Opieki Spoecznej w dn. 28 V 1946 r., k. 334.
BU KUL, SR, K. Turowski, Wspomnienia, sygn. 1136, z. 11, k. 1061; por. M. Pernal, J. Skrzyski, Kalendarium Solidarnoci 19801989, Warszawa 1990, s. 16.
K. Turowski, Wspomnienia, z. 11, k. 10611063; NSZZ Pracownikw KUL, Wi 1980, nr 10, s. 136; por.
M. Pernal, J. Skrzyski, op. cit., s. 14 i 16.
Archiwum Uniwersyteckie KUL, NSZZ Solidarno, Protok nr 1 Nadzwyczajnego Walnego Zebrania
Pracownikw KUL z 19 IX 1980 r., s. 1; K. Turowski, Wspomnienia, z. 11, k. 1069; E. Jaboska-Deptua,
Solidarno na KUL-u, [w:] Ksiga pamitkowa w 75-lecie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wkad
w kultur polsk w latach 19681993, red. M. Rusecki, Lublin 1994, s. 773; NSZZ Pracownikw KUL, op.
cit., s. 136.
896
2011-02-07 12:10:34
PRZYPISY
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
Protok nr 1 Nadzwyczajnego Walnego Zebrania Pracownikw KUL z 19 IX 1980 r., s. 2; Diariusz wydarze
uniwersyteckich: lipiec 1980 grudzie 1981 rok, opr. J. Cieszkowski, Zeszyty Naukowe KUL 1981, nr 24,
s. 240; NSZZ Pracownikw KUL, s. 137; K. Turowski, Wspomnienia, z. 11, k. 1069, 1072.
J. Zabocki, Odwag czy z rozwag. Polski Zwizek Katolicko-Spoeczny w latach 19801983, Lublin 2001,
s. 198199.
Szerzej na ten temat: J. Rabiski, Konstanty Turowski, op. cit., s. 147151, 222227, 233236, 240245.
Relacja prof. W. Chrzanowskiego z 9 II 2000 r.; Relacja posa J. Zabockiego z 10 II 2000 r.; por. K. Turowski,
Wspomnienia, z. 11, k. 1055, 1136; J. Zabocki, op. cit., s. 7879.
K. Turowski, Wspomnienia, z. 11, k. 1056.
Ibidem, k. 1069; Szedem drog spoecznego zaangaowania, op. cit., s. 3.
K. Turowski, Wspomnienia, z. 11, k. 1081, 1090, 11001101, 11461148, 1156, 1159.
Ibidem, k. 1156.
Idem, Droga odbudowy, ycie Warszawy 1982, nr 62, s. 3; por. BU KUL, SR, idem, Wspomnienia, sygn.
1136, z. 12, k. 1227.
Idem, Porozumienie narodowe jest konieczne, Odnowa Chrzecijasko-Spoeczna 1982, nr 4, s. 1520.
Idem, Droga odbudowy, op. cit., s. 3.
Idem, Porozumienie narodowe jest konieczne, op. cit., s. 16.
Ibidem, s. 19.
Ibidem, s. 1819.
BU KUL, sygn. 1136, z. 12, Pismo J. Rybickiego, K. Turowskiego, W. Siy-Nowickiego, J. Olszewskiego do
Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski, k. 12131217.
Ibidem, K. Turowski, NSZZ Solidarno, Koci hierarchiczny, katolicy wieccy, k. 12281229, 1231.
Ibidem, Pismo K. Turowskiego do Przewodniczcego Komisji Krajowej Iustitia et Pax bp. S. Szymeckiego
z 12 V 1982 r., k. 1233; Relacja posa J. Zabockiego z 10 II 2000 r.; por. K. Turowski, NSZZ Solidarno,
Koci hierarchiczny, katolicy wieccy, k. 1230; Zabocki, op. cit., s. 286287.
ARKADIUSZ MELLER Chrzecijaski libera wobec Solidarnoci. Myl spoeczno-polityczna Mirosawa Dzielskiego wobec Solidarnoci
1
Zob. J. Kuro, K. Modzelewski, List otwarty do Partii, Pary 1966; D. Zalega, Zapomniana opozycja: trockizm
w PRL, Lew Nog 2001, nr 13, s. 6291. Czoowy przedstawiciel laickiej opozycji demokratycznej, Jacek
Kuro, definiowa si jako komunista-rewizjonista: Jestem komunist, jestem przeciwnikiem wadzy, jaka
panuje w Polsce, antyrobotniczej i antynarodowej. J. Kuro, Wiara i wina. Do i od komunizmu, Wrocaw
1995, s. 230; J. Bartyzel, O Jacku Turoniu bez histerii, Christianitas 2006, nr 29/30, s. 157177.
Pierwotnie pena nazwa powyszego pisma, zaoonego w styczniu 1982 r. i wydawanego w Krakowie, to
13. Grudnia. Jego pierwszym redaktorem naczelnym by Grzegorz uczkiewicz, ktrego w 1983 r. na tym
stanowisku zastpi Mirosaw Dzielski. W 1984 r. (od numeru pierwszego datowanego na 16 I 1984 r.) nastpia zmiana tytuu tygodnika na: 13. Pismo chrzecijasko-liberalne.
Mirosaw Dzielski (19411989) po ukoczeniu studiw fizycznych rozpocz prac w Zakadzie Filozofii Nauk
Przyrodniczych Uniwersytetu Jagielloskiego, a w 1975 r. uzyska stopie doktora filozofii. W 1981 r. by
rzecznikiem prasowym regionu maopolskiego Solidarnoci. Nalea do wspzaoycieli (w 1988 r. by wiceprezesem) powoanego do ycia w 1984 r. Klubu Myli Politycznej Dziekania, kierowanego przez Stanisawa Stomm. Od chwili zarejestrowania w 1987 r. by prezesem Krakowskiego Towarzystwa Przemysowego,
a rok wczeniej wszed w skad Prymasowskiej Rady Spoecznej. Swoje artykuy zamieszcza w podziemnych
wydawnictwach, m.in. w Merkuriuszu Krakowskim i wiatowym, Polityce Polsce, 13, ktrej by redaktorem naczelnym, a take w ukazujcym si w normalnym obiegu Znaku. Ponadto jego teksty zamieszczaa
zagraniczna prasa, m.in. Journal of Economic Growth, The New York Review of Books. W drugim obiegu
ukazay si wybory jego artykuw zawarte w nastpujcych broszurach-ksikach: Duch nadchodzcego
czasu (1985), Odrodzenie ducha budowa wolnoci (1982), ktre zostay wczone do opracowanego przez
Miowita Kuniskiego wyboru tekstw Mirosawa Dzielskiego zatytuowanego: Bg, wolno, wasno,
ktry ukaza si w Krakowie w 2001 r. J. Misiek, Biogram doktora Mirosawa Dzielskiego, adiunkta w Zakadzie Filozofii Nauk Przyrodniczych Instytutu Filozofii UJ, [w:] Widzie mdro w wolnoci. Ksiga pamici
Mirosawa Dzielskiego, red. B. Chrabota, Krakw 1991, s. 2729; W. yszkiewicz, Mirosaw Dzielski, [w:]
Opozycja w PRL. Sownik biograficzny 195689, t. 2, red. J. Skrzyski, P. Sowiski, M. Strasz, Warszawa
2002, s. 8990.
T. Syryjczyk, Wolno, czyli zmiana cywilizacyjna, Kwartalnik Konserwatywny 2000, nr 6 (zima), s. 14;
B. agowski, Dzielski i zaniedbana droga antykomunizm, [w:] Widzie mdro w wolnoci. Ksiga pamici
Mirosawa Dzielskiego, red. B. Chrabota, Krakw 1991, s. 41.
2011-02-07 12:10:34
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
A. Rekiel, Mojesz suwerennej Polski, Przegld Powszechny 2000, nr 1, s. 100; H. Woniakowski, Dzielski
romantyk?, Przegld Polityczny 2000, nr 45, s. 86.
Ibidem; B. agowski, Dzielski i zaniedbana droga antykomunizm, [w:] Widzie mdro w wolnoci. Ksiga
pamici Mirosawa Dzielskiego, red. B. Chrobota, Krakw 1991, s. 4142; T. Syryjczyk, Mia wizj nadchodzcego czasu, [w:] Widzie mdro w wolnoci. Ksiga pamici Mirosawa Dzielskiego, red. B. Chrobota, Krakw 1991, s. 47.
Ibidem; Z. Chyliski, Wspomnienie o Mirku Dzielskim, [w:] ibidem, s. 31.
A. Romaski [wa. M. Dzielski A.M.], Jak zachowa wadz w PRL? & Polemiki: Leszek Maleszka,
Janusz Korwin-Mikke, Warszawa 1981, s. 10 (powysza broszura jest przedrukiem artykuu M. Dzielskiego zamieszczonego pierwotnie w Merkuriuszu Krakowskim i wiatowym nr 6 z 1980 r.). Zob. te:
M. Dzielski, Kilka uwag o obyczaju zej pracy w Polsce, Polityka Polska 1987, nr 9, s. 20. O pseudonimie Adolf Romaski stosowanym przez Mirosawa Dzielskiego zob. Z. Chyliski, Wspomnienie o Mirku
Dzielskim, [w:] ibidem, s. 31.
A. Romaski, Jak zachowa wadz w PRL?, op. cit., s. 10.
M. Dzielski, Rozwaania wok punktu omega-gospodarka 1984, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1984,
nr 3, s. 7.
Ibidem.
Idem, Duch nadchodzcego czasu, [w:] idem, Bg, wolno, wasno, oprac. M. Kuniski, Krakw 2001,
s. 145.
M. Dzielski, Budowa historycznego kompromisu, [w:] ibidem, s. 117.
Idem, Kilka wstpnych uwag do dyskusji na temat przyczyn upadku obyczajw w PRL, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1984, nr 5, s. 6.
Idem, Polityka polska dzi, s. 320 cyt. za: K. Szczerski, Myl geopolityczna Mirosawa Dzielskiego, [w:]
Kwartalnik Konserwatywny 1998, nr 3 (lato), s. 144, przyp. 3.
M. Dzielski, Kilka wstpnych uwag do dyskusji, op. cit., s. 6.
Ibidem.
Idem, Kilka uwag o obyczaju zej pracy w Polsce, op. cit., s. 20.
Idem, Kilka wstpnych uwag do dyskusji, op. cit., s. 6.
Idem, Kilka uwag o obyczaju zej pracy w Polsce, op. cit., s. 24.
Ibidem.
Idem, Odrodzenie ducha budowa wolnoci, [w:] idem, Bg, wolnoci, wasno, op. cit., s. 2526.
Ibidem, s. 26.
Nt. gnozy politycznej zob. R. Bcker, Gnoza polityczna, [w:] idem, Totalitaryzm. Geneza, istota, upadek,
Toru 1992, s. 6782.
A. Besanon, Intelektualne korzenie leninizmu, Libertas 1988, nr 1011, s. 84105.
E. Voegelin, Lud boy, Krakw 1994; idem, Nowa nauka polityki, Warszawa 1992. Zob. te: M. J. Czarnecki,
Czowiek wobec wiata. Gnoza nowoytna Erica Voegelina a gnostycyzm polityczny prba porwnania, Dialogi Polityczne 2007, nr 8, s. 155167; R. Skaryski, Koncepcja gnozy Erica Voegelina, [w:] Gnoza polityczna,
red. J. Skoczyski, Krakw 1998, s. 2937; J. Haajko, Przygody gnozy wedug Erica Voegelina, Przegld Filozoficzny 2003, nr 2, s. 89100; A. Wielomski, Filozofia polityczna Erica Voegelina, Arcana 1999, nr 29,
s. 134155; R. Skaryski, Konserwatyzm: zarys dziejw filozofii politycznej, Warszawa 1998, s. 253257.
M. Dzielski, Odrodzenie ducha budowa wolnoci, op. cit., s. 27.
Ibidem.
Idem, Wiara Sokrates, Znak 1977, nr 3, s. 641; idem, Odrodzenie ducha budowa wolnoci, op. cit., s. 28.
Idem, Wiara Sokrates, s. 639647.
Idem, Odrodzenie ducha budowa wolnoci, op. cit., s. 3031.
Idem, Ksztat polskiej metafizyki, [w:] Bg, wolnoci, wasno, op. cit., s. 14.
Ibidem, s. 16.
Idem, Nauka w poszukiwaniu sensu, Znak 1980, nr 2, s. 140141.
Ibidem, s. 73.
Ibidem.
Ibidem, s. 7377.
Ibidem, s. 38.
Ibidem, s. 76. Zob. te: K. Szczerski, Myl geopolityczna Mirosawa Dzielskiego, op. cit., s. 136144.
898
2011-02-07 12:10:34
PRZYPISY
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
Ibidem, s. 59.
Idem, Potrzeba twrczego antykomunizmu, op. cit., s. 9.
Ibidem.
Idem, Ubezpieczenia po gralsku, 13. Grudnia 1983, nr 6, s. 7 (powyszy artyku zosta przedrukowany
pod tym samym tytuem w Kwartalniku Konserwatywnym 2000, nr 6, s. 2630).
Idem, Potrzeba twrczego antykomunizmu, op. cit., s. 9.
Ibidem; Idem, Po mierci ksidza, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1984, nr 3, s. 5.
Nt. Ruchu Modej Polski zob. P. Zaremba, Modopolacy, Gdask 2000; T. Sikorski, Polscy paleokonserwatyci. Religia i kultura jako gwarancja konserwatywnej tosamoci Ruchu Modej Polski (19791990), [w:]
Religia jako rdo inspiracji w polskiej myli politycznej XIXXXI wieku, red. T. Sikorski, A. Wtor, Szczecin
2007, s. 417452; idem, Midzy tradycj a za wezwaniem do wspczesnoci. Dylematy modernizacji pastwa
w myli politycznej Ruchu Modej Polski i Ruchu Polityki Polskiej, [w:] Demokracja centrum i peryferie. Procesy modernizacyjne pastwa w polskiej myli politycznej XXXX wieku, red. A. Baaban, J. Fary, T. Sikorski, P. Sowiski, Szczecin 2008, s. 232251; D. Cecuda, Leksykon opozycji politycznej 19761989, Warszawa 1989, s. 9697; L. Maewski, Narodowo-katolicko-konserwatywne dziedzictwo Ruchu Modej Polski,
Sprawa Polska 1999, nr 4, s. 2629; Deklaracja ideowa Ruchu Modej Polski (18 VIII 1979), [w:] Opozycja
demokratyczna w Polsce 19761980. Wybr dokumentw, red. Z. Hemmerling, M. Nadolski, Warszawa 1994,
s. 611626; W. Turek, RMP, PK i SKL: od ruchu narodowo-katolickiego do partii demo-liberalnej, Myl
Konserwatywna 1997, nr 1, s. 97110; M. Jurek, Ruch Modej Polski: u rde wspczesnej Polski, [w:]
Konferencja Naukowa. Nurt narodowy opozycji demokratycznej w PRL 19551990. Cz 2: Wspomnienia
i relacje, Warszawa 2008, s. 2528; K. M. Ujazdowski, Dziedzictwo Ruchu Modej Polski, [w:] Kwartalnik
Konserwatywny 2000, nr 6 (zima), s. 103111.
M. Dzielski, Po mierci ksidza, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1984, nr 3, s. 6.
Ibidem, s. 9.
Idem, Jak urzdzi si w PRL?, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1985, nr 4, s. 2.
Idem, Odrodzenie ducha budowa wolnoci, op. cit., s. 64
Idem, Budowa historycznego kompromisu, op. cit., s. 119.
Idem, Odrodzenie ducha budowa wolnoci, op. cit., s. 65; idem, Budowa historycznego kompromisu, op.
cit., s. 120121; idem, Po mierci ksidza, op. cit., s. 9.
Idem, Budowa historycznego kompromisu, op. cit., s. 121.
Ibidem, s. 85.
Jak urzdzi si w PRL?, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1985, nr 4, s. 3.
Zob. Jak urzdzi si PRL? Rozmowa z Gamm, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1985, nr 10, s. 13;
Jak urzdzi si PRL? Rozmowa z Dzet, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1986, nr 6, s. 15; Jak
urzdzi si PRL? Rozmowa z Et, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1986, nr 7, s. 15; Jak urzdzi si
PRL? Rozmowa z Thet, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1986, nr 8, s. 15; Jak urzdzi si PRL?
Rozmowa z Bet, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1985, nr 5, s. 79; Rozmowa z Alf, 13. Pismo
chrzecijasko-liberalne 1985, nr 4, s. 36.
Czy bdzie Krakowskie Towarzystwo Ekonomiczne?, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1985, nr 4, s. 12;
W. yszkiewicz, Mirosaw Dzielski, [w:] Opozycja w PRL. Sownik biograficzny 195689, t. 2, red. J. Skrzyski, s. 90.
Ibidem, s. 82.
Ibidem, s. 83.
Ibidem, s. 65.
Nt. realizmu w polskiej myli politycznej zob. Patriotyzm i zdrada. Granice i idealizm w polityce i myli polskiej,
red. J. Kloczkowski, M. Szudrzyski, Krakw 2008.
Teka Staczyka, oprac. A. Dziadzio, Krakw 2007.
H. Woniakowski, Dzielski romantyk?, op. cit., s. 8691.
Waniejsze prace F. Konecznego: Cywilizacja bizantyjska, Londyn 1973; Cywilizacja ydowska, Londyn
1974; O ad w historii, Londyn 1977; Pastwo i prawo w cywilizacji aciskiej, Londyn 1981; Prawa dziejowe,
Londyn 1982; Polskie logos a etos, Pozna 1921. Z kolei waniejsze opracowania to: L. Gawor, O wieloci
cywilizacji. Filozofia spoeczna Feliksa Konecznego, Lublin 2002; P. Biliski, Feliks Koneczny (18621949).
ycie i dziaalno, Warszawa 2001; W. Szurgot, Prawo jako fundament cywilizacji aciskiej w myli Feliksa Konecznego, Krzeszowice 2007; J. Skoczyski, Idee historiozoficzne Feliksa Konecznego, Krakw 1999;
2011-02-07 12:10:34
71
72
73
74
75
76
idem, Koneczny. Teoria cywilizacji, Warszawa 2003; R. Polak, Cywilizacje a moralno w myli Feliksa
Konecznego, Lublin 2001; P. Grabowiec, Model spoeczestwa obywatelskiego w historiozofii Feliksa Konecznego, Wrocaw 2000; Feliks Koneczny dzisiaj, red. J. Skoczyski, Krakw 2000.
Powysz typologi zastosowano zgodnie z podziaem liberalizmu zastosowanym w: J. Bartyzel, W gszczu
liberalizmw. Prba periodyzacji i klasyfikacji, Lublin 2004.
Autorsk wizj liberalizmu M. Dzielskiego zob. A. Romaski, Kim s liberaowie, Merkuryusz Krakowski
i wiatowy 1979, nr 4, s. 3239; M. Dzielski, Kultura polityczna a sytuacja polska, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1985, nr 6, s. 46.
Na temat amerykaskiego neokonserwatyzmu zob. J. Tokarski, Neokonserwatyci a polityka USA w nowym
wieku, Krakw 2006; oprac. I. Stelzer, Neokonserwatyzm, Warszawa 2007.
Zob. I. Kristol, Chrzecijastwo, judaizm, socjalizm, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1984, nr 10, s. 16;
F. Fukuyama, Gorbaczow i trzeci wiat (Foregin Affairs), 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1986, nr 10,
s. 79; R. S. Dudney, Wojny gwiezdne, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1985, nr 5, s. 34; F. M. Oppenheimer, Paradoksy francuskiej polityki (The American Spectator), 13. Pismo chrzecijasko-liberalne
1986, nr 10, s. 13; J. Rabkin, Nowy prezes, nowy sdzia i nowy sd (The American Spectator), 13. Pismo
chrzecijasko-liberalne 1986, nr 10, s. 47; D. P. Doyle, Pastwowi nauczyciele, prywatne szkoy,
13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1985, nr 1, s. 78; J. Burton, Brytyjski Lenin (The American Spectator),
13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1985, nr 2, s. 47; T. Bethell, W co wierzy gupiec, 13. Pismo chrzecijasko-liberalne 1985, nr 10, s. 79.
Od redakcji, 13. Pismo chrzecijaski-liberalne 1984, nr 10, s. 67; zob. A. A. Chafuen, Wiara i wolno.
Myl ekonomiczna pnych scholastykw, Warszawa 2007.
Zesp Polityki Polskiej, Midzy Polsk naszych pragnie a Polsk naszych moliwoci. Szkic do programu,
Polityka Polska 1984, nr 4, s. 15.
900
TOMASZ CERAN Czas nowych ludzi. Jzef Tischner i idea Solidarnoci

1
2
3
4
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
J. Tischner, Spotkanie. Z ks. Jzefem Tischnerem rozmawia Anna Karo Ostrowska, Krakw 2008, s. 99.
Autorka bya doktorantk Tischnera. Opublikowana rozmowa zosta przeprowadzona na przeomie roku
1992/1993 r. Jej fragment powicony narodzinom Solidarnoci zatytuowany jest Czas nowych ludzi.
W. Bonowicz, Tischner, Krakw 2001, s. 330.
Zob. W. Bere, A. W. Baron, Tischner. ycie w opowieciach, Warszawa 2008, s. 125142.
Metaforyczno jest wyrazem intencjonalnoci. Mylenie jako proces lub akt intencjonalny nie moe pozby
si metaforycznoci. Zob. J. Tischner, Mylenie z wntrza metafory, Znak 1981, nr 3, s. 240252.
Idem, Ojczyzna, Tygodnik Powszechny 1981, nr 15, przedruk w: idem, Etyka Solidarnoci oraz homo sovieticus, Krakw 2005, s. 116.
Greckie sowo ethos ma wiele znacze. Midzy innymi wskazuje ono na miejsce, w ktrym rolina moe
rozwija si bez przeszkd, moe y, przynosi owoce. Take bezpieczna kryjwka dzikiego zwierzcia jest
jego ethosem. Ethos to tyle co rodowisko, domostwo, pole ycia wszelkiej istoty ywej. Aby istota ywa
moga przynosi swj owoc, musi wpierw znale sobie waciwy ethos. Zob. J. Tischner, J. A. Koczowski, Wobec wartoci, Pozna 2001, s. 1117.
J. Tischner, Drogami ludzkich spraw (1979), przedruk w: idem, Polski myn, Krakw 1991, s. 23
Idem, Dialog chorego nad kiem (1988), przedruk w: idem, Polski myn, op. cit., s. 117.
Zob. A. Dudek, Dzieje dziesiciomilionowej Solidarnoci (19801981), [w:] Droga do niepodlegoci. Solidarno 19802005, Warszawa 2005, s. 27.
J. Tischner, Iluzja, Tygodnik Powszechny 1980, nr 50, przedruk w: idem, Etyka Solidarnoci, op. cit., s. 42.
Zob. Z. Stawrowski, O pewnej fundamentalnej iluzji. Myl polityczna Jzefa Tischnera, Rzeczpospolita 2004,
nr 136, s. A5A8.
J. Tischner, Polska jest ojczyzn. W krgu filozofii pracy, Pary 1985, s. 65.
Idem, Demokracja, Tygodnik Powszechny 1981, nr 3, przedruk w: idem, Etyka Solidarnoci, op. cit.,
s. 59.
Hegel mwi, e prawdziwy postp jest po stronie niewolnikw, po stronie zniewolonych; odtd zniewoleni
s nosicielami ducha, nosicielami postpu. Natomiast pan idzie na margines, idzie poza scen historii []
niewolnik odkrywa, e pan jest wytworem wiadomoci niewolnika, e panowanie jest to co, co sam niewolnik stworzy []. Jeeli niewolnik odmwi mu tego uznania, wtedy pan staje si takim samym miertelnikiem
jak kady niewolnik []. Zaczyna si kryzys wiadomoci pana. Okazuje si, e panowanie jest oparte na
iluzji. Zob. idem, Etyka a historia. Wykady, oprac. Dobrosaw Kot, Krakw 2008, s. 2027.
Idem, Rewolucja, Tygodnik Powszechny 1981, nr 7, przedruk w: idem, Etyka Solidarnoci, op. cit., s. 74.
Jzef Tischner. Myli wyszukane, wybr W. Bonowicz, Krakw 2000, s. 115.
2011-02-07 12:10:34
PRZYPISY
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
W 1985 r. w Kociele w. Krzya w Warszawie Tischner wygosi rekolekcje pod hasem: Religio znaczy wi.
Ich tekst opublikowano w Polskim mynie.
J. Tischner, Solidarno sumie, Tygodnik Powszechny 1980, nr 43, przedruk w: idem, Etyka Solidarnoci,
op. cit., s. 13.
H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, tum. Daniel Grinberg, cz. 3, Warszawa 2008, s. 3840.
Chocho sarmackiej melancholii to kult przypadku, a nie racjonalnego porzdku, wiadomoci poraki,
ktra zawsze jest banalna, prozaiczna, gupia i pozostawia jedynie gorycz, a nie wiadomo klski, z ktrej
mona wynie honor i nauk. To symbol faszywej odwagi (zadzierystoci) oraz niech do stawiania
fundamentalnych pyta oraz prb odpowiedzi. Chocho to uosobienie zdegradowanego przeywania istnienia i wiary w wiat kolorowej Utopii. Zob. J. Tischner, Chocho sarmackiej melancholii, Znak 1970, nr 10,
s. 12431254.
Idem, Homo sovieticus, Gazeta Wyborcza 1990, nr 10, s. 5.
Idem, Sztuka, Tygodnik Powszechny 1981, nr 1, przedruk w: idem, Etyka Solidarnoci, op. cit., s. 5354.
Idem, Perspektywy etyki solidarnoci, W drodze 1981, nr 10, s. 91.
Idem, Wprowadzenie do dialogu o etyce pracy (1986), przedruk w: idem, Polski myn, op. cit., s. 86100.
Idem, Mylenie o etosie spoecznym, Znak 1980, nr 3, s. 290300.
Idem, Mylenie wedug wartoci, Znak 1978, nr 7/8, s. 970.
Idem, Perspektywy, op. cit., s. 86
Idem, Nauka, Tygodnik Powszechny 1980, nr 51/52, przedruk w: idem, Etyka Solidarnoci, op. cit., s. 4550.
Zob. Jerzy Mikke, Wizerunki ludzi mylcych, Warszawa 1982, s. 213214.
Ojczyzna to wielki zbiorowy obowizek []. Bo ojczyzna ziomkowie jest to moralne zjednoczenie, bez
ktrego partyj nawet nie ma bez ktrego partie s jakby bandy lub koczowiska polemiczne, ktrych ogniem
niezgoda, a rzeczywistoci dym wyrazw. Zob. Cyprian Norwid. Myli o Polsce i Polakach, wstp, wybr
i opracowanie M. Dobrosielski, Warszawa 1993, s. 72, Por. J. Tischner, Koczowiska polemiczne, Solidarno
Maopolska 1990, nr 14, s. 3.
Idem, Spotkanie, op. cit., s. 100101.
Zob. A. Walicki, Idee i ludzie. Prba autobiografii, Warszawa 2010, s. 159160.
J. Tischner, Bogosaw ojczyzn mi. List do wspczesnego polskiego emigranta (1988), przedruk w: idem,
Polski myn, op. cit., s. 73.
Zob. L. Koakowski, Obecno mitu, Warszawa 2003.
Tym samym Tischner nie do koca zgadza si z ojcem empiryzmu Francisem Baconem twierdzcym, e
czowiekowi nie potrzeba skrzyde tylko oowiu.
Idem, Etyka i historia, op. cit., s. 486.
J. Tischner, Polski ksztat dialogu, Krakw Warszawa Lublin 1980, s. 83 i n.
Zob. idem, Ludzie z kryjwek, Znak 1978, nr 1, s. 5772; idem, Wychodzenie z kryjwek, rozm. Wiesaw
uka Prawo i ycie 1996, nr 51/52, s. 1, 8; idem, Ludzie z kryjwek. Lk i nadzieja. 9. dni Tischnerowskie,
Gazeta Wyborcza 16 kwietnia 2009, nr 89, s. 9.
Idem, Dokd prowadzi ta droga (1989) przedruk w: idem, Polski myn, op. cit., s. 314.
W. Bonowicz, Tischner, op. cit., s. 325326.
J. Tischner, Rodzina, Tygodnik Powszechny 1981, nr 12, przedruk w: idem, Etyka Solidarnoci, op. cit.,
s. 100.
Idem, Polski myn, op. cit., s. 5.
Jzef Tischner, op. cit., s. 65.
Idem, Utopcie w Wile cay nard (1984), przedruk w: idem, Polski myn, op. cit., s. 383385.
Idem, Przeciwnik, Tygodnik Powszechny 1981, nr 12, przedruk w: idem, Etyka Solidarnoci, op. cit., s. 107.
Por. idem, Zakorzenienie, W drodze 1978, nr 11, s. 2426.
Idem, Homo sovieticus midzy Wawelem a Jasn Gr. Wiara po komunizmie, Tygodnik Powszechny 1990,
nr 25, s. 12.
Idem, Spotkanie, op. cit., s. 108.
Zob. E. Bendyk, Etyka Solidarnoci i duch postmodernizmu, Przegld Polityczny 2005, nr 72, s. 7074.
J. Tischner, Rewolucja i wstyd, Gazeta Wyborcza 1997, nr 190, s. 16.
Idem, Solidarno po latach, Gazeta Wyborcza 1996, nr 198, s. 1415.
Warto zauway, e Weber w przeciwiestwie do Marksa preferowa strategi limaka, a nie strategi
rumaka w ksztatowaniu podanego adu spoecznego. Zob. M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tum. J. Miziski, Lublin 1994.
Jan Pawe II, Centesimus Annus, (1 V 1991), przedruk w: Encykliki Ojca witego Jana Pawa II, Krakw
2005, s. 683. Por. J. Tischner, Nieszczsny dar wolnoci, Krakw 1993, s. 211.
2011-02-07 12:10:35
54
55
56
Szczeglne kontrowersje nawet wrd przyjaci i uczniw filozofa wywoa jego stosunek do lustracji i dekomunizacji. Zob. Z. Stawrowski, O pewnej fundamentalnej iluzji, op. cit., s. A8; J. Gowin, Tischner wobec
dekomunizacji, Teologia Polityczna 2003/2004, nr 1, s. 93102; P. Lisicki, Poza buntem i dialogiem, Arcana 2004, nr 4/5, s. 153174.
W. Bonowicz, Tischner, op. cit., s. 309 i n.
Cyprian Norwid, op. cit., s. 53.
cz 2. WIAT
PATRYK WAWRZYSKI Stosunki midzynarodowe w momencie rodzenia si Solidarnoci
1
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
902
Z zastrzeeniem niektrych wydarze, ktre miay miejsce poza t cezur, lecz byy odbiciem procesw
trwajcych w interesujcym mnie okresie.
Nie naley rozumie wycznie jako ich rzdy, lecz raczej, jak proponuje Alexander Wendt, jako aktorw
organizacyjnych, cechujcych si wewntrznym powizaniem spoeczestwa i wadzy. Por. A. Wendt,
Spoeczna teoria stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2008, s. 186191.
J. Kukuka, Historia wspczesnych stosunkw midzynarodowych 19452000, Warszawa 2007, s. 198
199.
Ibidem, s. 213216.
Ibidem, s. 218220.
Ibidem, s. 225231.
Ibidem, s. 246247.
J. Gittings, Historia wspczesnych Chin. Od Mao do gospodarki rynkowej, Krakw 2010, s. 174.
Pocztkowo skonny byem twierdzi, i konieczne jest rozgraniczenie midzy wojn chisko-wietnamsk
a innymi przejawami zbliania si ChRL i Stanw Zjednoczonych, jednake sam antysowiecki wymiar
konfliktu wpisujcy si w caoksztat rozchodzenia si drg Moskwy i Pekinu pozwala mi ostatecznie dokona swoistego ujednolicenia zagadnie chiskich. Jednake musz zwrci uwag na jeszcze jeden
z aspektw interwencji chiskiej, mianowicie na kolejne istotne zaprzeczenie paradygmatowi zimnowojennemu wkroczenie wojsk chiskich oznaczao, i pastwa komunistyczne mog toczy midzy sob wojny
i nie stanowi jednorodnej, internacjonalistycznej caoci. Owo twierdzenie o jednolitoci pastw komunistycznych lego u podstaw amerykaskiej pomocy militarnej dla Wietnamu Poudniowego i jak si okazao
w kilka lat po zakoczeniu tej nieudanej operacji byo cakowicie bdne. Czytelnika zainteresowanego
samym konfliktem odsyam do: P. Ostaszewski, Wojna chisko-wietnamska 1979, [w:] Konflikty kolonialne
i postkolonialne w Afryce i Azji 19862006, red. P. Ostaszewski, Warszawa 2006, s. 467477; Wojna
chisko-wietnamska 1979, [w:] Zarys dziejw Afryki i Azji. Historia konfliktw 18692000, red. A. Bartnicki,
Warszawa 2000, s. 423432.
J. Polit, Chiny, Warszawa 2004, 280281.
J. Kukuka, Historia wspczesnych, op. cit., s. 228231.
Ibidem, s. 185186.
Czytelnik zainteresowany rnicami w obu strategiach oraz ich praktycznym znaczeniem dla adu midzynarodowego winien sign do pracy Romana Kuniara, w ktrej najlepiej, moim zdaniem, zostay one
omwione. Zob. R. Kuniar, Polityka i sia. Studia strategiczne zarys problematyki, Warszawa 2006.
J. Modrzejewska-Leniewska, Afganistan, Warszawa 2010, s. 332. Por. H. S. Bradsher, Afghan Communism
and Soviet Intervention, Oxford 1999, s. 9091.
J. Modrzejewska-Leniewska, Interwencja ZSRR w Afganistanie 19791989, [w:] Konflikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 19862006, red. P. Ostaszewski, Warszawa 2006, s. 498 (492504).
J. Baszkiewicz, Francja, Warszawa 1997, s. 212.
A. Sybilla Bidwell, Dzieje Wielkiej Brytanii w XX wieku. Od wiatowego imperium do maego pastwa na
obrzeach Europy, Warszawa 2008, s. 219222.
N. Davies, Wyspy. Historia, Krakw 2003, s. 807. Wynikao to rwnie z rosncego zagroenia terrorystycznego ze strony irlandzkich separatystw, gwnie IRA.
Przegrywajc wybory a 440 gosami elektorskimi (cho przeoyo si to na jedynie na 10% ogu gosw).
Zob. M. A. Genovese, Encyclopedia of American Presidency, New York 2010, s. 418419.
Zmian w polityce zagranicznej Ronalda Reagana opisuje Michael W. Flamm. Zob. J. Ehrman, M. W. Flamm,
Debating the Reagan Presidiency, Lanham 2009, s. 101181.
2011-02-07 12:10:35
PRZYPISY
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
B. Gralczyk, Rosnca rola Chin na arenie midzynarodowej, [w:] Chiny supermocarstwem XXI wieku?
Rozwaania na temat polityki i gospodarki Pastwa rodka, red. J. Marszaek-Kawa, Toru 2010, s. 1113
(939).
A. M. Brzeziski, Grecja, Warszawa 2002, s. 256.
B. Gola, F. Ryszka, Hiszpania, Warszawa 1999, s. 387.
M. Clark, Wspczesne Wochy 18712006, Warszawa 2009, s. 18 i 634635.
D. Koodziejczyk, Turcja, Warszawa 2000, s. 234237.
A. Kasznik-Chrystian, Algieria, Warszawa 2006, s. 429432 i 546.
J. Kochanowski, Wgry. Od ugody do ugody 18671990, Warszawa 1997, s. 176177.
M. Willaume, Rumunia, Warszawa 2004, s. 233234.
M. Leniewski, Wojna w Angoli (19611998), [w:] Zarys dziejw Afryki i Azji. Historia konfliktw 18692000,
red. A. Bartnicki, Warszawa 2000, s. 456469. Opisujc wydarzenia w Afryce, nie sposb pomin zakoczenia sporu o przyszo Zimbabwe i ostateczn klsk projektu Rodezji. Czas ten oznacza rwnie pocztek dugoletnich rzdw Roberta Mugabe. Zob. M. Leniewski, Zimbabwe czy Rodezja (19651981), [w:]
Zarys dziejw Afryki i Azji. Historia konfliktw 18692000, red. A. Bartnicki, Warszawa 2000, s. 412422.
Zob. Encyclopedia of African History and Culture, Vol. 5, red. R. Hunt Davies, New York 2005, s. 467478.
W tym miejscu polecam interesujc prac, opisujc mechanizm wspierania reimw autorytarnych przez
wadze amerykaskie: A. Crawley, Somoza and Roosevelt. Good Neighbour Diplomacy in Nicaragua
19331945, New York 2007.
A. Gruszczak, Ameryka rodkowa, Warszawa 2007, s. 321328.
Bardziej wpisyway si w rozumienie systemu midzynarodowego zaproponowanego pniej przez Samuela
P. Huntingtona, ni dominujce wwczas paradygmaty neorealistyczne, w szczeglnoci strukturalizm
Kennetha N. Waltza. Istot symbolicznej i wiadomociowej metamorfozy byo definiowanie interesw poprzez
tosamo kulturow, nie za, jak dotd uznawano, nadawanie tosamoci w odniesieniu do materialnych
interesw i potencjaw.
M. Panah, The Islamic Republic and the World. Global Dimensions of the Iranian Revolution, London Ann
Arbor 2007, s. 1314.
D. Farber, Taken Hostage. The Iran Hostage Crisis and Americas First Encounter with Radical Islam,
Princeton 2005.
J. Modrzejewska-Leniewska, Walka o hegemoni w Zatoce Perskiej. Wojna iracko-iraska (19801988),
[w:] Zarys dziejw Afryki i Azji. Historia konfliktw 18692000, red. A. Bartnicki, Warszawa 2000, s. 552
564.
M. Willaume, Rumunia, Warszawa 2004, s. 300.
Poniekd w podobnej sytuacji byo spoeczestwo Nikaragui, ktre ze wzgldu na uwarunkowania geopolityczne pozbawione zostao swobody ksztatowania wasnej rzeczywistoci politycznej i ekonomicznej.
Art. 1 Karty Narodw Zjednoczonych z dn. 26 czerwca 1945 r.
PATRYK PLESKOT Midzy nadziej a obaw. Dyplomacja Zachodu wobec narodzin

Solidarnoci (Sierpie 80). Szkic analizy
1
6
7
8
9
10
Woli tej nie podzielali w takim stopniu europejscy sojusznicy USA, T. Kemp-Welch, Solidarity and the Super-Powers, 19801981, publikacja internetowa (www.eo.columbia.edu), s. 8; A. Rachwald, In Search of Poland.
The Superpowers Responde to Solidarity 19801989, Hoover 1990, s. XII, 56.
Zob. S. J. Cimbala, US military strategy and the Cold War endgame, Portland 1995; Archiwum MSZ [dalej:
AMSZ], Depesze przychodzce Waszyngton, w. 18/155, Szyfrogram nr 1853/III z Waszyngtonu, 18 VIII
1980 r., k. 359.
AMSZ, Depesze przychodzce Kolonia, w. 8/70, Szyfrogram nr 2466/III z Kolonii, 28 VIII 1980 r., k. 459
458.
A. Paczkowski, M. Byrne, The Polish Crisis: Internal and International Dimensions, [w:] From Solidarity to
Martial Law. The Polish Crisis of 19801981, red. A. Paczkowski, M. Byrne, Budapest, New York 2007, s. 9.
D. MacEachin, U.S. intelligence and the confrontation in Poland, 19801981, University Park, Pennsylvania
2002, s. 1920
T. Kemp-Welch, op. cit., s. 9.
T. M. Cynkin, Soviet and American Signalling in the Polish Crisis, London 1988, s. 42.
AMSZ, Depesze przychodzce Waszyngton, w. 18/155, Szyfrogram nr 2067/III z Waszyngtonu, 21 VIII
1980 r., k. 371 (bdna paginacja).
Ibidem, Szyfrogram nr 2131/III z Waszyngtonu, 22 VIII 1980 r., k. 375.
J. Gowacki, Moc truchleje, [w:] ibidem, Nie mog narzeka, Warszawa 2003, s. 301.
2011-02-07 12:10:35
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52

1980 r., k. 376.
Orodek Karta, Archiwum Solidarnoci, NSZZ Solidarno 174, Przegld prasy zagranicznej, padziernik 1980 r., b.p.
1980 r., k. 382.
Document No 8: President Carters Letter to Allies on Poland from 27th August, 1 IX 1980 r., [w:] From Solidarity to martial Law, op. cit., s. 8182.
D. MacEachin, op. cit., s. 2627.
Z. Brzeziski, Plan gry: USA ZSRR, Warszawa 1987, s. 4749.
AMSZ, Depesze przychodzce Waszyngton, w. 18/155, Szyfrogram nr 118/IV z Waszyngtonu, 2 X 1980
r., k. 453.
Ibidem, Szyfrogram nr 2695/III z Waszyngtonu, 1 IX 1980 r., k. 400.
T. A. Sancton, Polands Angry Workers, Time, 1 IX 1980 r.
AMSZ, Depesze przychodzce Waszyngton, w. 18/155, Szyfrogram nr 2695/III z Waszyngtonu, 1 IX 1980
r., k. 400.
F. J. Meehan, Reflections on the Polish Crisis, Cold War International History Project, Bulletin 1995, nr 5,
s. 4347.
Cytat za: T. M. Cynkin, op. cit., s. 46.
Ibidem, Szyfrogram nr 2769/III z Waszyngtonu, 3 IX 1980 r., k. 405.
AMSZ, Depesze przychodzce Pary, w. 14/120, Szyfrogram nr 1861/III z Parya, 18 VIII 1980 r.,
k. 723.
K. Gebert, Magia sw. Polityka francuska wobec Polski po 13 grudnia 1981 r., Londyn 1991, s. 10.
AMSZ, Depesze przychodzce Pary, w. 14/120, Szyfrogram nr 1993/III z Parya, 20 VIII 1980 r.,
k. 730.
Ibidem, Szyfrogram nr 2368/III z Parya, 26 VIII 1980 r., k. 751.
Ibidem, Szyfrogram nr 2507/III z Parya, 28 VIII 1980 r., k. 757756.
K. Gebert, Magia sw, op. cit., s. 10, 38.
AMSZ, Depesze przychodzce Pary, w. 14/120, Szyfrogram nr 2726/III z Parya, 3 IX 1980 r., k. 767.
Ibidem, Szyfrogram nr 2780/III z Parya, 4 IX 1980 r., k. 769.
Ibidem, Szyfrogram MSZ nr 2927/III z Parya, 6 IX 1980 r., k. 776; tame, Szyfrogram nr 2983/III z Parya,
9 IX 1980 r., k. 785.
Ibidem, Szyfrogram nr 3525/III z Parya, 18 IX 1980 r., k. 810; Tame, Szyfrogram nr 3618/III z Parya, 22
IX 1980 r., k. 813812.
Zob. np. Archiwum IPN [dalej: AIPN], MSW, Gabinet Ministra, IPN BU 1585/2889, Szyfrogram nr 2954/II
z Kolonii, 17 VI 1981 r., k. 8081.
A. Riechers, Pomoc dla Solidarnoci. Przykady pomocy zachodnioniemieckiego spoeczestwa i pastwa w latach 19801982, Warszawa 2006, s. 9.
T. A. Sancton, op. cit.
AMSZ, Depesze przychodzce Kolonia, w. 8/70, Szyfrogram nr 2830/III z Kolonii, 4 IX 1980 r., k. 493.
Ibidem, Szyfrogram nr 2064/III z Kolonii, 21 VIII 1980 r., k. 468467.
Ibidem, Szyfrogram nr 2466/III/III z Kolonii, 28 VIII 1980 r., k. 459458.
904
2011-02-07 12:10:35
PRZYPISY
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
Orodek Karta, Archiwum Solidarnoci, NSZZ Solidarno 174, Przegld prasy zagranicznej, padziernik 1980 r., b.p.; Kwestia niemiecka, Tygodnik Mazowsze 1984, nr 96, s. 4.
AMSZ, Depesze przychodzce Kolonia, w. 8/70, Szyfrogram nr 2109/III/ z Kolonii, 22 VIII 1980 r., k. 471.
N. Dombrowsky, Solidaritt mit Solidarno? Politische Reactionen aus der Budesrepublik auf die Entstehung der Solidarno und die Ausrufung des Kriegszustandes in der Volksrepublik Polen 19801982,
Deutschland Archiv 2009, nr 41, s. 69.
AIPN, MSW, Gabinet Ministra, IPN BU 1585/2885, Szyfrogram MSZ nr 1593/I ze Sztokholmu, 11 II 1981 r.,
k. 81.
Zob. AMSZ, Depesze wychodzce Kolonia, w. 8/71, Szyfrogram nr 9770, 13 XI 1980 r., k. 476.
Ibidem, w. 8/70, Szyfrogram nr 2451/III/2 z Kolonii, [koniec sierpnia 1980 r.], k. 455.
Ibidem, Szyfrogram nr 2816/III z Kolonii, 4 IX 1980 r., k. 489.
Ibidem, Szyfrogram nr 3848/III z Kolonii, 26 IX 1980 r., k. 530.
Ibidem, Szyfrogram nr 2451/III z Kolonii, 27 VIII 1980 r., k. 456; ibidem, Szyfrogram MSZ nr 2466/III/3
z Kolonii, 28 VIII 1980 r., k. 457.
Ibidem, nr 2197/III z Kolonii, 24 VIII 1980 r., k. 480479.
J. Szarek, Zachd wobec stanu wojennego, [w:] Droga do niepodlegoci. Solidarno 19802005, red.
A. Borowski, Warszawa 2005, s. 341.
N. Dombrowsky, op. cit., s. 6970.
AMSZ, Depesze przychodzce Londyn, w. 10/84, Szyfrogram nr 1778/III z Londynu, 15 VIII 1980 r., k. 285.
Ibidem, Szyfrogram nr 2224/III z Londynu, 25 VIII 1980 r., k. 294293.
Ibidem, Szyfrogram nr 2731/III z Londynu, 3 IX 1980 r., k. 309.
B. Rogosz, Obraz sytuacji w Polsce w latach 19801981 w wietle opiniotwrczej prasy brytyjskiej, Dzieje
Najnowsze 2008, nr 3, s. 144.
MAGORZATA WIDER Boskie spojrzenie na polski Sierpie 80

1
3
4
5
6
8
9
10
11
Wicej na ten temat [w:] M. wider, Sierpie 1980 zaskoczenie czy spodziewany wybuch? Konflikt spoeczno-polityczny w Polsce w ocenach dziennikarzy zachodnioniemieckich, w: Studia Zachodnie 2010,
nr 12, s. 141156.
Dpa 301 pl, NATO-Beschluss neue Etappe im Rstungswettlauf, 11 II 1980 r.; ddp (deutscher Depeschendiest), Gierek schlgt Warschau fr europische Abrstungskonferenz vor, 11 II 1980 r.; C. G. Strhm,
Parteitag der Surrealisten, Die Welt, 13 II 1980. Vorsichtiger Vorsto, Frankfurter Runschau (FR), 13 II
1980 r.; Der Konferenz-Trick, Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ), 13 II 1980 r.; J. Riedmiller, Edward
Giereks neue Abrstungs-Offerte, Sddeutsche Zeitung (SZ), 13 II 1980.
C. G. Strhm, Parteitag
U. Vlklein, Die Polen Leoben mit dem Defizit, Die Zeit, 15 II 1980 r.
H. Schleicher, Warschauer Sensation, FR, 16 II 1980 r.
AdsD, DGB Archiv, Int. Abt. 5/DGAJ000289, Besuch einer Delegation des Deutschen Gewerkschaftsbundes
unter Leitung des Vorsitzenden des DGB, Kollegen Heinz O. Vetter, vom 7 I 1980 in der Volksrepublik Polen,
Vermerk von Harald Simon, Dsseldorf, den 2 I 1980, s. 910 r.
Krftiges Eintreten der polnischen Bischfe fr die Opposition, NZZ, 11 V 1980; B.- I. Loff, Signal der
Unruhe in Polen ber Normalisierung-Stillstand, FR, 16 V 1980; Katholische Absage, FAZ, 9 VI 1980 r.
U. Vlklein, Die Polen, E.-M. Bader, In Polen soll sich nun vieles ndern, FAZ, 1 III 1980 r.
C. G. Strhm, Quo vadis, Polonia?, Die Welt, 3 III 1980 r.
AdsD Bonn, Dep. E. Bahr sygn. 1/EBAA000955, Aufzeichnung, Betr.: USA-Reise, 18 VII 1980 r.
Es durfte sich in dieser Richtung bewegen, zumal in der Administration keine Neigung zu spektakulren
Aktionen in der Auenpolitik mehr besteht. Man sieht auenpolitische keine besonderen Erfolgserlebnisse.
Das was Carter ntzen knnte, wre eine erkennbare Entwicklung in Afghanistan in die Richtung auf Wiederherstellung der Situation vom 1. Dezember 1979. Hier ist interessant, da sie, nach Shulman, den Russen
2011-02-07 12:10:35
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
Kooperationsbereitschaft mitgeteilt haben, unter Einschlu der Idee einer bergangslsung, die Sicherheit
der afghanischen Grenze zu errtern. Das stellt auch eine nderung der bisherigen amerikanischen Haltung
dar, Zur Errterung dieses Themas erst nach dem Abzug der sowjetischen Verbnde bereit zu sein AdsD
Bonn, Dep. E. Bahr 1/EBAA000955, Aufzeichnung, Betr.: USAReise, 18 VII 1980 r., s. 6.
AdsD Bonn, 1/HSAA009464, Bundestagswahlkampf 1980, Bericht von Egon Bahr.
K. Malinowski, Polityka Republiki Federalnej Niemiec wobec Polski w latach 19821991, Pozna 1997,
s. 44.
AdsD Bonn, Dep. E. Bahr 1/EBAA000955, Aufzeichnung, Betr.: USA-Reise, 18 VII 1980 r., s. 7.
G. Baumgarten, Stabilitt in der Mitte Europas. Gemeinsamen Interessen von Bonn und Warschau, Vorwrts
14 VIII 1980.
CDU/CSU Fraktion im Deutschen Bundestag, Pressedienst, 18. August 1980 r., Dr. Herbert Czaja.
Die Bundesregierung rechnet weiter mit Giereks Besuch. Genscher: Kredit und Brgschaft unabhngig von
aktuellen Ereignissen in Polen, FAZ 18 VIII 1980 r.
BPA Nachrichtenabteilung, Deutsche Welle/19 VIII 1980, MdB Dr. Alois Mertes, zur Entwicklung in Polen
sowie zur Entspannungspolitik; J. B. Zuspitzung in Polen, Der Tagesspigel, 19 VIII 1980 r.; dpa, Polnische
Fhrung will keine Gewalt anwenden, 19 VIII 1980 r.; Gierek: Wir haben Fehler gemacht, Treffen mit Kanzler
Schmidt abgesagt, Rheinische Post (RhP), 19 VIII 1980 r.; Wut der Arbeiter wird grer. Der Sprecher
des Komitees zur Verteidigung der Arbeiter wirf Regime Betrug und Lge vor, Stuttgarter Nachrichten
(StN), 19 VIII 1980 r.; ZDF, Ein historischer Augenblick, 19 VIII 1980 r.; ZDF, Methode des Sndenbocks
gefhrlich, 19 VIII 1980 r.; DLF, Entscheidende Kraftprobe steht bevor, 19 VIII 1980 r.; DW, Rckschlag fr
deutsche Ost-Politik, 19 VIII 1980 r.; Gierek warnt die polnischen Arbeiter Es gibt Grenzen, die niemand
berschreiten darf, FAZ 19 VIII 1980 r.
Die Illusion von der Illusion, Vorwrts, 28 VIII 1980 r.
Na temat opinii zachodnioniemieckich o interwencji ZSRR w Czechosowacji zob.: M. wider, Wydarzenia
1968 roku w Polsce i w Czechosowacji w rodkach masowego przekazu Republiki Federalnej Niemiec, [w:]
Marzec 68 z czterdziestoletniej perspektywy, red. D. Kisielewicz, M. wider, Opole, 2009, s. 225240.
P. Boensch, Die Absage, Die Welt, 19 VIII 1980 r.; W. Hertz-Eichenrode, Gierek, Honecker und Schmidt,
Die Welt, 20 VIII 1980 r.
H.-P. Schutz, Voreilig, StN, 21 VIII 1980 r.
Presse- und Informationsamt der Bundesregierung, Bullerin Nr. 123-S. 1053, Bonn 21. Dezember 1981, Erklrung der Bundesregierung zur Entwicklung in Polen und zum deutsch-deutschen Treffen.
H. Kohl, Die Idee der Entspannung schlgt in nackten Opportunismus um, FAZ, 29 VIII 1980 r.
Pressemitteilung CDU, Bonn 25. August 1980, Die Pressestelle der CDU teilt mit; Die Unionsparteien,
Deutschland brauch eine neue Auenpolitik FAZ 26 VIII 1980 r.; CDU-Bundesvorstand, Krise in Polen ist
Krise des Kommunismus, Handelsblatt 26 VIII 1980 r.; Deutschland-Union-Dienst, Nr. 34, 26 VIII 1980 r.,
Helmut Kohl: Polnische Arbeiter setzen Zeichen der Hoffnung fr ganz Europa; CDU-Chef: Schweigen des
Bundeskanzlers zu Polen ist bered, FR 29 VIII 1980 r.
CDU/CSU Fraktion im Deutschen Bundestag, Pressedienst, 4. September 1980, Dr Philipp Jenninger zur
den Angriffen der SED auf die Bundesrepublik.
Sie ist aber dagegen, sich in eine Kumpanei mit den Ostblock-Herrschern einzulassen und angenehme
persnliche Beziehungen zu Gierek und anderen als Ausshnung mit den Vlkern auszugeben. CDU/CSU
Fraktion im Deutschen Bundestag, Pressedienst, 27. August 1980, Dr. Philipp Jenninger.
CSU Presse-Mitteilungen. Nachrichten aus der CSU-Landesgruppe im Deutschen Bundestag, Nr. 459/1980,
21. August 1980.
Alfred Dregger, przewodniczcy CDU w Hesii, wiceprzewodniczcy CDU. Najbardziej znany polityk chadecki
o zapatrywaniach narodowo-konserwatywnych.
Wahlkampf-Auftakt querbeet, Alfred Dregger besuchte den Kreis Bblingen und nahm politisch Stellung,
Sindelfinger Zeitung, 20 VIII 1980 r.
Helmut Kohl, Krise des Kommunismus, Schmidt wurde von Honecker blogestellt, Deutsche Monatsblatt,
1 IX 1980 r.
Deutschand-Union-Dienst, 1 IX 1980 r., Hoffnungsvoller Versuch, Zur Beendigung des Streiks in Polen; Dr.
Helmut Kohl; Deutschand-Union-Dienst, 4 IX 1980 r., Menetekel fr die Ostpolitik der SPD/FDP; Moskau
droht Polen.
K. Besser, Bonn sitzt in der Patsche!, Bild am Sonntag, 7 IX 1980 r.
Hhg, Beitrag mit Augenma, FR, 16 VIII 1980 r.
G. Baumgarten, Kopf an der russischer Wand, Vorwrts, 11 IX 1980 r.; W. Osten, Nach dem Festen der
erhobenen Kpfe, Vorwrts, 25 IX 1980 r.
906
2011-02-07 12:10:35
PRZYPISY
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
Relacje prasy RFN na temat kryzysu wgierskiego zob.: M. wider, Prasa Niemiec Zachodnich o wydarzeniach 1956 r. na Wgrzech, [w:] Przyja z tysicletnim rodowodem, P. Jakbczyk-Adamczyk, D. Rogut,
Bechatw 2009, s.179199.
K. Walter, Wann werden die Sowjets in Polen einmarschieren? BILD-Interview mit dem Ost-Experten Professor Klaus Mehnert, Bild, 19 VIII 1980 r.
Bild, 19 VIII 1980 r., Zitat des Tages: Unabhngig davon, wie sie [die Regierung M], ans Werk gehen
werden, frher oder spter mu es zu Explosionen kommen und zu einer gesamtnationalen Tragdie. Jacek
Kuron, Sprecher der polnischen Brgerrechtler, in Der Welt.
Dziennikarze zachodni zaczli zastanawia si nawet nad tym, czy strajki bd w Polsce dopuszczalne: Die
Streiks in polnischen Betrieben offenbar beigelegt, FAZ, 14 VII 1980 r.; J. M. Tondre, Im Lohnstreit reagiert
die Fhrung unerwartet flexibel, Die Welt 15 VII 1980 r.
C.-D. Mhrke, Polens Grenzen, Rheinische Post (RP), 21 VII 1980 r.; Beunruhigendes Polen, SZ, 21 VII
1980 r.; Die Streiks in Polen flauen ab, StZ, 21 VII 1980 r.; C. G. Strhm, Polen unter Zeitdruck: Die Reform
ist berfllig, Die Welt, 24 VII 1980 r.; H. Gerlach, Hilflos reagiert Warschau auf den Unmut der Arbeiter,
Klner Stadtanzeiger 29 VII 1980 r.
Eugen Selbmann, kierownik wydziau zagranicznego Zarzdu Partii SPD, bliski wsppracownik H. Wehnera. Wielokrotnie odwiedza Polsk, w znacznym stopniu ksztatowa polityk SPD wobec Europy Wschodniej,
zwaszcza w pierwszej poowie lat 80.
Nikolai S. Portugaow, doradca ambasadora ZSRR w Bonn Walentina Falina, korespondent radziecki
w ZSRR. Po powrocie do ZSRR zwolennik rozwizania problemu niemieckiego. Od 1987 r. wystpowa na
rzecz legitimen Nationalstolz Niemcw. W wywiadzie dla Spiegla w czerwcu 1989 r. przepowiedzia
zjednoczenie Niemiec. Na zlecenie Falina 10 dni po zwaleniu muru berliskiego dla Kanclerza Helmuta
Kohla przygotowa program, ktry prawie dosownie zosta przez niego przyjty i jest znany jako program
dziesiciu punktw.
AdsD, 1/HSAA006896, Bundesrepublik Deutschland, Der Bundeskanzler, Bonn, den 27 Oktober 1980,
vertraulich; Innym bardzo ciekawym kanaem dyplomatycznym do wymiany opinii na tematy polityki odprenia i polityki wschodniej by tajny kana dyplomatyczny istniejcy od koca lat 60. Wicej na ten temat zob.:
W. Keworkow, Der geheime Kanal. Moskau, der KGB und die Bonner Ostpolitik. Mit einem Nachwort von
Egon Bahr, Berlin.
AdsD, 1/HSAA006896, E. Selbmann, Vermerk fr. Helmut Schmidt, vertraulich/verschlossen, Bonn, 8 X 1980 r.
Ibidem.
AdsD, WBA 11.13, sygn. 121, k. 12, Gesprchkreis Sowjetunon. Bonn 9 XI 1982 r.
AdsD 1/HSAA 006896, Dem Bundeskanzler, Bonn 27 X 1980 r. Betr.: Schreiben von Eugen Selbmann an
Sie ber sein Gesprch mit Herrn Portugaow.
AdsD 1/HSAA008921, Bonn 24 X 1980 r., Referat 211 dem Bundeskanzler, Bert.: Ihr Gesprch mit Bundeskanzler Kresky, verschlossen.
AdsD 1/HSAA008927, Vermerk, Betr.: Gesprch des Herrn Bundeskanzlers mit Premierminister Trudeau
beim Abendessen am 22 XI 1980 r. verschlossen.
AdsD 1/HSAA008925, Referat 211 dem Bundeskanzler, Betr.: Ihr Abendessen mit MP Werner am Freitag,
28 XII 1980 r., verschlossen.
BPA Nachrichtenabt. HR 23 VIII 1980, Franz Josef Strauss zu dem Themen: Verschiebung der DDR-Reise des Bundeskanzlers, Situation in der VR Polen und. Naher Osten.
CSU Presse Mitteilungen. Nachrichten aus der CSU-Landesgruppe im Deutschen Bundestag, Nr 453/1980,
Bonn 18. August 1980; CSU Presse Mitteilungen. Nachrichten aus der CSU-Landesgruppe im Deutschen
Bundestag, Nr 455/1980, Bonn 19. August 1980; Karl Feldmeyer, Strau: Bonn darf nicht die Unterdrcker
in Warschau finanzieren. Ein Gesprch mit dem Kanzlerkandidaten der Union ber die Lage in Polen, FAZ,
19 VIII 1980 r.
Strauss sieht sich durch die Vorgnge in Polen besttigt, Kieler Nachrichten, 26 VIII 1980 r.
Przykadowo dr Friedrich Zimmermann, przewodniczcy grupy posw z CSU w Bundestagu, powiedzia
m. in.: In dieser Situation erwarten wir Bundeskanzelr Schmidt, da er sich in dem Gesprch mit Gierek
nachdrcklich fr die Forderung der polnischen Arbeiter nach freien Gewerkschaften, Pressefreiheit, Abbau
des Unterdrckungsapparates und Freilassung der inhaftierten Brgerrechtler einsetzt. CSU Presse-Mitteilungen. Nachrichten aus der CSU-Landesgruppe im Deutschen Bundestag, nr 453/1980.
Informationen der sozialdemokratischen Bundesfraktion nr 808 z dn. 20 VIII 1980 r. Herbert Wehner.
CDU/CSU Fraktion im Deutschen Bundestag, Pressedienst, 4. September 1980, Dr. Alois Mertes, Zur Frage
der Finanzhilfe fr Polen.
Union: Bonn schtzt Lage in Polen vllig falsch ein, Die Welt, 20 VIII 1980 r.
2011-02-07 12:10:36
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
P. C. Martin, So htten wir bald Pommern zurck, Welt AM Sonntag, 17 VIII 1980 r.
BPA-Nachrichtenabt. SDR/23 VIII 1980 r., Dr Werner Marx, MdB CDU und auenpolitischer Sprecher der
CDU/CSU-Bundestags-Fraktion. Zur Absage des Treffens zwischen Schmidt und Honecker in der DDR.
P. C. Martin, So htten wir bald Pommern zurck, Welt am Sonntag, 17 VIII 1980 r.
G. Baumgarten, Warschau: einmal neue Kpfe, Vorwrts 28 VIII 1980 r.; O. Fehrenbach, Die Polen
wollen Freiheit, StZ, 20 VIII 1980 r.; Das Rad der Geschichte, FAZ, 20 VIII 1980; Das ganze Volk steht
gegen eine kleine Regierung, Die Welt, 20 VIII 1980 r.; Appelle und Warnung Giereks verhallen ungehrt. Die polnische Streikbewegung breitet sich aus, FAZ, 20 VIII 1980 r.; Nicht schlecht sondern katastrophal. Der Philosoph Leszek Kolakowski zur Lage in Polen, StZ, 20 VIII 1980 r.; P. J. Winters, Hchste
Form des Streiks ist der politische Massenstreik, FAZ, 21 VIII 1980 r.; H. Stubbe, Unter das Joch gehen
sie nicht, Rheinischer Merkur/Christ und Welt, 22 VIII 1980 r.; Die Arbeiter sind selbstbewusst geworden.
Gesprch mit Regimekritiker Jacek Kuron, Berliner Stimme, 23 VIII 1980 r.
L. Krmer, Eingemischt, Die Welt, 6 IX 1980 r.
Przyczyny takiego zachowania Kocioa katolickiego w RFN doszukiwa si kanclerz Schmidt w fakcie, e
sam biskup Hffner, lub te prawdopodobnie raczej jego rodowisko doradcw, nie mogo si pogodzi
z faktem, e to socjaldemokracja nadawaa ton i kierunek polityce, a by moe jeszcze bardziej z tym, e
na czele rzdu sta protestant H. Schmidt, Weggefhrten. Erinnerungen und Reflexionen, wyd. III, 1998,
s. 384.
Na temat stosunku SPD do Kocioa katolickiego w Polsce mwiono podczas midzynarodowej konferencji
naukowej zorganizowanej przez Instytut Politologii Uniwersytetu Wrocawskiego pt. Ewolucja czy rewolucja?
Solidarno i opozycja polityczna w Europie rodkowo-Wschodniej w latach 80. XX wieku. Bilans transformacji systemowej, Kudowa Zdrj, 79 VI 2010 r. M. wider wygosia referat pt. SPD wobec Kocioa
w Polsce. Materiay ze znaczco rozbudowanym tekstem uka si drukiem w 2011 r.
Die Ausweitung Staatsttigkeit, die damit verbundene Brokratisierung und die gefhrlich hohe Staatsverschuldung mssen jetzt korrigiert werden, cytowane za Hering R.
Die Kirche wird zu politischen Fragen, in denen Christen unbeschadet ihres Glaubens verschiedener Meinung
sein knnen, nicht autoritativ Stellung nehmen. Cyt. za: H. Schmidt, Weggefhrten. Erinnerungen und Reflexionen, 3 Aufl. 1998, s. 383.
Internationaler Bund der Konfessionslosen und Atheisten (IBKA) e.V http://www.ibka.org/ir/352f.html [stan
na 26 I 2010]
Bundeskanzler Helmut Schmidt erklrte am 15. September in Bremen: Wir brauchen die Kirche fr die
Seelsorge, wir brauchen die Kirche fr die Verkndigung. Aber Politik von der Kanzel herab ist mir ein
Greuel. Internationaler Bund der Konfessionslosen und Atheisten (IBKA) e.V http://www.ibka.org/ir/352f.html
[stan na 26 I 2010]
C. G. Strohm, Noch hat Polen Seine Kirche, Die Welt, 23 VIII 1980; Votum der Kirche, StZ, 23 VIII 1980;
dpa, LOsservatore verffentlicht Papst-Brief an Wyszynski, 23 VIII 1980 r.; Erste Regierunskontakte zu
berbetrieblichen Streikkomitee?, FAZ 23 VIII 1980; E. Neumaier, Wir glauben an Gott, und Gott ist mit uns,
SZ, 23 VIII 1980 r.; R. Dodolo, Fr den Sieg beten sogar die Atheisten, Klner Stadtanzeiger, 32 VIII 1980 r.;
Brief vom Papst: Ich bete fr Polen, Berliner Morgenpost, 24 VIII 1980 r.
AdsD, Willy Brandt, 31 VIII 1980 r. in Hannover, Bandabschrift.
AdsD, 1/HSAA009495, Protokoll ber die Sitzung des PV, 1 IX 1980 r. in Bonn.
Wicej na ten temat: M. wider, Helmut Schmidt i SPD wobec stanu wojennego w Polsce, [w:] Polska midzy
wschodem a zachodem, t. II, W krgu polityki zagranicznej, Toru 2008, s. 247264.
H. Schmidt, Die Deutschen und ihre Nachbarn. Menschen und Mchte II, Berlin 1990, s. 504; E. Bahr, Zu
meiner Zeit, Mnchen, 1996, s. 575576; H. Wehner, Keine falschen Hoffnungen, Parlamentarisch-politischer
Pressedienst, 1 IX 1980 r.
Brandt: Schwerer Rckschlag. Bonner Politiker verurteilen den Einmarsch, Rhein Ruhr Zeitung, 22 VIII
1968 r.; Alle Parteien verurteilen den Einmarsch, FR, 22 VIII 1968 r.
908
GRZEGORZ GRZELAK Midzynarodowe uwarunkowania dziaalnoci NSZZ Solidarno w latach 19801981. Wybrane zagadnienia polityki radzieckiej i amerykaskiej
1
Por. m. in. Soviet Policy in Eastern Europe, red. S. Terry, New Haven and London 1985, s. 1113; K. Garner,
The Soviet Union and Central Europe in the Post-War Era, New York 1985, s. 6172.
L. Lapenna, The Soviet Concept of Socialist International Law, The Year book of World Affairs 1975,
s. 242264.
G. I. Tunkin, Zagadnienia teorii prawa midzynarodowego, Warszawa 1964, s. 384. Zob. te: Z. Brzeziski,
Jedno i konflikty, Warszawa 1981, s. 81.
2011-02-07 12:10:36
PRZYPISY
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
Midzynarodowa Narada Partii Komunistycznych i Robotniczych, Moskwa, czerwiec 1969, Warszawa 1969,
s. 32, 157159, 214216, 348, 436.
Socjalistyczny internacjonalizm. Teoria i praktyka stosunkw midzynarodowych nowego typu, red. S. Angieow, Warszawa 1982, s. 114115. Por. te: W. Zimmerman, Soviet East European Relations in the 1980
and the Changing International System, [w:] East-West relation and the Future in Eastern Europe. Politics
and Economics, red. M. Bernstein, Z. Gitelman, W. Zimmerman, London, 1981.
Prawda, 26 X 1980 r. Zob. te: Referat sprawozdawczy KC KPZR na XXVI Zjazd KPZR wygoszony przez
L. Breniewa, Prawda, 24 II 1981 r.; Trybuna Ludu, 24 II 1981 r.
Prawda, 26 VI 1981, 4 IV 1981: Izwiestia, 8 VIII 1981 r.
Przemwienie A. Szykajewa na XXVI Zjedzie KPZR; Kronika Dokumentacja Prasowa, 1981, s. 279.
Zob. Komunikat z wizyty A. Gromyki w Warszawie 36 VII 1981 r.; Trybuna Ludu, 46 VII 1981 r.
Por. min. J. L. Gaddis, Strategies of Containment, NewYork 1982, s. VIII, 4346, 155156.
Z. Brzeziski, US Foreign Policy in East Central Europe. A Stydy in Contradiction, Journal of international
Affairs 1957, nr 1, s. 6070.
Por. oficjaln interpretacj tej polityki w Polsce bezporednio po wprowadzeniu stanu wojennego na podstawie prac S. Hatysa: Polityka USA wobec pastw Europy rodkowej i Poudniowo-Wschodniej w latach
19611968, Kapitalizm 1982, nr 4, s. 81101 oraz Doktryna uwarunkowania strategii USA wobec europejskich pastw socjalistycznych, Sprawy Midzynarodowe 1982, 11, s. 5568.
A. Mania, B. Building, Polityka USA wobec Europy Wschodniej w latach 19611968, Krakw 1996, s. 113
135.
Ogln doktryn midzynarodowych stosunkw politycznych H. Kissingera dobrze oddaje jego wczesna
historyczna praca: The World Restored, New York 1964.
S. Hatys, Polityka administracji NixonaForda wobec europejskich krajw socjalistycznych, Sprawy Midzynarodowe 1983, nr 6, s. 6869; P. Wandycz, The Unated States and Poland, Cambridge, London, 1980.
Por. J. Carter, Memoires dun president, Paris 1984.
Z. Brzeziski, System midzynarodowy: napicia i przemiany, Londyn, b.d., s. 1720.
Por. Z. Brzeziski, Cztery lata w Biaym Domu. Wspomnienia doradcy do spraw Bezpieczestwa Pastwa.
19771981, Londyn 1986, s. 541; wypowied J. Cartera w Niles, Domu Ora Biaego Polskiego Zwizku
Narodowego, 20 IX 1981, za: Weekly Compilation of Presidential Documents 1980, s. 18511856; wypowied A. Haiga w Berlinie Zachodnim, 13 X 1981 r., za: Department of State Biuletin 1981, nr 2043, s. A, B, E;
Wypowied R. Reagana na konferencji prasowej 16 VI 1981, r. za: Department of State Biuletin 1981,
nr 2053, s. 23; A. Haig, Caveat. Reagan, Realism and Foreing Policy, New York 1983.
J. Hough, The Polish Crisis: American Policy Options, Washington 1982.
Por. min.: wywiad A. Haiga z 28 III 1981 r., Department of State Biuletin 1981, nr 2050.
Z. Brzeziski, Cztery lata, op. cit., s. 468.
Ibidem, s. 465467.
Wypowied R. Reagana na konferencji prasowej 16 IV 1981 r., Department of State Biuletin 1981, nr 2049.
Por. m. in.: Z. Brzeziski, Cztery lata, op. cit., s. 551; A Haig, Caveat, op. cit., s. 238240.
A. Haig, Caveat, op. cit., 238260.
Wywiad A. Haiga 23 II 1981, Department of State Biuletin 1981, nr 2049.
J. Carter, Memoires, op. cit., s. 448.
Owiadczenie Biaego Domu w sprawie sytuacji w Polsce 26 III 1981, Department of State Biuletin 1981,
nr 2050, s. 41; Wywiad A. Haiga z 29 III 1980, Department of State Biuletin 1981, nr 2050, s. 4.
Z. Brzeziski, Cztery lata, op. cit., s. 464.
A. Haig, Caveat, op. cit., s. 238260.
Ibidem.
PAWE JAWORSKI Szwedzka pomoc dla Polski i Solidarnoci w latach 19801981

1
K. Puchalska, Droga przez Batyk, Karta 2005, nr 47, s. 110149. Tekst ma charakter popularny. Wypowiedzi zostay przytoczone bez adnego komentarza.
M. Heino, B. Trnquist-Plewa, Svenska Stdkommittn fr Solidaritet The Swedish Solidarity Support
Committee and Independent Polish Agency in Lund, [w:] Skandinavien och Polen. Mten, relationer och
msesidig pverkan, Lund 2007, s. 2561. Artyku zosta oparty gwnie na wywiadach z uczestnikami
wydarze.
G. Jacobsson, De hittade lnnfacket. Fr Solidarnosc i polskt fngelse, Arbetarhistoria 2006, nr 4, s. 1822;
K. Misgeld, Solidaritet med Solidaritet. Den svenska arbetarrrelsen och demokratirrelsen i Polen kring
1980, ibidem, s. 2431; U. Eliasson, Diplomatin utmanas? Svenska demokrati- och skerhetsintressen under
2011-02-07 12:10:36
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
den polska krisen 19801981, ibidem, s. 3237; R. Egerot, Polens sak r vr! Solidarnosc i svensk facklig
press 19801983, ibidem, s. 3843.
Klaus Misgeld kontynuuje badania nad zaangaowaniem szwedzkich zwizkw zawodowych w spraw
Solidarnoci, Karl Molin zaj si kwerend dokumentw szwedzkiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych,
a Stefan Ekecrantz skupi si na dziaalnoci szwedzkich trockistw. W maju 2009 r. wymienieni tu szwedzcy historycy podjli wspprac z autorem.
Kamp fr demokrati. Artiklar och stllningstaganden frn den polska demokratiska rrelsen under, red. av
M. Borowska och J. wicicki, Stockholm 1979.
K. Puchalska, op. cit., s. 110 (wypowied Marii Borowskiej); wywiad autora z Jakubem wicickim, 24 IX
2009 r. O roli Borowskiej i wicickiego zob. J. J. Lipski, Komitet Obrony Robotnikw, Komitet Samoobrony
Spoecznej, wstp A. Friszke, przypisy G. Waligra, J. T. Lipski, Warszawa 2006, s. 424, 467, 534; oraz
Kryptonim Gracze. Suba Bezpieczestwa wobec Komitetu Obrony Robotnikw i Komitetu Samoobrony
Spoecznej KOR 19761981, wybr, wstp i oprac. . Kamiski i G. Waligra, Warszawa 2010, s. 365,
415418, 504, 668.
Na wizyty Johanssona zwrcia uwag Suba Bezpieczestwa, domylajc si, e ten kontakt opozycja bdzie
chciaa wykorzysta do zintensyfikowania przesyek pieninych i sprztu poligraficznego ze Szwecji. Warto
podkreli, e Johansson by jednym z dwch cudzoziemcw (obok prof. Roberta Wessona ze Stanw
Zjednoczonych), ktrzy wygosili wykady w ramach Towarzystwa Kursw Naukowych. Oprcz Johanssona
do Polski przyjecha te noblista w dziedzinie ekonomii Gunnar Myrdal. Obaj udzielili wywiadu podziemnemu
pismu Gos. Zob. Kronika szwedzka, Kultura (paryska) 1979, nr 3/378, s. 166167; A. Friszke, Opozycja
polityczna w PRL 19451980, Londyn 1994, s. 446; Kryptonim Pegaz. Suba Bezpieczestwa wobec Towarzystwa Kursw Naukowych 19781980, wybr, wstp i oprac. . Kamiski i G. Waligra, Warszawa 2008,
s. 229230, 236237, 243245, 300, 365; Niepokorni. Rozmowy o Komitecie Obrony Robotnikw. Relacje
czonkw i wsppracownikw Komitetu Obrony Robotnikw zebrane w 1981 roku przez A. Friszkego i A. Paczkowskiego, red. M. Okoski, przy wsp. M. Szklarczyka, przypisy A. Friszke, Krakw 2008, s. 304.
J. J. Lipski, op. cit., s. 467469.
Doradca Olofa Palmego, Pierre Schori w swych wspomnieniach podkrela, e kontakty z KOR-em oraz
dyskusje ze Stenem Johanssonem i Mari Borowsk miay istotny wpyw na ksztatowanie polityki SAP-u
wobec reimw w Europie Wschodniej. Zob. P. Schori, Dokument inifrn. Sverige och storpolitiken i omvlvningarnas tid, Stockholm 1992, s. 8990, 112.
Niepokorni, op. cit., s. 127 i 514.
J. B. de Weydenthal, B. D. Porter, K. Devlin, Polski dramat 1982, Warszawa 1981, s. 323.
K. Misgeld, Sweden: Focus on Fundamental Trade Union Rights, [w:] Solidarity? Western European Trade
Unions and the Polish Crisis, 19801982, ed. Idesbald Goddeeris, Lexington Books (Harvard Cold War
Studies Book series) Lanham MD (w druku).
Ibidem; zob. te: K. Puchalska, op. cit., s. 122 (wypowied Andrzeja Koraszewskiego).
Arbetarrrelsens arkiv och bibliotek, Digitaliserad samtal Mattsson-Wasa, December 1980. Jak zauway
Misgeld, zdanie to zostao powtrzone przez Was w telegramie skierowanym do LO w 1986 r. (Misgeld,
Sweden: Focus, op. cit.).
L. Wasa, Droga nadziei, Krakw 2006, s. 247248.
K. Misgeld, Olof Palme, CIA och Polen. Kllkritiska funderingar kring en osannolik historia, Arbetarhistoria
2009, nr 12, s. 2933; idem, Svensk facklig press mter det katolska i Solidaritet, Signum: Katolsk orientering om kyrkan, kultur & samhlle (Uppsala) 2008, nr 8/34, s. 1623; idem, Sweden: Focus, op. cit.;
Zdziwienie i pewn konfuzj w zwizku z siln pozycj Kocioa katolickiego w Polsce formuowano otwarcie
w prasie i ksikowych relacjach z Polski. Zob. np. relacj byego dyplomaty z wizyty w Polsce w styczniu
1981 r.: G. Hgglf, Det andra Europa, Stockholm 1981, s. 1827.
Chocia wiadomo (trudno powiedzie czy powszechna), e powstanie Solidarnoci nioso ze sob konsekwencje polityczne na pewno istniaa. W relacji z sierpniowego strajku w Stoczni Gdaskiej przygotowanej na gorco i opublikowanej w cigu kilku miesicy korespondentka dziennika Svenska Dagbladet Mika
Larsson ju we wstpie pisaa o masowej rewolcie politycznej i bezkompromisowo sformuowanych
daniach politycznych (M. Larsson, Det brjade i Gdansk, Malm 1981, s. 7 i 13).
Arbetarrrelsens arkiv och bibliotek, Digitaliserad samtal LO-Solidaritet, Februari 1981; K. Misgeld, Samarbete och missfrstnd. Anteckningar kring ett samtal mellan Landsorganisationen i Sverige och polska Solidaritet 1981 [in:] I politikkens irrganger, LO Media, Oslo 2009, s. 208223.
Wywiad ze Zbigniewem Bujakiem (26.05.2009) przeprowadzony przez K. Misgelda, K. Molina, S. Ekecrantza. Autor spenia rol tumacza. Bujak odpowiedzia na pytanie Misgelda o generaln ocen zaangaowania LO w Polsce w latach 19801981.
910
2011-02-07 12:10:36
PRZYPISY
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
K. Misgeld, Sweden: Focus, op. cit.

S. Johansson (i samarbete med M. Borowska), Polens sak r vr. Om vergngen till demokrati under kommunismen, Stockholm 1981, s. 89, 17, 27 i 53.
Dokument frn Solidaritets congress, versatta och redigerade av M. Borowska, Stockholm 1981, s. 5.
G. Hgglf, op. cit., s. 14.
Ibidem, s. 63.
K. Misgeld, Sweden: Focus, op. cit.
Ibidem.
U. Eliasson, op. cit., s. 37.
Documents on Swedish Foreign Policy 1981, Stockholm 1983, s. 3336, 3839, 4748 i 54.
N. aba, Szwedzkie kulisy nagrody Nobla dla Miosza, Kultura 1980, nr 11/398, s. 9192.
W Kulturze podano nawet informacje o przypadkach tyfusu w Gdasku jesieni 1981 r. Zob. Akcja pomocy
dla Polski, Kultura 1981, nr 11/410, s. 99.
Ibidem.
Riksarkivet-Arninge, Svenska Rda Korset, Internationella sektionen, F2a, vol. 13, List J. Birgerssona do
lokalnych oddziaw SCK, 30.09.1981; Komunikat J. Birgerssona: Hela Sverige hjlper Polen [brak daty].
Archiwum Orodka Karta, Kolekcja Elbiety i Jakuba wicickich, syg. 7, tu dokumentacja dziaalnoci
Banku Lekw Solidarnoci w Szwecji.
K. Puchalska, op. cit., s. 124 (wypowied Wandy Sikorskiej).
Akcja pomocy dla Polski, op. cit., s. 99.
Ibidem.
Generalsekretararen: 1981 den okuvliga solidaritetsr, Barnen & Vi 1982, nr 2; L. Hellenberg, Nu r
Rdda Barnen-klderna framme, Barnen & Vi 1982, nr 2.
Paryska Kultura podaa w listopadzie 1981 r., e na pocztku padziernika doszo do zgrzytu, gdy Solidarno odmwia przyjcia trzydziestu ton chleba chrupkiego i poprosia o mleko w proszku. Jak pisa korespondent Kultury: Odmowa ta bya przykrym zaskoczeniem i wywoaa bardzo nieprzychylne komentarze.
Ostatecznie Szwedzki Czerwony Krzy przej ten transport chleba. Zob. Akcja pomocy dla Polski, op. cit.,
s. 9899.
Ibidem, s. 100.
Riksarkivet-Arninge, Svenska Rda Korset, Internationella sektionen, F2a, vol. 15, Promemoria UD,
18.10.1982.
Cytat za: K. Puchalska, op. cit., s. 133.
Ibidem, s. 132 (wypowied Jana Axela Stoltza).
Ibidem, s. 129131 (wypowiedzi Jakuba wicickiego, Marka Michalskiego i Ryszarda Szulkina).
Ibidem, s. 128, 138; K. Misgeld, Solidaritet med Solidaritet, op. cit., s. 29.
P. Schori, Dokument inifrn. Sverige och storpolitiken i omvlvningarnas tid, Stockholm 1992, s. 96.
E-mail J. Onyszkiewicza do autora, 16 IV 2009 r.
MIKOAJ IWANOW Sowiecki ruch dysydencki a Polska

1
2
3
5
6
7
8
9
10
11
12
13
. , : , , ,
[w:] 1979, nr 19, c. 171.
. , , 1976, c. 8586.
. , : , [w:] : ,
1984, c. 5 6.
. . . . , --,
1967, c. 61.
. , ..., -, - 1978, c. 229.
. . 1950- 1980- , .
. . , 2005, c. 44.
(. 115), . 5, c. 80.
, c. 3.
Ibidem.
, nr 62. , . , --, 1970,
c. 6582.
. , . , 1984, . 121.
, nr 35.
Ibidem, nr 5.
2011-02-07 12:10:36
14
15
16
17
18
19
Solidarno nr 25, 18 IX 1981 r.

Biuletyn Dolnolski, lipiec sierpie 1981 r.
Andriej Fadin (19531997). Zaoyciel nieformalnej grupy dysydenckiej na Uniwersytecie Moskiewskim. Lider
grupy modych socjalistw. Aresztowany w 1982 r. Zwolniony po roku w wyniku amnestii. W okresie po
upadku komunizmu jeden z zaoycieli dziennika Kommiersant, na amach ktrego zamieci wiele materiaw bardzo ostro atakujcych polityk wczesnych wadz Rosji. W latach dziewidziesitych znany jako
jeden z najbardziej ostrych krytykw rosyjskiej polityki wobec Czeczenii. Korespondent wojenny w czasie
pierwszej wojny czeczeskiej. Za seri artykuw na temat wojny zosta laureatem Nagrody Zwizku Dziennikarzy Rosyjskich za zawodow uczciwo i mstwo. Zgin w wypadku samochodowym. Okolicznoci
jego tragicznej mierci do dzi s niewyjanione i budz sporo wtpliwoci.
, nr 63.
Ibidem, nr 64.
Ibidem, nr 64.
912
cz 3. REGIONY
PIOTR PAWE GACH Zorganizowane protesty robotnicze na Lubelszczynie w lipcu
1980 r. i przygotowania wadz komunistycznych do wprowadzenia stanu wojennego
1
2
3
4
5
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
M. Dbrowski, W komunistycznej rzeczywistoci. Lubelszczyzna w latach 19441980, [w:] Std ruszya lawina Region rodkowowschodni NSZZ Solidarno w latach 19801989, red. P. P. Gach, Lublin 2006,
s. 2333.
Abp B. Pylak, Stefan Wyszyski Biskup Lubelski 19461949, Lublin 2000, s. 11,131133, 243245.
Zawsze mia nadziej ks. Mieczysaw Brzozowski wiadectwa i wspomnienia, red. A. Rynio, Lublin 2006,
s. 116117; ceniony kaznodzieja i pniejszy kapelan Solidarnoci w Lublinie, w latach 19761982 rektor
kocioa powizytkowskiego w Lublinie (s. 171173), wsporganizator z ks. F. Blachnickim Ruchu wiato-ycie (s. 194), promotor kilkudziesiciu magisteriw i piciu doktoratw (s. 196); M. Dbrowski, widnicka
droga do wolnoci, [w:] widnicki Lipiec 19802005, red. P. R. Jankowski i in., widnik 2005, s. 1718. Ks.
J. Hryniewicz rozpocz w grudniu 1970 r. starania o utworzenie parafii w widniku, liczcym wwczas 5 tys.
mieszkacw, zakoczone wmurowaniem kamienia wgielnego w ciany wityni w 1978 r.; A. Mieczkowski,
Ksidz Jan Hryniewicz. Ojciec duchowny widniczan, widnik 2002, s. 3340.
M. Dbrowski, op. cit., s. 32.
J. Kuberski, Aktualne i perspektywiczne problemy polityki owiatowej, Warszawa 1974, s. 285288, zamieszcza uchwa Sejmu z 12 IV 1973 O zadaniach narodu i pastwa w wychowaniu modziey i jej udziale
w budowaniu socjalistycznej Polski.
Wytyczne Sekretariatu KC PZPR do pracy podstawowych organizacji partyjnych w szkoach i placwkach
opiekuczo-wychowawczych, Warszawa 1973, s. 144153.
Ministerstwo Owiaty i Wychowania, Program dziaania na lata 19721975, Warszawa 1972, s. 1416.
Program i metody inspekcji szkolnej, Warszawa 1974, s. 128173.
Ibidem, s. 3536, 80.
W 1990 r. Akademia Nauk Spoecznych zostaa rozwizana.
Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z 18 VI 1973 r. w sprawie zasad organizowania przez szkoy
i inne placwki owiatowo-wychowawcze uroczystoci pastwowych i szkolnych, Dziennik Urzdowy Ministerstwa Owiaty i Wychowania, nr 11, 1973, poz. 90.
Z. Osiski, Ideologiczne uwarunkowania pracy nauczycieli w szkoach podstawowych w Polsce w latach
19711989, Res Historica 2000, z. 12, W krgu edukacji i dydaktyki historii, pod red. K. Wrblowej-Lipowej,
s. 72.
B. Cichocki, K. Jwiak, Najwaniejsze s kadry. Centralna Szkoa Partyjna PPR/PZPR, Warszawa 2006,
s. 3950.
M. Dbrowski, op. cit. , s. 1215.
widnicki Lipiec 19802010. XXX rocznica widnickiego Lipca, widnik 2010, s. 6 (tekst Janusza
Krlika).
Ks. A. M. Wierzbicki, Jan Pawe II a Solidarno, [w:] Std ruszya lawina Region rodkowowschodni
NSZZ Solidarno w latach 19801989, red. P. P. Gach, Lublin 2006, s. 1521; J. Kupczak OP, Idea solidarnoci w myli Karola Wojtyy, Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawa II KUL Lublin i Fundacji Jana
Pawa II Rzym 2004, r. 17, nr 34 (6768), s. 6783.
2011-02-07 12:10:36
PRZYPISY
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
W. Chudy, Zdrada Solidarnoci, Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawa II KUL Lublin i Fundacji Jana
Pawa II Rzym, r. 17 (2004), r. 34 (6768), s. 101.
widnicki Lipiec 19802010. XXX rocznica widnickiego Lipca, widnik 2010, s. 67.
Ibidem, s. 30: opinia M. Krla przewodniczcego Regionu rodkowowschodniego NSZZ Solidarno.
M. Dbrowski, Lubelski Lipec 1980, [w:] Std ruszya lawina Region rodkowowschodni NSZZ Solidarno
w latach 19801989, red. P. P. Gach, Lublin 2006, s. 101.
W. Roszkowski, Historia Polski 19142004, Warszawa 2005, s. 377379.
O stanie wojennym. W sejmowej Komisji Odpowiedzialnoci Konstytucyjnej. Sprawozdanie Komisji i wniosek
mniejszoci wraz z ekspertyzami i opiniami historykw, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997, s. 252;
ostateczn wersj aktw prawnych zaakceptowa KOK 13 IX 1981 r. , uznajc, e jest ju gotowa strona
normatywno-organizacyjna wprowadzenia stanu wojennego.
Ibidem, s. 253254.
Najpeniejszy zestaw kryptonimw przygotowanych do operacji opatrzonych klauzul Tajne specjalnego
znaczenia zawiera publikacja: J. Draus, Z. Nawrocki, Przeciw Solidarnoci 19801989. Rzeszowska opozycja w tajnych archiwach Ministerstwa Spraw Wewntrznych, wybr dokumentw i opracowanie, Rzeszw
2000.
Ibidem, s. 109.
Ibidem, s. 114 dokument nr 69, Decyzja nr 0044/81 Kierownika Sztabu Ministerstwa Spraw Wewntrznych
z 1 XII 1981 roku w sprawie zmiany niektrych kryptonimw.
P. P. Gach, Przygotowania do wprowadzenia stanu wojennego przez wadze komunistyczne w latach
19801981, [w:] Std ruszya lawina, s. 292301.
IPN Lublin 0338/37, Informacje o sytuacji politycznej na terenie miasta Lublina z lat 19801982, s. 115.
A. Grzekowiak, Sowo wstpne, [w:] Prawo karne stanu wojennego, red. A. Grzekowiak, Lublin 2003,
s. 59.
P. P. Gach, Pejzae i ulice, Lublin 2005, s. 179.
Ks. T. Pajurek, Wspomnienia kapelana wiziennego, [w:] Na pocztku by lipiec. Materiay z sympozjum
naukowo-historycznego KUL, 7 czerwca 2005, red. P. P. Gach, Lublin 2005, s. 111114; J. Bartmiski,
Obywatelskie poczucie dobra wsplnego, [w:] Zawsze mia nadziej. Ks. Mieczysaw Brzozowski wiadectwa i wspomnienia, Lublin 2006, s. 182187 (o ks. M. Brzozowskim).
Mieczkowski, Ksidz kanonik Jan Hryniewicz, s. 4243.
Ks. A. J. Katolo, Z Wielkiej Brytanii do Polski pomoc dla Solidarnoci, Biuletyn Zwizkowy NSZZ Solidarno. Komisja Uczelniana Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, r. 10 (2001), nr 1 (17), s. 190191.
J. aryn, Najnowsze dzieje Polski. Koci w PRL, Warszawa 2004, s. 143, 181182; G. Kreihs, Komisja
Charytatywna Episkopatu Polski. Dziaalno biskupa Czesawa Domina, [w:] Koci i spoeczestwo wobec
stanu wojennego, pod red. W. J. Wysockiego, Warszawa 2004, s. 181188.
A. Dudek, R. Gryz, Komunici i Koci w Polsce (19451989), Krakw 2006, s. 388389.
Z. Biernacki, Z dziaalnoci Prymasowskiego Komitetu Pomocy Bliniemu, [w:] Koci i spoeczestwo
wobec stanu wojennego, pod red. W. J. Wysockiego, Warszawa 2004, s. 147151; ks. T. Uszyski, Prymasowski Komitet Pomocy Bliniemu, tame, s. 135145; Ks. J. Sikorski, Duszpasterstwo internowanych
i uwizionych stanu wojennego, tame, s. 125134; W. Rodowicz, Ludzie Komitetu na Piwnej wsppracownicy i podopieczni, tame, s. 153164; o wiadczonej w tym czasie pomocy charytatywnej kocielnych
grup i jej koordynacji patrz wspomniany ju artyku G. Kreihs, Komisja Charytatywna Episkopatu Polski.
Dziaalno biskupa Czesawa Domina, s. 181188.
Mieczkowski, Ksidz Jan Hryniewicz, op. cit., s. 4244.
M. Wyrwich, Kapelani Solidarnoci 19801989, t. 1, Warszawa 2005. Obejmuje sylwetki 13 kapanw kapelanw: suga Boy Jerzy Popieuszko, Henryk Bolczyk, Bernard Czarnecki, bp Edward Frankowski, Wadysaw
Palmowski, Kazimierz Jancarz, Wadysaw Drewniak, Stanisaw Sikorski, Ludwik Winiewski OP, Hilary Jastak,
Henryk Jankowski, Przemysaw Nagrski SJ, Stefan Miecznikowski SJ; tom drugi, (Warszawa 2007, ss. 328)
obejmuje biogramy 16 kapanw: Tomasz Alexiewicz OP, Witold Andrzejewski, Stanisaw Bogdanowicz,
Mieczysaw Brzozowski, Hubert Czuma SJ, Eugeniusz Dryniak, abp Sawoj Leszek Gd, Zbigniew Kuzia,
Stanisaw Orzechowski, Czesaw Sadowski, Jzef Sanak, Jan Siemiski CSRS, Jan Sikorski, Alojzy Sitek, abp
Ignacy Tokarczuk, Stanisaw Waszczyski, Tadeusz Isakowicz-Zaleski; tom trzeci, (Warszawa 2009, s. 346)
zawiera biogramy 16 ksiy: Jan Borzyszkowski, Jan Giriatowicz, abp Henryk kardyna Gulbinowicz, Roman
Indrzejczyk, Eugeniusz Jankiewicz, Wodzimierz Janowski, Wadysaw Jukw, Marian Kopko, Jzef Roman
Maj, Stanisaw Makowski, Stanisaw Marczak, Adam Sudo, Ryszard leboda OFMCap, Remigiusz Wysocki,
Julian rako, Julian onierkiewicz.
P. Jusiski, widnicki Lipiec w opracowaniach historycznych, widnik 2010, s. 40.
2011-02-07 12:10:37
40
P. P. Gach, Upamitnianie robotniczych protestw sprzed 30 lat na Lubelszczynie, Lubelskie Wiadomoci

Numizmatyczne 2010, nr 16, s. 206209.
ARKADIUSZ KAZASKI Sierpie 80 w Gdyni

1
2
3
4
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Tekst zosta w caoci wysany do redakcji Biuletynu Instytutu Pamici Narodowej z myl o publikacji
w numerze specjalnym powiconym wydarzeniom Sierpnia 1980 r.
W kilku zdaniach Ze Stoczni im. Komuny Paryskiej, Gos Stoczniowca, 15 VIII 1980, s. 2.
http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Andrzej_Ko%C5%82odziej, 13 VII 2010.
A. Koodziej, Gdyscy Komunardzi. Sierpie 1980 w Stoczni Gdynia, Gdynia 2008, s. 4950. Bogdan
Borusewicz nie do koca precyzyjnie opisuje moment swojego wejcia do Stoczni Gdaskiej: dzieje si
to albo w nocy z 16 na 17 VIII 1980 r., albo pierwszy raz na krtko w pitek noc 15 sierpnia, a ju na
duej w sobot 16 VIII 1980 r. ok. godz. 11.00. Obydwie jednak wersje nie zgadzaj si z relacj Andrzeja Koodzieja, ktry wspomina obecno Borusewicza w Stoczni Gdaskiej ju 14 VIII 1980 r. Por:
Cicha legenda, rozmowa z Bogdanem Borusewiczem, [w:] J. Jankowska, Portrety niedokoczone.
Rozmowy z twrcami Solidarnoci 19801981, Warszawa 2003, s. 65; E. Szczesiak, Borusewicz, jak
run mur. Rozmowy z liderem opozycji demokratycznej, legend Sierpnia 80 oraz podziemia Solidarnoci, pierwowzorem Czowieka z elaza, Warszawa 2005, s. 125.
A. Koodziej, Gdyscy Komunardzi, op. cit., s. 105109; AIPN Gd, 0046/364, t. 1, notatka subowa podpisana przez Inspektora Wydziau V Departamentu III MSW kpt. Waldemara Misiewicza, sporzdzona na
podstawie informacji przekazanych przez t.w. Rybak, 22 VIII 1980, k. 271271a.
Szerzej na ten temat zob. wspomnienia uczestnikw strajku w Stoczni im. Komuny Paryskiej opisane
w ksice Sierpie 80 we wspomnieniach, red. M. Latoszek, Gdask 1991, s. 78144.
W. Gieyski, L. Stefaski, Gdask. Sierpie 80, Warszawa 1981, s. 35; A. Koodziej, Gdyscy Komunardzi,
s. 61, 9395.
A. Koodziej, Gdyscy Komunardzi, s. 7071.
Wieczr Wybrzea, 18 VIII 1980, s. 2; W. Pawelec, Siedemnacie gorcych dni, [w:] Sierpie 80 we
wspomnieniach..., s. 87; A. Koodziej, Gdyscy Komunardzi, s. 9899.
Ankieta Encyklopedii Solidarnoci przeprowadzona z Tadeuszem Pawiskim, 19 V 2008, kopia w zbiorach
autora.
Notatka z rozmowy z Zenonem Kwok, 16 IV 2009.
Ibidem; Relacja Jana Wojewody spisana przez Zenona Kwok, 21 X 2008, w zbiorach BEP IPN Gdask;
Upowanienie Zakadowego Komitetu Strajkowego przy Zakadzie Komunikacji Miejskiej w Gdyni dla Zenona Kwoki, Jana Eichelbergera, Mirosawa Pilewskiego do udziau w pracach Midzyzakadowego Komitetu
Strajkowego, b.d. (kopia w zbiorach autora).
Z. Kwoka, Wydarzenia sierpniowe 1980 r. jako instytucja ycia spoecznego-politycznego generujca now
rzeczywisto ustrojow w Polsce, 2005, mps, praca magisterska w zbiorach autora, s. 2930.
E. Moejewski, Jak zostaem dziaaczem Solidarnoci, [w:] Sierpie 80 we wspomnieniach, op. cit.,
s. 187192.
A. Koodziej, Gdyscy Komunardzi, op. cit., s. 6364.
E. Moejewski, Jak zostaem dziaaczem Solidarnoci, op. cit., s. 190; Cz. Rajewska, Spoeczestwo
zdao egzamin, [w:] Sierpie 80 we wspomnieniach, op. cit., s. 382.
R. leszyski, Byo to siedem lat niszczenia kraju, lat zbrodni i demoralizacji, [w:] Stan wojenny. Wspomnienia i oceny, red. J. Kulas, Pelplin 1999, s. 271274; AKKS, Sierpie 1980. Dokumenty MKS. Upowanienie
Komitetu Strajkowego i zaogi Zarzdu Portu Gdynia dla Leszka Chromiskiego i Stefana Izdebskiego do
udziau w dyskusjach MKS, 17 VIII 1980 r., kopia w zbiorach autora.
AIPN Gd, 0046/364, t. 1, Szyfrogram Naczelnika Wydziau II KW MO w Gdasku ppk W. Krefta, 26 VIII 1980 r.,
k. 336a337.
A. Koodziej, Gdyscy Komunardzi, op. cit., s. 6569; Notatka z rozmowy z Romanem Jankowskim, 20 IV 2009 r.
AKKS, Do wiadomoci publicznej, Komitet Strajkowy Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, b.d. (kopia
w zbiorach autora); A. Koodziej, Gdyscy Komunardzi, op. cit., s. 7378.
AP Gdask, 2384/18455, KW PZPR, Robotnicy Stoczni im. Komuny Paryskiej, druk ulotny, k. 1819.
AKKS, ks. H. Jastak, Notatka wasna w sprawie Mszy w. niedzielnej dla Strajkujcych w Stoczni i w Porcie Gdyni, 16 VIII 1980 r., kopia w zbiorach autora.
AKKS, ks. H. Jastak, Notatka wasna w sprawie Mszy w. w Stoczni, 17 VIII 1980 r., kopia w zbiorach autora.
Notatka z rozmowy z Mirosawem Kamieskim, 21 IV 2009.
Ibidem; AKKS, Postulaty zaogi Stoczni Marynarki Wojennej im. Dbrowszczakw do wadz PRL, b.d, b.p.,
kopia w zbiorach autora.
914
2011-02-07 12:10:37
PRZYPISY
AP Gdynia, 325/181, protok z posiedzenia Egzekutywy Komitetu Miejskiego PZPR w Gdyni, 19 VIII 1980 r.,
k. 100108; idem, 26 VIII 1980 r., k. 125128; Notatka z rozmowy z Mirosawem Kamieskim, 21 IV 2009 r.
27
Wykaz przedsibiorstw i zakadw, ktrych przedstawiciele wchodz w skad MKS, 26 VIII 1980, kopia
w zbiorach autora; A. Drzycimski, T. Skutnik, Gdask Sierpie 80. Rozmowy, Gdask 1990, s. 211; AIPN
Gd, 0046/364 t. 1, Meldunek operacyjny podpisany przez Zastpc Naczelnika KW MO w Gdasku mjr.
Jerzego Domskiego, 22 VIII 1980, k. 257257a.
28
AKKS, Listy pracownikw Teatru Muzycznego w Gdyni do Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego, 2829
VIII 1980, kopie w zbiorach autora.
29
AP Gdynia, 325/181, Protok z posiedzenia Egzekutywy Komitetu Miejskiego PZPR w Gdyni, 20 VIII 1980,
k. 100108.
30
Dziennik Batycki, 2324 VIII 1980, s. 7; idem, 18 IX 1980, s. 2.
31
AP Gdynia, 325/181, Protok z posiedzenia Egzekutywy Komitetu Miejskiego PZPR w Gdyni, 26 VIII 1980,
k. 121128.
32
AKKS, Protok pobytu delegacji Komitetu Strajkowego Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, w porozumieniu z Midzyzakadowym Komitetem Strajkowym w Stoczni Gdaskiej u Jego Eminencji Ksidza Kardynaa Stefana Wyszyskiego Prymasa Polski w Warszawie w dniach trudu, walki i chway 28 VIII 1980 r.,
29 VIII 1980, kopia w zbiorach autora.
33
Obszernie na temat dziaalnoci t.w. Rybak w sierpniu 1980 r. pisze historyk Sawomir Cenckiewicz. Zob.
S. Cenckiewicz, TW Rybak. Agent artysta. Trjmiejski Sierpie 80 w raportach konfidenta SB, [w:] idem,
ladami bezpieki i partii. Studia rda publicystyka, omianki 2009, s. 385419.
34
AIPN Gd, 0046/364 t. 1, Informacja przekazana przez t.w. Robert, 20 VIII 1980 r., k. 213213a.
35
Dziennik Batycki, 19 VIII 1980 r., s. 1.
36
Dziennik Batycki, 25 VIII 1980 r., s. 3.
37
A. Koodziej, Gdyscy Komunardzi, op. cit., s. 103104.
26
MARCIN STEFANIAK Szczeciska droga do Solidarnoci. Przebieg i konsekwencje

strajkw sierpniowych w aglomeracji szczeciskiej
1
4
5
7
8
10
11
12
Wicej na ten temat m.in. w: R. Ptaszyski, Trzymamy stra nad Odr. Propaganda Fakty Dokumenty,
Szczecin 2007; Pawe Skubisz, Nocna rewolta. Antysowieckie zamieszki w Szczecinie 10 grudnia 1956 r.,
Szczecin 2009.
Wicej na ten temat w: M. Paziewski, Komisja Robotnicza w Stoczni Szczeciskiej im. Adolfa Warskiego,
[w:] Wolne Zwizki Zawodowe z perspektywy trzydziestu lat, red. J. Neja, Katowice 2008, s.1746.
E. Krasucki, Grudzie 70 i jego nastpstwa, [w:] M. Machaek, P. Miedziski, Zbuntowane miasto, szczeciski grudzie 70 stycze 71, Szczecin 2007, s. 916.
IPN BU 0236/86/3, k. 3757, Tezy dot. sytuacji polityczno-spoecznej w niektrych rodowiskach Szczecina.
AAN, KC PZPR, Wydzia Organizacyjny, 941/27, Wydarzenia czerwcowe. Dziaania po wydarzeniach. Biorc
pod uwag liczb strajkujcych, strajki najwiksz skal osigny w Warszawie 12 219 uczestniczcych
osb, Radomiu 11 599, Gdasku 6 100, Elblgu 4 934 i Szczecinie 4 578.
Deklaracj proklamujc podpisao 10 osb: Jan Witkowski, Mirosaw Witkowski, Stefan Kozowski, Andrzej
Kamrowski, Danuta Grajek, Bronisaw Modrzejewski, Tadeusz Kocieowicz, Kazimierz Dobosz, Zdzisaw
Podolski i Jan Paprocki. Wicej na ten temat w: M. Marcinkiewicz, Czasy nieracjonalnej jednoci. Rzecz
o Wolnych Zwizkach Zawodowych Pomorza Zachodniego, [w:] Biuletyn IPN, 2008, nr 4, s. 3839.
Relacja Stefana Kozowskiego z 30 VII 2010 r. w zbiorach autora.
Wicej na ten temat w: Dziaania SB, wadz partyjnych i administracyjnych wobec WZZ, [w:] Wolne Zwizki
Zawodowe z perspektywy trzydziestu lat, red. J. Neja, Katowice 2008, s. 9497.
Powstrzymanie kolportau Szerszenia na terenie Stoczni Szczeciskiej im. A. Warskiego byy gwnym
powodem werbunku Marian Jurczyka, pniejszego przywdcy strajkw sierpniowych w Szczecinie, [w:] IPN
Sz, 0052/1, k. 10, teczka t.w. wity.
AIPN Sz, 0012/17, t. 3, k. 403406, 414416, 475478, meldunki operacyjne Wydziau III KW MO w Szczecinie z 12 i 15 X i 12 XI 1979 r. Krytyczne wystpienie Adina spowodowao reakcj wadzy, ktra podja
kroki zmierzajce do usunicia go ze Stoczni. Ostatecznie w lipcu 1980 r. zaproponowano mu prac na
stanowisku gwnego ksigowego w Wojewdzkiej Usugowej Spdzielni Pracy. Propozycja ta zostaa
przez Adina zaakceptowana. AIPN Sz, 0012/115, t. 1, k. 164168, Meldunek dzienny Wydziau III A z 21 VII
1980 r.
AIPN Sz, 0012/115, t. 1. k. 164168, 169172, 179186, Meldunki dzienne Wydziau III A z 21, 22 i 24 VII
1980 r.
Ibidem, k. 259264, Meldunek dzienny Wydziau III A KW MO w Szczecinie z 16 VIII 1980 r.
2011-02-07 12:10:37
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
Ibidem, k. 259264, Meldunek dzienny Wydziau III A KW MO w Szczecinie z 16 VIII 1980 r.; Zapiski Antoniego Szatkowskiego sporzdzone w dniach 1830 VIII 1980 r. w zasobie autora. Zdzisaw Matusewicz
autor monografii Szczecin 19801981. Ewolucja Solidarnoci, opierajc si na relacji Mariana Jurczyka
zamieszczonej w ksice M. Szejnert, T. Zalewskiego, Szczecin: GrudzieSierpieGrudzie (Szczecin
2008, s. 126), uznaje, i kluczowe znaczenie dla wywoania strajku w Stoczni Szczeciskiej im. Adolfa
Warskiego miay obrady przewodniczcych rad oddziaowych, ktre odbyy si 16 VIII 1980 r., kiedy to krytyk sytuacji panujcej w zakadzie wygosi Marian Jurczyk. Kwerenda nie uzasadnia takiego stwierdzenia
i naley stwierdzi, i gwnym powodem wybuchu strajku w stoczniach na terenie Szczecina bya dokonana
15 VIII 1980 r. przez dyrekcj tych zakadw manipulacja stawkami wynagrodze.
AIPN Sz, 0012/381, t. 4, s. 9798. Szyfrogram nr 4579 do naczelnika Wydziau III KW MO w Gdasku sporzdzony przez zastpc naczelnika Wydziau III KW MO w Szczecinie mjr. Stefana Bryiskiego.
Relacja Stefana Kozowskiego z 29 lipca, w zbiorach autora.
AIPN Sz, 0012/115/2/CD/1, Meldunek dzienny Wydziau III A za okres od 17. VIII, godz. 8.00 do 19. VIII,
godz. 8.00, k. 1213; w skad komitetu strajkowego Stoczni Remontowej Parnica wchodzili: Aleksander
Krystosiak, Bogdan Krzak, Adrian Dbicki i Piotr Brodowiski. Aleksander Krystosiak tak przedstawi w relacji zebranej przez Orodek Bada Spoecznych przy Zarzdzie Regionu Pomorze Zachodnie NSZZ Solidarno, stworzenie listy postulatw przez strajkujc zaog Szczeciskiej Stoczni Remontowej Parnica:
Jedno mog zdradzi nasze postulaty nie byy ukadane w pierwszych dniach strajku. Mymy po prostu
odczytali je z kartki. One powstay duo wczeniej, [w:] AIPN Sz, 012/393, t. 15, k. 7, relacja Aleksandra
Krystosiaka.
AIPN Sz, 0012/115/2/CD/1, k. 1111, Sierpie 80 roku w Szczecinie. Wydarzenia dokumenty, zebra i przygotowa Andrzej Gowacki, Szczecin 1981, s. 67; M. Szejnert, T. Zalewski, op. cit., s.134135. Relacja
Stanisawa Wdoowskiego z 15 II 2010, w zbiorach autora.
Ibidem, k. 1819, Meldunek dzienny Wydziau III A nr 72 z 18 VIII 1980 r.
Relacja E. Bauki w zbiorach O IPN KZpNP w Szczecinie.
P. Zieliski, Marian Jurczyk. Zy prezydent. Wywiad rzeka, Szczecin 2008, s. 7677.
M. Szejnert, T. Zalewski, op. cit., s. 137138.
Marian Jurczyk, tajny wsppracownik SB od 22 VI 1977 r. do 29 XI 1979 r., formalnie wsppraca zostaa zakoczona 22 II 1981 r. Wicej na ten temat w: IPN Sz, 0052/1, Teczka TW wity.
Leon Dynak by funkcjonariuszem SB w latach 19541990. W czasie strajkw z sierpnia 1980 r. zajmowa
stanowisko starszego inspektora Wydziau III A KW MO w Szczecinie. IPN Sz 0019/6242. Teczka akt personalnych Leona Dynaka.
P. Zieliski, op. cit., s. 71; Relacja Marian Jurczyka z lutego 2009 r., w zbiorach autora.
K. Barcikowski, Gdzie s sprawy z tamtych lat?, [w:] Dzi 2000, nr 8; idem, U szczytw wadzy, Warszawa
1998, s. 165.
Zapiski Antoniego Szatkowskiego sporzdzone w dniach 1830 sierpnia 1980 r., w zasobach autora. W oficjalnym pimie zoonym Komitetowi Strajkowemu przez przedstawicieli Wydziau W0 nie znalaz si ten
postulat.
Sierpie 80 roku w Szczecinie. Wydarzenia, dokumenty, oprac. A. Gowacki, Szczecin 1981, s. 8; P. Zieliski,
op. cit., s. 78; M. Szejnert, T. Zalewski, op. cit., s. 136; Postulaty 19701971 i 1980. Materiay rdowe do
dziejw wystpie pracowniczych w latach 19701971 i 1980 (Gdask i Szczecin), zebray i oprac. B. Chmiel
i E. Kaczyska, Warszawa 1998, s. 183203.
Marian Juszczuk w 1978 r. ubiega si bezskutecznie o prac w Subie Bezpieczestwa. Od 16 VI 1987 r.
do 6 V 1989 r. by tajnym wsppracownikiem SB o kryptonimie Marcin. IPN Sz 0010/2326. Teczka osobowa tajnego wsppracownika Marcin.
Materiay, s. 205207.
Andrzej Kamrowski tajny wsppracownik SB, nr rej. 16678 od 19 VII 1978 r. do 29 VIII 1989 r. W kontaktach z policj polityczn posugiwa si pseudonimami Koper i Ryszard.
Relacja Stefana Kozowskiego z 5 X 2009 r. w zbiorach autora.
AIPN Sz, 0012/115/2/CD/1, k. 2526, Meldunek dzienny Wydziau III A nr 74 z 19 VIII 1980 r.
Ibidem, Meldunek dzienny Wydziau III A nr 74 z 19 VIII 1980 r., k. 2228.
Sierpie 80 roku, s. 2728; Z. Matusewicz, Szczecin 19801981. Rewolucja Solidarnoci, Szczecin 1997,
s. 50.
Sierpie 80 roku, s. 19.
AIPN Sz, 0012.393, t. 16, Skad MKS w Szczecinie ok. 6 dnia, do koca strajku, sporzdzony przez Stanisawa Wiszniewskiego, k. 1011; M. Szejnert, T. Zalewski, op. cit., s. 320.
916
2011-02-07 12:10:37
PRZYPISY
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
Postulaty MKS nie zawieray wniosku Komitetu Strajkowego Stoczni im. Warskiego dot. ograniczenia okresu penienia funkcji wybieralnych do dwch kadencji.
Materiay, op. cit., 205207; Sierpie 80 roku, op. cit., s. 2022.
Ibidem, s. 24.
Ibidem, s. 3042.
K. Barcikowski, U szczytw wadzy, Warszawa 1998, s. 1117.
Rozmowy z wymienionymi zakadami trway do godzin porannych 21 sierpnia. W ich wyniku pracownicy
WUTEH przystpili do pracy. Sierpie 80 roku , s. 59.
Wedug relacji Mieczysawa Soszyskiego, Jurczyk w rozmowie z portowcami wypowiedzia nastpujce
sowa: Suchajcie cieszymy si, e portowcy popieraj stoczniowcw. Jak macie postulaty takie jak i my, to
nie dawajcie, a jak macie inne, to si nie wychylajcie. Takie zachowanie przewodniczcego Komitetu
strajkowego oburzyo portowcw, ktrzy uwaali, i stoczniowcy chc ich wykorzysta. M. Szejnert, T. Zalewski, op. cit., s. 147.
K. Barcikowski, op. cit., s. 164165; M. Szejnert, T. Zalewski, op. cit., s. 148149; Sierpie 80 roku, op. cit.,
s. 5657.
Ibidem, s. 5758.
AIPN Sz, 0012/221, t. 1, k. 34, Szyfrogram nr 4621 Naczelnika Wydziau IV KW MO w Szczecinie do
naczelnika Wydziau IV Departamentu IV MSW z 19 VIII 1980 r.; tame, Szyfrogram nr 4621 Naczelnika
Wydziau IV KW MO w Szczecinie do naczelnika Wydziau IV Departamentu IV MSW z 21 VIII 1980 r.;
tame, Szyfrogram nr 4621 Naczelnika Wydziau IV KW MO w Szczecinie do naczelnika Wydziau IV Departamentu IV MSW z 22 VIII 1980 r.
Z. Matusewicz, op. cit., s. 55; M. Szejnert, T. Zalewski, op. cit., s. 152153; AIPN Sz, 0012/381, t. 4, k. 117.
Sierpie 80 roku, op. cit., s. 59; M. Szejnert, T. Zalewski, op. cit., s. 152153; AIPN Sz, 0012/115/2/CD/1, k.
4549, Meldunek dzienny Wydziau III A nr 77 z 21 sierpnia 1980 r.
AIPN Sz, 0012/393, t. 14, k. 76.
K. Barcikowski, op. cit., s. 171.
P. Zieliski, Marian Jurczyk. Zy prezydent. Wywiad rzeka, Szczecin 2008, s. 89; Wypowied M. Juszczuka:
Nie partner, lecz przeciwnik. Rozmawiamy z czonkami prezydium Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego w Szczecinie z sierpnia 1980 r., Jedno 1981, nr 34.
Z. Matusewicz, op. cit., s. 5859; M. Szejnert, T. Zalewski, op. cit., s. 157167; Sierpie 80 roku, op. cit.,
s. 7280; AIPN Sz, 0012/393, t. 14, k. 410.
Relacja Stefana Kozowskiego w zbiorach autora.
A. Dudek, R. Gryz, Komunici i Koci (19451989), Krakw 2006, s. 351356.
Z. Matusewicz, op. cit., s. 67.
M. Szejnert, T. Zalewski, op. cit., s. 188189. W pniejszym okresie do grona ekspertw doczyli nastpujcy prawnicy: Andrzej Zieliski, Mirosaw Kwiatkowski, Edmund Kitowski i Bronisaw Ziemianin.
AIPN Sz, 0012/393, t. 15, Relacja Stanisawa Wdoowskiego Spotkanie z Gdaskiem, k. 101105; P. Zieliski, Marian Jurczyk. Zy prezydent. Wywiad rzeka, Szczecin 2008, s. 90; K. Barcikowski, U szczytw
wadzy, Warszawa 1998, s. 173.
Konflikt o msz wrd czonkw MKS by zaskakujcy, biorc pod uwag fakt, i ju wczeniej odprawiano
naboestwa na terenie szczeciskich przedsibiorstw strajkujcych w sierpniu 1980 r. Pierwsza msza zostaa odprawiona 22 sierpnia o godz. 13.00 na terenie zajezdni autobusowej WPKM przy ul. Klonowica. AIPN Sz,
0012/225, t. 2, k. 2021, Informacja dla kierownictwa KW MO z 23 VIII 1980 r.
M. Szejnert, T. Zalewski, op. cit., s. 195204; AIPN Sz, 0012/225, t. 2, k. 2428, Informacja z 24 VIII 1980 r.
W niedziel 24 VIII 1980 r. odprawiono msze take na terenie: Zakadw Remontowych Odra w winoujciu,
SSR Parnica, Zakadach Produkcji Kontenerw Unikon, Zarzdu Portu Szczecin, Morskiej Stoczni Remontowej w winoujciu.
Ibidem. W czasie strajku ukazay si trzy numery Jednoci. Pierwszy datowany na 24 sierpnia ukaza si
w poniedziaek 25 VIII 1980 r. z: AIPN Sz, 0012/393, t. 14, k. 56.
M. Szejnert, T. Zalewski, op. cit., s. 201; K. Barcikowski, op. cit. s. 173.
AIPN Sz, 0012/393, t. 15, Kalendarium 27 VIII 1980 r., k. 2427.
Z. Matusewicz, op. cit., s. 69.
Ibidem, s. 69.
Ibidem, s. 71; P. Zieliski, op. cit., s. 89; Tajne dokumenty Biura Politycznego, s. 6077; Kazimierz Barcikowski, typujc szczeciski MKS jako struktur, ktra potencjalnie mogaby zosta poddana kontroli PZPR,
2011-02-07 12:10:37
69
70
71
72
73
74
75
76
opiera si na wasnej ocenie panujcej tam sytuacji. W jego opinii przedstawiaa si ona pozytywnie, na co
dowodem jest nastpujcy fragment jego wspomnie: Osobicie sdziem, e inicjowany proces przemian
zmieci si w ramach zreformowanego socjalizmu, a powstajcy ruch ludzi pracy odegra rol siy dynamizujcej reformy [] gwne haso w stoczni szczeciskiej brzmiao; socjalizm tak, wypaczenia nie. Stoczniowcy sami pilnowali, aby nie pojawiy si hasa antysocjalistyczne. [] Robotniczy charakter strajku zosta
do jego zakoczenia zachowany. K. Barcikowski, op. cit., s. 178.
Relacja Edmunda Kitowskiego w zbiorach autora.
Z. Matusewicz, op. cit., s. 7577; Relacja Edmunda Kitowskiego w zasobie autora.
Jedno nr 4, 27 VIII 1980 r.
Marian Jurczyk tak wersj zakoczenia strajku propaguje od 1981 r. do chwili obecnej, we wszystkich wypowiedziach dotyczcych zakoczenia strajku. Midzy innymi. Nie partner, lecz przeciwnik, [w:] Jedno
1981, nr 34; M. Szejnert, T. Zalewski, op. cit., s. 271; P. Zieliski, op. cit., s. 91.
Relacja Edmunda Kitowskiego w zbiorach autora
http://www.arcimboldo.pl/index.php?dir=004_,Propozycje Propozycje dotyczce zakoczenia strajku z 29
VIII 1980 r.
K. Barcikowski, op. cit., s. 178179; Relacja Edmunda Kitowskiego w zbiorach autora; Z. Matusewicz, op.
cit., s. 83.
Relacja Andrzeja Milczanowskiego z 10 XI 2010 r. w zbiorach autora; Relacja Edmunda Kitowskiego w zbiorach autora; Relacja Stanisawa Wdoowskiego z 10 III 2010 r. w zbiorach autora; Z. Matusewicz, op. cit.,
s. 9798.
918
DARIUSZ WGRZYN Strajk generalny na Podbeskidziu i jego rola w formowaniu si

struktur NSZZ Solidarno oraz w integracji spoecznoci wojewdztwa bielskiego
w pocztkach 1981 r.
1
2
3
Podbeskidzie to pojcie nieformalne, odnoszce si do terenw pooonych u podna zachodniej czci

Beskidu Zachodniego. Ziemie te w latach 19751998 tworzyy obszar wojewdztwa bielskiego. W ich obrbie znajdoway si takie miasta, jak np. Bielsko-Biaa, Cieszyn, ywiec, Andrychw, Wadowice, Kty czy
Owicim.
E. Maziarska, Czy sta nas na ten luksus?, Kronika 2 (228), 915 I 1981, s. 2.
Wojewdztwo bielskie powoano 1 VI 1975 r. W jego skad weszy powiaty bielski i cieszyski z wojewdztwa
katowickiego oraz owicimski, suski, wadowicki, ywiecki i cz chrzanowskiego z wojewdztwa krakowskiego. Na obszarze ponad 3,7 tys. kilometrw kwadratowych mieszkao pod koniec lat 70. okoo 800 tys.
ludzi, z czego 47% w miastach. W gospodarce uspoecznionej zatrudnionych byo 330 tys. osb, z czego
180 tys. w przemyle. Najwikszym miastem, a zarazem stolic wojewdztwa, bya Bielsko-Biaa, liczca
ponad 160 tys. mieszkacw. Kolejne trzy miasta (Cieszyn, Owicim i ywiec) mieciy si w przedziale od
20 do 50 tys. mieszkacw, trzy nastpne (Wisa, Sucha Beskidzka i Ustro) liczyy mniej ni 20 tys. Funkcjonoway take miasta majce wspln administracj z gminami powyej 15 tys. osb i byy to: Andrychw,
Kty, Skoczw i Wadowice. Zob. Wojewdztwo bielskie informator, Bielsko-Biaa 1978, s. 4.
A. Grajewski, A. Kasprzykowski, Czas prby. Solidarno na Podbeskidziu w latach 19802005, Bielsko-Biaa 2006, s. 3943; G. Staniszewska, Rowerem przed bezpiek. Pamitnik mwiony spisany naprdce
przez Jana Pichta, Bielsko-Biaa 2009, s. 49; A. Kasprzykowski, Zimowe zwycistwo, Solidarno Podbeskidzia 19802010 dodatek do Tygodnika Solidarno 25 (1132), 18 VI 2010, s. VIVII.
Przedstawiamy Sekcj Interwencji Zarzdu Regionu, Solidarno Podbeskidzia 23, 5 XI 1981, s. 3, 7;
Archiwum Zarzdu Regionu Podbeskidzie NSZZ Solidarno w Bielsku-Biaej (dalej AZR BB), sygn. 908/31.
Sprawozdanie z dziaalnoci Sekcji Interwencji za okres od dnia 3 VI 1981 do 5 XI 1981, bp.
Archiwum Pastwowe w Katowicach (dalej AP Kat), KW PZPR Bielsko-Biaa. Wydzia Organizacyjny, sygn.
1926/267. Informacja KW PZPR Bielsko-Biaa, przeznaczona do odczytania w radiowzach zakadw
pracy, Bielsko-Biaa, XI 1980, k. 1621; J. Kamieniecki, Postulaty, Kronika 39 (213), 26 IX 2 X 1980, s. 11.
Zaczo si w WPK. Dwadziecia pi lat temu w Wojewdzkim Przedsibiorstwie Komunikacyjnym w Bielsku-Biaej wybuch strajk. Z Patrycjuszem Kosmowskim, w sierpniu 1980 r. mistrzem zmianowym w WPK,
a pniej przewodniczcym Zarzdu Regionu Solidarnoci, rozmawia Janusz Bargie, te uczestnik solidarnociowego zrywu, Kronika Beskidzka 34 (2535), 25 VIII 2005, s. 4.
AZR BB, sygn. 908/2A. Komunikat nadzwyczajny NKZ NSZZ Solidarno Bielsko-Baa, Bielsko-Biaa, 21 XI
1980, bp.; ibidem, sygn. 908/6. Informacja wojewody bielskiego Jzefa abudka o rozmowach z przedstawicielami regionalnego NSZZ Solidarno w Bielsku-Biaej i ich daniach, bez daty, bp.; Pismo MKZ
NSZZ Solidarno Bielsko-Biaa, do I Sekretarza PZPR Stanisawa Kani i Premiera Jzefa Pikowskiego,
Bielsko-Biaa, 21 XI 1980, kserokopia ze zbiorw Artura Kasprzykowskiego w posiadaniu autora.
2011-02-07 12:10:37
PRZYPISY
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
AZR BB 908/2A. Komunikat MKZ NSZZ Solidarno Bielsko-Biaa, nr 2, Bielsko-Biaa, 24 XI 1980, bp.
Ibidem, 908/2A. Komunikat informacyjny Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego NSZZ Solidarno
Bielsko-Biaa, 26 I 1981, bp.; Ibidem, 908/2A. Komunikaty MKZ NSZZ Solidarno Bielsko-Biaa, 2425
XI 1980, bp.; Z prac komisji, Solidarno Podbeskidzia 1 (1), 22 XII 1980, s. 2; AP Kat1926/150, KW PZPR
Bielsko-Biaa. Wydzia Organizacyjny. Chronologia wypadkw poprzedzajcych strajk generalny na terenie
wojewdztwa bielskiego trwajcego nieprzerwanie od 27 I 1981, Bielsko-Biaa, II 1981, k. 87; Diariusz wydarze, Kronika 48 (222), 28 XI 4 XII 1980, s. 9.
Relacja Marka Wojtasa zebrana przez Artura Kasprzykowskiego, Bielsko-Biaa, 4 IX 2009, kopia w posiadaniu autora.
Telekonferencja z 27 XI 1980. Dyskutanci tow. Kazimierz Barcikowski oraz towarzysze z Gorzowa, Lublina,
Suwak, Zielonej Gry, Bielska-Biaej i Pocka, [w:] Narady i telekonferencje kierownictwa PZPR w latach
19801981, opracowanie, wybr i przygotowanie do druku M. Jabonowski, W. Jankowski, W. Wadyka,
Archiwum IPN w Katowicach (dalej AIPN Ka) 017/40. Analiza zagroe, prognoza i zada stojcych przed
Komend Wojewdzk MO w Bielsku-Biaej, Bielsko-Biaa, 12 XII 1980, k. 42.
AIPN Ka 0025/1233, Informacja nr 4/80 Kontaktu Operacyjnego Lalka, Bielsko-Biaa, 26 XI 1980, k. 100
101.
AZR BB 908/7, Komunikat specjalny MKS NSZZ Solidarno Bielsko-Biaa, dotyczcy ustale specjalnej
komisji, powoanej do zbadania zarzutw stawianym wadzom wojewdzkim przez NSZZ Solidarno,
Bielsko-Biaa, 31 stycznia 1981, bp.; AP Kat, KW PZPR Bielsko-Biaa, Wydzia Organizacyjny, 1926/150.
Teleks z KW PZPR Bielsko-Biaa, do KC PZPR. Skrtowe omwienie zarzutw wraz z wyjanieniami wojewody, Bielsko-Biaa, 5 II 1981, k. 8889.
List MKZ NSZZ Solidarno Region Podbeskidzie do Premiera PRL Jzefa Pikowskiego, Bielsko-Biaa,
19 I 1981, kserokopia ze zbiorw Artura Kasprzykowskiego w posiadaniu autora.
AZR BB 908/2A. Komunikat informacyjny nr 13, Bielsko-Biaa, 22 I 1981, bp.; Ibidem, Materiay lune bez
sygnatury. List MKZ NSZZ Solidarno Region Podbeskidzie do Premiera PRL Jzefa Pikowskiego,
Bielsko-Biaa, 23 I 1981, bp.; AIPN Ka 017/40. Analiza sytuacji operacyjno-politycznej, prognoz jej rozwoju
i kierunkw dziaa za okres od 15 I 1981 do 15 II 1981, KWMO Bielsko-Biaa, 17 II 1981, k. 5960.
AZR BB 804/2A. Komunikat informacyjny nr 2 MKS NSZZ Solidarno Region Podbeskidzie, Bielsko-Biaa, 26 I 1981, bp.; Uchwaa nr 1 MKS NSZZ Solidarno Regionu Podbeskidzia, Bielsko-Biaa, 26 I
1981, kserokopia w posiadaniu autora.
AZR BB, materiay lune bez sygnatury. Trzy ostatnie dni strajku Podbeskidzia, ktre zrodziy ludzk godno
i wstrzsny wadz, Kty 46 II 1981; Tame, sygn. 908/41. Spisane poza kadrem, bp.
Z zachowanych materiaw SB wynika, e policja polityczna uwaaa Tomasza agowskiego za osob
osobicie odpowiedzialn za bezpieczestwo cisego kierownictwa MKS. Niewtpliwie Kosmowski przykada wielk wag do tego, by echa wydarze, ktre rozgryway si na sali obrad nie docieray natychmiast do
SB. Midzy innymi sprawdzano czsto list obecnoci, by wykluczy przebywanie na niej osb postronnych.
AIPN Ka 047/1147. Informacja Tajnego Wsppracownika Nowicki, Bielsko-Biaa, 13 II 1981, k. 46.
Relacja Henryka Keniga zebrana przez Artura Kasprzykowskiego, Bielsko-Biaa, 10 IX 2009, kopia w posiadaniu autora; AP Kat, KW PZPR Bielsko-Biaa. Wydzia Organizacyjny 1926/151. Teleks nr 109 z KW PZPR
Bielsko-Biaa do KC PZPR, Bielsko-Biaa, 26 I 1981, k. 78.
Zob. J. R. Sielezin, Paszczyzna konfrontacji politycznej midzy Solidarnoci a wadz w latach 19801981,
Wrocaw 2005. s. 225236; AIPN Ka 0025/1233. Informacja nr 8/80 Kontaktu Operacyjnego Lalka, Bielsko-Biaa, 6 II 1980, k. 4849.
AZR BB. 908/2A. Komunikat informacyjny nr 3 MKS NSZZ Solidarno Region Podbeskidzie, Bielsko-Biaa, 27 I 1981, bp.
Ibidem, 908/7. Pismo MKS NSZZ Solidarno Region Podbeskidzie do KKP Solidarno, Bielsko-Biaa,
27 I 1981, bp.
AP Kat, KW PZPR Bielsko-Biaa, Wydzia Organizacyjny 1926/151. Telex nr 113 z KW PZPR Bielsko-Biaa, do KC PZPR, Bielsko-Biaa, 27 I 1981, k. 79; Ibidem, sygn. 1926/151. Telex nr 114 z KW PZPR
Bielsko-Biaa, do KC PZPR, Bielsko-Biaa, 27 I 1981, k. 75.
AZR BB 908/2A. Zastanwmy si, co waniejsze? Odezwa do robotnikw Andrychowa, Bielsko-Biaa,
I 1981, bp.
Rozptao si pieko. O pocztkach Solidarnoci w Orodku Badawczo-Rozwojowym FSM i wtpliwociach, jakie wzbudzi strajk generalny na Podbeskidziu z Bogusawem Maot rozmawia Janusz Bargie,
Kronika Beskidzka 1, 5 I 2006, s. 8; AP Kat, KW PZPR Bielsko-Biaa, Wydzia Organizacyjny, sygn.
1926/151. Telex nr 203, 210 z KW PZPR Bielsko-Biaa, do KC PZPR, Bielsko-Biaa, 30 I 1981, k. 10, 12;
2011-02-07 12:10:37
28
29
30
31
32
33
34
35
36
AZR BB, materiay bez sygnatury, Komunikaty informacyjne MKS NSZZ Solidarno Region Podbeskidzie
nr 89, Bielsko-Biaa, 30 I 1981, bp.
Cikie chwile. O cikich chwilach podczas wielkiego podbeskidzkiego strajku i pamitnej nocy 13 XII
1981 r. z psycholog Ann Kamisk, zwizan zawodowo ze rodowiskiem bielskich wkniarek (przed
wierwieczem potnym, a dzi ju nieistniejcym) rozmawia Janusza Bargie, Kronika Beskidzka 36
(2537), 8 IX 2005, s. 8.
L. Werpachowski, Wykuwalimy Solidarno. O latach 19801982 na lsku Cieszyskim, Cieszyn 2006,
s. 53.
AP Kat1926/151, KW PZPR Bielsko-Biaa, Wydzia Organizacyjny. Telex nr 219 z KW PZPR Bielsko-Biaa
do KC PZPR, Bielsko-Biaa, 2 II 1981, k. 17; A. Otczyk, Strajk, Kronika 6 (232), 611 II 1981, s. 12.
Ibidem, 1926/151. Tekst dosowny przemwienia Lecha Wasy wygoszonego po zerwaniu rozmw w dniu
4 II 1981 r. Telex nr 230 z KW PZPR Bielsko-Biaa, do KC PZPR, Bielsko-Biaa, 4 II 1981, k. 80; Komunikat
informacyjny nr 15 MKS NSZZ Solidarno Region Podbeskidzie, Bielsko-Biaa, 3 II 1981, kserokopia ze
zbiorw Artura Kasprzykowskiego w posiadaniu autora.
Porozumienie zawarte w dniu 6 lutego 1981 r. pomidzy Komisj Rzdow pod przewodnictwem Ministra
Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony rodowiska ob. Jzefem Kp z Midzyzakadowym Komitetem Strajkowym NSZZ Solidarno Region Podbeskidzie pod przewodnictwem przewodniczcego
MKS NSZZ Solidarno Patrycjusza Kosmowskiego, Kronika 6 (232), 611 II 1981, s. 4; AZR BB
908/2A. Komunikat prasowy MKS NSZZ Solidarno Region Podbeskidzie, Bielsko-Biaa, 6 II 1981, bp.
Porozumienie z 6 II 1981 r., ulotka powielona, Bielsko-Biaa, 6 II 1981, kserokopia w posiadaniu autora.
AP Kat, KW PZPR Bielsko-Biaa, Wydzia Organizacyjny 1926/151. Telex nr 258 z KW PZPR Bielsko-Biaa, do KC PZPR, Bielsko-Biaa, 6 II 1981, k. 59.
A. Kasprzykowski, Zimowe zwycistwo, s. VII; Sesja WRN. Ustpienie kierownictwa Urzdu Wojewdzkiego, Kronika 6 (232), 611 II 1981, s. 4; Stanisaw uczkiewicz wojewod bielskim, Kronika
12 (238), 2026 III 1981, s. 5; Nowy prezydent, Kronika 14 (240), 39 IV 1981, s. 5.
Tak tez stawia Andrzej Grajewski. Zob. A. Grajewski, A. Kasprzykowski, Czas prby, s. 47.
920
DANIEL JACEK SIENKOWIEC Dzieje Solidarnoci wabrzyskiej w latach 19801981

na tle regionu dolnolskiego i najwaniejszych wydarze krajowych
1
2
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
J. Eisler, Polskie miesice, czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008, s. 98.

Por. dyskusja panelowa Funkcjonowanie drugiego obiegu wydawniczego, [w:] Co nam zostao z tych lat
Opozycja polityczna 19761980 z dzisiejszej perspektywy, red. J. Eisler, Warszawa 2003, s. 2580.
M. Szymczyk, Papier to bro, a wrg czuwa, Gazeta Wyborcza, dolnolski dodatek Wiea Cinie,
30 XI 2007 r.
Sz. Rudka, Poza cenzur. Wrocawska prasa bezdebitowa 19731989, WarszawaWrocaw 2001, s. 193.
Por. idem, Wrocawskie pisma bezdebitowe 19731989. Bibliografia, Wrocaw 1992.
Kartki z PRL. Ludzie, fakty, wydarzenia, t. II, 19711989, red. W. Wadyka, Warszawa 2006, s. 189.
W. Misiak, J. Wojta, Ruch strajkowy na Dolnym lsku (lipiec, sierpie, wrzesie 1980), lski Kwartalnik
Historyczny Sobtka 1990, nr 3, s. 372.
(SAR), Przykadnie ukara, Trybuna Wabrzyska, nr 29, 1521 VII 1980 r.
J. R. Sielezin, Paszczyzna konfrontacji politycznej midzy Solidarnoci a wadz w latach 19801981,
Wrocaw 2005, s. 120.
Zob. Dni Solidarnoci, wyb. i red. K. Mado-Mitzner, Warszawa 2005, s. 21.
Protok nr 19 z posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR 18 sierpnia 1980 r., [w:] Tajne dokumenty Biura
Politycznego. PZPR a Solidarno 19801981, oprac. Z. Wodek, Londyn 1992, s. 39.
Przemwienie radiowo-telewizyjne sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka, Gazeta Robotnicza, nr 179,
19 VIII 1980.
(PAP), Cena przestojw, Gazeta Robotnicza, nr 180, 20 VIII 1980.
Uniwersytet Wrocawski, Pracownia Dokumentacji i Bada ycia Politycznego [dalej: U. Wr., PDiBP]
10782/428, Komunikat nr 3 Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego we Wrocawiu, Wrocaw, 29 VIII
1980 r.
15 lat NSZZ Solidarno 19801995 w regionie wabrzyskim, oprac. M. Szczurowska i Z. Senkowski, b.d.
i m, s. 5.
Z. Senkowski, R. Mechliski, Wabrzyska Solidarno. 25 lat NSZZ Solidarno w regionie wabrzyskim,
Wabrzych 2006, s. 30.
J. Skrzyski, M. Pernal, Gdy niemoliwe stao si moliwe. Kalendarium Solidarnoci 198089, Warszawa
2005, s. 35.
2011-02-07 12:10:38
PRZYPISY
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
Z. Senkowski, R. Mechliski, op. cit., s. 35.

Trybuna Wabrzyska, nr 34, 1925 VIII 1980 r.
W. Suleja, Koci na Dolnym lsku a Solidarno, Dolny lsk 1997, nr 4, s. 94.
Wejd nie wejd. Polska 19801982: wewntrzny kryzys, midzynarodowe uwarunkowania. Konferencja
w Jachrance 810 listopada 1997, b.m.d , s. 64.
D. Gawin, Sierpie 1980 w wietle tradycji republikaskiej, [w:] Solidarno. Wydarzenie, konsekwencje,
pami, Warszawa 2006, s. 5657.
T.G. Ash, Polska rewolucja. Solidarno 19801981, Warszawa 1987, s. 15.
M. F. Rakowski, Dzienniki polityczne 19791981, Warszawa 2004, s. 243.
wiatowe reakcje na wydarzenia w naszym kraju, Gazeta Robotnicza, nr 189, 2 IX 1980 r.
M. Malinowski, Trudne dni, Trybuna Wabrzyska, nr 36, 28 IX 1980 r.
R. Kielecki, Rzecz o rozwadze, Trybuna Wabrzyska, nr 37, 915 IX 1980 r.
Z. Ganowski, Papierowe zarzdzanie; T. Dud, Wnioski zostay przyjte; J. Kasprzak, Wsplny dokument,
Trybuna Wabrzyska, nr 38, 1622 IX 1980 r.
W. Romanowski, Dni przemian w Thorezie, Trybuna Wabrzyska, nr 40, 30 IX 6 X 1980 r.
J. Holzer, Solidarno 19801981. Geneza i historia, Warszawa 1984 r., s. 82.
Solidarno zarejestrowana!!!, Biuletyn Informacyjny, nr 33/80, 5 XI 1980 r., s. 2.
U. Wr., PDiBP, sygn. 612, Zadania Partii we wspdziaaniu z NSZZ Solidarno, Wabrzych, 1 XII 1980 r.,
s. 2.
W nowych zwizkach, Trybuna Wabrzyska, nr 39, 2329 IX 1980.
J. Skrzyski, M. Pernal, op. cit., s. 44.
J. Kasprzak, Protest ludzi w bieli, Trybuna Wabrzyska, nr 48, 25 XI 1 XII 1980 r.
Z. Ganowski, Lech Wasa w Wabrzychu, Trybuna Wabrzyska, nr 48, 25 XI 1 XII 1980 r.
Nie ma rady na spoeczestwo. L. Wasa w Wabrzychu, oprac. A. Matuszkiewicz, Niezalene Sowo, nr 22,
3 VII 1981, s. 1 i 8.
J. Araszkiewicz, Solidarno 81, Biuletyn Informacyjny, nr 91/81, 7 I 1981 r., s. 1.
Geneza i historia powstania chopskich oraz wiejskich struktur dolnolskiej Solidarnoci zob. S. Dbrowski,
Solidarno Rolnikw Indywidualnych 19761981. Geneza, nurty, zarys dziaalnoci (Opracowanie analityczne i wybr rde), Wrocaw 1993, s. 107126.
Por. U. Wr., PDiBP 11241/91/1190, H. Kurek-Dudowa, Strajk godowy. widnica 1981; F. Gostomczyk,
Byem przy nich, Niezalene Sowo, nr 8, 31 III 1981 r., s. 45.
Kazanie wygoszone podczas Mszy w. odprawionej dnia 30 stycznia1981 r. w bazylice widnickiej, Niezalene Sowo, nr 1, 17 II 1981 r., s. 5.
M. Sonicki, Helikopterem do Rzeszowa, Niezalene Sowo, nr 4, 10 III 1981 r., s. 8.
Uchwaa Prezydium MKZ NSZZ Solidarno w Wabrzychu, Niezalene Sowo, nr 7, 27 III 1981 r.,
s. 1.
T. Patulski, Poprzez zmczenie, Niezalene Sowo, nr 8, 31 III 1981 r., s. 1.
U. Wr., PDiBP 6701/87/428, Spoeczestwo polskie w warunkach stanu wyjtkowego przewidywania
i zalecenia, Wrocaw 22 III 1981 r.
Batalia o niezaleno, Niezalene Sowo, nr 11, 25 IV 1981 r., s. 1.
A. Staczak, Wabrzych 3 Maja, Niezalene Sowo, nr 14, 15 V 1981 r., s. 45.
13 Maja w wojewdztwie wabrzyskim, Trybuna Wabrzyska, nr 18, 511 V 1981 r.
C. Niewiadomska, Konstytucja 3 Maja, Niezalene Sowo, nr 12, 1 V 1981 r., s. 4.
M. Sonicki, Prawybory czyli koniec wiata, Niezalene Sowo, nr 14, 15 V 1981 r., s. 12 i 8.
A. Sidorska, Walka o miedz, Solidarno Dolnolska, nr 22/36, 28 V 1981 r., s. 89.
Z. Ganowski, Wybory, wybory, Trybuna Wabrzyska, nr 21, 26 V 1 VI 1981 r.
Idem, Wabrzyska Solidarno za Dolnym lskiem, Trybuna Wabrzyska, nr 26, 30 IV 6 VII 1981 r.
J. Broda, NSZZ RI Solidarno zarejestrowany, Solidarno Dolnolska, nr 20/34, 14 V 1981 r., s. 1.
. Kamiski, Panorama dolnolskiej opozycji, Pami i Przyszo 2010 r., nr 2 (8), s. 12.
M. Sonicki, Region Dolny lsk, Niezalene Sowo, nr 23, 10 VII 1981 r., s. 2.
Rocznica, Niezalene Sowo, nr 31, 3 IX 1981 r.
L. Wasa, Razem znaczymy bardzo wiele, Niezalene Sowo, nr 38, 2 X 1981 r., s. 1.
Protok nr 3 z posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR 18 sierpnia 1981 r., [w:] Tajne dokumenty Biura
Politycznego, op. cit., s. 452.
G. Majchrzak, Zjazd pod ochron, Polityka, nr 38, 23 IX 2006 r.
2011-02-07 12:10:38
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
Skad Krajowej Komisji Rewizyjne oraz Skad Krajowej Komisji, Niezalene Sowo, nr 4142, 1622 X
1981 r., s. 8 i 13.
W. Dybalska, Spotkania pod specjalnym nadzorem, Gazeta Wyborcza, dodatek 25 lat Solidarnoci Polsko-Czesko-Sowackiej, 78 X 2006 r.
Wyjanienie, Niezalene Sowo, nr 43, 23 X 1981 r., s. 2.
Uchwaa, Niezalene Sowo, nr 43, 23 X 1981 r., s. 5. Por. Z. Ganowski, Gotowo strajkowa w wojewdztwie wabrzyskim, Trybuna Wabrzyska, nr 42, 2026 X 1981 r.
A. Touraine, J. Strzelecki, F. Dubet, M. Wieviorka, Solidarno. Analiza ruchu spoecznego 19801981, [bmw]
1989 r., s. 146.
L. Budrewicz, Z PRL do Polski. Wspomnienia z niejednego podwrka (19761989), Wrocaw 2008, s. 78.
A. Matuszkiewicz, Wizyta Arcypasterza, Niezalene Sowo, nr 49, 4 XII 1981 r., s. 45.
Por. Raport dotyczcy represji na Dolnym lsku w okresie 13 XII 1981 r. 31 XII 1989 r., Wrocaw 1993.
Lista internowanych na Dolnym lsku bye wojewdztwo wabrzyskie, [w:] Stan wojenny na Dolnym
lsku. Lista internowanych, dokumenty, zdjcia, oprac. K. Maziej-Choiska i K. Stryna, Wrocaw 2006,
s. 8890.
Kobiety internowane. Godap 1982, red. E. Rogalewska, Biaystok 2009.
Zob. M. opiski, M. Moskit, M. Wilk, Konspira. Rzecz o podziemnej Solidarnoci, Gdask Warszawa 1989;
J. Holzer, K. Leski, Solidarno w podziemiu, d 1990; Solidarno podziemna 19811989, red. A. Friszke, Warszawa 2006.
922
JAROSAW NEJA, TOMASZ KURPIERZ Solidarno lsko-dbrowska 19801981:

trudna droga do zjednoczenia
1
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Katowicach (dalej: AIPN Ka), 0103/107, t. 1, Informacja pk. Zygmunta Baranowskiego z-cy komendanta wojewdzkiego MO ds. SB w Katowicach dla czonka BP KC
I sekretarza KW PZPR w Katowicach tow. Zdzisawa Grudnia dot. operacyjnego rozpoznania aktualnego
stanu nastrojw w rodowiskach spoecznych i biecych wydarze w wojewdztwie katowickim, Katowice,
29 VIII 1980 r., godz. 9.00, k. 3940; ibidem, godz. 12.00, k. 36; ibidem, godz. 18.00, k. 3033; Relacja
Grzegorza Stawskiego z 2 III 2005 r., w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie; J. Dziadul, M. Kempski, Zanim
pady strzay. Midzy zdrad a wolnoci. lsk i Zagbie 19801981, Siemianowice lskie 2006, s. 9192;
A. Maachowski, H. Wuttke, Trzeba rozwali niesprawiedliwo powiedzia Paka (Jastrzbie, 28 VIII 3 IX
1980), Solidarno Jastrzbie 1981, nr 16, s. 67; A. Kuboszek, B. Muszalska, A. Parma, K. Pomyko,
A. Tomanek, Nasza Solidarno Jastrzbie. Rok pierwszy, Jastrzbie Zdrj 2005, s. 1213.
AIPN Ka, 0103/107, t. 1, Informacja pk Zygmunta Baranowskiego z-cy komendanta wojewdzkiego MO ds.
SB w Katowicach dla czonka BP KC I sekretarza KW PZPR w Katowicach tow. Zdzisawa Grudnia dot.
operacyjnego rozpoznania aktualnego stanu nastrojw w rodowiskach spoecznych i biecych wydarze
w wojewdztwie katowickim, Katowice, 28 VIII 1980 r., godz. 19.00. Zacznik nr 1. Wykaz waniejszych
wydarze i wrogich inicjatyw na terenie wojewdztwa katowickiego dnia 28 VIII br. w godz. 11.0019.00,
k. 51; ibidem, Informacja pk. Zygmunta Baranowskiego z-cy komendanta wojewdzkiego MO ds. SB
w Katowicach dla czonka BP KC I sekretarza KW PZPR w Katowicach tow. Zdzisawa Grudnia dot. operacyjnego rozpoznania aktualnego stanu nastrojw w rodowiskach spoecznych i biecych wydarze
w wojewdztwie katowickim, Katowice, 29 VIII 1980 r., godz. 9.00, k. 3940; ibidem, godz. 12.00, k. 35;
ibidem, 29 VIII 1980 r., godz. 18.00, k. 3132; ibidem, 30 VIII 1980 r., godz. 9.00, k. 1112; Relacja L. Waliszewskiego z 19 I 2005 r., w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie; Ciernie 1981, nr 14, s. 2; Tygodnik
Solidarno 1981, nr 21, s. 3; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno Region lsko-Dbrowski 198081,
Warszawa 1990, s. 15; J. Jurkiewicz, Jedna dekada trzy epoki. 19801989. Region lsko-Dbrowski
NSZZ Solidarno w latach 19802005, [w:] Droga do niepodlegoci. Solidarno 19802005, red.
A. Borowski, Warszawa 2005, s. IX; Solidarno Podbeskidzia 2009, nr 6, s. 1; A. Grajewski, Solidarno
na Podbeskidziu w latach 19801988, [w:] A. Grajewski, A. Kasprzykowski, Czas prby. Solidarno na
Podbeskidziu w latach 19802005, Bielsko-Biaa 2006, s. 38.
AIPN Ka, 0103/107, t. 1, Informacja pk. Zygmunta Baranowskiego, z-cy komendanta wojewdzkiego MO
ds. SB w Katowicach dla czonka BP KC I sekretarza KW PZPR w Katowicach tow. Zdzisawa Grudnia dot.
operacyjnego rozpoznania aktualnego stanu nastrojw w rodowiskach spoecznych i biecych wydarze
w wojewdztwie katowickim, 28 VIII 1980 r., godz. 11.00, k. 44; ibidem, godz. 19.00, k. 36; AIPN Ka, 0103/107,
t. 1, Zacznik nr 1, Wykaz waniejszych wydarze i wrogich inicjatyw na terenie wojewdztwa katowickiego
dnia 28 VIII br. w godz. 9.0011.00, 28 VIII 1980 r., k. 45; ibidem, Zacznik nr 1, Wykaz waniejszych wydarze i wrogich inicjatyw na terenie wojewdztwa katowickiego dnia 28 VIII br. w godz. 11.0019.00, 28 VIII
2011-02-07 12:10:38
PRZYPISY
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
1980 r., k. 5152; AIPN Ka, 0103/107, t. 1, Informacja pk. Zygmunta Baranowskiego z-cy komendanta
wojewdzkiego MO ds. SB w Katowicach dla czonka BP KC I sekretarza KW PZPR w Katowicach tow.
Zdzisawa Grudnia dot. operacyjnego rozpoznania aktualnego stanu nastrojw w rodowiskach spoecznych i biecych wydarze w wojewdztwie katowickim, Katowice, 30 VIII 1980 r., godz. 15.00, k. 17;
ibidem, Komunikat Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego Huty Katowice, 31 VIII 1980 r., k. 89; AIPN
Ka, 0103/174, Informacje na temat sytuacji w Hucie Katowice, 30 VIII 1980 r., k. 1; Relacja Jacka Jagieki
z 20 I 2005 r., w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie; Relacja Zbigniewa Kupisiewicza z 16 I 2005 r., w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie; A. Rozpochowski, Postawi Ci szubienic. MKZ Katowice 19801981.
Wspomnienia 19801981, t. 1, s. 25, kopia maszynopisu w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie; M. Kobylaska, M. Dendra, 15 gorcych dni czyli narodziny Solidarnoci, Wolny Zwizkowiec 2005, nr 15, s. 11;
J. Jurkiewicz, Jedna dekada, op. cit., s. IX; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 16; Wolny
Zwizkowiec 2005, nr 15, s. 12, 14.
Przebieg negocjacji i tekst protokou porozumienia zob. szerzej np. Trybuna Robotnicza, 4 IX 1980 r.; 18 dni
Sierpnia. Solidarno, Warszawa 1990, s. 101105; A. Kuboszek, B. Musialska, A. Parma, K. Pomyko,
A. Tomanek, Nasza Solidarno, op. cit., s. 1520; A. Kope, Jak obalano socjalizm, Warszawa 1999,
s. 304322, 326332; idem, Stracone szanse, op. cit., Warszawa 1991, s. 165183.
AIPN Ka, 0103/107, t. 2, Informacja pk. Zygmunta Baranowskiego z-cy komendanta wojewdzkiego MO ds.
SB w Katowicach dot. przebiegu sytuacji strajkowej w zakadach pracy wojewdztwa katowickiego, Katowice,
4 IX 1980 r., godz. 9.00, k. 440; ibidem, 4 IX 1980 r., godz. 18.40, k. 435; ibidem, 5 IX 1980 r., godz. 12.00, k. 431;
Relacja T. Jedynaka z 1 XII 2004 r., w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie.
Archiwum Zarzdu NSZZ Solidarno Regionu lsko-Dbrowskiego w Katowicach (dalej: AZR-D), Z. 02,
t. 275, Porozumienie w sprawie zakoczenia strajku w Hucie Katowice i warunkach, na jakich to zakoczenie nastpuje zawarte przez Komitet Robotniczy Huty Katowice i dyrekcj Huty Katowice, Huta Katowice,
4 IX 1980 r., b.p; AIPN Ka, 0103/107, t. 2, Informacja pk. Zygmunta Baranowskiego z-cy komendanta wojewdzkiego MO ds. SB w Katowicach dot. przebiegu sytuacji strajkowej w zakadach pracy wojewdztwa
katowickiego, Katowice, 5 IX 1980 r., godz. 12.00, k. 423; Wolny Zwizkowiec 2005, nr 15, s. 14.
AZR-D, Z. 02, t. 275, Kopia porozumienia zawartego przez Komisj Rzdow powoan Zarzdzeniem nr
39 z 9 IX 1980 r. prezesa Rady Ministrw z Midzyzakadowym Komitetem Robotniczym z tymczasow
siedzib w Hucie Katowice dotyczcego gwarancji realizacji porozumienia zawartego przez MKS w Gdasku
z Komisj Rzdow zawartego 31 VIII 1980 r., Huta Katowice, 11 IX 1980 r., b.p.; AIPN Ka, 0103/107, t. 2,
Informacja dot. dziaalnoci MKR i zwizanej z tym sytuacji w Hucie Katowice, 12 IX 1980 r., k. 366;
Z. Kupisiewicz, Porozumienie Katowickie, [w:] Encyklopedia Solidarnoci. Opozycja w PRL 19761989, t. 1,
Warszawa 2010, s. 360361.
AIPN Ka, 0103/182, t. 1, Informacja dot. dziaalnoci MKR i zwizanej z tym sytuacji w hucie Katowice, 24
X 1980 r., k. 103104; Wolny Zwizkowiec 1980, nr 14, s. 2; Z. Kupisiewicz, Porozumienia z Huty Katowice, Wolny Zwizkowiec 2005, nr 15, s. 12; J. Jurkiewicz, Jedna dekada, op. cit., s. XI; A. Kope, Kto
zdradzi?, Warszawa 1995, s. 149176.
Jak powstawalimy, Ciernie 1981, nr 14, s. 2.
J. Jurkiewicz, Jedna dekada, op. cit., s. XIIXIII; T. Gonet, Midzyzakadowe orodki Niezalenego Samorzdnego Zwizku Zawodowego Solidarno w regionie lsko-dbrowskim, Katowice 2009, s. 158, mps
pracy mgr udostpniony przez autora.
Jak powstawalimy, op. cit.
J. J. Szczepaski, Grnik Polski. Ludzie z pierwszych stron gazet, Warszawa 2005, s. 62.
Archiwum Pastwowe w Katowicach (dalej: AP Katowice), Komitet Wojewdzki PZPR w Katowicach (dalej:
KW PZPR w Katowicach), Wydzia Organizacyjny (dalej: Wydz. Org.), II/195, Wykaz wikszych zakadw
pracy z terenu wojewdztwa katowickiego, w ktrych jest tworzony NSZZ, 4 X 1980 r., k. 277.
Komisje zakadowe wchodzce w skad jastrzbskiej MKR, wedug tych danych, pochodziy z wojewdztw:
bielskiego, katowickiego, koniskiego, krakowskiego, kronieskiego, legnickiego, lubelskiego, piotrkowskiego, wabrzyskiego, warszawskiego, zielonogrskiego, Dziennik Zachodni, 13 X 1980 r., s. 3.
AIPN Ka, 030/160, Koncepcja i taktyka dziaa operacyjnych w odniesieniu do MKR Jastrzbie, 31 X
1980 r., k. 16.
J. Jurkiewicz, Jedna dekada, op. cit., s. XII; J. J. Szczepaski, Grnik Polski, op. cit., s. 6869; Z. Zwoniak,
Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 29; Dziennik Zachodni, 21 X 1980, s. 1.
AIPN Ka, 030/160, Koncepcja i taktyka dziaa operacyjnych w odniesieniu do MKR Jastrzbie, 31 X
1980 r., k. 1618; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 53; T. Gonet, Midzyzakadowe
orodki, op. cit., s. 107.
AIPN Ka, 030/160, Charakterystyka Jarosawa Sienkiewicza, 29 XII 1980 r., k. 136.
2011-02-07 12:10:38
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
Ibidem, Koncepcja i taktyka dziaa operacyjnych w odniesieniu do MKR Jastrzbie, 31 X 1980 r., 1618;
Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 53; T. Gonet, Midzyzakadowe orodki, op. cit., s. 107.
A. Rozpochowski, Postawi Ci szubienic. MKZ Katowice 19801981. Wspomnienia 19801981, t. 2,
s. 35, kopia maszynopisu w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie.
AZR-D, Z 35, t. 150, A. Rozpochowski, Sprawozdanie z dziaalnoci, Katowice, 29 VI 1981 r., k. 4.
Relacja Jacka Jagieki, op. cit.; AZR-D, Z 35, t. 150, A. Rozpochowski, Sprawozdanie z dziaalnoci, Katowice, 29 VI 1981 r., k. 3.
Wolny Zwizkowiec 1980, nr 9, s. 2; ibidem, nr 11, s. 2; ibidem, nr 14, s. 2; ibidem, nr 20, s. 2; ibidem, nr 22,
s. 2.
Ibidem, nr 9, s. 2.
Wolny Zwizkowiec 1980, nr 25, s. 2; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 40.
AP Katowice, KW PZPR w Katowicach, Wydz. Org., II/196, Ocena pobytu Lecha Wasy w wojewdztwie
katowickim, Katowice, 22 X 1980, k. 169; ibidem, Informacja o przebiegu spotkania Lecha Wasy w Hali
Widowiskowo-Sportowej w Katowicach, 20 X 1980, k. 124; A. Z., Rehabilitacja Spodka, Wolny Zwizkowiec 1980, nr 14, s. 1; Dziennik Zachodni, 21 X 1980, s. 1; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno,
op. cit., s. 3133.
AIPN Ka, 030/245, Notatka subowa ppk. Zbigniewa Chmielewskiego ze spotkania z TW Cier 8 IX
1980 r., 9 IX 1980 r., k. 7475; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 19.
AIPN Ka, 030/245, Wykaz KZ NSZZ Solidarno zarejestrowanych w RMKZ Bytom, b.d., k. 1317; ibidem,
Wykaz zakadw zarejestrowanych w MKR Bytom (stan na 20 IX 1980 r.), b.d., k. 86; ibidem, Analiza
i ocena dziaalnoci ogniw NSZZ Solidarno, 28 XI 1980 r., k. 8.
Ibidem.
AIPN Ka, 030/245, Analiza i ocena dziaalnoci ogniw NSZZ Solidarno, 28 XI 1980 r., k. 8; Relacja
Marka Skwarczyskiego z 14 II 2005 r., w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie; Relacja Andrzeja Kampy
z 18 I 2005 r., w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie; J. Jurkiewicz, Jedna dekada, op. cit., s. XIIIXIV.
Ciernie 1981, nr 14, s. 24; Relacja Leszka Waliszewskiego, op. cit.
AIPN Ka, 103/107, t. 2, Informacja pk. Zygmunta Baranowskiego z-cy komendanta wojewdzkiego MO
ds. SB w Katowicach dot. przebiegu sytuacji strajkowej w zakadach pracy wojewdztwa katowickiego,
Katowice, 2 IX 1980 r., godz. 14.00, k. 456; ibidem, 0103/174, t. 5, Informacja o Fabud Siemianowice,
b.d., k. 62; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 17; XX lat Solidarnoci, op. cit., s. 30;
J. Jurkiewicz, Jedna dekada, op. cit., s. XIV; T. Gonet, Midzyzakadowe orodki, op. cit., s. 173176.
Nieco inne liczby podaj dokumenty partyjne ok. 172 tys. strajkujcych z 250 zakadw, w tym 52 kopalnie
AP Katowice, KW PZPR, Wydz. Org., II/195, Informacja o przebiegu strajku ostrzegawczego w wojewdztwie
katowickim, Katowice, 3 X 1980 r., k. 265266; ibidem, Informacja o przebiegu strajku ostrzegawczego
w wojewdztwie katowickim, Katowice, 6 X 1980 r., k. 289290; AIPN Ka, 0103/107, t. 2, Informacja dot.
przebiegu akcji strajkowej w zakadach pracy woj. katowickiego, 4 X 1980 r., k. 5354.
Wolny Zwizkowiec 1980, nr 11, s. 2.
Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 26, 41, 46.
Trybuna Robotnicza, 2728 IX 1980. Tre wywodw sekretarza pozostawaa nieznana opinii publicznej
a do marca 1981 r., kiedy ujawni je Wolny Zwizkowiec, publikujc na swoich amach stenogram zapisu
magnetofonowego fragmentw wystpienia abiskiego (Wolny Zwizkowiec 1981, nr 13, s. 2; nr 14, s. 2).
Cao stenogramu wystpienia zob. w: AIPN Ka, 0103/110, Tekst wystpienia czonka BP KC, I sekretarza
KW PZPR w Katowicach tow. Andrzeja abiskiego na spotkaniu z kierowniczym aktywem MO i SB woj.
katowickiego, 26 IX 1980 r., b.d., k. 6583. Fragmenty wystpienia spisane z tamy, zredagowane i opublikowane w wymienionych numerach Wolnego Zwizkowca, w kilku miejscach zawieraj opuszczenia
i rni si nieznacznie stylistycznie od tekstu przechowywanego w AIPN w Katowicach.
AIPN Ka, 030/159, Plan dziaa operacyjnych do sprawy obiektowej kryptonim Rezydencja nr 45639,
27 X 1980 r., k. 7.
AIPN Ka, 0103/182, t. 1, Informacja dot. dziaalnoci MKR i zwizanej z tym sytuacji w Hucie Katowice,
5 XI 1980 r., k. 132; ibidem, Informacja dot. dziaalnoci MKR i zwizanej z tym sytuacji w Hucie Katowice,
6 XI 1980 r., k. 134; A. Rozpochowski, Postawi Ci szubienic..., t. 1, s. 3436; E. A. Szczepaska, Zanim
wybacz. Pamitnik walki i zdrady, Zakrzewo 2009, s. 155 i n.; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno...,
s. 41, 46, 56, 7374, 8990; Wolny Zwizkowiec, 1980, nr 20; s. 2. Inicjatork powoania Orodka Prac
Spoeczno-Zawodowych bya Janina Jadwiga Chmielowska (Relacja Janiny Jadwigi Chmielowskiej z 21 XII
2004 r., w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie).
J. J. Szczepaski, Grnik Polski, op. cit., s. 78; T. Gonet, Midzyzakadowe orodki, op. cit.; Z. Zwoniak,
Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 5152, 62.
924
2011-02-07 12:10:38
PRZYPISY
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
Relacja Grzegorza Stawskiego z 13 IV 2005 r., w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie; J. Dziadul, M. Kempski, Zanim pady strzay, op. cit., s. 112114. Szerzej o konflikcie w MKR zob. np. J. J. Szczepaski, Grnik
Polski, op. cit., s. 8190; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 7779; S. Skotnica, Dziaalno
duszpasterska a polityczno-spoeczne postawy robotnikw w Jastrzbiu w latach 19801981, lskie Studia
Historyczno-Teologiczne 1992/1993, nr 25/26, s. 139; J. Jurkiewicz, Jedna dekada, op. cit., s. XVIXVII.
Orodek Karta w Warszawie, Archiwum Solidarnoci, A 12.20, W sprawie wolnej soboty, MKR-KZ NSZZ
Solidarno w Jastrzbiu Zdroju, 7 I 1981, k. 3738; AZR-D, 184, Uchwaa nr 1 MKR NSZZ Solidarno
w Jastrzbiu Zdroju, 24 I 1981, bp; J. Jurkiewicz, Jedna dekada, op. cit., s. XV; Z. Zwoniak, Jak si rodzia
Solidarno, op. cit., s. 6970.
Relacja Leszka Waliszewskiego, op. cit.
Orodek Karta, Archiwum Solidarnoci, A/12.20, Protok porozumienia [MKZ Bytom, MKR Jastrzbie,
MKZ Tychy], 16 II 1981 r., k. 5859; ibidem, Protok z posiedzenia ZR NSZZ Solidarno lska i Zagbia 22 II 1981 r., k. 61; A. Kuboszek, B. Musialska, A. Parma, K. Pomyko, A. Tomanek, Nasza Solidarno, op. cit., s. 23; J. Jurkiewicz, Jedna dekada, op. cit., s. XVI; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno,
op. cit., s. 7475, 85, 8789.
AIPN Ka, 0103/107, t. 7, Informacja dot. przebiegu strajku ostrzegawczego w dniu 27 III br. na terenie woj.
katowickiego z 27 III 1981, k. 375376; AP Katowice, Komitet Miejski w Katowicach, Egzekutywa, 25, Protok z egzekutywy z 23 III 1981, k. 1516; Jedna dekada, op. cit., s. XVII; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 104106.
Relacja Andrzeja Kampy z 18 I 2005, w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie; Relacja Marka Skwarczyskiego z 14 II 2005 r., w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit.,
s. 109; J. Jurkiewicz, Jedna dekada, op. cit., s. XVIIXVIII.
Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 140; Solidarno Jastrzbie 1981, nr 8.
Pocztkowo Komisja Organizacji Wyborw wystawia 986 mandatw, ostatecznie jak si okazao podczas
II tury WZD uprawnionych do gosowania byo 1172 delegatw.
Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 146148.
Sylwetki kandydatw zob. np. w: Kandydaci na Przewodniczcego Zarzdu Regionu, Solidarno Jastrzbie, 21 VII 1981 r., nr 11.
Zob. np. AZR-D, Z 35, t. 150, Sprawozdanie z dziaalnoci [MKZ Katowice], 29 VI 1981 r., s. 117;
Z. Barczyk, Wybr taktyki, Solidarno Jastrzbie 1981, nr 11; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno,
op. cit., s. 148159.
AIPN Ka, 030/160, Pismo naczelnika Wydziau III A ppk. W[adysawa] Fabiana do naczelnika Wydz. III
Dep. III A MSW, 5 VI 1981 r., k. 125; AIPN Ka, 030/166, Zakres dziaa oraz gwne kierunki pracy operacyjnej Wydziau III A w zwizku z wyborami do Zarzdu Regionalnego NSZZ Solidarno, 7 VII 1981 r.,
k. 1112; ibidem, Informacja dot. dziaa operacyjnych w stosunku do Zarzdu Regionalnego NSZZ Solidarno, 30 VII 1981 r., k. 3133; AIPN Ka, 043/981, t. 1, Plan dziaa operacyjnych w stosunku do figuranta sprawy operac[yjnego] rozpracowania krypt. Lider, 15 VII 1981 r., k. 6466; J. Jurkiewicz, Jedna dekada,
op. cit., s. XV.
Wybrano take 19-osobow Komisj Rewizyjn (z przewodniczcym Krzysztofem Rajpertem na czele) oraz
106 delegatw regionu na Zjazd Krajowy. AZR-D, Z 46, t. 2, Dokumenty I Walnego Zebrania Delegatw,
IX 1981, Komisja Rewizyjna Zarzdu Regionu lsko-Dbrowskiego, s. 36; ibidem, Z 04A, t. 284, Zarzd
w statystyce, teleks, bp.; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 163164 (tam kilka nazwisk
z bdn pisowni); Relacja L. Waliszewskiego, op. cit.; Relacja A. Rozpochowskiego z 9 II 2005 r.,
w zbiorach Stowarzyszenia Pokolenie; Relacja J. J. Chmielowskiej, op. cit.; Relacja A. Kampy, op. cit.;
J. Jurkiewicz, Jedna dekada, op. cit., s. XVIIIXIX; Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 159167.
AIPN Ka, 030/166, Zakres dziaa oraz gwne kierunki pracy operacyjnej Wydziau III A w zwizku z wyborami do Zarzdu Regionalnego NSZZ Solidarno, 7 VII 1981 r., k. 12; ibidem, Informacja dot. dziaa
operacyjnych w stosunku do Zarzdu Regionalnego NSZZ Solidarno, 30 VII 1981 r., k. 3536.
AZR-D, Z 46, t. 2, Dokumenty I Walnego Zebrania Delegatw, wrzesie 1981 r., Uchwaa nr 1 z 1 VIII 1981 r.
w sprawie struktury organizacyjnej oraz zasad funkcjonowania wadz NSZZ Solidarno Region lsko-Dbrowski, Uchwaa o ostatecznym poczeniu organizacyjnym Region lsko-Dbrowski, Uchwaa
w sprawie budynku po byej WRZZ w Katowicach, Uchwaa nr 2 z 28 VII 1981 r. w sprawie gospodarki finansowej NSZZ Solidarno Region lsko-Dbrowski, s. 39, 19.
Cyt. za: Z. Zwoniak, Jak si rodzia Solidarno, op. cit., s. 217.
Ibidem, s. 219.
Ibidem, s. 220221; XX lat Solidarnoci, op. cit., s. 7980; A. Jawor, II WZD Katowice, [w:] Encyklopedia
Solidarnoci (w druku); J. Jurkiewicz, Jedna dekada, op. cit., s. XXIIIXXIV.
2011-02-07 12:10:38
KRZYSZTOF LESIAKOWSKI Zanim powstaa Solidarno. Strajki w MPK w odzi 1946,

1957, 1980
1
2
3
4
5
6
7
8
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
. Kamiski, Strajki robotnicze w Polsce w latach 19451948, Wrocaw 1999, s. 108; J. Chumiski, Ruch
zawodowy w Polsce w warunkach ksztatujcego si systemu totalitarnego 19441956, Wrocaw 1999,
s. 270.
Szerzej na ten temat: K. Lesiakowski, Strajki robotnicze w odzi 19451976, d 2008, s. 8487.
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej (AIPN) w Warszawie (Wa), Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego, 335, Raport dekadowy WUBP d za okres 1030 V 1946 r., [VI 1946 r.], k. 12. O fali strajkw w maju
1946 r. zob. take: Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Ministerstwo Pracy i Opieki Spoecznej, 803, Notatka w sprawie sytuacji strajkowej, 29 V 1946 r., k. 10; Archiwum Pastwowe w odzi (AP), K PPR, 34,
Telefonogram nadany do Warszawy, 21 V 1946 r., k. 4; AP, Wojewdzki Komitet Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), 164, Sprawozdanie z dziaalnoci Wydziau Zawodowego Dzielnicy Fabryczna PPS za miesic
maj 1946 r., 4 VI 1946 r., k. 27.
Rocznik statystyczny Miasta odzi 19451947, d 1949, s. 267.
K. Lesiakowski, op. cit., s. 89.
Ibidem, s. 92.
Ibidem.
AIPN w odzi (d), 12/794, t. 3, Strajk tramwajarzy raport Romana Malinowskiego, naczelnika Wydziau IV
WUBP w odzi, 1946 r., k. 4.
AAN, Komitet Centralny (KC) PPR, 295/IX206, Sprawozdanie Komitetu Wojewdzkiego (KW) PPR w odzi
za okres 1 V 25 VII 1946 r., 26 VII 1946 r., k. 2; AP, K PPR, 107, Sprawozdanie z dziaalnoci Wydziau Przemysowego K za miesic maj, 1946 r., k. 54.
AP, K PPR, 10, Przebieg strajku tramwajarzy w odzi, 29 V 1946 r., k. 92.
W starszej literaturze podawano liczb 56 aresztowanych, jednoczenie akcentujc, i rzekomo by to
pierwszy w Polsce pod rzdami komunistw przypadek zastosowania tego typu represji wobec strajkujcych
[S. Ciesielski, Protesty i strajki robotnikw w Polsce w latach 19451948 (w wietle informacji i sprawozda
instancji i organizacji PPR)], Zeszyty Naukowe Wojskowej Akademi Politycznej 1988, nr 3, s. 89).
AAN, KC PPR, 295/II6, Protok Plenum KC PPR, 2 VI 1946 r., k. 58.
AP, Zarzd Miejski w odzi Wydzia Przedsibiorstw Miejskich, 69, Ukad zbiorowy pracy, 1 VI 1946 r.,
k. 23.
AP, K PZPR, 1111, Notatka subowa dotyczca MPK, 13 III 1957 r., k. 1; ibidem, 1303, Informacja
o sytuacji w MPK w dni witeczne, 23 IV 1957 r., k. 206.
J. H. Winiewski, Stumienie tramwajarskiej rewolty w 1957 roku. Zapomniany strajk, Kronika Miasta odzi
2003, nr 2, s. 87.
AP, K PZPR, 907, Informacja o sytuacji strajkowej w odzi w okresie 1 I 15 VII, 19 VII 1957 r., k. 55.
Dziennik dzki, 13 VIII 1957 r., s. 2.
Gos Robotniczy, 13 VIII 1957 r., s. 1; Dziennik dzki, 14 VIII 1957 r., s. 1.
W. rdlak, Zapomniany strajk, Tramwajarz dzki 1981, nr 13, s. 7; AIPN d, 10/456 t. 1, Analiza dotyczca sytuacji strajkowej w MPK, 14 VIII 1957 r., k. 274, 281282.
XX rocznica strajkw chopskich. Przemwienie wygoszone 17 VIII 1957 r. na centralnej akademii w Krakowie, [w:] Wadysaw Gomuka. Przemwienia padziernik 1956 wrzesie 1957, Warszawa 1957, s. 466.
Pod odzi faktycznie gromadziy si siy Korpusu Bezpieczestwa Wewntrznego (KBW). Natomiast ruchy
wojsk sowieckich mogy jedynie dotyczy obecnoci jednostki lotniczej ZSRR na lotnisku w asku. Wedug
informacji przedstawionej podczas posiedzenia Egzekutywy K PZPR 26 VIII 1957 r., aby nie zaognia
nastrojw, z chwil wybuchu strajkw zdecydowano o opuszczeniu przez ni tego terenu (AP, K PZPR,
313, Protok nr 26/57 z posiedzenia Egzekutywy K, 26 VIII 1957 r., k. 5).
AIPN Wa, 0122/8, Sprawozdanie z przebiegu strajku zaogi MPK w m. odzi w dniach 1214 VIII 1957 r.
i dziaaniach MO w dniach 1014 VIII 1957 r., 29 VIII 1957 r., k. 8.
Ibidem, k. 910; Zob. te: M. Jaworski, Korpus Bezpieczestwa Wewntrznego 19451965, Warszawa 1984,
s. 270.
AIPN Wa, 0122/8, Sprawozdanie z przebiegu, op. cit., k. 12. Zob. te: J. H. Winiewski, op. cit., s. 88.
AP, PRNm, 71, Protok nr VI/57 sesji Rady Narodowej m. odzi, 5 IX 1957 r., k. 13; AAN, KC PZPR,
237/VI3275, Protok posiedzenia plenarnego K PZPR, 27 VIII 1957 r., k. 128. Zob. te: W. rdlak, op.
cit., s. 7.
AIPN Wa, 0122/8, Sprawozdanie z przebiegu, op. cit., k. 1315; AIPN d, 10/456 t. 1, Analiza dotyczca
sytuacji, op. cit., k. 273274.
926
2011-02-07 12:10:39
PRZYPISY
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
Gos Robotniczy, 14 VIII 1957 r., s. 1.

AIPN Wa, 0122/8, Do tramwajarzy dzkich, (13 VIII 1957 r.), k. 168.
AIPN d, 10/57, Streszczenie sprawy przeciwko Lechowi Jagielskiemu i innym, (1957 r.), k. 13.
Szerzej o przygotowaniach i przebiegu likwidacji strajku tramwajarzy zob.: K. Lesiakowski, op. cit., s. 240
243.
AIPN Wa, 0122/8, Sprawozdanie z przebiegu, op. cit., k. 2021; AIPN d, 10/456, t. 1, Wykaz zatrzymanych
pracownikw MPK w dniu 14 VIII 1957 r. w czasie akcji interwencyjnej, (VIII 1957 r.), k. 286287; J. H. Winiewski, op. cit., s. 90.
XX rocznica strajkw chopskich, op. cit., k. 466.
AP, K PZPR, 711, Protok posiedzenia Sekretariatu K, 19 VIII 1957 r., k. 1; ibidem, 313, Protok
nr 26, op. cit., k. 6; AIPN Wa, 0122/8, Sprawozdanie z przebiegu, op. cit., k. 2224.
AP, K PZPR, 313, Protok nr 26, op. cit., k. 7; ibidem, 314, Protok nr 29/57 posiedzenia Egzekutywy
K, 13 IX 1957 r., k. 1011.
AIPN d, 10/57, Notatka z przebiegu rozprawy przeciwko byym pracownikom MPK w odzi, 23 XI 1957 r.,
k. 29; ibidem, Streszczenie sprawy przeciwko Czesawowi Zajcowi, 17 IX 1957 r., k. 32.
A. Paczkowski, Strajki, bunty, manifestacje jako polska droga przez socjalizm, Pozna 2003, s. 70.
AIPN d, 10/457 t. 1, Notatka subowa zawierajca wykaz osb uznanych za podburzajce w przeszoci
zaogi niektrych zakadw z terenu odzi, 7 X 1959 r., k. 1618.
AP, K PZPR, 32, Informacja nr 100/80 dot[yczca] przerw w pracy w ZPB im. Obrocw Pokoju, 5 VIII
1980, k. 27; ibidem, Informacja nr 101/80 dot[yczca] przerw w pracy w ZPB im. Obr[ocw] Pokoju, 5 VIII
1980, k. 28; ibidem, Wykaz zakadw, w ktrych wystpiy przerwy w pracy, [wrzesie 1980], k. 1; ibidem,
Informacja nr 106/80 dotyczca przerw w pracy w dzkich zakadach, 9 VIII 1980, k. 33. Zob. te: K. Lesiakowski, Strajki robotnicze w odzi 19571980, [w:] Opozycja i opr spoeczny w odzi 19561981, Warszawa 2003, s. 3839.
O postulatach robotnikw patrz te: G. Matuszak, dzcy robotnicy w konfliktach 197071 i 1980 roku,
[w:] Postawy i wartoci w okresie konfliktu spoecznego, red. S. Dzicielska-Machnikowska, d 1985,
s. 5658.
AP, K PZPR, 32, Informacja nr 127/80 dot[yczca] aktualnej sytuacji w wojewdztwie, 29 VIII 1980 r.,
k. 55.
P. Ossowski, dzka komunikacja tramwajowa w latach 19451992, d 2009, k. 203 (maszynopis pracy
magisterskiej przechowywanej w Katedrze Historii Polski Wspczesnej Uniwersytetu dzkiego).
Ibidem.
AIPN d, 88/1, Meldunek kocowy do sprawy operacyjnego sprawdzenia Zaplecze na temat sytuacji panujcej w MPK w odzi, 10 IV 1981 r., k. 54.
Ibidem; W. Domagalski, Kartki Trautmana. Strajk w MPK i powstanie dzkiej Solidarnoci, d 2005, s. 43;
AP, K PZPR, 462, Dalekopis 260, 25 VIII 1980 r., k. 34.
Ur. 1948, wspzaoyciel NSZZ Solidarno w MPK oraz czonek Zarzdu Regionu Ziemia dzka.
W stanie wojennym internowany, po zwolnieniu wsporganizator jednej z grup poziemnych kontrolowanych
przez bezpiek. W latach 19821986 tajny wsppracownik SB o pseudonimie Brodacz. W 1986 r. wyjecha
do Szwecji (Stan wojenny w Regionie dzkim w dokumentach Suby Bezpieczestwa, oprac. M. Kopczyski i R. Rabiega, Warszawad 2008, s. 238).
W. Domagalski, op. cit., s. 44.
Ur. 1949 r. w odzi, wyksztacenie zawodowe, 19741981 zatrudniony w MPK w odzi. Czonek Zwizku
Socjalistycznej Modziey Polskiej, a w latach 19771981 PZPR. Od 1980 r. przewodniczcy Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego NSZZ Solidarno d, od 1981 r. przewodniczcy Zarzdu
Regionu Ziemia dzka, czonek Prezydium Komisji Krajowej. Internowany 13 XII 1981 r., a wkrtce
skazany na 4,5 roku wizienia. Zwolniony na mocy amnestii w 1984 r. Wsporganizowa Grup Robocz
Komisji Krajowej, a w 1988 r. reaktywowa Zarzd Regionu Ziemia dzka, ktremu przewodniczy
(K. Lesiakowski, Andrzej Sowik, [w:] Opozycja w PRL. Sownik biograficzny 195689, Warszawa 2000,
s. 318319).
Okoo 500 osb przed godz. 12.00 (AP, K PZPR, 642, Sytuacja spoeczno-polityczna w wojewdztwie
dzkim, 1980 r., k. 46).
AIPN d, 10/977, t. 4, Informacja dzienna dot[yczca] sytuacji na terenie odzi, 27 VIII 1980 r., k. 54.
B. Czuma, Historia dzkiej Solidarnoci (III), Solidarno Ziemi dzkiej 1990, nr 8, s. 5.
Gos Robotniczy, 27 VIII 1980 r., s. 1.
Express Ilustrowany, 27 VIII 1980 r., s. 2.
W. Domagalski, op. cit., s. 5153; AIPN d, 10/977, t. 4, Informacja dzienna dot[yczca], op. cit., k. 5455.
2011-02-07 12:10:39
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
Zosta on niezwocznie aresztowany (AIPN d, 10/974, t. 2, Ocena stanu bezpieczestwa wewntrznego

wojewdztwa dzkiego miejskiego w sierpniu 1980 r., 8 IX 1980 r., k. 107). Zatrzymano te innego dzkiego opozycjonist Zbigniewa Siemiskiego znaleziono u niego ulotki otrzymane ze Szczecina, ktre wedug SB zamierza rozkolportowa wrd pracownikw MPK (10/977, t. 4, Informacja dzienna dot[yczca],
op. cit., k. 5758).
A. Sowik, Tworzenie struktur NSZZ Solidarno w odzi. Sierpie 1980 grudzie 1981, [w:] Z dziejw
NSZZ Solidarno w Regionie Ziemi dzkiej. Materiay sesji popularnonaukowej. d, 29 wrzenia 2000
r., d 2001, s. 99.
Wspomnienie tamtych dni, d (Tymczasowa Komisja Zakadowa NSZZ Solidarno przy MPK) 1987,
s. 56; Wedug innych rde postulaty gdaskie zgoszono pierwszy raz w zajezdni Helenwek ju pierwszego dnia strajku (AP, K PZPR, 642, Postulaty zgoszone na Helenwku, 26 VIII 1980 r., k. 45).
W. rdlak, op. cit., s. 7.
AP, K PZPR, 32, Informacja nr 125/80, 28 VIII 1980 r., k. 53; ibidem, 462, Informacja nr IV/31/80, 27 VIII
1980 r., k. 36. Zob. te: AIPN d, 10/977, t. 4, Informacja dzienna dot[yczca], op. cit., k. 56.
AIPN d, 10/977, t. 4, Informacja dzienna dot[yczca] sytuacji na terenie wojewdztwa dzkiego, 29 VIII
1980 r., k. 61.
AP, K PZPR, 32, Informacja nr 129/80, 30 VIII 1980 r., k. 56.
AIPN d, 88/1, Meldunek kocowy do sprawy, op. cit., k. 55.
Wedug danych SB byo to godzin pniej, czyli okoo 20.00 (Ibidem).
Wedug danych partyjnych od 4 do 31 sierpnia w fabrykach odzi nie pracowao 16,4 tys. osb. W MPK 2500,
w ZPD Olimpia 1000, w ZPB im. Marchlewskiego 900 zatrudnionych. W pozostaych zakadach od kilkudziesiciu do kilkuset osb.
928
AGNIESZKA KAMISKA Strajk w widniku w lipcu 1980 r.

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
M. Dbrowski, widnicki Lipiec, widnik 2005, s. 1112.

Ibidem, s. 1112.
M. Ciebie, W poszukiwaniu klucza odnowy, Gos widnika 1980, nr 4, s. 3.
A. Bondos, Indoktrynacja zaogi, Gos widnika 1968, nr 5, s. 1.
Idem, Solidarno przede wszystkim, Pismo Zwizkowe WSK PZL-widnik 1981, nr 12, s. 2.
A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL 19451980, Londyn 1994, s. 578.
A. Paczkowski, Strajki, bunty, manifestacje jako polska droga przez socjalizm, Pozna 2003, s. 108.
W. Roszkowski, Historia Polski 19141918, Warszawa 1999, s. 360; A. Paczkowski, op. cit., s. 109.
Jeden z pracownikw zakadu tak zapamita ten dzie: Okoo godziny 9-tej po drodze do budynku technicznego doszy mnie fragmenty prowadzonej rozmowy przez dwch technologw: wie nieomal hiobowa...
jednak stoi. Pono robotnicy przerwali prac na znak protestu przeciw droynie artykuw w barach. Pada
wreszcie mska decyzja przerywamy robot na znak jednoci z pracownikami fizycznymi z jednoczesnym
powiadomieniem Kierownictwa Dziau. Z. Puczek, Patrzc wstecz. widnik Lipiec 1980, Biuletyn Informacyjny WSK PZL widnik 1981, nr 33, s. 4.
M. Dbrowski, widnicki Lipiec, op. cit., s. 32.
Z. Puczek, Patrzc wstecz, op. cit., s. 4.
P. P. Gach, Std ruszya lawina, Lublin 2006, s. 76.
S. Jadczak, Diariusz lipcowych dni, Miesice. Przegld Zwizkowy 1981, nr 1, s. 5556.
Z. Puczek, Patrzc wstecz, op. cit., s. 5; M. Dbrowski, op. cit., s. 94.
P. P. Gach, Std ruszya lawina, op. cit., s. 75; A. Niewczas, Kalendarium Lubelskiego Lipca, Miesice.
Przegld Zwizkowy 1981, nr 1, s. 5.
Ibidem.
A. Niewczas, op. cit., s. 6; M. Dbrowski, op. cit., s. 96.
Ibidem, s. 37; P. P Gach, op. cit., s. 7677.
W. Chudy, Relacje-dokumenty, Miesice Przegld Zwizkowy nr 1, s. 14, 29; A. Listowska, Cztery dni
ktre wstrzsny Lubelszczyzn, Gos widnika 1990, nr 25, s. 4.
Ibidem, s. 42.
Z. Puczek, Wspomnienia z pierwszego strajku, Miesice. Przegld Zwizkowy 1981, nr 1, s. 4851.
2011-02-07 12:10:39
PRZYPISY
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
Jestemy zreszt cay czas pod baczn obserwacj i nasuchem. W pewnym momencie stojcy na uboczu
modzi pracownicy zwracaj uwag na pewnego osobnika, niczym zreszt nie rnicego si wygldem od
pozostaych czonkw zaogi, poza tym, e zbyt czsto przypala sobie duych rozmiarw zapalniczk i tak
ju palcego si papierosa. Postanawiamy go sprawdzi; ten jednake szybko si zorientowa i czmychn
do biurowca, a tam go ju nie zdoano odnale relacjonowa jeden z pracownikw. Zob. A. Listowska,
Cztery dni ktre wstrzsny, op. cit., s. 4.
P. P Gach, Std ruszya lawina, op. cit., s. 77.
A. Niewczas, op. cit., s. 6; A. Listowska, Cztery dni, ktre wstrzsny, op. cit., s. 4.
P. P Gach, Std ruszya lawina, op. cit., s. 78.
M. Dbrowski, Lubelski Lipiec, op. cit., s. 104.
Ibidem, s. 105.
A. Czop, Postulaty Zaogi WSK PZL-widnik, Biuletyn Zwizkowy Region rodkowo-Wschodni NSZZ Solidarno 1981, nr 36, s. 3.
Archiwum Zakadowe WSK widnik, Porozumienie zawarte 11 VII 1980 r. midzy Przedstawicielami Zaogi
a Dyrekcj Zakadu i Samorzdem Robotniczym.
Akta KW PZPR w Lublinie, Informacja o wdraaniu w WSK widnik ustale Zarzdzenia Nr 17 Ministra
Przemysu Maszynowego z 11 VII 1980 r.
Ibidem, s. 105.
Przed sierpniem by lipiec. Materiay z sympozjum Historia i teraniejszo Solidarnoci na Lubelszczynie,
Lublin 2000, s. 20.
WOJCIECH POLAK Strajk w toruskim Towimorze w sierpniu 1980 r.

1
3
4
6
7
8
10
11
12
13
14
A. Dudek, Karnawa. Dzieje dziesiciomilionowej Solidarnoci (19801981), [w:] Solidarno. XX lat historii, Warszawa 2000, s. 22.
IPN BY 464/55, Notatka subowa z 18 VIII 1980 r. podpisana przez naczelnika Wydziau IIIA Komendy
Wojewdzkiej MO w Toruniu kapitana Mariana Kolbowicza, akta Operacji Lato 80, Wojewdzkie Stanowisko Kierowania.
Informacje Adolfa Liebersbacha, Romana Sochowskiego, Zbigniewa Banaszczuka, Jerzego Hoffmana.
Instytut Pamici Narodowej, Delegatura w Bydgoszczy 081/379. Plan czynnoci operacyjnych w sprawie
operacyjnego rozpracowania krypt. Stocznia, nr rej. TO 006100, podpisany przez naczelnika Wydziau
IIIA Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu kapitana Mariana Kolbowicza, Toru, 23 VIII 1980 r., Sprawa
Operacyjnego Rozpracowania Stocznia.
IPN BY 081/379, Informacje Adolfa Liebersbacha, Romana Sochowskiego, Stefana Biaego, Jerzego Hoffmana; Odpis z informacji z dnia 21 VIII 1980 roku, rdo: t. w. ps. Rzewuski, przyj szeregowy J. Mazur,
Sprawa Operacyjnego Rozpracowania Stocznia.
J. Pietrusa, Historia strajku, rkopis w kolekcji dokumentw Jadwigi Pietrusy.
Chodzi o kompetencje w zaatwianiu postulatw wykraczajcych poza sprawy zakadowe.
IPN BY 081/379, Odpis z informacji z dnia 21 VIII 1980 r., rdo: t. w. ps. Rzewuski, przyj szeregowy
J. Mazur SOR Stocznia.
IPN BY 464/53, Raport naczelnika Wydziau do Walki z Przestpstwami Gospodarczymi Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu majora Edwarda Zedlera do naczelnika Wojewdzkiego Stanowiska Kierowania
Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu majora Jerzego Broncharda, 26 VIII 1980 r.
Wiesaw Jankowski, relacja pisemna pt Strajk, w posiadaniu autora.
Ibidem.
IPN BY 464/68, Informacje Adolfa Liebersbacha, Romana Sochowskiego, Stefana Biaego, Jerzego Hoffmana; raport dzienny z 21 VIII 1980 r., s. 7374.
IPN, Delegatura w Bydgoszczy 081/379, Plan czynnoci operacyjnych w sprawie operacyjnego rozpracowania
krypt. Stocznia, nr rej. TO 006100, podpisany przez naczelnika Wydziau IIIA Komendy Wojewdzkiej MO
w Toruniu kapitana Mariana Kolbowicza, Toru, 23 VIII 1980 r., Sprawa Operacyjnego Rozpracowania Stocznia.
IPN BY 464/68, Uczestnicy spotkania z Dyrekcj Zakadu w dniu 21 VIII 1980 r., rkopis w kolekcji dokumentw Jadwigi Pietrusy. Informacje Adolfa Liebersbacha, Romana Sochowskiego, Stefana Biaego, Jerzego Hoffmana; raport dzienny z 21 VIII 1980 r., s. 7374; IPN BY 464/52, Notatka subowa sporzdzona
przez podporucznika Jana Dud, b. d., akta Operacji Lato 80, Wojewdzkie Stanowisko Kierowania; IPN
BY 464/52 Notatka subowa podpisana przez naczelnika Wydziau IIIA Komendy Wojewdzkiej MO
w Toruniu kapitana Mariana Kolbowicza, Toru, 21 VIII 1980 r., akta Operacji Lato 80, Wojewdzkie
Stanowisko Kierowania; IPN BY 464/53 (zacznik nr 1, Raport naczelnika Wydziau do walki z Przestp-
2011-02-07 12:10:39
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
stwami Gospodarczymi Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu majora Edwarda Zedlera do naczelnika

Wojewdzkiego Stanowiska Kierowania Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu majora Jerzego Broncharda,
26 VIII 1980 r., akta Operacji Lato 80, Wojewdzkie Stanowisko Kierowania).
Kartka zaczynajca si od sw: Proponuj skad Stray Porzdkowej, rkopis w kolekcji dokumentw
Jadwigi Pietrusy.
Sklepy PKO, pniej zwane peweksami sprzedaway za dolary (lub inne waluty zachodnie) towary zagraniczne lub polskie, trudno dostpne w zwykych sklepach. Czarnorynkowy kurs dolara by w PRL bardzo
wysoki.
IPN BY 464/52, Notatka subowa z 22 VIII 1980 r. podpisana przez naczelnika Wydziau IIIA Komendy
Wojewdzkiej MO w Toruniu kapitana Mariana Kolbowicza, akta Operacji Lato 80, Wojewdzkie Stanowisko Kierowania.
Wiesaw Jankowski, relacja pisemna pt Strajk, w posiadaniu autora.
J. Kiepiski, Wierzyli, ufali, byli razem, Nowoci, 31 VIII 2007 r.
J. Pietrusa, Historia strajku, rkopis w kolekcji dokumentw Jadwigi Pietrusy; informacje Jadwigi Pietrusy.
IPN BY 464/52, Notatka subowa podpisana przez naczelnika Wydziau IIIA Komendy Wojewdzkiej
MO w Toruniu kapitana Mariana Kolbowicza, Toru, 21 VIII 1980 r., akta Operacji Lato 80, Wojewdzkie
Stanowisko Kierowania.
J. Kiepiski, Wierzyli, ufali, byli razem, Nowoci, 31 VIII 2007; S. witek, Notatki z Towimoru, Nowoci, 1 IX 1980 r.; informacje dr. Jerzego Matyjka; IPN BY 464/52, Notatka subowa naczelnika Wydziau IIIA Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu kapitana Mariana Kolbowicza z 23 VIII 1980 r., akta
Operacji Lato 80, Wojewdzkie Stanowisko Kierowania; IPN BY 464/53, Informacja sytuacyjna z 25 VIII
1980 r. sporzdzona przez naczelnika Wydziau II Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu majora Zenona
Link dla naczelnika Wojewdzkiego Stanowiska Kierowania KW MO w Toruniu majora Jerzego Broncharda, akta Operacji Lato 80, Wojewdzkie Stanowisko Kierowania; ibidem, raport komendanta miejskiego MO w Toruniu majora Edwarda Pietkiewicza do naczelnika Wojewdzkiego Stanowiska Kierowania
Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu, 26 VIII 1980 r.
Ksiga Protokow z posiedze Prezydium Komitetu Strajkowego Towimoru, rkopis w kolekcji dokumentw Jadwigi Pietrusy.
IPN BY 464/52, Notatka subowa naczelnika Wydziau IIIA Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu kapitana Mariana Kolbowicza z 22 VIII 1980 r., akta Operacji Lato 80, Wojewdzkie Stanowisko Kierowania; IPN
BY 464/54, Notatka subowa dotyczca sytuacji w ochranianych obiektach w dniu 22 VIII br. naczelnika
Wydziau IIIA Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu kapitana Mariana Kolbowicza z 22 VIII 1980 r., ibidem;
Notatka subowa dotyczca sytuacji w Towimorze w dniu 30 VIII 1980 r. sporzdzona przez porucznika
Wadysawa Stodolaka, akta Operacji Lato 80, Wojewdzkie Stanowisko Kierowania.
Teleksy z 22 i 23 VIII 1980 r., APT, sygn. 37.
Informacje Jadwigi Pietrusy.
S. witek, op. cit., Protok z Prezydium Komitetu Strajkowego Towimoru z Dyrekcj z 26 VIII 1980 r.,
IPN BY 464/52, Informacja sytuacyjna naczelnika Wydziau IIIA Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu
kapitana Mariana Kolbowicza z 23 VIII 1980 r., akta Operacji Lato 80 , Wojewdzkie Stanowisko Kierowania.
Wiesaw Jankowski, relacja pisemna pt. Strajk, w posiadaniu autora.
IPN BY 464/52, Notatka subowa inspektora Sekcji VI Wydziau IIIA szeregowego Mariana Wierzchowskiego, akta Operacji Lato 80, Wojewdzkie Stanowisko Kierowania; IPN BY 081/379, Odpis informacji
z 22. VIII 1980 r. tajnego wsppracownika o pseudonimie Rzewuski, Sprawa Operacyjnego Rozpracowania Stocznia; IPN BY 081/379, Wycig z informacji ustnej nr 10/80 z 23 VIII 1980 r., rdo: t. w. ps. Jacek,
przyj szer. M. Wierzchowski, Sprawa Operacyjnego Rozpracowania Stocznia.
IPN BY 081/379, Notatka subowa inspektora Sekcji VI Wydziau IIIA szeregowego Mariana Wierzchowskiego, SOR Stocznia.
Informacje Adolfa Liebersbacha.
Postulaty zaogi TZUO Towimor, fotokopia, [w:] H. Spigarski, Towimor S. A. 100 lat tradycji, GdaskToru
2005, s. 79.
W PRL samochody krajowej produkcji mona byo kupowa po niskich cenach, jeeli uzyskao si specjalny
talon. Dostawali go prawie wycznie dygnitarze administracji pastwowej i PZPR oraz ludzie z nimi zwi-
930
2011-02-07 12:10:39
PRZYPISY
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
zani. Samochody mona byo te nabywa po dwukrotnie wyszej cenie komercyjnej. W rezultacie takiej
polityki auta uywane sprzedawano po cenach wyszych ni ceny talonowe aut nowych. Pozwalao to owym
dygnitarzom zarabia na wymianie auta starego na nowe (po otrzymaniu talonu)!!! Auta sprowadzane
z zagranicy byy oboone olbrzymim cem.
IPN BY 464/68, Raport dzienny z 23 VIII 1980 r., s. 108.
IPN BY 464/68, ulotka w kolekcji Adolfa Liebersbacha; raport dzienny z 24 VIII 1980 r., s. 117.
Zob. IPN BY 464/53, Odpowied Komitetu Strajkowego na pismo dyrekcji ustosunkowujce si do postulatw
Komitetu Strajkowego, Raport naczelnika Wydziau do Walki z Przestpstwami Gospodarczymi Komendy
Wojewdzkiej MO w Toruniu majora Edwarda Zedlera do naczelnika Wojewdzkiego Stanowiska Kierowania
Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu majora Jerzego Broncharda, 26VIII 1980 r., akta Operacji Lato 80,
Wojewdzkie Stanowisko Kierowania, (zacznik nr 3); IPN BY 464/53, Notatka subowa z 26VIII 1980 r.
podpisana przez naczelnika Wydziau IIIA Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu kapitana Mariana Kolbowicza, akta Operacji Lato 80, Wojewdzkie Stanowisko Kierowania; J. Pietrusa, Historia strajku, rkopis
w kolekcji dokumentw Jadwigi Pietrusy; IPN BY 081/379, Wycig z informacji od t. w. ps. Rzewuski z dnia
25 VIII 1980 r., Sprawa Operacyjnego Rozpracowania Stocznia.
IPN BY 464/53, Informacje Adolfa Liebersbacha, Stefana Biaego i Jerzego Hoffmana; Notatka subowa
z 28 VIII 1980 r. podpisana przez zastpc naczelnika Wydziau IIIA Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu
kapitana Mariana Kolbowicza, akta Operacji Lato 80 , Wojewdzkie Stanowisko Kierowania.
IPN BY 00133/68, Informacje Wiesawa Jankowskiego, Adolfa Liebersbacha, Stefana Biaego i Jerzego
Hoffmana; raport dzienny z 25 VIII 1980 r., Toru, s. 125; IPN BY 464/53, Raport komendanta miejskiego
MO w Toruniu majora Edwarda Pietkiewicza dla naczelnika Wojewdzkiego Stanowiska Kierowania KW MO
w Toruniu, Toru, 26 VIII 1980 r., akta Operacji Lato 80 , Wojewdzkie Stanowisko Kierowania; J. Pietrusa,
Historia strajku, rkopis w kolekcji dokumentw Jadwigi Pietrusy.
Wiesaw Jankowski, relacja pisemna pt. Strajk, w posiadaniu autora.
Informacje Adolfa Liebersbacha i Jerzego Hoffmana.
IPN BY 464/53, Raport naczelnika Wydziau do Walki z Przestpstwami Gospodarczymi Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu majora Edwarda Zedlera do naczelnika Wojewdzkiego Stanowiska Kierowania
Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu majora Jerzego Broncharda, 28 VIII 1980 r., akta Operacji Lato 80,
Wojewdzkie Stanowisko Kierowania.
Protok z posiedzenia Prezydium Komitetu Strajkowego Towimoru 30 VIII 1980 r., Ksiga Protokow
z posiedze prezydium Komitetu Strajkowego Towimoru, rkopis w kolekcji dokumentw Jadwigi Pietrusy.
Wydzia SB zajmujcy si operacyjnym rozpracowywaniem przede wszystkim Kocioa katolickiego, ale
take innych zwizkw wyznaniowych i kocielnych organizacji wieckich. Zajmowa si te problematyk wsi
i rolnictwa. Dopiero w 1984 r. do operacyjnego rozpracowywania rodowisk wiejskich powoano Wydzia VI.
IPN BY 464/59, Naczelnik Wydziau IV Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu podpukownik Edmund Molenda do naczelnika Wojewdzkiego Stanowiska Kierowania Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu, 2 IX
1980 r., akta Operacji Lato 80 , Wojewdzkie Stanowisko Kierowania.
J. Pietrusa, Historia strajku, rkopis w kolekcji dokumentw Jadwigi Pietrusy; tre pisma: ibidem.
IPN BY 464/53, Notatka subowa podpisana przez naczelnika Wydziau IIIA Komendy Wojewdzkiej MO
w Toruniu kapitana Mariana Kolbowicza, Toru, 28 VIII 1980 r., akta Operacji Lato 80, Wojewdzkie Stanowisko Kierowania.
Informacje Andrzeja Wjcika.
IPN BY 464/68, Raport dzienny z 24 VIII 1980 r., s. 120
J. Pietrusa, Historia strajku, rkopis w kolekcji dokumentw Jadwigi Pietrusy; Spotkanie Dyrekcji i Prezydium Komitetu Strajkowego z pracownikami naukowymi UMK odbyte w dniu 27 VIII 1980 r., godzina
16.00, ibidem.
IPN BY 081/ 379, Notatka subowa porucznika Sobieskiego z 28 VIII 1980 r., SOR Stocznia.
Notatka subowa porucznika Wierzchosawskiego, 30 VIII 1980 r., ibidem; J. Pietrusa, Historia strajku,
rkopis w kolekcji dokumentw Jadwigi Pietrusy.
IPN BY 081/379, Protok z posiedzenia Prezydium Komitetu Strajkowego Towimoru z 30 VIII 1980 r.,
Ksiga Protokow z posiedze Prezydium Komitetu Strajkowego Towimoru, rkopis w kolekcji dokumentw Jadwigi Pitrusy; Notatka subowa dotyczca sytuacji w Towimorze w dniu 30 VIII 1980 r. sporzdzona przez porucznika Wadysawa Stodolaka, Toru, 30 VIII 1980 r., Sprawa Operacyjnego Rozpracowania
Stocznia.
2011-02-07 12:10:39
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
Teleks z 1 IX 1980 r., APT, Komitet Wojewdzki PZPR, Kancelaria I sekretarza Komitetu Wojewdzkiego
PZPR, Teleksy KWKC, 1980, wrzesie, sygn. 209.
Kalendarz wspczesny 1987, Wydawnictwo Kwadrat, Toru 1986, s. 2324.
Informacje prof. Andrzeja Tyca.
Ibidem, s. 2425.
Informacje dr. Jerzego Matyjka.
APT, sygn. 37, teleks z 24 VIII 1980 r.
IPN BY 464/54, Zastpca naczelnika Wydziau IV toruskiej Suby Bezpieczestwa major Wodzimierz Bajeski do naczelnika Wojewdzkiego Stanowiska Kierowania Komendy Wojewdzkiej MO w Toruniu majora Jerzego Broncharda, 31 VIII 1980 r., akta Operacji Lato 80, Wojewdzkie Stanowisko
Kierowania.
Ibidem.
Dzielnica Torunia, w ktrej znajduje si koci p. w. w. Michaa Archanioa (oo. michalitw).
APT, sygn. 209, Teleks z 1 IX 1980 r.
Kalendarz wspczesny 1987, s. 25.
APT, sygn. 209, teleks z 1 IX 1980 r.
Informacje prof. Andrzeja Tyca.
J. Pietrusa, Historia strajku, rkopis w kolekcji dokumentw Jadwigi Pietrusy. Tre owiadczenia: ibidem;
Protok z rokowa Prezydium Komitetu Strajkowego Towimoru z wojewod toruskim w 1 IX 1980 r.,
List Wiesawa Jankowskiego do Wojciecha Polaka, 18 II 2010 r. z Oslo, w posiadaniu autora.
Nowoci, 2 IX 1980 r.
932
KAMIL BASZCZYK Sytuacja spoeczno-polityczna w zakadach pracy we Wocawku od sierpnia do grudnia w 1980 roku
1
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
J. Boczarski, Dzieje Wocawka. Kronika wydarze w latach 19702005. Cz I: lata 19701989, Wocawek
2006, s. 107.
E. Wojciechowski, Zagadnienia demograficzne w latach 19451990, [w:] Wocawek. Dzieje miasta. T. 2: lata
19181998, red. J. Staszewski, Wocawek 2001, s. 509510.
R. Kozowski, Czerwony Wocawek. Mity a rzeczywisto, Wocawek 2000, s. 101108, 275179.
APB, KM PZPR we Wocawku, sygn. 59/I/8, Protok z VIII Konferencji Miejskiej PZPR we Wocawku z dn.
2425 stycznia 1959 r.
X Miejska Konferencja Sprawozdawczo-Wyborcza PZPR we Wocawku, Wocawek 1964 r., s. 4849.
H. Rochnowski, Zarys przemian gospodarki i infrastruktury technicznej Wocawka, [w:] Wocawek. Dzieje
miasta, op. cit., s. 567577.
Ibidem, s. 590599.
J. Boczarski, Dzieje Wocawka, op. cit., s. 57.
Ibidem, s. 87.
S. Kamosiski, Mikroekonomiczny obraz przemysu Polski Ludowej w latach 19501980 na przykadzie regionu kujawsko-pomorskiego, Pozna 2007, s. 117.
T. G. Ash, Jesie wasza, wiosna nasza, Warszawa 2009, s. 3164.
Instytut Pamici Narodowej Oddzia w Gdasku Delegatura w Bydgoszczy (dalej: IPN BY) 078/18, t. 4, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 19 VIII 1980 r., k. 11.
Ibidem, Informacja dotyczca sytuacji spoeczno-gospodarczej na terenie Wocawka 21 VIII 1980 r., k. 33.
Ibidem, Notatka sporzdzona przez ppk. Z. Biekowskiego do Wojewdzkiego Stanowiska Kierowania
Komendy Wojewdzkiej Milicji Obywatelskiej (dalej: WSK KW MO) we Wocawku z 21 VIII 1980 r., k. 36.
Ibidem, Notatka sporzdzona przez ppk. Z. Biekowskiego do WSK KW MO we Wocawku z 19 VIII
1980 r., k. 99.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 21 VIII 1980 r., k. 35.
Ibidem, Notatka subowa dotyczca nastrojw panujcych we WFLiD Drumet z 21 VIII 1980 r., k. 190.
Ibidem, Meldunek dotyczcy sytuacji spoeczno-politycznej na terenie Wocawka z 22 VIII 1980 r., k. 243.
Ibidem, Notatka subowa z 23 VIII 1980 r., k. 273.
Ibidem, Notatka sporzdzona przez ppor. B. Karasiskiego dla Naczelnika Wydziau WSK KW MO we
Wocawku z 23 VIII 1980 r., k. 277.
2011-02-07 12:10:39
PRZYPISY
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
Ibidem, Informacja dotyczca sytuacji spoeczno-politycznej na terenie miasta Wocawka w dniu 26 VIII
1980 r., k. 407.
Ibidem, Notatka subowa Naczelnika Wydziau III A KW MO we Wocawku z 22 VIII 1980 r., k. 241.
Ibidem, Informacja ppk. Z. Biekowskiego do WSK KW MO we Wocawku z 26 VIII 1980 r., k. 388.
IPN BY 078/18, t. 5, Meldunek dotyczcy sytuacji spoeczno-gospodarczej na terenie Wocawka z 27 VIII
1980 r., k. 330.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 27 VIII 1980 r., k. 317.
Ibidem, Notatka subowa Naczelnika Wydziau III A KW MO z 28 VIII 1980 r., k. 278; Zapisek urzdowy
sporzdzony przez st. kpr. Zbigniewa Leszczyskiego z 28 VIII 1980 r., k. 278; Informacja dotyczca aktualnej sytuacji na terenie Wocawka 28 VIII 1980 r., k. 274.
Ibidem, Notatka subowa dotyczca operacji Lato 80 z 29 VIII 1980 r., k. 250.
Ibidem, Notatka urzdowa z uzyskanych informacji w operacji Lato 80 z 29 VIII 1980 r., s. 236.
Ibidem, Meldunek dla Naczelnika WSK KW MO we Wocawku z 28 VIII 1980 r., k. 271; Notatka urzdowa
z uzyskanych informacji w operacji Lato 80 z 29 VIII 1980 r., s. 236.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 29 VIII 1980 r., k. 204; Notatka subowa
z 30 VIII 1980 r., k. 170.
Ibidem, Informacja dotyczca aktualnej sytuacji w ochranianych obiektach i rodowiskach przez Wydzia III
zwizanej z operacj Lato 80 z 29 VIII 1980 r., k. 230; Informacja dotyczca sytuacji w ochranianych przez
Wydzia III obiektach i rodowiskach zwizanej z operacj krypt. Lato 80, k. 193.
Ibidem, Informacja o sytuacji spoeczno-politycznej na terenie miasta Wocawka w dniu 29 VIII 1980 r., k. 222;
Informacja o sytuacji spoeczno-politycznej na terenie miasta Wocawka w 30 VIII 1980 r. [w oryginale
bdnie 30 IX 1980 r.], k. 160.
Archiwum Pastwowe w Toruniu Oddzia we Wocawku (dalej: APT OW), Miejskie Przedsibiorstwo Komunikacji we Wocawku, sygn. 172, Komunikat nr 2 Komitetu Strajkowego MPK Wocawek z 30 VIII 1980 r.,
godz. 15.00.
IPN BY 078/18, t. 5, Notatka subowa z 30 VIII 1980 r., k. 189.
Ibidem, Notatka subowa dotyczca aktualnej sytuacji we Wocawku i wojewdztwie z 30 VIII 1980 r.,
k. 147.
Ibidem, Meldunek dotyczcy sytuacji spoeczno-politycznej na terenie Wocawka do Sztabu WSK KW MO
z 31 VIII 1980 r., k. 132133.
Ibidem, Notatka dla Naczelnika Wydziau WSK KW MO we Wocawku z 29 VIII 1980 r., k. 248249.
T. G. Ash, Jesie wasza, op. cit., s. 6064.
IPN BY 078/18, t. 5, Informacja do WSK KW MO z 31 VIII 1980 r., k. 129.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 1 IX 1980 r., k. 101; Notatka subowa
sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 2 IX 1980 r., k. 36.
APT OW, MPK we Wocawku, sygn. 172, Protok z posiedzenia Komitetu Strajkowego MPK Wocawek
z 1 IX 1980 r.
Ibidem, Komunikat kocowy komitetu Strajkowego MPK Wocawek z 1 IX 1980 r., godz. 15.00.
IPN BY 078/18, t.6, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 4 IX 1980 r., k. 33.
Ibidem, Meldunek dotyczcy sytuacji spoeczno-politycznej na terenie Wocawka z 6 IX 1980 r., k. 101.
Ibidem, Informacja o sytuacji spoeczno-gospodarczej na terenie Wocawka 5 IX 1980 r., k. 46.
Ibidem, Meldunek dotyczcy sytuacji spoeczno-politycznej na terenie Wocawka z 10 IX 1980 r., k. 232;
Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 11 IX 1980 r.; k. 237; Informacja dotyczca aktualnej sytuacji w ochranianych przez Wydzia III obiektach i rodowiskach zwizanej z operacj kryptonim
Lato 80 z 11 IX 1980 r., k. 263.
Ibidem, Notatka sporzdzona przez ppk. Z. Biekowskiego do WSK KW MO we Wocawku z 12 IX 1980 r.,
k. 305.
Ibidem, Informacja dotyczca sytuacji spoeczno-gospodarczej na terenie miasta Wocawka i wojewdztwa
z 16 IX 1980 r., k. 396.
Ibidem, Notatka sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 11 IX 1980 r., k. 278; Informacja dotyczca sytuacji
spoeczno-politycznej na terenie miasta Wocawka i wojewdztwa z 17 IX 1980 r., k. 418.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 8 IX 1980 r.; k. 158.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 9 IX 1980 r.; k. 199.
IPN BY 078/18, t. 7, Informacja o sytuacji spoeczno-gospodarczej na terenie Wocawka 19 IX 1980 r., k. 47.
Ibidem, Meldunek dotyczcy sytuacji spoeczno-politycznej na terenie miasta Wocawka z 20 IX 1980 r.,
k. 60, Informacja o nastrojach i komentarzach wystpujcych w poszczeglnych grupach kryminalnych
i rodowiskach spoecznych na terenie wojewdztwa wocawskiego z 22 IX 1980 r., k. 94.
2011-02-07 12:10:40
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez Naczelnika Wydziau III A KW MO we Wocawku z 26 IX

1980 r., k. 203.
k. 193; Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 27 IX 1980 r.; k. 217218.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 29 IX 1980 r.; k. 252; Notatka subowa
sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 30 IX 1980 r.; k. 278.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez Naczelnika Wydziau III A KW MO we Wocawku z 26 IX
1980 r., k. 203; Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 29 IX 1980 r., k. 252.
Ibidem, Informacja sporzdzona przez ppk. Z. Biekowskiego do WSK KW MO we Wocawku z 26 IX
1980 r., k. 206.
k. 179.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 23 IX 1980 r., k. 139; Notatka sporzdzona
przez ppk. Z. Biekowskiego do WSK KW MO we Wocawku z 24 IX 1980 r., k. 156.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 25 IX 1980 r., k. 183.
J. Boczarski, Dzieje Wocawka, op. cit., s. 98.
IPN BY 078/18, t.7, Informacja nr 39 o nastrojach, komentarzach wystpujcych w poszczeglnych grupach
przestpczych i rodowiskach spoecznych na terenie woj. wocawskiego, k. 274.
IPN BY 078/18, t. 9, Informacja nr 62 o nastrojach oraz komentarzach wystpujcych w poszczeglnych
grupach i rodowiskach spoecznych na terenie woj. wocawskiego z 24 X 1980 r., k. 170.
T. G. Ash, Jesie wasza, op. cit., s. 75.
IPN BY 078/18, t. 7, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 2 X 1980 r., k. 310.
IPN BY 078/18, t. 8, Zestawienie jednostek gospodarczych biorcych udzia w strajku 3 X 1980 r., k. 38.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 3 X 1980 r., k. 31.
Ibidem.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 4 X 1980 r., k. 57.
Ibidem, Meldunek o sytuacji spoeczno-politycznej na terenie miasta Wocawka z 24 X 1980 r., k. 171.
Ibidem, Notatka sporzdzona przez ppor. Romana Baszkiewicza z 25 X 1980 r., k. 202203.
Ibidem, Notatka subowa dotyczca operacji Lato 80 z 26 X 1980 r., k. 216.
IPN BY 078/18, t. 8, Informacja dotyczca sytuacji spoeczno-politycznej na terenie miasta Wocawka i woj.
wocawskiego 10 X 1980 r., k. 184.
IPN BY 078/18, t. 10, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 7 XI 1980 r., k. 118.
Ibidem, Notatka sporzdzona przez ppk. Z. Biekowskiego do WSK KW MO we Wocawku z 23 X 1980 r.,
k. 134.
Ibidem, Meldunek o sytuacji spoeczno-politycznej na terenie Wocawka do sztabu WSK KW MO we Wocawku z 3 XI 1980 r., k. 340, J. Boczarski, Dzieje Wocawka, op. cit., s. 98.
IPN BY 078/18, t. 10, Notatka subowa sporzdzona przez starszego sieranta A. Paczkowskiego z 2 XI
1980 r., k. 51.
IPN BY 078/18, t. 9, Informacja ppk. M. owickiego dla Kierownika Zespou Informacyjnego przy sztabie KW
MO we Wocawku z 3 XI 1980 r., k. 356.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 3 XI 1980 r., k. 343.
Ibidem, Informacja sporzdzona przez ppk. M. owickiego dla Kierownika Zespou Informacyjnego przy
sztabie KW MO we Wocawku z 4 XI 1980 r., k. 370.
Ibidem, Notatka sporzdzona przez ppk. Z. Biekowskiego do WSK KW MO we Wocawku z 3 XI 1980 r.,
k. 354.
Ibidem, Informacja sporzdzona przez ppk. M. owickiego dla Kierownika Zespou Informacyjnego przy
sztabie KW MO we Wocawku z 4 XI 1980 r., k. 370.
IPN BY 078/18, t. 10, Informacja nr 73/80 o nastrojach i komentarzach wystpujcych w poszczeglnych
grupach i rodowiskach spoecznych na terenie woj. wocawskiego z 5 XI 1980 r., k. 75.
Wrocaw 2005, s. 188.
IPN BY 078/18, t. 10, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 11 XI 1980 r., k. 176.
934
2011-02-07 12:10:40
PRZYPISY
92
93
94
95
96
97
98
99
100
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 17 XI 1980 r., k. 275.
IPN BY 078/18, t. 11, Informacja dotyczc ustale w ramach operacji Lato 80 dokonywanych przez Wydzia
dw z Przestpczoci Gospodarcza KW MO we Wocawku, k. 1213.
Ibidem, Notatka sporzdzona przez ppk. Z. Biekowskiego do WSK KW MO we Wocawku z 3 XII 1980 r.,
k. 211.
Ibidem, Notatka subowa sporzdzona przez kpt. A. Kckiego z 3 XII 1980 r., k. 218.
Ibidem, Notatka Naczelnika Wydziau III KW MO do WSK KW MO we Wocawku z 4 XII 1980 r., k. 222.
IPN BY 978/18, t. 12, Meldunek o sytuacji spoeczno-politycznej na terenie Wocawka z 12 XII 1980 r., k. 27.
IZABELA MAZANOWSKA Wydarzenia Sierpnia `80 w Chojnicach na przykadzie

strajku w Wytwrni Konstrukcji Stalowych Mostostal
1
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
Wicej na temat strajku z lata 1980 r. zob. K. Osiski, Zarys dziejw NSZZ Solidarno w Regionie
Bydgoskim (19801990), BydgoszczGdask 2010.
AIPN By 077/337, t. 1, Meldunek dot. sytuacji polityczno-operacyjnej w woj. bydgoskim 18 VIII 1980 r.,
k. 2 i 3.
A IPN By 077/337, t. 1, Meldunki dot. sytuacji polityczno-operacyjnej w woj. bydgoskim 18, 20 i 21 VIII 1980 r.,
k. 1, 9, 12.
W 1975 r. na 30 tys. mieszkacw 1500 osb (w tym 330 kobiet) znalazo si w WKS Mostostal, (cyt. za
R. Jaworski, Robi w stali, Gazeta Pomorska 1975, nr 56.
AP Bydgoszcz, KM PZPR Chojnice, 12, Protok 5/81 z plenarnego posiedzenia KM PZPR w Chojnicach
z 5 IX 1980 r., k. 93, 104, 108.
AP Bydgoszcz, KW PZPR Bydgoszcz, 12, Protok 5/81 z plenarnego posiedzenia Komitetu Miejskiego
PZPR w Chojnicach z 5 IX 1980 r., 12, k. 93.
L. Glski, Wspomnienia o pocztkach Solidarnoci w Chojnicach, Chojnice 2005, s. 8.
Relacja Stanisawa Kalemby, technologa oprzyrzdowania w Wydziale Konstrukcyjno-Technicznym WKS
Mostostal, uczestnika strajku z 28 V 2010 r.
Relacja Wacawa Hapki, pracownika WKS Mostostal, czonka komitetu strajkowego, z 31 V 2010 r.
A IPN By 044/1054, Sprawa operacyjnego sprawdzenia Strajk, Meldunek KW MO w Bydgoszczy do Naczelnika Wydziau I Departamentu III A MSW w Warszawie z 25 VIII 1980 r., k. 3.
Relacja Stanisawa Kalemby z 28 V 2010 r.
S. Kalemba wspomina, e 25 sierpnia do godz. 9.00 nie udao si doj do porozumienia z dyrekcj, a strajk
rozpocz si, kiedy robotnicy udali si na przerw niadaniow o godz. 10.00.
L. Glski, op. cit., s. 9.
AIPN By 044/1054, Meldunek operacyjny z 25 VIII 1980 r. (uzupenienie), k. 4.
Ludwik Glski pracownik WKS, uczestnik strajku, wspominajc te wydarzenia, stwierdzi, e w drugim dniu
strajku przedstawiciele komisji strajkowej udali si do Gdaska.
AIPN By 044/1054, Meldunek operacyjny z 25 VIII 1980 r. (uzupenienie), k. 4.
Ibidem, Meldunek operacyjny z 27 VIII 1980 r., take L. Glski, op. cit., s. 910.
A IPN By 044/1054, Meldunek operacyjny z 27 VIII 1980 r., k. 7.
Relacja S. Kalemby z 28 V 2010 r.
Ibidem, Meldunek operacyjny z 25 VIII 1980 r. (uzupenienie), k. 4.
Ibidem, Meldunek operacyjny z 29 VIII 1980 r., k. 8.
Ibidem, s. 11.
A IPN By 044/1054, Meldunek operacyjny z 31 VIII 1980 r., k. 9.
A IPN By 044/1054, Meldunek operacyjny z 25 XI 1980 r., k. 15, take Plan czynnoci i przedsiwzi operacyjnych w sprawie operacyjnego sprawdzenia kryptonim Strajk z 23 VIII 1980 r.
A IPN By 044/1054, Meldunek operacyjny z 30 IX 1980 r., k. 11.
ANDRZEJ WRBEL ycie polityczne w Tomaszowie Mazowieckim w latach 1980

1981
1
R. Rosin, Warunki naturalne i przeszo okolic Tomaszowa Mazowieckiego do koca XVIII w., [w:] Tomaszw
Mazowiecki. Dzieje miasta, red. B. Wachowska, Warszawa 1980, s. 15.
2011-02-07 12:10:40
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
Rocznik Statystyczny Wojewdztwa Piotrkowskiego (dalej: RSWP), r. III, Piotrkw Trybunalski 1981, s. 26.
T. Bojanowski, Wadze miejskie, [w:] Tomaszw Mazowiecki. Dzieje, op. cit., s. 497501.
RSWP, r. III, Piotrkw Trybunalski 1981, s. 34.
Archiwum Pastwowe w Piotrkowie Trybunalskim Oddzia w Tomaszowie Mazowieckim (dalej: APPTOTM),
Miejska Rada Narodowa (dalej: MRN) w Tomaszowie Mazowieckim, sygn. 73, Rota lubowania radnego.
T. Bojanowski, Wadze miejskie, op. cit., s. 471
APPTOTM, MRN w Tomaszowie Mazowieckim, sygn. 73, Regulamin MRN w Tomaszowie Mazowieckim, bp.
Ibidem.
Ibidem, sygn. 14, Urzd Miejski w Tomaszowie Mazowieckim, Regulamin organizacyjny Urzdu Miejskiego
w Tomaszowie Mazowieckim, bp.
Ibidem, sygn. 16, Zacznik nr 1 do Statutu Urzdu Miejskiego w Tomaszowie Mazowieckim, bp.
J. Nadolski, Obradowaa sesja Miejskiej Rady Narodowej, Panorama Robotnicza, nr 21, 25 XI 1980 r., s. 2.
Zmiany w skadzie Prezydium MRN, Panorama Robotnicza, nr 1 (116), 20 X 5 II 1981 r., s. 12.
Ibidem.
A. Kisioek, ycie spoeczno-polityczne w Tomaszowie Mazowieckim w latach 19801989, praca magisterska
napisana w Katedrze Historii Polski Wspczesnej Uniwersytetu dzkiego pod kierunkiem dr. K. Lesiakowskiego, mps w posiadaniu APPTOTM, s. 2930.
Obradowaa Sesja MRN, Panorama Robotnicza, nr 6 (121), 5 V 1981 r., s. 2.
Ibidem.
B. Winczur-Jeak, Ostra krytyka Urzdu Wojewdzkiego na sesji MRN, Panorama Robotnicza, nr 8 (123),
6 VI 1981 r., s. 1, 4.
APPTOTM, MRN w Tomaszowie Mazowieckim, sygn. 83, Uchwaa XXI/65/81 z 29 VI1981 r., bp.
Ibidem, sygn. 182, protok nr 43/81 posiedzenia Prezydium MRN w Tomaszowie Mazowieckim z 17 VII
1981 r., bp.
A. Kisioek, ycie, op. cit., s. 33.
Ibidem, s. 33.
Archiwum Pastwowe w Piotrkowie Trybunalskim (dalej: APPT), Komitet Zakadowy PZPR w Zakadach
Przemysu Odzieowego Pilicaw Tomaszowie Mazowieckim, sygn. 4, protok z plenum KZ PZPR z 17 IX
1980 r., bp.
J. Nadolski, Odnowa nie dokona si sama, Panorama Robotnicza, nr 2324, 24 XII 1980 r., s. 2.
Idem, Tomaszowska Organizacja partyjna przed IX Zjazdem PZPR, Panorama Robotnicza, nr 4 (119),
25 III 1981 r., s. 12.
Zapis spraw nurtujcych, Panorama Robotnicza, nr 6 (121), 5 V 1981 r., s. 12.
M. Kula, Narodowe i rewolucyjne, LondynWarszawa 1991, s. 102.
Cztery godziny pyta i odpowiedzi, Panorama Robotnicza, nr 7 (122), 31 V 1981 r., s. 12.
6 czerwca Miejska Konferencja Sprawozdawczo-Wyborcza KM PZPR, Panorama Robotnicza, nr 7 (122),
31 V 1981, s. 1.
APPT, Komitet Miejski PZPR w Tomaszowie Mazowieckim, sygn. 4, Sprawozdanie statystyczne o delegatach
na Konferencj Miejsk w Tomaszowie Mazowieckim, bp.
Ibidem, Uchwaa XVIII Konferencji Sprawozdawczo-Wyborczej PZPR w Tomaszowie Mazowieckim podjta
67 VI 1981 r., bp.
J. Nadolski, Mamy cakowicie odnowione wadze partyjne w Tomaszowie Mazowieckim, Panorama Robotnicza, nr 9 (124), 20 VI 1981 r., s. 12.
Idem, Plenum Komitetu Miejskiego PZPR, Panorama Robotnicza, nr 2122, 5 X 1981 r., s. 1, 3.
APPT, Komitet Miejski PZPR w Tomaszowie Mazowieckim, sygn. 14, Protok z III posiedzenia Komitetu
Miejskiego PZPR z 10 IX 1981 r., bp.
APPT, Komitet Miejski PZPR w Tomaszowie Mazowieckim, sygn. 13, Struktura Miejskiej Organizacji Partyjnej, bp.
APPTOTM, Stronnictwo Demokratyczne Komitet Miejski w Tomaszowie Mazowieckim, sygn. 1, Protok
kontroli Miejskiego Komitetu SD z 23 X 1980 r., bp.
Ibidem, Protok Komisji Rewizyjnej z 17 XI 1980 r., bp.
J. Nadolski, Obradowa Miejski Zjazd Stronnictwa Demokratycznego, Panorama Robotnicza, nr 22 (113),
10 XII 1980 r., s. 1, 8.
Ibidem.
APPTOTM, Stronnictwo Demokratyczne Komitet Miejski w Tomaszowie Mazowieckim, sygn. 1, Protok
Komisji Rewizyjnej z 27 VIII 1980 r., bp.
Apele organizacji o zachowanie spokoju, Panorama Robotnicza, nr 2122, 5 X 1981 r., s. 2.
936
2011-02-07 12:10:40
PRZYPISY
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82

A. Dawidowicz, Funkcja wystawiennicza Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim na przykadzie wystawy
Solidarno 20 lat (19802000), praca magisterska napisana w Akademii witokrzyskiej im. J. Kochanowskiego Filia w Piotrkowie Trybunalskim Instytut Historii pod kierunkiem dr. hab. M. Szczurowskiego,
Piotrkw Trybunalski 2006, s. 65, mps. W posiadaniu Biblioteki Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim (dalej:
BMTM).
T. Zalewska, Solidarno, kalendarium wydarze w Tomaszowie Mazowieckim 19801990, Biblioteka
Muzeum w Tomaszowie Maz., nr 13, Tomaszw Mazowiecki 2010, s. 6.
Ibidem, s. 6.
B. Jeak, W oddziale PKS jest ciko, Panorama Robotnicza, nr 2728, 30 XI 1981 r., s. 5.
J. Gral, R. Kotewicz, Dwa wieki Tomaszowa Mazowieckiego. Zarys dziejw miasta 17881990, Tomaszw
Mazowiecki 1992, s. 335.
T. Zalewska, Solidarno, op. cit., s. 6.
BMTM, Opracowanie Czesawa Karalusa z dnia 12VII 2005 r., materiay konkursowe Solidarno
25 lat.
A. Dawidowicz, Funkcja, op. cit., s. 66.
Ibidem, s. 6667.
W. M. Winiewski, Zwizkowa dziaalno odbiciem potrzeb zaogi, Panorama Robotnicza, nr 2122, 5 X
1981 r., s. 4.
BMTM, Opracowanie Zygmunta Augustyniaka z 10VII 2005 r., materiay konkursowe Solidarno
25 lat.
T. Dobrowolski, Jestemy tam, gdzie rodzi si konflikt, Panorama Robotnicza, nr 2122, 5 X 1981 r., s. 6.
BMTM, sygn. 8560, Informacje. NSZZ Solidarno Informuje, Biuletyn ZWCh Chemitex-Wistom, 14 XI
1980 r.
J. Gral, R. Kotewicz, Dwa, op. cit., s. 335.
B. Jeak, Solidarno Regionu dzkiego w Tomaszowie Mazowieckim, Panorama Robotnicza, nr 11(126),
7 VII 1981 r., s. 3.
Ibidem, s. 3.
Nowa delegatura Solidarno Ziemi dzkiej, Panorama Robotnicza, nr 2728, 30 XI 1981 r., s. 7.
Przed Krajowym Zjazdem Tomaszw Mazowiecki przybliy si do Ziemi dzkiej, Panorama Robotnicza,
nr 14, 4 VIII 1981 r., s. 1, 2.
BMTM, sygn. 8713, Problemy, wnioski, pytania i postulaty mieszkacw miasta Tomaszowa Maz.
Ibidem, s. 9.
BMTM, sygn. 8560, Pierwszy krok, NSZZ Solidarno Informuje, 12 II 1981 r., s. 2.
B. Jeak, Wybory w organizacjach zakadowych NSZZ Solidarno, Panorama Robotnicza, nr 2 (117),
18 II 1981 r., s. 4.
Z. Wichrowski, Wybory do wadz Regionu NSZZ Solidarno, Panorama Robotnicza, nr 7 (122), 31 V
1981 r., s. 1.
J. Gral, R. Kotewicz, Dwa, op. cit., s. 158.
J. Nadolski, Protesty przeciwko brakom w zaopatrzeniu, Panorama Robotnicza, nr 15, 10 VIII 1981 r., s. 1.
Ibidem, s. 2.
J. Mieszczankowski, Ze zaopatrzenie przyczyn napi, Panorama Robotnicza, nr 2122, 5 X 1981 r.,
s. 3.
J. Nadolski, Panorama relacjonuje z ostatniej chwili, Panorama Robotnicza, nr 23, 16 X 1981 r., s. 1.
J. Mojkowski, Zakoczenie strajku w Tomaszowie Mazowieckim, ycie Warszawy, nr 6, 1981, s. 3.
BMTM, sygn. 8713/I17, Owiadczenie Zarzdu Regionalnego wojewdztwa piotrkowskiego.
J. Mieszczankowski, Chronologia, op. cit., s. 3, 4.
2011-02-07 12:10:40
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93

Ibidem, s. 85.
R. Konrat, W. Pulikowski, Zwizki zawodowe dowiadczenia i perspektywy, Warszawa 1984, s. 95.
Ibidem, s. 75.
J. Nadolski, Porozumienie midzy ministrem Przemysu Lekkiego, a NZZ Wkniarzy i Solidarnoci,
Panorama Robotnicza, nr 1 (116), 20 I 5 II 1981 r., s. 1, 3.
Spotkanie wadz miasta z przedstawicielami zwizkw branowych, Panorama Robotnicza nr 4 (119), 25 III
1981 r., s. 2.
T. Woczyk, Monografia tomaszowskiej jednostki Milicji Obywatelskiej i Suby Bezpieczestwa 19451989 r.
oraz wasne spostrzeenia i refleksje, Tomaszw Mazowiecki 1989, t. 5, s. 615, ksero w posiadaniu
BMTM.
Warto byo y, Echo. Magazyn Regionalny 1997, nr 49, s. 14.
Ibidem, s. 67, 68.
938
SAWOMIR MAKSYMOWICZ Od jawnoci do podziemia. Sekcja Suby Zdrowia

NSZZ Solidarno Regionu Mazowsze w latach 1980 1983
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
Hejna Mariacki, nr 8, (366) VIII 1981, numer powicony Solidarnoci w hodzie witej pamici prymasowi Polski Stefanowi kardynaowi Wyszyskiemu, s. 2.
Ibidem, s. 2.
St. Grzonkowski, W. Szkiela, czy nas Solidarno. Kronika Solidarnoci Suby Zdrowia 19802005,
Warszawa 2006, s. 62. Poprawi warunki pracy suby zdrowia, aby zapewni pen opiek medyczn
osobom pracujcym.
Hejna Mariacki, nr 8 (366), VIII 1981 r., s. 4.
Ibidem, s. 4.
Ibidem, s. 8.
Ibidem, s. 10
St. Grzonkowski, W. Szkiela, czy nas Solidarno, s. 95.
Ibidem, s. 84.
Ibidem, s. 87.
Protok porozumienia zawartego pomidzy Komisj Rzdow a delegacj pracownikw suby zdrowia
NSZZ Solidarno wydawnictwo zwizkowe Mazowsze do uytku wewntrzzwizkowego.
Ibidem, s. 1.
Ibidem, s. 101.
Ibidem, s. 102/103.
http://pl.wikiquote.org/wiki/J%C3%B3zef_Cyrankiewicz (data korzystania: 27 VII 2010 r.).
Ibidem, s. 110.
Ibidem, s. 139.
Archiwum KK NSZZ Solidarno.
Relacja ustna prof. dr hab. med. Wojciecha Maksymowicza, dziekana Wydziau Medycznego UWM w Olsztynie, kierownika kliniki uniwersyteckiej neurochirurgii take w Olsztynie dla autora.
Relacja ustna Wojciecha Maksymowicza dla autora.
Hejna Mariacki, nr 8 (366), VIII 1981, Numer powicony Solidarnoci w hodzie witej pamici prymasowi Polski Stefanowi kardynaowi Wyszyskiemu, s. 10
Relacja ustna Wojciecha Maksymowicza.
ARKADIUSZ CZWOEK Sytuacja w bydgoskiej subie zdrowia w okresie szesnastu

miesicy legalnej Solidarnoci (19801981)
1

Wrocaw 2005, s. 95121; M. Kietliski, wier wieku podlaskiej Solidarnoci. NSZZ Solidarno Region
Biaystok 19802005, Biaystok 2005, s. 1113; idem, NSZZ Solidarno w Biaymstoku w okresie legalnej
dziaalnoci (19801981), [w:] Pocztki Solidarnoci w pnocno-wschodniej Polsce (19801981), red.
T. Danilecki, Biaystok 2005, s. 1415; Z. Matusewicz, Sierpie 80 w Szczecinie, Szczecin 1994, s. 4740;
M. Dbrowski, Lubelski lipiec 1980, Lublin 2006, s. 165191.
2011-02-07 12:10:40
PRZYPISY
10
11
12
13
14
15
16
17
Archiwum Instytut Pamici Narodowej w Bydgoszczy (dalej: AIPN By), 077/490, t. 1, k. 94, Informacje do
wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy w dniu 23 X 1979 r.; ibidem, 0085/933, k. 48, Notatka subowa, 2 III 1980 r., Bydgoszcz; Kiedy wicej lkw?, Dziennik Wieczorny, 6 XI 1980 r., nr 240 (3647), s. 3.
AIPN By, 077/490, t. 1, k. 176, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy 21 III 1980 r.;
ibidem, 0085/933, k. 45, Informacje k.o. Jerzego z 28 XII 1979 r., Bydgoszcz; ibidem, 0085/933, k. 47,
Notatka subowa, 1 II 1980 r., Bydgoszcz; ibidem, 0085/933, k. 49, Notatka subowa, 17 V 1980 r., Bydgoszcz.
AIPN By, 0085/933, k. 5647, Omwienia informacji i spotkania z k.o. Jerzym, 30 III 1980 r., Bydgoszcz;
J. Domaniewski, Powstanie i rozwj Akademii Medycznej im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, [w:] Historia
szkolnictwa wyszego w Bydgoszczy, pod red. Z. Mackiewicza, Bydgoszcz 2004, s. 1516; zob. M. ak,
Walka Suby Bezpieczestwa z duszpasterstwem suby zdrowia w dawnym wojewdztwie bydgoskim
w wietle dokumentw z zasobu Instytutu Pamici Narodowej, [w:] Koci w obliczu totalitaryzmw. Zbir
studiw dla uczczenia XXV rocznicy mczeskiej mierci ksidza Jerzego Popieuszki, Toru 1617 X 2009 r.,
pod red. W. Polaka, W. Rozynkowski, M. Biakowskiego, J. Kufla, Toru 2010, s. 472478.
J. Jagieo, Powstanie i dziaalno organizacyjna NSZZ Solidarno w regionie bydgoskim (do lipca 1981 r.),
Kronika Bydgoska, 1995, t. 17, s. 2527; AIPN By, 0085/933, k. 58, Notatka subowa dotyczca spotkania
z k.o. ps. Jerzy odbytego 15 VIII 1980 r., Bydgoszcz; Protok porozumienia zawartego przez Komisj
Rzdow i Midzyzakadowy Komitet Strajkowy 31 sierpnia 1980 r. w Stoczni Gdaskiej, [w:] Sprawy gospodarcze w dokumentach pierwszej Solidarnoci, oprac. J. Luszniewicz, A. Zawistowski, Warszawa 2008, t. 1,
16 VIII 1980 30 VI 1981, s. 8284.
S. Grzonkowski, Sekretariat Ochrony Zdrowia NSZZ S (http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.
php?title=T00691_Sekretariat_Ochrony_Zdrowia_Gda%C5%84sk); P. Adamowicz, Alina Pienkowska, [w:]
Opozycja w PRL. Sownik biograficzny 195689, pod red. J. Skrzyskiego, Warszawa 2002, t. 2, s. 245
247.
AIPN By, 077/490, t. 2, k. 115, 123, 146, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy
w dniu 3 IX 1980 r.; 4 IX 1980 r.; 9 IX 1980 r.; J. Koper, Solidarno w Instytucie Pediatrii Akademii
Medycznej w Krakowie-Prokocimiu w latach 19801981, [w:] NSZZ Solidarno Krakowskiej Suby
Zdrowia w latach 19801989. Wspomnienie uczestnikw, Krakw 2006, s. 8586.
AIBN By, 077/490, k. 181, Do pracownikw poszczeglnych jednostek Wojewdzkiego Szpitala Zespolonego i Szpitala XXX-lecia w Bydgoszczy, 10 IX 1980 r., Bydgoszcz.
J. R. Sielezin, op. cit., s. 174179; AIPN By, 077/490, t. 2, k. 219; t. 3, s. 17, Informacje do wojewdzkiej
instancji partyjnej w Bydgoszczy 23 IX 1980 r., 23 X 1980 r.; ibidem, 077/377, t. 1, k. 187188, Meldunek
o sytuacji polityczno-operacyjnej w wojewdztwie bydgoskim z 3 X 1980 r., Bydgoszcz.
AIPN By, 077/490, t. 3, k. 85, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy w dniu 17 X
1980 r.; ibidem, AIPN By, 077/377, t. 2, k. 8, 58, Meldunki o sytuacji polityczno-operacyjnej w wojewdztwie
bydgoskim z 17 X 1980 r., 29 X 1980 r., Bydgoszcz.
AIPN By, 077/377, t. 2, k. 20, Meldunek o sytuacji polityczno-operacyjnej w wojewdztwie bydgoskim
z 21 X 1980 r., 29 X 1980 r., Bydgoszcz; ibidem, 077/490, t. 3, k. 102, Informacje do wojewdzkiej instancji
partyjnej w Bydgoszczy 21 X 1980 r.; ibidem, 0085/933, k. 60, Notatka subowa dotyczca spotkania z k.o.
ps. Jerzy odbytego 31 X 1980 r., Bydgoszcz.
AIPN By, 077/490, t. 3, k. 158, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy w dniu 21 X
1980 r.; ibidem, 077/377, t. 2, k. 67, 77, Meldunek o sytuacji polityczno-operacyjnej w wojewdztwie bydgoskim z 31 X 1980 r., 2 XI 1980 r., Bydgoszcz.
AIPN By, 077/490, t. 3, k. 158, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy w dniu 1 XI
1980 r.
AIPN By, 077/490, t. 3, k. 168, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy w dniu 2 XI
1980 r.
077/377, t. 2, k. 81, Meldunek o sytuacji polityczno-operacyjnej w wojewdztwie bydgoskim z 31 X 1980 r.,
Bydgoszcz.
AIPN By, 077/377, t. 2, k. 20, Meldunek o sytuacji polityczno-operacyjnej w wojewdztwie bydgoskim z 3 XI
1980 r., Bydgoszcz; 51 ofiar tragicznego poaru w Grnej Grupie, Dziennik Wieczorny, 3 XI 1980 r., nr 237
(3644), s. 12; Kolejne miertelne ofiary poaru w Grnej Grupie, Dziennik Wieczorny, 5 XI 1980 r., nr 239
(3646), s. 1; K. Osiski, NSZZ Solidarno Region Bydgoski, [w:] NSZZ Solidarno 1980-1989, t. 3, Polska
Pnocna, Warszawa 2010, s. 377378; idem, Zarys dziejw NSZZ Solidarno Regionu Bydgoskiego
(19801990), Gdask 2010, s. 4346.
AIPN By, 077/490, t. 3, k. 176, 180, 184, 192, 197, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy z 57 XI 1980 r., 911 XI 1980 r.; ibidem, 077/377, t. 2, k. 88, 92, 95, 104, Meldunek o sytuacji politycz-
2011-02-07 12:10:40
18
19
20
21
22
23
24
25
26
no-operacyjnej w wojewdztwie bydgoskim z 57 XI 1980 r., 9 XI 1980 r., Bydgoszcz; Archiwum Pastwowe
w Bydgoszczy (AP w Bydgoszczy), Komitet Wojewdzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Bydgoszczy (KW PZPR w Bydgoszczy), 51/XIV/4, t. 3, k. 15, KW PZPR w Bydgoszczy do Wydziau Organizacyjnego Komitetu Centralnego PZPR, 11 X 1980 r., Bydgoszcz; Telegram Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ Solidarno do premiera Jzefa Pikowskiego w sprawie podjcia rozmw z przedstawicielami
NSZZ Solidarno suby zdrowia, owiaty oraz cukrownictwa, 9 XI 1980 r., Warszawa, [w:] Sprawy gospodarcze w dokumentach pierwszej Solidarnoci, s. 144; Sytuacja pacowa pracownikw suby zdrowia,
Dziennik Wieczorny 12 XI 1980 r., nr 244 (3651), s. 1; A. Kowal, Solidarno Suby Zdrowia w Polsce
i w Maopolsce, [w:] NSZZ Solidarno Krakowskiej Suby Zdrowia, s. 7273; P. Kopiski, Wsppraca
Niezalenego Zrzeszenia Studentw Akademii Medycznej z NSZZ Solidarno Akademii Medycznej
w Krakowie w latach 19801989, [w:] NSZZ Solidarno Krakowskiej Suby Zdrowia, s. 121128; Odezwa
Tymczasowego Komitetu Zaoycielskiego NZSP PG do studentw i pracownikw Politechniki Gdaskiej
(http://dlibra.karta.org.pl).
AP w Bydgoszczy, KW PZPR w Bydgoszczy, 51/XIV/4, t. 3, k. 16, KW PZPR w Bydgoszczy do Wydziau
Organizacyjnego Komitetu Centralnego PZPR, 11 XI 1980 r., Bydgoszcz.
AIPN By, 077/490, t. 3, k. 203, 208, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy z dnia
1112 XI 1980 r.; ibidem, 077/377, t. 2, k. 86, 116, 121, 137, Meldunek o sytuacji polityczno-operacyjnej
w wojewdztwie bydgoskim z 4 XI 1980 r., 1112 XI 1980 r., 16 XI 1980 r., Bydgoszcz; W. Polak, Najtrudniejsze egzaminy. Niezalene Zrzeszenie Studentw Uniwersytetu Mikoaja Kopernika na tle wydarze
w kraju i regionie (19801982), Toru 2001, s. 48.
AIPN By, 077/377, t. 2, k. 124, Meldunek o sytuacji polityczno-operacyjnej w wojewdztwie bydgoskim z 4 XI
1980 r., Bydgoszcz.
AIPN By, 077/490, t. 3, k. 219, 227, 230, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy
z 1518 XI 1980 r.; S. Grzonkowski, Sekretariat Ochrony Zdrowia NSZZ S (http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=T00691_Sekretariat_Ochrony_Zdrowia_Gda%C5%84sk); Jeszcze o pitkowym strajku WPK. Owiadczenie NSZZ Solidarno, Dziennik Wieczorny, 11 XI 1980 r., nr 243 (3650),
s. 2; Protok nr 44 z posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR 7 listopada 1980 r., [w:] Tajne dokumenty
Biura Politycznego. PZPR a Solidarno 19801981, Londyn 1992, s. 163; Protok porozumienia midzy
Komisj rzdow a delegacj pracownikw zdrowia zrzeszonych w NSZZ Solidarno zawartego 16 XI
1980 r. w Gdasku, (http://dlibra.karta.org.pl).
AIPN By, 0085/933, k. 6162, Notatka subowa, 24 XI 1980 r., Bydgoszcz; ibidem, 0085/933, k. 63, Notatka
subowa dotyczca spotkania z ko ps. Jerzy, 22 XII 1980 r., Bydgoszcz; ibidem, 077/490, t. 4, k. 13, 19,
23, 78, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy z 35 XII 1980 r., 16 XII 1980 r.; ibidem,
077/377, t. 2, k. 189, Meldunek o sytuacji polityczno-operacyjnej w wojewdztwie bydgoskim z 2 XII 1980 r.,
Bydgoszcz.
AIPN By, 0085/933, k. 63, Notatka subowa dotyczca spotkania z ko ps. Jerzy, 28 I 1981 r., Bydgoszcz;
ibidem, 077/490, t. 4, k. 44, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy z 25 I 1981 r., 16 XII
1980 r.; T. Chinciski, Jutro wolna sobota, Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej, 2003, nr 10 (33), s. 5346;
D. Iwaneczko, Opr spoeczny a wadza w Polsce poudniowo-wschodniej 19801989, Warszawa 2005,
s. 7678; B. Szymaska, Problem wolnych sobt w zakadach dopiero raczkuje, Dziennik Wieczorny nr 228
(3635), 21 X 1980 r., s. 3.
AIPN By, 077/490, t. 4, k. 119, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy z 10 II 1981 r.
AIPN By, 077/490, t. 4, k. 128, 219, 237, t. 5, k. 1, 25, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej
w Bydgoszczy z 20 III 1981 r., 28 III 1981 r., 30 III 1981 r., 1 IV 1981 r., 6 IV 1981 r; J. R. Sielezin, op. cit.,
s. 247261; T. Chinciski, Bydgoski marzec 1981 r., Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej, 2002, nr 12 (23),
s. 6570; idem, Note przeciw rolniczej Solidarnoci, Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej, 2006, nr 34
(6263), s. 7991; S. Dbrowski, Solidarno Rolnikw indywidualnych 19761981. Geneza, nurty, zarys
dziaalnoci (opracowania analityczne i wybr rde), Wrocaw 1993, s. 4144; Krajowa Komisja Porozumiewawcza NSZZ Solidarno. Posiedzenie w dniach 31 III 1 IV 1981 r., Archiwum Solidarnoci, Seria:
Dokumenty, Warszawa 1987 r., t. 14, s. 115, 213; Por. Krajowa Komisja Porozumiewawcza NSZZ Solidarno. Posiedzenie w dniu 4 czerwca 1981 r., Archiwum Solidarnoci. Seria: Dokumenty, Warszawa
1995; J. Ciekiewicz, Organizacja i pierwsze lata dziaalnoci wolnych zwizkw zawodowych w Akademii
Medycznej i Pastwowym Szpitalu Klinicznym, [w:] NSZZ Solidarno Krakowskiej Suby Zdrowia, s. 48;
J. Niemczyk, Rekonstrukcja wydarze w gmachu Urzdu Wojewdzkiego w Bydgoszczy z dnia 19 marca
1981 r., Kronika Bydgoska 1991, t. 13, s. 940.
AIPN By, 0085/933, k. 6768, Notatka subowa, 30 IV 1981 r., Bydgoszcz; ibidem, 0085/933, k. 69, Notatka subowa dotyczca spotkania z ko ps. Jerzy, 28 V 1981 r., Bydgoszcz; ibidem, 0085/933, k. 7072,
940
2011-02-07 12:10:40
PRZYPISY
27
28
29
Notatka subowa dotyczca spotkania z ko ps. Jerzy, 26 VI 1981 r.; ibidem, Notatka subowa dotyczca
spotkania z ko ps. Jerzy, 8 VII 1981 r., Bydgoszcz; ibidem, 077/490, t. 7, k. 156, 261, Informacje do wojewdzkiej instancji partyjnej w Bydgoszczy z 29 IV 1981 r., 6 VI 1981 r.; Owiadczenie KKP z 23 IV 1981 r.
dotyczce stanowiska rzdowego do rozmw z Solidarnoci, [w:] Krajowa Komisja Porozumiewawcza
NSZZ Solidarno. Posiedzenie w dniu 23 IV 1981 r., Archiwum Solidarnoci. Seria: Dokumenty, Warszawa 1995, s. 245246.
AIPN By, 0085/933, k. 7475, Notatka subowa dotyczca spotkania z ko ps. Jerzy, 19 X 1981 r., Bydgoszcz;
ibidem, 077/377, t. 7, k. 48, 193, t. 8, k. 79, 99, 121, Meldunek o sytuacji polityczno-operacyjnej w wojewdztwie bydgoskim z 10 VIII 1981 r., 14 IX 1981 r., 19 X 1981 r., 22 X 1981 r., 27 X 1981 r. Bydgoszcz;
A. Paczkowski, Droga do mniejszego za. Strategia i taktyka obozu wadzy lipiec 1980 stycze 1982,
Krakw 2002, s. 221224.
AIPN By, 077/377, t. 8, k. 126, 145, Meldunek o sytuacji polityczno-operacyjnej w wojewdztwie bydgoskim
z 2728 X 1981 r., Bydgoszcz.
AIPN By, 077/377, t. 8, k. 230, t. 9, k.4748, 166, Meldunek o sytuacji polityczno-operacyjnej w wojewdztwie
bydgoskim z dnia 11 XI 1981 r.; 23 XI 1981 r.; 14 XII 1981 r., Bydgoszcz; Solidarno Suby Zdrowia
w Polsce i w Maopolsce, [w:] NSZZ Solidarno Krakowskiej Suby Zdrowia, s. 7475.
cz 4. INNE RODOWISKA
JAKUB KUFEL Rola dziaaczy Ruchu Modej Polski w strajku sierpniowym w Stoczni Gdaskiej
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
Zob. P. Zaremba, Modopolacy, Gdask 2000.

E. Orlof, A. Pasternak, R. Pawlikowski [oprac.], Myl programowa opozycji demokratycznej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 19761980, Rzeszw 1993, s. 204.
Informacje Piotra Adamowicza.
Bratniak 1979, nr 18, s. 16; http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=001979018016
(data korzystania: 2 VI 2010 r.).
Zbir notacji filmowych Europejskiego Centrum Solidarnoci, Solidarno. Co zostao? Arkadiusz Rybicki.
Zob. IPN Gd 161/177, Dokument z 3 VIII 1980 r. w Gdasku. Areszt ledczy w Gdasku. Rozprawa odwoawcza odbya si 11 VII 1980 r. Wyrok zosta podtrzymany. IPN Gd 013/136, t. 13, Szyfrogram z 11 VII
1980 r. sporzdzony przez Naczelnika Wydziau Inspekcji do Naczelnika Wydziau II Biura ledczego MSW
w Warszawie.
Zbir notacji filmowych Europejskiego Centrum Solidarnoci, Solidarno. Co zostao? Boena Rybicka.
Ibidem, Maciej Grzywaczewski, s. 10.
Informacje Macieja Grzywaczewskiego.
Informacje Aleksandra Halla, Macieja Grzywaczewskiego, Mirosawa Rybickiego.
W zwizku z obawami przed krwawym stumieniem strajku (nasuchiwano, czy po ulicach Gdaska nie jed
czogi), przekazali im adresy do swoich bliskich (matek, on) z prob o poinformowanie ich o strajku, gdyby
nastpia jego pacyfikacja. Zbir notacji filmowych Europejskiego Centrum Solidarnoci, Solidarno. Co
zostao? Boena Rybicka.
IPN Gd 0046/364/1, Informacja TW Rybaka z 16 VIII 1980 r., k. 160.
Owiadczenie Ruchu Modej Polski z 15 VIII 1980 r. Dokument w posiadaniu Mirosawa Rybickiego.
Informacje Mirosawa Rybickiego.
Informacje Aleksandra Halla.
IPN Gd 0046/364/1, Notatka subowa sporzdzona przez Berezowskiego z 16 VIII 1980 r.
S. Cenckiewicz, Suba Bezpieczestwa w walce z Ruchem Modej Polski 19791988, Pami i Sprawiedliwo 2003, nr 2, s. 134; Zob. IPN Gd 0046/364/1, Operacja Brama, [w:] Materiay operacyjne dotyczce wydarze Sierpnia 1980, passim.
Ibidem, informacja TW Antoniego z 17 VIII 1980 r.
Informacje Aleksandra Halla; Suba Bezpieczestwa w ramach planu sporzdzia charakterystyki, ktre
miay kompromitowa czonkw RMP. Odnotowywali w nich m.in. informacje na temat dziaalnoci antysocjalistycznej przedstawicieli Ruchu oraz fakt ich uchylania si od pracy. Sporzdzono notatki przeciw Boenie Rybickiej, Arkadiuszowi Rybickiemu, Andrzejowi Somiskiemu, Dariuszowi Kobzdejowi, Aleksandrowi
2011-02-07 12:10:40
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
40
41
42
43
44
Hallowi, Wiesawowi Somiskiemu. W notatce skierowanej przeciw Boenie Rybickiej czytamy: Pomimo
redniego wyksztacenia i modego wieku nie podejmuje staej pracy zawodowej. Dotychczas dorywcze zatrudnienie wykorzystaa do dziaalnoci antysocjalistycznej. IPN Gd 0046/364/1, Charakterystyki dziaaczy
RMP. Boena Rybicka; W charakterystyce Dariusza Kobzdeja odnotowano: Pochodzi z rodziny inteligenckiej, sam nigdy nie pracowa fizycznie, nie ma wic prawa zabiera gosu w kwestiach dotyczcych postulatw robotniczych. Na terenie Stoczni przebywa bezprawnie. Ibidem, Dariusz Kobzdej.
Na przykad Mirosaw Rybicki na przepustce mia zapisane stanowisko cznika, Magdalena Modzelewska
stanowisko maszynistki. Zob. przepustki Mirosawa Rybickiego, Magdaleny Modzelewskiej, w posiadaniu
Mirosawa Rybickiego.
Suba Bezpieczestwa podzielia czonkw Ruchu wspomagajcych strajk na dwie grupy: RMP dziaa
w dwch niejako poziomach. cise grono Hall, Grzywaczewski, Arkadiusz Rybicki, M. Rybicki, B. Rybicka oraz M. Modzelewska przesiaduj w zasadzie na obradach MKS []. Sia robocza RMP ze
St. Czerwiskim i Sawomirem Rybickim szaleje na odcinku wywoenia bibuy ze SG [Stoczni Gdaskiej
J. K.]. IPN Gd 0046/364/1; Notatka subowa Misiewicza z 23 VIII 1980 r.
W rozmowie z Mirosawem Rybickim stwierdzi, e RMP co prawda popiera w peni program zawarty w postulatach robotniczych, nie oznacza to jednak aprobaty wszelkich postulatw, ktre wysuwaj robotnicy.
Stwierdzi, e postulaty mog ulega radykalizacji, a niektre mog mie charakter demagogiczny lub wrcz
nieodpowiedzialny. IPN Gd 0046/364/1, Notatka subowa Dyrektora H. Walczyskiego z 17 VIII 1980 r.,
k. 23.
Informacje Aleksandra Halla.
P. Adamowicz, Solidarno na sklejce. Gdzie s dokumenty z Sierpnia 80?, Rzeczpospolita dodatek Plus
Minus, 30 VIII 2003.
Informacje Boeny Rybickiej; Suba Bezpieczestwa odnotowaa take ten fakt: O godz. 18 zaczo si
naboestwo prowadzone prawdopodobnie przez Boen Rybick. Przed Stoczni okoo 300 osb. Modl
si w intencji zatrzymanych i eby Komisja Rzdowa zacza z nimi prowadzi rozmowy. IPN Gd 0046/364/1,
Notatka subowa sporzdzona przez Banaszaka z 22 VIII 1980 r., k. 44.
Informacje Magdaleny Modzelewskiej.
IPN Gd 0046/363/1, Informacja TW Grzegorza z 16 VIII 1980 r., k. 160.
W pierwszym okresie strajku istniaa dua obawa przed jego krwaw pacyfikacj. Z relacji Piotra Adamowicza
wynika, e przed msz, ktra odbywaa si w niedziel 17 sierpnia, praat Jankowski nie zjad niadania, ba
si bowiem, e otrzyma postrza w brzuch, ktry miaby pa z budynku pooonego w pobliu bramy nr 2,
a rany jelit lecz si najlepiej na pustym odku. Informacje Piotra Adamowicza.
IPN Gd 340/1, t. 1, Charakterystyka dziaalnoci RMP w czasie i po wydarzeniach sierpniowych, k. 81.
Zbir notacji filmowych Europejskiego Centrum Solidarnoci, Solidarno. Co zostao? Mirosaw Rybicki;
Informacj o tym przekaza Subom Bezpieczestwa TW Grzegorz: Mirosaw Rybicki przekaza dziaaczowi WZZ 3 matryce z owiadczeniem Ruchu Modej Polski. Osobnik ten ma zorganizowa dalsz produkcj tych materiaw. [] Okoo 19.00 Mirosaw Rybicki ma zorganizowa na terenie Stoczni im. Lenina dalszy
kolporta ulotek RMP. IPN Gd 0046/364/1, Notatka subowa ze spotkania z TW ps. Grzegorz odbytego
16 VIII 1980 r.
Informacje Grzegorza Grzelaka.
IPN Gd 0046/364/1; Notatka subowa kpt. T. Kaczmarka z 15 VIII 1980 r.
Ibidem, Notatka subowa Nicera, Grabowskiego, Winiewskiego z 16 VIII 1980 r.; Dziaacze Ruchu przygotowali si take na moliwo blokady stoczni. TW Pawe informowa: RMP przygotowuje rozwinicie
dziaalnoci poligraficznej na wypadek zablokowania Stoczni. Przygotowywany jest [dodatkowy J. K.]
papier39.
IPN Gd 013/136, t. 1. Szyfrogram z 20 VIII 1980 r. skierowany do Wydziau Inspekcji Biura ledczego Ministerstwa Spraw Wewntrznych w Warszawie.
IPN Gd 0046/364/1; Informacja TW Roberta z 23 VIII 1980 r.
Zjednoczona Partia Robotnicza drodzy towarzysze dogada si z wami robotnikami, mamy wsplne cele,
otrzymacie podwyki, s pewne trudnoci, ale bd dla was pienidze. Ale ebycie nie myleli, adnych
swobd zwizkowych, adnej wolnoci; Cyt za: ibidem, s. 23.
Zbir notacji filmowych Europejskiego Centrum Solidarnoci, Solidarno. Co zostao? Maciej Grzywaczewski.
942
2011-02-07 12:10:41
PRZYPISY
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
Po strajku w Stoczni Gdaskiej tablice zawisy w siedzibie Solidarnoci, gdzie niszczay w kbach dymu
nikotynowego. W 1981 r. Maciej Grzywaczewski postanowi, e trzeba je podda konserwacji i przekaza
je do Centralnego Muzeum Morskiego, ktre wykonao kopi tablic. Gdy wprowadzono stan wojenny,
konserwator zabytkw Wiesaw Urbaski zorganizowa ich ewakuacj do jego mieszkania. Wraz z nim
pomidzy patrolami ZOMO tablice zawinite w koce przewozi kierowca Dariusz Chekowski. Zostay one
zamontowane przy drewnianym przepierzeniu na strychu w mieszkaniu Urbaskiego. Chciaem je odda
jak ponownie nastaa rewolucja. Chodziem do rnych zwizkowych oficjeli. Ale nikogo tablice nie interesoway. Odpowiadali, e moe pniej si nimi zajm. [] W poowie lat 90. doszedem do wniosku, e
z muzeum wziem wic do muzeum zwrc. I oddaem. Przez lata 80. poza Urbaskim i Chekowskim
nikt nie wiedzia, gdzie s tablice. P. Adamowicz, Solidarno na sklejce. Gdzie s dokumenty z Sierpnia
80?, Rzeczpospolita dodatek Plus Minus, 30, 2003.
Maciej Grzywaczewski wspomina, e pod jego mieszkaniem sta radiowz MO. Prbowano go zatrzyma,
ale udao mu si uciec milicji. Pod bram Stoczni byo ju w miar bezpiecznie. Mimo tego dziaaczom Ruchu
towarzyszy cigy lk, e strajk zostanie spacyfikowany. Informacje Boeny Rybickiej i Macieja Grzywaczewskiego.
Z posiadanych przez nas informacji wynika, i przepustk wydan przez Midzyzakadowy Komitet Strajkowy a upowaniajc do wejcia na teren stoczni posiadaj nastpujcy wymienieni czoowi aktywici RMP:
Aleksander Hall, Arkadiusz, Boena i Mirosaw Rybiccy, Wiesaw i Andrzej Somiscy, Piotr Dyk, Piotr
Szczudowski [dziaacz ROPCiO], Magdalena Modzelewska, Maciej Grzywaczeski, Jan Samsonowicz, Piotr
Bystrzanowski. IPN Gd 0046/364/1, Meldunek operacyjny Zastpcy Naczelnika Wydziau III KW MO w Gdasku mjr. Czesawa Wojtalika do Naczelnika Wydziau I Departamentu III Ministerstwa Spraw Wewntrznych
w Warszawie, 26 VIII 1980 r.
Wedug Wiesawa Somiskiego natomiast: w pertraktacjach z komisj rzdow naleaoby aktualnie
zmieni taktyk postpowania (w zwizku z rozszerzaniem si nastrojw niezadowolenia w innych regionach
kraju). Do M. Jagielskiego wedug W. Somiskiego nie naley wysya delegacji, a wystosowa pismo komunikat, mwicy o tym, e powsta zrb Midzymiastowego Komitetu Strajkowego, ktry przekaza
wszelkie penomocnictwa na rce MKS z siedzib w Stoczni Lenina. IPN Gd 0046/364/1, Informacja z 28
VIII 1980 r., k. 369.
IPN Gd 0046/364/1, Informacja z 26 VIII 980 r., k. 345.
Zbir notacji filmowych Europejskiego Centrum Solidarnoci, Solidarno. Co zostao? Boena Rybicka.
Zbir notacji filmowych Europejskiego Centrum Solidarnoci, Solidarno. Co zostao? Grzegorz Grzelak.
Zbir notacji filmowych Europejskiego Centrum Solidarnoci, Solidarno. Co zostao? Maciej Grzywaczewski.
TOMASZ KOZOWSKI Wadze PRL wobec Niezalenego Zrzeszenia Studentw.

Kryzys rejestracyjny, padziernik 1980 luty 1981
1
2
4
5
6
7
8
9
Cyt. za R. Kowalczyk, Studenci 81, Warszawa 2000, s. 63.

Archiwum Akt Nowych, KC PZPR, LVIII/769, Notatka w sprawie przewidywanych przeksztace w rodowisku studenckim w roku akademickim 1980/1981, b.p.
Wyboru dokonano spord wielu propozycji, takich m.in., jak Solidarno Zrzeszenia Studentw Polskich,
Niezalene Zrzeszenie Studentw Polskich, Oglnopolskie Niezalene Zrzeszenie Studentw Polskich,
Niezaleny Zwizek Studentw.
A. Anusz, Niezalene Zrzeszenie Studentw w latach 19801989, Warszawa 1991, s. 7.
AAN, KC PZPR, XIA/1296, Notatka w sprawie rejestracji statutw Niezalenych Zrzesze Studentw, 6 XI
1980, k. 1215. Rozwizanie o rejestracji na ciece odrzuciy take uczelnie gdaskie: AM, PGd, WSWF,
ktre zgosiy gotowo rejestracji poprzez rektorw i senaty swoich uczelni (Od nowa 1980, nr 4).
AAN, KC PZPR, XIA/1296, Notatka w sprawie rejestracji, op. cit.
Ibidem.
No wic. Biuletyn NZS UWr nr 6, 11 X 1980.
J. Czaputowicz, Walka o legalizacj Niezalenego Zrzeszenia Studentw, [w:]: Jestecie nasz wielk
szans. Modzie na rozstajach komunizmu 19441989, Warszawa 2009, s. 261.
2011-02-07 12:10:41
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
AAN, KC PZPR, LVIII/769, Notatka w sprawie rozmw z przedstawicielami Oglnopolskiego Komitetu Zaoycielskiego Niezalenego Zwizku Studentw, b.p.
AAN, KC PZPR, LVIII/769, Notatka w sprawie rozmw, op. cit.
J. Czaputowicz, Walka o legalizacj, op. cit., s. 262.
Ibidem, s. 262; AAN, KC PZPR, LVIII/769, Notatka w sprawie rozmw z przedstawicielami Oglnopolskiego Komitetu Zaoycielskiego NZS, 18 XI 1980; Komunikat OKZ NZS z 17 XI 1980, Post factum, 21 XI
1980 r.
Reduta. Nieregularny Trzytygodnik Akademicki, nr 6, 22 II 1981 r.
Nauki, Szkolnictwa Wyszego i Techniki; Handlu Zagranicznego i Gospodarki Morskiej; Kultury i Sztuki; MON;
Ministerstwa Sprawiedliwoci; Ministerstwa Zdrowia i Opieki Spoecznej; MSW; Gwnego Komitetu Kultury
Fizycznej; Biura Prawnego Urzdu Rady Ministrw.
AZS, NZS i SZSP.
Rozporzdzenie ministra nauki, szkolnictwa wyszego i techniki z 18 XII 1980, Dz. U 1981, nr 1, poz. 3.
Reduta. Nieregularny Trzytygodnik Akademicki, nr 6, 22 II 1981 r.
Przemodelowano kilka sformuowa, najwiksze zastrzeenia ze strony wadz wzbudzay zapisy w sprawie
strajkw, jednak i t kwesti udao si rozwiza.
Informacja dotyczca sytuacji w rodowisku akademickim szk wyszych podlegych MNSzWiT, cyt. za:
R. Kowalczyk, Studenci 81, op. cit., s. 65.
Wczeniejsze praktyki sugeroway skuteczno takiej strategii, 15 XII 1980 r. delegacja ZU NZS UJ spotkaa si z podsekretarzem stanu w MNSzWiT i uzyskaa do daleko idce zapewnienia o zamianach,
ktre byy nastpnie wprowadzane powolnie lub wcale. Taki mechanizm pozwala na uspokojenie poszczeglnych uniwersyteckich KU NZS a jednoczenie nie pociga za sob znaczcych skutkw w dziaaniach
MNSzWiT. Komunikat kocowy ze spotkania w Biuletyn NZS UJ, nr 8, 1980, s. 66.
AAN, Urzd Rady Ministrw, 135/4, Zapis przebiegu obrad na posiedzeniu Rady Ministrw 29 I 1981 r., k. 3.
Na tym samym posiedzeniu minister Grski wyraa obaw o bezpieczestwo swojego ministerstwa: nie jest
wykluczone, e np. ekipa studentw UW NZS, jeeli sytuacja bdzie si komplikowa w wyniku niepowodzenia
rozmw w odzi, moe si zjawi 400500 osb i przystpi do okupacji gmachu ministerstwa, ibidem, k. 9.
AAN, Urzd Rady Ministrw, 135/6, Zapis przebiegu obrad na posiedzeniu Rady Ministrw w dniu 2 II
1981 r., k. 3845.
R. Kowalczyk, Studenci 81, op. cit., s. 173, 178180, 185.
J. Czaputowicz, Walka o legalizacj, op. cit., s. 276.
Ze strony studentw obecni byli: Jacek Czaputowicz, Krzysztof Osiski, Teodor Klincewicz, Stefan Ciela,
Jacek Kubiak, R. Kowalczyk, Studenci 81, op. cit., s. 189
Informacja o konsultacjach dotara do SB. Meldunek z 15 II 1981 r. informuje, e czonkowie OKZ NZS
przeprowadzili konsultacje z Geremkiem i opracowali konstruktywny tekst, ktry mia by przedstawiony
w odzi, AIPN, BU 01228/2618/CD, k. 760. Przy okazji wydania wywiadu-rzeki z Jarosawem Guzym
(R. Spaek, J. Guzy, U rde zego i dobrego. Rozmowy z pierwszym przewodniczcym Krajowej Komisji
Koordynacyjnej NZS, Warszawa 2009) w prasie komentowano kwesti udziau doradcw NSZZ Solidarno w rejestracji NZS (patrz: B. Wildstein, U rde adu III Rzeczypospolitej, Rzeczpospolita, 22 VI
2010 r. oraz polemika J. Czaputowicz, Studenci sami wywalczyli sobie NZS, Rzeczpospolita, 7 VII 2010 r.).
Zachowane dokumenty i relacje wiadcz o tym, e studenci byli czynnymi uczestnikami wypracowywania
taktyki negocjacji z wadzami. Wsparcie ze strony ekspertw i prowadzenie przez nich zakulisowych negocjacji byo niezwykle istotne, jednak dziaania te prowadzono za wiedz i zgod NZS oraz przy poszanowaniu interesw rodowiska studenckiego.
AAN, KC PZPR, LVIII/628, List Ministra Grskiego, b.p.
AAN, URM, 34/4, Notatka w sprawie sytuacji w rodowisku studenckim, k. 45.
R. Kowalczyk, Studenci 81, op. cit., s. 198201.
AAN, KC PZPR, Wydzia Organizacyjny, 926/5, Analiza polityczna porozumie zawartych przez komisj
Midzyresortow z przedstawicielami studentw, b.p. Mimo tego, e technicznie rzecz biorc, NZS stosujc
zapis o konstytucji, porednio uznaje zwierzchni rol partii (efemeryczny zapis o PZPR jako przewodniej
sile politycznej spoeczestwa) to jednak takiej zdobyczy negocjacyjnej jak usunicie kierownicy nie naley
lekceway.
AAN, KC PZPR, Wydzia Organizacyjny, 926/5, Analiza polityczna porozumie zawartych przez komisj
Midzyresortow z przedstawicielami studentw, b.p.
944
2011-02-07 12:10:41
PRZYPISY
Waldemar Rozynkowski Znaczenie czasu przeomu dla rozwoju duszpasterstwa ludzi

pracy na przykadzie diecezji chemiskiej. Wybrane zagadnienia
1
2
5
6
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
P. Boryszewski, Duszpasterstwa ludzi pracy w latach 19731990, Warszawa 1995, s. 7.

Zob. A. Dudek, R. Gryz, Komunici i Koci w Polsce (19451989), Krakw 2006, s. 47; W. Rozynkowski,
Dziaania Urzdu Bezpieczestwa Publicznego wobec sodalicji mariaskich w Grudzidzu (19481951)
w wietle zachowanych rde, Rocznik Grudzidzki, nr 18, 2009 , s. 245269.
Bogosawiony Jerzy Popieuszko. Zapiski, listy i wywiady ks. Jerzego Popieuszki 19671984, oprac. G. Bartoszewski, Warszawa 2010, s. 106108.
P. Raina, Ks. Henryk Jankowski proboszcz parafii w. Brygidy, Pozna 2001, s. 21; M. Wyrwich, Kapelani
Solidarnoci 19801989, Warszawa 2005, s. 191206.
P. Boryszewski, op. cit., s. 27.
Zob. J. aryn, Dzieje Kocioa katolickiego w Polsce (19441989), Warszawa 2003, s. 489; M. Kindziuk,
wiadek prawdy. ycie i mier ksidza Jerzego Popieuszki, Czstochowa 2004, s. 207210; J. Majewska,
Ks. Jerzy Popieuszko niestrudzony kapelan ludzi pracy, [w:] Koci w obliczu totalitaryzmw, red. W. Polak, W. Rozynkowski, M. Biakowski, J. Kufel, Toru 2010, s. 22.
Dwudziestolecie Duszpasterstwa Ludzi Pracy w Toruniu 19852005 (Duszpasterstwo Ludzi Pracy Diecezji
Toruskiej), Toru bd., parafia pw. Wniebowzicia Najwitszej Marii Panny, s. 41, p. 2.
W. Kasyna, Sze lat u boku bp. Bernarda Czapliskiego (19081980), [w:] Ksiga Jubileuszowa 350 lat
Wyszego Seminarium Duchownego w Pelplinie (16512001), Pelplin 2001, s. 445448.
Ks. Biskup Marian Przykucki (yciorys), Studia Pelpliskie 1981, nr 12, s. 910.
M. Wyrwich, op. cit., s. 173188. Najpeniejsz charakterystyk roli, jak odegra ks. Hilary Jastak podczas
strajkw sierpniowych przedstawi: J. Wsowicz, Posuga duszpasterska ks. Praata Hilarego Jastaka podczas
strajkw gdyskich stoczniowcw i portowcw w czasie Sierpnia 80, [w:] Tosamo kulturowo-cywilizacyjna
Gdyni. Gdynia w warunkach wspczesnej unifikacji i dywersyfikacji kulturowo-cywilizacyjnej, red. M. Gawron,
H. Gogowska, Zeszyty Gdyskie 2009, nr 4, s. 89139.
Zob. E. Szczesiak, B. Borusewicz, Jak run mur. Rozmowy z liderem opozycji demokratycznej legend
Sierpnia 80 oraz podziemia Solidarnoci, pierwowzorem Czowieka z elaza, Warszawa 2005, s. 77; za:
J. Wsowicz, op. cit., s. 9495.
K. Wjcicki, Rozmowy z ksidzem Hilarym Jastakiem, Gdynia 1994, s. 168; J. Wsowicz, op. cit., s. 96
97.
J. Wsowicz, op. cit., s. 103106.
W. Polak, Sierpie nad Wis i Drwc. Strajki i protesty w Toruniu i wojewdztwie toruskim latem 1980 r.,
Gdask 2010, s. 197198.
Ibidem, s. 50 i n.
Kurenda Kurii Biskupiej Chemiskiej w Pelplinie 1980, nr 32, s. 200, (26 VIII 1980).
Kurenda Kurii Biskupiej Chemiskiej w Pelplinie 1980, nr 42, (12 XII 1980).
Kurenda Kurii Biskupiej Chemiskiej w Pelplinie 1981, nr42, poz. 141, (29 XII 1981).
Zob. W. Polak, Trudne lata przeomu. Szkice z historii najnowszej, Gdask 2006, s. 267.
W. Polak, Parafia Matki Boskiej Zwyciskiej i w. Jerzego w okresie stanu wojennego i w latach nastpnych
(19811989 r.), [w:] 100-lecie kocioa pod wezwaniem Matki Boskiej Zwyciskiej i witego Jerzego w Toruniu, Toru 2007, s. 103125, 131, fot. 10.
W. Kasyna, Marian Przykucki. Ostatni biskup chemiski (19811992), Studia Pelpliskie 1992, nr 23,
s. 133135.
Zob. I. Mazanowska, Interwencje biskupa Mariana Przykuckiego w sprawie uwolnienia internowanych
z diecezji chemiskiej, [ w:] Stan wojenny. Fakty, hipotezy, interpretacje. Zbir studiw, red. A. Czwoek,
W. Polak, Toru 2008, s. 287 i n.
GRZEGORZ BAZIUR Midzy wiernoci socjalizmowi a sub Bogu, Polsce i blinim:

harcerstwo w Polsce w okresie rewolucji Solidarnoci (19801981)
1
2
Tekst Przyrzeczenia Harcerskiego, obowizujcego w ZHP w latach 19641989.

Tekst Przyrzeczenia Harcerskiego, obowizujcego w ZHP w latach 19321950, przyjty przez niezalene
rodowiska harcerskie w PRL, obowizuje obecnie w organizacjach harcerskich w Polsce.
W drugiej poowie lat siedemdziesitych w PRL zaczy powstawa rne organizacje opozycyjne, jednak
wyodrbniy si dwa gwne nurty: reformatorski, skupiony wok rodowiska Komitetu Obrony Robotnikw
(KOR) i niepodlegociowy wok Konfederacji Polski Niepodlegej (KPN). KOR powsta po strajkach w Radomiu, Ursusie i Pocku w czerwcu 1976 r., a w swoim programie reprezentowa nurt laicki, liberalno-lewicowy i reformatorski, dc do uzyskania swoistej autonomii przez spoeczestwo, poprzez przestrzeganie
2011-02-07 12:10:41
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
praw czowieka. Wiosn 1977 r. KOR przeksztaci si w Komitet Samoobrony Spoecznej KOR. Z kolei
1 wrzenia 1979 r. powstaa KPN, ktra nawizywaa do tradycji niepodlegociowych, czerpicych swoje
idee z myli politycznej pisudczykw. W tekcie Aktu Konfederacji Polski Niepodlegej stwierdzono m.in.: My
[] uczestnicy i przedstawiciele rnych ugrupowa niepodlegociowych, demokratycznych, ludowych, socjalistycznych i narodowych, oraz dziaajce indywidualnie [] Zawizujemy niniejszy AKT KONFEDERACJI,
aby zczy swe siy i dziaania w celu odzyskania niezawisej pastwowoci polskiej, ktrej ustrj, wadz
i charakter okrel swobodnie wszyscy wspobywatele. []. Do Aktu doczono Deklaracj Ideow KPN;
zob. Akt Konfederacji Polski Niepodlegej [w:] Dokumenty programowe Konfederacji Polski Niepodlegej
(1 wrzesie 1979 22 stycze 1980), Warszawa 1980, s. 3; Deklaracja Ideowa Konfederacji Polski Niepodlegej z 1 IX 1979 r. [w:] ibidem, s. 34. Pod deklaracj podpisy zoyli: Jan Bogusawski, Krzysztof Bzdyl,
Wanda Chylicka, Teodor Dbrowski, Stefan Dropiowski, Zbigniew Drozdowski, Stanisaw Franczak, Ryszard
Fryga, Krzysztof Gsiorowski, Zdzisaw Jamroek, Stanisaw Janik-Palczewski, Tadeusz Jandziszak, Stanisaw Janowski, Romana Kahl-Stachniewicz, Ryszard Kossowski, Bernard Kolenik, Roman Kraszewski,
Roman Kciuczek, Stefan Kucharzewski, Zdzisaw Kutnowski, Marek Lachowicz, Adam Macedoski, Zygmunt
Marowski, Nina Bronisawa Milewska, Mieczysaw Majdzik, Antoni Mynarski, Leszek Moczulski, Micha
Muzyczka, Micha Niesyn, Ryszard Nowak, Krzysztof Ostaniec, Marek Pauszyski, Marek Porbski, Jan
Prawski, Maciej Pstrg Bieleski, Stanisaw Sikora, Matylda Sobieska, Tadeusz Stachnik, Tadeusz Staski,
Janusz Stolarski, Romuald Szeremietiew, Wojciech Szostak, Anna Szuwarska, Jerzy Sychut, Stanisaw Tor,
Kazimierz Traczewski, Zygmunt Urban, Apolinary Wilk, Ryszard Jan ywiecki.
Motywy, 25 III 1973.
W. Hausner, Skauting plus niepodlego, Krakw 2008, s. 128.
Leksykon harcerstwa, red. O. Fietkiewicz, Warszawa 1988, s. 504.
Harcerska Suba Polsce Socjalistycznej, op. cit., s. 5.
Ibidem, s. 9194.
W. Hausner, op. cit., s. 129.
Jutro socjalistycznej Polski budujemy dzi. Wybrane materiay i dokumenty VI Zjazdu ZHP, Warszawa 1977,
s. 32.
Ibidem, s. 533.
Ibidem, s. 131.
A. F. Baran, Walka o ksztat harcerstwa w Polsce (19801989). Niepokorni i niezaleni, Warszawa 2007,
s. 60 [tabela 1].
Zasady Porozumienia Krgw Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego, Motywy 1980, nr 49,
s. 2; por. A. F. Baran, op. cit., s. 6566.
S. Czopowicz, KIHAM. Zarys wydarze, wybr dokumentw i relacji, Warszawa 1998, s. 54; por. A. F. Baran,
op. cit., s. 42.
Zob. Tajne dokumenty Biura Politycznego. PZPR a Solidarno (19801981), oprac. Z. Wodek, Londyn
1992, s. 195197.
W skad redakcji wchodzili m.in.: hm. Stanisaw Czopowicz, hm. Grzegorz Nowik, phm. Leszek Truchlewski,
hm. Andrzej Gorczycki, hm. Andrzej Suchocki; natomiast w okresie stanu wojennego m.in.: Marek Frckowiak
i Krzysztof Stanowski. Charakterystycznym znakiem wydawnictwa bya lilia z literami ONC (Ojczyzna, Nauka,
Cnota) i uoonym w pkole Niezalenego Wydawnictwa Harcerskiego, gdzie z litery W wychodzia charakterystyczna, jak w znaczku Solidarnoci, biao-czerwona flaga. Warto podkreli, e do 1984 r. nakadem
Niezalenego Wydawnictwa Harcerskiego ukazao si blisko dwadziecia pozycji w tym m.in.: R. Baden-Powell, Wskazwki dla skautmistrzw, Warszawa 1981; Eksperyment wdrowniczy. Harcerstwo w warszawskich szkoach rednich w latach 19571959, Warszawa 1981; A. Paweek, Moda druyna, Warszawa 1981;
Stanowisko Rady Porozumienia KIHAM w sprawie odrodzenia ZHP, Warszawa 1981; A. Kamiski, Wielka
gra, Warszawa 1983 [antydatowane 1981]; i wiele innych. W latach 19831985 Niezaleny Ruch Harcerski
wydao kilka publikacji wsplnie z Wydawnictwem Gos, Bibliotek Historyczn i Literack i Wydawnictwem
Unia. Od 1988 r. kontynuacj Niezalenego Wydawnictwa Harcerskiego bya Harcerska Oficyna Wydawnicza Bratnie Sowo.
W. Hausner, Harcerski niezaleny ruch wydawniczy (19801989), Kwartalnik Historyczny ZHR 1997, nr 5,
s. 2435.
S. Czopowicz, op. cit., s. 68.
B. liwerski, Przyrzeczenie Harcerskie, Krakw 1994, s. 144.
Ibidem, s. 79.
946
2011-02-07 12:10:41
PRZYPISY
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
Andrzej Ornat urodzi si 16 wrzenia 1946 r. w Garwolinie, polski dziaacz polityczny i harcerski, minister
czonek Rady Ministrw w latach 19821985. Ma wyksztacenie wysze pedagogiczne, w 1977 r. ukoczy
Uniwersytet Warszawski. W latach 19661990 by czonkiem PZPR, pniej Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej. W latach 19641967 pracowa jako nauczyciel w Szkole Podstawowej w Zagrzu, nastpnie
w aparacie organizacyjnym ZHP jako zastpca komendanta Hufca w Garwolinie, a w latach 19681971 by
tam komendantem, pniej by zastpc komendanta i komendantem Chorgwi Mazowieckiej (19741975),
kierownikiem wydziau organizacyjnego Gwnej Kwatery ZHP. W latach 19791980 peni funkcj zastpcy
naczelnika, a 19801982 by naczelnikiem ZHP. By czoowym instruktorem z mianowania partyjnego (nomenklatury PZPR), ktry zwalcza przemiany w harcerstwie w latach osiemdziesitych, m.in. odpowiada za
zwalczanie rodowiska Porozumienia Krgw Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego. Od
lipca 1982 do listopada 1985 r. by ministrem czonkiem Rady Ministrw ds. modziey i sekretarzem Komitetu Rady Ministrw ds. Modziey, w latach 19811986 by te czonkiem Komitetu Centralnego PZPR,
a w latach 19861990 ostatnim I sekretarzem Komitetu Wojewdzkiego PZPR w Siedlcach. Po rozwizaniu
PZPR w styczniu 1990 r. na XI Zjedzie i przemianowaniu w Socjaldemokracj Rzeczypospolitej Polskiej
wszed w skad Rady Naczelnej SdRP. Ukoczy podyplomowe studia w Szkole Gwnej Handlowej w Warszawie i Wyszej Szkole Zarzdzania i Marketingu w Warszawie. W latach 19901993 by kierownikiem
Centralnej Skadnicy Harcerskiej i firmy produkujcej narzdzia Black&Decker, za w latach 20032006
czonkiem Zarzdu Grupy Swarzdz, dyrektorem zarzdzajcym, wiceprezesem Zarzdu Swarzdz Market
SA i wiceprezesem Zarzdu Swarzdz Meble S.A., jest czonkiem Rady Fundacji Pokolenia i Stowarzyszenia Przyjaci Harcerstwa. Zob. A. Kiewicz, Harcerstwo w Polsce Ludowej, Wrocaw 2003.
S. Czopowicz, op. cit., s. 133.
J. Januszewska-Jurkiewicz, Niezalene rodowiska harcerskie w wojewdztwie katowickim w pierwszej
poowie lat osiemdziesitych XX wieku [w:] Na ziemi naszej rozelem harcerzy Z dziejw harcerstwa na
Grnym lsku, red. K. Heska-Kwaniewicz, Katowice 2007, s. 146.
S. Czopowicz, op. cit., s. 130131; B. Leonhard, Ks. Bp Jan Pietraszko druh podharcmistrz, Krakowski
Rocznik Historii Harcerstwa 2005, t. 1, s. 205.
B. liwerski, op. cit., s. 148.
Ibidem, s. 148149.
Byli to: Grzegorz Nowik, Andrzej Jaczewski, Wojciech Wrblewski, Kazimierz Wiatr, Wiesaw Pietruszak.
W. Hausner, M. Kapusta, Harcerstwo duchowej niepodlegoci. Duszpasterstwo harcerskie w dokumentach
Suby Bezpieczestwa i archiwaliach rodowisk harcerskich 1983 1989, Krakw 2009, s. 35.
A. F. Baran, op. cit., s. 8993.
Ibidem, s. 108112.
Ibidem, s. 118.
J. Parzyski, Ruch Harcerski Rzeczypospolitej 19831989, Krakw 1991, s. 119.
A. F. Baran, op. cit., s. 111119.
Ibidem, s. 146147.
Druyny Niezalenego Ruchu Harcerskiego prowadziy dziaalno w: Bielsku Podlaskim, Bychawie, Bydgoszczy, Biaymstoku, Chemie, w Chybiu, Dbskiej Woli, Horyszowie Polskim, Jeleniej Gry, Gorzowie
Wielkopolskim, Kielcach, Koskowoli, Kraniku, Kaliszu, Katowicach, Kdzierzynie-Kolu, Koobrzegu, Lubartowie, odzi, ukowie, Midzyrzeczu Podlaskim, Misku Mazowieckim, Milanowie, Opolu, Opolu Lubelskim,
Oarowie Mazowieckim, w Pocku, Poznaniu, Poniatowie, Puawach, Pisku, Poraju, Pruszkowie, Radomiu,
Rybniku, w Sandomierzu, Supsku, Suwakach, Skarysku-Kamiennej, widniku, widnicy, Trzebini, Urzdowie, Winiczu, Warszawie, Wodawie, Wicborku, Wrocawiu, Zagrzu, Zamociu i w Zotowie.
ANDRZEJ K. PIASECKI Przeom lat 1980/1981 we wsplnotach lokalnych. Nisza

historiograficzna
1
M. Kempny, Jedna Polska i wiele ojcowizn. Midzy wsplnot narodow i wieloci wsplnot lokalnych, [w:]
Jak yj Polacy, red. H. Domaski, A. Ostrowska i A. Rychard, Warszawa 2000, s. 424.
Z. Rykiel, Globalno a lokalno, [w:] Spoecznoci lokalne. Teraniejszo i przyszo, red. B. Jaowiecki,
W. ukowski, Warszawa 2006.
Jednak wikszo delegatw urodzia si na wsi lub w miastach do pidziesiciu tysicy mieszkacw.
B. Kaliski, Antysocjalistyczne zbiorowisko. I Krajowy Zjazd Delegatw NSZZ Solidarno, Warszawa
2003, s. 34.
S. Stefaski [W. Suleja], Solidarno na Dolnym lsku, Wrocaw 1986; N. Szutnik, [R. Kozowski], Solidarno w Regionie toruskim 13 XII 31 VI 1984, Warszawa 1988; Z. Zwoniak, Jak rodzia si Solidarno.
Region Dbrowski 19801981, Warszawa 1990.
2011-02-07 12:10:41
5
6
7
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Zob. Z. Sumara, Solidarno tarnowska. Kalendarium 19781981, Tarnw 2009 r.

Zob. A. Frydrysiak, T. Woyniec, Solidarno w wojewdztwie koszaliskim 19801989, Koszalin 2006.
W tej grupie naley wymieni zwaszcza prace: G. Schlender, Solidarno Wielkopolski Poudniowej w latach
19802000. Zarys dziejw, Kalisz 2001; E. Wilkowski, Solidarno na Ziemi Chemskiej w latach 19801989,
Chem 2005; E. Wilkowski, Solidarno na Ziemi Zamojskiej w latach 19801989, Chem 2009.
M. Kietliski, Kalendarium NSZZ Solidarno Region Biaystok 19801999, Biaystok 2000; ks. K. Litwiejko, Bibliografia drukw niezalenych biaostocczyzny 19801990, Biaystok 2001; A. Kupidowski, NSZZ
Solidarno Region Biaystok w latach 19801981, Warszawa 2001; M. Kietliski, Stan wojenny na Biaostocczynie 13 grudnia 1981 22 lipca 1983, Biaystok 2001; Wadza i opozycja w stanie wojennym na
Biaostocczynie, red. T. Danilecki, M. Kietliski, Biaystok 2006.
Stan wojenny w Wielkopolsce, red. S. Jankowiak i J. Miosz, Pozna 2004.
A. Grajewski, A. Kasprzykowski, Czas prby. Solidarno na Podbeskidziu w latach 19802005, BielskoBiaa 2006, s. 132144.
A. Kostyra, Powstanie i dziaalno NSZZ Solidarno w kombinacie Przemysowym Huty Stalowa Wola
i Regionie Ziemia Sandomierska 19801981, Stalowa Wola 2000; Solidarno 19801989 w Stalowej Woli
(album).
B. Gurba, Solidarno w Gliniku Gorlicach 19801989, Gorlice Krakw 2000.
Z. Mazur, Solidarno Ziemi Chrzanowskiej, Chrzanw 2005.
P. Perchel, R. Adamczyk, Starachowickie wydawnictwa niezalene 19801990 na tle innych miast regionu,
Starachowice 2008.
Ziemi Tarnogrskiej drogi do wolnoci. 13 grudnia 19811989, red. S. Kowolik, Tarnowskie Gry 2002;
25 lat Solidarnoci Ziemi Puawskiej, Puawy 2005.
J. Sadecki [M. Garden], Nowa Huta: ziarna gniewu, ziarna nadziei, Warszawa 1989.
R. Kowalczyk, Czas prby. Wielu Wrocaw 19801989, Wrocaw 2005.
http://www.nadstobrawa.za.pl (data korzystania: 12 III 10) stron stworzya Boena Szubert z Kluczborka
(od 1988 r. w RFN). Opublikowanie tam nazwisk dziaaczy Solidarnoci bdcych tajnymi wsppracownikami SB wywoao sdowe procesy oraz medialne spory. Nie przekrela to jednak dorobku tej witryny.
http://opole.gazeta.pl/opole/1,35114,7644378,Sad__Ryszard_Gleich_nie_byl_agentem_SB.html (data korzystania: 28 IV 10);
http://opole.gazeta.pl/opole/1,35114,7644361,Pozwa_IPN_za_dyskryminacje_w_dostepie_do_akt.html (data
korzystania: 28 IV 10);
http://swkatowice.mojeforum.net/temat-vt8395.html?postdays=0&postorder=asc&start=0 (data korzystania:
28 IV 10);
http://wzzw.wordpress.com/2010/01/16/apel-w-sprawie-encyklopedii-solidarnosci/ (data korzystania:
28 IV 10).
Autor na potrzeby tego referatu przeprowadzi kwerend w Bibliotece Jagielloskiej. Dostp do wikszoci
opracowa historii regionw Solidarnoci jest tam ograniczony. Biblioteka najczciej posiada tylko jeden lub
dwa egzemplarze takich wydawnictw, rzadko s one moliwe do wypoyczenia. Zdecydowana wikszo
z nich znajduje si w Czytelni Zbiorw Rzadkich, do ktrej np. studenci i uczniowie maj dostp wycznie na
podstawie pisemnego polecenia od profesora lub instytucji.
Nie wszystkie miasta powiatowe (jest ich trzysta czternacie) posiadaj monografie. Autor zapozna si z ok.
setk takich wydawnictw dostpnych w Bibliotece Jagielloskiej. Pod uwag brane byy tylko prace wydane
w III RP, wikszo z nich ukazaa si w XXI wieku. Wszystkie byy dotowane ze rodkw publicznych.
Ok. 2006 r. w prasie i Internecie zaczy pojawia si informacje o wjtach i radnych w III RP, ktrzy w PRL
byli tajnymi wsppracownikami sub specjalnych. Jednak kwestia ta nie zostaa poruszona w jakiejkolwiek
monografii miasta wydanej po tej dacie.
Iawa 13052005. Siedemset lat dziejw, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2006; Dziedzictwo Warmii. Lidzbark
Warmiski 13082008, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008.
Gostynin. Szkice z przeszoci, red. B. Konarska-Pabiniak, Gostynin 2004; Biaobrzegi. Studia i szkice z dziejw miasta, red. R. Renz, Radom 1999; Brzesko. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, J. Lach, Brzesko 2006;
J. Fikus, Lubliniec: z dziejw miasta na Grnym lsku, Lubliniec 2003; Lubartw i Ziemia Lubartowska, red.
M. Kozio, Lubartw 1999; Lipno i okolice. Materiay do monografii, t. 16: 20042008, red. R. Specjalski;
S. Tokarczuk, Lubin. Dzieje miasta, Wrocaw 2003; Pajczno poprzez wieki, red. J. i K. Pachowie, Czstochowa 2002; G. Ryewski, Sokow Podlaski. Dzieje miasta i okolic, Biaystok Sokow Podlaski 2006.
Drawsko Pomorskie 12971997. Studia z dziejw miasta, red. B. Polak, Koszalin Drawsko Pomorskie 1997,
s. 198; Kwidzyn. Dzieje miasta, t. 2, red. K. Mikulski i J. Liguz, Kwidzyn 2004.
B. Krasnowolski, Chrzanw. Studia z dziejw miasta i regionu, t. 3, Chrzanw 2009, s. 338.
948
2011-02-07 12:10:42
PRZYPISY
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
Brzeziny. Dzieje miasta do roku 1995, red. K. Badziak, d Brzeziny 1997, s. 423. Ksika sygnowana
przez Zarzd Miasta i Oddzia dzki PTH.
Dzieje Lborka, red. J. Borzyszkowski, Lbork Gdask 2009, s. 606.
Czuchw. Zarys dziejw, red. T. Gasztold i W. Zybao, Czuchw 1998, s. 292.
Grodzisk Wielkopolski. Zarys dziejw miasta, red. B. Polak, Grodzisk Wielkopolski 1990, s. 284.
W. Tatarczyk, Dzieje Hajnwki 19442000, Hajnwka 2001, s 126.
widwin 12961996. Studia z dziejw miasta, red. B. Polak, Koszalin widwin 1996, s. 218.
J. Abramski, Zawiercie, studium monograficzne, Zawiercie 1994.
Sucha Beskidzka, red. J. Hampel, F. Kiryk, Krakw 1998, s. 406.
Opoczno. Studia i szkice z dziejw miasta, red. M. Meducka, Kielce 2003.
Ostrowiec witokrzyski monografia historyczna miasta, red. W. Kotasiak, Ostrowiec w. 1997, s. 288.
W. Jedliski, Malbork dzieje miasta, Malbork 2000.
Brodnica. Siedem wiekw miasta, red. J. Dygdaa, Brodnica 1998, s. 343. Rzekomy agodny przebieg stanu
wojennego w tym miecie atwo zweryfikowa, wpisujc np. w Google fraz represje w Brodnicy. I uzyskujemy na ten temat rzeczowy tekst autorstwa Piotra Grewskiego:
http://www.legendybrodnicy.tnb.pl/print.php?type=A&item_id=81 (data korzystania: 22 III 10).
Biaobrzegi. Studia i szkice z dziejw miasta, red. R. Renz, Radom 1999, s. 187.
Brzozw. Zarys monograficzny, red. J. F. Adamski, Brzozw 1990.
1000lecie stolicy polskich uyc, red. T. Jaworski, ary 2005.
Z. Otrba, Grudzidz. Kronika dziejw miasta, Gdask 1999, s. 138.
R. Kaczmarek i J. Myszor, Bieru. Monografia historyczna, Bieru 2007, s. 399.
wiebodzice. Zarys monografii miasta, red. K. Matwijowski, Wrocaw wiebodzice 2001, s. 277.
roda lska dzieje miasta wina i skarbw, red. R. erlik, Wrocaw 2006, s. 320.
Dzieje Zotoryi, red. R. Gadkiewicz, Zotoryja Wrocaw 1997, s. 316.
Kdzierzyn-Kole. Monografia miasta, red. E. Nycz i S. Senft, Opole 2001, s. 221.
Ostrw Wielkopolski, red. S. Nawrocki, Pozna 1990, s. 368.
Nowe Miasto Lubawskie zarys dziejw, red. M. Wojciechowski, Nowe Miasto Lubawskie 1992, s. 380;
W. Mrozowicz, P. Wiszniewski, Olenica od czasw najdawniejszych po wspczesno, Wrocaw 2006,
s. 288.
Trzebnica. Zarys rozwoju miasta na przestrzeni wiekw, red. L. Wiatrowski, Wrocaw Trzebnica 1995,
s. 442.
Z. Mogilnicki, Dziadowo w latach 13441994. Zarys dziejw, Dziadowo 2000.
Oawa. Zarys monografii miasta, red. K. Matwijowski, Wrocaw Oawa 2004, s. 277.
Oarw dzieje miasta i gminy, red. F. Kiryk, Krakw 2009, s. 618.
Godap i okolice, red. J. Kopcia, Suwaki 1995, s. 145.
Historia Bytowa, red. Z. Szultka, Bytw 1998, s. 518; Dzieje Chojnic, red. K. Ostrowski, Chojnice 2003;
Kodzko, dzieje miasta, red. R. Gadkiewicz, Kodzko 1998, s. 268; Dzieje Nowego Tomyla, red. B. Polak,
Nowy Tomyl 1998, s. 226; Subice 19451995, red. M. Rutowska, Subice 1996; Dzieje remu, red. M. Rezler, Pozna 2003, s. 361; widwin 12961996, op. cit., s. 218; Dzieje Wgrowca, red. E. Makowski, Pozna
1994, s. 248; K. Sychowicz, Zambrw na przestrzeni wiekw, Zambrw 2006.
J. Szlaszyski, A. Makowski, Augustw: monografia historyczna, Augustw 2007; Bdzin 13582008, red.
A. Glimos-Nadgrska, t. 3, Bdzin 2008; Limanowa. Dzieje miasta 19451989, red. T. Biedro, Krakw 2002;
ask. Dzieje miasta, red. J. miaowski, ask 1998; czyca. Monografia miasta do 1990 r., red. R. Rosin,
czyca 2001; Z. Wolski, Lukw i Ziemia ukowska. Kalendarium 12331994, ukw; Cz. uczak, Dzieje
Mogilna, Pozna 1999, s. 508; J. Szczepaski, Dzieje Wyszkowa i okolic, Warszawa 1998, s. 317.
A. Koodziejczyk, T. Swata, M. Szczupak, Wgrw, dzieje miasta i okolic 19442005, Wgrw 2006, s. 434.
Zgierz. Dzieje miasta do 1988 r., red. R. Rosin, d Zgierz 1995, s. 506512.
Dzieje Golubia-Dobrzynia, t. 4, red. K. Mikulski, Toru 2008.
Biaogard 12991999: studia z dziejw miasta, red. B. Polak, Koszalin Biaogard 1999.
Sanok. Dzieje miasta, red. F. Kiryk, Krakw 1995, s. 964955.
JOANNA SADOWSKA Jestemy za socjalistycznym charakterem odnowy ZMSP

wobec Solidarnoci i przemian w Polsce w latach 19801981
1
2
3
Archiwum Akt Nowych w Warszawie [dalej: AAN], Zwizek Socjalistycznej Modziey Polskiej Zarzd Gwny w Warszawie [dalej: ZSMP], 17/I/1, I Krajowy Zjazd ZSMP. Stenogram z obrad 2829 IV 1976 r., k. 49.
Statut Zwizku Socjalistycznej Modziey Polskiej, Warszawa 1977, pkt. 2, 7.
AAN, ZSMP, 17/II/13, k. 20, IV Plenum ZG, 8 XII 1980 r.
2011-02-07 12:10:42
4
5
6
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48

AAN, ZSMP, 17/I/17, k. 86, Stenogram z obrad III Nadzwyczajnego Zjazdu ZSMP z 24 IV 1981 r.
Tondera po tych wydarzeniach zosta odwoany z funkcji szefa SZSP na Wydziale Historycznym, nie przyzna
si do udziau w pobiciu. D. Wielowieyska, Tondera i inni, Gazeta Wyborcza nr 173, z 27 VII 1999 r., s. 3.
Folcik bi, i to nielekko (rozmowa z Henrykiem Wujcem), Gazeta Wyborcza nr 265 z 24 XI 1996 r.; J. Kuro,
Gwiezdny czas, Londyn 1991 r., s. 7880.
J. Nachya, Nowych spraw nie naprawimy starymi metodami, Sztandar Modych nr 210 z 2 IX 1980 r.
AAN, ZSMP, k.118, Stenogram z obrad III Nadzwyczajnego Zjazdu ZSMP z 24 IV 1981 r.
Zdaniem ZSMP-owcw z Cegielskiego, Sztandar Modych nr 220 z 1314 IX 1980 r.
Rezolucje modziey, Sztandar Modych nr 227 z 22 IX 1980 r.
M. Ryczkowski, Dyskutuje modzie, Sztandar Modych nr 227 z 22 IX 1980 r.
Odnale tosamo, Sztandar Modych nr 282 z 21 XI 1980 r.
Realizacja postulatw modziey, Sztandar Modych nr 231 z 26 IX 1980 r.
Zwizek zawodowy, to rwnie my, Sztandar Modych nr 15 z 21 I 1981 r.
Nadszed czas dziaania, Sztandar Modych nr 28 z 5 II 1981 r.
Nie jest atwo zdoby zaufanie modziey. Rozmowa z przewodniczcym ZG ZSMP Jerzym Jaskierni,
Sztandar Modych nr 225 z 28 IX 1981 r.
Modzieowa dyskusja w Hucie im. Lenina, Sztandar Modych nr 234 z 30 IX 1980 r.
A. Kotek, Moje lata w ZSMP, [w:] Rzecz o ZSMP bez upiksze, ale i bez negacji, Warszawa 2003,
s. 28.
J. Haderek, Niech ZSMP ma jasno okrelone prawa i obowizki, Sztandar Modych nr 286 z 2930
XI 1980 r.
K. Janik, Ruch modzieowy u progu lat osiemdziesitych, Warszawa 1985, s. 36, 4546.
Uchwaa III Plenum Zarzdu Gwnego ZSMP, Sztandar Modych nr 235 z 1 X 1980 r.
VII Plenum KC PZPR. Andrzej Kotek, zastpca czonka KC, przewodniczcy RG FSZMP, przewodniczcy
ZG ZSMP, Sztandar Modych nr 290 z 4 XII 1980 r.
Aktywni uczestnicy pozytywnych przemian. Skrt referatu Prezydium Zarzdu Gwnego ZSMP, Sztandar
Modych nr 235 z 1 X 1980 r.
I. Czyewski, Z. Kulej, A. Rogiski, Demokratyczna dyskusja, Sztandar Modych nr 79 z 6 IV 1981 r.
Uchwaa III Plenum Zarzdu Gwnego ZSMP, Sztandar Modych nr 235 z 1 X 1980 r.
VIII Plenum KC PZPR. Wystpienie przewodniczcego RG FSZMP Andrzeja Kotka, Sztandar Modych
nr 35 z 12 II 1981 r.
Apel ZSMP-owcw w onierskich mundurach, Sztandar Modych nr 49 z 2 III 1981 r.
Stanowisko w sprawach kraju i ruchu studenckiego, Sztandar Modych nr 227 z 24 IX 1980 r.
Studenckie wnioski, Sztandar Modych nr 218 z 12 IX 1980 r.
Dyskusja o programie, Sztandar Modych nr 291 z 5 XII 2010 r.
Przyszo wsi w modych rkach, Sztandar Modych nr 245 z 13 X 1980 r.; List otwarty Rady Modziey
Wiejskiej ZG ZSMP, Sztandar Modych nr 263 z 3 XI 1980 r.
AAN, ZSMP, 17/II/13, k. 2223, 129, 211, IV Plenum ZG, 8 XII 1980 r.
K. Janik, op. cit., s. 35.
A. Kotek, op. cit., s. 2728.
Ibidem, s. 26.
Jestemy za socjalistycznym charakterem odnowy, Sztandar Modych nr 96 z 27 IV 1981 r.
A. Kotek, op. cit., s. 29.
AAN, ZSMP, 17/I/16, k. 87, 93, Stenogram z obrad III Nadzwyczajnego Zjazdu ZSMP z 23 IV 1981 r.
J. Jaskiernia, Gar refleksji o ZSMP, [w:] Rzecz o ZSMP, op. cit., s. 38.
AAN, ZSMP, 17/I/16, k. 56, 910, 1415, Stenogram z obrad III Nadzwyczajnego Zjazdu ZSMP z 23 IV
1981 r.
Statut Zwizku Socjalistycznej Modziey Polskiej uchwalony przez III Nadzwyczajny Zjazd ZSMP, Warszawa, 2327 IV 1981 r., Warszawa 1981, s. 34.
Statut Zwizku Socjalistycznej Modziey Polskiej, Warszawa 1976, pkt. 7.
Statut Zwizku Socjalistycznej Modziey Polskiej uchwalony przez III Nadzwyczajny Zjazd ZSMP, pkt. 5, 6,
7, 48, 49, 51, 53.
Deklaracja programowa ZSMP, Sztandar Modych nr 59 z 30.IV.1981 r.
950
2011-02-07 12:10:42
PRZYPISY
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
AAN, ZSMP, 17/I/16, k. 70, Stenogram z obrad III Nadzwyczajnego Zjazdu ZSMP z 23 IV 1981 r.; J. Jaskiernia, op. cit., s. 36.
Partnerstwo i samodzielno, Sztandar Modych nr 111 z 14 V 1981 r.; K. Janik, op. cit., s. 37, 53.
Ibidem, s. 43; J. Holzer, Solidarno 19801981. Geneza i historia, Warszawa 1990, s. 145.
L. Nauka, Zaufania nie mona zdoby deklaracjami, Sztandar Modych nr 240 z 15 X 1981 r.
Owiadczenie Sekretariatu ZG ZSMP, Sztandar Modych nr 71/72 z 2729 III 1981 r.
Stanowisko ZW ZSMP, Sztandar Modych nr 183/4 z 79 VIII 1981.
Wobec sytuacji w kraju. Stanowisko Prezydium ZG ZSMP, Sztandar Modych nr 17/18 z 1820 IX 1981 r.
List otwarty prezydium ZG ZSMP do czonkw Biura Politycznego KC PZPR w sprawie powoania Komitetu Rady Ministrw ds. Modziey, Sztandar Modych nr 234 z 8 X 1981.
Owiadczenie prezydium ZG ZSMP, Sztandar Modych nr 252 z 29 X 1981.
Modzi w reformie. Poradnik programowo-metodyczny, Warszawa 1982, s. 3.
K. Janik, op. cit., s. 61.
J. Walczak, Ruch studencki w Polsce, Warszawa 1990, s. 263.
AAN, Instytut Bada Problemw Modziey w Warszawie, 8/2, k. 7; G. Nowacki, Historia teraniejszo
polskiego ruchu modzieowego w wiadomoci pokolenia 8082, 1984 [maszynopis].
K. Janik, op. cit., s. 5556 i 85.
Cyt. za: J. Kofman, W. Roszkowski, Transformacja i postkomunizm, Warszawa 1999, s. 193.
JERZY KORDAS Pisudczycy w Komendzie Wojewdzkiej Milicji Obywatelskiej we

Wrocawiu Grupa Charukiewicza
1
2
5
6
7
8
9
10
11
12
J. Jakimczyk, Pisudczycy, kiedy w SB, ycie z 25 III 1997.

IPN Wr., sygn. 053/2153, Ocena sytuacji spoeczno-politycznej w woj. wrocawskim, dokument szefa KW
MO we Wrocawiu z jesieni 1984 r. z narady partyjnej w MSW, k. 35, tajne specjalnego znaczenia.
W artykule opieram si na zebranych przeze mnie relacjach: kpt. M. Charukiewicza, kpt. S. Wieczorka, chor.
T. Krysmalskiego, por. E. Czecha, sier. M. Szymonowicza, por. J. oziskiego, ppor. P. Pawowskiego.
Pierwsze relacje nagrywaem w 1993 r., potem w kolejnych latach, ostatnie w maju 2010 r. Ponadto korzystaem z relacji filmu dok. Wyprowadzeni z aparatu, re. Tomasz Orlicz, emisjaTVP Wrocaw, 15 X 1991.
Jan Charukiewicz (19241994) w czasie wojny zosta wcielony jako Litwin do Wehrmachtu, lecz by za
mody, wic skierowano go do modzieowych midzynarodowych brygad pracy (budowy drg, mostw itp.).
Pracowa w Rosji, Estonii, otwie i Niemczech. Potem trafi do batalionu Puawskiego w V Armii Amerykaskiej.
W 1946 r. przedosta si do Polski, na Ziemie Odzyskane (k. Bystrzycy Kodzkiej), gdzie mieszka u poznanych wczeniej Niemcw Lauterbachw. Tam aresztowaa go stra graniczna (WOP), trzy miesice przed
wyborami (by sekretarzem PSL). Odtd kilka lat (z przerwami) odsiedzia w wizieniach komunistycznych
(gwnie oskarano go o osabianie bezpieczestwa kraju i zdrad tajemnicy pastwowej). W latach 19551956
z koleg mia proces przed sdem wojskowym w Olsztynie, pod zarzutem zabicia oficera Informacji Wojskowej (koleg skazano na mier i powieszono, a Charukiewicza na pitnacie lat w cikich wizieniach
w Barczewie i Koronowie). Wyszed z wizienia w 1970 r. M. Charukiewicz skontaktowa si ze starszym
bratem dopiero w Polsce, po latach. Potem wraz z rodzin utrzymywa z nim poufny kontakt.
Zapis relacji kpt. M. Charukiewicza z 1993 r. zbiory J. Kordasa.
IPN Wrocaw, Archiwum KWP we Wrocawiu sygn. V-8574, Akta osobowe kpt. M. Charukiewicza: Owiadczenie kpt. M. Charukiewicza z 2 II 1981.
Zapis relacji kpt. M. Charukiewicza z 1993 i 2005 r. zbiory J. Kordasa.
Zapis relacji kpt. M. Charukiewicza z 1997 r. zbiory J. Kordasa.
czniczkami, informujcymi o agentach i podsuchach, byy m.in. Helena Boem, pierwsza ona b. kapitana
Kedywu A. Kaznowskiego (zmar w listopadzie 1981 r.), oraz Zofia Pauliska (druga ona A. Kaznowskiego). H. Boem chodzia np. do ks. Zienkiewicza czy opozycjonistki Danuty Stoeckiej. Zajmowaa si te kolportaem (miaa brata w Konfederacji Polski Niepodlegej), byy u niej przeszukania. Z kolei Pauliska
uprzedzaa o agentach i podsuchach m.in. opozycjonistw Piotra Starzyskiego czy doc. Bolesawa Gleichgewichta.
Relacje kapitanw S. Wieczorka i M. Charukiewicza z 2007 r. zbiory J. Kordasa..
Ibidem: Relacja chor. T. Krysmalskiego z 2007 r. zbiory J. Kordasa.
Po powstaniu Solidarnoci A. Piercionek kierowa we Wrocawiu midzywydziaow grup o kryptonimie
Poligon. Zajmowaa si ona kompromitowaniem i inwigilacj ekspertw i opozycjonistw z MKZ-etu Solidarnoci, a potem Regionu Dolny lsk. Jego pozycja osaba w 1981 r., bowiem atmosfera odnowy obja
take pracownikw KW MO we Wrocawiu. Np. pracownicy Wydziau Kryminalnego nazywali go na zebraniach
kamc i krtaczem, w kadrach zablokowano mu awans. Kierownictwo KW MO wolao wwczas zajmowa
2011-02-07 12:10:42
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
oficjalnie postaw yczliw bd neutraln wobec odnowy, cho towarzysze z centrali MSW i wojskowi domagali si pryncypialnoci wobec kontrrewolucji. Std Piercionek nadal kierowa Poligonem, ktry
w stanie wojennym przeksztaci si w komrk zwalczajc podziemny Regionalny Komitet Strajkowy
Solidarnoci, wsppracujc z WSW (wojskowym kontrwywiadem). Dopiero w stanie wojennym mg ponownie zwalcza ruch odnowy w KW MO. Jego grupa aresztowaa m.in. ukrywajcego si Wadysawa
Frasyniuka (padziernik 1982 r.). Piercionek zgin w wypadku samochodowym w 1986 r. we Wrocawiu,
razem z czonkiem kierownictwa wrocawskiego Zarzdu Regionu Solidarnoci Edwardem Majko, kiedy jechali mocno pijani.
Relacja kpt. M. Charukiewicza z 1993 i 1997 r.
Relacja kpt. M. Charukiewicza z 2007 r. i por. K. Kreja z 2010 r. zbiory J. Kordasa.
Archiwum Pastwowe we Wrocawiu (APWr.), KW PZPR, sygn. 116/X/6, Informacja dla I Sekretarza KW
PZPR tow. Ludwika Droda, Wrocaw, 30 VIII 1980 r.
APWr., KW PZPR, sygn. 116/XI/1, Wnioski kierowane do KC PZPR, Wrocaw, b.d.
APWr., KW PZPR, sygn. 116/XI/1, Relacja o tym wystpieniu w Protokole z zebrania KZ PZPR w Fadromie,
Wrocaw 16 IX 1980 r.
Relacje chor. T. Krysmalskiego i kpt. M. Charukiewicza zbiory J. Kordasa; Por. J. Kordas, MO i SB garnizonu wrocawskiego w latach 19801981, [w:] Polityczno-prawne aspekty walki politycznej i konfliktw
spoecznych w Polsce w latach 19801983, Studia i Materiay PWr., nr 14, Wrocaw 1994, s. 3638.
Relacja kpt. M. Charukiewicza z 1997 r. zbiory J. Kordasa.
Archiwum Pastwowe w Jeleniej Grze (APJG), KW PZPR, sygn. I/VI/, Telex nr 264 z 24 III 1981 r., z KC
PZPR do I Sekretarzy KW PZPR, tajne.
Ibidem, Telex nr 274 z 25 III 1981 r., z KC PZPR do I Sekretarzy KW PZPR, tajne.
Ibidem, Dalekopis nr 279, 26 III 1981 r., z KC PZPR do I Sekretarzy KW PZPR, tajne.
Zakad Narodowy im. Ossoliskich we Wrocawiu, Dzia Dokumentacji ycia Spoecznego, Archiwum Zarzdu Regionu NSZZ Solidarno Dolny lsk, sygn. VII/8/2, Spoeczestwo polskie w warunkach stanu wyjtkowego. Przewidywania i zalecenia, Prezydium MKZ Solidarnoci we Wrocawiu, 22 III 1981 r.
Ibidem, sygn. VII/8/2, t. 33, Tre rezolucji organizacji partyjnej przy Komisariacie MO Nr 2 w Gdasku zamieszczono w Biuletynie Komisji Zakadowej i Sekcji Modzieowej NSZZ Solidarno przy Fadromie,
nr 11 z 19 IV 1981 r.
Relacje kpt. M. Charukiewicza i chor. M. Szymonowicza z 1997 r. zbiory J. Kordasa.
Ekspertyza K. Kersten, [w:] O stanie wojennym w Sejmowej Komisji Odpowiedzialnoci Konstytucyjnej,
Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997, s. 7677. Kersten powouje si tam m.in. na Notatk na temat
nasilania si negatywnych nastrojw w MSW wobec WP z 15 IV 1981 r., ktrej maszynopis dostaa od gen.
Jaruzelskiego.
Relacje kpt. M. Charukiewicza i por. J. oziskiego z 2007 r. zbiory J. Kordasa.
Wedug relacji W. Gry, wojsko chciao, by w czasie przesucha kandydatw do Biura Politycznego, zadawa
okrelone pytania. Jednak z inspiracji W. Gry, delegacje z Wrocawia, Bialska-Biaej i Katowic, zasypay
gen. J. Bary oraz Prokuratora Generalnego Lucjana Czubiskiego niewygodnymi pytaniami. Ich mtne
tumaczenia day okazj do oskarenia przez poziomki o ich asekuranctwo, lizusostwo, brak kompetencji
itp. W efekcie utrcono kandydatur gen. J. Baryy. Kuluarowe zabiegi W. Gry wpyny te na utrcenie
innych kandydatw do wadz: Stanisawa Kocioka, Mieczysawa Moczara itp. Akcje utrcania potwierdzaj relacje kpt. M. Charukiewicza i kpt. S. Wieczorka w zbiorach J. Kordasa.
Relacje kpt. M. Charukiewicza i por. J. oziskiego z 2007 r. zbiory J. Kordasa.
IPN Wrocaw, Archiwum KWP we Wrocawiu sygn. V-8574, Akta osobowe kpt. M. Charukiewicza: Sprawozdanie z postpowania dyscyplinarnego przeciwko kpt. Marianowi Charukiewiczowi, KW MO, Wrocaw 19 XII
1981 r., k. 11, kopia w zbiorach J. Kordasa.
Ibidem, k. 1113.
IPN Wrocaw, Archiwum KWP we Wrocawiu sygn. V8574, Akta osobowe kpt. M. Charukiewicza: Wyjanienie kpt. M. Charukiewicza z 18 XII 1981 r., k. 210, rkopis, kopia w zbiorach J. Kordasa.
IPN Wrocaw, Archiwum KWP we Wrocawiu sygn. V8574, Akta osobowe kpt. M. Charukiewicza: Sprawozdanie z postpowania dyscyplinarnego przeciwko kpt. Marianowi Charukiewiczowi, k. 1314, op. cit.
Ostatecznie mjr A. Piercionek wnioskowa o usunicie go z partii. Charukiewicz z niej wystpi owiadczajc,
e rezerwuje sobie prawo do osdu towarzyszy o maym charakterze, oraz e kiedy go rehabilituj i ich
bdzie osdza. Wwczas mjr Piercionek stwierdzi, e Charukiewicz jest perfidny i nie wiadomo co w przyszoci wykombinuje. Wic ponownie przyjli kpt. Charukiewicza do partii, by go ponownie zwolni w tajnym
gosowaniu. Wszystko to trwao kilka dni, zaraz po wprowadzeniu stanu wojennego. Relacja kpt. M Charukiewicza z 2007 r. zbory J. Kordasa.
952
2011-02-07 12:10:42
PRZYPISY
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
Postanowienie o umorzeniu dochodzenia, Wrocaw 19 V 1983 r., KW MO we Wrocawiu, Nr RSD 22/83

(sygn. akt. prok. 2 Ds. 32/83) zbiory J. Kordasa.
Relacja kpt. M. Charukiewicza z 2007 r. zbiory J. Kordasa.
Wniosek o wydalenie oficera ze suby w MO, od pk. Z. Biernaczyka do gen. Cz. Kiszczaka, Wrocaw 08 I
1982 r., KW MO, sygn. KS-047/82 zbiory J. Kordasa.
Ibidem.
Relacje por. J. oziskiego i por. P. Pawowskiego, maj 2010 r. zbiory J. Kordasa.
Relacje kpt. M. Charukiewicza i chor. T. Krysmalskiego zbiory J. Kordasa.
Relacja kpt. M. Charukiewicza i kpt. S. Wieczorka z 2008 r. zbiory J. Kordasa.
Kard. Gulbinowicz wielokrotnie zaprasza Charukiewicza na spotkania i uroczystoci. Tytuuje go: Panie
Pukowniku, awansujc w dowodzie uznania za walk o niepodlego Polski. Podczas rocznicy sakry biskupiej i kapastwa wiosn 2010 r., po spotkaniu w Hali Stulecia we Wrocawiu, kardyna zaprosi Charukiewicza na kolacj dla wybranych goci. Przedstawi kapitana jako swojego informatora z SB m.in. prymasowi
Jzefowi Glempowi, ktry stwierdzi: No to nic dziwnego, e Gulbinowicz o wszystkim wiedzia. Przedstawi
go te nowemu prymasowi Jzefowi Kowalczykowi. Ten jednak rozpozna M. Charukiewicza, bowiem pozna
go w ambasadzie litewskiej w Wilnie w lutym 2008 r. Dzikowano mu tam akurat za wspieranie niepodlegoci Litwy. Zdjcia i relacje M. Charukiewicza z 2010 r. zbiory J. Kordasa.
Kornel. Z Przewodniczcym Solidarnoci Walczcej Kornelem Morawieckim rozmawia Artur Adamski,
Wrocaw 2007, s. 173.
Omiornica walczca, film dok., re. R. Zauski, TVP 1, emisja 21 VI 2007 r. zbiory J. Kordasa.
Relacja prof. A. Wiszniewskiego, marzec 2005 r. zbiory J. Kordasa.
Kornel. Z Przewodniczcym Solidarnoci Walczcej, op. cit., s. 141142.
cz 5. WADZE WOBEC ZWIZKU

SEBASTIAN LIGARSKI Walka o umysy. Propagandowe przygotowania do wprowadzenia w Polsce stanu wojennego
1
2
3
6
7
8
9
10
11
12
13
14
A IPN, IPN BU 1405/92, Myl przewodnia wprowadzenia na terytorium PRL stanu wojennego ze wzgldu na
bezpieczestwo pastwa 27 III 1981 r., k. 10, s. 7. Za udostpnienie dzikuj P. Piotrowskiemu.
Taki kryptonim pocztkowo nosia operacja wprowadzenia stanu wojennego w MSW.
Krakw 2002, s. 34. Powoany na posiedzeniu KC PZPR 16 VIII 1980 r.
W tym okresie starano si rozwija szerok palet dziaa zmierzajcych do umierzenia strajkw poprzez druk tysicy ulotek, wystpienia w telewizji czonkw ekipy rzdzcej, posiedzeniach partyjnych. Ibidem,
s. 45.
Zastpiony z dniem 22 IX 1980 r. przez gen. bryg. Adama Krzysztoporskiego, dyrektora Departamentu III
MSW. Zob. A IPN 01210/279, Zarzdzenie nr 037/80 ministra spraw wewntrznych z 22 IX 1980 r., k. 57.
L. Kowalski, Narodziny stanu wojennego, Arka 1993, nr 48, s. 176.
G. Mertik, Noc generaa, Warszawa 1989, s. 123; G. Majchrzak, Wadza w stanie wojennym, Arcana 2001,
nr 42, s. 87.Wydzia Propagandy nie istnia w tym czasie. Autorzy mieli na myli czonkw Wydziau Ideologiczno-Politycznego KC PZPR.
L. Kowalski, op. cit., s. 176.
P. Raina, M. Zbroek, Operacja Lato-80: preludium stanu wojennego, dokumenty MSW 19801981,
A. Paczkowski, Droga do mniejszego za, op. cit., s. 138.
P. Piotrowski, Propaganda wojskowa w okresie kryzysu politycznego 19801981 i stanu wojennego, Biuletyn IPN 2001, nr 11, s. 32.
W dokumentacji dotyczcej operacji przygotowania stanu wojennego pisano: Prace te mgby wykona
wyznaczony zesp pracownikw KC PZPR, ktrzy rozpracowaliby szczegowo plan propagandowego
przygotowania i zabezpieczenia operacji. Ministerstwa Obrony Narodowej i Spraw Wewntrznych udzieliyby
w tym zakresie niezbdnej pomocy. A IPN, IPN MSW II 1412/37a, Notatka subowa dot. gotowoci do
wprowadzenia stanu wojennego w kraju ze wzgldu na bezpieczestwo pastwa z 16 III 1981 r., k. 6.
Ibidem, k. 8. Zob. te. A. Paczkowski, Droga do mniejszego za, op. cit., s. 146.
Ibidem. IPN BU 1405/92, Myl przewodnia wprowadzenia na terytorium PRL stanu wojennego ze wzgldu na
bezpieczestwo pastwa 27 III 1981 r., k. 5, s. 2, k. 9, s. 6: o wyznaczonej godzinie G ogasza si za pomoc
2011-02-07 12:10:42
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
wszystkich rodkw masowego przekazu tre uchway Rady Pastwa PRL o wprowadzeniu na caym terytorium
PRL stanu wojennego oraz dekretw o ochronie bezpieczestwa pastwa i porzdku publicznego i o wymiarze
sprawiedliwoci. Przewodniczcy Rady Pastwa wygasza ordzie do narodu. Por. A IPN, IPN 1405/92, Centralny plan dziaania organw politycznych wadzy i administracji pastwowej na wypadek koniecznoci wprowadzenia w PRL stanu wojennego, 27 III 1981 r., k. 15.
Ibidem, k. 6, s. 3.
Planowanie mniejszego za, Gazeta Polska nr 20 z 19 V 1994 r., s. 6.
Zaoenia dziaania Polskiego Radia i Telewizji Polskiej na wypadek strajku generalnego, 27 III 1981, [w:]
Radiokomitet w stanie wojennym, red. S. Ligarski, G. Majchrzak (w przygotowaniu).
Stan wojenny w dokumentach wadz PRL 19801983, Warszawa 2001, s. 121.
Kierunki dziaa operacyjnych pionu Departamentu II MSW na wypadek W, 5 IV 1981, [w:] Radiokomitet
w stanie wojennym, red. S. Ligarski, G. Majchrzak (w przygotowaniu).
A IPN, IPN 1405/100, Organizacyjno-prawne aspekty systemu obronnego pastwa w wietle narastajcego
zagroenia bezpieczestwa kraju, s. 179. M. Jagielski zaproponowa na tym posiedzeniu, aby przypilnowa
ostatecznego opracowania wszystkich dokumentw, nie tylko gotowych do podpisw aktw prawnych, ale
take tekstw polityczno-propagandowych (odezwy, ulotki, plakaty, obwieszczenia), aby odpowiednio
wczeniej zdeponowa je we waciwych ogniwach. A. Paczkowski, Droga do mniejszego za, op. cit.,
s. 198199.
Ibidem, s. 209. Po latach A. Paczkowski pisze o stu tysicach. Zob. A. Paczkowski, Wojna polsko-jaruzelska,
Warszawa 2006, s. 29; por. G. Majchrzak, Sdieano w CCCP cena nie graa roli, Rzeczpospolita z 21 III
2007 r., s. A 11.
Ibidem.
MSW, Komitetu ds. Radia i TV i Ministerstwa cznoci. A IPN, IPN 1405/93, Notatka w sprawie dziaania
Polskiego Radia i Telewizji w obliczu zapowiedzianego strajku, 24 VIII 1981 r., k. 5257; Ibidem, Zaoenia
dziaania Polskiego Radia i Telewizji na wypadek strajku generalnego 27 III 1981 r., k. 7780; Ibidem, Plan
dziaa operacyjno-ochronnych w odniesieniu do personelu i obiektw Komitetu ds. Radia i Telewizji oraz
stacji radiowych i telewizyjnych, VIII 1981 r., k. 8285.
Notatka o rozmowie przeprowadzonej w Berlinie 14 IX 1981 r. przez towarzysza Hermanna Axena z towarzyszem Tadeuszem Grabskim, do IX zjazdu PZPR czonkiem Biura Politycznego i sekretarzem KC. Wydzia
Stosunkw Midzynarodowych SED, Berlin 14 IX 1981 r., [w:] PRL w oczach Stasi, tom 2: dokumenty z lat
19801983, wybr, tumaczenie i opracowanie Wodzimierz Borodziej i Jerzy Kochanowski, Warszawa 1996,
s. 101. T. Grabski w zwizku z trwajc wojn w Biurze Politycznym prbowa take uzyska od SED wicej
sprztu technicznego: W zwizku z tym towarzysz Grabski zapytywa, czy nie byoby moliwe postawienie
do dyspozycji ze strony SED takich skomplikowanych rodkw technicznych, jak kopiarki, powielacze, magnetofony. W forach i klubach maj rozsdne pomysy na ulotki i niewielkie broszury, za pomoc, ktrych
mona bdzie demaskowa przeciwnika tak wewntrz partii, jak i na zewntrz. Tak mamy np. ulotk z yciorysem [Hieronima] Kubiaka, w ktrej zosta zdemaskowany jako stypendysta Departamentu Stanu USA,
ale wskutek braku rodkw nie moe zosta rozpowszechniona w odpowiednim zakresie. We wrzeniu [1981]
odbdzie si w Warszawie kolejne oglnopolskie spotkanie forw i klubw komunistw. Tam moemy dokadnie okreli czego potrzebujemy, o czym damy Wam zna pniej. Ibidem.
Dzieo II, cz. 3, s. 137. Por. Protok rozmowy z rozmowy Ericha Honeckera z Konstantinem Wiktorowiczem
Rusakowem, 21 X 1981 r., [w:] Przed i po 13 grudnia. Pastwa bloku wschodniego wobec kryzysu w PRL
19801982, t. 2: kwiecie 1981 grudzie 1981, oprac. . Kamiski, Warszawa 2007, s. 331.
Informacja wywiadu wojskowego NRD o sytuacji PRL, 16 IX 1981, [w:] ibidem, s. 231.
Plan dziaa zwizanych z sytuacj w PRL przekazany przez gen. Vladimira Hrueckiego gen. Vladimirovi
Strkowi celem wdroenia odpowiednich dziaa przez Zarzd X SNB, 12.06.1981, [w:] ibidem, s. 104105.
Ibidem, s. 102.
L. Kowalski, op. cit., s. 188
A IPN, IPN 1405/100, Organizacyjno-prawne aspekty systemu obronnego pastwa w wietle narastajcego
zagroenia bezpieczestwa kraju, s. 180.
Z. Gluza, Kronika wprowadzania stanu wojennego 198081, Karta 1997, nr 23, s. 26.
UWoj. we Wrocawiu, WKO we Wrocawiu, sygn. 4 S, Protok z posiedzenia WKO w dniu 30 IX 1981 r.,
k. 126127.
Stan wojenny w dokumentach, op. cit., s. 121.
A IPN, IPN 1405/92, Notatka w sprawie ustawy o nadzwyczajnych rodkach dziaania w interesie ochrony
obywateli i pastwa, dziaania resortu spraw wewntrznych w przypadku ustawowego wprowadzenia zakazu
strajkw, k. 121.
954
2011-02-07 12:10:43
PRZYPISY
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
Ibidem, IPN BU 1405/311, Instrukcja dziaania wydzielonych si wojskowych w sytuacjach szczeglnych RWM
126/010, 05 XI 1981 r., s. 7.
APWr., KW PZPR we Wrocawiu (rozsyp), sygn. 112, Informacja o przebiegu kampanii propagandowej
w okresie od 01 XII do 11 XII 1981 r.
Do 11 XII 1981 r. Zarzd II GZP mia przygotowa materiay propagandowe, zwaszcza dla prasy, radia
i telewizji wyjaniajce zasadno i konieczno podjtej decyzji. A IPN, IPN 1405/104, Ramowy program
szkolenia kadry i onierzy zasadniczej suby wojskowej, s. 214.
M. Rakowski, op. cit., s. 132.
A. Paczkowski, Wojna polsko-jaruzelska, op. cit., s. 23.
M. Rakowski, op. cit., s 132.
Ch. Andrew, W. Mitrochin, Archiwum Mitrochina, Warszawa 2001, s. 923.
G. Meretik, op. cit., s. 162.
A. Albrecht, Noc generaa, Zeszyty Historyczne 1992, nr 99, s. 50.
A. Paczkowski, Droga do mniejszego za, op. cit., s. 277. Dodajmy, e peny tekst dekretu ukaza si tylko
w Monitorze Dolnolskim. W dodatku zawiera on pniej wykrelony art. 35, na mocy ktrego przewidywano internowanie ksiy! Wicej zob. P. Piotrowski, Wadza wobec Kocioa dolnolskiego w okresie
stanu wojennego, [w:] Wok historii i polityki. Studia z dziejw XIX i XX wieku dedykowane Profesorowi
Wojciechowi Wrzesiskiemu w siedemdziesit rocznic urodzin, red. S. Ciesielski, T. Kulak, K. Ruchniewicz,
J. Tyszkiewicz, Toru 2004, s. 658.
A. Paczkowski, Wojna polsko-Jaruzelska, op. cit., s. 110.
GRZEGORZ MAJCHRZAK Dziaania SB wobec NSZZ Solidarno w latach 1980

1982
1
4
5
6
10
11
12
W jego koncepcji tworzcy si Zwizek miano podporzdkowa wadzom przez przejcie kontroli, bez
uciekania si do rozwizania siowego.
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej [dalej: AIPN], IPN BU MSW II 4060, Informacja MSW, listopad 1983,
k. 33.
Wskazuj na to chociaby informacje pynce z resortu do wadz. Zob. K. Dubiski, Zapowied sierpniowego
przeomu, Zeszyty Historyczne 2003, z. 145, s. 69164; oraz G. Majchrzak, Informacje sytuacyjne MSW
z sierpnia 1980 roku, ibidem, s. 65155.
AIPN, IPN BU MSW II 4060, Informacja MSW, listopad 1983, k. 3334.
Zob. Partia wojny, oprac. M. Zaremba, Polityka 2000, nr 30, s. 57.
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Krakowie [dalej: IPN Kr], 055/12, Telekonferencja z dnia 6 IX
1980 r., k. 136.
G. Majchrzak, Przywracanie normalnoci, Rzeczpospolita 2003, nr 290, s. A8. Zapewne w tym ostatnim
przypadku chodzi nie o antagonizmy midzynarodowe, a midzy poszczeglnymi regionami NSZZ Solidarno.
AIPN, IPN BU 0236/277 t. 2, k. 5658. Tezy dot. stosunku resortu spraw wewntrznych do NSZZ Solidarno,
10.12.1980.
Sprawa obiektowa jeden z zasadniczych rodzajw spraw operacyjnych, bya zakadana przy rozpracowaniu rnych organizacji i rodowisk, zwaszcza: dziaajcych za granic przeciw PRL wrogich instytucji i organizacji, niektrych instytucji Kocioa katolickiego i zwizkw wyznaniowych oraz instytucji i zakadw
naraonych na penetracj wywiadowcz lub wymagajcych z innych wzgldw ochrony operacyjnej przed
wrog dziaalnoci. Wicej zob. Biblia Suby Bezpieczestwa: Instrukcja 006/70, oprac. H. Gbocki,
Arcana 2002, nr 4647, s. 4073.
G. Majchrzak, Pocztki ochrony NSZZ Solidarno przez Sub Bezpieczestwa (wrzesie 1980 kwiecie 1981), Pami i Sprawiedliwo 2003, nr 2, s. 306.
Starannie dobrano w tym celu fragmenty z pism zwizkowych z Regionu lsko-Dbrowskiego NSZZ
Solidarno. Materiay rozsya Wydzia III A KW MO w Katowicach na adresy dostarczone przez
Wydzia III Departamentu III A MSW. Przesano je do delegatw z wojewdztw: biaostockiego, bielsko-bialskiego, bydgoskiego, ciechanowskiego, kieleckiego, koszaliskiego, krakowskiego, poznaskiego,
skierniewickiego i siedleckiego (AIPN, IPN BU 0236/243, t. 1, cz. 2, k. 9). Tre materiaw zob. ibidem,
k. 10.
Stwierdzenie nieprecyzyjne. Ta poprawka do statutu nie zostaa bowiem poddana pod gosowanie. Notabene z doniesie SB wynika jednoznacznie, e z propozycji wykrelenia kierowniczej roli PZPR zrezygnowano gwnie w obawie przed delegalizacj Zwizku w przypadku jej przyjcia. Oczywicie obawy te byy inspirowane i podsycane rwnie przez agentur SB.
2011-02-07 12:10:43
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
AIPN, IPN BU 0236/243, t. 1, cz. 1, k. 57, Wniosek o zakoczenie sprawy obiektowej kryptonim Debata
dot. I Krajowego Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno, 26 XI 1981 r.
Wedug SB, dwudziestu omiu wybranych podczas Zjazdu czonkw Komisji Krajowej byo zwizanych
z Komitetem Samoobrony Spoecznej KOR, szeciu z Konfederacj Polski Niepodlegej, a dalszych dziewiciu z Polsk Parti Pracy i Polsk Parti Demokratyczn oraz innymi tego typu ugrupowaniami.
AIPN, IPN BU 0236/243, t. 1, cz. 2, k. 35, 48. Analiza materiaw operacyjnych w sprawie obiektowej kryptonim Debata nr rejestracyjny 66477 dot. I Krajowego Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno, 9 X 1981 r.
AIPN, IPN BU 0236/243, t. 1, cz. 1, k. 3234. Analiza materiaw operacyjnych w sprawie kryptonim Debata nr rejestracyjny 66477 dot. I Krajowego Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno, 9 X 1981 r. Wicej zob.
S. Cenckiewicz, Oczami bezpieki. Szkice i materiay z dziejw aparatu bezpieczestwa PRL, Krakw 2004,
s. 462508.
Idem, Od Klanu do Renesansu. Operacje Suby Bezpieczestwa wobec kierownictwa Solidarnoci
w latach 19801982, Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej 2002, nr 12, s. 39.
Zob. G. Majchrzak, Pocztki ochrony NSZZ Solidarno, op. cit., s. 314315.
Wicej zob. idem, Truciciele z Solidarnoci, Polityka 2003, nr 43, s. 8082; idem, Zakamuflowana propozycja, Rzeczpospolita 2005, nr 242, s. 13.
Planowane dziaania SB wobec J. Kuronia i innych czonkw KOR-u wynikay wprost z zalece partyjnych.
Niespena miesic wczeniej, 22 listopada, podczas posiedzenia kierownictwa resortu minister spraw wewntrznych Mirosaw Milewski informowa swych podwadnych: Sekretariat KC PZPR zaleca podjcie
dziaa zmierzajcych do ukrcenia podry i wystpie Kuronia, Michnika i innych korowcw (AIPN, IPN
BU MSW II 198, Posiedzenie kierownictwa MSW w dniu 22 XI 1980 r., k. 25). Spraw ewentualnego zatrzymania Kuronia rozwaano rwnie 3 XII 1980 r., gdy omawiano realizacj linii VII Plenum KC PZPR przez
resort spraw wewntrznych. Tak stwierdza wwczas wiceminister spraw wewntrznych Wadysaw Pooga:
Zatrzymanie Kuronia winna poprzedzi nasilona akcja propagandowa w rodkach masowego przekazu oraz
rozmowy neutralizujce z takimi np. osobami, jak Mazowiecki i Sia-Nowicki (AIPN, IPN BU MSW II 198,
Posiedzenie kierownictwa MSW w dniu 3 XII 1980 r., k. 10).
AIPN, IPN BU MSW II 4060, Informacja MSW, listopad 1983, k. 35.
Zob. AIPN, IPN 0236/272, Plan dziaania grupy operacyjnej KWMO Pia ds. tworzenia nowych struktur
zwizku zawodowego Solidarno na okres od 1 I 1982 do 31 III 1982 r., k. 112118.
Jak informowa 13 grudnia, na podstawie rozmowy z Jzefem Czyrkiem, ambasador NRD w Warszawie Horst
Neubauer: Wasa nie zosta internowany. Zosta on poproszony przez wojewod, aby uda si na rozmow
z ministrem Cioskiem w zalenoci od [jego] postawy [nastpi] spotkania na wyszym i najwyszym stopniu.
W. Sawicki, Sowiecka interwencja w Polsce w grudniu 1981? nieznany dokument z archiww byej NRD,
[w:] Studia i materiay z dziejw opozycji i oporu spoecznego, t. 2, red. . Kamiski, Wrocaw 1999, s. 149.
Lech Wasa w swojej autobiografii przebieg rozmw przedstawia w nieco odmienny sposb: Pierwsze
rozmowy miay charakter wstpny. By obecny minister Stanisaw Ciosek, jaka generalicja, trudno mi powiedzie, kto [...] Koncepcja zachowania Zwizku w jakiej formie obowizywaa do dugo; w kadym
razie przez cay czas moich pocztkowych rozmw z Cioskiem. Oczywicie Solidarno bdzie ograniczona. Byem nagabywany, eby powici niektrych ludzi, odsun ich [...] Nic nie byo spisywane, nic
nie nagrywano podczas skadania tych propozycji. Powiedzmy, e mogem zaryzykowa te cicia, moe
bym si z tego jako wygrzeba, nie wiem. Jednak nie potrafiem i nie potrafi nigdy nikogo zostawi.
Osobicie mog kogo rozliczy, wyrzuci, ale nie dopucibym, aby kto zosta wyrzucony za prac ze
mn [...] W ktrym momencie wyoyli mi swoje stanowisko na temat zwizkw i caej reszty. Ja na to
odpowiedziaem nieoficjalnie. Przedstawiem jedynie wasne, prywatne stanowisko w tych wszystkich
kwestiach, stawiajc warunek, e oficjalne stanowisko, wice, przedstawimy wsplnie w skadzie minimum
prezydium Zwizku plus paru doradcw. A najlepiej po przedyskutowaniu w skadzie Komisji Krajowej. Te
dwa warunki: doprowadzenie do zebrania prezydium KK wraz z doradcami lub caego skadu Komisji
Krajowej, wysuwaem na zmian [...] W dniu 26 stycznia, a wic po szeciu tygodniach od wprowadzenia
stanu wojennego, wrczono mi akt internowania [...] Poniewa rzeczywicie miaem w zanadrzu pewne
propozycje, wic poczuem si oszukany [...] Stanem rwnie wobec dylematu co do staego dania
wyeliminowania ze Zwizku zbyt politycznych postaci. W tym momencie zdaem sobie spraw, e ten,
ktry mia podj ewentualnie takie decyzje, w zamian uzyskujc szans kompromisu z rozpdzon machin pastwa sam zostanie wyeliminowany. Dla czowieka w mojej sytuacji, o tak wysokich zobowizaniach zacignitych wobec spoeczestwa, ktry nadal gosi moliwo i konieczno dialogu byo to
mocnym ciosem (Droga nadziei, Krakw 1990, s. 245250).
Warszawa 2001, s. 291292.
956
2011-02-07 12:10:43
PRZYPISY
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Gdasku [dalej: IPN Gd.], 003/176, cz. 3, Koncepcja taktyki
dziaania w zakresie odradzania i odbudowy zwizkw zawodowych w Polsce, 1 I 1982 r., k. 1621.
Wicej na ten temat zob. G. Majchrzak, Prba stworzenia neo-Solidarnoci, Biuletyn Instytutu Pamici
Narodowej 2005, nr 78 (5455), s. 6979.
W okresie midzy Sierpniem 80 a Grudniem 81 SB miaa due problemy ze zdobywaniem nowej agentury.
Wicej zob. G. Majchrzak, Pocztki ochrony NSZZ Solidarno, op. cit., s. 311312.
Ibidem.
AIPN, IPN BU 0236/243, t. 1, cz. 1, k. 47, Analiza materiaw operacyjnych w sprawie kryptonim Debata
nr rejestracyjny 66477 dot. I Krajowego Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno, 9 X 1981 r.
AIPN, IPN 0236/315, t. 1, cz. 2, k. 7677, Analiza inspektora Wydziau III Departamentu III A MSW Adama
aczka i inspektora Wydziau III Departamentu III A MSW Jzefa Buraka czonkw Komisji Krajowej NSZZ
Solidarno, 7 X 1981 r.
AIPN, IPN BU 0236/243, t. 1, cz. 1, k. 48, Analiza materiaw operacyjnych w sprawie kryptonim Debata
nr rejestracyjny 66477 dot. I Krajowego Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno, 9 X 1981 r.
Takim przykadem moe by operacja zwizana z posiedzeniem PKK i przewodniczcych Zarzdw Regionw NSZZ Solidarno w Radomiu, 3 XII 1981 r., ktrej kulisy znamy dziki ledztwu po ucieczce Eligiusza
Naszkowskiego, byego funkcjonariusza Biura Studiw MSW, a wczeniej szefa Regionu Pia i czonka
Krajowej Komisji Porozumiewawczej/Komisji Krajowej oraz tajnego wsppracownika Grayny (zob.
G. Majchrzak, Radomskie tamy, Polityka, wdanie specjalne, 2005, nr 4, s. 7879).
Idem, Kontakt operacyjny Delegat vel Libella, Warszawa 2009, s. 72.
Notatka z rozmowy Ullmana z Michaem Atasem przeprowadzonej 10 X 1981 r. (fragment), [w:] Przed i po
13 Grudnia. Pastwa bloku wschodniego wobec kryzysu w PRL, t. 2: Kwiecie 1981 grudzie 1982, wybr
i oprac. . Kamiski, Warszawa 2007, s. 351.
Z drugiej strony trzeba pamita, e o utrzymywanie kontaktw z Was pod koniec lat siedemdziesitych oskarali Kani czonkowie ekipy Edwarda Gierka, na czele z byym I sekretarzem KC PZPR odsunitym od wadzy na pocztku wrzenia 1980 r. Takie zapisy mona odnale w dokumentach niemieckich. Gierek mia stwierdza, e zostay one nawizane w 1978 r. Porednikami mieli by gdascy
dziaacze PZPR Tadeusz Fiszbach i Jan abcki (zob. Informacja na temat pogldw tow. Edwarda
Gierka na niektre aspekty rozwoju PRL nr 320/82 z 24 VI 1982, [w:] Drogi do niepodlegoci 19441956/
19801989. Nieznane rda do dziejw najnowszych Polskich, red. W. Wrzesiski, Wrocaw 2001,
s. 266). Z kolei Wiesaw Klimczak (w latach siedemdziesitych kierownik Wydziau Propagandy, Prasy
i Wydawnictw, a nastpnie Wydziau Pracy Ideowo-Wychowawczej) twierdzi, e Kania utrzymywa
(poprzez swoich porednikw) wieloletnie kontakty z Was (zob. Raport specjalny G. Siebera dla
E. Honeckera nt. pewnych aspektw sytuacji w Polsce, datowany 23 II 1982, [w:] ibidem, s. 250).
Opinie te nie znajduj (przynajmniej jak dotychczas) potwierdzenia w zachowanych dokumentach. Naley zatem traktowa je z dys tansem.
W rozmowie Ullmana z Atasem mowa wrcz o odizolowaniu Krzysztoporskiego (ibidem). Warto w tym
miejscu podkreli, e Krzysztoporski cho formalnie zosta zwolniony 22 II 1982 r., to decyzja w tej sprawie
zapada ponad trzy miesice wczeniej zobowizanie zwolnionego podpisa 12 XI 1981 r., czyli miesic
przed wprowadzeniem stanu wojennego.
Informacj o takiej roli Wachowskiego mona znale w zapisie rozmowy zwalnianego z internowania Lecha
Wasy, przeprowadzonej przez szefa Oddziau V Naczelnej Prokuratury Wojskowej Bolesawa Klisia i dyrektora Biura ledczego MSW Hipolita Starszaka (zob. Chcemy Panu pomc. Zapis rozmowy z przewodniczcego Lecha Wasy z pk. B. Klisiem i pk.. H. Starszakiem z 14 XI 1982 r., oprac. S. Cenckiewicz,
G. Majchrzak, Acana 2006, nr 7071, s. 163). Co prawda nie pada tam wprost stwierdzenie, e Wachowski
poredniczy w kontaktach wanie midzy Was a Krzysztoporskim, ale mona si domyle, e o nie
wanie chodzi.
Jako pierwszy wspomina o nim w wywiadzie minister Czesaw Kiszczak: Was za jego zgod Suba
Bezpieczestwa ochraniaa jeszcze przed wprowadzeniem stanu wojennego. Powinien dobrze pamita
rozmow na ten temat z generaem K., ktra miaa miejsce w apartamencie jednego z hoteli tu przed Zjazdem
NSZZ Solidarno (A. Kpiski, Z. Kilar, Kto jest kim w Polsce inaczej, cz. 2, Warszawa 1986, s. 264).
Wypowied Lecha Wasy z 2006 r. dla Misji specjalnej na potrzeby odcinka pt. Agenci na zjedzie Solidarnoci, wyemitowanego we wrzeniu 2006 r.
A. Kpiski, Z. Kilar, Kto jest kim, op. cit., s. 264.
Tak przynajmniej t kwesti relacjonowa 8 wrzenia 1981 r. kierownik Wydziau Administracyjnego KC PZPR
Micha Atas (zob. Notatka z rozmowy tow. Ullmana z kier. Wydziau Bezpieczestwa i Organw Pastwowych
KC PZPR tow. Atasem w dn. 8 IX 1981 r., [w:] Drogi do niepodlegoci 19441956/19801989, op. cit., s. 213).
2011-02-07 12:10:43
TADEUSZ RUZIKOWSKI Kontrolowa czy/i rozbija? Przyczynek do dziaa warszawskiej SB przeciwko Solidarnoci w zwizku ze stanem wojennym
1
6
7
10
11
12
13
14
15
16
17
Punktem wyjcia i podstaw niniejszego artykuu stay si ustalenia opublikowane przez autora w ksice:
Stan wojenny w Warszawie i wojewdztwie stoecznym 19811983, Warszawa 2009. Artyku jest rozszerzeniem jednego z wtkw tej ksiki. Ze wzgldu na specyfik ustroju PRL, oglnopolski charakter stanu
wojennego oraz scentralizowan struktur SB konieczne niekiedy okazao si odwoanie do dziaa centralnych struktur aparatu wadzy.
Od 25 lutego 1979 r. by nim pk Zygmunt Bielecki, a od 27 X 1980 r. pk Tadeusz Szczygie (P. Piotrowski,
Suba Bezpieczestwa w latach 19751990, [w:] Aparat bezpieczestwa w Polsce. Kadra kierownicza, tom
III, 19751990, red. P. Piotrowski, Warszawa 2008, s. 316).
W stolicy Wydzia IIIA istnia od wrzenia 1972 r. (ibidem, s. 43, 45). Na szczeblu centrali MSW Departament
IIIA wyodrbniono w styczniu 1979 r. z dotychczasowego Departamentu III z powodu natenia zada
zlecanych tej czci SB (ibidem, s. 26). Kilka tygodni przed stanem wojennym, 7 XI 1981 r. Departament IIIA
przemianowano na Departament V (ibidem).
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej [dalej: AIPN], 0754/81, Plan dziaa wydziau IIIA KS MO w warunkach PZ lub naruszenia porzdku i bezpieczestwa publicznego w Warszawie i woj. stoecznym zatwierdzony przez naczelnika mjr. A. Dobrzelewskiego, 24 IX 1981 r., k. 7v. Ogem na 31 XII 1981 r. stan etatowy
KS MO wynosi siedmiuset pidziesiciu trzech pracownikw (P. Piotrowski, Suba Bezpieczestwa
w latach 19751990, op. cit., s. 46).
Stan wojenny w dokumentach wadz PRL (19801983), oprac. B. Kopka, G. Majchrzak, Warszawa 2001,
s. 14. Opublikowane zostay dokumenty tego sztabu. Zob. Operacja Lato 80. Preludium stanu wojennego.
Dokumenty MSW 19801981, oprac. M. Zbroek, P. Raina, Pelplin 2003. Na temat przygotowa do stanu
wojennego zob. te A. Paczkowski, Droga do mniejszego za. Strategia i taktyka obozu wadzy lipiec 1980
stycze 1982, Krakw 2002; oraz: G. Majchrzak, Rozkaz: stan wojenny, Karta 1997, nr 23.
Stan wojenny w dokumentach wadz PRL (19801983), op. cit., s. 13.
Jako powane zagroenie w dokumentach resortowych okrelano rwnie szczeglne okolicznoci, pniej
faktycznie zwizane ze stanem wojennym.
AIPN, 0754/81, Plan dziaa Wydziau IIIA KS MO w warunkach PZ lub naruszenia porzdku i bezpieczestwa publicznego w Warszawie i woj. stoecznym, 24 IX 1981 r., k. 47.
Szacowano liczb niezbdnych do blokady oddziaw wojska oraz milicji. Przykadowo w wypadku Huty
Warszawa okrelono, e do jej blokady potrzebne byy siy wojska lub MO w liczbie czterech batalionw,
czyli okoo tysica dwustu ludzi. Niekiedy pozostawano przy oglnym stwierdzeniu, e niezbdne bdzie
uycie licznych si (AIPN, 0754/81, Notatki Wydziau IIIA KS MO, b.d., k. 52 i n.).
AIPN, 0754/81, Plan dziaa wydziau IIIA KS MO w warunkach PZ lub naruszenia porzdku i bezpieczestwa publicznego w Warszawie i woj. stoecznym, 24 IX 1981 r., k. 47; ibidem, Notatka subowa dotyczca
stanu zabezpieczenia warszawskich zakadw energetycznych na wypadek PZ, 23 IX 1981 r., k. 32 i dalsze
analizy.
AIPN, 0754/81, Notatka Wydziau IIIA KS MO dotyczca stanu zabezpieczenia warszawskich zakadw
energetycznych na wypadek PZ, 23 IX 1981 r., k. 32.
AIPN, 0754/81, Plan dziaa Wydziau IIIA KS MO w warunkach PZ lub naruszenia porzdku i bezpieczestwa publicznego w Warszawie i woj. stoecznym, 24 IX 1981 r., k. 47. Statystyki warszawskiej SB wskazuj, e pod koniec 1981 r. Wydzia V (nastpca IIIA) dysponowa piciuset czterema zarejestrowanymi TW.
Liczba ta obejmowaa jednak zapewnie agentur nie tylko w rodowiskach zakadw wielkoprzemysowych,
ale te moga uwzgldnia np. handel zagraniczny czy orodki badawcze (T. Ruzikowski, Osobowe rda
informacji wydziaw operacyjnych Suby Bezpieczestwa Komendy Stoecznej MO w latach 19811983,
Aparat represji w Polsce Ludowej 19441989 2006, nr 1, s. 334, 341).
AIPN, 0754/81, Struktura organizacyjna Wydziau IIIA KS MO na wypadek wprowadzenia PZ, 14 IX 1981 r.,
k. 65.
AIPN, 0754/81, Plan dziaa Wydziau IIIA KS MO w warunkach PZ lub naruszenia porzdku i bezpieczestwa publicznego w Warszawie i woj. stoecznym, 24 IX 1981 r., k. 47.
AIPN 0754/81, Pismo naczelnika Wydziau IIIA KS MO mjr. A. Dobrzelewskiego do naczelnika Wydziau
ledczego KS MO, 18 IX 1981 r., k. 77.
Ibidem.
AIPN, 0754/81, Lista osb przeznaczonych do internowania wraz z przydziaem funkcjonariuszy wydziau
IIIA podpisana przez zastpc naczelnika Wydziau IIIA KS MO mjr. A. Dobrzelewskiego, 05 II 1981 r.,
k. 6061.
958
2011-02-07 12:10:43
PRZYPISY
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
AIPN, 0754/81, Wykaz pracownikw Wydziau IIIA oddelegowanych w dniu 09 XII 1981 r. do Wydziau
ledczego KS MO, [09 XII 1981 r.], k. 67. W grudniu 1981 r. wydziay IIIA przemianowano na V (P. Piotrowski, Suba Bezpieczestwa w latach 19751990, op. cit., s. 45).
AIPN, 0754/81, Pismo informacyjne Wydziau IIIA KS MO, 12 XII 1981 r., b.p.
Ich pocztek przewidziano po zakoczeniu akcji Wiosna (pniejsza Joda) od godziny szstej. Jako
miejsce rozmw planowano albo mieszkanie figurantw, albo siedziby komend MO. Ostateczny wybr
uzaleniano od istniejcych warunkw. Por. Ibidem, Plan dotyczcy przeprowadzenia rozmw profilaktycznych z niektrymi figurantami Wydz. IIIA KS MO, 15 IX 1981 r., k. 16.
AIPN, 0754/81, Plan dziaa Wydziau IIIA KS MO w przypadku akcji Klon, 09 XI 1981 r., k. 54.
AIPN, 0754/81, Plan dot. Przeprowadzenia rozmw profilaktycznych z niektrymi figurantami Wydziau IIIA
KS MO, 15 IX 1981 r., k. 16.
G. Majchrzak, Prba stworzenia Neo-Solidarnoci, Biuletyn IPN 2005, nr 78, s. 69.
Ibidem, s. 69.
AIPN, 0754/81, Informacja dot. osobowych rde informacji w zarzdach NSZZ Solidarno na poszczeglnych obiektach ochranianych przez Sekcj VI Wydz. IIIA KS MO, 26 VIII 1981 r., k. 48.
Ibidem. Podobne dziaania przygotowawcze podejmowano te w Wydziale IIIA 1 KS MO zajmujcym si
nadzorem nad centralnymi ogniwami instytucji i organizacji pozostajcych w zainteresowaniu pionu (Plan
dziaania sekcji V Wydziau IIIA 1 Komendy Stoecznej MO w czasie akcji Wrzos, [w:] Stan wojenny
w dokumentach wadz PRL, op. cit., s. 60 i n.) oraz w innych czciach kraju, choby w regionie dzkim
(J. Leszczyska, Solidarno pod kuratel SB, Dziennik dzki 30 XI 2005 r.). Zob. te G. Majchrzak,
Prba stworzenia Neo-Solidarnoci, op. cit., s. 69.
AIPN, 0754/81, Szyfrogram z wydziau IIIA KS MO do zastpcy dyrektora Departamentu IIIA pk. S. Olejarza
dotyczcy tworzenia ekip zastpczych, 22 IX 1981 r., k. 18.
Ibidem.
AIPN, 0754/81, Plan przedsiwzi dotyczcych drugiego etapu akcji Joda, 10 XII 1981 r., k. 55. Zob. te
A. Paczkowski, Droga do mniejszego za, op. cit., s. 263.
AIPN 0754/81, Plan przedsiwzi dotyczcych drugiego etapu akcji Joda, 10 XII 1981 r., k. 55.
J. Holzer, K. Leski, Solidarno w podziemiu, d 1990, s. 9.
AIPN, MSW II, 16820, t. 57, Informacja o rozwoju sytuacji polityczno-operacyjnej i wynikach prowadzonych
przez KS MO dziaa w okresie od dnia 13 XII 1981 do dnia 31 XII 1982 r., 10 I 1983 r., k. 248.
Ibidem, k. 291. Decyzj Ministerstwa Sprawiedliwoci utworzone zostay orodki internowania w caej Polsce.
Zob. Zarzdzenie nr 50/81/CZZK Ministra Sprawiedliwoci z dnia 13 XII 1981 r. w sprawie utworzenia
orodkw odosobnienia, [w:] Stan wojenny w dokumentach wadz PRL, op. cit., s. 65.
Zob. T. Ruzikowski, Stan wojenny w Warszawie, op. cit., s. 291 i n.
G. Majchrzak, Prba stworzenia Neo-Solidarnoci, op. cit., s. 72.
Prawdopodobnie na pocztku 1982 r. SB w skali kraju miaa wytypowanych tysic sto czterdzieci siedem
aktywnych czonkw Zwizku do objcia kierowniczych stanowisk w tym cz w zarzdach regionu
(G. Majchrzak, Prba stworzenia Neo-Solidarnoci, op. cit., s. 7778).
Ibidem, s. 7879.
Ibidem, s. 78; M. Pernal, J. Skrzyski, Kalendarium Solidarnoci 19801989, Warszawa 1990, s. 74.
Opis ustawy tej oraz zarys ustawodawstwa stanu wojennego i okresu pniejszego zob. A. Kochaski,
Polska 19441991. Informator historyczny, Waniejsze akty prawne decyzje i enuncjacje pastwowe
(19711991), t. 3, cz. 1: 19711982, s. 570. Zob. te A. Kochaski, Polska 19441991. Informator historyczny, Waniejsze akty prawne decyzje i enuncjacje pastwowe (19711991), t. 3, cz. 2: 19831991,
Warszawa 2005.
T. Ruzikowski, Bezpieka przeciwko Robotnikowi, Biuletyn IPN 2008, nr 7 8, s. 89.
Idem, Stan wojenny w Warszawie, op. cit., s. 26.
AIPN BU 00328/967, t. 2 [teczka pracy TW Piegus], Informacja operacyjna przyjta w MK Wisa od TW
Piegus przez ppk. J. Okraja, naczelnika Wydziau V KS MO, 08 III 1982 r., k. 91. W zakresie kierunku
dziaa z udziaem tego TW konsultowano si z zastpc komendanta KS MO do spraw Suby Bezpieczestwa pk. Zygmuntem Bieleckim (ibidem, k. 93).
Zob. AIPN BU 00328/967, t. 2, Informacja operacyjna (sporzdzona ze sw TW) przyjta przez funkcjonariusza KS MO J. Czubaka, 27 IV 1982 r., k. 97 i n. Zob. te: ibidem, Informacja operacyjna, 26 X 1982 r.,
k. 129; ibidem, Informacja operacyjna, 03 XI 1982 r., k. 130; ibidem, informacja operacyjna, 25 I 1983 r.,
k. 141.
AIPN BU 00328/967, t. 2, Informacja operacyjna przygotowana na podstawie doniesienia TW Piegus,
27 IV 1982 r., k. 97.
2011-02-07 12:10:43
44
45
46
47
48
49
50
51
AIPN BU 00328/967, t. 2, Informacja operacyjna na podstawie doniesienia TW Piegus odebranego przez

naczelnika Wydziau V KS MO ppk. J. Okraja w MK Wisa, 15 II 1983 r., k. 143.
AIPN BU 00328/967, t. 2, Informacja operacyjna na podstawie doniesienia TW Piegus odebranego w MK
Wisa przez naczelnika Wydziau V KS MO ppk. J. Okraja, 09 VI 1982 r., k. 109.
AIPN BU 00328/967, t. 2, Informacja operacyjna na podstawie doniesienia TW Piegus, 02 VI 1982 r.,
k. 105.
AIPN BU 00328/967, t. 2, Informacja operacyjna na podstawie doniesienia TW Piegus, 12 IV 1982 r.,
k. 144v.
AIPN BU 00328/967, t. 2, Notatka subowa funkcjonariusza Kubisiaka [Kierownika Sekcji VI] Wydziau V KS
MO, 20 V 1983 r., k. 147.
Ibidem, k. 148.
AIPN BU 00328/967, t. 2, Informacja operacyjna na podstawie doniesienia przyjtego w MK Wisa od TW
Piegus przez ppk. J. Okraja, naczelnika Wydziau V KS MO, 08 III 1982 r., k. 91.
AIPN BU 00328/967, t. 2, Informacja operacyjna na podstawie doniesienia przyjtego w MK Wisa od TW
Piegus przez ppk. J. Okraja, naczelnika Wydziau V KS MO, 02 VI 1982 r., k. 106. AIPN BU 00328/967,
t. 2, Informacja operacyjna na podstawie doniesienia przyjtego w MK Wisa od TW Piegus przez ppk.
J. Okraja, naczelnika Wydziau V KS MO, 09 VI 1982 r., k. 109.
960
MIROSAW GOLON Wok trzydziestosiedmiolecia Polski Ludowej i nieudanych

obchodw wita 22 lipca w 1981 r. (przyczynek do dziejw komunistycznego wita)
1
6
7
8
9
W duszej perspektywie nie byo to nic nowego, gdy to tam silnie przetrway wpywy tradycji i trwaa wielka
rola Kocioa. Tam te byy wane centra oporu przeciwko pepeerowskiej i pezetpeerowskiej polityce sowietyzacji Polski w okresie stalinowskim. To na tej prowincji skala osabienia systemu w 1956 r., upadku ilociowego oraz
spadku autorytetu PZPR bya czsto wiksza ni w duych miastach, szczeglnie, e sprzyjaa temu swoista
kontrrewolucja wymierzona w kolektywizacj na bliskim prowincjonalnym miastom rolniczym zapleczu.
wito 3 Maja, poza tym, e ustawowo od 1919 r. stao si witem pastwowym, od 1924 r. miao take
wymiar religijny, gdy papie Pius XI ustanowi w ten dzie wito Najwitszej Marii Panny Krlowej Polski.
W. Mazowiecki, Pierwsze starcie. Wydarzenia 3 maja 1946 r., Warszawa 1998, s. 49. Trzeciomajowe wito, obchodzone jeszcze w caej Polsce w 1945 r., zostao zakazane przez wadze komunistyczne w 1946 r.,
co doprowadzio do masowych akcji protestacyjnych, zamieszek i strajkw szkolnych w caej Polsce. Mimo
wyrugowania go przez wadze z oficjalnego kalendarza wit pastwowych, przetrwao w Kociele jako
wito Maryi Krlowej Polski, ale w istocie byo w znacznej mierze zapomniane. Dopiero w 1981 r. doszo
do powanej zmiany, gdy o wito upomniaa si zarwno Solidarno, jak i Stronnictwo Demokratyczne (od
marca 1981 r. 3 Maja bya witem Stronnictwa).
Tradycje obchodw 11 listopada datowa mona na poow lat dwudziestych. 15 XI 1925 r., podkrelajc
czterodniowe spnienie, odby si zjazd przedstawicieli wojska u marszaka Pisudskiego w Sulejwku.
Jednak w skali kraju dopiero pierwsza dua rocznica (dziesiciolecie) przybraa formy wita o znacznym
zasigu spoecznym. Szczeglnie mocno w promocj wita wczyo si wojsko oraz instytucje owiatowe.
Zakoczenie procesu umacniania pozycji tej daty nastpio w kwietniu 1937 r., gdy ustaw Sejmu RP, obchodzone w sposb masowy i manifestacyjny ju prawie dziesi lat wito, stao si formalnym dniem
wolnym od pracy i najwaniejszym witem pastwowym o nazwie wito Niepodlegoci. M. Golon, Obchody rocznic odzyskania niepodlegoci na Pomorzu od lat dwudziestych do dziewidziesitych, [w:]
Drogi do Niepodlegoci. Ziemie polskie w dobie odbudowy Pastwa Polskiego. Studia, pod red. M. Wojciechowskiego i Z. Karpusa, Toru 2003, s. 219231.
Ju od 1945 r., trwao to do poowy lat osiemdziesitych, ogromnie starano si budowa jeden, wycznie
chwalebny obraz Armii Czerwonej i jej roli w dziejach Polski, cakowicie zakamujc histori polsko-sowieckich
stosunkw. M. Golon, Symbole wdzicznoci czy ulegoci? Pomniki wdzicznoci Armii Czerwonej przyczynek do dziejw propagandy komunistycznej w Polsce po II wojnie wiatowej, [w:] Polska i jej wschodni
ssiedzi. Ksiga pamitkowa Prof. S. Alexandrowicza, pod red. Z. Karpusa, D. Michaluk i T. Kempy, Toru
1996, s. 601618.
Koniec tego zdania brzmia: [] i je otrzymali czyli w istocie mocno zmienia wymow caego wstpniaka.
Wiadomoci Elblskie 30 IV 6 V 1981 r., nr 17.
Dziennik Batycki nr 158, 2122 VII 1980, s. 1.
Z okazji wita Odrodzenia, Dziennik Batycki nr 158, 2122 VII 1980, s. 12.
A. Burtowski, Przemiany, Wiadomoci Elblskie 1723 VII 1980 r., nr 29, s. 1. Warto doda, e na pierwszej
stronie bya te notka, e fotoreporter TASS [Centralnej Agencji Prasowej ZSRR] Leonid Korowin (w czasie
2011-02-07 12:10:43
PRZYPISY
10
11
12
13
14
15
16
17
wojny fotoreporter TASS przydzielony do Sztabu Floty Batyckiej) udostpni latem 1980 r. dla TPPR w Elblgu materiay fotograficzne z terenu miasta z 1945 r.
Przykadowo w Elblgu 29 lipca 1980 r. zastrajkowao Przedsibiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej, a wic
tydzie po lipcowym wicie, a ju niespena tydzie pniej, od 4 do 7 sierpnia lokalne MPO [Miejskie
Przedsibiorstwo Oczyszczania].
M. Dbrowski, Lubelski lipiec 1980, [w:] Std ruszya lawina ... Region rodkowowschodni NSZZ Solidarno
19801989, Lublin 2006, s. 7111.
A. Friszke, Polska. Losy pastwa i narodu 19391989, Warszawa 2003, s. 361.
ycie Warszawy 1920 VII 1980 r. (sobota niedziela), nr 169. Na stronie pierwszej zamieszczono artyku: Cay kraj wita wito Odrodzenia. Uroczyste sesje rad narodowych, spotkania pokole, nowe
obiekty, wyrnienia dla zasuonych. W treci poinformowano (a raczej dezinformowano), e kraj wita
36 rocznic narodzin Polski Ludowej i np. w Warszawie 18 lipca wadze miasta z przedstawicielami
rodowisk zawodowych spotkay si w ratuszu, a w Katowicach Wojewdzka Rada Narodowa i Miejska
Rada Narodowa zorganizoway uroczysty koncert. Warto doda, e wito byo nieco przymione przez
wydarzenia midzynarodowe, nieznacznie przez pierwsz rocznic zwycistwa rewolucji w Nikaragui, ale
przede wszystkim przez inauguracj Olimpiady w Moskwie. Informacje o tej imprezie zajmoway rwnie
duo miejsca, jak rocznica PKWN. Na pierwszej stronie by tekst rwnie duy jak nota o wicie 22 lipca
zatytuowany: Moskwa Moskwa Moskwa. Dzi Otwarcie XXII Igrzysk Olimpijskich. Wielkie wito
sportu, przyjani i pokoju.
ycie Warszawy 2122 VII 1980 r. (poniedziaek wtorek), nr 170. Na stronie pierwszej, kolor czerwony,
specjalny na wielkie okazje, wielki napis nad godem Polski: 36 Rocznica Polski Ludowej i gwne podtytuy: Hod pamici dla wyzwolicieli, Odznaczenia dla zasuonych, Nowe obiekty, Uroczyste sesje KSR,
Koncerty i festyny. W treci pierwszego artykuu [36 Rocznica ...] napisano m.in.: Zgodnie z tradycj, lipcowe wito, to przede wszystkim okazja do zoenia najwyszego uznania ludziom dobrej roboty. W dalszej
czci informowano o licznych uroczystych spotkaniach, odznaczeniach. W artykule wstpnym znalazy si
take pewne, delikatne uwagi krytyczne. Wspominano, e mamy za sob lata grne i chmurne pene
dramatycznych zakrtw. Dominowa jednak ton propagandy sukcesu, z zachwalaniem rzekomo wielkich
wspaniaych zryww, imponujcego wszystkim dynamicznego tempa rozwoju.
ycie Warszawy 23 VII 1980 r., nr 171. Gwny artyku w gazecie nadal by powicony lipcowemu witu.
Zatytuowano go Uroczyste obchody wita Odrodzenia z udziaem E Gierka, H Jaboskiego i E Babiucha.
Wspominano o honorowych salwach armatnich, uroczystociach w paacu Rady Ministrw, tradycyjnym
spotkaniu przedstawicieli rzdu PRL z korpusem dyplomatycznym oraz o udekorowaniu odznaczeniami
w Belwederze zasuonych dziaaczy. Poinformowano take o tradycyjnym uroczystym zoeniu kwiatw pod
Grobem Nieznanego onierza i pod Mauzoleum onierzy Armii Radzieckiej w Warszawie. Poza tym opublikowano gratulacyjn depesz, ktr Gierek, Jaboski i Babiuch dostali od przywdcw ZSRR, Leonida
Breniewa i Aleksieja Kosygina. Na dalszych stronach ycia opisywano take obchody i festyny na terenie
w caego kraju.
W zwizku ze zblianiem si radzieckich wojsk do tej czci Polski, ktrej Stalin nie planowa wczy
do ZSRR, Kreml przypieszy dziaania na rzecz utworzenia zalenych od siebie polskich wadz, ktrym
mg przekaza administrowanie zajmowanych przez wojsko obszarw. W Moskwie 21 VII 1944 r. zorganizowano taki komunistyczny quasi-rzd o nazwie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, na ktrego
czele postawiono Edwarda Osbk-Morawskiego jako przewodniczcego, a zastpcami zostali Wanda
Wasilewska i faktycznie niemajcy adnego znaczenia (poza znanym nazwiskiem) Andrzej Witos. cznie
cay PKWN mia pitnastu czonkw, z ktrych formalnie tylko piciu reprezentowao Polsk Parti Robotnicz, ale faktycznie to komunici odgrywali w nim decydujc rol, a prawdziwym zwierzchnikiem tego
organu by Stalin. Brak poparcia spoecznego i zarazem ogromna liczba wojsk radzieckich na ziemiach
polskich czyni PKWN cakowicie zalenym od ZSRR. Manifest PKWN przygotowany w Moskwie, a upowszechniany najpierw na terenie Lubelszczyzny odbiera legalnemu rzdowi polskiemu prawo do dziaania, zarzucajc mu i jego agendom w kraju nielegalno komunistyczny komitet w manifecie uzurpowa
dla siebie prawo do rzdzenia jako organu wykonawczego, a dla utworzonej gwnie przez Polsk Parti
Robotnicz Krajowej Rady Narodowej rol organu ustawodawczego. Manifest zapowiada te szereg
reform spoecznych, z roln na czele, oraz werbalnie zapewnia uznanie wanoci konstytucyjnych regu,
ale nie obowizujcej konstytucji kwietniowej, a tylko konstytucji marcowej z 1921 r., co nie miao i tak
wikszego znaczenia, gdy adnych konstytucyjnych norm komunici i tak nie zamierzali przestrzega.
A. Czubiski, Polska i Polacy po II wojnie wiatowej (19451989), Pozna 1998, s. 3031.
A. Kochaski, Polska 19441989. Informator historyczny. T. 1. Podzia administracyjny, waniejsze akty
prawne, decyzje i enuncjacje pastwowe (19441956), Warszawa 1997, s. 72.
2011-02-07 12:10:44
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
Idem, Polska 19441991. Informator historyczny. T. 1, Podzia administracyjny, waniejsze akty prawne,
decyzje i enuncjacje pastwowe (19441956), Warszawa 1997, s. 90; idem, Polska 19441991. Informator
historyczny, t. III/2, Waniejsze akty prawne, decyzje i enuncjacje pastwowe (19711991), s. 906907.
Idem, Polska 19441989. Informator historyczny, t. 1, op. cit., s. 340.
Akcji promocji konstytucji, a take uczczeniu samego wita towarzyszya ogromna propagandowa impreza zorganizowana w Warszawie w dniach 2022 VII 1952 r., czyli Zlot Modych Przodownikw, w ktrym
uczestniczyli przedstawiciele wszystkich powiatw z caego kraju, przede wszystkim delegowani przez
Zlot.
Generalnie w 1990 r. wszystkie te nazwy byy masowo zmieniane, najczciej przywracano nazewnictwo
wczeniejsze, a czasami wprowadzano nazw 11 listopada, jak na bydgoskim Osiedlu Lenym.
Wrd dziaa promujcych 22 VII w 1959 r. bya te akcja Zwizku Modziey Socjalistycznej, ktry w lipcu
zaangaowa si w masow akcj nazwan Zlotem Grunwaldzkim, ktry poczono z przygotowaniem do
obchodw wita 22 lipca.
APT, KW PZPR w Toruniu 19751990, sygn. 1931, Program obchodw wita 22 Lipca 1976 r. na terenie
Wbrzena.
Jak czsto podczas lipcowych wit, wystpiy powane problemy z frekwencj na uroczystoci. I. Main,
Konflikty wok obchodw wit pastwowych i kocielnych w Lublinie (19441989), Warszawa 2004,
s. 230233.
Ta niekorzystna sytuacja wystpowaa przez cay PRL, take po padzierniku 1956 r. Przykadowo na
czterdziestolecie, czyli w 1958 r., komunici skupili swoje dziaania propagandowe na uczczeniu powstania
Komunistycznej Partii Polski, a w 1968 r. skoncentroway si na powstaniu rzdu Daszyskiego w Lublinie
6 listopada 1918 r. Podobnie byo w szedziesit rocznic. Sejm PRL zebra si na uroczystym posiedzeniu, aby uczci nie 11 XI r., ale 6 XI 1918 r. i rzd lubelski Ignacego Daszyskiego, a wczeniej specjaln sesj zorganizowano w lubelskiej Miejskiej Radzie Narodowej. Uczczono te t rocznic w wielu miastach
konferencjami naukowymi, ale w wikszoci z tych imprez, poza generalnym docenieniem znaczenia odzyskania niepodlegoci w 1918 r., starano si podkreli znaczenie tradycji ruchu komunistycznego, ewidentnie manipulujc rocznic. Opozycji udao si zorganizowa wiksze obchody m.in. w Krakowie i Lublinie
w 1979 r. I. Main, Trudne witowanie, op. cit., s. 218, 221.
Ibidem, s. 246247; Konfederacja Polski Niepodlegej w Krakowie 19791990. Wybr dokumentw, wyb.
i oprac. Marcin Kasprzycki, Krakw 2009, s. 8687 oraz 265.
I. Main, Trudne witowanie, op. cit., s. 276277 i 279.
Tekst od redakcji, Gazeta Toruska 2122 VII 1981 r., nr 142.
Lipcowe wito, Gazeta Toruska 2122 VII 1981 r., nr 142, s. 12.
W prasie przedstawiono take szereg innych dziaa, ktre na wzr poprzednich lat miay jednak upamitni
dzie 22 lipca. W Rognie-Zamku w woj. Toruskim z okazji wita otwarto Gminny Orodek Kultury oraz
zorganizowano uroczyst sesj Gminnej Rady Narodowej poczon z wrczaniem odznacze. W Toruniu,
w auli UMK zorganizowano koncert Wielkopolskiej Orkiestry Symfonicznej, a wojewoda toruski wrczy
nagrody za osignicia w dziedzinie nauki i techniki, Gazeta Toruska nr 142, 2122 VII 1981 r.
D. Czaplicki, Manifest wiecznie ywy, ibidem.
Przykadowo w niewielkim Wbrzenie w woj. toruskim w 1981 r. bez szykan ze strony wadz obchodzono
zarwno wito 3 maja, jak i 11 listopada. W przypadku tego ostatniego wadze wojewdzkie ju 2 listopada
rozesay do lokalnych struktur Frontu Jednoci Narodowej pismo, e w zwizku z szedziesit trzeci
rocznic odzyskania niepodlegoci Wojewdzki Komitet Frontu Jednoci Narodowej zaleca, aby wszystkie
komitety Federacji koordynoway akcj obchodw tej rocznicy. Celem tego rzekomo patriotycznego dziaania
byo w rzeczywistoci zmanipulowanie obchodw, gdy wprawdzie zalecono skadanie w miejscach pamici narodowej kwiatw, organizowanie koncertw i innych imprez poetycko-muzycznych, ale jednoczenie
napisano: uwaamy za konieczne podjcie treci zwizanych z internacjonalistyczn postaw przywdcw
Rewolucji Padziernikowej wobec problemw odzyskania przez Polsk niepodlegoci wrd modziey
szkolnej. Archiwum Pastwowe w Toruniu, KW PZPR w Toruniu 19751990, sygn. 2179, Przewodniczcy
WK FJN w Toruniu Artur Kujawa do przewodniczcego MK FJN w Wbrzenie, 02 XI 1982 r.
I. Main, Trudne witowanie, op. cit., s. 251.
Obchody 63 rocznicy odzyskania niepodlegoci, Gazeta Toruska 11 XI 1981 r., nr 222; I. Main, Trudne
witowanie, op. cit., s. 254255 i 256260.
Jesieni 1988 r., gdy sprawa przywrcenia wita Niepodlegoci bya ju mocno utrwalona w opinii publicznej, komunistyczne wadze podjy jeszcze starania obronne, wykorzystujc do tego m.in. przypomnienie
sporw, jakie w dwudziestoleciu midzywojennym toczyy si wok wybrania daty na najwaniejsze wito
pastwowe. Jesieni 1988 r. wadze peerelowskie, mimo rnych prb oporu, faktycznie musiay pogodzi
962
2011-02-07 12:10:44
PRZYPISY
36
37
38
39
40
41
si z powrotem do jawnych i masowych obchodw wita. wczesny Sejm, na wniosek posa Ryszarda
Bendera ze Stronnictwa Demokratycznego, rozpatrywa w listopadzie tego roku spraw przywrcenia wita Niepodlegoci w dniu 11 listopada. Na specjalnej sesji Sejmu PRL w dniu 9 listopada prof. Henryk Jaboski podkreli ca zoono tej daty. Zaznaczy, e tak przed t dat, jak i po niej miay miejsce istotne
wydarzenia zwizane z odbudow pastwa. Mona byo odnie wraenie, e mwca zapomnia, e mino
ju siedemdziesit lat od tych wydarze i ponad pidziesit od lat od chwili ostatecznego zamknicia
dawnych sporw. Tym ostatecznym rozstrzygniciem, w sensie prawnym, bya decyzja Sejmu II Rzeczypospolitej o wprowadzeniu od 11 XI 1937 r. wita Niepodlegoci. Oczywicie sam fakt, e Sejm PRL zorganizowa uroczyst sesj dla uczczenia siedemdziesitej rocznicy 9 (wtorek), a nie 11 (pitek) by symptomatyczny. By to jakby krok do przodu od witowanego dotd wycznie 7 listopada, czyli rocznicy wybuchu
sowieckiej rewolucji. W. Duda, Byy waniejsze dni ni ..., ycie 1011 XI 1998 r., s. 1213.
Sytuacja takiej zmiany najwaniejszych wit doliczy do nich warto take 31 sierpnia, czyli dat porozumie
sierpniowych (obchodzonych ju w 1981 r.) uznan pniej za moment narodzin Solidarnoci bya zauwaalna zarwno na poziomie centralnym, jak i w poszczeglnych regionach. Zob. np. K. Osiski, Zarys dziejw
NSZZ Solidarno Regionu Bydgoskiego (19801990), Gdask 2010, s. 77, 81, 129.
I. Main, Trudne witowanie, op. cit., s. 287.
Ibidem, s. 293295. Oczywicie naley pamita, e po wprowadzeniu stanu wojennego komunici podejmowali pewne starania aby jednak powrci do tradycji. Najbardziej wyrazista bya ta tendencja podczas
obchodw czterdziestolecia Polski Ludowej w 1984 r., m.in. z ogromn propagandow akcj na Placu Litewskim w Lublinie pod pomnikiem wdzicznoci.
A. Kochaski, Polska 19441991, t. 1, op. cit., s. 90; idem, Polska 19441991, t. III/2, op. cit., s. 906907.
Ibidem, s. 858. Naley przypomnie, e komunistyczne wadze po wprowadzeniu stanu wojennego rozpoczy zwalczanie wita 11 listopada, ale staray si take wykorzystywa je w swojej propagandzie.
M. Golon, Obchody rocznic, op. cit., s. 219231; I. Main, Trudne witowanie, op. cit., s. 313314.
Paradoksalnie w upowszechnianie znaczenia roli wita 11 listopada, w czci z powodu rywalizacji
z opozycj, wczay si w latach osiemdziesitych nawet komunistyczne instytucje, jak np. Patriotyczny
Ruch Odrodzenia Narodowego. Z drugiej jednak strony Ruch ten angaowa si take w swoist reanimacj trupa, czyli prbowa przywrci znaczenie witu 22 lipca. I. Main, Trudne witowanie, op. cit.,
s. 311314.
cz 6. RECEPCJA
DOROTA PAZIO-WLAZOWSKA Strajki sierpniowe w Stoczni Gdaskiej i innych
zakadach pracy w recepcji prasy codziennej
1
4
5
O przerwach w pracy zob. R. Pawelec, Perswazja w sownikach, [w:] Jzyk publicznej perswazji, red.
K. Mosioek-Kosiska, T. Zgka, Pozna 2003, s. 172; A. Zagrodnikowa, Sownictwo i frazeologia okresu
przemian w Polsce, Zeszyty Prasoznawcze 1982, nr 12, s. 47, 4950. Naley zauway, e z upywem czasu
prasa zaczyna mwi rwnie o strajkach, zob. np. TL 196, 197, 198, 200, GR 179, 181, 185, GP 179, 185.
Formuowane w tekcie spostrzeenia dotycz obrazu prezentowanego w wymienionych dziennikach, ich
uoglnienie wymagaoby rozszerzenia prby badawczej. Naley zauway, e w materiaach publikowanych
w pniejszym okresie zmianie ulega ocena strajkw, wydarzenia Sierpnia 80 zyskuj aprobat publicystw
(por. A. Zagrodnikowa, Sownictwo i frazeologia okresu przemian w Polsce: sierpiegrudzie 1980. (Wyrazy i zwizki wyrazw nacechowane pozytywnie), Zeszyty Prasoznawcze 1982, nr 4, s. 4649, 51).
Warto zauway, e dzienniki zamieszczaj przede wszystkim informacje PAP oraz wypowiedzi przedstawicieli wadz, do rzadkoci nale komentarze autorskie.
O znaczeniu sowa manipulacja zob. np. J. Puzynina, Jzyk wartoci, Warszawa 1992, s. 203223.
Por. J. Ziomek, Retoryka opisowa, Wrocaw 2000, s. 10; M. Szefliska, M. Baran, Pastwo przekonuje do
swego: jzykowe rodki perswazji w odpowiedziach na interpelacje i zapytania poselskie, Bulletin de la
Socit Polonaise de Linguistique 2002, fasc. LVIII, s. 98.
Zasadno wystpie robotnikw podkrela rwnie przewodniczcy CRZZ Romuald Jankowski: Gosy
robotnikw s suszne. Tak, to prawda, e zwizki zawodowe, zwaszcza w ostatnich latach mao skutecznie
broniy bezporednich interesw i potrzeb ludzi pracy, mimo i znay je, rozumiay i wystpoway z naciskiem
o ich zaatwienie (GR 186).
Por. I. Borkowski, wit wolnego sowa. Jzyk propagandy politycznej 19811995, Wrocaw 2003, s. 18;
S. Baraczak, Sowoperswazjakultura masowa, Twrczo 1975, z. 7, s. 5253.
2011-02-07 12:10:44
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Por. M. Szefliska, M. Baran, op. cit., s. 97.

Por. o mechanizmie symplifikacji rozkadu wartoci: S. Baraczak, op. cit., s. 53.
Por. J. Bralczyk, Strategie w jzyku propagandy politycznej (o polskiej propagandzie partyjnopastwowej
w latach 198288), [w:] Jzyk a kultura, t. 4, Funkcje jzyka i wypowiedzi, red. J. Bartmiski, R. Grzegorczykowa, Wrocaw 1991, s. 107.
O wykorzystaniu zapoycze zob. np.: A. Dbrowska, Jzykowy obraz przeciwnika politycznego (na podstawie tekstw prasowych z marca 1968 roku), [w:] ibidem.
GR podaje nazwiska Mariana Jurczyka i Lecha Wasy dopiero 1 wrzenia.
Por. A. M. Lewicki, P. Nowak, Manipulacja jzykowa w mediach, [w:] Jzyk w mediach masowych, red.
J. Bralczyk, K. Mosioek-Kosiska, Warszawa 2000, s. 36.
Por. A. Zagrodnikowa, Sownictwo, Zeszyty Prasoznawcze 1982, nr 12, s. 52.
Por. o zasadzie autoryzacji M. Szefliska, M. Baran, op. cit., s. 95.
Por. o graniu na uczuciach np. I. Borkowski, op. cit., s. 1718.
Potwierdzaj to kolejne apele, kierowane m. in. przez kombatantw (por. GP 185, 186, Ex 179).
J. Bralczyk, op. cit., s. 112.
Por. ibidem.
Por. J. Bralczyk, op. cit., s. 106.
Por. GR 179.
J. Jedlicki, Organizowanie nienawici, Res Publica 1988, nr 4, s. 49.
964
PRZEMYSAW RUCHLEWSKI Reakcje gdaskiego aktywu partyjnego w czasie

Porozumie Sierpniowych w wietle materiaw KW PZPR Gdask
1
2
3
5
6
10
11
12
13
14
15
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o sytuacji spoeczno-politycznej na Wybrzeu w dniu 23 VIII

1980 r. w godzinach rannych sporzdzona przez sekretarza KWPZPR w Gdasku Henryka Masowskiego.
J. Karpiski, Polska-Komunizm-Opozycja, Warszawa 1988, s. 1011.
K. J. Kostrzewski, Dziaalno PZPR w stanie wojennym na przykadzie Komitetu Wojewdzkiego w Legnicy, [w:] System polityczny PRL po 13 grudnia 1981 r. pod red. A. Antoszewskiego i J. Sommera, WrocawKalisz 1989, s. 150.
Z. Pustelnik, Dziaalno PZPR w stanie wojennym na przykadzie Komitetu Wojewdzkiego we Wrocawiu,
[w:] System polityczny PRL po 13 grudnia 1981 r. pod red. A. Antoszewskiego i J. Sommera, WrocawKalisz
1989, s. 176.
Ibidem, s. 167168.
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o sytuacji spoeczno-politycznej na Wybrzeu 23 VIII 1980 r. w godzinach rannych sporzdzona przez sekretarza KW PZPR w Gdasku Henryka Masowskiego.
Zob. take S. Cenckiewicz, O Koniecznoci jednoczesnej walki na dwa fronty, czyli o tym, jak gdaska
PZPR rozliczaa sam siebie jesieni 1980 r., [w:] ladami bezpieki i partii studia, rda, publicystyka,
pod red. S. Cenckiewicza, omianki 2009, s. 109114; . Kamiski, PZPR wobec Solidarnoci pierwsze
tygodnie, Biuletyn IPN, nr 12, 2002, s. 3134.
Zob. wicej, A. Antoszewski, Erozja systemu politycznego PRL w latach osiemdziesitych, Wrocaw
1992.
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o sytuacji spoeczno-politycznej w Trjmiecie i w wojewdztwie
gdaskim w dniu 25 VIII 1980 r. w godzinach przedpoudniowych sporzdzona przez sekretarza KW PZPR
w Gdasku Henryka Masowskiego.
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej w Trjmiecie i wojewdztwie gdaskim w dniu 25 VIII 1980 r. w godzinach przedpoudniowych sporzdzona przez sekretarza KW
PZPR w Gdasku Henryka Masowskiego.
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej w wojewdztwie gdaskim
sporzdzona przez sekretarza KW PZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 27 VIII 1980 r.
sporzdzona przez sekretarza KW PZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 2 IX 1980 r.
sporzdzona przez sekretarza KW PZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 4 IX 1980 r.
sporzdzona przez sekretarza KWPZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 26 VIII 1980 r.
sporzdzona przez sekretarza KWPZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 27 VIII 1980 r.
2011-02-07 12:10:44
PRZYPISY
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej w wojewdztwie gdaskim sporzdzona przez sekretarza KWPZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 29 VIII 1980 r.
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej w wojewdztwie gdaskim sporzdzona przez sekretarza KW PZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 8 IX 1980 r.
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej w wojewdztwie gdaskim sporzdzona przez sekretarza KW PZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 23 IX 1980 r.
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej w wojewdztwie
gdaskim sporzdzona przez sekretarza KW PZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 16 IX 1980 r.
AP w Gdasku 2384/136, Wypowied Adama Wendorfa I sekretarza KZ PZPR w Elmorze Gdask.
AP w Gdasku 2384/136, Wypowied Jzefa Wjcika czonka Egzekutywy KW PZPR I sekretarza KZ
PZPR Stoczni Gdaskiej im. Lenina.
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej w wojewdztwie gdaskim sporzdzona przez sekretarza KW PZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 27 VIII 1980 r.
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej w wojewdztwie gdaskim sporzdzona przez sekretarza KW PZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 28 VIII 1980 r.
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej w wojewdztwie gdaskim sporzdzona przez sekretarza KW PZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z dnia 30 VIII 1980 r.
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej w godzinach przedpoudniowych w wojewdztwie gdaskim sporzdzona przez sekretarza KW PZPR w Gdasku Henryka
Masowskiego z dnia 1 IX 1980 r.
. Kamiski, PZPR wobec Solidarnoci pierwsze tygodnie, Biuletyn IPN, 2002, nr 12, s. 31.
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej w wojewdztwie gdaskim sporzdzona przez sekretarza KW PZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z dnia 2 IX 1980 r.
Ibidem.
sporzdzona przez sekretarza KW PZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 4 X 1980 r.
AP w Gdasku 2384/136, Wypowied Czesawa Miowskiego starszego mistrz Stoczni Remontowej Nauta
czonka KW.
sporzdzona przez sekretarza KWPZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 4 X 1980 r.
AP w Gdasku 2384/17126, Informacja o aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej w godzinach przedpoudniowych w wojewdztwie gdaskim sporzdzona przez sekretarza KWPZPR w Gdasku Henryka Masowskiego z 1 IX 1980 r.
AP w Gdasku 2384/136, Wypowied Mariana Zeniuka czonka KW PZPR IV mechanika PLO.
AP w Gdasku 2384/136, Wypowied kontradmiraa Leszka Dutkowskiego zastpcy dowdcy Marynarki
Wojennej do spraw politycznych.
AP w Gdasku 2384/136, Wypowied Henryka Lewandowskiego zastpcy czonka KC, montera Stoczni
Komuny Paryskiej w Gdyni.
AP w Gdasku 2384/136, Wypowied Jan Kuligowski I sekretarza KW PZPR Uniwersytetu Gdaskiego.
ANNA SIWIK, TOMASZ J. BIEDRO PZPR wobec NSZZ Solidarno w wojewdztwie nowosdeckim (19801981)
1
5
6
7
8
9
Archiwum IPN odzia w Krakowie (dalej: IPNKr.), IPNKr 038/12, t. 1, Meldunek sytuacyjny z 28 VIII 1980 r.
dotyczcy sytuacji operacyjno-politycznej w wojewdztwie nowosdeckim.
Archiwum Pastwowe w Nowym Sczu (dalej: APNS) APNS 321a., Zesp KW PZPR w Nowym Sczu Wydzia Informacji i analiz. Informacje o sytuacji spoeczno-politycznej w wojewdztwie nowosdeckim.
Protok posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR z 14 VIII 1980 r., Tajne dokumenty Biura Politycznego
PZPR a Solidarno 19801981, oprac. Zbigniew Wodek, Londyn 1992, s. 31.
. Kamiski, PZPR wobec Solidarnoci pierwsze tygodnie, Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej 2002,
nr 12, s. 31.
Ibidem, s. 31.
Ibidem, s. 100101.
Ibidem, s. 101102.
Ibidem, s. 616.
APNS 1270a, Ocena dziaalnoci ideowo-wychowawczej w zakadach nowosdeckiej pitnastki, s. 12;
Meldunki i informacje dotyczce sytuacji operacyjno-politycznej wojewdztwa nowosdeckiego obejmujce okres od 17 VIII 1980 r. do 31 V 1983 r. zawarte w 11 tomach; Informacja dotyczca zwizkw zawo-
2011-02-07 12:10:44
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
dowych NSZZ Solidarno Nowy Scz 29 XII 1980 r., okres od 1 XI 1980 do 31 XII 1980 r., IPNKr. 038/12,
t. 2, s. 237.
Pismo do Naczelnika Wydziau III A KWMO w Nowym Sczu kpt. mgr. Jzefa Polaka z 30 XII 1980 r. do
Naczelnika Wydziau III Dep. III A MSW w Warszawie okres od 1 XI 1980 do 31 XII 1980 r. IPNKr. 038/12,
t. 2, s. 342.
APNS 321a, Zesp KW PZPR w Nowym Sczu Wydzia Informacji i Analiz, Informacja o sytuacji polityczno-gospodarczej w wojewdztwie nowosdeckim z 8 X 1980 r.
IPNKr. 038/12, t. 2, Pismo Naczelnika Wydziau III A KWMO w Nowym Sczu kpt. Jzefa Polaka do Naczelnika Wydziau III Departamentu III A MSW w Warszawie z 30 XII 1980 r., okres od 1 XI 1980 do 31 XII
1980 r., s. 342.
APNS 1034, Zadania partii w obecnej sytuacji materia pomocniczy dla instancji i aktywu PZPR woj. nowosdeckiego, s. 16.
Ibidem, s. 15.
Ibidem.
Ibidem.
IPNKr. 038/12, t. 2, Informacja dotyczca zwizkw zawodowych NSZZ Solidarno w Nowym Sczu
z 22 XII 1980 r. okres od 1 XI 1980 do 31 XII 1980 r., s. 318.
Tajne dokumenty, op. cit., s. 246.
APNS 1270b, Informacja o sytuacji w ruchu zwizkowym w naszym wojewdztwie z wrzenia 1981 r., s. 5.
IPNKr. 038/12, t. 3, Meldunek dotyczcy sytuacji spoeczno-politycznej na terenie wojewdztwa nowosdeckiego 15 I 1981 r., s. 81.
APNS 1270b, Informacja o sytuacji w ruchu zwizkowym w naszym wojewdztwie z wrzenia 1981 r., s. 2.
Ibidem.
IPNKr., 038/12, Informacje dotyczce zwizkw zawodowych NSZZ Solidarno w Nowym Sczu, t. 3,
z: 6 I 1981 r., s. 21; t. 4: okres od 1 I 1981 do 31 III 1981 r.; 2 IV 1981 r., s. 9, okres od 1 IV 1981 do 30 VI 1981 r.
APNS 769, Przemwienie kierownictwa KW PZPR w Nowym Sczu z 17 IX 1991 r., s. 105.
IPNKr. 038/12 t. 3, Informacja dotyczca zwizkw zawodowych NSZZ Solidarno w Nowym Sczu z 22
I 1981 r., okres od 1 I 1981 do 31 III 1981 r., s. 117.
APNS (brak sygn.), Zbir Solidarnoci, przedruki poufnych dokumentw wadz PRL.
IPNKr. 038/12, t. 4, Informacja dotyczca zwizkw zawodowych NSZZ Solidarno w Nowym Sczu z 22
V 1981 r., okres od 1 IV 1981 do 30 VI 1981 r., s. 173.
IPNKr. 038/12, t. 4, Meldunek operacyjny do Naczelnika Wydziau III Departamentu III A MSW w Warszawie, Nowy Scz 22 V 1981 r., okres od 1 IV 1981 do 30 VI 1981r., s. 173.
Wypowied J. Waszczuka na posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR 26 I 1981 r., Tajne dokumenty, op.
cit., s. 250.
Szerzej: Z. Zblewski, Krakowska organizacja PZPR wobec Solidarnoci (sierpie 1980 grudzie 1981),
[w:] Midzy sierpniem a grudniem. Solidarno w Krakowie i Maopolsce w latach 19801981, red. T. Gsowski, przy wsppracy B. Klich-Kluczewskiej i J. Mierzwy, Instytut Pamici Narodowej. Komisja cigania
Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Krakw 2006, s. 99.
Ibidem, s. 213.
IPNKr. 038/12, t. 2, Pisma kpt. Jzefa Polaka z KWMO w Nowym Sczu z 20 XII 1980 r. i 30 XII 1980 r. do
Naczelnika Wydziau III Departamentu III A MSW w Warszawie, okres od 1 XI 1980 do 31 XII 1980, s. 315
i 349; zob. te: E. Zajc, Dziaania Suby Bezpieczestwa skierowane przeciwko Maopolskiej Solidarnoci
19801981, [w:] Midzy sierpniem a grudniem, op. cit., s. 2544.
IPNKr. 038/16, t. 11, Por. J. Modrzyski, Analiza realizacji planw rocznych w zakresie pracy z poufnymi
rdami informacji przez wydziay operacyjne KWMO w Nowym Sczu z 10 X 1980 r., s. 4.
IPNKr. 038/12, t. 3, Szyfrogramy kpt. Jzefa Polaka naczelnika Wydziau III A SB w Nowym Sczu do
Naczelnika Wydziau III Departamentu III A MSW w Warszawie z 20 I 1981 r., s. 54 i 4 III 1981 r., okres od
1 I 1981 do 31III 1981 r., s. 293.
IPNKr, 038/12, t. 3, Szyfrogram do oficera dyurnego departamentu III A MSW w Warszawie, Nowy Scz
28 III 1981 r., okres od 1 I 1981 do 31 III 1981 r., s. 470.
W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 19141993, Kielce 1994, s. 513.
APNS 1270 b, Protok nr 3/20/81 z posiedzenia Egzekutywy Komitetu Wojewdzkiego PZPR w Nowym
Sczu odbytego 6 VII 1981 r., s. 4.
Ibidem, s. 5.
966
2011-02-07 12:10:44
PRZYPISY
Tajne dokumenty, s. 455; W. Roszkowski, op. cit., s. 515.

T. G. Ash, Jesie wasza, wiosna nasza, Warszawa 2009, s. 225.
43
APNS 1270 b, Protok nr 6/23/81 z posiedzenia Egzekutywy KW PZPR w Nowym Sczu 5 VIII 1981 r.,
s. 2.
44
Ibidem.
45
APNS 1270b, Kierunki aktualnych dziaa instancji partyjnych, egz. nr 1 (poufne), s. 14.
46
A. Roszkowski, op. cit., s. 516517.
47
T. G. Ash, op. cit., s. 227.
48
APNS 321a, Informacja o sytuacji polityczno-gospodarczej w wojewdztwie nowosdeckim z 20 X 1981 r.,
49
APNS 1270b, Informacja o sytuacji spoeczno-politycznej w kraju i wojewdztwie nowosdeckim od 27 X do
30 X 1981 r., s. 3.
50
APNS 1270b, Informacja o sytuacji spoeczno-politycznej w kraju i wojewdztwie nowosdeckim od dnia 27
X do 30 X 1981 r., s. 12.
51
APNS 038/12, t. 6, Meldunek dotyczcy sytuacji spoeczno-politycznej na terenie wojewdztwa nowosdeckiego w dniu 26 X 1981 r., okres od 1 X 1981 do 31 XII 1981 r., s. 175.
52
IPNKr. 038/12, Informacja dotyczca sytuacji spoeczno-politycznej na terenie wojewdztwa nowosdeckiego w dniu 27 X 1981 r., okres od 1X 1981 do 31 XII.1981 r., t. 6, s.178.
53
APNS 1270b, Informacja o sytuacji spoeczno-politycznej w kraju i wojewdztwie nowosdeckim w dniach
2730 X 1981 r., s. 1.
54
IPNKr 038/12, t. 6, Informacja dotyczca sytuacji spoeczno-politycznej na terenie wojewdztwa nowosdeckiego w dniu 27 X 1981 r., s. 188189; Meldunek dotyczcy sytuacji spoeczno-politycznej na terenie
wojewdztwa nowosdeckiego 28 X 1981r., okres od 1 X 1981 do 31 XII 1981 r., s. 190. Zob. te: Informacja o sytuacji spoeczno-politycznej w kraju i wojewdztwie nowosdeckim w dniach 2730 X 1981, APNS
1270b, s. 1.
55
IPNKr. 038/12, t. 6, Meldunek zastpcy Naczelnika Wydziau III A KWMO w Nowym Sczu kpt. A. Funioka
z 28 X 1981 r. do Naczelnika Wydziau I Departamentu III A MSW w Warszawie, okres od 1 X 1981 do 31
XII 1981r., s. 194.
56
IPNKr. 038/12, t. 6, Pismo ppor. Krzysztofa Treuzingera do Naczelnika Wydziau III Departamentu V MSW
w Warszawie, Nowy Scz 4 XII 1981 r, s. 395; Informacja dotyczca sytuacji spoeczno-politycznej na terenie
wojewdztwa nowosdeckiego 6 XII 1981 r., okres od 1 X 1981 do 31 XII 1981 r., s. 405.
57
IPNKr 038/12, t. 6, Informacja dotyczca sytuacji spoeczno-politycznej na terenie wojewdztwa nowosdeckiego w dniu 11 XII 1981 r., okres od 1 X 1981 do 31 XII 1981 r., s. 440.
58
IPNKr 038/16, t. 2., Informacja dotyczca sytuacji operacyjno-politycznej w wojewdztwie nowosdeckim
w roku 1982, Teczka meldunkw szefa od 15 I 1981 do 5 III 1985 r.
59
APNS 764, Sprawozdanie z dziaalnoci KW PZPR w Nowym Sczu za okres kadencji, czyli od 15 VI 1981
do 11 XI 1983 r., s. 15.
60
APNS 764, Sprawozdanie z dziaalnoci KW PZPR w Nowym Sczu za okres kadencji, czyli od 15 VI 1981
do 11 XI 1983 r., s. 1516.
61
Zob. Z. Zblewski, op. cit., s. 98105.
41
42
JAKUB KAZIMIERSKI Andrzeja abiskiego walka z Solidarnoci. Analiza taktyki

KW PZPR w Katowicach wobec NSZZ Solidarno jesieni 1980 roku
1
4
5
Terminem wolne (zwizki zawodowe) posuguj si w potocznym rozumieniu tego sowa. W istocie wypracowane w wyniku negocjacji w stoczni gdaskiej nazewnictwo nowych struktur zwizkowych nie przewidywao tego okrelenia. 27 VIII 1980 r. okrelenie wolne zastpione zostao terminem niezalene.
PZPR a Solidarno 19801981. Tajne dokumenty Biura Politycznego, opr. Z. Wodek, Londyn 1992. Dokument nr 17, s. 101. Biuro Polityczne partii zalecao, aby podkrela, i najwikszy w obozie socjalistycznym
konflikt spoeczny opanowano bez przelewu krwi: To zjednao nam szacunek przyjaci i zaufanie do naszych
dziaa mwi protok z posiedzenia BP z 17 IX 1980 r.
Archiwum Pastwowe Oddzia w Katowicach (dalej: AP Katowice) KW PZPR Biuro Egzekutywy, sygn.
301/VI/40, inf. III/74/80, Sytuacja spo.-polit. w kraju 3. bm. w godzinach popoudniowych z 3 IX 1980 r.,
s. 8283 oraz inf. III/94/80 z 11 IX 1980 r., s. 112.
Ibidem, s. 82.
Andrzej abiski (19381988) dziaacz partyjny i polityk. Od 1967 do 1972 by przewodniczcym Zarzdu
Gwnego Zwizku Modziey Socjalistycznej. Od lutego 1980 do padziernika 1980 peni funkcj sekretarza
KC PZPR, od 24 VIII 1980 do 6 IX 1980 by zastpc czonka Biura Politycznego KC PZPR, a nastpnie
do 19 VII 1981 czonkiem Biura Politycznego KC PZPR. Od 1973 do lutego 1980 r. by I sekretarzem
2011-02-07 12:10:45
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
Komitetu Wojewdzkiego PZPR w Opolu, a od 19 IX 1980 do stycznia 1982 r. I sekretarzem Komitetu

Wojewdzkiego PZPR w Katowicach. W latach 19651985 pose na Sejm PRL.
Stanisaw Kania (ur. 1927), dziaacz komunistyczny. W latach 19521956 pracownik aparatu Zwizku Modziey Polskiej. W latach 19581962 kierownik Wydziau Rolnego Warszawskiego Komitetu Wojewdzkiego
PZPR, w latach 19621968 sekretarz Warszawskiego Komitetu Wojewdzkiego. Od grudnia 1968 do
kwietnia 1971 r. kierownik Wydziau Administracyjnego KC PZPR; w latach 19681986 czonek KC PZPR.
W latach 19711980 sekretarz KC PZPR, a w latach 19751981 czonek Biura Politycznego. Od 6 IX 1980
do 18 X 1981 r. I sekretarz KC PZPR.
AP Katowice KW PZPR Wydzia Organizacyjny, sygn. II/195, Informacja o przebiegu narady aktywu partyjnego woj. katowickiego 9 IX 1980 r., s. 58. Najwaniejszym naszym zadaniem jest przywrcenie spoecznego zaufania do wadzy ludowej mwi Kania na VI plenum KC PZPR, zob. Nowe Drogi 1980, nr 9,
s. 69.
Ibidem s. 58.
Szerzej na ten temat zob. ukasz Kamiski, PZPR wobec Solidarnoci pierwsze tygodnie, [w:] Biuletyn
Instytutu Pamici Narodowej 2002, nr 12, s. 31 34.
Zdzisaw Grudzie (1924 1982), dziaacz partyjny komunista. Od 1957 r. peni wane funkcje w Komitecie
Wojewdzkim PZPR w Katowicach: sekretarz KW (1960 1970), I sekretarz KW (1971 1980). Peni take
funkcj we wadzach PZPR: czonek Komitetu Centralnego PZPR (1964 1981), zastpca czonka Biura
Politycznego KC PZPR (1971 1975), czonek Biura Politycznego (1976 1980). W latach 1965 1982 pose
na Sejm PRL.
Wedug stanu na dzie 30 VI 1980 r. katowicka organizacja partyjna liczya 388 873 czonkw i kandydatw
i bya najliczniejsza w kraju. Zob. AP Katowice KW PZPR Wydzia Organizacyjny, sygn. II/275, s 4. Ju
jednak od 1 VII 1980 do 11 X 1980 legitymacje partyjne w wojewdztwie oddao 3747 osb, z czego 96,7%
stanowili robotnicy. Zob. AP Katowice KW PZPR, Biuro Egzekutywy, sygn. 301/VI/40, inf. nr III/182/80, inf.
o sytuacji spoeczno- politycznej w kraju 14 bm. w godzinach porannych z 14 X 1980 r.
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej Oddzia w Katowicach (dalej: AIPN Kat), sygn. 0103/107, t. 1, inf.
dot. operacyjnego rozpoznania aktualnego stanu nastrojw w rodowiskach spoecznych i biecych
wydarze w woj. katowickim z 3 IX 1980 r., s. 450. O tym, e struktury partyjne w woj. katowickim nie s
rozbite, informowa abiski na zebraniu Biura Politycznego 14 X 1980 r. Zob. PZPR a Solidarno, op.
cit., s. 119.
AP Katowice KW PZPR Wydz. Organizacyjny, sygn. II/195, inf. o sytuacji spo.-polit. w wojewdztwie katowickim z 2 IX 1980 r., s. 23 i z 4 IX 1980 r., s. 28.
Ibidem, inf. nr 3 o sytuacji spoeczno-politycznej w wojewdztwie z 24 IX 1980 r., s. 152.
AIPN Kat sygn. 0103/107, t. 1., inf. dot. operacyjnego rozpoznania aktualnego stanu nastrojw w rodowiskach
spoecznych i biecych wydarze w woj. katowickim z 21 IX 1980 r., s. 295. Teza o liberalnych pogldach
abiskiego bya wwczas na lsku powszechna, cho niczym nieuzasadniona. Po Grudniu kady na tej
funkcji uwaany byby za liberaa mwi po latach wczesny czonek katowickiej egzekutywy PZPR
Wiesaw Kiczan. Cyt. za: J. Dziadul, M. Kempski, Zanim pady strzay. Midzy zdrad a wolnoci. lsk
i Zagbie 1980 1981, Siemianowice lskie 2006, s. 122. O zadowoleniu lskiej inteligencji ze zmiany na
stanowisku I sekretarza mwi notatka SB z 20 IX 1980 r. Zob. ibidem, s. 299.
AP Katowice KW PZPR, Wydzia Plenum, sygn. 2, s. 4 i 8.
Ibidem, s. 5: Musimy postpowa inaczej stwierdzi abiski.
Ibidem.
AP Katowice KW PZPR Wydz. Organizacyjny, sygn. II/197, inf. o wzowych problemach pracy wojewdzkiej organizacji partyjnej po VI Plenum KC PZPR z 10 XI 1980 r., s. 106 107.
Ibidem, s. 107.
Ibidem. O skadzie sztabu ds. MKZ Jastrzbie i MKR Katowice zob. AP Katowice KW PZPR posiedzenie
Sekretariatu, sygn. 350/V/102, protok nr 16 z 13 X 1980 r.
Ibidem, s.106 107.
lskie zakady pracy wypracowyway a 18% dochodu gospodarki PRL. Wydobywany w kopalniach lska
i Zagbia wgiel kamienny stanowi nadto najwaniejszy produkt eksportowy Polski i zasadnicze rdo
pozyskiwania dewiz.
AP Katowice KW PZPR, Plenum, sygn. 3, inf. z 7 X 1980 r., s. 275.
Ibidem.
AP Katowice KW PZPR Wydz. Organizacyjny, sygn. II/197, inf. o wzowych problemach, op. cit., s. 108.
Ibidem, inf. o aktualnej sytuacji w ruchu zwizkowym na terenie woj. katowickiego z 27 IX 1980 r., s. 201 oraz
KW PZPR, Biuro Egzekutywy, sygn. 301/VI/40, inf. nr 40 z 11 IX 1980 r., s. 119.
968
2011-02-07 12:10:45
PRZYPISY
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
L. Gilejko, Zwizki zawodowe wobec aktualnych zada, [w:] Nowe Drogi 1980, nr 5, s. 66. Starania o utrzymanie zwizkw branowych byy jednym z gwnych priorytetw PZPR. Jasno wyrazi to I Sekretarz KC
PZPR Stanisaw Kania na posiedzeniu Biura Politycznego partii 22 IX 1980 r. Zob. PZPR a Solidarno,
op. cit., protok nr 33 z 22 IX 1980 r., s. 106 oraz na VII plenarnym posiedzeniu KC PZPR. Zob. Nowe
Drogi 1980, nr 12, s. 21.
AP Katowice KW PZPR Biuro Egzekutywy, sygn. 301/VI/40 inf. nr III/201/80, Sytuacja spoeczno-polityczna
w kraju 25 bm. w godzinach porannych z 25 X 1980 r., s. 226. Na odbywajcych si wwczas zjazdach
zwizkw branowych poligrafw i nauczycieli nie zdoano utrzyma w statutach postanowie uznajcych
kierownicz rol partii w pastwie, mimo i wikszo delegatw stanowili czonkowie PZPR.
AP Katowice KW PZPR, Posiedzenie Sekretariatu, sygn. 350/V/102, protok nr 15 z 29 IX 1980 r., s. 11
i protok nr 19 z 27 X 1980 r., s. 43.
Ibidem, protok nr 19, s. 43.
AP Katowice KW PZPR, Wydzia Egzekutywy, sygn. 606, protok nr 18 z 20 X 1980 r. z godz. 20.00 , s. 37.
Ibidem.
Ibidem, s. 38
Ibidem, protok nr 22 z 17 XI 1980 r., s. 67.
Ibidem, nr 18 z 17 XI 1980 r., s. 39.
Bronimy kadry jako linia zasadnicza powiedzia abiski na naradzie z kadr SB i MO 24 IX 1980 r.
Zob. Wolny Zwizkowiec 1981, nr 13. W skad katowickiej egzekutywy weszo czterech robotnikw, a w skad
WKKP powoano pitnastu aktywistw robotniczych. Zob. AP Katowice KW PZPR KW PZPR Biuro Egzekutywy, sygn. 301/VI/40, inf. nr III/176/80 z 11 X 1980 r., s. 211.
AP Katowice KW PZPR Wydz. Organizacyjny, sygn. II/196 inf. o spoeczno-politycznej w wojewdztwie
z 11 X 1980 r., s. 9.
Roman Stacho (1912 1987), dziaacz komunistyczny i zwizkowy. Przewodniczcy WRZZ w Katowicach,
wiceprzewodniczcy CRZZ, w latach 19641976 czonek KC PZPR. Pose na Sejm Ustawodawczy w latach
19471952 oraz II, III, IV, V, VI, VII, VIII kadencji w latach 19571985.
Zdzisaw Legomski (ur. 1927), dziaacz partyjny i komunistyczny. W PZPR od 1951 r. W latach 19561957
I sekretarz POP w Sosnowcu. W latach 19651971 czonek WKKP w Komitecie Wojewdzkim partii w Katowicach, gdzie od 1969 do 1972 r. kierowa Wydziaem Przemysu Cikiego i Komunikacji, a w 1972 zosta
czonkiem egzekutywy. W marcu tego samego roku obj funkcj sekretarza ekonomicznego KW, ktr
peni do 13 VI 1978. 12 XII 1975, zosta czonkiem Komitetu Centralnego PZPR, a w wyborach w 1976 r.
uzyska mandat posa na Sejm VII kadencji w okrgu Tychy. Pracowa w Komisji Budownictwa i Przemysu
Materiaw Budowlanych. Dwa lata pniej uzyska nominacj na wojewod katowickiego, ktrym by do
13 XII 1980 r.
AP Katowice KW PZPR, Posiedzenie Sekretariatu sygn. 350/V/102 protok nr 16 z 13 X 1980 r., s. 20.
Ibidem, protok nr 23 z 24 X 1980 r., s. 108.
Ibidem.
AP Katowice KW PZPR Wydz. Organizacyjny, sygn. II/197, inf. o wzowych problemach pracy wojewdzkiej organizacji partyjnej po VI Plenum KC z 10 X 1980 r., s. 102.
AP Katowice KW PZPR Wydz. Organizacyjny, sygn. II/195. Aktualna sytuacja polityczna, klimat i nastroje
w wojewdzkiej organizacji partyjnej z 6 X 1980 r., s. 292.
Tak charakteryzuje abiskiego wczesny peerelowski premier Jzef Pikowski, zob. Jzef Pikowski,
Horyzont przed burz, Warszawa 1993, s. 20.
AP Katowice KW PZPR, Plenum, sygn. 3, informacja z 10 VII 1980 r., s. 8. abiski by czonkiem delegacji
partyjno-rzdowej w Jastrzbiu i sygnowa porozumienie 3 IX 1980 r. Bya to dobra i mocna lekcja wychowania obywatelskiego mwi po podpisaniu porozumienia. Zob. J. Szczepaski, Przed rokiem w Jastrzbiu,
[w:] Tygodnik Solidarno, 4 IX 1981 r., nr 23. O pokojowych relacjach z Solidarnoci mwi na posiedzeniu Sekretariatu KW 13 X 1980 r. Zob. AP Katowice KW PZPR, posiedzenie Sekretariatu, sygn. 350/V/102,
protok nr 16 z 13 X 1980 r., s. 17.
Ibidem, s. 267 i 270.
Wolny Zwizkowiec 1981, nr 13.
Ibidem.
Ibidem.
AP Katowice KW PZPR, posiedzenie Sekretariatu, sygn. 350/V/102, protok nr 16 z 13 X 1980 r., s. 21.
AIPN Kat sygn. 0103/107, t. 1, informacja na temat dziaalnoci MKR i zwizanej z ni sytuacji w Hucie
Katowice z 1 X 1980 r., s. 110. Pierwsze rozmowy miedzy MKR Katowice a MKZ Jastrzbie rozpoczy si
ju 12 IX 1980 r.
2011-02-07 12:10:45
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
Ibidem, informacja z 16 IX 1980 r., s. 343.

W jednoci mdro. Rozmowa z Tadeuszem Jedynakiem, [w:] Solidarno Jastrzbia 1981, nr 10.
O wieloci central zwizkowych na lsku jesieni 1980 r. Jedynak mwi: Wszystkim wydawao si, e tak
bdzie najlepiej.
AP Katowice KW PZPR Wydz. Organizacyjny, sygn. II/196, informacja o przebiegu kolejnych posiedze
plenarnych KM, KMG i KG z 24 X 1980 r., s. 227.
Jarosaw Sienkiewicz (1950 1992), dziaacz NSZZ Solidarno, 29 VIII 1980 uczestnik strajku w KWK
Manifest Lipcowy: przedstawiciel KWK Borynia w MKS, nastpnie przewodniczcy MKS; sygnatariusz porozumie jastrzbskich 3 IX 1980, wrzesie stycze 1981 w S. Od 3 IX 1980 r. przewodniczcy Midzyzakadowej Komisji Robotniczej w Jastrzbiu, od listopada 1980 r. czonek KKP oraz Zespou ds. Opracowania Projektu Ustawy o Zwizkach Zawodowych; 8 I 1981 r. na skutek oskare o dziaalno na szkod
zwizku i wspprac z wadzami zrezygnowa z funkcji przewodniczcego MKR. W styczniu 1981 inicjator
nieudanej prby powoania do ycia zwizku zawodowego grnikw Gwarek. 1970 1990 w PZPR, m.in.
lektor KM PZPR w Jastrzbiu-Zdroju, 1985 1986 lektor w KW PZPR w Katowicach.
AP Katowice KW PZPR Posiedzenie Sekretariatu, sygn. 350/V/102, protok nr 19 z 27 X 1980 r., s. 43.
O bliskich kontaktach abiskiego z Sienkiewiczem zob. J. Dziadul, M. Kempski, Zanim pady, op. cit.,
szczeglnie rozdz. II: W lskim kotle.
Andrzej Rozpochowski (ur. 1950), 29 31 VIII 1980 r. uczestnik strajku; od 31 VIII 1980 r. przewodniczcy
Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego w Hucie Katowice, nastpnie MKR z siedzib w HK. 11 IX 1980
sygnatariusz Porozumienia Katowickiego. Od 24 IX 1980 r. przewodniczcy MKZ NSZZ S Katowice. We
wrzeniu 1980 r. delegat na Oglnopolskie Spotkanie Przedstawicieli MKZ, od wrzenia 1980 r. czonek
Prezydium KKP. W lutym 1981 r. wspzaoyciel Krajowego Komitetu Obrony Wizionych za Przekonania,
od marca 1981 r. czonek regionalnych struktur KOWzP. Przedstawiciel S w Komisji ds. ustawy o zwizkach
zawodowych. W lipcu i grudniu delegat na I i II WZD (wojewdztwa katowickiego) Regionu lsko-Dbrowskiego NSZZ S; kandydat na stanowisko przewodniczcego Prezydium ZR (w trzeciej turze przegra
z L. Waliszewskim); delegat na I KZD, czonek komisji programowej; od wrzenia 1981 r. czonek KK S. Od
padziernika do grudnia 1981 r. przewodniczcy Miejskiej Komisji Koordynacyjnej S w Dbrowie Grniczej.
13 XII 1981 r. internowany w Orodku Odosobnienia w Katowicach, nastpnie w Zabrzu-Zaborzu, Grodkowie
i Uhercach. 23 XII 1982 r. przewieziony do Warszawy i oskarony o prb obalenia si ustroju PRL;
przetrzymywany bez wyroku w areszcie ledczym na ul. Rakowieckiej; zwolniony na mocy amnestii w lipcu
1984 r. 1984 1988 wsppracownik RKW (podpisywa nazwiskiem owiadczenia); wsppracownik RKK. Od
1985 r. czonek Prezydium Polskiej Partii Niepodlegociowej. Od padziernika 1986 r. czonek jawnej
Tymczasowej Rady S w Regionie. Aktywny uczestnik uroczystoci rocznicowych pod krzyem KWK Wujek.
Od 1988 r. na emigracji w USA.
Kazimierz wito (ur. 1931), w maju 1977 r. uczestnik zorganizowanego przez KOR w kociele w. Marcina
w Warszawie protestu godowego przeciw represjom wobec robotnikw Ursusa i Radomia. We wrzeniu
1977 r. sygnatariusz owiadczenia ROPCiO wydanego w zwizku w odbywajcymi si w Belgradzie obradami Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie. 4 VIII 1977 r. zaoy w swoim mieszkaniu Punkt
Konsultacyjno-Informacyjny ROPCiO. 21 II 1978 r. zaoy w Katowicach wraz z Romanem Kciuczkiem,
Ignacym Pinesem, Tadeuszem Kickim i Wadysawem Suleckim pierwszy w Polsce Komitet Wolnych Zwizkw Zawodowych. 4 IX 1980 r. wszed w skad KR Huty Katowice; sekretarz MKR Katowice, nastpnie Zarzdu MKZ Katowice; w marcu 1981 usunity z Zarzdu MKZ. W lipcu i grudniu 1981 r. delegat na I i II WZD
(Wojewdztwa Katowickiego) Regionu lsko-Dbrowskiego NSZZ S; czonek ZR lsko-Dbrowskiego;
delegat na I KZD. 13 XII 1981 r. internowany, przetrzymywany w KM MO w Katowicach, 25 I 1982 r. hospitalizowany w szpitalu w areszcie ledczym w Bytomiu.
AP Katowice KW PZPR Posiedzenie Sekretariatu, sygn. 350/V/102, protok nr 19 z 27 X 1980 r., s. 43
i protok nr 20 z 3 XI 1980 r., s. 52.
Ibidem, protok nr 21 z 8 XI 1980 r., s. 60.
Ibidem, protok nr 17 z 20 X 1980 r., s. 31.
Ibidem, protok nr 18 z 20 X 1980 r. o godz. 20.00, s. 35.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem, s. 36.
PZPR a Solidarno, op. cit., protok nr 39, s. 137.
970
2011-02-07 12:10:45
PRZYPISY
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
Ibidem.
AP Katowice KW PZPR Posiedzenie Sekretariatu, sygn. 350/V/102, protok nr 16, s. 18. abiski nakazywa, aby propagandowo w cao kampanii przeciwdziaania nie wcza partii.
Ibidem, s. 36.
Ibidem.
Ibidem, protok nr 20, s. 52 i protok nr 21 z 8 XI 1980 r., s. 58.
Katowickie Forum Partyjne powstaa 15 V 1981 r. z inicjatywy Wsiewooda Woczewa ortodoksyjna struktura w ramach PZPR o skrajnie komunistycznych zapatrywaniach; zwolennicy siowych sposobw walki
z Solidarnoci i wszelk nieprawoci ideologiczn. abiski kilkakrotnie zaprzecza opiniom o swoim
wpywie na KFP, ale w powszechnym mniemaniu zarwno dziaaczy partyjnych, jak i solidarnociowych, by
on ewidentny.
cz 7. MEDIA I SZTUKA
ARKADIUSZ LEWANDOWSKI Zryw robotniczy czy walka o niepodlego? Solidarno na amach Bratniaka
1
3
4
5
6
7
RMP, podobnie jak i inne ugrupowania opozycji demokratycznej, staje wobec koniecznoci okrelenia
swojej roli i kierunkw dziaa w zupenie nowej sytuacji politycznej i spoecznej kraju, ksztatujcej si od
Sierpnia 1980 roku. A. Hall, Artyku dyskusyjny, Bratniak 1980, nr 26, s. 5.
Na temat powstania RMP zob.: A. Mller, Geneza powstania Ruchu Modej Polski (19691979), [w:] Studia
i materiay z dziejw opozycji i oporu spoecznego, t. 2, red. . Kamiski, Wrocaw 1999; eadem, Dziaalno
Ruchu Modej Polski w latach 19791982, [w:] Studia i materiay z dziejw opozycji i oporu spoecznego, t. 3,
red. . Kamiski, Wrocaw 2000; P. Zaremba, Modopolacy, Gdask 2000; W. Turek, Ruch Modej Polski:
narodowo-katolicki model walki z komunizmem, [w:] Opozycja antykomunistyczna w Gdasku (19761980),
red. L. Maewski, W. Turek, Gdask 1995; S. Cenckiewicz, Operacja Arka, czyli Suba Bezpieczestwa
w walce z Ruchem Modej Polski w latach 19791988, [w:] idem, Oczami bezpieki. Szkice i materiay z dziejw aparatu bezpieczestwa PRL, Krakw 2006; A. Lewandowski, Ruch Modej Polski. Historia i wspczesne
reminiscencje, Historia i Polityka 2009, nr 1.
P. Zaremba, Modopolacy, op. cit., s. 10 oraz 2021.
A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL 19451980, Londyn 1944, s. 455.
rodowisko, ktre skupio si wok Bratniaka, w sposb wyrany czerpao z nurtw politycznych obecnych
w II RP. Prbujc opisa kierunek ideowej inspiracji, najczciej podaje si tradycje narodowo-demokratyczn.
Pord innych korzeni wymienia si rwnie inspiracje chrzecijasko-narodowym nurtem w polskim konserwatyzmie. Tomasz Sikorski, charakteryzujc profil ideowy samego pisma, okrela go jako konserwatywno-chrzecijaski (personalistyczno-narodowy). Na temat charakterystyki ideowej RMP zob. L. Maewski, Narodowo-katolicko-konserwatywne dziedzictwo Ruchu Modej Polski, Sprawa Polska 1999, nr 9; T. Sikorski, Jaka
prawica? Kilka uwag o ideowo-politycznym dowiadczeniu RMP, [w:] Nie ma ycia bez swobody. 30 lat Ruchu
Modej Polski (19792009), red. K. Marulewska, A. Lewandowski, A. Meller, Toru 2009; idem, Polscy paleokonserwatyci. Religia i kultura jako gwarancje konserwatywnej tosamoci Ruchu Modej Polski i Ruchu
Polityki Polskiej, [w:] Religia jako rdo inspiracji polskiej myli politycznej XIXXXI wieku, red. T. Sikorski,
A. Wtor, Szczecin 2007; idem, Midzy Polsk naszych pragnie a rzeczywistoci PRL-u. Ideowe imponderabilia Ruchu Modej Polski przed sierpniem 1980 roku, [w:] Marzyciele i realici. O roli tradycji w polskiej myli
politycznej od upadku powstawania styczniowego do XX I wieku, red. T. Sikorski, A. Wtor, Szczecin 2009.
G. Kucharczyk, Od Dmowskiego do Krzeczkowskiego. Kategoria realizmu politycznego w myli politycznej
Ruchu Modej Polski, [w:] Midzy Polsk naszych pragnie, a polsk naszych moliwoci. Pastwo ustrj
polityczny polityka zagraniczna, red. J. Fary, T. Sikorski, P. Sowiski, Szczecin 2007.
S. Cenckiewicz, Operacja Arka, op. cit., s. 354.
T. Sikorski, Jaka prawica? Kilka uwag, op. cit., s. 49.
2011-02-07 12:10:45
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
Deklaracja ideowa Ruchu Modej Polski, [w:] Nie ma ycia bez swobody. 20 lat Ruchu Modej Polski (1979
2009), red. K. Marulewska, A. Lewandowski, A. Meller, Toru 2009, s. 177.
A. Hall, Myl polityczna opozycji. Rozwaania nad stanem, Bratniak 1979, nr 16, s. 6.
Por. G. Kucharczyk, Od Dmowskiego do Krzeczkowskiego. Kategoria, op. cit., s. 5759.
Deklaracja ideowa Ruchu, op. cit., s. 179.
O relacji kondycji moralnej spoeczestwa i walki o niepodlego zob. A. Lewandowski, Kondycja moralna
polskiego spoeczestwa, jako klucz do niepodlegoci w publicystyce Ruchu Modej Polski, [w:] Suwerenno
i niepodlego w polskiej myli politycznej XX w., red. W. Wojdyo, G. Radomski, M. Zamojska (w druku).
A. Hall, Wobec Rosji, Bratniak 1981, nr 29, s. 18.
Nadzieja i odpowiedzialno. Odezwa modziey Bratniaka na przyjazd Ojca witego Jana Pawa II do
Polski, Kwartalnik Konserwatywny 1997, nr 2.
Ruch Modej Polski wobec obecnych problemw kraju, Gdask 1981.
Na temat zadania walki o oblicze moralne spoeczestwa zob. A. Lewandowski, Walka o oblicze moralne
spoeczestwa polskiego w publicystyce Bratniaka, [w:] Nie ma ycia bez swobody. 30 lat Ruchu Modej
Polski (19792009), red. K. Marulewska, A. Lewandowski, A. Meller, Toru 2009.
Ruch Modej Polski wobec obecnych, op. cit., s. 13.
Zob. M. Pika, Polska wobec przemian wspczesnego wiata, Bratniak 1981, nr 29, s. 3537.
Nadzieja i odpowiedzialno. Odezwa modziey Bratniaka, op. cit., s. 159.
Zob. T. Mrz, Dlaczego sprzeciw, Bratniak 1977, nr 2, s. 8.
J. Trajkowski, O patriotyzmie, Bratniak 1978, nr 6/7, s. 79.
A. Lewandowski, Walka o oblicze moralne, op. cit., s. 112114.
Ruch Modej Polski wobec obecnych, op. cit., s. 15.
Nadzieja i odpowiedzialno. Odezwa modziey, op. cit., s. 162.
Zob. Ruch Modej Polski wobec obecnych, op. cit., s. 15.
T. Sikorski, Polscy paleokonserwatyci, op. cit., s. 430.
Art., Spadek po Panu Karolu, Bratniak 1978, nr 45, s. 11.
Zob. A. Hall, Myl polityczna opozycji, op. cit., s. 4.
Zob. T. Jastrzbiec, Czy pragniemy jeszcze mdroci, Bratniak 1979, nr 17, s. 4950.
J. Majewski, Dlaczego przystpiem do ruchu Modej Polski, Bratniak 1980, nr 22, s. 33; H. Smuga, Myl
o Polsce, Bratniak 1978, nr 6/7, s. 913.
J. Bartyzel, Czy mona by dzisiaj Pisudczykiem, Bratniak 1979, nr 16, s. 1012; A. Hall, Komentarz polityczny, Bratniak 1981, nr 30, s. 46.
Zob. G. Grzelak, Znaki zapytania, Bratniak 1978, nr 10/11, s. 1213.
Ruch Modej Polskie wobec, op. cit., s. 7.
Zob. J. Bartyzel, Ku czemu powinna zmierza Solidarno, Bratniak 1981, nr 28, s. 67.
Ibidem, s. 6.
Ruch Modej Polski wobec, op. cit., s. 7.
Ibidem.
Zob. Redakcja, Sierpniowe refleksje, Bratniak 1980, nr 25, s. 5.
K. Turzyski, Naprzeciwko znakom zapytania, Bratniak 1981, nr 27, s. 17.
Redakcja, Sierpniowe refleksje, op. cit., s. 5.
Ibidem.
Ibidem, s. 6.
Ibidem, s. 5.
Redakcja, Sierpniowe refleksje, op. cit., s. 5.
Ibidem, s. 6.
Owiadczenie RMP z 14 grudnia 1980 roku, Bratniak 1980, nr 26, s. 33.
A. Hall, Artyku dyskusyjny, op. cit., s. 57.
Redakcja, Polski sierpie, Bratniak 1980, nr 24, s. 3.
Ibidem, s. 4.
Zob. K. Lechicki, Co robi dalej?, Bratniak 1980, nr 25, s. 8.
Zob. Redakcja, Sierpniowe refleksje, op. cit., s. 7; A. Hall, Artyku dyskusyjny, op. cit., s. 710.
K. Turzyski, Naprzeciwko znakom, op. cit., s. 19.
J. Bartyzel, Ku czemu powinna, op. cit., s. 7.
Redakcja, bez tytuu, Bratniak 1981, nr 27, s. 3.
972
2011-02-07 12:10:45
PRZYPISY
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
Ruch Modej Polskie wobec, op. cit., s. 8.

Redakcja, Od redakcji. Nowy stary Bratniak, Bratniak 1981, nr 30, s. 1.
A. Hall, Komentarz polityczny, op. cit., s. 5.
K. Lechicki, Co robi, op. cit., s. 8.
Owiadczenie RMP z 15 sierpnia 1980 roku, Bratniak 1980, nr 24, s. 17.
M. Pika, Polska wobec przemian, op. cit., s. 4950.
Zob. T. Sikorski, Polscy paleokonserwatyci, op. cit., s. 431.
A. Hall, Artyku dyskusyjny, op. cit., s. 9.
Ibidem, s. 11.
Ibidem, Komentarz polityczny, op. cit., s. 4.
Potrjna niesuwerenno PRL oznacza miaa podlego: pastwow (wobec ZSRR), polityczn (wobec
kierowniczej grupy PZPR) oraz ideologiczn (wobec doktryny komunistycznej). Deklaracja ideowa Ruchu,
op. cit., s. 176.
A. Hall, Komentarz polityczny, op. cit., s. 45.
Numer, ktry zosta wydany jako pierwszy po Sierpniu 80, opatrzony zosta w kalendarium wydarze sierpniowych oraz osobny artyku powicony Lechowi Wasie.
A. Hall, Wobec Rosji, op. cit., s. 23.
Ibidem, s. 18.
M. Pika, Polsk wobec przemian, op. cit., s. 47.
JACEK WOJSAW Komunistyczne mass media wobec Solidarnoci w 1980 r.

1
3
4
7
8
9
Rozwaania na temat propagandy sukcesu zob.: Raport o stanie komunikacji spoecznej w Polsce 1980
1981, red. W. Pisarek, Krakw 2007, s. IX; A. Domosawski, Kapuciski nonfiction, Warszawa 2010,
s. 3473 48.
Komentujc dziaania propagandowe ekipy Gierka w lipcu 1980 r., M. Rakowski w swoich Dziennikach politycznych napisa: Trzeba nie mie wyczucia propagandowego, eby wystawia w takiej chwili faceta (chodzi
tutaj o telewizyjne wystpienie Macieja Szczepaskiego prezesa Radiokomitetu), ktrego publiczno
w ogle nie zna, a ktry na dodatek ma wrd kadry jak najgorsz opini. Czego jak czego, ale dobrej propagandy to lscy zarozumialcy nie potrafi robi. Zob. M. Rakowski, Dzienniki polityczne 1979981,
t. 7,Warszawa 2004, s. 207.
Zob. szerzej na ten temat: M. Dbrowski, Lubelski Lipiec 1980, Lublin 2000.
Przygotowany tekst zamieszczono tylko w wydaniach miejskich lokalnej prasy, czyli ukazujcych si w samym
Lublinie.
A. Paczkowski, Droga do mniejszego za. Strategia i taktyka wadzy lipiec 1980 stycze 1982, Krakw
2002, s. 26.
10 z 14 protokow z posiedze Biura Politycznego KC PZPR odbytych w dniach 1430 sierpnia 1980 r.
zostao zamieszczonych w wydawnictwie rdowym: Tajne dokumenty Biura Politycznego. PZPR a Solidarno 19801981, oprac. Z. Wodek, Londyn 1992.
Ibidem, s. 2528.
Ibidem, s. 2933, 602603.
Wystpienie E. Gierka z 18 sierpnia, jak stwierdzi sam zainteresowany na posiedzeniu Biura Politycznego,
miao si charakteryzowa: Ton mojego wystpienia to ton dialogu, oddzielenie klasy robotniczej od
ekstremy, akcenty wiernoci zasadom socjalizmu, sojuszom itp. Zob. Tajne dokumenty, op. cit., s. 39.
24 sierpnia odbywa si IV Plenum KC PZPR, na ktrym E. Gierek, cytujc M. Rakowskiego, mia mwi
o dalszej polityce partii, w tym sferze propagandowej: [...] Sytuacja jest bardzo trudna. Mamy do czynienia z gbokim kryzysem gospodarczym i politycznym. (Teraz dopiero to odkry! M. Rakowski) Dalsze
utrzymywanie si strajkw na Wybrzeu grozi paraliem gospodarki. Robotnicze niezadowolenie ma gbokie przyczyny i jest uzasadnione. [...] Dalej mwi, e powsta kryzys zaufania w wyniku rozminicia sw
z czynami. Najgbsz przyczyn obecnej sytuacji s trudnoci gospodarcze. Na t sytuacj niekorzystny
wpyw miao szereg decyzji inwestycyjnych. Nastpiy te deformacje reform zarzdzaniu nakazowy
system kierowania. W propagandzie obnienie poziomu dialogu ze spoeczestwem. Dzi trzeba si
skoncentrowa na zadaniach doranych. Podtrzymuje to, co powiedzia w swoim wystpieniu telewizyjnym.
Co si tyczy zwizkw zawodowych, to musz odzyska, chocia nie od razu, pozycj w masach. Wybory
do wadz zwizkowych powinny by demokratyczne, tajne, przy nieograniczonej liczbie kandydatw. Prawo
do strajku trzeba wpisa do ustawy. Chcemy owiadczy rzeczywicie skorygowa nasz polityk. [...]
Gierek w wystpieniu powoywa si na swoje telewizyjne wystpienie, ktre jak byo do przewidzenia nie
chwycio. A przecie by przekonany, e jeli kiedy dojdzie do trudnej sytuacji, to on, ojciec narodu, poka-
2011-02-07 12:10:46
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
e swoje oblicze na ekranach telewizorw i nard padnie na kolana. Ale nard nie pad. Zob. M. Rakowski,
op. cit., s. 231232, 234.
M. Rakowski w swoich Dziennikach politycznych pod dat 27 VIII 1980 r. na temat treci swojego wystpienia i jego gwnych tez napisa m.in.: [...] Najwaniejsze, co dalej. Myl, e sprawy polskie znalazy si
w takim punkcie, w ktrym musimy zdecydowa si na wybr drogi. Wybr jest ograniczony. Drogi s tylko
dwie. Chaos i samozniszczenie, czy te gboka i powana, szczera naprawa wszystkich tych dziedzin ycia,
w ktrych wystpiy liczne schorzenia. Partia nie tylko przyja uzasadnion krytyk, ale zobowizaa si do
naprawienia bdw, nieraz bardzo jaskrawych, ktrych skutki byy bolesne dla wiata pracy. Jest oczywiste,
e sprawa nie koczy si na zobowizaniach. Zobowizania i przyrzeczenia trzeba spenia uczciwie, po
msku i odwanie. [...] Sporo telefonw po moim wystpieniu w TV. Stefan Bratkowski zadzwoni i powiedzia,
e przebiem kardynaa. Przesadza. Zob. M. Rakowski, op. cit., s. 237.
Tak oto wystpienie Ryszarda Wojny ze swoim artykuem w TV komentowa M. Rakowski: Kiedy Gierek
wyjeda z Moskwy, egnajcy go sekretarz KC PZPR zapyta: Towarzyszu Gierek, co si u was dzieje?
Przecie sytuacja jest gorsza ni przed trzecim rozbiorem Polski. Na IV Plenum opowiada o tej rozmowie
nasz ambasador w Moskwie, Kazik Olszewski. Sysza to Ryszard Wojna, ktry na dwa dni przed moim
wystpieniem odczyta w TV swj artyku w telewizji, w ktrym umieci takie wanie zdanie. Robotnicy
zrozumieli to jako grob, e jeeli si nie uspokoj, to powstanie taka wanie sytuacja. Doprowadzio to do
niezwykego wprost ataku na Wojn. W Stoczni Gdaskiej wypisano haso: Nigdy wicej WOJNY. Zob.
M. Rakowski, op. cit., s. 237238.
Na posiedzeniu Biura Politycznego 22 sierpnia wczesny premier E. Babiuch powiedzia: Najwyszy czas,
aby wszyscy z nas skupili si wok najwyszego autorytetu, ktry ostatnio te jest podrywany, wok tow.
Edwarda Gierka. Pokady tego autorytetu w spoeczestwie i w partii s jeszcze wielkie. Musimy pomc tow.
Gierkowi wyprowadzi kraj z tej trudnej sytuacji. Zob. Tajne dokumenty Biura Politycznego, op. cit., s. 47.
Zob. kocowe refleksje M. Rakowskiego z przypisu 6.
Tajne dokumenty Biura Politycznego ..., s. 31.
Ibidem, s. 53.
Ibidem, s. 58.
Peny wykaz zmian personalnych w kierowniczym aparacie PZPR i rzdzie zosta zamieszczony w Tajne
dokumenty Biura Politycznego, op. cit., s. 606607.
Ibidem, s. 80.
Ibidem, s. 78.
Ibidem, s. 79.
Ibidem, s. 82.
Ibidem.
Ibidem, s. 8586.
Zob. peny zapis wystpienia W. Jaruzelskiego w: Tajne dokumenty Biura Politycznego, op. cit., s. 87.
W pewnym zakresie o zagubieniu przywdcw partyjnych i podporzdkowanym im mass mediom moe
wiadczy fragment z Dziennikw politycznych M. Rakowskiego, ktry pod dat 27 sierpnia zanotowa:
Gazety codzienne coraz mielej relacjonuj wydarzenia rozgrywajce si na Wybrzeu. Najbardziej bojowo
reaguje Sztandar Modych. Wczorajszy numer otwiera na pierwszej stronie wielk czcionk tytu Czego
chc robotnicy. Jeszcze wyraziciej wida to w refleksjach Rakowskiego zanotowanych 31 sierpnia po
odbytym dzie wczeniej V Plenum KC PZPR; czytamy: Jeden z I sekretarzy KW powiedzia, e nie bardzo
ma z czym wrci do swojej organizacji. Brak mu po prostu argumentw. Gierek, wyranie zdenerwowany,
w podsumowaniu do bezradnie zauway: Towarzysze, przecie my nie jestemy w stanie dostarczy
wam wszystkich argumentw. Musicie ich szuka sami. My moemy np. zebra te artykuy, ktre byy opublikowane w Trybunie Ludu, i wyda je w broszurze. Zob. M. Rakowski, op. cit., s. 238, 242.
Wybrane informacje na temat funkcjonowania Wydziau Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR w latach 70.
zostay w interesujcy sposb podane w ksice: A. Domosawski, op. cit., s. 314322.
Archiwum Akt Nowych, Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (dalej: AAN, KC PZPR),
XXXIII/67, Informacja dla komitetw wojewdzkich PZPR przygotowana przez Wydzia Prasy, Radia
i Telewizji KC PZPR, k. 103108.
Ibidem, k. 103.
Ibidem.
Ibidem, k. 104105.
Ibidem, k. 105.
Ibidem, k. 106.
Ibidem.
974
2011-02-07 12:10:46
PRZYPISY
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
Ibidem, k. 106107.
Ibidem, k 107.
Ibidem.
Ibidem, k. 107108.
Ibidem, k. 108.
O sposobach propagandowych wykorzystywanych w walce o pozyskanie opinii publicznej w pierwszej fazie
masowych protestw pisze A. Paczkowski. Zob. szerzej: A. Paczkowski, op. cit., s. 4445.
AAN KC PZPR, XXXIII/171, Notatka w sprawie pilnego i zorganizowanego podjcia walki propagandowej
z siami opozycyjnymi o charakterze antysocjalistycznym sporzdzona przez Henryka Gawlika dla Wydziau Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR w dniu 1 IX 1980 r., k. 3334.
Ibidem, k. 33.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem, k. 34.
Ibidem.
Ibidem.
Tak oto o owych zmianach personalnych pisa w swym Dzienniku Politycznym pod dat 27 IX 1980 r.
M. Rakowski: Jzef Klasa zosta kierownikiem Wydziau Prasy, Radia i Telewizji KC. Po raz pierwszy
w historii na czele tak wanego wydziau stan czowiek posiadajcy cechy obce klasycznemu aparatczykowi: intelektualnie sprawny, znajcy wiat, z otwart gow, oddany sprawie rzeczywistego reformowania
socjalizmu. Na tyle poznaem Klas, e wiem, i zawsze, w kadej sytuacji znajd z nim wsplny jzyk.
Ucieszya mnie te druga nominacja. Zdzichu Balicki, redaktor naczelny wrocawskiej Gazety Robotniczej,
zosta przewodniczcym Komitetu ds. Radia i Telewizji. Znam go od wielu lat i kade spotkanie z nim umacnia mnie w przekonaniu, e s w partii ludzie, ktrym nie brak oleju w gowie. Lubi go sucha, to bowiem,
co mwi, jest zaprawione sarkazmem i ironi. Jzef Barecki zosta rzecznikiem prasowym rzdu. M. Rakowski, op. cit., s. 258259.
AAN KC PZPR, XXXIII/68, Materia pomocniczy do pracy wyjaniajcej nt. stanowiska partii wobec postulatw zgoszonych przez strajkujcych przygotowany m.in. przez Wydzia Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR
na pocztku wrzenia 1980 r., k. 187192.
Ibidem, k. 187.
Ibidem, k. 188.
Ibidem, k. 189.
AAN, KC PZPR, XXXIII/126, Walka ideologiczna i walka z tzw. opozycj analiza zawartoci prasy pomidzy 10 a 21 IX 1980 r. przygotowana przez Wydzia Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR w trzeciej dekadzie
wrzenia 1980 r., k. 6981.
Analiza treci dotyczya gwnie prasy wychodzcej pomidzy 10 a 21 IX1980 r. Do listy badanych 13 tygodnikw zaliczono: Polityk, Kultur, Literatur, ,,ycie Literackie, Tygodnik Kulturalny, Tygodnik
Demokratyczny, Perspektywy, Walk Modych, Razem, ITD, Kierunki, WTK, Tygodnik Powszechny. Zob. AAN KC PZPR, XXXIII/126, Walka ideologiczna, op. cit., k. 69. Posiadam w swoim archiwum duo
szerszy katalog dokumentw o podobnym charakterze.
Ibidem, k. 69.
Zob. szerzej na temat relacjonowania strajku w Stoczni im. Lenina w Gdasku przez dziennikarzy PRL, w tym
R. Kapuciskiego: A. Domosawski, op. cit., s. 352362.
AAN, KC PZPR, XXXIII/126, Walka ideologiczna, op. cit., k. 70.
Ibidem, k. 71.
Ibidem.
Ibidem, k. 7374.
Ibidem, k. 74.
Ibidem, k. 75.
Ibidem, k. 76.
Ibidem.
Ibidem, k. 77.
Zaliczono do nich periodyki PAX i Tygodnik Powszechny.
Ibidem, k. 79.
Ibidem, k. 80.
Ibidem, k. 81.
2011-02-07 12:10:46
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
Tajne dokumenty Biura Politycznego, op. cit., s. 105.

Ibidem.
Ibidem.
Ibidem, s. 107.
Ibidem, s. 110.
Ibidem.
Ibidem.
AAN, KC PZPR, XXXIII/132, Telex do I sekretarzy KW PZPR z 24 IX 1980 r. dotyczcy zasad publikowania informacji odnoszcych si do nowo powstajcych zwizkw zawodowych w prasie terenowej,
k. 5051.
Ibidem, k. 50.
Ibidem, k. 50.
Ibidem, k. 5051.
AAN, KC PZPR, XXXIII/66, Notatka dotyczca wnioskw z posiedzenia zespou prasowego do spraw
dziaalnoci si antysocjalistycznych Wydziau Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR z koca wrzenia 1980 r.,
k. 155159.
Ibidem, k. 155.
Ibidem, k. 156.
Ibidem.
Ibidem, k. 155.
Ibidem, k. 156.
Ibidem.
Ibidem, k. 157.
Ibidem, k. 158.
Ibidem, k. 159.
Zob. szerzej na ten temat: A. Paczkowski, op. cit., s. 68.
Trzeba tutaj pamita o nieco innej specyfice dziaa mass mediw lokalnych, m.in. na Wybrzeu Gdaskim.
Ibidem, s. 6881.
976
WADYSAW SERWATOWSKI Sztuka, dziaania artystyczne i konsekwencje cywilizacyjne czasu przeomu. Solidarno 19801981
1
2
3
4
5
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Za: http://pl.wikipedia.org/wiki/Google
Termin solidarno dla okrelenia skupienia spoecznego wprowadzi do jzyka polskiego prof. UJ Roman
Rybarski (18871942) w ksice pt. Nard, jednostka, klasa (Warszawa 1926).
Badanie przeprowadzono 5 VII 2010 r.
Por. Wystawa, (Les), Gos Stoczniowca nr 32 (1641) z 8 VIII 1980; informacja dwuszpaltowa.
Scenariusz i aranacj wystawy przygotowa Wadysaw Serwatowski, specjalista ds. prasy i reklamy w Teatrze
Narodowym w latach 19751985.
Wystawy plakatw Teatru Narodowego: Zakadowy Dom Kultury, Fabryka Samochodw Maolitraowych,
Ustro 1978; Warszawskie Zakady Graficzne 1978.
Por. W. Serwatowski, Plakat teatralny jako sztuka gospodarnoci, [w:] Reklama 1980, nr 12.
Po 13 grudnia 1981 r. obiekty wystawowe zostay spisane w dokumentach jako majtek obrotowy dar
Teatru Narodowego dla Solidarnoci Stoczni Gdaskiej. Stocznia nie przekazaa protokou zatrzymania
wystawy.
By pokazany na fotografii przy informacji w Stoczniowcu.
Wystawa plakatw Solidarnoci w dwudziest pit rocznic Solidarnoci dla Parlamentu Europejskiego
w Brukseli. Inicjatywa europosa Janusza Lewandowskiego; scenariusz i aranacja SOLID ART, W. Serwatowski; pokazano: Uniwersytet w Brukseli, Muzeum Historii Katalonii, Midzynarodowy Festiwal Filmowy
w Antwerpii 2005.
Przedstawiciele IPN 10 VI 2010 r. w dyskusji na konferencji datowali fotografi na wrzesie 1980 r.
Wyd. Jonathan Cape, Londyn 1983; pol. Wyd. Krg, Warszawa i Polonia Book Fund Ltd. Londyn 1987.
Dokument z przebiegu akcji strajkowej i negocjacji Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego z przedstawicielami Rzdu. WFD, 1980; realizacja: Andrzej Chodakowski, Andrzej Zajczkowski; zdjcia: Micha Bukojemski, Jacek Petrycki.
Andrzej Pgowski projektowa w 1981 r. dwa plakaty do filmu Czowiek z elaza Andrzeja Wajdy.
Banque dImages pour la Pologne Wyd. LIMAGE 2, Alin Avila, przy wsparciu Ministerstwa Kultury Francji,
Paris 1982. Omwiono i pokazano trzysta trzydzieci sze prac; zamieszczono czterdzieci jeden pozycji
2011-02-07 12:10:46
PRZYPISY
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
bibliograficznych i recenzji w prasie wolnego wiata, dotyczcych Banku obrazw z okresu od 13 XII 1981
do 3 VIII 1982 r.
Grau Ferran, Ramallo Emili i Jansana Augusti to projektanci okadki specjalnego albumu-dodatku do El
Periodico, hiszpaskiego dziennika wydawanego w Barcelonie z portretami Lecha Wasy; grudzie 1989;
pod redakcj zastpcy redaktora naczelnego Antonio Cases Pallares.
A. Mazurkiewicz, Dyplomacja Stanw Zjednoczonych wobec wyborw w Polsce w latach 19471989, Warszawa 2007.
W styczniu 1987 r. rzd Hiszpanii rozpocz oficjalne zapraszanie pastw do udziau w Wystawie Uniwersalnej EXPO 92 w Sewilli. Ambasada Hiszpanii w Warszawie skierowaa 22 I 1987 r. do MSZ PRL zaproszenie
Rzdu Krlestwa Hiszpanii dla Rzdu PRL do udziau w Wystawie Uniwersalnej EXPO 92 w Sewilli. Zaproszenie otrzyma minister Marian Orzechowski. Szef MSZ uchyli si od podjcia decyzji lub nie uzyska akceptacji premiera Messnera dla podjcia decyzji wyraonej w imieniu rzdu i resortu. Sprawa zaproszenia,
pozostajca bez dyplomatycznej odpowiedzi strony polskiej, powrcia w roku 1989. Upowaniony przez
Rzd PRL i premiera Rakowskiego minister Tadeusz Olechowski podpisa 6 lutego decyzj przyjcia zaproszenia dla udziau Polski w EXPO 92. (Podjcie decyzji nastpio po rozpoczciu rozmw dyplomatycznych
w sprawie wizyty w Polsce Pary Krlewskiej Hiszpanii, na zaproszenie najwyszych wadz PRL). Protok
Dyplomatyczny MSZ potwierdzi Ambasadzie Hiszpanii w Warszawie, not nr 53-3-89 udzia Polski w Wystawie Uniwersalnej EXPO 92. W nocie MSZ zwraca uwag fakt, e odstpiono od uycia oficjalnej i obowizujcej w dyplomacji nazwy kraju Polska Rzeczpospolita Ludowa na rzecz nazwy prostej, bezporedniej,
szanowanej przez Polakw i apolitycznej Polska.
Komisarz Generalny Sekcji polskiej w Wystawie Uniwersalnej EXPO 92 Sewilla Wadysaw Serwatowski.
Tak jak kady czowiek jest niepowtarzalny, tak by nie popa w egzaltacj niepowtarzalna jest Ziemia we
Wszechwiecie. Na inteligencj Ziemi skadaj si wszystkie rasy, kultury i religie. Lecz bez nieporwnywalnego pikna Ziemi z jej flor i faun nie byoby inteligencji. Bd uszanowany wspaniay wiecie! Bd pozdrowiony zwizku galaktyk. Mieszkacy trzeciej planety tego systemu prosz o przyjcie. Dopiero z perspektywy Kosmosu staje si jasne, e wszyscy jestemy mieszkacami jednej Ziemi. Czy biay czy czarny,
czerwony czy ty, czy chrzecijanin czy wyznawca Buddy, muzumanin czy yd. Flaga Ziemi reprezentuje
nasz wsplnot.
W licie Komisarz Polski pisa: Dear Mr. Vonnegut, Informal sources relate that Poland, owing to a late application was the last country to join the international family At Expo92. As the last included country we feel that
we must make amens by appealing to you to aid in our effort to promote our chosen theme of Global Solidarity. Our wish is to have you, along with over hundred creators the world over contribute your own design on
Earth Flag. I think I am right in remembering that you have already drawn an earth flag in one of your books.
Was it Breakfast of Champions?...We hope you will be intrigued enough to join in those Polish initiative to
promote Global Solidarity through the creation of an Earth Flag. We look forward to your reply.
Tekst oficjalny z archiwum Komisarza Generalnego Polski, w Polsce niepublikowany w caoci.
Cytowane sformuowanie dotyczce Polski pochodzi z zamieszczonego w katalogu oglnym EXPO 92
tekstu napisanego przez prof. Leszka Koakowskiego. Autor prosi Komisarza Polski, aby na czas EXPO 92
zachowa w dyskretnej tajemnicy jego nazwisko jako autora tekstu.
Wystpienie Emilio Cassinello Auban wygoszone 3 V 1992 r., tekst Biura Prasowego EXPO; przekad
z hiszpaskiego Magorzata Duda i Paulina Soliska, hostessy Pawilonu odpowiedzialne za obsug VIP.
Zapis wystpienia nie by przygotowany przez Kancelari Prezydenta RP; nie byo dokumentu z pen wypowiedzi Prezydenta Wasy ani pniejszego zapisu w wystpienia nagrywanego w El Palenque.
Sowa brzmiay dyplomatycznie, doskonale, dobitnie. Byy dugie brawa na stojco dla Pierwszego Ma
Stanu podejmowanego na EXPO 92 w Sewilii, dla Ma Stanu z Polski.
MARTA MARCINKIEWICZ Rysunki satyryczne na amach szczeciskiej Jednoci

(19801981)
1
W. K. Szalkiewicz, Polityczny dowcip, artyku znajdujcy si na stronie internetowej (5 VII 2010 r.): http://www.
marketingwpolityce.zgora.pl/artykuly/mrt10.html.
Do wyjtkw nale takie publikacje jak: W. Polak, miech na trudne czasy. Humor i satyra niezalena
w stanie wojennym i w latach nastpnych (13 XII 1981 31 XII 1989), Gdask 2007; Gdy rozum pi rysunki Andrzeja Krauzego 19701989, Warszawa 2010; S. Ligarski, PSL w karykaturze. Rekonesans badawczy na przykadzie Szpilek 19451947, [w:] PSL w realiach spoeczno-politycznych Dolnego lska drugiej
poowy lat czterdziestych XX w., Wrocaw 2008, s. 111130; T. Szarota, miech zakazany. Kawa (dowcip)
polityczny jako informacja o postrzeganiu peerelowskiej rzeczywistoci ,, [w:] Polska 1944/451989. Studia
i materiay, t. 5: ycie codzienne w Polsce 19451955, Warszawa 2000.
2011-02-07 12:10:46
4
5
6
7
8
9
10
11
Piotr ukasiewicz wrd funkcji dowcipu politycznego wymienia: funkcj wyraania przekona, funkcj
wentyla bezpieczestwa, funkcj biernego oporu, funkcj kontroli spoecznej (karzco-korygujc), funkcj
tworzenia wsplnoty; P. ukasiewicz, Pogoska i dowcip polityczny w PRL. Prba analizy socjologicznej,
W. Polak, miech na trudne czasy, op. cit., s. 8.
O ewolucji dowcipu i karykatury w PRL zob. rozmow Barbary Polak z ukaszem Kamiskim, Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej 2008, nr 7, s. 210.
P. ukasiewicz, Pogoska i dowcip polityczny, op. cit., s. 33.
Wicej informacji o tygodniku Jedno zob. m.in. E. Krasucki, Listy do redakcji szczeciskiej Jednoci
z 1981 r. jako rdo do poznania ta spoecznego epoki, [w:] Post hominum memoriam. Profesorowi Januszowi Farysiowi uczniowie i przyjaciele, Gorzw Wlkp. 2009, s. 255275; K. abd, Prasa NSZZ Solidarno w latach 19801981, Zeszyty Prasoznawcze 1988, nr 4, s. 3553; M. Paziewski, Niezaleno
tygodnika Jedno wobec dychotomicznych realiw spoeczno-politycznych lat 19801981, [w:] Wok
dwuwadzy politycznej w latach 19801981. Kraj i region. Materiay z sesji naukowej 6 grudnia 2002 r., red.
H. Komarnicki i K. Kozowski, Szczecin 2004, s. 153168; tene, Wydawnictwa pozacenzuralne w aglomeracji szczeciskiej (midzy stanem wojennym a likwidacj Gwnego Urzdu Kontroli Prasy i Widowisk, [w:]
Narodziny III Rzeczypospolitej: Pomorze Zachodnie w latach 19881990. Materiay z sesji naukowej, red.
M. Machaek, J. Macholak, Szczecin 2006, s. 117168; M. Szczerbak, Jedno Tygodnik NSZZ Solidarno
Pomorza Zachodniego, Przegld Zachodniopomorski 2000, z. 1, s. 195215; nieopublikowane haso do
Encyklopedii Solidarnoci pt. Jedno przygotowane przez Pawa Szulca.
E. Krasucki, Listy do redakcji, op. cit., s. 258.
Jedno 1981, nr 8 (26), s. 3.
Jedno 1981, nr 21 (39), s. 6.
Na wymienianie konkretnych nazwisk pozwolono sobie, parafrazujc sowa piosenki Jad wozy kolorowe:
978
Jad wozy kolorowe na glinianych kkach

Na nich siedzi Cyrankiewicz, a cignie Gomuka
Cignij Wadek, cignij Wadek nie auj pojazdu
Moe jako docigniemy do VI Zjazdu
Cign Wadek, cign Wadek ten stary miernota
Lecz do Zjazdu nie docign, wzia go lepota
Dojechaliby do Zjazdu gdyby nie Wybrzee
VII Plenum rozpieprzyo cae to przymierze
Pynie dalej Cyrankiewicz na wysokiej fali
Gierek teraz ni steruje, a on pynie dalej
Dokd bdziesz ysy byku na tej fali pyn
Czas najwyszy by na wiosn do Batyku spyn
Jad wozy kolorowe na gumowych kkach
Jedzie na nich teraz Gierek i ta dziwna spka
Czy dojedzie nam do Gdaska ten garnitur stary
Czy ich w drodze nie pochon Kpy i Moczary
[Gdask]
12
13
14
15
16
17
18
19
Jedno 1980, nr 17 (35), s. 8.

Jedno 1981, nr 42 (60), s. 8.
Jedno 1981, nr 13 (31), s. 8.
Jedno 1981, nr 26 (44), s. 7.
Jedno 1981, nr 49 (67), s. 5.
Jedno 1981, nr 4 (22), s. 7.
Jedno 1981, nr 6 (24), s. 8; Jedno 1981, nr 8 (26), s. 1; Jedno 1981, nr 40 (58), s. 8.
Jedno 1981, nr 45 (63), s. 8.
Dwukrotnie na amach Jednoci [nr 14 (32) z 1980 r., s. 6 i nr 33 (51) z 1981 r., s. 5] zamieszczono odnoszcy si do kryzysu wiersz strajkowy Mariana Zauckiego pt. Przepis po polsku:
2011-02-07 12:10:46
PRZYPISY
Wzi to, czego nie ma

Doda soli i kminku
Potem zmiesza z tym czego
Chwilowo brak na rynku
Miesza dugo i dokadnie
Jak si znudzi, przesta
I posypa tym na co
Absolutnie nas nie sta
Mona upiec bd usmay
Lub przypieka na ronach
Polewajc tym o czym
Nawet marzy nie mona
Wszyscy u nas to jedz
Dla kadego wystarczy
Na tym wanie polega
Polski cud gospodarczy
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
Jedno 1981, nr 9 (27), s. 5.

Jedno 1981, nr 12 (30), s. 7.
Jedno 1981, nr 13 (31), s. 12; Jedno 1981, nr 14 (32), s. 8; Jedno 1981, nr 30 (48), s. 45;
Jedno 1981, nr 16 (34), s. 5; Jedno 1981, nr 43 (61), s. 7; Jedno 1981, nr 24 (42), s. 7.
Jedno 1981, nr 25 (43), s. 6; Jedno 1981, nr 38 (56), s. 4; Jedno 1981, nr 35 (53), s. 6 (ten
ostatni kilka lat pniej przedrukowa Obraz1987, nr 34).
Jedno 1981, nr 9 (27), s. 7.
Jedno 1981, nr 43 (61), s. 3.
Jedno 1981, nr 3 (21), wydanie strajkowe, s. 7.
Jedno 1981, nr 5 (23), s. 8.
Jedno 1981, nr 9 (27), s. 8.
Jedno 1981, nr 29 (47), s. 8.
E. Krasucki, Listy do redakcji, op. cit., s. 260.
Jak pisa ukasiewicz, dowcip polityczny zapewnia przystosowanie si, cho zaznacza, e jest to przystosowanie warunkowe. P. ukasiewicz, Pogoska i dowcip polityczny, s. 33.
ELBIETA PIETKIEWICZ Radiowe agencje Solidarnoci w Gdasku

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Informacja Piotra Jagielskiego (Studencka Agencja Radiowa).

SAR nadawaa w sieci zamknitej na wszystkie osiedla studenckie, czyli kilkanacie tysicy osb.
A. Drzycimski, O tych, ktrzy sowem zmieniali bieg historii, Gdynia 2005.
Kasprzyszak by jednym z sygnatariuszy deklaracji poparcia dla strajku, podpisanej 25 V 1980 r. przez
trzydziestu szeciu polskich dziennikarzy obecnych w Stoczni . Strajkowy Biuletyn Informacyjny Solidarno
z 27.08.1980.
Archiwalne audycje zachoway si w Archiwum SAR-u w Bibliotece Gwnej Politechniki Gdaskiej.
Informacje Ryszarda Czajkowskiego (Radiowa Agencja Solidarno).
Informacje Arama Rybickiego.
Wypowied Waldemara Plocharskiego, Notacje filmowe Europejskiego Centrum Solidarnoci, Dziennikarze
Solidarnoci.
Nagrania audycji RR BIPS znajduj sie w Archiwum Komisji Krajowej NSZZ Solidarno.
Informacje Wojciecha Nowickiego.
Informacje Mariana Terleckiego.
Informacje Wojciecha Nowickiego.
Serwis Informacyjny BIPS nr 166 z 1 IX 1981 r.
Serwis Informacyjny BIPS nr 169 z 4 IX 1981 r.
Audycje Radia Zjazdowego znajduj si w Archiwum Komisji Krajowej NSZZ Solidarno.
Serwis Informacyjny BIPS nr 2/176 z 26 IX 1981 r.
A. Drzycimski, O tych, ktrzy sowem, op. cit.
2011-02-07 12:10:46
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
Wypowied Jerzego Rembalskiego na wykadzie politologii na Uniwersytecie Gdaskim.

Henryk Galus, ankieta SDP nt. gdaskiego rodowiska dziennikarskiego 19821983.
Informacje Mariana Terleckiego.
Informacje Macieja Pawlaka.
Audycje podziemnego Radia Solidarno Gdask znajduj sie w Archiwum Komisji Krajowej NSZZ Solidarno.
Informacje Macieja Pawlaka.
Audycje Radia Solidarni Gdask znajduj si w archiwum Zarzdu Regionu Gdaskiego NSZZ Solidarno.
Informacje Jacka Tomaszewskiego.
Informacja Ryszarda lesiskiego.
Uchwala Zarzdu Regionu Gdaskiego z dnia 30 VII 1990 r.
Audycje RAS-u znajduj sie w Archiwum Zarzdu Regionu Gdaskiego NSZZ Solidarno.
Informacja Jana Kulasa.
980
ANNA MARIA MYDLARSKA I Krajowy Zjazd NSZZ Solidarno w filmowych materiaach archiwalnych Video Studio Gdask
1
2
J. Holzer, Solidarno 19801981. Geneza i historia, Warszawa 1990, s. 268.

S. G. Mestrovic, Postemotional Society, London 1997, s. 114.
MAGORZATA PTASISKA-WJCIK Paryska Kultura wobec wydarze w kraju 1980

1981. Szesnacie miesicy Solidarnoci
1
3
4
5
6
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
W literaturze paryski miesicznik do czsto traktowany jest jako instytucja orodek polityczny, pomimo
oficjalnej nazwy Instytut Literacki. W celu wyrnienia tych dwu znacze, nazw miesicznika pisz zgodnie z zasadami w cudzysowie, natomiast orodka politycznego kursyw.
J. Giedroyc, Autobiografia na cztery rce, oprac. K. Pomian, Warszawa 1994; K. Pomian, W krgu Giedroycia,
Warszawa 2000, s. 42; B. Toruczyk, Rozmowy w Maisons-Laffitte 1981, Warszawa 2006, s. 5 i 82.
Ibidem, s. 139.
B. Toruczyk, Rozmowa z Jerzym Giedroyciem sprzed dwunastu lat, [w:] Zostao tylko sowo Wybr tekstw
o Kulturze paryskiej i jej twrcach, Lublin [b.r.], s. 8081.
J. Nowak-Jezioraski, J. Giedroyc, Listy 19521998, Wrocaw 2001, s. 548.
Zob. m.in.: L. Sulimirski, Sytuacja PRL na midzynarodowym rynku finansowym, Kultura 1980, nr 1/388
2/389, s. 117123; A. M. Lipiec [wac. T. Mianowicz], Co bdzie dalej?, Kultura 1980, nr 4/391, s. 7079;
W. Bardzki, Cnota i polityka, Kultura 1980, nr 5/392, s. 6266; Socjusz [wac. Zdzisaw Najder], Polskie
kwadratury koa, Kultura 1980, nr 6/393, s. 109120.
J. Ciechanowski J. Nowak P. Wandycz, Bi si czy nie bi?, Kultura 1980, nr 7/3948/395, s. 1538.
Zostaa ona opublikowana po otwierajcych pismo artykuach Zygmunta Mycielskiego i Philippea Ariesa,
ktre odnosiy si do wizyty Jana Pawa II w stolicy Francji: Z. Mycielski Ph. Aires, Papie w Paryu, ibidem,
s. 314.
Archiwum Instytutu Literackiego [dalej: AIL], List J. Giedroycia do G. Herlinga-Grudziskiego, 11 VIII
1980 r.
Ibidem.
AIL, List G. Herlinga-Grudziskiego do J. Giedroycia, 19 VIII 1980 r.
AIL, List J. Giedroycia do G. Herlinga-Grudziskiego, 31 VIII 1980 r.
Ibidem.
Redakcja, Obserwatorium. Polski Sierpie, Kultura 1980, nr 10/397, s. 3.
Ibidem.
Ibidem, s. 4.
Ibidem, s. 45.
Ibidem, s. 5.
Ibidem.
Ibidem, s. 7.
Ibidem.
Ibidem, s. 8.
2011-02-07 12:10:46
PRZYPISY
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
Ibidem, s. 89.
Ibidem, s 11.
W. Bardzki, Niezwyky zwrot w Polsce, Kultura 1980, nr 10/397, s. 1217.
G. Herling-Grudziski, Dziennik pisany noc, Kultura 1980, nr 10/397, s. 3132.
Kisiel [S. Kisielewski], Podczas trzsienia ziemi, Kultura 1980, nr 10/397, s. 111.
A. Kruczek, W sowieckiej prasie, Kultura 1980, nr 10/397, s. 7985; Wywiad z Redaktorem Kultury,
ibidem, s. 139143; Owiadczenie, ibidem, s. 148150; Apel 64, ibidem, s. 150153; Plenum KW w Gdasku 18 VIII br. (fragmenty), ibidem, s. 153154; Komunikat posiedzenia rady Gwnej Episkopatu Polski,
ibidem, s. 154155; Przemwienie Prymasa Polski dnia 28 VIII w czasie pooenia kamienia wgielnego
pod budow kocioa w Zalesiu Dolnym pod Warszaw (fragmenty), ibidem, s. 156157; Prymas Polski do
diecezjalnych referentw duszpasterstwa oraz krajowych duszpasterzy stanowych, zawodowych i specjalistycznych (fragmenty), ibidem, s. 157158; Protok porozumienia zawartego przez Komisj rzdow
i Midzyzakadowy Komitet Strajkowy w dniu 31 VIII 1980 r. w Stoczni Gdaskiej, ibidem, s. 158166;
Protok ustale w sprawie wnioskw i postulatw Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego z Komisj
rzdow w Szczecinie, ibidem, s. 166169; Jak zakada samorzdny, niezaleny zawizek zawodowy,
ibidem, s. 169170.
Literacka nagroda Nobla 1980: Czesaw Miosz, Kultura 1980, nr 11/398, s. 3.
AIL, List J. Giedroycia do Cz. Miosza, 02 XII 1980 r.
Ibidem.
Kronika szwedzka, Kultura 1981, nr 1/4002/401, s. 200. W tym numerze pisma zostay rwnie opublikowane mowy Czesawa Miosza i Larsa Gyllenstena z uroczystoci wrczenia nagrody.
List J. Giedroycia do G. Herlinga-Grudziskiego, 20 XII 1980 r.
AIL, List J. Giedroycia do B. Heydenkorna, 23 XII 1980 r.
Redakcja, Obserwatorium, Kultura 1980, nr 12/399, s. 4.
Ibidem, s. 5.
AIL, List J. Giedroycia do B. Heydenkorna, 12 II 1981 r.
Redakcja, Obserwatorium, Kultura 1981, nr 1/4002/401, s. 3.
Ibidem.
Ibidem, s. 5.
S. Kurowski, Co zachd moe zrobi dla Polski?, ibidem, s. 612; Maciej Poleski [wac. Cz. Bielecki],
Umowa i zmowa spoeczna, ibidem, s. 7381; Socjusz [wac. Z. Najder], Spka Scylla i Charybda, ibidem,
s. 8187; Dokumenty: Owiadczenie Prezydium NSZZ Solidarno Region Mazowsze, s. 207; Owiadczenie Niezalenej oficyny Wydawniczej NOW-a, s. 208209; Uwagi o dotychczasowych zasadach cigania
uczestnikw nielegalnej dziaalnoci antysocjalistycznej, s. 210216; O pracy Biura Interwencyjnego KSS
KOR, s. 216223; Nadzwyczajny Zjazd delegatw Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, O znaczeniu
rodkw komunikacji spoecznej w Polsce i roli Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich w ich rozwoju ocena
wstpna wnioskw z dyskusji, s. 223227; Uwagi nadzwyczajnego Zjazdu SDP w prawie ustawy o cenzurze
i ustawy prasowej, s. 227230; Rezolucja Zjazdu SDP dotyczca prawa czowieka do ycia w nieskaonym
rodowisku, s. 230; Uchwaa Plenum Komitetu zakadowego PZPR w PLL LOT, s. 231232; J. Kuro, Czy
grozi nam interwencja?, s. 232234; S. Ndzyski, List do Lecha Wasy, s. 234235; Zadania T.K.N.
w obecnej sytuacji kraju, s. 235237.
O nabrzmiaej sytuacji w Polsce pisa m.in. Nowakowi. Zob. J. Nowak-Jezioraski, J. Giedroyc, Listy 19521998,
s. 562563.
AIL, List J. Giedroycia do G. Herlinga-Grudziskiego, 18 V 1981 r.
Redakcja, Zamach na Papiea, Kultura 1981, nr 6/405, s. 3.
Ibidem, s. 4.
Redakcja, Obserwatorium, ibidem, s. 511.
Ibidem, s. 6.
Ibidem, s. 89.
T. Kempski [wac. T. Chrzanowski], Stefan Kardyna Wyszyski, Kultura 1981, nr 7/406 8/407, s. 3.
Ibidem, s. 1314.
Do wiadkw promocji doktorskiej laureata Nagrody Nobla Czesawa Miosza, ibidem, s. 1415; List Prymasa do Rosjan, ibidem, s. 1617.
[Redakcja], Obserwatorium. Niepodlego i Rosja, Kultura 1981, nr 7/4068/407, s. 2022.
Zob. Z. Olsztyski, I co dalej?, ibidem, s. 8596; J. Rakowski, Wzory przeszoci, ibidem, s. 107125.
Konwersatorium Dowiadczenie i przyszo, Spoeczestwo polskie po sierpniu 1980, Kultura 1981,
nr 9/408, s. 114175.
2011-02-07 12:10:47
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
AIL, List J. Giedroycia do B. Heydenkorna, 20 V 1981 r. Giedroyc mia na myli dwa zjazdy: IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR w dniach 1420 VII 1981 r. oraz I Krajowy Zjazd Delegatw NSZZ Solidarno, trwajcy
w dwu czciach: 510 IX i 26 IX 7 X 1981 r.
AIL, List J. Giedroycia do N. aby, 17 VI 1981 r.
Solidarno, Kultura nr 9/408, 1981, s. 913.
List do Grudziskiego, 07 XI 1981 r.
List J. Giedroycia do L. Koakowskiego, 16 XI 1980 r.
J. Kowalski, Rozkad partii i pastwa, Kultura 1981, nr 10/409, s. 75.
J. Klewiski, Solidarno po zjedzie, Kultura 1981, nr 11/410, s. 16
Ibidem, s. 17.
B. Lasocki, Myli o programie Solidarnoci, Kultura 1981, nr 12/411, s. 13.
Ibidem, s. 18.
Ibidem, s. 20.
S. Kisielewski, O nowe haso, Kultura 1981, nr 12/411, s. 37.
Ibidem, s. 7.
Ibidem.
AIL, List J. Giedroycia do B. Heydenkorna, 22 X 1981 r.
Ibidem.
AIL, List J. Giedroycia do G. Herlinga-Grudziskiego, 07 XI 1981r.
AIL, List J. Giedroycia do Cz. Miosza, 31 X 1981 r.
Redaktor, Do czytelnikw Kultury, Kultura 1981, nr 11/410, s. 3.
List Jerzego Giedroycia do Benedykta Heydenkorna, 09 II 1982 r.
Redakcja, Obserwatorium. Nasza ocena, Kultura 1982, nr 1/4122/413, s. 3.
Ibidem.
Ibidem, s. 7.
Ibidem, s. 1011.
Ibidem, s. 11.
K. Pomian, 13 grudnia 1981, ibidem, s. 1216; Redaktor, Do czytelnikw, ibidem, s. 16. W numerze tym
opublikowano ponadto Sawomira Mroka List do cudzoziemcw, dotyczcy wprowadzenia stanu wojennego, wydrukowany w New York Herlad Tribune oraz piosenki Jacka Kaczmarskiego.
982
AGNIESZKA CHOSTA-SIKORSKA Prezentacja obrazu powstania i dziaalnoci

Solidarnoci w podrcznikach szkolnych
1
2
3
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
J. Wendt, Przez wieki 3. Podrcznik do historii dla klasy trzeciej gimnazjum, Gdask 2007, s. 291.
S. Sierpowski, Historia najnowsza (19181994). Podrcznik dla szkoy redniej, Warszawa 1995, s. 320.
D. Stola, Historia. Podrcznik klasa III. Szkoy ponadgimnazjalne. Zakres podstawowy, Warszawa 2009,
s. 225226.
W. Mdrzecki, R. Szuchta, Historia 3. Podrcznik. U rde wspczesnoci. Dzieje nowoytne i najnowsze,
J. Bednarz, M. Litwinienko, K. Zapaa, Historia 3. Podrcznik do gimnazjum, Gdynia 2007, s. 272.
W. Mdrzecki, T. Szuchta, Historia 3, op. cit., s. 376.
T. Glubiski, Historia 8. Trudny wiek XX, Warszawa 1992, s. 361.
Ibidem, s. 363.
M. Gadysz, Historia III. Podrcznik dla klasy trzeciej liceum i technikum. Zakres podstawowy i rozszerzony.
Czasy wspczesne, Gdask 2002, s. 172.
T. Glubiski, Historia 8, op. cit., s. 363.
G. Szymanowski,. P. Trojaski, Historia z Pegazem. Ludzie i epoki. Klasa 3. Podrcznik do historii obejmujcy ksztacenie w zakresie podstawowym w liceum oglnoksztaccym, liceum profilowanym i technikum
oraz ksztacenie w zakresie rozszerzonym w liceum oglnoksztaccym i liceum profilowanym, Krakw 2004,
s. 334.
D. Stola, Historia, op. cit., s. 216.
J. Choiska-Mika, P. Skibiski, P. Szanta, K. Zieliska, Historia. Podrcznik dla liceum i technikum. Cz
3. Pozna zrozumie. Zakres podstawowy, Warszawa 2009, s. 316.
G. Wojciechowski, Historia III. Podrcznik do gimnazjum. Razem przez wieki. Zrozumie przeszo, Pozna
2001, s. 190.
2011-02-07 12:10:47
PRZYPISY
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
A. Radziwi, W. Roszkowski, Historia 19561997. Podrcznik dla szk rednich, Warszawa 1998, s. 287288.
Ibidem, s. 289.
Ibidem, s. 301.
K. Przybysz, W. J. Jakubowski, M. Wodarczyk, Historia dla gimnazjalistw, Dzieje najnowsze. Podrcznik.
Klasa III, Warszawa 2002, s. 284.
M. Gensler, I. Kkolewski, E. Marciniak, Podrcznik 6. Historia i spoeczestwo, Warszawa 2001, s. 254.
D. Stola, Historia, op. cit., s. 230.
R. Habielski, To dopiero historia! Podrcznik dla gimnazjum. Klasa 3, Warszawa 2007, s. 251.
G. Szymanowski, P. Trojaski, Historia z Pegazem, op. cit., s. 343.
S. Sierpowski, Historia najnowsza, op. cit., s. 314.
A. Radziwi, W. Roszkowski, Historia 19561997, op. cit., s. 320321.
M. Gadysz, Historia III, op. cit., s. 201.
J. Wendt, Przez wieki 3, op. cit., s. 315316.
J. Bednarz, M. Litwinienko, K. Zapaa, Historia 3, op. cit., s. 282.
G. Wojciechowski, Historia III, op. cit., s. 202.
G. Szymanowski, P. Trojaski, Historia z Pegazem, op. cit., s. 346.
G. Wojciechowski, Historia III, op. cit., s. 202203.
2011-02-07 12:10:47
984
2011-02-07 12:10:47
Indeks
Abramski Jerzy 949
Arroyo Eduardo 812
Achinger Ignacy 354
Arystoteles 51, 884
Achremczyk Stanisaw 948
Ascherson Neal 886
Adamczyk Robert 948
Ash Timothy Garton 87, 107, 374,
Adamczyk Zbigniew Andrzej 517
747, 750, 809, 887, 889, 892, 893,
Adamowicz Piotr 556, 892, 893,
921, 932, 933, 934, 967
939, 941, 942, 943
Atas Micha 957
Adamski Artur 953
Augustyniak Zdzisaw 490
Adamski Jerzy F. 949
Augustyniak Zygmunt 937
Adamski Tadeusz 554
Axen Hermann 954
Adamski Wadysaw 891
Babicki Konstantin 276
Adin Witold 325, 915
Babiuch Edward 333, 334, 712,
Agapowa Ludmia 279
725, 782, 783, 961, 974
Albrecht Andrzej 671, 955
Baca Aleksander, ks. 289
Aleksiejewa Ludmia 275, 276
Bcker Roman 69, 89, 885, 886,
Alexandrowicz Stanisaw 960
888, 898
Alexiewicz Tomasz OP 913
Bacon Francis 901
Andrew Christopher 955
Baden-Powell Robert 946
Andropow Jurij 210, 279
Badziak Kazimierz 949
Andrzejewski Jerzy 10, 11, 18, 20
Bagiski Bolesaw 312
Andrzejewski Witold, ks. 913
Bahr Egon 230, 233, 905, 906, 907,
Angieow S. 909
908
Antoszewski Andrzej 964
Bajeski Wodzimierz 454, 455, 932
Anusz Andrzej 943
Balawajder Edward 895, 896
Araszkiewicz Jan 378, 921
Baldaccini Csar 812
Ardanowski Wiesaw 439
Balicki Zdzisaw 788, 975
Arditi Benjamin 883
Baaban Andrzej 899
Arendt Hannah 70, 196, 901
Bauka Edmund 328
Aries Philippe 980
Ban S. 339
Aron Raymond 888
Ban Waldemar 333, 339
2011-02-07 12:10:47
Banaszak 942
Basaj Mirosaw 439
Banaszczuk Zbigniew 444
Baszkiewicz Jan 902
Banaszkiewicz Bolesaw 568
Baumgarten Gabriele 906, 908
Baniak Stanisaw 343
Baziur Grzegorz 583, 945
Bany S. 647
Bczkowski Kazimierz 439, 440
Bako Mirosaw 892
Bdkowski Lech 103, 105, 513, 892
Baran Adam F. 946, 947
Bdzior Wodzimierz 486, 495
Baran Bazyli 824
Bk Teresa 540
Baran Dionizy, ks. 378
Bedka Marian 634
Baran Marek 963, 964
Bednarek Jan 499
Baranowski Zygmunt 922, 923, 924
Bednarz Jolanta 982, 983
Baraczak Stanisaw 10, 20, 859,
Bender Peter 223
881, 963, 964
Bender Ryszard 896, 963
Barcikowski Kazimierz 299, 300,
Bendjedid Chadli 213
329, 334, 335, 337, 338, 339, 341,
Bendyk Edwin 901
342, 344, 345, 589, 619, 736, 747,
Benveniste mile 62, 63, 885
916, 917, 918, 919
Bere Witold 900
Barczyk Z. 925
Berezowski 941
Bardzki Witold 858, 980, 981
Bergstrom Bo 892
Barecki Jzef 788, 975
Berlin Isaiah 192
Bargie Janusz 918, 919, 920
Berlinguer Enrico 9, 13, 881
Bargues Emil 814
Bernstein Morris 909
Baron Artur Wicek 900
Besancon Alain 91, 186, 888, 898
Bartel Zbigniew 617
Besser K. 906
Bartkiewicz Zofia 303, 428, 431,
Bethell T. 900
432, 433, 434
Beylin Marek 93, 888
Bartmiski Jerzy 913, 964
Biaecki Henryk 535
Bartnicki Andrzej 902, 903
Biakowski Janusz 334, 339
Bartoszcze Micha 543, 826
Biakowski Jzef 486, 488, 495, 500
Bartoszewski Gabriel 945
Biakowski Micha 939, 945
Bartoszewski Wadysaw 631
Biay Stefan 438, 444, 448, 454,
Bartyzel Jacek 552, 769, 774, 897,
455, 458
900, 972
Bidwell Sybilla Anna 902
Barya Jzef 661
Biedermann Hans 818
986
2011-02-07 12:10:47
INDEKS
Biedro Stanisaw 744
Bodstrm Lennart 268
Biedro Tomasz J. 733, 949, 965
Boem Helena 951
Bielaszewski Edward 379
Boensch P. 906
Bielawski Ludwik 440
Bogdanowicz Stanisaw, ks. 913
Bielecki Czesaw 809, 853, 981
Bogoraz Larisa 274, 276
Bielecki Tadeusz 893
Bogucka Teresa 11
Bielecki Zygmunt 958, 959
Bogurat Wiesawa 495
Bielewicz Antoni 521
Bogusawski Jan 946
Bieliski Konrad 15, 115, 613
Bogusawski Tomasz 882
Biekowski Zdzisaw 932, 933, 934,
Boguta Grzegorz 15
935
Bohdanowicz Stanisaw 584, 585
Biernacki Leszek 113, 118, 120,
Bojanowski T. 936
121, 122, 503
Bolczyk Henryk, ks. 913
Biernacki Zbigniew 913
Bll Heinrich 10
Biernaczyk Zdzisaw 640, 643, 644,
Bondos Alfred 303, 426, 928
647, 648, 653, 654, 953
Bonowicz Wojciech 900, 901, 902
Bierut Bolesaw 703
Borecka Elbieta 440
Bijakowski Jerzy 483
Borewicz Sawomir 184
Bilak Vasil 248
Borisow Wadimir 279
Bilikiewicz Adam 536
Borkowski Igor 963, 964
Biliski Piotr 899
Borodziej Wodzimierz 954
Birgersson J. 911
Borowczak Jerzy 553
Blachnicki Franciszek, ks. 912
Borowska Maria 260, 910
Blumsztajn Seweryn 7, 9, 11
Borowski Adam 905, 922
Basiak Wojciech 886
Borusewicz Bogdan 16, 19, 140,
Baszczyk Kamil 461, 932
143, 147, 309, 310, 313, 316, 553,
Baszkiewicz Roman 934
555, 578, 844, 882, 914, 945
Baejewski Czesaw 632, 643, 644,
Boryszewski Pawe 945
646
Borzyszkowski Jan, ks. 913
Bobrzyski Micha 588, 594
Borzyszkowski Jzef 949
Bocheska Magdalena 15
Bosschem Willy 820
Bocheski Jacek 18, 881
Bowman Glenn 883
Bochwic Teresa 882
Boek Piotr 354
Boczarski Jzef 932, 934
Bradsher Henry S. 902
2011-02-07 12:10:47
Bralczyk Jerzy 885, 892, 964
Bujak Zbigniew 131, 264, 516, 569,
Brandt Willy 232, 240, 908
690, 692, 891, 910
Brandys Kazimierz 10, 18, 881
Bukojemski Micha 976
Brataniec Franciszek 740
Bukowski Wodzimierz 273, 275,
Braun Jerzy 82, 83, 887
283
Brazis Romuald 631
Buksiski Tadeusz 888, 889
Breniew Leonid 210, 221, 230,
Burak Jzef 975
231, 237, 245, 248, 298, 909, 961
Burka Jerzy 440
Broda Jarosaw 921
Burke Kenneth 65, 68, 885, 886
Brodowiski Piotr 916
Burski Aleksander 406
Bromke Adam 87, 887
Burton J. 900
Bronchard Jerzy 929, 930, 931,
Burtowski Anatol 960
932
Butkiewicz Andrzej 311
Broek Jzef 746
Butkiewicz Maciej Jerzy 320, 557
Broyna Jan 16
Buzek Jerzy 847
Brych Janusz 325, 328, 330, 332,
Byrne Malcolm 903
333, 334, 335, 337, 342
Bystrzanowski Piotr 943
Bryiski Stefan 916
Bzdyl Krzysztof 946
Bryson Lyman 892
Cackowski Zdzisaw 884
Brzeski Andrzej 865
Camacho Eduardo 820
Brzeziski Andrzej M. 903
Campbell J. C. 251
Brzeziski Zbigniew 218, 219, 220,
Canovan Margaret 24, 882, 883
251, 252, 254, 255, 904, 908, 909
Cape Jonathan 976
Brzoskniewicz Ryszard 439
Carrington Alexander 226
Brzozowski Mieczysaw, ks. 289,
Carter Jimmy 212, 213, 218, 219,
912, 913
220, 221, 226, 244, 245, 252, 253,
Bubella Andrzej 526
904, 905, 909
Bucholc Leszek 481, 482
Cassinello Emilio 821, 822, 977
Buchowiec Oleg 281
Castiglioni Luigi 813, 816, 819
Buczkowski Roman 480, 483, 484
Cecuda Dariusz 899
Budrewicz Ewa 7
Celiski Andrzej 9
Budrewicz Leszek 635, 922
Celiski Wojciech 522
Bugajski Cezary 492, 495
Cenckiewicz Sawomir 769, 915,
Building Bridge 909
941, 956, 957, 964, 971
988
2011-02-07 12:10:47
INDEKS
Ceran Tomasz 193, 900
Chrzanowski Wiesaw 177, 567, 570
Chafuen Alejandro A. 900
Chudy Wojciech 913, 928
Chamcwna Mirosawa 635
Chumiski Jdrzej 926
Charukiewicz Jan 631
Churchill Winston 821
Charukiewicz Marian 629641,
Chwast Seymour 820
643645, 647653, 655657, 951,
Chwedczuk Mariusz 808
952, 953
Chylarecki Alfred 439, 440, 442
Chaustow Wiktor 275
Chylicka Wanda 946
Chekowski Dariusz 943
Chyliski Z. 898
Chinciski Tomasz 940
Ciasto Wadysaw 675, 678
Chlebowski Longin 417
Cichecki Kazimierz 502
Chosta-Sikorska Agnieszka 873, 982
Cichocki Bartosz 912
Chmiel Beata 916
Cichocki Marek A. 90, 887, 888
Chmielewska Maria 328, 329, 331,
Cichoski Stanisaw 740
333, 339
Ciebie M. 928
Chmielewski Zbigniew 924
Ciechanowski Jan 854, 980
Chmielowska Janina Jadwiga 924,
Cielniak Tadeusz 494
925
Ciemielewski Bernard Jzef 440,
Chodakowski Andrzej 976
451, 457
Chodorowicz Tatiana 278
Ciepiela Jerzy 399, 400, 401
Chodorowski Marcin 890
Cierniewski Andrzej 387, 400, 401
Chodubski Ryszard 652
Cierpiszewski Andrzej 481, 484
Choiska-Mika Jolanta 922, 982
Ciesielski Stanisaw 926
Chojecki Mirosaw 14, 15, 17, 18,
Cieszkowski August 887
19, 859, 882
Cieszkowski Jerzy 897
Cholewa Mieczysaw 840
Ciela Stefan 944
Choaj 632
Cielewicz Roman 808
Chrabota Bogusaw 897, 898
Cifre Guilem 814
Chromiski Leszek 315, 914
Cimbala Stephen. J. 903
Chruszczow Nikita S. 247
Cioek Erazm 809
Chruciel Lesaw 523
Ciokosz Adam 893
Chrzanowski 569
Ciokoszowa Lidia 893
Chrzanowski Aleksander 303
Ciosek Stanisaw 570, 690, 956
Chrzanowski Tadeusz 853, 864, 981
Cirtautas Arista Maria 69, 886
2011-02-07 12:10:47
Clark Martin 903
Czop A. 929
Cohn Ludwik 8, 17, 18, 19, 20
Czopowicz Stanisaw 588, 590, 592,
Cohn Norman 86
946, 947
Constant Benjamin 192
Czoska Jerzy 318
Courtois Stphane 884
Czubak J. 959
Crawley Andrew 903
Czubiski Antoni 961
Cybulski Edmund, ks. 340
Czubiski Lucjan 952
Cynkin Thomas M. 903, 904
Czuma Benedykt 927
Cyrankiewicz Jzef 519, 938, 978
Czuma Hubert SJ 913
Cywiski Bohdan 895
Czwoek Arkadiusz 529, 890, 938,
Cywiski Jan 15, 16, 613, 784, 881,
945
882
Czy Andrzej 662
Cywiski Stanisaw 82, 887
Czyewski Ireneusz 950
Czabaski Krzysztof 134, 890, 891
Czyewski Marek 885
Czaja Herbert 906
Dackowski Norbert 662
Czajka Stanisaw 567
Daeniken Erich von 818
Czajkowski Ryszard 840, 979
Dahrendorf Ralf 884
Czalidze Walerij 271
Dali Salvador 813
Czapiewski Gerard 481
Daniel Julij 273, 274, 824
Czaplicki Dariusz 706, 962
Daniel Stanisaw 303
Czapliski Bernard, bp. 577, 945
Danilecki Tomasz 938, 948
Czapski Janusz 621
Daszyski Ignacy 962
Czaputowicz Jacek 569, 570, 571,
Davies Hunt R. 903
943, 944
Davies Norman 86, 902
Czarnecki Bernard, ks. 913
Dawidowicz A. 937, 938
Czarnecki Micha J. 898
Dbrowska Anna 521, 964
Czarnecki Stanisaw 440
Dbrowska Krystyna 650
Czartoryska Barbara 521
Dbrowski Bronisaw, bp 363, 593,
Czech Eugeniusz 629, 638, 951
642
Czernecki Wadimir 281
Dbrowski Marcin 912, 913, 928,
Czerniawski Jerzy 808
929, 938, 961, 973
Czerwiski Andrzej, ks. 581
Dbrowski Stanisaw 885, 891, 921,
Czerwiski Stanisaw 942
940
Czogaa Jan 434
Dbrowski Teodor 946
990
2011-02-07 12:10:47
INDEKS
Delone Wadim 276
Drahonowska-Makowska Olga 586
Dembowski Adam 340
Drapiewski Pawe 439
Demicki Zygmunt 438, 439, 440,
Dratwa Wiktor 491
442, 443, 448
Draus Jan 913
Dendra M. 923
Dregger Alfred 234, 906
Devlin Kevin 910
Drelich Sawomir 21, 882
Dbicka Bogusawa 520
Drewniak Wadysaw, ks. 913
Dbicki Adrian 916
Drogorb Bogumi 452
Dbniak Jerzy 824
Dronicz Stanisaw 649
Dlouchy Leszek 333, 824
Dropiowski Stefan 946
Dugocki Ryszard 543
Drozdowski Zbigniew 946
Dmowski Roman Stanisaw 971, 972
Drod Ludwik 639, 640, 646, 952
Dobosz Kazimierz 915
Dryniak Eugeniusz, ks. 913
Dobrosielski Marian 901
Drzewiecki Mirosaw, ks. 580
Dobrowolski Aleksiej 274
Drzycimski Andrzej 839, 842, 915,
Dobrowolski T. 937
979
Dobrzaski Dariusz 95, 888, 889
Dubet Franois 922
Dobrzelewski Andrzej 958
Ducrot Oswald 885
Dodolo R. 908
Duda Jan 929
Dolata Adam 440, 450
Duda Magorzata 977
Domagalski Wodzimierz 927, 928
Duda W. 963
Domaniewski Jan 939
Duda-Gwiazda Joanna 105
Domaski Henryk 947
Dudek Antoni 26, 30, 883, 900, 913,
Dombrowsky Nina 905
917, 929, 945
Domenach Jean-Marie 10
Dudley Renard 807
Domin Czesaw, bp 363, 913
Dudney R. S. 900
Domosawski Artur 973, 974, 975
Dudziak Jzef 302
Domski Jerzy 915
Dud T. 921
Dorn Ludwik 11, 13, 16, 17, 46,
Dulko Helena 439, 440
138, 881, 882, 891
Dutkowski Leszek 729, 965
Doroszewska Urszula 13
Duverger Maurice 71, 886
Dostojewski Fiodor 187
Dwurnik Edward 808, 816
Doyle D. P. 900
Dybalska Wanda 922
Dragun Ryszard 452
Dyczkowski Adam, bp 380
2011-02-07 12:10:47
Dygdaa Jerzy 949
Fakowski Wojciech 13
Dyk Piotr 16, 552, 553, 558, 561,
Fandrey Willi 309, 312
943
Farber David 215, 903
Dylik Piotr 893
Farmus Marian 502
Dymarski Lech 104, 889
Fary Janusz 899, 971, 978
Dymniccy K. i A. 893
Fascell Dante 220
Dynak Leon 329, 916
Fehrenbach O. 908
Dziadul Jan 922, 925, 968, 970
Felczak Zygmunt 174
Dziadzio Andrzej 899
Feldmeyer Karl 907
Dziechciowski Tadeusz 824
Feliks Adam 356
Dzieduszycki Wojciech 82, 887
Felski Bogdan 553
Dzielski Mirosaw 183192, 897,
Ferran Grau 977
898, 899, 900
Fietkiewicz Olgierd 946
Dziewianowski Kazimierz 671
Fikus Jan 948
Dzicielska-Machnikowska Stefania
Fischbein Kazimierz 330, 331, 333,
927
337, 339, 340
Egerot Robert 260, 910
Fiszbach Tadeusz 115, 312, 313,
Ehrman John 902
510, 699, 957
Eichelberger Jan 313, 914
Fiszer Mieczysaw 440, 443
Eidrigevicius Stasys 815
Flamm Michael W. 902
Eisler Jerzy 882, 894, 920
Fleming Jzef 480
Ekecrantz Stefan 910
Fletcher Alan 820
Eliasson Ulf 259, 909, 911
Folcik Jerzy 613, 950
Engelhardt Kaj 267
Folon Jean Michel 812
Engels Fryderyk 634, 696
Ford Gerald 245, 909
Ernest Stanisaw 81, 887
Formela Marek 315
Erol Yakup 816
Franczak Stanisaw 946
Esenin-Wolpin Aleksandr 273, 283
Frankowski Edward, bp 600, 913
Fabian Wadysaw 925
Fras Janina 139, 885, 892, 893
Fabry Marek 386
Frasyniuk Wadysaw 373, 381, 629,
Fadin Andriej 281, 282, 912
657, 952
Fajnberg Wiktor 276
Frckowiak Marek 946
Falina Walentina 907
Frczek Anna 594
Falska Irena 671
Fredriksson Gunnar 260
992
2011-02-07 12:10:47
INDEKS
Fredro Aleksander 808
Gsiorowski Mieczysaw 448, 449
Frick Bertil 262
Gsowski Tomasz 890, 966
Friedman Andrzej 521
Gdula Andrzej 365
Friszke Andrzej 158, 427, 881, 882,
Gebert Jerzy 843, 904
893, 910, 922, 928, 961, 971
Gebert Konstanty 904
Frybes Marcin 886
Geniusz Mieczysaw 82, 887
Frydrysiak Adam 948
Genovese Michael A. 902
Fryga Ryszard 946
Genscher Hans Dietrich 219, 224,
Fukuyama Francis 900
240, 906
Funiok Andrzej 967
Gensler Maria 983
Furet Franois 884
Geremek Bronisaw 42, 88, 135,
Gabaj Galina 277
512, 559, 679, 886, 891
Gabaj Ilja 277
Gerlach H. 907
Gabrielski Stanisaw 589
Gerszendorf Adam 656
Gach Piotr Pawe 287, 912, 913,
Gerszendorf Andrzej 656
914, 928, 929
Gerszendorf Irena 656
Gacmanga Zbigniew 400
Gerszendorf Ryszard 656
Gaddis John Lewis 909
Get-Stankiewicz Eugeniusz 808
Gagatek Idzi 373
Giedroyc Jerzy 853, 854, 855,
Gaanskow Jurij 274
859, 862, 865, 868, 869, 980, 981,
Gan Janusz 641
982
Gandhi Mahatma 71
Gielewska Aleksandra Maria 517
Ganowski Zygmunt 921, 922
Gieyski Wojciech 914
Garbiec Eugeniusz 428
Gierek Edward 36, 222, 228, 232,
Garbiec Ireneusz 430
472, 702, 711, 712, 725, 783, 784,
Garden Marian 948
885, 905, 906, 907, 908, 957, 961,
Garner K. 908
973, 974, 978
Gasztold Tadeusz 949
Gilejko Leszek 969
Gawin Dariusz 887, 890, 921
Gintrowski Przemysaw 840
Gawlik Henryk 975
Ginzburg Aleksander 274
Gaworski Tadeusz 495
Giriatowicz Jan, ks. 913
Gawron Mirosaw 945
Giscard dEstaing Valry 219, 221,
Gawrot Leszek 899
222, 225, 245
Gsiorowski Krzysztof 946
Gittings John 902
2011-02-07 12:10:47
Giziski Sawomir 532, 533
Gorczycki Andrzej 946
Giziski Wodzisaw 541
Gostomczyk Franciszek 921
Gleich Ryszard 948
Gowin Jarosaw 888, 890, 902
Gleichgewicht Bolesaw 635, 951
Godzik Jan 492
Glemp Jzef, kard. 181, 304, 305,
Godzik Zbigniew 495
383, 620, 816, 866, 868, 870, 953
Glski Ludwik 480, 935
Glimos-Nadgrska Anna 949
Gra Wiesaw 646
Glubiski Tadeusz 982
Gral Jan 937
Gluza Zbigniew 954
Gralczyk Bogdan 903
Gadkiewicz Ryszard 949
Grski Janusz 567, 568, 569, 570,
Gadysz Mieczysaw, ks. 455, 982,
571, 944
983
Grski Stanisaw 540
Gadysz Mikoaj 982, 983
Grabiska Teresa 886
Gogowska Helena 945
Grabowiec Piotr 900
Gogowski 569
Grabowski 569
Gowacki Andrzej 916
Grabowski Kazimierz 494
Gowacki Janusz 219, 903
Grabowski Tadeusz 495
Gowiski Micha 64, 885
Grabski Tadeusz 816
Gd Sawoj Leszek, abp 913
Gracel Ludwik 328
Guchowski Jan 453
Grajek Danuta 915
Gniech Klemens 554
Grajewski Andrzej 918, 920, 922,
Godycki-wirko Maciej 571
948
Gola Barbara 903
Graek Bolesaw 495
Golachowski Jan 651
Gramsci Antonio 54, 884
Goldfarb Jeffrey C. 886, 887
Grass Gnter 10
Golec Andrzej 318
Grewski Piotr 949
Golon Mirosaw 695, 960, 963
Grenda Jzef 517
Goygowski Krzysztof 890, 891
Grziak Anna 517, 521, 522, 526
Gomuka Wadysaw 414, 722, 926,
Griffith W. 251
978
Grinberg Daniel 901
Gonet T. 923, 924
Griska Ewa 501
Gorbaczow Michai 167, 216, 284,
Gromyko Andriej 210, 909
900
Gruda Mieczysaw 339, 341, 343
Gorbaniewska Natalia 276, 277, 283
Grudecki Wiesaw 632
994
2011-02-07 12:10:47
INDEKS
Grudzie Zdzisaw 7, 395, 756, 968
Gwiazda Joanna 310
Grundfest Schoepf Brooke 885
Gyllensten Lars 981
Gruszczak Artur 903
Habielski Rafa 983
Gruszczyski Adam 499
Hader Wadysaw 303
Grygorenko Piotr 283
Hagemajer Krzysztof 882
Gryszkiewicz Zbigniew 267
Hgglf Gunnar 265, 910, 911
Gryz Ryszard 913, 917, 945
Haig Aleksander 255, 256, 909
Grzbiel Jan 361
Hall Aleksander 16, 551, 552, 553,
Grzegorczyk Antoni 92, 428, 888
554, 555, 560, 561, 769, 770, 772,
Grzegorczykowa Renata 964
778, 941, 942, 943, 971, 972, 973
Grzejszczyk Filip 523, 526
Haajko J. 898
Grzelak Grzegorz 243, 561, 769,
Haas Elbieta 81, 887
908, 942, 943, 972
Hampel Jzef 949
Grzekowiak Alicja 913
Hanczewski Edmund 449, 450
Grzonkowski Stanisaw 938, 939, 940
Hanczewski Edward 439
Grzybowski Stefan M. 896
Hanuszkiewicz Adam 808, 810
Grzywaczewski Maciej 16, 152,
Haderek Janusz 950
554, 556, 558, 561, 769, 892, 893,
Hapka Jan 439
941, 942, 943
Hapka Wacaw 479
Gumundsson Gumundur, w. Erro
Hring Bernard O. 888
812
Hartman Stanisaw 18, 635
Gugulski Marcin 13, 882
Hatys S. 909
Gulbinowicz Henryk, kard. 371,
Haugh Jerry 253
633, 634, 641, 642, 655, 656, 913,
Hauser Gerald A. 59
953
Hausman Bogumi 840
Gurba Bogumia 948
Hausner Jerzy 890
Gust Ireneusz 552, 561
Hausner Wojciech 946, 947
Gutkowska Ewa 824
Havel Vclav 62, 67, 885
Gutkowski Adam 824
Hawkin Julij 281
Gutmann Amy 888
Hayhoe Barney 226
Gutowska Hanna 526
Hegel Georg Wilhelm Friedrich 900
Guzy Jarosaw 944
Heino Maria 909
Gwiazda Andrzej 41, 310, 362, 378,
Hellenberg L. 911
507, 679, 848, 849, 880, 884, 890
Heller Bogdan 649
2011-02-07 12:10:47
Hemmerling Zygmunt 881, 899
Hussain Saddam 213, 215
Hering R. 908
Husserl Edmund 66
Herling-Grudziski Gustaw 854,
Iglecias Pepe 820
858, 980, 981, 982
Ignor Jzef 325, 326, 332
Hermanowicz Ryszard 896
Indrzejczyk Roman, ks. 913
Hermaszewski Mirosaw 620
Indyk Jerzy 499
Hertz Zofia 859
Ionesco Eugene 10
Hertz-Eichenrode W. 906
Isakowicz-Zaleski Tadeusz, ks. 913
Heska-Kwaniewicz Krystyna 947
Iwanczenkow Aleksander 279
Heydenkorn Benedykt 860, 861,
Iwaneczko Dariusz 940
865, 868, 869, 981, 982
Iwanow Mikoaj 271, 911
Heza Edmund 452
Iwanw Zbigniew 439, 440, 443,
Hicks John Donald 883
445, 448, 450, 452, 457
Hillman David 818
Iwaszko Janusz Jzef 303
Hilscher Hubert 815
Iwiski Tadeusz 495, 540
Hodysz Adam 629
Izdebski Stefan 315, 914
Hoffman Jerzy 444, 929, 931
Jabonowski Marek 919
Hffner Joseph, bp 239, 908
Jaboska-Deptua Ewa 896
Holc Henryk 439
Jaboski Henryk 300, 586, 589,
Holeksa Franciszek 365
784, 961, 963
Holeksa Karol 895
Jaboski Marek 439, 440
Holzer Jerzy 81, 135, 624, 847, 887,
Jaboski Wadysaw 497
889, 891, 921, 922, 951, 959, 980
Jacobson Claire 885
Hodanowicz Leszek 808
Jacobsson Gran 259, 909
Homeini Ajatollah 813
Jaczewski Andrzej 947
Honecker Erich 224, 231, 232, 906,
Jadczak Stanisaw 429, 928
908, 954, 957
Jagielnicka-Kamieniecka Stefania
Hough Jerry F. 909
891
Hruecki Vladimir 954
Jagielski Lech 927
Hryniewicz Jan, ks. 289, 297, 912,
Jagielski Mieczysaw 62, 64, 65,
913
115, 120, 371, 373, 437, 451, 560,
Huntington Samuel P. 903
873, 874, 943, 954
Hupaowski Tadeusz 662, 663
Jagielski Piotr 840, 979
Husak Gustaw 248
Jagieka Jacek 391, 392
996
2011-02-07 12:10:47
INDEKS
Jagieo Hanna 522
Jankowski Wiesaw 439, 440, 442,
Jagieo J. 939
443, 444, 448, 449, 450, 457, 470,
Jaglarska Grayna 17
919, 929, 930, 931, 932
Jakimczyk Jarosaw 951
Janowski Andrzej 594
Jakir Piotr 277
Janowski Karol B. 886
Jakobson Anatolij 277
Janowski Stanisaw 946
Jakorewa Albina 279
Janowski Wodzimierz, ks. 913
Jakbczyk-Adamczyk Patrycja 907
Jansana Augusti 977
Jakubcewicz Andrzej 331
Januszewska Joanna 588
Jakubowski Wojciech 887, 983
Januszewska-Jurkiewicz Joanna 947
Jaowiecki Bohdan 947
Januszewski Radosaw 892
Jamroek Zdzisaw 946
Jarco Henryk 439
Jan Pawe II 87, 176, 193, 201,
Jarmakowski Andrzej 552
228, 295, 298, 337, 526, 583, 584,
Jaroszewicz Piotr 228
587, 595, 620, 771, 790, 799, 856,
Jaruzel Jerzy 337
862, 873, 886, 893, 896, 901, 912,
Jaruzelski Wojciech 40, 45, 46, 48,
913, 972, 980
55, 93, 101, 102, 268, 299, 300,
Janas Zbigniew 690
301, 373, 380, 526, 545, 618, 626,
Jancarz Kazimierz, ks. 913
642, 645, 646, 649, 651, 662, 663,
Jandziszak Tadeusz 656, 946
671, 672, 684, 784, 791, 825, 868,
Janik Krzysztof 616, 619, 624, 627,
870, 871, 884, 888, 892, 894, 952,
950, 951
974
Janik-Palczewski Stanisaw 946
Jasienica Pawe 632
Janion Maria 84, 885, 887
Jasiski Antoni 662
Janiszewski Jerzy 809, 811
Jaskiernia Jerzy 624, 627, 628,
Janiszewski Micha 300
950, 951
Jankiewicz Eugeniusz, ks. 913
Jastak Hilary, ks. 316, 317, 318,
Jankowiak Stanisaw 948
320, 577, 578, 579, 913, 914, 945
Jankowska Joanna 882, 914
Jastrzbiec Tadeusz 773, 972
Jankowski Henryk, ks. 511, 556,
Jastrzbowski Jerzy 842
576, 683, 913, 942, 945
Jastrzbska G. 648
Jankowski P. R. 912
Jastrzbski Andrzej 882
Jankowski Roman 914
Jawor A.
Jankowski Romuald 725, 963
Jaworski Andrzej 492, 925
2011-02-07 12:10:47
Jaworski Marian 47
Kaczmarek Danuta 541
Jaworski Mieczysaw 926
Kaczmarek Lech, bp 317
Jaworski Pawe 259, 909
Kaczmarek Ryszard 949
Jaworski R. 935
Kaczmarek T. 942
Jaworski Seweryn 884
Kaczmarski Jacek 840, 982
Jaworski Tomasz 949
Kaczorowski Ryszard 168
Jaworski Wiesaw 440
Kaczyska Elbieta 916
Jedlicki Jerzy 719, 964
Kaczyski Lech 508, 657
Jedliski Wiesaw 949
Kagarlicki Borys 281
Jedynak Tadeusz 312, 386, 400,
Kahl-Stachniewicz Romana 946
401, 923, 970
Kajzar Helmut 808
Jendruszewski Lech 312, 316
Kalabiski Stanisaw 896
Jenninger Philipp 906
Kalbarczyk Jan 493
Jeak B. 937
Kalemba Stanisaw 483, 935
Jdrychowska Jagoda 893
Kaliski Bartosz 890, 947
Jdrzejczak Zygmunt 492
Kalisz Tadeusz 372
Jobczyk Ryszard 492, 493, 495, 497
Kallas Marian 451
Johanowicz Zbigniew 394
Kaduski Wadysaw 400
Johansson Sten 260, 261, 264, 265,
Kao Marian 365
910, 911
Kamieniecki J. 918
Jwiak Krzysztof 912
Kamieski Mirosaw 318, 914, 915
Jurczyk Marian 41, 118, 328, 329,
Kamiska Agnieszka 425, 928
331, 333, 335, 337, 338, 340, 344,
Kamiska Anna 361, 920
346, 679, 849, 915, 916, 917, 918,
Kamiski Aleksander 946
964
Kamiski Henryk 302
Jurek Marek 899
Kamiski Janusz 488
Jurkiewicz Jan 401, 922, 923, 924,
Kamiski ukasz 882, 883, 910,
925
921, 926, 954, 956, 957, 964, 965,
Jusiski Piotr 913
968, 971, 978
Juszczuk Marian 330, 333, 337,
Kamosiski Sawomir 932
340, 341, 344, 916, 917
Kampa Andrzej 393, 924, 925
Juzwenko Adolf 380
Kamrowski Andrzej 331, 915, 916
Jukw Wadysaw, ks. 913
Kania Stanisaw 40, 45, 249, 345,
Kabata Marek 495
353, 363, 470, 474, 545, 626, 639,
998
2011-02-07 12:10:47
INDEKS
645, 646, 647, 648, 661, 663, 673,
Kauser Krystyna 843
684, 741, 743, 745, 746, 747, 750,
Kawalec Stefan 11, 12, 881
756, 783, 784, 787, 791, 794, 866,
Kawecki Micha 824
918, 957, 968, 969
Kazaski Arkadiusz 309, 914
Kanicki Henryk 335
Kazimierski Jakub 755, 967
Kapaa Ewa 656
Kaznowski Alfred 633, 951
Kapusta Marcin 947
Kcki A. 932, 933, 934, 935
Kapuciski Ryszard 789, 973, 975
Kdziela ukasz 882
Karajan Herbert von 813
Kkolewski Igor 983
Karalus Czesaw 492, 937
Keane John 885
Karamanlis Konstantinos 213
Kelus Jan Krzysztof 840
Karasiski Bronisaw 932
Kempa Tomasz 981
Kardasz Stanisaw, ks. 580
Kempny Marian 947
Karmal Babrak 244
Kempski Marek 922, 925, 960, 968,
Karnowska Danuta 884
970
Karo-Ostrowska Anna 900
Kempski Tymoteusz, wac.
Karp Andrzej 495
Tadeusz Chrzanowski 861, 863,
Karpiski Jakub 7, 8, 721, 881, 889,
864, 981
964
Kemp-Welch Tony 903
Karpiuk Siergiej 821
Kenig Henryk 358, 919
Karpus Zbigniew 960
Kennedy John Fitzgerald K. 251
Karwat Mirosaw 884
Kenneth Burke 65, 68, 903
Karwowski Zygmunt 303, 428, 434
Kersten Krystyna 108, 645, 889,
Karykowski Jerzy 371
952
Kasprzak Joanna 921
Keworkow Wjatscheslaw 907
Kasprzycki Marcin 962
Kcik Krzysztof 432
Kasprzykowski Artur 918, 919, 920,
Kpa Jzef 363, 364, 920
922, 948
Kpiski Andrzej 957
Kasprzyszak Jerzy 839, 840, 979
Kpiski Antoni 77
Kassman Charles 262
Kicki Tadeusz 907
Kasyna Wojciech, ks. 580, 945
Kiczan Wiesaw 968
Kasznik-Chrystian Aleksandra 903
Kielanowski Jan 18
Kaszubowski Zygmunt 481
Kielecki R. 921
Katolo Artur J. 913
Kiepiski Jacek 930, 931, 932
2011-02-07 12:10:48
Kietliski Marek 938, 948
Koczowski Jan Andrzej 900
Kiewicz Adam 947
Kobacki Wodzimierz 493
Kijowski Andrzej 10, 18, 343, 881
Kobela Antoni 364
Kilar Zbigniew 957
Kobylaska M. 923
Kinaszewski Adam 845, 851
Kobzdej Dariusz 16, 513, 552, 553,
Kindziuk Milena 945
554, 556, 557, 941, 942
Kiryk Feliks 948, 949
Koc Mieczysaw 434
Kisiel Henryk 447, 726
Koch Geuleiter 785
Kisielewicz Danuta 906
Kochanowski Jerzy 903, 954
Kisielewski Stefan 8, 793, 858, 859,
Kochaski Aleksander 959, 961, 963
861, 867, 868, 881, 889, 981, 982
Kocieowicz Tadeusz 915
Kisioek A. 936, 937, 938
Kociba Pawe 656
Kissinger Henry 252, 909
Kocioek Janusz 439
Kiszczak Czesaw 299, 300, 301,
Kocioek Stanisaw 952
302, 630, 645, 646, 648, 649, 653,
Koczwarski Andrzej 303
655, 673, 684, 953, 957
Kofman Jan 951
Kitowski Edmund 343, 344, 917, 918
Kohl Helmut 224, 231, 233, 234,
Kitowski Sawomir 813, 815, 816
237, 906, 907
Kitschelt Herbert 883
Kolano Tadeusz 785
Klasa Jzef 788, 975
Kolbowicz Marian 929, 930, 931
Klewiski Jerzy 866, 982
Kolenik Bernard 946
Kleyff Jacek 840, 882
Koliski Tomasz 843
Kleyff Jacek 840, 882
Kolmer Jarosaw 364
Klich-Kluczewska Barbara 966
Kolumb Krzysztof 817, 818, 822
Klimczak Wiesaw 957
Koakowski Leszek 102, 198, 866,
Klimont Waldemar 318
889, 901, 908, 977, 982
Klincewicz Teodor 571, 944
Koodziej Andrzej 309, 310, 311, 312,
Kli Bolesaw 957
314, 316, 321, 632, 679, 914, 915
Kloc Eugeniusz 882
Koodziejczyk Arkadiusz 949
Klocek Stanisaw, ks. 455, 579
Koodziejczyk Dariusz 903
Kloczkowski Jacek 899
Koodziejski Jerzy 317, 699
Klotz Zbigniew 533, 534, 535, 536,
Kotan Jacek 75, 886
540
Kotek Andrzej 612, 616, 617, 620,
Kluczyk Tomasz 439, 440, 455
621, 950
1000
2011-02-07 12:10:48
INDEKS
Komarnicki Henryk 978
Kotasiak Wojciech 949
Kominek Bolesaw, abp 633
Kotela Czesaw 363
Komorek Dariusz 815
Kotewicz Ryszard 937
Komorowski Bronisaw 882
Kotkin Stephen 892
Konarska-Pabiniak Barbara 948
Kotlarz Roman, ks. 16
Koneczny Feliks 899, 900
Kotowski Tadeusz 896
Konewnikow F. I. 247
Kotzbach Roman 532
Konopelski Leonard 815
Kouchner Bernard 813
Konrat R. 938
Kowal A. 940
Kopcia Janusz 949
Kowalczyk Jan 785
Kopczyski Micha 927
Kowalczyk Jerzy 785
Kope Aleksander 430, 923
Kowalczyk Jzef, abp 953
Koper J. 939
Kowalczyk Roman 943, 944, 948
Kopiski P. 940
Kowalczyk Stanisaw 784
Kopka Bogusaw 885, 958
Kowalczyk-Drohomirecka Gabriela
Kopko Marian, ks. 913
637
Koraszewski Andrzej 910
Kowalew Siergiej 277
Kordas Jerzy 629, 951, 952, 953
Kowaliska-Malanka Lidia 824
Korowin A. E. 247
Kowalkowski Teofil 439, 440
Korowin Leonid 960
Kowalow Wadimir 278
Kortas Edwin 483
Kowalski Jan 866
Korwin-Mikke Janusz 343, 898
Kowalski Janusz 417, 982
Kosicki Stanisaw 671
Kowalski Lech 953, 954
Kosmalski Zdzisaw 400
Kowalski Marian 650
Kosmowski Patrycjusz 351, 353,
Kowalski Sergiusz 66, 68, 881, 885,
354, 355, 356, 359, 361, 363, 366,
886, 888
918, 919, 920
Kowolik Stanisaw 948
Kossowski Ryszard 946
Kozakiewicz Stanisaw 363
Kostrzewa Czesaw 439
Kozicki Andrzej 316
Kostrzewski Jan Karol 964
Kozielewski Ignacy 586
Kostyra Agnieszka 948
Kozio Maria 948
Kosygin Aleksiej 961
Kozowska Urszula 532
Kocia Wanda 163
Kozowski Jan 785
Kot Dobrosaw 900
Kozowski Kazimierz 978
2011-02-07 12:10:48
Kozowski Leon 173
Kruszyski Stanisaw 439
Kozowski Marek 785
Krynicki Ryszard 881
Kozowski Ryszard 932, 947
Krysmalski Tadeusz 629, 637, 638,
Kozowski Stefan 324, 326, 327,
641, 647, 654, 951, 952, 953
331, 340, 915, 916, 917
Krystosiak Aleksander 325, 327,
Kozowski Tomasz 563, 943
331, 333, 336, 339, 340, 916
Krajewska Zofia 16
Krywult Jacek 365
Krajewski Tadeusz 491, 497, 499
Krzak Bogdan 916
Kral Hanna 811
Krzaklewski Marian 86
Krmer L. 908
Krzeczkowski Henryk 971, 972
Krasin Wiktor 277
Krzeczkowski Jan 317
Krasnopolski Bogusaw 948
Krzemiski Andrzej 492, 495, 500
Krasucki Eryk 836, 915, 978, 979
Krzemiski Ireneusz 59, 885, 886,
Kraszewski Roman 946
888
Krauze Andrzej 808, 977
Krzyszczak Wiesaw 303
Krawczyk Edward Artur 174
Krzysztoporski Adam 677, 683, 684,
Krpiec Mieczysaw Albert 884
953, 957
Krefta Wodzimierz 914
Krzyanek Ryszard 428
Kreihs Gabrieli 913
Kciuczek Roman 946
Kreisky Brunnon 237
Kuberski Jerzy 726, 912
Krej Kazimierz 633, 639, 952
Kubiak Hieronim 742, 954
Krejpowicz Anna 497
Kubiak Jacek 570, 944
Kretkiewicz Liliana 633, 639, 654,
Kubica Antoni 356
655, 657
Kubica Zbigniew 354
Krezymon Tadeusz 439, 440
Kubicki Krzysztof 329, 340
Krciszewski Wojciech 440
Kubisz Leszek 521
Kristol Irving 900
Kuboszek Alina 922, 923, 925
Kroczek Gerard 375
Kucharczyk Grzegorz 971, 972
Kron Gustaw 810
Kucharzewski Stefan 946
Krl Marcin 887, 889, 913
Kucwna Zofia 810
Krlak Zygmunt 887
Kuczborski Tomasz 808
Krlik Janusz 297, 912
Kuczyski K. 434
Kruczek Adam 981
Kuczyski Pawe 886
Krupka Stanisaw 41
Kuczyski Ryszard 439
1002
2011-02-07 12:10:48
INDEKS
Kuczyski Waldemar 100, 101, 889
613, 679, 734, 787, 789, 791, 850,
Ku Ryszard 303
861, 881, 882, 889, 890, 891, 897,
Kudiukin Pawe 281
907, 908, 950, 956, 981
Kuda Leszek 629, 637, 638, 644,
Kuro Maciej 613
646, 647, 649, 654
Kurowski Stefan 98, 136, 861, 865,
Kufel Jakub 551, 941, 945
981
Kujawa Artur 962
Kurpierz Tomasz 385, 922
Kukliski Ryszard 662
Kurski Jarosaw 892
Kukua Piotr 411
Kuszeyko Ryszard 400, 401
Kukuka Jzef 902
Kumierek Jzef 513
Kukuowicz Romuald 645
Kunierz Marian 315
Kula Marcin 84, 887, 888, 893, 936
Kutnowski Zdzisaw 946
Kulak Teresa 955
Kuzia Zbigniew, ks. 913
Kulas Jan 887, 914, 980
Kuniar Roman 902
Kulczycki Andrzej 493
Kwaniewski Aleksander 62, 627
Kulej Zenon 950
Kwiatkowska Elbieta 384
Kuligowski Jan 965
Kwiatkowski Mirosaw 343, 917
Kumanek Leszek 656
Kwiatkowski Tadeusz 666
Kunert Andrzej Krzysztof 893
Kwiecie Leszek 500
Kunicki-Golfinger Marek 882
Kwoka Zenon 313, 914
Kuniski Miowit 897, 898
Labuda Barbara 656
Kupczak Jarosaw OP 912
Lach Jan 948
Kupidowski Andrzej 948
Lachowicz Marek 946
Kupiecki Dariusz 13
Laclau Ernesto 66, 883, 885
Kupisiewicz Zbigniew 923
Landan H. 885
Kuratowska Zofia 523, 526
Lang Wiesaw 451, 452, 807
Kurczewski Jacek 132, 891
Langda Cezary Marek 807
Kurek Micha 532
Lapenna L. 908
Kurek-Dudowa H. 921
Larsson Mika 910
Kurkowski Jerzy 400, 401
Laskowik Zenon 437, 637
Kurnik Stanisaw 495, 502
Lasocki Bronisaw 867, 982
Kuro Grayna 12
Lassota Ryszard 881
Kuro Jacek 713, 17, 19, 20, 107,
Laswell Harold Dwight 139, 151,
135, 136, 235, 260, 262, 506, 570,
892
2011-02-07 12:10:48
Latka Jerzy 824
Liebersbach Adam 439
Latoszek Marek 887, 914
Liebersbach Adolf 438, 440, 449,
Lech Edmund 319
450, 455, 929, 930, 931
Lechicki Krzysztof 972, 973
Liese Grzegorz 882
Leczyk Gracjan 452, 458
Ligarski Sebastian 661, 953, 954,
Legomski Zdzisaw 760, 969
977
Legutko Ryszard 103, 889
Ligocka Ewa 882
Lehn Melody 885
Liguz Justyna 948
Lener Sawomir 824
Linka Zenon 930
Lenica Jan 808
Lins Rico 818
Lenin Wodzimierz Iljicz 54, 56, 247,
Lipiec A. M., w. Tomasz Mianowicz
620, 632, 634, 640, 696, 704, 884,
980
885, 900
Lipiski Edward 8, 18, 19, 881
Lenkiewicz Antoni 641
Lipka Jan 440
Leonhard Bolesaw 947
Lipska Agnieszka 882
Lesiakowski Krzysztof 405, 926,
Lipski Jan Jzef 7, 11, 12, 13, 17,
927, 936
18, 19, 20, 881, 882, 889, 910
Leski Krzysztof 922, 959
Lipski Jan Tomasz 13, 16
Leszczyska Boena 843, 844
Lis Bogdan 86, 105, 140, 264, 353,
Leszczyska Joanna 959
678
Leszczyski Zbigniew 933
Lisicki Pawe 902
Leniak Jan 428
Lisiski Jerzy 438, 439
Leniak Mieczysaw 440
Lisowski Mieczysaw 325, 326, 332
Leniewski Micha 903
Listowska A. 928, 929
Levi-Strauss Claude 60, 61, 885
Litwiejko Kazimierz, ks. 948
Lewandowski Arkadiusz 769, 971,
Litwinienko Magdalena 982, 983
972
Litwinow Pawe 271, 274, 276
Lewandowski Henryk 721, 965
Lityski Jan 8, 9, 11, 12, 13, 15,
Lewandowski Janusz 886, 976
260, 375, 881
Lewandowski Roman, ks. 483
Litzbarski Kazimierz 312
Lewandowski Zbigniew 439
Locke John 192
Lewicka-Banaszak Ewa 886
Loff B.- I. 905
Lewicki Andrzej M. 964
Ludwisiak Jzef 453
Libera Antoni 18
Luszniewicz Jacek 886, 939
1004
2011-02-07 12:10:48
INDEKS
Lutczyn Edward 813, 815, 816
MacEachin Douglas 903, 904
Lutosawski Wincenty 82, 83, 887
Macedoski Adam 946
Lyndon Johnson 251
Macenowicz Ernest 621
abentowicz Mariusz 543, 544, 826
Machalica Henryk 810
abcki Jan 957
Machaek Magorzata 915, 978
abd Krzysztof 125, 889, 890,
Machelski Zbigniew 890
891, 897
Macholak Jan 978
abudek Jzef 352, 362, 364, 918
Machowski Andrzej 439
agowski Bronisaw 897, 898
Maciejewski Zbigniew 312
agowski Tomasz 358, 364, 919
Macierewicz Antoni 8, 11, 12, 13,
akomiec Zygmunt 499
14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 881, 882
apicki Andrzej 808
Mackiewicz Jzef 893
aszkowa Wiera 274
Mackiewicz Zygmunt 939
awut Aleksander 277
Madej Zbigniew 130
cki Ryszard 474
Mado-Mitzner Katarzyna 892, 893,
czyski Krzysztof 522, 523
920
ebkowski Jan 328
Madridejos Mateo 813
opatka Adam 343
Madyjewski Andrzej 557
opiski Maciej 922
Maik Ludwik 894
opuska Katarzyna 450, 453, 454
Main Izabella 962, 963
owicki M. 934
Maj Jzef Roman, ks. 913
oziski Janusz 629, 645, 650, 653,
Majchrzak Grzegorz 673, 921,
654, 951, 952, 953
953959, 987
ubieski Tomasz 854
Majdaski Kazimierz, bp 353, 341,
uczak Czesaw 949
344
uczkiewicz Grzegorz 897
Majdzik Mieczysaw 946
uczkiewicz Stanisaw 365, 920
Majewska Justyna 945
uka Wiesaw 901
Majewski Jan 332, 972
ukasiewicz Magorzata 12, 881
Majewski Lech 816
ukasiewicz Piotr 824, 837, 978, 979
Majka Jerzy 587, 670, 671
ukaszewicz Jerzy 725, 783
Majko Edward 952
ukowski Wojciech 947
Makarewicz Zbigniew 653
uszczak Jan 481
Makowska Ewa 382
yszczyk Stanisaw 636
Makowski Andrzej 949
2011-02-07 12:10:48
Makowski Eugeniusz 489, 949
Markowski Radosaw 883
Maksimow Wadimir 864
Marks Karol 52, 91, 198, 313, 632,
Maksymowicz Sawomir 515, 938
634, 696, 884, 901
Maksymowicz Wojciech Stefan 517,
Maro Bogdan 440
522527, 938
Marowski Zygmunt 946
Malarski Jzef 439, 440
Marszaek Grzegorz 816
Malenda Karolina 843
Marszaek-Kawa Joanna 903
Maleszka Leszek 898
Martin P. C. 908
Malinowski Krzysztof 906
Martlin Wodzimierz 638
Malinowski Marek 374, 921
Martynowski Wacaw 382
Malinowski Roman 926
Marulewska Kinga 971, 972
Malinowski Zbigniew 400
Maruszewski Zbigniew 439
Malkowski Jzef 309
Marx Werner 238, 908
Maachowski A. 922
Marzenko Anatolij 283
Makowski Andrzej 588, 589, 592,
Masowski Henryk 964, 965
593, 946, 947
Masowski Micha 81, 887
Makowski Stanisaw, ks. 8, 913
Maszara Mikoaj 634
Maota Bogusaw 361, 919
Masztalerska Barbara 462
Maysa Krzysztof 81, 887, 985
Maluszczak Franciszek 816
Mayszka Arkadiusz 600
Matenko Pelagia 309
Man Paul de 885
Mattsson Ture 262, 263, 910
Mania Andrzej 909
Matusewicz Zdzisaw 916, 917, 918,
Mao Tse-Tung 858, 902
938
Marciniak Ewa 983
Matuszak Grzegorz 927
Marciniak Piotr 886, 983
Matuszkiewicz Antoni 921, 922
Marcinkiewicz Marta 823, 915, 977,
Matwijowski Krystyn 949
988
Matyjek Jerzy 450, 451, 456, 457
Marcinkowski Czesaw 437
Mazanowska Izabela 477, 935, 945,
Marczak Stanisaw, ks. 913
986
Marczewska-Rytko Maria 882,
Maziarska E. 918
883
Maziej-Choiska Katarzyna 922
Margiela Andrzej 440
Mazowiecki Tadeusz 42, 88, 89,
Mariscal Javier 814
101, 118, 135, 260, 500, 512, 784,
Markowski Karol 824
816, 873, 877, 879, 956
1006
2011-02-07 12:10:48
INDEKS
Mazowiecki Wojciech 960
Michaowski Jacek 13
Mazur Andrzej 343
Michels Robert 891
Mazur J. 929
Michnik Adam 7, 8, 9, 10, 11, 260,
Mazur Zbigniew 948
613, 789, 881, 893
Mazur Zdzisaw 434, 948
Mickiewicz Adam 84, 201
Mazurek Wodzimierz 303
Mieczkowski Antoni 912, 913
Mazurkiewicz Anna 977
Mieczkowski Jerzy 439
Maewski Lech 126, 135, 888, 890,
Miecznikowski Stefan SJ 913
891, 899
Miedziski Pawe 915
Mczkowski Maksymilian 439
Mielczarek Andrzej 843
Mechliski Radosaw 920, 921, 922
Mierniczek Ryszard 540
Meducka Marta 949
Mieroszewski Juliusz 893
Meehan Francis J. 220, 904
Mierzejewski Henryk 316
Meek Mary Elizabeth 885
Mieszczankowski J. 937
Mehnert Klaus 907
Mijal Kazimierz 407
Meller Arkadiusz 183, 897, 971,
Mikke Jerzy 343
972, 985
Miklaszewska Marta 11
Meller Marcin 887
Miklejewski Andrzej 440, 443
Mencwel Andrzej 91, 888
Mikoajczyk Piotr 312
Meni German 814
Mikoajczyk Stanisaw 174, 323
Mny Yves 883
Mikoajska Halina 18, 881
Meretik Gabriel 955
Mikulski Krzysztof 948, 949
Mertes Alois 906, 907
Mikulski Zbigniew 535
Messner Zbigniew 627, 977
Milczanowski Andrzej 346, 918
Mestrovic Stjepan Gabriel 849,
Mileski Wacaw 83
980
Milewska Nina Bronisawa 946
Meyer-Landrut Andresas 237
Milewski Mirosaw 299, 632, 644,
Mdrzecki Wodzimierz 982
648, 663, 956
Mianowicz Tomasz 853, 980
Milewski Wojciech 114
Micewski Andrzej 896
Miosz Czesaw 266, 511, 859, 864,
Michalik Mirosaw 419
868, 911, 981, 982
Michalska Zofia 494
Miosz Jan 948
Michalski Marek 911
Miowski Czesaw 965
Michaluk Dorota 960
Minc Tadeusz 808
2011-02-07 12:10:48
Misgeld Klaus 259, 262, 263, 264,
Mojkowski Jacek 937
909, 910, 911
Mokrzyszczak Wodzimierz 669
Misiak Wadysaw 920
Molenda Edmund 450, 931
Misiek Jzef 897
Molin Karl 910
Misiewicz Waldemar 914, 942
Morawiecki Kornel 629, 656
Misorowski Marek 364
Morawski Witold 891
Mikiewicz Stanisaw 337, 338
Morgiewicz Emil 20, 882
Mitrochin Wasilij 671, 955
Mosiski Jan 600
Mitterand Franois 212, 222
Mosioek-Kosiska Katarzyna 963
Miziski J. 91
Moskit Marcin 922
Mizioek Wadysaw, bp 306, 523
Moskwa Jerzy 520
Modoeniec Jan 808, 816
Moszczyski Wiktor 163
Mynarczyk Andrzej 648
Mouffe Chantal 884
Mynarski Antoni 946
Mounier Emanuel 515
Mynarz Jan 478, 479, 482, 483
Moejewski Eugeniusz 315, 892,
Mochnaczewski Robert 649
914
Moczar Mieczysaw 952, 978
Mroczek Elbieta 356
Moczulska 533
Mroczek Jarosaw 333, 339, 340,
Moczulski Leszek 551, 789, 946
344
Modrzejewski Arkadiusz 49, 884,
Mroszczak Jzef 808
885, 985
Mrozowicz Wojciech 949
Modrzejewski Bronisaw 915
Mrozowski Zbigniew 312
Modrzejwska-Leniewska Joanna
Mroek Sawomir 982
211
Mrz Tomasz 972
Modrzyski J. 966
Mller Anna 971
Modzelewska Aleksandra 517
Mugabe Robert 903
Modzelewska Magdalena 552, 554,
Mulawa Janusz 372, 377
556, 557, 561, 942, 943
Muskie Edmund 219, 252
Modzelewski Karol 41, 46, 47, 101,
Muszalska Boena 922
106, 107, 108, 137, 194, 634, 679,
Muszyski Leon 439
884, 889, 897
Muszyski Mieczysaw 481
Modzelewski Wojciech 886
Muzyczka Micha 946
Mogilnicki Zbigniew 949
Mycielski Zygmunt 980
Mhrke C.-D. 907
Mydlarska Anna Maria 845, 980
1008
2011-02-07 12:10:48
INDEKS
Myrdal Gunnar 910
Nilsson Gunnar 268
Myszor Jerzy 949
Nitecki Piotr 895
Mylecki Wojciech 629, 656
Niwiski Ryszard 495
Nachya Jacek 950
Nixon Richard Milhous 245, 909
Nadolski J. 936, 937, 938
Nizioek Wadysaw, bp 594
Nadolski Marek 881, 899
Norwid Cyprian Kamil 202, 901,
Nadratowski Zbigniew 639
902
Nagrski Przemysaw SJ 913
Nowacki G. 951
Naimski Piot 13, 14, 17, 18, 19, 20,
Nowak Jan 326, 332, 333, 340, 346,
882
513, 980
Najder Zdzisaw 853, 980, 981
Nowak Leszek 135
Nalewajko Ewa 883
Nowak Pawe 964
Naliwajek Jacek 843, 844
Nowak Ryszard 946
Namiotkiewicz Walery 662, 670,
Nowak-Jezioraski Jan 854, 980,
671
981, 982
Naroniak Jan 39, 525
Nowakowski Jan 513
Naszkowski Eligiusz 670, 957
Nowakowski Marek 881
Nauka L. 951
Nowicka Katarzyna 844
Nawrocki Stanisaw 949
Nowicki Marian 470
Nawrocki Zbigniew 913
Nowicki Wojciech 840, 979
Neja Jarosaw 385, 915, 922, 986
Nowik Grzegorz 946, 947
Neubauer Horst 956
Nowodworska Waleria 279
Neumaier E. 908
Nunez Pati 814
Nicer 942
Nycz Edward 949
Nicieja Stanisaw Sawomir 893
Obuchowicz Zbigniew 543
Niemczyk Jerzy 940
Ochocki Ludwik 417, 422
Niesyn Micha 946
Ochocki Zdzisaw 502
Nietzsche Fryderyk 885
Ogarkow Nikoaj 210
Niewczas A. 928, 929
Oko Wincenty 292
Niewiadomska Cecylia 380, 921
Okoski Micha 910
Niewiadomski Jzef 417
Okraj Jerzy 693, 959, 960
Niezgoda Adam 41
Olcha Roman 434
Niezgoda Czesaw 303
Olchawa Czesaw 740
Niklejewski Andrzej 439
Olechowski Tadeusz 222, 977
2011-02-07 12:10:48
Olszewski Jan 7, 8, 11, 12, 17, 18,
Otrba Zbigniew 949
20, 42, 46, 101, 105, 108, 820, 882,
Oty Kazimierz 440
897
Ozimek Stanisaw 337, 328
Olszewski Kazimierz 974
Pach Jadwiga 948
Olszowski Stefan 299, 345, 470,
Pach Krzysztof 948
489, 626, 671, 783, 784, 791
Paczkowski A. 934
Olsztyski Z. 981
Paczkowski Andrzej 35, 782, 795,
Onyszkiewicz Janusz 17, 18, 270,
881, 882, 883, 886, 889, 903, 910,
882, 911
927, 928, 941, 953, 954, 955, 956,
Onyszkiewicz Wojciech 13
958, 959, 973, 975, 976, 985, 994
Oppenheimer F. M. 900
Paczkowski Stanisaw 453, 458
Orlicz Tomasz 951
Pajurek Tadeusz, ks. 913
Orlof Ewa 941
Pakowska Ewa 487
Ornat Andrzej 591, 947
Palka Grzegorz 47
Ornatowski Cezary M. 59, 885, 985
Pallares Antonio Cases 977
Orszulik Alojzy, ks. 861
Palme Olof 265, 269, 910
Orzechowski Marian 977
Palmowski Wadysaw, ks. 913
Orzechowski Stanisaw, ks. 633,
Paasz Zygmunt 310
913
Paka Julian 808
Osiski Krzysztof 570, 571, 935,
Paka Stefan 386, 397, 398, 922
939, 944, 963
Pauszyski Marek 946
Osiski Zbigniew 912
Panah Maryam 903
Osbka-Morawski Edward 961
Paprocki Jan 915
Ossowski P. 927
Paris Jordi 814
Ost David 107, 108, 109, 110, 887,
Paris-Clavel Gerard 820
889
Parma A. 922, 923, 925
Ostaniec Krzysztof 946
Parmenidas 51
Osten W. 906
Parzyski Jerzy 947
Ostrowska Antonina 947
Pasierb Bronisaw 887
Ostrowski Kazimierz 949
Pasternak Andrzej 941
Ostrowski Mariusz 539
Paszkowski Jerzy 740
Ostrowski Stanisaw 158
Patulski Tadeusz 379, 921
Oszczda Kazimierz 651
Pauliska Zofia 951
Otczyk Andrzej 920
Pawelec Andrzej 886
1010
2011-02-07 12:10:48
INDEKS
Pawelec Radosaw 963
Pietkiewicz Edward 930, 931
Pawelec Wadysaw 312, 914
Pietkiewicz Elbieta 839, 840, 841,
Paweek Alojzy 946
843, 844, 930, 931, 979, 988
Pawlak Maciej 843, 980
Pietrusa Jadwiga 440, 929, 930,
Pawlikowski Rosaw 941
931, 932
Pawluczuk Ewa 822
Pietruszak Wiesaw 947
Pawowski Piotr 654, 951, 953
Pietrzyk Marian 655
Paziewski Micha 824, 915, 978
Pietrzykowska Boena 517, 523,
Pazio-Wlazowska Dorota 711, 963,
526
988
Pilchowski Jerzy Jacek 372, 377
Pgowski Andrzej 808, 811, 816,
Pika Marian 769, 778, 972, 973
976
Pisudski Jzef 638, 869, 960
Pechem P. 948
Pines Ignacy 970
Peka Andrzej, ks. 594
Pikowski Jzef 345, 353, 356, 501,
Peka Waldemar 655
540, 791, 919, 940, 969
Penderecki Krzysztof 822
Piotrowska Magdalena 495
Perchel Pawe 948
Piotrowski Pawe 685, 953, 955,
Perelman Chaim 885
958, 959
Perliski Marek 571
Pirkowski Jerzy 371, 373, 641
Pernal Marek 893, 896, 920, 921,
Pipia Kazimierz 328
959
Pirowski Jarosaw 840
Perrottet Vincent 820
Pisarek Walery 973
Petrycki Jacek 976
Pilewski Mirosaw 313, 914
Pianizza Francisco 883
Pitulski Ryszard 439, 440
Piasecki Andrzej K. 987
Pius XI 173, 960
Pichata Jan 918
Piwar Jarosaw 824
Piechocki Gerard 439
Plaugo Lucyna 333
Piechowski Adam 882
Pleskot Patryk 217, 903, 986
Piekara Magorzata 824
Plenar Adam 634
Pienkowska Alina 264, 449, 516,
Pawiski Tadeusz 312, 914
521, 532, 537, 939
Pocharski Waldemar 840
Piercionek Anatol 638, 641, 646,
Poza-Doliski Marek 816
951, 952
Pobocki Edward 317
Pietkiewicz Antoni 47
Pochanke Justyna 524
2011-02-07 12:10:48
Podolski Zdzisaw 915
Portugalow Nikoaj S. 236, 907
Polaczek Gabriel 365
Postel Charles 883
Polak Barbara 978
Postrony Jan 744
Polak Bogusaw 948, 949
Potrykus Elbieta 41
Polak Jzef 739, 966
Pooga Wadysaw 956
Polak Ryszard 900
Pragier Adam 893
Polak Wojciech 3, 437, 823, 890,
Prawski Jan 946
929, 932, 940, 945, 977, 978, 986,
Prdki Ireneusz 493
990, 994
Proust Marcel 885
Polaska-Wolak Ewa 517, 523
Pryjda Zbigniew 354
Polaski 651
Przedwojska Barbara 516
Polaszek Mieczysaw 481
Przeniczny Mieczysaw 480, 481
Poleski Maciej, wac. Czesaw
Przoska Tadeusz 483
Bielecki 861, 981
Przybylski Jerzy 452
Polit Jakub 902
Przybylski Jzef 340
Pollack Norman 883
Przybysz Kazimierz 983
Poluchowicz Mikoaj 439
Przybysz Lucjan 439
Polzin Bernard, ks. 317
Przykucki Marian, bp 577, 580, 581,
Pomian Krzysztof 102, 855, 871,
945
889, 980, 982
Przymanowski Janusz 888
Pomyko Katarzyna 889, 890, 892,
Przystaowski Lucjan 470
922, 923, 925
Przytarski Jan 452, 456, 457, 458
Poncet Jean-Franois 922
Pstrg-Bieleski Maciej 946
Poniatowski Michel 221
Ptasiska-Wjcik Magorzata 853,
Poniatowski Stanisaw August 807
980
Popiel Karol 174
Ptaszyski Radosaw 915
Popieuszko Jerzy, ks. 72, 200, 520,
Ptaszyski Stanisaw 493
521, 575, 577, 876, 894, 913, 939,
Puchalska Katarzyna 259, 909, 910,
945
911
Popper Karl 192
Puczek Zbigniew 303, 428, 430,
Porbski Marek 946
432, 433, 928
Porbski Tadeusz 646, 647
Puig Augusti 814
Porter Bruce D. 910
Pulikowski W. 938
Porter Catherine 885
Pustelnik Zbigniew 964
1012
2011-02-07 12:10:48
INDEKS
Puzyna Stanisaw 16
Rilke Rainer Maria 885
Puzynina Jadwiga 963
Riwkin Michai 281
Pyka Tadeusz 725
Rocard Michel 221
Pylak Bolesaw, abp 912
Rochnowski H. 932
Rabiega Robert 927
Rodowicz Wadysaw 913
Rabiski Jarosaw 169, 895, 896, 897
Rogalewska Ewa 893, 922
Rabkin J. 900
Rogiski Andrzej 950
Rachwald Artuhr R. 903
Rogosz Barbara 905
Raczyski Edward 163, 164, 893
Rogowska Barbara 885
Radek Urszula 428
Rogut Dariusz 907
Radomski Grzegorz 972
Rojek Pawe 886
Radziwi Anna 983
Rojek Wojciech 894
Raina Peter 945, 953, 958
Rokoszewski Kazimierz 661, 783, 788
Rajewska Cz. 914
Rola Karol 736, 744
Rajpert Krzysztof 925
Roliski Adam 890
Rak Andrzej 629
Roman Wanda Krystyna 157, 893
Rakowski J. 981
Romanowski W. 921
Rakowski Mieczysaw F. 41, 299,
Romaski Adolf, w. Mirosaw
374, 545, 570, 571, 664, 670, 671,
Dzielski 898, 900
672, 745, 782, 921, 955, 973, 974,
Romaszewska Agnieszka 571
975, 977
Romaszewska Zofia 15, 327
Ramallo Emili 977
Romaszewski Zbigniew 15
Raszkiewicz Wodzimierz 843
Roosevelt Franklin Delano 214, 903
Ratajczak Zbigniew 439
Rosiak Zygmunt 319
Reagan Ronald 212, 221, 245, 253,
Rosin Ryszard 935, 949
255, 256, 902, 909
Rosner Andrzej 15, 882
Reale Giovanni 884
Rosocha Wiesaw 816
Rekiel Andrzej 898
Rostworowski Marek 818
Rembalski Jerzy 980
Roszkowski Wojciech 913, 928,
Renz Regina 948, 949
951, 966, 967, 983
Reszk Jan 497
Rousseau Jean-Jacques 885
Rezler Marek 949
Rozpochowski Andrzej 386, 391,
Riechers Albrecht 223, 904
397, 400, 401, 402, 677, 763, 923,
Riedmiller Joseph 905
924, 925, 970
2011-02-07 12:10:48
Rozynkowski Waldemar 575, 939,
Rychard Andrzej 947
945
Rychlik Zbigniew 487
Raski Jerzy 649
Ryczkowski Marek 950
Rycki Janusz 440, 442
Rydecki Jacek 377
Rubisz Lech 890
Rykiel Zbigniew 947
Ruchalska Maria 540
Rynio Alina 912
Ruchlewski Przemysaw 721, 964
Ryszka Franciszek 903
Ruchniewicz Krzysztof 955
Ryewski Grzegorz 948
Rudka Szczepan 920
Rzaniak Krzysztof 440
Rulewski Jan 379, 537, 543, 544,
Rzymski Henryk 481
545, 642, 679, 826, 849, 883, 884
Sabatowski Zygmunt 311
Rumiski Wiesaw 438, 439
Sabbat Kazimierz 157168, 893
Rusakow Konstantin Wiktorowicz
Sacharow Andriej 271, 283
954
Sadecki Jerzy, w. Marian Garden
Rusecki Marian, ks. 896
948
Ruszar Jzef M. 890
Sadowska Joanna 611, 949
Rutowska Maria 949
Sadowski Czesaw, ks. 913
Ruzikowski Tadeusz 685, 694, 958,
Salichs Antoni 814
959
Salwa Zbigniew 343
Ryba Edward, ks. 316, 317
Saaciski Krzysztof 824
Rybarkiewicz Zbigniew 417
Samsonowicz Henryk 567
Rybarski Roman 976
Samsonowicz Jan 552, 553, 554,
Rybicka Boena 512, 552, 553,
555, 943
554, 556, 557, 560, 561, 941, 942,
Sanak Jzef, ks. 913
943
Sanchez Juan Carlos Perez
Rybicki Arkadiusz 16, 140, 152,
America 814
552, 553, 554, 558, 559, 560, 561,
Sancton Thomas A. 220, 904
769, 840, 845, 941, 942, 943, 979
Sankowski Andrzej 525
Rybicki Jzef 8, 18, 20, 180, 897
Sapieha Adam Stefan, kard. 895
Rybicki Mirosaw 552, 554, 555,
Sartori Giovanni 31, 883
556, 557, 560, 941, 942, 943
Satue Enric 814
Rybicki Sawomir 942
Saura Antonio 812
Rybiski Feliks 439, 440, 444, 449,
Saura Salvador 814
450
Sawicki Janusz 440
1014
2011-02-07 12:10:48
INDEKS
Sawicki Ryszard 41
Sienkowiec Daniel Jacek 367, 920
Sawicki Wojciech 956
Sierpowski Stanisaw 982, 983
Sdecka Krystyna 439, 440, 443
Sikora Stanisaw 946
Schleicher Hans-Georg 905
Sikorska Urszula 882
Schlender Grayna 948
Sikorska Wanda 267, 911
Schmidt Helmut 219, 223, 224, 225,
Sikorski Jan, ks. 913
230, 231, 232, 233, 236, 237, 238,
Sikorski Stanisaw, ks. 913
239, 240, 245, 906, 907, 908
Sikorski Tomasz 770, 899, 971,
Schori Pierre 269, 910, 911
972, 973
Schumacher Hans 236
Sia-Nowicki Wadysaw 8, 12, 42,
Schutz H.-P. 906
43, 47, 176, 177, 180, 512, 897, 956
Selbmann Eugen 236, 907
Siniawski Andriej 273
Senft Stanisaw 949
Sitek Alojzy, ks. 913
Senkowski Zbigniew 920, 921, 922
Siwak Albin 745
Serafin Stanisaw 333
Siwicki Florian 299, 300, 662, 663,
Serrahima Claret 814
665, 666
Serwatowski Wadysaw 807, 976,
Siwiec Jerzy 525
977
Siwik Anna 733, 965
Sk Jan 373
Skalski Jerzy 662
Shulman S. 905
Skalski Kazimierz 439
Siarkiewicz Kazimierz 363
Skaryski Ryszard 898
Sidorowicz Wadysaw 517
Skibiski Pawe 982
Sidorska Agnieszka 921
Skoczek Anna 887
Sieber Gnther 957
Skoczyski Jan 898, 899, 900
Siebielec Artur 400
Skotnica Sawomir 925
Sielewicz Jan 302
Skowron Tadeusz 312
Sielezin Jan Ryszard 919, 920, 934,
Skrzyski Jan 7, 881, 885, 893,
938, 939, 940
896, 897, 899, 920, 921, 939, 959
Sielicka-Gracka Maria 517, 526
Skrzypczak Bolesaw 440
Siemiska Anna 439
Skrzypczak Mieczysaw 439, 440
Siemiska Hanna 443
Skubisz Pawe 915
Siemiski Jan CSRS 913
Skutnik Tadeusz 915
Siemiski Zbigniew 928
Skwarczyski Marek 924, 925
Sienkiewicz Jarosaw 913
Skweres Jzef 363, 364
2011-02-07 12:10:48
Sloane Thomas O. 888
Soszyski Mieczysaw 333, 339,
Sawiska Irena 859
917
Sawiska Krystyna 634
Sonicki Mirosaw 921
Sodkowska Inka 81, 887
Sowiski Pawe 897
Somiski Andrzej 552, 554, 557,
Spaek Robert 944
558, 941
Specjalski Ryszard 948
Somiski Wiesaw 554, 558, 560,
Spigarski Henryk 930
942, 943
Springer Axel 235
Sowacki Juliusz 201
Sroka Stanisaw 412, 413
Sowik Andrzej 42, 417, 419, 423,
Stachnik Tadeusz 946
499, 569, 927, 928
Stacho Roman 760, 969
Sowiski Przemysaw 899, 971
Stachura Bogdan 662, 663
Sugocki 648
Stachura Bogusaw 302
Smalec Marian 303
Stachurski Ryszard 417
Smolar Aleksander 855
Stahl Zdzisaw 893
Smole Bogdan 637
Stalin Jzef 57, 271, 696, 701, 961
Smlski Stefan 170
Stanielewicz Krystyna 637
Smuga H. 972
Staniszewska Grayna 365, 918
Sobieraj Andrzej 884
Staniszewski Jan 495
Sobieska Matylda 946
Staniszewski Kazimierz 440, 441,
Sobolewski Marek 886
448, 449, 450
Sobolewski Zygmunt 891
Staniszkis Jadwiga 39, 81, 92, 134,
Sochowski Roman 439, 929
841, 884889, 891, 893
Socjusz, wac. Zdzisaw Najder
Stanowski Krzysztof 588, 946
861, 980, 981
Staczak Alicja 921
Sojka Bolesaw 400
Staski Tadeusz 946
Sokrates 186, 898
Starczewski Stefan 15
Soliska Paulina 977
Strka Vladimir 954
Soenicyn Aleksander 858
Starowieyski Franciszek 808
Sommer Jerzy 964
Starszak Hipolit 957
Sonenfeld H. 252
Starzyski Piotr 635, 951
Sorel Georges 62
Staszewski Jacek 932
Sosna Jerzy, ks. 340
Stawarski Roman 744
Sosnowski Henryk 631
Stawicki Piotr 588
1016
2011-02-07 12:10:48
INDEKS
Stawrowski Zbigniew 194, 900, 902
Stryna Katarzyna 922
Stawski Grzegorz 922, 925
Strus Ludwik 634
Stecki Jerzy 328
Strycharczyk Jzef 492, 493
Stefaniak Marcin 323, 915
Stryjkowski Julian 881
Stefaski Lech 914
Strzelecka Joanna 107
Stefaski Stanisaw, w. Wodzi-
Strzelecka Jolanta 107, 108, 889
mierz Suleja 92, 947
Strzelecki Jan 108, 889, 922
Steinhaus Hugo 836
Strzembosz Tomasz 594
Steinsbergowa Aniela 8, 17, 18, 19
Strzeszewski Czesaw 895, 896
Stelmachowski Andrzej 566
Strzpek Edward 492, 493
Stelzer Irwin 900
Strzyewski Edward 439, 440, 441,
Sterlingow Marek 892
443, 448, 450, 451, 452, 454, 457,
Sterpowicz Jan 641
458
Stevenson M. C. 60
Stubbe H. 908
Stpie Eugeniusz 438
Studenny Zdzisaw 440
Stpie Mieczysaw 430, 431, 434
Studziski Bogumi 15
Stpniewska Hanna 882
Stycze Mirosaw 357
Stochaj Stefan 649
Suarez Adolf 213
Stochel Jerzy 740
Suchcitz Andrzej 894
Stodolak Wadysaw 930, 931
Suchobowicz Zbigniew 394
Stola Dariusz 982, 983
Suchocki Andrzej 588, 946
Stolar Jzef 494
Sudo Adam, ks. 913
Stolarski Janusz 946
Sulecki Wadysaw 970
Stoltz Jan Axel 911
Suleja Wodzimierz 947
Stoecka Danuta 951
Sulimirski L. 980
Stomma Stanisaw 897
Suek Antoni 887
Stoph Willi 232
Sumar Zdzisaw 948
Stopyra Jan 335
Superfin Gabriel 277
Strasz Magorzata 897
Surel Yves 883
Straszak Hipolit 666
Surma Wojciech 308
Strauss Franz Josef 237, 238, 907
Susow Michai 300, 883
Strkowski Jan 892
Suszyski Tadeusz 540
Strhm Carl Gustaf 229, 905, 907,
Swata Tomasz 949
908
Swirski Wadimir 279
2011-02-07 12:10:48
Sychut Jerzy 946
Szefliska Magdalena 963, 964
Syposz Franciszek 635, 660
Szejnert Magorzata 916, 917, 918
Syryjczyk Tadeusz 890, 897, 898
Szekspir Wiliam 811
Szacio Tadeusz 672
Szeps Adam 439
Szalkiewicz Krzysztof W. 977
Szeremietiew Romuald 656, 946
Szalkiewicz Wojciech 843, 844
Szerkus Eugeniusz 328
Szaach Anna 320
Szewa Wadysaw 439
Szaniawski Jerzy 808
Szewczyk Edward 493
Szanta Piotr 982
Szkiela Waldemar 938
Szarek Jarosaw 905
Szklarczyk Maciej 910
Szarlej Tadeusz 485, 486, 487,
Szkuta Aleksander 893
488, 489, 495, 498
Szlaszyski Jarosaw 949
Szarota Tomasz 977
Szlegr Wacaw 363, 364
Szarszewska Elbieta 440
Szapiski Henryk 481
Szaruga Leszek 853
Szmajdziski Jerzy 619, 627
Szatkowski Antoni 916
Szmigiel Kazimierz 364
Szaybo Rosaw 811
Szmulik Bogumi 884
Szczepaniak Zbigniew 440
Szof Sawomir 671
Szczepaska Elbieta Anna 924
Szopiski Wojciech 744
Szczepaski Jan 363
Szostak Wojciech 946
Szczepaski Janusz 949
Sztompka Piotr 890
Szczepaski Jarosaw J. 923, 924,
Sztraub Witold 744
925, 969
Szuchta Robert 982, 983
Szczepaski Maciej 783, 973
Szulc Jan 379
Szczerbak Mirosaw 978
Szulc Jerzy 372, 373, 375, 377,
Szczerski Krzysztof 898
378, 381, 481, 484
Szczesiak Edmund 882, 914, 945
Szulc Pawe 978
Szczudowski Piotr 557, 558, 943
Szulkin Ryszard 911
Szczudowski Tadeusz 143, 309,
Szultka Zygmunt 949
552, 553, 554, 556, 557
Szudrzyski Micha 899
Szczurowska M. 920
Szuek Andrzej 439
Szczurowski Maciej 894, 937
Szumowski Maciej 742
Szczygie Tadeusz 958
Szurgot Wojciech 899
Szczypiorski Adam 8, 19
Szutnik Narcyz, w. Ryszard
1018
2011-02-07 12:10:48
INDEKS
Kozowski 947
Talmon Jacob 192
Szuwarska Anna 946
Tanaka Ikko 820
Szwajkiewicz Edward 86
Tarasiewicz Henryk 315
Szychanowicz Jurij 277
Tatarczyk Witold 949
Szydlak Jan 334, 500, 725
Taylor Charles 75, 886
Szyja Andrzej 400
Terlecka Hanna 843
Szykajew A. 909
Terlecki Marian 840, 841, 843, 845,
Szyliski Stefan 646
846, 849, 850, 851, 979, 980
Szymanek Piotr 438
Tesz Czesaw 486, 487, 495
Szymanowski Grzegorz 982, 983
Thatcher Margaret 211, 219, 222,
Szymaska Boenna 940
225, 226, 892
Szymaski Antoni, ks. 895
Themptander Christer 818
Szymaski Tadeusz 492, 495
Thomson Dennis 888
Szymczak Mieczysaw 721
Tischner Jzef, ks. 7579, 193202,
Szymczyk Maciej 920
881, 886, 893, 900, 901, 902
Szymonowicz Maciej 629, 643, 644,
Tismaneanu Vladimir 885
651, 952
Tito Josip Broz 212, 215, 216
Szynwelski Edmund 480, 482
Todorov Tzvetan 885
leboda Ryszard OFMCap. 913
Tokarczuk Ignacy, abp 855, 913
lesarow Zdzisaw 312
Tokarczuk Stanisaw 948
lesiski Ryszard 843, 844, 980
Tokarski Jan 900
leszyski Ryszard 914
Tokarski Lesaw 670
liwerski Bogusaw 592, 946, 947
Tokarz Marek 892
liwiski Marian 520, 538
Tomanek A. 922, 923, 925
miaowski Jzef 949
Tomaszewski Henryk 808
migielski Zbigniew 479, 480, 482
Tomaszewski Jacek 840, 843, 980
witek Stanisaw 930
Tomczyk Marek 17
wider Magorzata 227, 905, 906,
Tondera Ireneusz 613, 950
907, 908
Tondre J. M. 907
wierzy Waldemar 808, 815
Topiska Irena 882
wicicki Jakub 260, 263, 264, 910,
Topor Roland 812
911
Trnquist-Plewa Barbara 909
wito Kazimierz 261, 400, 401,
Torrente Ramon 814
763, 970
Toruczyk Barbara 9, 853, 980
2011-02-07 12:10:48
Touraine Alaine 59, 886, 922
Ullsten Ola 265, 266
Traczewski Kazimierz 946
Urban Jerzy 689, 876
Trajkowski J. 972
Urban Zygmunt 946
Trautman Andrzej 416, 427
Urbaniec Antoni 364
Trawicka Barbara 453
Urbaniec Maciej 808, 816, 820, 822
Trela-Godzwo Dorota 844
Urbaski Wiesaw 943
Trepanowski Adrian 892
Urbaski Zdzisaw 488
Treuzinger Krzysztof 967
Urnia-Grabowska Ligia 517, 523
Trbaczkiewicz Krzysztof 612
Ustinow Dmitrij 210, 300
Trocki Lew 54, 884
Uszyski Tadeusz, ks. 306, 594,
Trojaski Piotr 982, 983
913
Truchlewski Leszek 590, 946
Uziak Waldemar 588
Trudeau Pierre Elliott 907
Vachek Josef 885
Trybaa Jzef 354
Vance Cyrus 245
Trzciski Jzef 334, 337, 339
Velasco Antonio de 885
Trzebiatowski Roman 480
Vetter Heinz O. 905
Tunkin Grigorij I. 247, 908
Viladecans Joan Pere 814
Turek Wojciech 899, 971
Voegelin Eric 186, 898
Turowski Konstanty 169181,
Vlklein Ulrich 905
895897
Vonnegut Kurt 818, 997
Turzyski Konrad 774, 777, 972
Wach Marek 389, 397, 400, 401
Tyc Andrzej 453
Wachowska Barbara 935
Tyc-Mocarska Zofia 544
Wachowski Mieczysaw 684, 957
Tyczkowski Krzysztof 810, 815, 819
Wajda Andrzej 504
Tymieniecka Aleksandra 896
Wajda Kazimierz 451, 452
Tymiski Stanisaw 878
Walczak Jan 627, 951
Tymowska Anna 520, 521, 523
Walczak Wojciech 571
Tymowska-Umiska Anna 517
Walczyk Stefan 439
Tymowski Andrzej 343
Walczyk Tadeusz 492
Tyszkiewicz Jakub 955
Walczyski 568
Uhl Waldemar 744
Walczyski H. 942
Ujazdowski Micha Kazimierz 899
Walentynowicz Anna 121, 310, 449,
Ujejski Jzef 887
457, 477, 505, 553, 555, 679, 810,
Ullmann 957
824, 880
1020
2011-02-07 12:10:48
INDEKS
Walicki Andrzej 93103, 107, 888,
Wdoowski Stanisaw 333, 339,
889, 901
346, 362, 916, 917, 918
Waligra Grzegorz 882, 910
Ws Marek 892
Waligra Wiesawa 636
Wsowicz J. 945
Waliszewski Leszek 388, 393, 394,
Wtor Adam 899, 971
397, 400, 401, 403, 922, 924, 925,
Wciso Ryszard 592
970
Weaver James Baird 31
Walter K. 907
Weber Max 201, 901
Waltz Kenneth N. 903
Wehner Herbert 233, 907, 908
Walukowa Janina 343
Weigel George 888
Waluszkiewicz Tadeusz 337
Weigel Teo 233
Waach Jan 365
Weinberger Caspar 256
Waach Wadysaw 487, 496
Wejs-Milewska Violetta 893
Wasa Lech 31, 41, 62, 64, 66, 67,
Welc Kazimierz, ks. 541
88, 104, 105, 106, 107, 110, 115,
Welikanowa Tatiana 277, 278
116, 136, 189, 193, 262, 263, 298,
Wencka Zbigniew 639
310, 355, 358, 362, 363, 373, 377,
Wendorf Adam 726, 965
378, 390, 422, 457, 473, 474, 511,
Wendt Alexander 902
516, 532, 544, 553, 554, 555, 556,
Wendt Jan 982, 983
565, 645, 680, 681, 683, 684, 765,
Werblan Andrzej 370, 783
784, 813, 818, 819, 821, 834, 835,
Werner Bernard 453
841, 848, 849, 850, 869, 873, 874,
Werner Lars 261
875, 876, 877, 878, 885, 890, 893,
Werner Pierre 237
910, 921, 956, 957
Werpachowski Lesaw 362, 920
Wandycz Piotr 854, 909, 980
Wesson Robert 910
Wasilewska Wanda 961
Weydenthal Jan B. de 910
Wasilewski Mieczysaw 816
Wglarz Andrzej 824
Waszczuk Jerzy 741, 783, 787,
Wgliski Wodzimierz 497
966
Wgrzyn Dariusz 349, 918
Waszczyski Stanisaw, ks. 913
Wiatr Kazimierz 588, 947
Wakiewicz Tadeusz 439, 440
Wiatrowski Leszek 949
Wako Zygmunt 439
Wichrowski Z. 937
Wawrzynowicz Andrzej 889
Widy-Wirski Feliks 174
Wawrzyski Patryk 205, 902
Wieczorek Andrzej 364
2011-02-07 12:10:48
Wieczorek Bogusaw 669
Witos Wincenty 170
Wieczorek Stanisaw 629, 632, 636,
Wadimirow Wadimir 820
637, 638, 648, 655, 657
Wadyka Wiesaw 919, 920
Wielomski Adam 883, 898
Woch Antoni 363
Wielowieyska Dominika 950
Wodarczyk Mariusz 983
Wielowieyski Andrzej 784
Wodarczyk Stanisaw 487, 500
Wierzbicki Alfred Marek, ks. 912
Wodarczyk Teresa 439
Wierzchowski Marian 930
Wodek Zbigniew 889, 920, 946,
Wietrzny Jerzy 740
965, 967, 973
Wieviorka Michel 922
Wnuk Zygmunt 356
Wildstein Bronisaw 944
Wojan Wiesaw 333
Wilk Apolinary 946
Wojciechowicz Joanna 840
Wilk Mariusz 922
Wojciechowski Andrzej 492, 500
Wilkowski Eugeniusz 948
Wojciechowski Eugeniusz 932
Willaume Magorzata 903
Wojciechowski Grzegorz 982, 983
Winawer Zofia 16
Wojciechowski Jerzy 586
Winczur-Jeak Barbara 936
Wojciechowski Mieczysaw 949, 960
Winiarczyk Artur 883
Wojdyo Witold 972
Winters P. J. 908
Wojewoda Jan 313
Wiszniewski Andrzej 657, 953
Wojna Ryszard 974
Wiszniewski Przemysaw 949
Wojsaw Jacek 781, 973
Wiszniewski Stanisaw 331, 333,
Wojtanowska Halina 532
824, 916
Wojtas Marek 364, 919
Winiewski Jerzy 439
Wojtaszczyk Konstanty Adam 887
Winiewski Jzef Henryk 926, 927,
Wojta Jan 920
937
Wojterkowski Zbigniew 334, 337
Winiewski Ludwik OP 551, 769,
Wojtya Karol, kard. 87, 92, 174,
913
201, 227, 294, 350, 583, 912
Winiewski Ryszard 452
Wojtyszko Maciej 808
Winiewski Wojciech 890
Wolfram Agnieszka 13, 882
Witek Ryszard 356
Wolny Jerzy, ks. 895
Witkowski Jan 915
Wolski Zenon 949
Witkowski Mirosaw 915
Woczew Wsiewood 971
Witos Andrzej 961
Woczyk T. 938
1022
2011-02-07 12:10:48
INDEKS
Woochoski Lew 279
Wyszkowski Krzysztof 108, 115, 889
Woowiec Dariusz 656
Wyszyski Stefan, kard. 8, 87, 102,
Woyniec Tomasz 948
161, 239, 288, 320, 344, 448, 482,
Woroniecki Jacek OP 895
521, 591, 645, 783, 855, 856, 857,
Woniak Henryk 312
860, 861, 862, 863, 864, 866, 887,
Woniakowski Henryk 898, 899
895, 908, 912, 915, 938, 981
Woniakowski Jacek 859, 898, 899
Xiaoping Deng 209, 212
Wonica Andrzej 619
Zabocki Clement 220
Wjciak Jzef 492
Zabocki Janusz 177, 897
Wjcicki Krzysztof 945
Zacharko Janusz 744
Wjcik Andrzej 440, 451, 502, 931
Zadroyski Edmund 785
Wjcik Jzef 965
Zagrodnikowa Alicja 963, 964
Wycicki Aleksander, ks. 895
Zajc Andrzej 354, 364
Wycicki Kazimierz 9
Zajc Czesaw 927
Wrbel Andrzej 485, 935
Zajc E. 966
Wrbel Stanisaw 383
Zajczkowski Andrzej 976
Wrbel Wiesaw 364
Zajczenko Grigorij 281
Wrbel-Lipowa Krystyna 912
Zakrzewski Rafa 13, 882
Wrblewski Wojciech 947
Zalega Bogdan 15, 882
Wrzaszczyk Tadeusz 725
Zalega Dariusz 897
Wrzesiski Wojciech 955, 957
Zalewska Teresa 492, 495, 501, 937
Wujec Henryk 12, 13, 15, 17, 613,
Zalewski Albin, 646
881, 882, 950
Zalewski Tomasz 916, 917, 918
Wuttke Henryk 922
Zaucki Marian 978
Wybranowski Andrzej 343
Zauski Roman 953
Wycichowski Adam 824, 825
Zamojska Magorzata 972
Wycisowski Marek 495
Zamorski Czesaw 354
Wyrowiski Jan 451
Zapaa Katarzyna 982, 983
Wyrwich Mateusz 913, 945
Zaremba Marcin 955
Wyrzykowski Marcin 824
Zaremba Piotr 899, 941, 971
Wysocki Leszek 496
Zarba Jan, bp 473
Wysocka Paulina 633, 634
Zarzycki Edward 646
Wysocki Remigiusz, ks. 913
Zawadzki Wacaw 8, 19
Wysocki Wiesaw Jan 913
Zawistowski Andrzej 886, 939
2011-02-07 12:10:49
Zblewski Zdzisaw 754, 966, 967
Zwoliski Eugeniusz 400
Zbroek Marcin 953, 958
Zwoniak Zdzisaw 922, 923, 924,
Zbrg 651, 652
925
Zdziarski Andrzej 881
Zwoniak Zdzisaw 947
Zedler Edward 929, 930, 931
Zybao Wiktor 949
Zegarowski Maciej 644
Zychowicz Krzysztof 949
Zeniuk Marian 729, 965
rako Julian, ks. 913
Zgka Tadeusz 963
rdlak Wojciech 926, 928
Zieja Jan, ks. 8, 881
aba Norbert 911
Zieliska Katarzyna 982
abiski Andrzej 334, 337, 339, 395,
Zieliski Andrzej 343, 917
396, 397, 734, 735, 755, 756, 758766,
Zieliski Henryk 639, 640
924, 967, 968, 969, 970, 971
Zieliski Piotr 916, 917, 918
aczek Adam 957
Zieliski Ryszard 439
ak M. 939
Zieliski Tomasz 824
akowski Jacek 881, 886, 888,
Zielski Tomasz 839, 840
893
Ziembiski Wojciech 20
andarowski Zdzisaw 725
Ziemianin Bronisaw 343, 917
aryn Jan 913, 945
Zienkiewicz Aleksander, ks. 631,
egnaek Zbigniew 492
633, 649, 951
elichowski Ryszard 885
Ziba Maciej OP 634
erek Elbieta 493
Ziba Marian 440
erlik Rocisaw 949
Ziba P. 651
migrodzki Marek 884
Zillman Hieronim 439
onierek Kazimierz 371, 372
Zimand Roman 854
onierkiewicz Julian, ks. 913
Zimmerman William 909
ukowski Henryk 844
Zimmermann Friedrich 907
ykowski Tadeusz 334
Zimniak Janusz, bp 363
yszkiewicz Waldemar 897, 899
Ziomek Jerzy 963
ytkowiak Adam 840, 842
Zikowski Gerard 440
ywiecki Ryszard Jan 946
1024
2011-02-07 12:10:49
SPIS TRECI
Wstp
Cz 1. IDEE
Jan Skrzyski / U rde Solidarnoci. 1976 rodowiska opozycyjne

w obronie robotnikw
Sawomir Drelich / Postulaty Gdaskie w kontekcie zaoe

ludowego populizmu oddolnego
21
Andrzej Paczkowski / Solidarno wobec perspektywy rozwizania

siowego
35
Arkadiusz Modrzejewski / Protesty robotnicze i rozwj niezalenych

zwizkw zawodowych jako przejaw ontologicznej sprzecznoci
realnego socjalizmu
49
Cezary M. Ornatowski / Retoryka Solidarnoci: mit, historia

i przebudzenie podmiotowoci
59
Roman Bcker / Solidarno lat 19801981 w perspektywie

politologicznej
69
Jacek Kotan / Rewolucja moralna. Solidarno jako polityka ycia

codziennego
75
Krzysztof Maysa / Solidarno ostatni wielki ruch mesjanistyczny
81
Dariusz Dobrzaski / Z historii dwch debat, czyli gos w dyskusji

na temat nowoczesnoci pierwszej Solidarnoci
95
Krzysztof abd / Wybrane linie zrnicowania wewntrz

NSZZ Solidarno w latach 19801981
125
Janina Fras / Lista 21 postulatw komunikat polityczny

i gatunek wypowiedzi
139
Wanda Krystyna Roman / Solidarno w myli politycznej
Kazimierza Sabbata
157
Jarosaw Rabiski / Konstanty Turowski i NSZZ Solidarno
169
2011-02-07 12:10:49
Arkadiusz Meller / Chrzecijaski libera wobec Solidarnoci.

Myl spoeczno-polityczna Mirosawa Dzielskiego wobec Solidarnoci
183
Tomasz Ceran / Czas nowych ludzi. Jzef Tischner i idea Solidarnoci
193
Cz 2. WIAT
Patryk Wawrzyski / Stosunki midzynarodowe w momencie rodzenia si
Solidarnoci
205
Patryk Pleskot / Midzy nadziej a obaw. Dyplomacja Zachodu wobec

narodzin Solidarnoci (Sierpie 80). Szkic analizy
217
Magorzata wider / Boskie spojrzenie na polski Sierpie 80
227
Grzegorz Grzelak / Midzynarodowe uwarunkowania dziaalnoci

NSZZ Solidarno w latach 19801981. Wybrane zagadnienia
polityki radzieckiej i amerykaskiej
243
Pawe Jaworski / Szwedzka pomoc dla Polski i Solidarnoci

w latach 19801981
259
Mikoaj Iwanow / Sowiecki ruch dysydencki a Polska
271
Cz 3. REGIONY
Piotr Pawe Gach / Zorganizowane protesty robotnicze na Lubelszczynie
w lipcu 1980 r. i przygotowania wadz komunistycznych do wprowadzenia
stanu wojennego
287
Arkadiusz Kazaski / Sierpie 80 w Gdyni
309
Marcin Stefaniak / Szczeciska droga do Solidarnoci. Przebieg

i konsekwencje strajkw sierpniowych w aglomeracji szczeciskiej
323
Dariusz Wgrzyn / Strajk generalny na Podbeskidziu i jego rola

w formowaniu si struktur NSZZ Solidarno oraz integracji
spoecznoci wojewdztwa bielskiego w pocztkach 1981 r.
349
Daniel Jacek Sienkowiec / Dzieje Solidarnoci wabrzyskiej w latach

19801981 na tle regionu dolnolskiego i najwaniejszych wydarze
krajowych
367
Jarosaw Neja, Tomasz Kurpierz / Solidarno lsko-dbrowska

19801981: trudna droga do zjednoczenia
385
Krzysztof Lesiakowski / Zanim powstaa Solidarno. Strajki w MPK

w odzi 1946, 1957, 1980
405
2011-02-07 12:10:49
Agnieszka Kamiska / Strajk w widniku w lipcu 1980 r.
425
Wojciech Polak / Strajk w toruskim Towimorze w sierpniu 1980 r.
437
Kamil Baszczyk / Sytuacja spoeczno-polityczna w zakadach pracy

we Wocawku (od sierpnia do grudnia) 1980 r.
461
Izabela Mazanowska / Wydarzenia Sierpnia 80 w Chojnicach

na przykadzie strajku w Wytwrni Konstrukcji Stalowych Mostostal
477
Andrzej Wrbel / ycie polityczne w Tomaszowie Mazowieckim

w latach 19801981
485
Sawomir Maksymowicz / Od jawnoci do podziemia. Sekcja Suby

Zdrowia NSZZ Solidarno Regionu Mazowsze w latach 19801983
515
Arkadiusz Czwoek / Sytuacja w bydgoskiej subie zdrowia w okresie

szesnastu miesicy legalnej Solidarnoci (19801981)
529
Cz 4. INNE RODOWISKA
Jakub Kufel / Rola dziaaczy Ruchu Modej Polski w strajku sierpniowym
w Stoczni Gdaskiej
551
Tomasz Kozowski / Wadze PRL wobec Niezalenego Zrzeszenia

Studentw. Kryzys rejestracyjny, padziernik 1980 luty 1981
563
Waldemar Rozynkowski / Znaczenie czasu przeomu dla rozwoju

duszpasterstwa ludzi pracy na przykadzie diecezji chemiskiej.
Wybrane zagadnienia
575
Grzegorz Baziur / Midzy wiernoci socjalizmowi a sub Bogu,

Polsce i blinim: harcerstwo w Polsce w okresie rewolucji Solidarnoci
(19801981)
583
Andrzej K. Piasecki / Przeom lat 1980/81 we wsplnotach lokalnych.

Nisza historiograficzna
597
Joanna Sadowska / Jestemy za socjalistycznym charakterem odnowy

ZMSP wobec Solidarnoci i przemian w Polsce w latach 19801981
611
Jerzy Kordas / Pisudczycy w Komendzie Wojewzkiej Milicji

Obywatelskiej we Wrocawiu Grupa Charukiewicza
629
Cz 5. WADZE WOBEC ZWIZKU

Sebastian Ligarski / Walka o umysy. Propagandowe przygotowania
do wprowadzenia w Polsce stanu wojennego
661
2011-02-07 12:10:49
Grzegorz Majchrzak / Dziaania SB wobec NSZZ Solidarno

w latach 19801982
673
Tadeusz Ruzikowski / Kontrolowa czy/i rozbija? Przyczynek do dziaa

warszawskiej SB przeciwko Solidarnoci w zwizku ze stanem wojennym
685
Mirosaw Golon / Wok trzydziestosiedmiolecia Polski Ludowej

i nieudanych obchodw wita 22 lipca w 1981 r. (przyczynek do dziejw
komunistycznego wita)
695
Cz 6. RECEPCJA
Dorota Pazio-Wlazowska / Strajki sierpniowe w Stoczni Gdaskiej
i innych zakadach pracy w recepcji prasy codziennej
711
Przemysaw Ruchlewski / Reakcje gdaskiego aktywu partyjnego

w czasie Porozumie Sierpniowych w wietle materiaw KW PZPR
Gdask
721
Anna Siwik, Tomasz J. Biedro / PZPR wobec NSZZ Solidarno

w wojewdztwie nowosdeckim (19801981)
733
Jakub Kazimierski / Andrzeja abiskiego walka z Solidarnoci.

Analiza taktyki KW PZPR w Katowicach wobec NSZZ Solidarno
jesieni 1980 r.
755
Cz 7. MEDIA i SZTUKA
Arkadiusz Lewandowski / Zryw robotniczy czy walka o niepodlego?
Solidarno na amach Bratniaka
769
Jacek Wojsaw / Komunistyczne mass media wobec Solidarnoci

w 1980 r.
781
Wadysaw Serwatowski / Sztuka, dziaania artystyczne i konsekwencje

cywilizacyjne czasu przeomu. Solidarno 19801981
807
Marta Marcinkiewicz / Rysunki satyryczne na amach szczeciskiej

Jednoci (19801981)
823
Elbieta Pietkiewicz / Radiowe agencje Solidarnoci w Gdasku
839
Anna Maria Mydlarska / I Krajowy Zjazd NSZZ Solidarno w filmowych

materiaach archiwalnych Video Studio Gdask
845
Magorzata Ptasiska-Wjcik / Paryska Kultura wobec wydarze

w kraju 19801981. Szesnacie miesicy Solidarnoci
853
2011-02-07 12:10:49
Agnieszka Chosta-Sikorska / Prezentacja obrazu powstania
i dziaalnoci Solidarnoci w podrcznikach szkolnych
873
Przypisy
881
Indeks
985
2011-02-07 12:10:49
CZAS PRZEOMU. SOLIDARNO 19801981

Pod redakcj: Wojciecha Polaka, Przemysawa Ruchlewskiego, Jakuba Kufla
Recenzenci tomu: prof. Marian Terlecki, prof. Janusz Maek
Fotografia na okadce: Uczestnicy strajku w Stoczni Gdaskiej, sierpie 1980. Fot.

Leonard Szmaglik/ECS
Fotografia na frontyspisie: Kordon ZOMO i czogi pod rozbit Bram nr 2 po pacyfikacji
Stoczni Gdaskiej im. Lenina, 16 grudnia 1981. Fot. Janusz Baanda Rydzewski/ECS
Wybr fotografii i opracowanie: Grayna Goszczyska

Projekt graficzny i projekt okadki: Joanna Kwiatkowska
Opieka redakcyjna: Violetta Kmiecik, Daria Majewska
Skad: Maciej Goldfarth
Druk i oprawa: Zakad Poligraficzny NORMEX, Gdask
by Europejskie Centrum Solidarnoci, Gdask 2010
EUROPEJSKIE CENTRUM SOLIDARNOCI

ul. Doki 1, 80-958 Gdask
tel. (058) 767 79 71
fax (058) 767 79 78
e-mail: ecs@ecs.gda.pl
ISBN: 978-83-930472-8-4
2011-02-07 12:10:49

Czas Przelomu

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Czas Przelomu

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

CZAS PRZEOMU.

Ksika niniejsza stanowi owoc konferencji zorganizowanej w Gdasku w dniach

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:5

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:6

Warszawscy opozycjonici co roku gromadzili si na imieninach Jana Jzefa

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:7

z opozycji przyjechali do niego, by si zastanowi, co robi. Punktem wyjcia byo

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:8

JAN SKRZYSKI U RDE SOLIDARNOCI. 1976 RODOWISKA OPOZYCYJNE W OBRONIE ROBOTNIKW

Dopki cho jeden z Was

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:9

kich, ktrym droga jest sprawa demokratycznego socjalizmu, do wszystkich,

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:10

JAN SKRZYSKI U RDE SOLIDARNOCI. 1976 RODOWISKA OPOZYCYJNE W OBRONIE ROBOTNIKW

oszukaczy frazes zaczyna rzdzi yciem publicznym podkrela. Domagamy

Przeom dokona si w momencie, gdy autorzy listw solidarnociowych przeszli

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:11

praw oskaronych, bicie w ledztwie. W pewnym momencie czowiek, ktrego

wszyscy uwaaj ich synw i mw za warchow i wichrzycieli, ktrzy

rodzinom skazanych kwiaty, wyraali wspczucie i oferowali pomoc prawn 25.

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:12

JAN SKRZYSKI U RDE SOLIDARNOCI. 1976 RODOWISKA OPOZYCYJNE W OBRONIE ROBOTNIKW

Po wysaniu listu do Berlinguera, Kuro zosta powoany do wojska, a wielu

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:13

wracaa z Ursusa ostatnia kolejka, szo si do niego, zdawao sprawozdanie, on

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:14

JAN SKRZYSKI U RDE SOLIDARNOCI. 1976 RODOWISKA OPOZYCYJNE W OBRONIE ROBOTNIKW

Pocztkowo w te podre jedzi sam albo z Bogumiem Studziskim, dziaaczem

Rosner, asystent na Wydziale Historycznym UW . Wcigna go koleanka ze

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:15

malnej skargi do prokuratury. Namawialimy wszystkich bitych przez milicj, eby

i dotrze z pomoc do 30 rodzin. Skala potrzeb by ogromna. Tylko na koszta

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:16

JAN SKRZYSKI U RDE SOLIDARNOCI. 1976 RODOWISKA OPOZYCYJNE W OBRONIE ROBOTNIKW

do pierwszej w nocy. Sytuacja powtrzya si tydzie pniej, 23 wrzenia, gdy do

O spoecznym komitecie firmujcym akcj pomocy mylano ju w drugiej poowie

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:17

nizacji bdzie miao wielkie znaczenie jako jak to uj Olszewski pierwsze

e spotkanie bdzie prb jego zawizania i e to si bdzie nazywao KOR

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:18

JAN SKRZYSKI U RDE SOLIDARNOCI. 1976 RODOWISKA OPOZYCYJNE W OBRONIE ROBOTNIKW

W poczuciu modych byo to odsunicie sprawy. Piotrek wynis z tego spotkania

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:19

i WiN Jzefa Rybickiego, Wojciecha Ziembiskiego i ksidza Ziej. Ze rodowiska

e oprcz gospodyni byli tam Cohn, Lipski, Macierewicz, Naimski i Olszewski.

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:20

Postulaty Gdaskie a ludowy populizm oddolny wprowadzenie

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:21

wszelkie przejawy stosowania demagogii przez wszystkie zapewne ugrupowania

ktr mona okreli mianem ludowego populizmu oddolnego, bya amerykaska

Analogie na poziomie ideologicznym

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:22

SAWOMIR DRELICH POSTULATY GDASKIE W KONTEKCIE ZAOE LUDOWEGO POPULIZMU ODDOLNEGO

na poprzez skontrastowanie jej z inn ide kolektywn: przedstawicielami reimu

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:23

znale mona szereg hase wzywajcych do pozbycia si wroga, obcego, co

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:24

SAWOMIR DRELICH POSTULATY GDASKIE W KONTEKCIE ZAOE LUDOWEGO POPULIZMU ODDOLNEGO

niepatriotyczny. Pamita jednak naley, e w omawianym wypadku polskim tak

Analogie na poziomie doktrynalnym

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:25

zwerbalizowane. Punktem zwrotnym, jak twierdzi Antoni Dudek, w dziaalnoci

CZAS_sklad_DO DRUKU.indd Sek1:26

SAWOMIR DRELICH POSTULATY GDASKIE W KONTEKCIE ZAOE LUDOWEGO POPULIZMU ODDOLNEGO