Molbe U CG

FOLIA LINGUISTICA ET LITTERARIA:
ASOPIS ZA NAUKU O JEZIKU I

KNJIEVNOSTI
(9)
Institut za jezik i knjievnost

Filozofski fakultet, Niki
Univerzitet Crne Gore
FOLIA LINGUISTICA ET LITTERARIA: asopis za nauku o jeziku i knjievnosti

FOLIA LINGUISTICA ET LITTERARIA: Journal of Language and Literary Studies
Glavni urednik / General Editor: Marija Krivokapi
Izdava: Institut za jezik i knjievnost, Filozofski fakultet, Niki
Publisher: Institute for Language and Literature, Faculty of Philosophy, Niki
Ureivaki odbor / Board of Editors:
Rossella Abbaticchio, University of Bari
Aleksandra Banjevi, University of Montenegro
Nick Ceramella, University for Foreigners of Perugia
Vesna Vukievi Jankovi, University of Montenegro
Ginette Katz-Roy, Pairs West University Nanterre La Dfense
Bernhard Kettemann, University of Graz
Jelena Kneevi, University of Montenegro
Radmila Lazarevi University of Montenegro
Aleksandra Nikevi Batrievi, University of Montenegro
Ana Pejanovi, University of Montengero
Ljiljana Pajovi Dujovi, University of Montenegr
Dirk Skiba, Friedrich Schiller University of Jena
Sekretar / Secretary:
Tatjana alasan, University of Montenegro
Recenzenti / Reviewed by:
Janko Andrijeevi, Univeristy of Montenegro
Branko Crnogorac, University of Banja Luka
Jasmina orevi, Faculty of Business and Law, Novi Sad
Rajka Gluica, University of Montenegro
Biljana Mii Ili, University of Ni
Marko Luki, University of Zadar
Petar Penda, University of Banja Luka
Biljana Radi Bojani, University of Novi Sad
Violeta Stojii, University of Ni
Sanja ubari, University of Montenegro
Vanja Vukievi Gari, University of Montenegro
Grafiki dizajn / Graphic Design: Biljana ivkovi, Studio Mouse

tampa / Printed by: ITP Kolo, Niki
Copies: 1000
Filozofski fakultet, Niki, 09. 2014.
SADRAJ / TABLE OF CONTENTS
Nauka o jeziku / Language Studies

About Belief Sentences and Belief Contexts: Traditional vs. Contemporary Views
Svetlana Zeevi ................................................................................................... 7
Forme utivosti u okviru govornog ina molbe u odnosu na parametre regija i
starost u crnogorskom jeziku
Milena Mrdak Miovi........................................................................................17
Assessment in the EFL Reading Classroom
Marija Mijukovi ...............................................................................................29
Studije knjievnosti i kulture / Literary and Cultural Studies
Dubito Ergo Sum: Milton's Satan as the Embodiment of Cartesian Philosophy
Branko Marijanovi ............................................................................................45
Kritika na djelu: ameriki Zoil (I)
Saa Simovi .......................................................................................................61
Organizacija narativnih elemenata u pentalogiji Sinovi sinova eda Vukovia
Ivana Petrovi Rai ........................................................................................ 79
False face must hide what the false heart doth know: Reading A Streetcar
Named Desire through R.D. Laings Concept of Ontological Insecurity
Ivana Pehar .........................................................................................................95
Seks, droge i rock'n'roll devedeste u fikciji irskih knjievnica
Vesna Uki Kota ..............................................................................................109
Eksperimentalni ameriki pesnici i srpska kultura (Derom Rotenberg
Beogradska apokalipsa i Bob Perelman Da li si ga uo)
Dubravka uri .................................................................................................125
crire sur soi : Les Problmes de lidentit chez Marguerite Duras
Jovana Slijepevi .............................................................................................135
Razliiti struni prilozi /Miscellaneous

Feministika knjievna teorija (Drugi dio)
Priredila Aleksandra Nikevi-Batrievi
O kanonima: Muna istorija i uspon crnih feministikih studija (II)
En Dusil .............................................................................................................149
Feministika psihoanalitika knjievna kritika
Elizabet Vid .......................................................................................................163
ta je feminizam uradio izuavanju romana?
Nensi Armstrong...............................................................................................183
UPUTSTVO AUTORIMA .....................................................................................201

INSTRUCTIONS FOR CONTRIBUTORS ...............................................................203
Nauka o jeziku / Language Studies
ABOUT BELIEF SENTENCES AND BELIEF CONTEXTS:

TRADITIONAL VS. CONTEMPORARY VIEWS
UDK 81367:16
Svetlana Zeevi, University of Montenegro
Abstract: The main aim of this work is to represent the analysis of the belief sentences
from the respect to traditional and contemporary views. The two main representatives are
Rudolf Carnap and Saul Aron Kripke. First analysis regards the belief sentences as
intensionally isomorphic and in this particular context Carnap regards the concept of
context that is neither extensional nor intensional, and finds that it is the case of the
sentences about belief. Second analysis goes through translational and disquotational
principle, where Kripke arises question whether we may have contradictory beliefs and
finds such possibility in the concept of different cognitive contexts.
Key Words: belief sentence, de re, de dicto, disquotational principle, extension,
hermeneutic principle, intension, intensional isomorphism, linguistic representation,
translational principle.
The main aim of this paper is to represent one of the most known analysis
about the belief sentences, as a sort of paradigm of the analysis of meaning/
naming and modality/necessity relationship so present in philosophy of language
today. Since the main framework is traditional vs. contemporary views about
belief sentences, the key figures here are Rudolf Carnap and Saul Aron Kripke. As
the representative of traditional view, R. Carnap is the eminent member of Vienna
Circle and S. A. Kripke is the great contemporary American logician. In general,
Carnaps system represents a study in semantics and modal logic, where the
method of semantic analysis is developed and serve as a ground for further
analysis of modality, while Kripkes system is a study of modalities and
corresponding semantic concepts, where basic modal concepts are defined
(necessity, analyticity, and aprioricity) aimed to determine basic semantic
relations. In fact, these two systems represent two possible ways of analysis: we
can start with semantics and its basic concepts to define modality, or we can start
with modalities and try to define basic semantic concepts. This is not something
that could be taken as contradictory. The analysis of belief sentences will provide
clear insight.
8 Journal of Language and Literary Studies

1. Carnaps Analysis of Belief Sentences
We know that Carnap regards the question of extensions and intensions
of sentences, using the definitions of two designators who have the same
extension and the same intension (Carnap 1955). Extension of sentences is
something that equivalent sentences have in common, its truth-value, which leads
Carnap to definition that the extension of sentence is its truth-value (Ibid.). A
further step is to decide what entities have to be taken as intensions of sentences,
and Carnap points out that (declarative) sentence expresses a proposition. He
does not use this word neither for sentences nor for sentences with their
meaning, but for entities which themselves are extra-linguistic entities expressed
by sentences. The main question here concerns the condition under which two
sentences express the same proposition, and his decision was to take Lequivalence as condition of identity for intensions (having in mind that if two
designators have the same intension they are L-equivalent), which leads him to
the definition that the intension of sentence is the proposition expressed by it.
Proposition is used neither for linguistic expression nor for subjective (mental)
occurrence, but for something objective that may or may not be exemplified in
the nature. But, in this particular context, Carnap regards the concept of context
that is neither extensional nor intensional, and finds that it is the case of the
sentences about belief. At the first glance, the sentence seems clear and
unproblematic, used and understood in everyday life without any difficulty. But,
when we try to analyze it from the logical point of view, it starts to be
problematic. Here, replacement of subsentence by an L-equivalent sentence
changes the truth-value and intension of the whole sentence. This kind of
sentence has the usual form like Petra believes that p, containing the
psychological terms. Carnap was interested in question how to analyze the
sentence reporting belief, and whether they are about proposition or sentence, or
about something else. In the purpose of his analysis he has constructed the object
language S which contains the predicator ... believes that..., having its ordinary
meaning, and the main semantical concepts true, L-true, equivalent, and Lequivalent (used in accordance to established conventions and definitions,
Carnap 1955).1 Analysis begins with belief-sentences like Petra believes that D.
and Petra believes that D*. The possible answers to the question whether Petra
1
Sentence of any form is true if and only if (or iff) it holds in the true state-description, and on this
ground the main L-concepts are defined. L-truth is defined as explicatum for logical or necessary
or analytic truth. The logical truth is taken as explicandum for L-truth, and sometimes has been
characterized as truth based on purely logical reasons, or on meaning alone and independent of
the contingency of facts. This means that the meaning of sentence, or its interpretation, is
determined by the semantic rules. On this convention Carnap states that sentence is L-true in S iff
its truth can be established on the basis of the semantic rules of S alone, which means without
any reference to any extra-logical facts at all. Accordingly, F will stand for factual.
9
believes what these sentences say or not are affirmative or negative. The
affirmative answer leads to her belief and negative to her non-belief. Carnap
distinguishes two possibilities: one of professing belief and other professing
neither belief nor non-belief. His result was that two belief-sentences have
different truth-values and that they are neither equivalent nor L-equivalent. With
respect to interchangeability and L-interchangeability Carnap points that
occurrence of D in first sentence is not interchangeable with D* in the second
sentence, it is not L-interchangeable with D* (Carnap 1955: 5055). He shows
that in the case of the first belief-sentence both conditions of extensionality and
intensionality are not fulfilled, which allow him to conclude that belief-sentence is
neither extensional nor intensional (with respect to its subsentence, Ibid.).
Although D and D* have the same intension (L-true or necessary proposition)
and therefore the same extension (the same truth-value) their interchange
transforms the first belief-sentence into the second belief-sentence which does
not have the same extension as the first one.
The answer to question whether belief sentence is about proposition or
sentence, according to Carnap, is that belief-sentence is about sentence and
about proposition. His point is that belief sentence must have a stronger relation
to its subsentence and something more in common with it than intension. This
means that two sentences must be understood in the same way, they must be Lequivalent and consist of L-equivalents parts in the same way: two sentences
must have the same intensional structure. Thus, if two sentences are built in the
same way out of designators, such that two corresponding designators are Lequivalent or have same intension, then they are intensionally isomorphic (have
same intensional structure, Ibid.), and this kind of relation Carnap calls
synonymous. So, the special question is that of analysis of intensional structure of
designators (especially sentences). Analysis is meant as semantical analysis by
semantical rules, and Carnaps main purpose was to show how sentence is built
out of designators, and what are their intensions. The special requirement for the
isomorphism of two expressions consists in analysis of both expressions down to
the smallest subdesignators. Also, metalanguage has to be introduced in purpose
of comparative analysis of intensional structures of two expressions belonging to
different language systems. The two sentences, belonging to two different
language systems, are intensionally isomorphic iff the L-equivalence of the
corresponding signs is established. But, this request was not enough and Carnap
defines intensional isomorphism as relation between expressions that is stronger
than the relation of L-equivalence (see also: Church 1954: 65-73; Salmon, Soames
1988: 159-168). Of course, here he deals with different contexts: the crucial point
is that intensional contexts and the contexts provided by belief sentences are not
the same the former admits the substitution of L-equivalent expressions while
latter doesnt. We know that his method of extension and intension is two-level
semantical system and it is obvious that it cannot treat the problem of belief

sentences on the analogy of modal sentences. This is the reason why the concept
of intensional isomorphism is used. But, the question is whether Carnaps solution
based on the intensional isomorphism is adequate, since the problem of belief
sentences is putt over into the object-language.
What is the main conclusion? Our conclusion is that Carnap gives no
semantical analysis of belief sentences, not in the sense in which he gives
semantical analysis of intensional contexts. For intensional contexts he lays down
the rules for the interchange of expressions, based on semantic relations between
expressions and entities. Meaning analysis of designator within the intensional
sentence shows how meaning of sentence is constituted. In the case of belief
sentence such semantical analysis is not provided. Rather, the analysis translates
belief sentences into other sentences to which then semantical analysis may be
applied. The analogy between the intensional context and the belief sentence
context raises the following question: If only full semantical analysis is appropriate
to intensional contexts, on what grounds similar treatment is denied for the belief
sentences? The answer is that Carnaps system admits just two varieties of
entities: his system appeals to extensions and intensions. The assimilation of the
belief sentences to the intensional contexts is not plausible to Carnap. His treatment of intensional contexts is directed to the interpretation of language in which
modalities and quantification are intermixed. In short: his intensional entities
depend on L-truth, L-truth depends on state-descriptions, and state-descriptions
are constructed in purpose to give semantical analysis for languages combining
modalities and quantification.
The next step of analysis is to compare the intensional isomorphism with
synonymity in order to extend the interpretation of the belief sentences. This
understands that the exact translation of belief sentence requires much more
than agreement in the intensions of sentences (their L-equivalence). Even in the
case of restricted meaning (designative or cognitive meaning) the L-equivalence of
the sentences is not sufficient. Does Carnap use the translation principle? So, it is
clear that belief sentences are neither extensional nor intensional, and they
cannot be reduced to extensions or intensions. This implies that the principle of
interchangeability with respect to extension and intension is not useful here. On
the other hand, the translation principle states that if sentence of one language
expresses the truth in that language, then any translation of it in any other
language also expresses a truth. Further, since we know that the intensional
contexts and contexts provided by belief sentences are not the same (former
admits the substitution of L-equivalent expressions, while latter do not), the
translation of belief sentences to the sentences of intensional context is not
possible. But, what about the intensional isomorphism? If we accept, like Carnap,
that the intensional isomorphism is what we need it follows that the translation
could work between two sentences with same intensional structure. But, since
problem of belief sentences is put over in object language we have to introduce
11
the metalanguage for the analysis of two expressions that belong to different
language systems: it is necessary to analyze the belief sentences not in the
context of object language but in the context of metalanguage. What we need
here is the translation of the sentences of object language to the sentences of
metalanguage.
2. Kripkes Analysis of Belief Contexts
We know that traditionally there is argument used against J. S. Mills
theory of names and his thesis that the meaning of name is exhausted by its
referent. For example, one of the representatives of the contemporary view
regarding the belief sentences, Kripke points that Mills theory implies the
transparency of proper names, which means that coreferring proper names are
substitutable salva veritate. But, some philosophers and logicians like Frege and
Quine show that proper names are not transparent in belief contexts. So, Kripke is
interesting in this problem, and in his A Puzzle about Belief (Kripke 1979: 239-283)
he argues that the problems given by the principle of transparency of proper
names can also be generated without the use of that principle, but with some
weaker and more general principles. In his famous example, he concludes that
Pierre has contradictory beliefs: that he believes that London is pretty and he
believes that London is not pretty. Taken in this way, it follows that this puzzle
also presents the inconsistency of belief. In general, puzzle has two versions:
the inconsistency version the sentences Pierre believes that

London is pretty and Pierre believes that London is not pretty lead to
inconsistency,
the contradiction version: we may conclude that Pierre does not

believe that London is pretty, on the basis of his behavior as an
English speaker, but on the basis of his behavior as a French
speaker, we must conclude that he does believe that London is
pretty and this leads to contradiction (Ibid.).
Kripke provides a several plausible principles, namely the disquotational

principle (Ibid.) and the principle of translation (Ibid.), but beside these some
authors speak about additional principle that can be recognized here, and that is
the biconditional form of the disqoutational principle. In general, these principles
have the following forms:

a.
the disquotational principle: if a normal English speaker sincerely
assents to p, then he believes that p (where p is to be replaced inside and
outside all quotation marks by an appropriate standard English sentence);
b.
the biconditional form of the disqoutational principle: a normal
English speaker will be disposed to assent to p iff he believes that p
(where any appropriate English sentence may replace p throughout);
c.
the principle of translation: if a sentence of one language
expresses a truth in that language, then any translation of it into any
other language also expresses a truth (Sosa 883896).
We may say that these three principles are necessary for Kripkes
reasoning. Namely, he needs the disquotational principle in order to move to
Pierre believes that London is not pretty from Pierres assent to London is not
pretty, and from Pierres assent to Londres est jolie to Pierre crois que
Londres est jolie. He needs the principle of translation to move from Pierre crois
que Londres est jolie to Pierre believes that London is pretty. Thus, in its
inconsistency version Kripkes puzzle needs both the disqoutational and the
translation principles. In its contradiction version he needs the biconditional form
of the disqoutational principle in order to move from Pierres non-assent to
London is pretty to the conclusion that Pierre does not believe that London is
pretty. Therefore, the situation is following: the Frenchman does not realize that
the town where he lives is the town depicted in the nice pictures he saw in Paris.
In fact, he didnt update his earlier belief expressed by Londres est jolie. Then,
given that Londres and London (just like Freges Hesperus and Phosphorus) have the same reference or same semantic value it follows that the
Frenchman believes that London is pretty and that London is not pretty, which
means that he holds contradictory beliefs and therefore he is not as rational as
supposed.
But, we may ask is it a real puzzle? If it is, do we have to reject the causal
theory of reference, or we have to find some other solution. If puzzle works, then
it is worse for the causal theory of reference. Also, solution could be to criticize
and even abandon the disqoutational principle. Before rejecting such principle, or
causal theory of reference, it should be shown whether the other theories can
solve the puzzle, and Kripke notices that it is not so clear that descriptive theory of
reference can do better. In this context Kripke was interested in basic ideas of
epistemic logics, and the key point is the distinction between the two aspects of
the disquotational principle.
In fact, Kripke regards the view according to which we may have
contradictory beliefs (e.g. M. Dummetts view who maintains that we may have
contradictory beliefs) if they are plugged into different cognitive contexts, such
that the contradiction does not destroy the entire system of our beliefs (in the
cognitive context of French-viewpoint, London is pretty; while in the cognitive
13
context of English-viewpoint, London is not pretty). According to Kripke we have
to avoid the weak version of the puzzle (Frenchman believes that p and not p),
and accept the stronger version [(Frenchman believes p) and not (Frenchman
believes p)]. The key of the contradiction is that we know that speaker speaks of
the same town, and that therefore he is involved in the contradiction. Kripke
argues that we express the contradiction by reporting two contradictory beliefs
(which are the cognitive context of the representation of Frenchmans set of
beliefs). If we have to solve the problem we have to give Frenchman the
possibility to update his beliefs, and change his mind on London, or to reach more
complex belief such as: London sometimes looks pretty and sometimes it does
not. Kripke says that it is possible to have some false beliefs which produce a
contradiction, but if we keep our beliefs closed inside some cognitive context we
may have unnoticed contradictions through different contexts.
Does Kripkes puzzle can be considered as reduction of disquotational
principle, and created without any principle of disquotation? There is another idea
(David Sosas idea) that another hidden principle is included in Kripke-type cases,
namely the hermeneutic principle (HP), which represents the idea of unambiguous
name as a name that has a single referent, and can be represented by a single
logical constant. Kripkes example of that ambiguous name is name Cicero used
to refer to the famous orator and a pilot in World War II. But, the theory that
allows that proper name have a meaning not exhausted by the reference denies
the validity of HP. On the other hand, the only justification for HP is Mills theory
and, therefore, Kripkes puzzle can be seen as reductio ad absurdum of
hermeneutic principle.
Also, Kripkes puzzle can be treated by drawing distinction between
beliefs of certain believer (these are constituents of his doxastic logic) and beliefsentences. Beliefs can be treated as linguistic (symbolic) representations, in order
to be able to analyze the belief-sentences. In that case, such beliefs sentences do
their reporting job not by displaying beliefs, but by describing them by the
mechanism of adequate paraphrasing.
So, it is obvious that belief of believer play a major role and it can be taken
as linguistic representations, whcih can be explained by the following example: let
say that at given time t believer is in a certain belief-state, reflecting any beliefs he
has at that time. Of course, beliefs being linguistic representations (sentences) are
in one language or another: e.g. believer may have Londres est jolie but not
London is pretty as one of his beliefs. This could be attested by his disposition to
assent to the first but not to the second belief in appropriate circumstances (e.g.
when believer does not know English language). If believer assents to both in
appropriate circumstances, then they constitute his two distinct beliefs. This
perspective is contrasted with the theory which takes beliefs to be propositions
where belief is taken to be linguistic representation in particular language (which
is not context-independent). Since a multi-lingual believer possesses beliefs in

more than one language it means that he may possess various distinct beliefs in
different languages he speaks, but which convey the same message. In general,
verbal dispositions (possibilities to assent or not to assent to certain sentences)
are the key indicators of sentences being beliefs.
Conclusion
Having these two points of view in mind we may conclude that analysis of
belief sentenses and contexts first must include the definiton of belief per se and
we may recognize this in both Carnap and Kripkes already mentioned
determinations regarding it. Carnap treats this problem in the dimension of
sentences placing his analysis deeply in the theory of language and even
constructing a special language system to deal with this particular kind of
sentences. The main question for him is whether we believe what some sentences
say or not and the answer can be either affirmative or negative, leading in that
way to our belief or non-belief. Carnaps final conclusion is that the two belief-sentences have different truth-values and hence they are neither equivalent nor Lequivalent, they are not interchangeable/not L-interchangeable, meaning that
they are neither extensional nor intensional. Therefore, according to him beliefsentence is about (sub)sentence and about proposition, while sentence must have
a stronger relation to its subsentence, or, briefly saying, the two sentences are
intensionally isomorphic. In fact, Carnap does use the translation principle, but he
argues that translation of belief sentences to the sentences of intensional context
is not possible, and it follows that the translation could work between two
sentences with the same intensional structure., i.e. between intensionally
isomorphic sentences. But, to do that first we need the translation of the
sentences of object language to the sentences of metalanguage, and this is
something that Kripke didnt speak about.
On the contrary, in his context of the puzzle of belief Kripke points out
that in that particular situation we express the contradiction since we report two
contradictory beliefs, we dont have Carnapian belief and nonbelief here, we have
two different beliefs. Kripke arises question whether we may have contradictory
beliefs and finds such possibility in the concept of different cognitive contexts. His
solution is to avoid the weak version of the puzzle and accept the stronger
version, which reminds us of Carnaps pair of belief sentences. The difference
here is in the fact that Carnap is not interesting in cognitive contexts nor in
contradiciton, but in the relation between two belief sentences in the sense of
their intension. Kripke doesnt recognize this duality, but pays attention to the
fact that beliefs belong to the level of internal representations of believer and that
they reside within his belief-world. To specify believers beliefs is to characterize
his belief-world purely internally, or without having to assume the existence of
15
any particular object outside the believer himself. From a modal logic we may
recognized that beliefs, being linguistic representations, can be classified in two
ways:
1.
as de dicto ascription that report that believer has a dictum or
proposition (or what a sentence says) as the object of an attitude/his belief,
2.
as de re ascription that relate believer to thing or res (this is
object-dependent belief) (Sosa 883896; also see: Burge 1977, 338362).
But, it seams that Kripke finds that de dicto-belief construction (r
believes that p) is puzzling in ordinary language. To take beliefs as linguistic
representations means that the possession of different beliefs plays different
causal roles in believers interaction with the world. When believers assertions are
expressed in another language such claim will not be plausible any more. So, it
becomes clear that believers assertion is an adequate paraphrase, which is a
cornerstone of the indirect speech construction, which leads to the conclusion
that the ordinary language belief statement r believes that p depends upon the
notion of adequate paraphrase. This means that Kripkes puzzle can be clarify if
we use the analysis of belief sentences which employ the notion of adequate
paraphrase in a way that does not make this notion paradoxical.
Bibliography:
Burge, Tyler. Belief De Re. The Journal of Philosophy 69 (1977): 338362.
Burge, Tyler. Belief and synonymy. The Journal of Philosophy (1978): 119138.
Carnap, Rudolf. Introduction to Semantics. Cambridge, Mass: Harvard University
Press, 1942.
Carnap, Rudolf. Modalities and Quantification. Journal of Symbolic Logic 11
(1946): 3364.
Carnap, Rudolf. Empiricism, Semantics and Ontology. Semantics and the
Philosophy of Language. Ed. Linsky L. Urbana: University of Illinois Press,
1952. 208228.
Carnap, Rudolf. Language, Modal Logic and Semantics. The Philosophy of Rudolf
Carnap. Ed. P. A. Schilpp. Illinois: Open Court, La Salle, 1963. 889943.
Carnap, Rudolf. Philosophy and Logical Syntax. London: Kegan Paul, Trench,
Trubner &Co. Ltd., Broadway House Carter Lane E. C, 1935.
Carnap, Rudolf. The Logical Syntax of Language. Amethe Smeaton (trans.)
London: Routledge & Kegan Paul, 1937.
Carnap, Rudolf. Meaning and Necessity (A Study in Semantics and Modal
Language). The University of Chicago Press, 1955.
Church, Alonso. Intensional isomorphism and identity of belief. Philosophical
Studies 5, No. 5 (1954): 6573; also in: Propositions and Attitudes. Eds. N.
Salmon and S. Soames. Oxford: Oxford University Press, 1988. 159168.

Church, Alonso. On Carnaps analysis of statements of assertion and belief,
Analysis 10, No. 5 (1950): 9799; also in: Reference and Modality. Ed. L.
Linsky. Oxford: Oxford University Press ,1971. 168170.
Crimmins, Mark. Talk about Beliefs. Cambridge, Mass.: MIT Press, 1992.
Garret, Richard. Putnam on Kripkes puzzlle. Erkenntnis Vol. 34 (May), No. 3
(1991).
Higginbotham, James. Belief and logical form. Mind and Language 6 (1991):
344369.
Kripke, Saul Aron. A Puzzle About Belief. Meaning and Use. Ed. A. Margalit.
Dordrecht and Boston, MA: Reidel, 1979.
Kripke, Saul Aron. Naming and Necessity. Cambridge: Harvard University Press, 1998.
Putnam, H. Synonymity, and the analysis of belief sentences. Analysis 14 No. 5
(April) (1954): 114122, also in: Propositions and Attitudes. Eds. N.
Salmon and S. Soames. Oxford: Oxford University Press, 1988. 149158.
Richard, Mark. Sense, necessity and belief. Philosophical Studies 69 (1993):
243263.
Richard, Martin. Direct reference and ascriptions of belief. Journal of
Philosophical Logic 12 (1983): 425452.
Schiffer, Stephen. The relational theory of belief. Pacific Philosophical
Quartely 71 (1990): 240245.
Schiffer, Stephen. Belief ascription. Journal of Philosophy 89 (1992): 499521.
Sosa, Ernest. Propositional attitudes De Dicto and De RE. Journal of Philosophy
71 (December) (1975): 883896.
O REENICAMA VJEROVANJA I KONTEKSTIMA VJEROVANJA:

TRADICIONALNA NASUPROT SAVREMENIH GLEDITA
Glavni cilj ovog rada je da predstavi analizu reenica vjerovanja sa aspekta tradicionalnih i savremenih gledita. Dva glavna predstavnika su Rudolf Karnap i Saul Aron Kripke. Prva analiza bavi se reenicama vjerovanja kao intenzionalno izomorfnim i ovdje Karnap posebno razmatra kontekst koji nije ni ekstenzionalan ni intenzionalan, i nalazi da je to upravo sluaj sa reenicama vjerovanja. Druga analiza obuhvata princip prevoenja i princip diskvotacije, gdje Kripke postavlja pitanje da li moemo imati suprotna vjerovanja i takvu mogunost
nalazi u pojmu razliitih kognitivnih konteksta.
Kljune rijei: de dicto, de re, diskvotacijski princip, ekstenzija, hermeneutiki princip, intenzija, intenzionalni izomorfizam, lingvistika reprezentacija,
princip prevoenja, reenice vjerovanja.
17
FORME UTIVOSTI U OKVIRU GOVORNOG INA MOLBE U

ODNOSU NA PARAMETRE REGIJA I STAROST U CRNOGORSKOM
JEZIKU
UDK 811.163.4(497.16):177.1
Milena Mrdak Miovi, Univerzitet Crne Gore
Apstrakt: Pitanje utivosti u jeziku jedno je od najaktuelnijih u jezikim izuavanjima

jo od druge polovine dvadesetog vijeka, te je kao takvo i nas zaintrigiralo i navelo da
napravimo prikaz formi utivosti kod govornog ina molbe u okviru crnogorskog
jezikog sistema. Koliko zanimljiv, toliko i kompleksan, prevashodno zbog proimanja
gramatike, psiho i sociolingvistike, ovaj fenoment predstavljao je ogroman izazov i traio
kako teorijska tako i razmatranje rezultata dobijenih u praksi. U radu se iznose rezultati
istraivanja sprovedenog na govornicima crnogorskog jezika a sa posebnim osvrtom na
parametre regija i starost, sa ciljem da se pokae da li su govornici tri crnogorske regije i
svih starosnih dobi podjednako skloni da posegnu za tentativnijim jezikim formama u
okviru govornog ina molbe.
Kljune rijei: utivost, govorni in molbe, lice, parametar regija, parametar starost.
Uvod
Predmet naeg rada jeste istraivanje govornog ina molbe sa posebnim
osvrtom na parametre regija i starost, iako se ovaj govorni in ne svrstava u konvencije utivosti ve u direktive iz razloga to se kod istog ne upotrebljavaju
ustaljene jezike forme. Budui da se slaemo sa autorima (Milosavljevi 2007:
12) koji ukazuju da se i molbe mogu podvesti pod kategoriju govornih inova jer
i one podlijeu odreenim drutvenim konvencijama kako bi se ispotovala pravila komunikacije u drutvu koje visoko cijeni ono to nazivamo komunikativnom
ravnoteom, odluili smo se da istraimo da li forma u kojoj govornici crnogorskog jezika upuuju molbu sagovorniku moe da zavisi od mjesta stanovanja i
godina istih.
Teorijske osnove
Govorni in molbe spada u najpodrobnije semantiko-pragmatiki istraene forme utivosti, naroito kod izuavanja uporednog tipa. Prema klasifikaciji
ustanovljenoj od strane Dona Serla (John Searle), molba pripada onoj vrsti govornog ina u okviru kojeg se adresat podstie na izvrenje neke budue radnje.
Ovaj govorni in ubraja se u direktive u koje spadaju i nareenja, zahtjevi, pozivi,

preporuke i savjeti ija pragmatika struktura izgleda na sljedei nain (Searle
1991: 126, up. Popovi 2000: 229; Milosavljevi 2007: 37):
1. in koji govornik eli da sagovornik izvri ili ne izvri;
2. Govornik je svjestan da je sagovornik u stanju da izvri odreenu
radnju;
3. Adresat ne zna da govornik eli da on izvri odreenu radnju;
4. Govornik eli da adresat izvri odreenu radnju;
5. Govornik izrie elju da sagovornik izvri odreenu radnju.
Jednu grupu molbi predstavljaju forme orijentisane prema govorniku
(Milosavljevi 2007) koja se naziva performativnim iskazom iza kojeg stoji odreena namjera govornog lica, kao u primjeru:
(1) Molimo, saekajte svoj red.
Dok u drugu spadaju forme orijentisane prema adresatu i njima se iskazuje radnja koju bi isti trebalo da izvri:
(2) Moe li, molim te, zatvoriti taj prozor?
Formama orijentisanim prema ja govorno lice posredno utie na adresata da mu uini neku uslugu, dok se formama orijentisanim prema ti sagovornik dodatno podstie na odreenu akciju gdje se dodatno vodi rauna da se isti
ne uvrijedi, odnosno da mu se ne povrijedi lice. Dosadanja istraivanja sprovedena na jezicima u regionu (Prema Milosavljevi: 37) pokazala su da se prva grupa molbi javlja kod komunikacije formalnog, a druga kod one neformalnog stila.
Mora se, naravno, naglasiti da se obje grupe molbi razlikuju prema stepenu utivosti, gdje je, u okviru molbi orijentisanih prema ja, stepen utivosti direktno
proporcionalan stepenu indirektnog iskazivanja ilokucije, a indirektnost se postie gramatikim kategorijama naina i vremena, odnosno takozvanim modalizovanjem iskaza (Trbojevi 2004). Znaajna uloga pripisuje se i upitnim formama u
okviru kojih subjekat stavlja sebe u podreeni poloaj dok je osoba kojoj se molba upuuje ta koja e odluiti da li e se ista ispuniti (primjer 2).
Prema Perovi, lice je na obraz, ali i tui, o je, ak, naa persona, ali i
tua u jungovskim terminima, odnosno naa javna slika, kako bismo voljeli da
nas drugi doive (2009: 9). Upravo iz tog razloga, smatraju Braunova i Levinson
(1987), govorno lice treba da usvoji odreene govorne strategije uz pomo kojih
e prevazii ili makar ublaiti eventualne probleme u odnosu na sagovornika u
procesu komunikacije. Ako se kojim sluajem govornik svjesno odlui da poini
19
prijetnju licu2, autori nude itavu lepezu strategija koje e mu pomoi da dijalog
proe to bezbolnije po oba uesnika.
Braunova i Levinson shemom prikazanom na slici 1 pokazuju da je mogue ne izvriti in ugroavanja lica sagovornika i ujedno obaviti komunikaciju,
kao i ugroziti sagovornika. Lice sagovornika moe se ugroziti direktno3 i indirektno4. Direktno ugroavanje moe da bude sasvim direktno, bez nastojanja da
se taj in ublai 5 i direktno, ali sa nastojanjem da se sam in ublai. Samo ublaavanje vri se uz pomo stategija koje obuhvataju kako pozitivnu utivost6, tako
i onu negativnog tipa7.
Na osnovu izloenog vidi se da autori prepoznaju dva osnovna modela u
procesu komunikacije, a to su modeli pozitivne i negativne utivosti. Ove modele
ni u kom sluaju ne treba razumjeti kao oponente u procesu komunikacije, kao
to to nijesu ni pozitivno i negativno lice, ve, oni jednostavno, predstavljaju dva
osnovna aspekta utivog ponaanja. Iz ovoga proizilazi da razliku izmeu pozitivne i negativne utivosti treba traiti u razlici izmeu manje i vie formalnog
utivog izraavanja:
Slika 1: Strategije za ugroavanje lica sagovornika (Brown and Levinson: 1987: 60)
Istraivanja sprovedena na engleskom govornom podruju, Crnoj Gori i

regionu
Kada se govori o poecima istraivanjima utivosti u jeziku obino se misli na zapaanje koje je Oto Jespersen (Jespersen 245) iznio u svojoj knjizi pod
naslovom Jezik: njegova priroda porijeklo i razvoj8 u okviru kojeg je izuavao rodne razlike po pitanju izgovora u Velikog Britaniji gdje u zakljuku navodi: ,,mora
2
Na engleskom jeziku: FTA (face threatening act) - prim.aut.

Na engleskom jeziku: on-record;
4
Na engleskom jeziku: off-record;
5
Na engleskom jeziku: baldly, without redressive action;
6
Na engleskom jeziku: positive politeness;
7
Na engleskom jeziku: negative politeness.
8
Na engleskom jeziku: Language: its Nature, Development and Origin.
3

se priznati da se sa stanovita fonetike jedva primjeuje razlika izmeu govora
mukaraca i ena9. Ipak, pomenuto istraivanje podstaklo je lingviste da se pozabave razlikama u upotrebi jezika, tako da se 1974. pojavljuje jedno sprovedeno od strane Pitera Tradgila (Trudgill 92) u okviru kojeg autor izuava pojavu varijable (ng) koja se pojavljuje u rijeima tipa hopping, skipping i njima slinim kod
pripadnika vie srednje i nie radnike klase u Noriu, te utvrdio da postoje razlike prilikom izgovora iste kod govornika razliitih drutvenih slojeva, kao i one
izmeu mukaraca i ena u smislu da se visoiji drutveni slojevi odluuju za sofisticirane varijante pod pritiskom sredine kojoj pripadaju. Ronald Makoli (Ronald
Macaulay) 1978. godine bavio se slinim istraivanjem utvrdivi ablon po kojem
svaka visoija drutvena grupa proporcionalno koristi vie prestinih jezikih
formi od one koja je na niem stupnju drutvene ljestvice.
Veoma reprezentativna istraivanja istraivanja utivosti u engleskom
jeziku predstavljaju ona sprovedena od strane Edine Ajskovic (Ieskovits 1987)
na adolescentima iz radnike klase u Sidneju, kao i istraivanja Denet Houmz
(Holmes 1995) i Denifer Kouts (Coates 2004) sprovedena na Novom Zelandu
kojima se sa posebnom panjom osvijetlio problem odnosa izmeu utivosti u
jeziku izmeu rodova.
Istraivanja iz domena utivosti u jeziku sprovedena u regionu tiu se
problema oslovljavanja koji je osvijetljen iz dva ugla: sociolokog i psiholokog.
Socioloki pristup koristili su Radovanovi (1979), Ki i Savi (2007), te Polovina
(1983). Problemom su se sa psiholokog stanovita bavili i Vasi (1979), Joci
(1981), Ivona ilberg i Svenka Savi (1982). Istraivanjima o oslovljavanju i pozdravljanju u 21. vijeku bavila se Katalin Ozer (2009) koja nudi uporedne podatke dobijene za njemaki i srpski jezik, kao i Mirjana Joci (2011.) koja naroitu
panju posveuje leksikim jedinicama ili etiketama, dok se po pitanju gramatikih sredstava bavila obraanjem Ti/Vi.
Jedino objavljeno istraivanje na temu utivosti u crnogorskom jeziku jeste ono koje je sprovela Slavica Perovi (2009: 10) meu studentskom populacijom, a koje se ticalo govornog ina izvinjenja. Istraivanje je sprovedeno u vidu
ankete u okviru koje su se ispitanici odluivali za jedan od ponuenih odgovora,
ili upisivali nov odgovor prema sopstvenom nahoenju. Autorka je zakljuila da
studentska populacija na govorni in izvinjenja gleda kao na ,,in koji u velikoj
mjeri ugroava lice i vjerujemo da se taj generalni nalaz moe manje-vie primijeniti na itavu crnogorsku populaciju (Ibid., 39). Budui da ovo istraivanje
obuhvata samo jednu drutvenu grupu i jedan govorni in, smatrali smo da bi bilo uputno formulisati istraivanje koje bi se odnosilo i na ostale govorne inove,
a pritom bi istim bile obuhvaene osobe razliitih starosnih dobi, koje ive u razliitim dijelovima Crne Gore.
9
We must say that from a phonetic point of view there is scarcely any difference between the
speech of men and that of women. (Jespersen: 1922: 245)
21
Uzorak, metodologija i hipoteza istraivanja
Istraivanje koje opisujemo u ovom radu izvedeno je u aprilu i maju
2013. godine. Uzorak na kome je obavljeno istraivanje obuhvatio je ukupno sto
osamdeset ispitanika (180) podijeljenih u tri regije: sjever optina Berane,
centralni dio Niki i Podgorica, te jug Bar sa okolinom, i to po ezdeset (60)
u svakoj. U okviru svake grupe ispitanici su podijeljeni u tri jednake podgrupe:
Ispitanici starosti 20-40 godina;
Ispitanici starosti 41-60 godina,
Ispitanici stariji od 61 godinu.
U izvrenom istraivanju primijenjena je deskriptivna metoda, a anketiranje je istraivaka tehnika koju smo koristili.
Upitnik je upotrebljen kao instrument istraivanja i sastojao se iz dva
dijela:
opti podaci;
podaci o upotrebi iskazivanja utivosti na crnogorskom
govornom podruju.
Prvi dio upitnika odnosio se na opte podatke o subjektima istraivanja,
dok su ispitanici u drugom dijelu imali zadatak da markiraju onu formu kojom bi
iskazali utivost u odnosu na adresata. Ispitanicima je data mogunost da pokau kako bi se utivo izrazili kako u pisanoj, tako i u usmenoj formi u okviru govornog ina molbe, estitanja, izvinjavanja, zahvaljivanja i sauea10. U cilju da to
preciznije utvrdimo u kojoj mjeri e se govornici odluiti za utivije forme iste
smo zamolili da markiraju onu reenicu koja bi bila najblia nainu iskazivanja
utivosti i nijesmo im dali mogunost da proizvoljno dopisuju dodatne varijante.
Takoe smo ponuene varijante gradirali prema stepenu utivosti kako bi upitnik bio transparentniji. te laki za popunjavanje i obradu.
Obrada podataka izvrena je pomou metoda i tehnika statistike analize. Cilj ovog istraivanja jeste da pokae koliko su govornici iz razliitih regija i razliitih starosnih dobi skloniji upotrebi tentativnijih izraza, a samim tim utiviji u
procesu komunikacije.
Hipoteza ovog istraivanja zasnovana je na zakljucima do kojih su doli
lingvisti sa drugih govornih podruja, kako engleskog (Greenbaum 1985: 64),
tako kineskog (Gu 1990: 252) i grkog (Sifianou 2000: 43), a koje se tie odnosa
utivost, savremeno drutvo i komunikacija. Iz tog razloga smo poli od pretpo10
Ovaj rad prikazuje rezultate koji se odnose iskljuivo na govorni in molbe prim.aut.

stavke da e se utvrditi da su govornici koji spadaju u treu starosnu grupu (od
ezdeset jednu godinu i vie) biti skloniji upotrebi utivih formi od mlaih generacija, budui da savremeni jezik oslikava procese demokratizacije u drutvu i da
se kree ka pojednostavljivanju formi, te da sve vie slui za puku komunikaciju.
Takoe smo pretpostavili da e se pokazati da su govornici nerazvijenijih podruja, kao to je sjeverni dio Crne Gore, skloniji upotrebi manje formalnih oblika
od onih iz centralne i june regije, gdje se nalaze politiki, ekonomski i univerzitetski centri, te da je kod njih izraenija potreba za tentativnim jezikim formulama. Treba napomenuti da smo vodili rauna da minimum stepena obrazovamja
ispitanika bude srednja i via, odnosno visoka sprema, te parametar ,,stepen
obrazovanja nijesmo uzeli u obzir prilikom ispitivanja.
U cilju bolje preglednosti i jasnoe dobijenih rezultata, iste smo predstavili u tabelama u okviru kojih smo za svako pojedinano pitanje jasno oznaili koliko se ispitanika iz koje starosne grupe odluilo za odreenu reeninu formulu.
1. Opis rezultata dobijenih u optini Berane:
1. Kada se nekoj osobi ili instituciji obraate sa molbom u PISANOJ
formi istu zapoinjete na sljedei nain:
Odgovori
Grupa od
20-40
godina
Grupa od
41-60
Grupa61+
Ukupno
Najljubaznije bih
Vas zamolio/la
1
1
2
4
da....
Obraam Vam se
7
9
6
22
sa molbom da
Molio/la bih Vas
4
6
11
21
da
Molim Vas da....
8
4
1
13
Tabela 1: Prikaz rezultata o iskazivanju molbe u pisanoj formi u odnosu na parametre regija i
starost- BERANE
Dobijeni rezultat pokazuje da se najvei broj ispitanika (36%) opredijelio

za formalno Obraam Vam se sa molbom da, dok je tek jedan ispitanik manje
markirao formulu iskazanu potencijalom Molio/la bih Vas da Svega etiri ispitanika, ili 6,6% od ukupnog broja odabralo je najformalnije Najljubaznije bih Vas
zamolio/la da...., od kojih dva ispitanika pripadaju najstarijoj ispitnoj grupi. Ako
tabelu posmatramo po vertikali, uoiemo da se najvei broj najmlaih ispitanika (40%) odluio za najdirektniju formulu iskazanu prezentom Molim Vas da....,
dok se svega jedan ispitanik izjasnio za najformalnije Najljubaznije bih Vas zamolio/ la da.... Priblino pola ispitanika iz srednje starosne grupe izjasnilo se za
23
formalno Obraam Vam s molbom da, a potom za formu u potencijalu Molio/la
bih Vas da...
2. Kad se nekoj osobi obraate USMENO sa molbom, istu formuliete na
sljedei nain:
Odgovori
Grupa od
20-40
godina
Grupa od
41-60
Grupa 61+
Ukupno
10
19
12
10
21
Htjela/htio bih
da te zamolim
da
Zamoliu te/Vas
da...
Molio/la bih
te/Vas da
Molim te/ Vas
da....
Tabela 2: Prikaz rezultata o iskazivanju molbe u usmenoj formi u odnosu na parametre regija i
starost- BERANE
Dobijeni rezultat pokazuje da se neto vie od ukupnog broja ispitanika

odluilo za najdirektniju formulu Molim te/ Vas da... dok su svega dva ispitanika
manje markirala najformalnije, preteritno Htjela/htio bih da te zamolim da, od
kojih vie od polovine ispitanika pripada najstarijoj starosnoj grupi. Posmatrano
po vertikali, uoava se da se veina ispitanika iz najmlae i srednje starosne grupe odluilo za prezentnu formulu Molim te/Vas da.... Svega 13% ispitanika od
ukupnog broja markiralo je futurnu formulaciju Zamoliu te/Vas da..., to ukupno gledano pokazuje da su govornici iz ovog regiona skloniji upotrebi formalnijih formulacija za koje se odluilo neto vie od pola od ukupnog broja ispitanika
(51%).
2. Opis rezultata dobijenih u optinama Niki i Podgorica
1. Kada se nekoj osobi ili instituciji obraate sa molbom u PISANOJ formi
istu zapoinjete na sljedei nain:
Odgovori
Grupa od
20-40
godina
Grupa od
41-60
Grupa 61*+
Ukupno
Najljubaznije
bih Vas
zamolio/ la
da....

Obraam Vam
se sa molbom
7
11
6
24
da
Molio/ la bih
1
5
10
16
Vas da
Molim Vas
12
3
2
17
da....
starost - NIKI i PODGORICA
Dobijeni rezultat govori da se najvei broj ispitanika (40% od ukupnog

broja) odluio za formalnu formulu Obraam Vam se sa molbom da, dok je formulu u potencijalu i najdirektniju Molim Vas da... obiljeio gotovo isti broj ispitanika. Za najformalnije Najljubaznije bih Vas zamolio/la da... odluilo se svega tri
ispitanika, meu kojima nema ispitanika iz najmlae starosne grupe. Gledano po
vertikali, primjeuje se da se vie od pola ispitanika iz najmlae starosne grupe
odluilo za prezentu formulu Molim Vas da..., koja je od ponuenih i najdirektnija, dok se veina ispitanika iz srednje grupe odluila za formalno Obraam Vam
se s molbom da.... Najstariji ispitanici u veini sluajeva birali su najformalnije
formule kako onu iskazanu potencijalom (50% od ukupnog broja ispitanika iz
ove starosne grupe) Molio/la bih Vas da, tako i formalno Obraam Vam se s
molbom da. Za najtentativnije Najljubaznije bih Vas zamolio/la da... odluila su
se svega dva od ukupno dvadeset ispitanika iz ove starosne grupe.
sljedei nain:
Odgovori
Grupa od
20-40
godina
Grupa od
41-60
Grupa 61+
Ukupno
Htjela/ htio bih

da te zamolim
1
3
5
9
da
Zamoliu te/
1
0
0
1
Vas da...
Molio/ la bih
4
4
15
23
te/ Vas da
Molim te/ Vas
14
13
0
27
da....
starost NIKI i PODGORICA
Dobijeni rezultati govore da se najvei broj ispitanika odluio za najdirektniju formulaciju u iskazivanju molbe usmenim putem. Evidentno je da meu
njima nema ispitanika iz najstarije starosne grupe, a da je najvie onih koji pripa-
25
daju ispitanicima starosti od dvadeset do etrdeset godina. Posmatrano po vertikali, najvei broj najstarijih ispitanika (75% od ukupnog broja iz navedene starosne grupe) odluio se za formu iskazanu potencijalom Molio/la bih te/Vas da,
dok se preostalih pet odluilo za najformalnije Htjela/htio bih da te zamolim
da
3. Opis rezultata dobijenih u optini Bar sa okolinom:
1. Kada se nekoj osobi ili instituciji obraate sa molbom u PISANOJ formi istu
zapoinjete na sljedei nain:
Odgovori
Grupa od
20-40
godina
Grupa od
41-60
Grupa 61+
Ukupno
Najljubaznije
bih Vas
2
1
3
6
zamolio/ la
da..
Obraam Vam
se sa molbom
8
4
9
21
da
Molio/ la bih
1
7
3
11
Vas da
Molim Vas
9
8
5
22
da....
staros t- BAR sa okolinom
Rezultati do kojih smo doli prouavajui govorni in molbe u pisanoj

formi govore da se u ovoj regiji najvei broj ispitanika odluio za manje formalne
formule Molim Vas da... (35% od ukupnog broja ispitanika) i Obraam Vam se sa
molbom da... (36%). Svega est od ukupnog broja ispitanika markiralo na najformalniju formuluNajljubaznije bih Vas zamolio/la da.... Ako rezultate posmatramo prema starosnim grupama, uoiemo da se najvei broj najmlaih ispitanika
odluio za najdirektnije Molim Vas da..., te da je situacija ista kog starosne grupe
koja obuhvata ispitanike koji imaju izmeu etrdeset i ezdeset godina. Gotovo
polovina najstarijih ispitanika obiljeila je formulu Obraam Vam se sa molbom
da, kao onu kojom bi iskazali molbu u odnosu na sagovornika kojem se obraaju u pisanoj formi.
sljedei nain:

Odgovori
Htjela/ htio bih da te
zamolim da
Zamoliu te/ Vas da...
Molio/ la bih te/Vas da
Molim te/ Vas da....
Grupa od
20-40 godina
Grupa od 41-60
Grupa 61+
Ukupno
0
3
0
1
0
14
0
18
16
11
33
starost - BAR sa okolinom
Rezultati ukazuju da se vie od polovine ukupnog broja ispitanika odluilo za najdirektnije Molim te/ Vas da..., dok se za formulu iskazanu futurom nije
odluio niti jedan ispitanik. Evidentno je da se najvei broj ispitanika iz najmlae
starosne grupe odluio za najdirektniju formulu (80% ispitanika iz spomenute
starosne grupe), dok su se najstariji ispitanici u veini (70% od ukupnog broja
ispitanika iz iste starosne grupe) odluili za formulu u potencijalu Molio/la bih te
/Vas da. Preostalih est ispitanika markiralo je najdirektnije Molim te/Vas da....
Zakljuak
Kada se sagledaju i uporede rezultati do kojih smo doli anketiranjem tri
starosne grupe iz tri crnogorske regije primjeuje se da su se kod ovog govornog
ina u pisanoj formi za opciju Obraam Vam se s molbom da odluio priblino
jednak broj ispitanika iz sve tri regije. Ova, formalna struktura u okviru koje ne
nalazimo niti potencijal niti preterit inila se jednako prihvatljivom za stanovnike
sve tri regije. Za formu Molio/la bih Vas da odluilo bi se, prema rezultatima,
najvie ispitanika iz Berana dok bi se za prezentnu formulu odluilo najvie ispitanika iz Bara i okoline, to je znaajno visoiji rezultat od onih dobijenih u Beranama, Nikiu i Podgorici. Zajedniki podatak za sve regije jeste da se za najdirektniju formulu odluio najvei broj ispitanika iz prve starosne grupe, dok su se
najstariji ispitanici iz Berana, kao i njihovi sunarodnici iz Nikia i Podgorice, u
najveem broju odluili za formulu u obliku potencijala Molio/la bih Vas da.
Molbu u usmenoj formi bi govornici crnogorskog jezika veinom iskazali
prezentnim Molim te, dok bi se za tentativno Htjela/htio bih odluilo najvie
govornika iz Berana od kojih vie od polovine pripada najstarijoj starosnoj grupi.
Za veoma frekventno i formalno Molio/ la bih... u najveem broju bi se odluili
govornici centralne regije, od kojih je 65% onih koji pripadaju najstarijoj populaciji.
Iz navedenog se moe zakljuiti da se potvrdila naa hipoteza da e stariji govornici biti skloniji upotrebi formalnijih izraza utivosti nego mlae populacije. Smatramo da jedan od razloga za navedeno jeste injenica da mladi ljudi
usvajaju i koriste savremeni jezik sa svim njegovim promjenama, koje vode ka
27
pojednostavljivanju, to za posljedicu ima upotrebu najjednostavnijih struktura.
Mlaa populacija, kao i ona srednjih godina, svakodnevno koristi internet i komunicira putem drutvenih mrea u okviru kojih sve ee iskazuju molbu, zahvalnost, zadovoljstvo zbog neijeg uspjeha ili aljenje zbog neijeg gubitka na
to ekonominiji nain.
Od poetka 21. vijeka lingvisti su jezika izuavanja usmjerili na socio i
psiholingvistiku. Brojni autori su, analizirajui pisani i govoreni jezik pokuavali
da izue u kojoj mjeri pojedini socijalni faktori, kao to su pripadanje pojednim
drutvenim slojevima, polu, kao i stepen obrazovanja utiu na svakodnevnu komunikaciju. Stoga se slaemo sa autorima (Cameron & Kulick 2003; Coates 2004;
Jones 2012) koji smatraju da e se lingvistika izuavanja ubudue razvijati stavljajui akcenat interesovanja na jezik pripadnika drutvenih grupa specifine seksuane orijentacije.
Literatura:
Austen, J. L. How To Do Things With Words. New York: OUP, 1965.
Brown, P. & Levinson, S. C. Politeness Some Universals of Language Usage.
CUP, 1987.
Cameron, D. & Kulik, D. Language and Sexuality. Cambridge: United Kingdom at
the University Press, 2003.
Coates, J. Women, Men and Language. London: Pearson Longman, 2004.
Greenbaum, S. Ed. On English Language Today. Oxford: Pergamon Press, 1985.
Gu, Y. Politeness Phenomenon in Modern Chinese. Journal of Pragmatics 14,
1990: 237-257.
Holmes, J. Men, Women and Politeness. London and New York: Longman, 1995.
Eiskovits, E. ''Sex-differences in inter-group and intra-group interaction among
adolescents.'' Pauwels, Anne (ed.) Women and Langage in Australian
and New Zealand Society. Sydney: Australian Professional Publications,
1987: 45-58 .
Jespersen, O. Language: Its Nature, Development and Origin. London: Alen and
Unwin, 1922.
Joci M. Osobine jezikog komuniciranja vaspitaa sa decom predkolskog
uzrasta. Prilozi prouavanju jezika. Filozoski fakultet. Novi Sad, 1981.
Joci M. Oslovljavanje i obraanje govor Novog Sada: sveska 2. Lingvistike
sveske 9, 2011: 297-346.
Jones, L. Language and Identity in a Lesbian Group. New York: Palgrave
Macmillan, 2012.
Ki N. i Savi I. O nekim tendencijama u izoru jezikih sredstava u situaciji
obraanja, oslovljavanja i pozdravljanja. Prilozi prouavanju jezika 38.
Odsek za srpski jezik Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, 2007.

Macaulay, R. K. S. ''Variation and Consistency in Glasgowian English.'' Trudgil,
Peter (ed.) Sociolinguistic Patterns in British English, Edward Arnold,
London, 1974: 132-143.
Milosavljevi, B. Forme utivosti u srpskom jeziku. Beograd: Uiteljski fakultet, 2007.
Ozer K. Diskursne osobine oslovljavanja u nemakom i srpskom jeziku: doprinos
metodama prouavanja. Novi Sad: Filozofski fakultet. Odbranjen
magistarski rad, 2009.
Perovi, S. Jezik u akciji. Podgorica: CID, 2009.
Polovina, V. Upotreba jednine i mnoine linih zamjenica u obraanju
sagovornikuu srpskohrvastkom jeziku. Nauni sastanak slavista u
Vukove dane 13/1, 1983: 185-189.
Popovi, LJ. Epistolarni diskurs ukrajinskog i srpskog jezika, Monografija, knj 89.
Beograd: Filoloki fakultet Univerziteta u Beogradu, 2000.
Radovanovi M. Sociolingvistika. Izdavako-grafiki zavod, Beograd, 1979.
Trbojevi- Miloevi, I. Modalnost, sud iskaz, epistemka modalnost u engleskom
i srpskom jeziku, Filoloki fakultet, Beograd, 2004.
Trudgil, P. The Social Differentiation of English in Norwich. Cambridge: CUP, 1974.
Vasi, I. Govorno ponaanje predstavnika savremenog srpskohrvatskog jezika u
situaciji obraanja. Prilozi prouavanju jezika 15. Novi Sad, 1979: 57-70.
ilberg I. i Savi S. Neki asprekti oslovljavanja u govoru dece predkolskog
uzrasta. Prilozi prouavanju jezika 18. Novi Sad. 1982: 5-26.
FORMS OF POLITENESS WITHIN THE SPEECH ACT OF REQUESTING REGARDING

THE PARAMETERS REGION AND AGE IN THE MONTENEGRIN LANGUAGE
The question of politeness in language has been one of the most interesting
in linguistic studies since the second half of the twentieth century, and as such has
intrigued and motivated us to perform a reserch of the forms of the speech act of
polite requests in the Montenegrin language system. Interesting and complex at the
same time, primarily due to the intertwining of grammar, psychology, and
sociolinguistics, the subject of the paper was a huge challenge and asked for both
theoretical discussion and the discussion of the results obtained in practice.
This paper presents the results of a research conducted on the speakers
of the Montenegrin language with a special emphasis on the parameters region
and age, with the objective to show whether the speakers of three Montenegrin
regions and all age groups are equally likely to use more tentative language
forms of the speech act of requesting.
Key Words: politeness, the speech act of requesting, the parameter
region, the parameter age.
29
ASSESSMENT IN THE EFL READING CLASSROOM

UDK 81'243:371.3
Marija Mijukovi, University of Montenegro
Abstract: Many current researchers believe that assessment in the EFL classroom is
crucial for the effective context of teachinglearning relations. Available literature
suggests that assessment is an essential course of action in all learning, and therefore, also
in foreign language acquisition. (Jefti, 2008:25) For several decades, assessment has
aroused the interest of many researchers as it is regarded a very important aspect for EFL
learners, documenting their level of language proficiency in the EFL classroom using a
specific set of categorised and graded measures. (23) Hence, this paper investigates the
assessment of students reading comprehension in Textual Analysis lessons where
students wrote journals about how well they comprehended the texts they read in class.
On the other side, a teacher assessed their journals according to rubrics.
The aim of this research is to study the impact of the use of writing journals on students
reading comprehension, their reading comprehension post-test score and the scores
according to rubrics by which students journals were assessed.
The participants involved in the study are 25 university students of C1 reference level of
English as their foreign language. Research data was collected through the
implementation of a reading comprehension pre-test. According to the results of the test,
the students were divided into an experimental and a control group, where the
experimental group was exposed to writing journals about their reading comprehension.
The experimental group wrote journals in order to check whether they had better results
for their journals (rubric-based results) than the control group, due to their writing of
journals in reading lessons for the duration of both semesters of one academic year.
In such a manner, research data was collected by means of a quantitative analysis of a
corpus of assessment tools including a reading comprehension pre-test, journals written
by the students, and journal assessment realised through the utilisation of rubrics based
on three criteria, i.e. analysis, interconnections and self-criticism, and a reading
comprehension post-test carried out at the end of the study.
The results of our research reveal that the experimental group was more successful in
writing journals during lessons, that is, they had better rubric-based results.
The results of this research could serve as an example for future studies in the field on
different methods of assessment in the EFL classroom within reading skills and other
skills.
Key Words: EFL assessment, writing journals, rubrics, rubric criteria, relevance,
analysis, interconnections, research, C1 reference level of EFL.
The Importance of Assessment in the EFL Classroom

At the beginning of the 21st century, there has been a growing interest in
the ways of assessing language proficiency in the EFL/ESL classroom. Many

current researchers believe that assessment has a very important place in the EFL
classroom and that it needs to be developed and constantly improved, deserving
constant research-based framework in order to help teachers and learners
develop and improve the aspects they are assessing. In the EFL or ESL classroom
there are different aspects that could be assessed, such as language skills
(listening, speaking, reading and writing). In such a manner, assessment is
regarded as the process of documenting knowledge, skills or different attitudes
towards learning where the focus is on the individual learner.
Assessment, which consists of a variety of educational measures to
evaluate the value of gained knowledge, competence, ability or skill, is an
essential course of action in all learning, and therefore, also in foreign
language acquisition. This measurement of a learners level of foreign
language competence and performance in a range of different
circumstances in both methodical and accurate, has specific aims and is
based on a set of fundamental principles of assessment. This continuous
process of assessing and documenting a learners level of language
proficiency in the ESL/EFL classroom using specific set of categorized and
graded measures has been a challenge for many teachers for decades.
(Jefti, 2008: 23)
Assessment could be challenging for both teachers and learners because
the results of assessment could help teachers improve their teaching approach,
on one hand. It is a valuable tool for planning teaching, preparing the teaching
syllabus or, more widely, the education curriculum.
When results are in, the teacher can see how well the students did on the
material being assessed and check for any discrepancies between
expectations and actual performance. This information may indicate how
well the students are learning or if they have mastered the material, how
well the teacher has put across the material, and also how well the item
was written. (Cohen, 1994: 15)
In such a manner, learners could gain an insight into their learning
strengths and weaknesses where a method of assessment not only provides
accurate and productive feedback, it also encourages learners to analyse errors in
order to improve language production and to reflect on the effectiveness of their
language acquisition strategies. (24)
31
Methods of assessment
There are two different methods of assessment: formative and
summative assessment. The first one is based on the teachers diagnostic
information concerning the level of learner progress giving the learner meaningful
feedback. It is used to indicate the learners continuous progress during language
lessons in different activities, especially language skills. On the other hand,
summative tests compare all the levels of competence and performance of a
learner.
Both types of assessment could be applicable to achieving the goals of
teaching and learning language skills within the foreign language classroom. Since
the focus of this paper is on the investigation of the types of assessment for
reading comprehension and their effectiveness on reading comprehension
results, we will discuss the two means of assessment used in the study, i.e. writing
journals and scoring them through rubrics.
In this way, in the further text of this paper we discuss types of
assessment of reading comprehension in the foreign language classroom used in
our study.
In the first place, a journal is regarded as a very successful technique for
monitoring, in the case of our studys aims, reading comprehension.
In their journals, learners write what they do and the way they do it []
They also note down about the results they get by using specific methods
in class. Doing it at the moment and time when teacher requires in the
classroom, they regard learning as a whole and complete process instead
on focusing on one task and the teachers help only. (Peri, 2011: 45)11
It is also important to mention that this technique is very useful for both
the teacher and the learner. It means that the teacher can monitor and evaluate
learners understanding of the text he or she is reading by asking the learner to
write a journal about the text he or she is reading in class. To be more precise,
after reading a text in class, the teacher gives learners the format of a journal
where there are a set of questions helping learners to analyse the text in the
expected way and form. In this way, the teacher can evaluate the level of a
learners comprehension, in our case, reading comprehension. The teacher
collects the classs journals and goes over them using another means of
assessment, called rubrics.
Before we define this special and useful type of assessment, it is
significant to mention that it is used in both formative and summative
assessments because rubrics are supposed to help the students understand the
11
Translated by M.M., the author of this paper.

process/procedure of what they are learning. During formative assessment,
rubrics are actually a guide, almost like a teacher helping them, and for
summative assessment there is more emphasis on self- and peer-assessment
(self-monitoring), which is a very important part of autonomy in the classroom.
(31)
Assessing reading comprehension through rubrics
As it is already mentioned, students reading comprehension can be
assessed by rubrics in many ways. What it is important with rubrics is the fact that
students are given criteria for reading comprehension which makes their process
of writing journals easier and effective. Students know in advance what the
criteria for assessing journals are, that is, the criteria given in rubrics. In such a
way, they can pay careful attention to writing their journals, trying to do it in a
better way, at the same time questioning their own reading comprehension.
Students who are given those criteria in advance, are believed, by many
researchers, to be able to complete complex tasks.
In such a way, the students participating in our study were given the
formats of journals to write about their reading comprehension of the text they
had read in class. Also, they were given example of the rubrics their journals were
going to be assessed by.
In Table 1 is an example of a journal format.
REFLECTIVE JOURNAL
INSTRUCTIONS
PROMPTS
(Here are some prompts to help you with your
response)
Write a reflection on how you

comprehended and analysed the text.
- What did you look for first in the
text? A picture? A headline?
- How long did it take you to read and
understand the text?
- Was there anything you felt was
particularly difficult about the text?
- Did you have to look up any
unknown words?
- Were you able to guess the
meanings of some unfamiliar words?
- Have you read much in your first
language about this topic?
TITLE OF THE TEXT:

____________________________________________________________
33
Table 1: Example of the journal used in the study
As shown in Table 1, the journal consists of a set of questions the aim of

which was to help students analyse the text they had read.
However, the level of their reading comprehension was marked through
rubrics based on three criteria: analysis, interconnections and self-criticism. All
these criteria were marked on a scale from one to five. Each level had a set of
explanations concerning the mentioned criteria. Table 2 illustrates the way rubrics
were set for marking students journals.
Assessment Rubric for Student Reflection
Levels
Criteria
Reflective
student
Analysis: The reflection moves beyond a simple description

of the experience to an analysis of how the experience
contributed to the students understanding of self, others,
and/or the course concepts.
Interconnections:
The
reflection
demonstrates
connections between the experience and material from
other courses; past experience; and/or personal goals.
Self-criticism: The reflection demonstrates the ability of
the student to question his/her own biases, stereotypes,
preconceptions, and/or assumptions and define new
modes of thinking as a result.
Mark
5

Less reflective Analysis: The reflection demonstrates the students
student
attempts to analyse the experience, but the analysis lacks
depth.
Interconnections: There is less attempt in demonstrating
connections between the learning experience and previous
other personal and/or learning experiences.
Self-criticism: The reflection demonstrates the ability of
the student to question his/her own biases, stereotypes,
and preconceptions.
The least
Analysis: The student makes attempts at applying the
reflective
learning experience to understanding self, others, and/or
student
course concepts but fails to demonstrate depth of analysis.
Interconnections: There is a very slight attempt to
demonstrate connections between the learning experience
and previous other personal and/or learning experiences.
Self-criticism: There is some attempt at self-criticism, but
the self-reflection fails to demonstrate a new awareness of
personal biases, etc.
Non-reflective Analysis: Reflection does not move beyond a description of
student
the learning experience(s).
Interconnection: No attempt to demonstrate connections
to previous learning or experience.
Self-criticism: No attempt at self-criticism.
Table 2: Assessment rubric for student reflection
2-3
As shown in Table 2, the criteria given in rubrics helped the teacher to

assess the students level of reading comprehension. Also, students were aware
of these criteria so that they had the opportunity to write better journals about
the text they read in class.
The author of the study took the model of the journal from the web site
www.workshop.on.co while the rubrics are taken from the web site
www.iupui.edu where the author adjusted the questions in the journals due to
the aims of the study.
Research Questions
The research questions for the study could be framed as follows: Do
writing journals have a positive effect on better and improved reading
comprehension of learners at the university level of studies (C1 reference level of
EFL) and their reading comprehension post-test scores within an experimental
group of learners? Do students in the experimental groups have higher level scores
from rubrics used for assessing students journals? It is hypothesised by the
researcher that there will be a statistically significant positive effect on better and
35
effective reading comprehension and reading comprehension post-test scores
due to writing journals within the experimental group. It is hypothesised by the
researcher that the experimental groups have higher level scores according to
rubrics in comparison to the control groups.
Methods
The method employed for this research study was to homogenise the
sample participants according to their reading comprehension proficiency in the
form of a reading comprehension pre-test. The participants were 25 university
students with English as their foreign language in their first year of studies. In fact,
according to the Common European Framework of Reference for Languages:
Learning, Teaching, Assessment (CEFR)12 the participants of our study belonged to
the C1 reference level13.
According to the reference level of the sample participants, the author of
this study choose an online TOEFL standardised reading comprehension test from
the following web site: http://www.testpreppractice.net/TOEFL/Free-TOEFLPractice-Tests/ReadingComprehension-5.aspx. This test is aimed at students of
English as a foreign language at the university level of studies and it was in
accordance with the level of our sample of participants. Additionally, in order to
check the readability of the test and its applicability to the C1 reference level, we
used Flesch-Kincaid readability formulae.14 The author of this study retrieved the
12
The Common European Framework of Reference for Languages: Learning, Teaching,

Assessment, abbreviated to CEFR, is a guideline used to describe achievements of learners of
foreign languages across Europe It was put together by the Council of Europe as the main part
of the project "Language Learning for European Citizenship" between 1989 and 1996. Its main aim
is to provide a method of learning, teaching and assessing which applies to all languages in
Europe. In November 2001 a European Union Council Resolution recommended using the CEFR to
set up systems of validation of language ability. The six reference levels are becoming widely
accepted as the European standard for grading an individual's language proficiency. Taken from
http://en.wikipedia.org/wiki/Common_European_Framework_of_Reference_for_Languages#Com
mon_reference_levels. Retrieved 2 May 2014 at 11:08 AM
13
CEFR divides learners into six levels: A (Basic user): A1 (Beginner), A2 (Elementary); B (Basic
user): B1 (Intermediate), B2 (Upper-intermediate); C (Proficient user): C1 (Proficiency or
advanced), C2 (Mastery or proficiency).
14
The Flesch/FleschKincaid readability tests are readability tests designed to indicate
comprehension difficulty when reading a passage of contemporary academic English. There are
two tests, the Flesch Reading Ease, and the FleschKincaid Grade Level. Although they use the
same core measures (word length and sentence length), they have different weighting factors.
The results of the two tests correlate approximately inversely: a text with a comparatively high
score on the Reading Ease test should have a lower score on the Grade Level test. Taken from
http://en.wikipedia.org/wiki/Flesch%E2%80%93Kincaid_readability_tests. Retrieved 2 May 2014
at 11:36 AM

formulas from the web site www.readabilityformulas.com/six-readabilityformulas.php.
According to the results of the reading comprehension pre-test, the
students were divided into an experimental group (12 students) and a control
group (13 students) where the experimental group wrote journals in order to
check whether the experimental group improved in their reading comprehension
thanks to the use of writing journals and their assessment through rubrics. The
control group did not receive any additional instruction.
The reading comprehension post-testing was done in a quantitative
manner in order to investigate progression in reading comprehension between
the experimental and control groups, to check whether the experimental groups
were more successful due to the fact that they used an additional tool in reading,
i.e. writing journals about their reading tasks in class.
Students reading comprehension was judged through multiple-choice
questions about the text in both groups and through journals that were assessed
through grading rubrics in the experimental group only.
The success was judged according to the difference in average scores
between pre- and post-testing and between the rubric-based scores and posttesting, where we included correlation between the two in order to check the
validity and reliability of both instruments. The data was analysed with the
program SPSS 17.0.
Results
The results of the study demonstrate that the experimental group which
wrote journals about their reading comprehension scored higher on their reading
comprehension post-test than was the case with the control group. These results
also lend validity and reliability to the effectiveness of writing journals on reading
comprehension. In such a manner, the results of the correlation between posttest results and rubric-based scores will also be presented here.
Figure 1 shows the results of the reading comprehension post-test scores
for both the experimental and control group.
37
Reading comprehension posttest results

14.08
11.85
10
0
1
experimental group
control group
Figure 1: Post-test score average
As illustrated in the graph, the average post-test score for students in the
experimental group was 14.08 ( =14.08) while the control group had an average
post-test score of =11.85. The t-test result on the sample of 25 students was
3.443 with a statistical coefficient of p=0.002 which means that with a 95%
confidence interval we observe a statistically significant difference between the
experimental and control group. In this case, the researchers hypothesis that
there will be a statistically significant positive effect on better and more effective
reading comprehension and their reading comprehension post-test results as
well, due to writing journals within experimental group is justified.
Figure 2 shows the journal scoring average based on the rubric criterion of
analysis.
Analysis
4
3
2
1
0
3.08
2.46
experimental group
control group
Figure 2: Criterion of analysis scoring average
As illustrated in the graph, the average score for the criterion of analysis
in the experimental group was 3.08 ( =14.08) with a standard deviation of
s=0.79 while the control group had an average score of =2.46 with a standard

deviation of s=0.52. The t-test result on the sample of 25 students was 2.338 with
a statistical coefficient of p=0.028 which means that with 99% confidence we
observe a statistically significant difference between the experimental and control
group.
Figure 3 shows the journal scoring average based on the rubric criterion of
interconnections.
Interconnections
4
3
2
1
0
2.67
1.69
1
experimental group
control group
Figure 3: Criterion of interconnections scoring average
As illustrated in the graph, the average score for the criterion of

interconnections in the experimental group was 2.67 ( =2.67) with a standard
deviation of s=0.65 while the control group had an average score of =1.69 with
a standard deviation of s=0.48. The t-test result on the sample of 25 students was
4.281 with statistical coefficient of p=0.000 which means that with 99%
confidence we observe a statistically significant difference between the
experimental and control group.
Figure 4 shows the journal scoring average based on the rubrics criterion
of self-criticism.
Self-criticism
4
3
2
1
0
3
1.38
1
experimental group
control group
Figure 4: Criterion of self-criticism scoring average
As illustrated in the graph, the average score for the criterion of selfcriticism in the experimental group was 3 ( =3) with a standard deviation of
39
s=0.95, while the control group had an average score of =1.38 with a standard
deviation of s=0.51. The t-test result on the sample of 25 students was 5.352 with
a statistical coefficient of p=0.000, which means that with 99% confidence we
observe a statistically significant difference between the experimental and control
groups.
According to the results based on three criteria of the rubrics, i.e. analysis,
interconnections and self-criticism, the researchers hypothesis that experimental
group have higher level scores of rubrics in comparison to control group is
justified.
Correlation between Reading Comprehension Post-test Results and Rubric
Results
Correlation between the instruments used in the study, i.e. the reading
comprehension post-test and rubric-based results (based on the abovementioned
three criteria) is calculated by the Pearson coefficient of correlation (r) 15 .
According to the values of the post-test and rubrics, we obtained the following
correlation results given in table 3:
r
p
n
0.485
0.013
25
Table 3: Correlation between post-test and rubrics results
According to table 3, we can conclude that on the sample of 25

participants (n=25), we observed a positive correlation of r=0.49 with a statistical
coefficient of p=0.013 which means that with 95% confidence we observe that
students with higher scores of rubrics have higher scores in the post-test.
Discussion
The results of the study show that the experimental group which wrote
journals during reading lessons scored higher on their reading comprehension
post-test and the rubrics including all three criteria used for assessing journals.
The results of both the post-test and rubrics where their reliability is calculated
through the Pearson coefficient of correlation, give validity to the effectiveness of
using journals for improving and developing reading comprehension.
15
It is widely used in science as a measure of the degree of linear dependence between two
variables. The value of this coefficient ranges from +1 to 1. + shows positive correlation; shows
negative correlation.

Further studies could be conducted to observe the significance of
different types of assessment (especially writing journals and scoring them by
rubrics) not just within reading comprehension but also within other language
skills, such as listening, speaking and writing.
Conclusion
Based on the findings elaborated in the previous sections of the paper,
we conclude that writing journals and using rubrics to score them do have a
positive effect on students reading comprehension and scores in the reading
comprehension post-test. Students in the experimental group that wrote journals
about how they comprehended the text they had read in class had better results
from the rubrics and reading comprehension post-test than did the control group.
As a result, further research is recommended in order to find and
demonstrate all the methods of assessment either of reading comprehension or
other skills.
Bibliography:
Cohen, D. Andrew. Assessing Language Ability in the Classroom. Boston: Heinle
and Heinle, 1994.
Jefti, Draginja. Assessment in the EFL/ESL Classroom. Evaluacija u nastavi
jezika i knjievnosti. Zbornik radova. Ed. Julijana Vuo and Biljana
Milatovi, Niki: Filozofski fakultet Niki, 2008: 23-39.
Mijukovi, Marija. Metacognitive Strategies within Foreign Language Reading
Classroom. International Journal on Literature, Linguistics and
Interdisciplinary Studies, Anglisticum 2.4 (August 2013): 13-18. Info
Media Group Macedonia. August 2013.
Mijukovi, Marija. Comprehending the Text through the Use of Metacognitive
Strategies. International Journal on Literature, Linguistics and
Interdisciplinary Studies, Anglisticum 2.6 (December, 2013): 57-63. Info
Media Group Macedonia. December 2013.
Mumin, Marija. How do we develop reading skills in the second language
classroom? Interkatedarska konferencija anglistikih katedri.
Ed.Vladimir . Jovanovi, Ni: Filozofski fakultet u Niu, 2007. 291-297
Peri, Nataa. Autonomija uenika.. Naa kola. Komunikacijom do znanja. (Ed.)
Goranovi Pavle, Podgorica: Zavod za kolstvo, 2011. 39-51
41
Online Resources
www.workshop.on.co. 3 August 2010.
www.iupui.edu. 3 August 2010.
http://www.testpreppractice.net/TOEFL/Free-TOEFL-PracticeTests/ReadingComprehension-5.aspx 15 August 2011.
www.readabilityformulas.com/six-readability-formulas.php. 27 Decembar 2010.
http://en.wikipedia.org/wiki/Common_European_Framework_of_Reference_fo
r_Languages#Common_reference_levels. 2 May 2014.
http://en.wikipedia.org/wiki/Flesch%E2%80%93Kincaid_readability_tests.
2
May 2014.

,

.
,
, ,
, .
,
, .

C1 (

).
,
,
,
, ,
, .

, ,
, ,
,
.
,
,
.

.
SPSS 17.0
.
,
, ,
.
.

,
, , .
: ,
, , , ,
, 1 .
Studije knjievnosti i kulture /

Literary and Cultural Studies
45
DUBITO ERGO SUM: MILTONS SATAN AS THE EMBODIMENT

OF CARTESIAN PHILOSOPHY
UDK 82.0916:101.1
UDK 821.111.09-13 Milton J.
Branko Marijanovi, University of Mostar
Abstract: This work attempts to show the inseparable connection between the
philosophy and literature of the seventeenth century on the basis of the interrelations
between John Miltons epic Paradise Lost and Descartes philosophical work. By
stressing the connection between Cartesian philosophy and Miltons epic Bogdan
Suhodolskis thesis that non-philosophical texts have very often been indispensable for
understanding both the philosophy and the spirit of an age is proved to be true. It is
contended that the spirit of the seventeenth century can be faithfully recreated only by an
integrative approach, i.e. by combining and simultaneous analysis of works of
philosophical and non-philosophical nature. Doubt, experimenting and a wide array of
other Cartesian notions, dispersed throughout Paradise Lost, seem to be significant
features of Satans character, a convincing confirmation of Suhodolskis thesis and a
rewarding way of recreating and understanding the intellectual climate of the seventeenth
century.
Key words: Milton, Paradise Lost, Descartes, Satan, doubt, individualism, inductive
method, integrative approach.
As Bogdan Suhodolski points out in his book Moderna filozofija ovjeka

(Modern Philosophy of Man), the history of philosophy cannot either be
understood or fully appreciated if ones investigations are restricted only to the
works that are strictly labeled as philosophical. According to Suhodolski, the works
that significantly influenced the history of philosophy, or the way of thinking in
general, were very often not of philosophical nature at all. The Bible may be the
most striking example, as well as Dantes Divine Comedy (21). No serious study of
the Renaissance, even if it is not a literary one, can afford not to mention
Shakespeare and/or his characters, Montaigne and his Essays, or Cervantes and
his Don Quixote.
According to Ian Johnston, great epics very often describe an era coming
to its end, a way of living and thinking that is about to disappear and be replaced
by a fresh world view (On Milton, Paradise Lost, n.p.). Accordingly, Miltons
Paradise Lost represents the shift from a world of predictability and unchangeable
stability that characterized the Middle Ages to the world of modernity in which
the only constancy is the change itself. This shift originated in the new way of
thinking that promulgated doubt or questioning of the unquestioned truths and

the seemingly perfect and eternal world order, and this new attitude to
knowledge became the landmark of early modern scientific discourse and
philosophy. It also became integrated, whether deliberately or incidentally, as a
way of life in the world of Miltons grand epic. Needless to say, Satan is the main
cause of revolutionary changes in Miltons work, but his behavior, his soliloquies
and his ideas happen to incorporate and bring to life many of Cartesian teachings.
Both Milton and Descartes thought of their work as radically new and
both of them tried to provide a rational account of their revolutionary ideas.
Milton wanted to pursue things unattempted yet in prose or rhyme (PL, 1. 16)
and to justify the ways of God to men (PL. 1. 26). Johnston claims that
Descartes attempt to provide a rational justification of his new approach to
natural science is more important than his practical contribution to it, no matter
how big and important his scientific achievements may be. Johnston says that
this philosophical basis of his scientific writing and the corollaries which arise
from it give Descartes text an enormous importance, over and above any new
discoveries or theories he announces (On Rene Descartes Discourse on Method
n.p.). In numerous instances, Milton has been described as an all-integrating
figure, a writer who, in his person and in his work, comprises all major tendencies
of the century (Daiches 390) and who, more than any other English author, was
directly involved in the intellectual and political shaping of his age (Bradford 4).
Similar claims can be made about Descartes who, undoubtedly, shaped the spirit
of the age and introduced a revolutionary way of thinking in his philosophy.
Although Milton might have read Descartes Principles of Philosophy at Nathan
Pagets library, we cannot be sure if it ever happened (Fallon 9). Nevertheless,
Milton and Descartes did share the same spirit, pregnant with revolutionary ideas,
and it is out of this spirit that Miltons Satan emerges as its perfect embodiment.
Milton and Descartes were not the only revolutionary minds of their
period. The early modern period was so abundant in revolutionary potential and
genial minds that their presence in such a quantity is hard to explain. It certainly
cannot be attributed solely to the advancement of scientific equipment or to the
rise of general knowledge. As Toby Huff argues, although Arab astronomers had
all the information Kepler had at his disposal, none of them had thought it
through to the heliocentric system. Huff concludes that the difference was in
attitude, in the way of thinking, or, as he puts it, in the amount of organized
skepticism (Watson 475). And the term organized skepticism seems to be crucial
to the early modern period, to the philosophy of the age as well as to Miltons
epic, which due to Satans thoughts and actions seems to be pervaded by doubt.
Satans reasoning may serve as an outstanding example of this newly evolved
attitude to societal structure, religious authorities and the world in general.
Luthers rebellion against the Pope and the Catholic Church started as an
expression of individual protest and disgust over certain church practices but,
incidentally, it evolved into a widespread revolution that changed the course of
47
history. As Richard Tarnas puts it, while its essential character [of the
Reformation] was so intensely and unambiguously religious, its ultimate effects
on Western culture were profoundly secularizing, and in multiple, mutually
reinforcing ways (218). Many scientists and thinkers of the seventeenth century
were, unconsciously and/or involuntarily, stretched between the tradition and the
modernity, and their discoveries lead to many unwanted and unexpected
consequences. It could be said that the unpredictable revolutionary potential of
the whole age was embedded in the terms incidental or involuntary. Luther never
intended to set the whole Europe on fire, but, nevertheless, it did happen.
Descartes never thought that his ideas, which were supposed to rationally justify
religious truths, would be a foundation of all subsequent scientific skepticism and
all-pervasive doubt that would irrevocably destroy most of religious dogmas of
the time. The list of incidental revolutionaries extends to the protagonists of
Miltons Paradise Lost. Satan is not explicitly against God himself at the beginning.
Initially, he just opposes the Son and starts the conflict in Heaven by expressing
his protest against the anointment of the Son as Gods heir to the Heavenly
Throne, but his dissatisfaction ends in a war extending indefinitely both in time
and space. Adam and Eve commit the original sin without realizing that it will
affect their posterity until the end of time.
By trying to reconcile God and science or by trying to prove the existence
of God by mathematical means, Descartes unintentionally provides the basis for a
modern way of thinking in which, as a consequence of the Cartesian doubt or
search for uncertainties and inconsistencies in any way of thinking, nothing is so
sacred that it cannot be doubted and examined to the smallest detail. Philip
Stokes describes this way of obtaining incontrovertible knowledge in the following
way:
Rather than attempt to examine and order each belief in turn, he
decides to examine his beliefs against a method of doubt. The method
of doubt consists in questioning the source of his beliefs and asking
whether that source is infallible. If not, he can be sure that any belief
from that source cannot be relied upon to provide the foundations of
knowledge. (73)
If doubt is placed in the center of the Cartesian universe, it is inevitable
that uncertainties and inconsistencies will arise everywhere. Once the doubt is
planted, it is destined to grow and take over the place of the long believed truths
and unquestioned theories. Descartes initiates this type of revolution by placing a
doubter, as Daniel J. Boorstin calls him (143), into the middle of the intellectual
universe, and this doubter becomes a catalyst of all the future philosophy, both
for Descartes himself and for the generations to come. By introducing a doubter
Descartes also introduces individualism into philosophy; his doubting individual is

not a representative of a class and once it comes onto the stage it is destined
never to leave it. Consequently, universal truths become legible to re-examination
because anything which admits of the slightest doubt I will set aside just as if I
had found it to be wholly false (Meditations, 16).
Traditional societal structure and the teachings of the Church provided
the most fertile ground for the growth of the Cartesian doubt. Consequently, the
divine order gradually gets replaced by natural order, and the divine rules leave
space for mechanical, scientific ones. Science becomes the unifying factor of the
modern world. Along with capitalism it transcends all borders and connects
people on a different plain. Knowledge and the belief in reason take the place of
religion. They make people turn to everyday, practical world and leave religion to
individual conscience of citizens. Needless to say, this change did not happen
suddenly; it was a gradual process, a continual shift in the way of thinking, which
eventually resulted in separating the public and private spheres of life and placing
religion into the latter one. Cartesian dualism, i.e. Descartes splitting of the
individual into two interacting entities body and mind will prove fruitful in the
unintended field. As Bertrand Russell points out, Descartes' fundamental
certainty, 'I think, therefore I am', made the basis of knowledge different for each
person, since for each the starting-point was his own existence, not that of other
individuals or of the community (643).
In Miltons Paradise Lost, the shift from the world of predictability and
unchangeable stability to the world of continual changes is more sudden, but,
nevertheless, it is connected to the appearance of a doubting individual. While
one could argue whether Satan is the main protagonist of Paradise Lost, there is
no doubt that he is the central figure, the most vibrant personality and thinker
whether we agree with him or not and, above all, a doubter placed in the center
of Miltons universe. He doubts everything: God's omniscience, omnipotence,
goodness, fairness, perfection. Nothing seems to escape his omnipresent doubt.
Satan's state of mind, his desire to bring everything into question, his disbelief in
everything until proved otherwise, reflect Descartes own inquisitive mind.
Is it not one and the same I who is now doubting almost everything,
who nonetheless understands some things, who affirms that this one
thing is true, denies everything else, desires to know more, is unwilling to
be deceived, imagines many things even involuntarily, and is aware of
many things which apparently come from the senses? Are not all these
things just as true as the fact that I exist, even if I am asleep all the time,
and even if he who created me is doing all he can to deceive me?
(Meditations, 31)
It is interesting that Miltons doubter emerges at the time of political and
social harmony in Heaven. The original state of things in Heaven before Satans
49
rebellion must have been exactly the same as the current state among the
unfallen angels, as described by Raphael in Book 5:
Myself, and all the Angelic Host, that stand
In sight of God enthroned, our happy state
Hold, as you yours, while our obedience holds;
On other surety none: freely we serve.
Because we freely love, as in our will
To love or not; in this we stand or fall:
And some are fallen, to disobedience fallen,
And so from Heaven to deepest Hell. O fall
From what high state of bliss into what woe! (PL, 5. 535-43)
The angelic state of bliss stems from their uniformity in willing servitude and
obedience, from their uniformity of thought and action. However, in his refutal of
Abdiel, Satan challenges this uniformity by articulating a strong difference in
opinion concerning the hierarchy of Heaven and the anointment of the Son, and
this challenge ensues from Satans awakened individuality and the growing selfrespect and self-awareness.
When this creation was? Rememberest thou
Thy making, while the Maker gave thee being?
We know no time when we were not as now,
Know none before us, self-begot, self-raised
By our own quickening power, when fatal course
Had circled his full orb, the birth mature
Of this our native heaven, ethereal sons.
Our puissance is our own; our own right hand
Shall teach us highest deeds, by proof to try
Who is our equal: then thou shalt behold
Whether by supplication we intend
Address, and to begirt the Almighty Throne
Beseeching or besieging. This report
These tidings, carry to the anointed King, (PL, 5. 857-70)
As Russel would say, Satan takes his own existence as the starting point, the basis
of knowledge, disregarding others and the community or the existence of any
type of reality beyond the scope of his mind. Once when a seed of doubt has been
planted in his heart, Satan does not even accept the fact that God created them.
He decides to test Gods power and almightiness. He claims equality with both the
Father and the Son, the attitude nicely summed up by Satan himself at the
beginning of Paradise Lost. He says that Who now is Sovran can dispose and bid /

What shall be right: farthest from him is best, / Whom reason hath equalled, force
hath made supreme / Above his equals (1. 246-249). It is clear that Satan, at a
later stage, challenges even Gods morality by claiming it to be an imposition of
the stronger party on a militarily weaker one and far away from a vision of the
infallible, divinely originated justice.
The initial cause of doubt may be traced to the anointment of the Son.
This act on Gods part incites Satans rebellion because he is unable to stand the
obvious absence of meritocracy in Gods judgment and actions. He feels that he
deserves more than the Son whose only merit at that point of time is his being
born to the right father. To Satan this incident serves as a clear sign of nepotism,
and consequently, of imperfection on Gods part. Although indirectly, even God
himself acknowledges the rightness of Satans claim because, after the rebellion,
God carefully arranges events in order to bring glory and merit to his son. The
strategy itself may be perfect but the being devising it does not fit into the vision
of a benevolent and perfect heavenly ruler. Descartes says that if a smallest detail
of a structure is doubted, the whole structure must be discarded as false
(Meditations, 16), and, accordingly, Satan discards the notion of divine perfection
and benevolence as false. The biased and nepotistic strategy is visible in the
following verses from Book 6 of Paradise Lost.
Had not the Almighty Father, where he sits
Shrined in his sanctuary of Heaven secure,
Consulting on the sum of things, foreseen
This tumult and permitted all, advised,
That his great purpose he might so fulfill
To honour his anointed Son, avenged
Upon his enemies, and to declare
All power on him transferred: []
Into thee such virtue and grace
Immense I have transfused, that all may know
In Heaven and Hell thy power above compare,
And this perverse commotion governed thus,
To manifest thee worthiest to be Heir, and to be King
by sacred unction, thy deserved right. (671-709, emphasis mine)
In Book 6 Satan loudly articulates his doubt in Gods omnipotence and
omniscience because, according to his opinion, God has failed to judge the
strength of the rebelling army appropriately, which results in what Satan deems
to be their first victory.
What Heavens Lord had powerfulest to send
Against us from about his throne, and judged
51
Sufficient to subdue us to his will,
But proves not so, then fallible, it seems,
Of future we may deem him, though till now
Omniscient thought. (PL, 6. 425-30)
The above text serves as a perfect illustration of numerous truths appearing
throughout the epic. What Satan considers Gods lack of knowledge and a clear
sign of imperfection, God sees as a stage of a carefully arranged plan to glorify his
Son. Even if Satan had been aware that everything had been staged, he would
have used the incident to prove Gods imperfection because God acted in a
nepotistic and cruel way. God treated both his and the enemy army as means for
achieving his, in Satans eyes, selfish goal to promote his Son. Such an action
clearly goes against Kants categorical imperative, which prescribes to act so that
you treat humanity, both in your own person and in that of another, always as an
end and never merely as a means (Kant 38). The questionable morality of such
an act solidifies Satans doubt of Gods perfection.
Another example of a Cartesian precept of doubting a whole on the
basis of a suspicious and fallacious detail, is found in the figure of Satan himself.
He is usually described as the embodiment of all evil, or as a being deprived of all
good. But, Milton does not present Satan in the way he is usually presented. In
more than one instance, Milton presents Satan as an affectionate figure, full of
evil but filled with positive emotions as well. The scene when Satan admires Eve
may serve as an illustrative example because Milton says that That space the Evil
One abstracted stood / From his own evil, and for the time remained / Stupidly
good, of enmity disarmed (PL, 9. 463-465). If Satan stood abstracted from his
own evil one cannot but conclude that the remaining part consisted of some
good. If there had not been any good, nothing would have remained out of him,
as Fallon rightly points out (169). This logic adds new power to Descartes precept
of doubting the whole structure if parts of it are found to be fallacious. In the light
of the above stated examples one must conclude that the structure of the beliefs
in Gods perfect goodness or Satans utter evilness, as they are presented in
Paradise Lost, is not so firm and sound as it is usually presented in traditional
Christianity.
Apparently, Satans attitude is shared by numerous prominent leaders of
Heavenly army because many of them join Satan and never look back. They must
have been among the mightiest of all angels because one third of the rebelling
angels ventured to start a war against the rest of the Heavenly army never
doubting their success until the moment the Son gets involved in the battle. In his
Discourse on Method Descartes says that the greatest souls are capable of the
greatest vices as well as of the greatest virtues (1). Consequently, if Satan is
represented as the Archenemy, as the epitome of evil, as the vice incorporated
into one substance, then Satans claim is justified. If, as Descartes formulates it,

the greatest souls are capable of the greatest vices, it means that at the moment
of his conversion Satan truly was the greatest soul in Heaven, after God himself.
Such reasoning might explain the origin of Satans inflated self-esteem and his
unshakeable faith in his abilities. By means of this negative analogy, based on
Descartes precept, one can get a sense of Satans position and might before the
rebellion. If Satan is considered to be the greatest enemy that God has, that
entails that Satan undoubtedly was the greatest among the faithful angels while
he was serving God, which partly justifies his seditious actions and his opposition
to the anointment of the Son.
Stephen M. Fallon points out that the devils party represents the
emerging capitalism and materialism, and God punishes them accordingly, in a
material way. Materiality of the world, in general, seems to be gaining in
importance leading Milton to one of his heretical postulates concerning the way
of creation of the universe. Namely, Milton advocates the view that God does not
create the universe ex nihilo (from nothing); instead; God created ex deo (i.e. out
of himself or out of his substance) and ex materia (from matter) (Loewenstein
31). Even when punishing the rebels and sinners God has in mind the Cartesian
division between body and mind. Adam and Eve are punished physically, by
being expelled from Paradise and by making their bodies mortal and subject to
disease. Their minds seem to remain capable of angelic heights, in Thomas
Aquinas sense of the word. The same principle applies to Satan. He is punished
physically by being turned into a serpent but his mind seems also to remain intact,
i.e. purely Satanic. Satans version of Cartesian dualism is nicely shown in the
following verses:
Hail, horrors! hail,
Infernal World! and thou, profoundest Hell,
Receive thy new possessor one who brings
A mind not to be changed by place or time,
The mind is its own place, and in itself
Can make a Heaven of Hell, a Hell of Heaven. (PL, 1. 250-6, emphasis
mine)
Descartes embraces his imperfections as a human being but never forgets
the fact that people are the only creatures in the world capable of thinking. As
Joseph Almog asks himself, How can there be in nature as part and parcel of
nature a human being, the one and only being in nature that thinks? (3).
Descartes is fully aware that every human being is weak, fallible and intellectually
limited, no matter how appreciated he/she may be for his/her intellectual
abilities. Human beings are capable of stupendous achievements but some kind of
limitation will arise sooner or later, no matter how clever or talented they are.
And it is on this awareness of human imperfection that Descartes founds his
53
whole philosophy and even his belief in God. He contends that he, as an imperfect
being, cannot conceive absolute perfection because all cause must have the effect
in itself (Meditations, 34). He is capable of imagining absolute perfection but, in
the light of the preceding notion, he, as an imperfect being, is unable to produce
that image of perfection. It is evident to him that he has the idea of perfection in
him, so he supposes that the only way he could have got that idea is that God, as
a perfect and self-sufficient being, had put it there. This logic implies that the
cause of that perfection is situated somewhere else, in that higher being, i.e. God.
Nothing is perfect if it does not exist, so if God is perfect, and to Descartes it is
indubitable, it is necessary that he exists.
This dichotomy between Gods perfection and the imperfection of the
entire created world will prove to be one of the key issues among the
protagonists of Miltons Paradise Lost. Satan puts Descartes reasoning on its head
and uses it for his own purposes. The same line of reasoning leads Descartes to
the image of a perfect God while the very same proofs of imperfections around
him lead Satan to the completely opposite conclusion, according to which God, if
judged by his creations, is powerful but far from being perfect. Satan explores the
created world analytically, item by item, and, following Aristotles precept (The
Politics, 53) makes a sense of a whole by examining individual parts of the
creation. Naturally, while inspecting individual objects and created beings Satan
continually discovers imperfect creations and on the basis of that builds a vision of
an imperfect world and, which is even more significant, of an imperfect creator.
He uses himself as a proof of Gods imperfection and he firmly and rightly believes
in the corruptibility of Gods most recent creations, the people. On the basis of his
belief in the corruptibility of people he puts himself in danger, travels across the
Chaos and all the created world in order to find that new race and have his
revenge on them. Had he deemed them to be insusceptible to temptation and
sin, he would have never undertaken such a perilous quest. Satan sees that one
third of the angels have remained with him although all of them had a chance to
repent and return to God, as Abdiel did. All of them had lived with God all their
lives and watched His perfection every day. If they decided to leave that life of
supposed bliss, one must conclude that that perfection was not so perfect after
all. Satans reasoning is inductive in its nature and entails all the benefits and
limitations of a modern scientific thinking, which characterizes the whole modern
era. Satan seems to follow W. C. Cliffords imperative which clearly says that no
simplicity of mind, no obscurity of station, can escape the universal duty of
questioning all that we believe (The Ethics of Belief, n.p.). Furthermore, Clifford
stresses the fact that it takes a courageous and intellectually bold person to
question universal truths because the sense of power attached to a sense of
knowledge [] makes men desirous of believing, and afraid of doubting (The
Ethics, n.p.), which, again, if applied to Satan, sheds a new light on his personality
and proves him to be much more than a mere incarnation of evil.

After the first battle, when the fallen angels wake up from bedazzlement
and stupor, Satan starts testing the limits of Gods power. All other rebel angels
are stupefied and depressed because of their defeat, but Satan immediately takes
over the leading role again and sees the positive aspects of their unenviable
situation. He reasons like Descartes who says that we need to know that
absolutely all substances, or things which must be created by God in order to
exist, are by their nature incorruptible and cannot ever cease to exist unless they
are reduced to nothingness by Gods denying his concurrence to them
(Meditations, 10). In the same line of thinking, Satan sees that they have not been
destroyed and that they have not been reduced to nothing, which proves to him
that God either cannot or will not destroy them completely. He does not care
much which of the two it is. Satans comrade Beelzebub wonders as well why the
Almighty has left them their spirit and strength entire (PL, 1. 146). The presence
and existence of evil in the world is often justified by the need of people to be
able to differentiate between the good and the bad by means of contrast. Even if
this view is taken as plausible it serves as additional proof that God may be using
Satan and his followers for his purposes and extending their existence
deliberately, or, which is even worse, it means that God cannot destroy heavenly
spirits no matter what they do. Anyway, the awareness of the fact that he is not
nothing, and that he exists almost in the same form, immediately gives Satan
strength to try to build himself into a new something. His doubt gains in power
and he uses similar reasoning to encourage his fellow rebels to continue their
fight by new methods. He delivers a convincing and invigorating pep-up speech
which doubles the zeal of his allies and prepares them for another combat in
Heaven. Having survived the first battle, Satan follows the line of thinking
presented in the above passage by Descartes in which it is contended that the
essence of a being is eternal unless God denies His concurrence to it. Beelzebubs
version of this concept and the determination to make use of Gods obvious
concurrence to their existence is presented in the following lines:
Too well I see and rue the dire event
That, with sad overthrow and foul defeat,
Hath lost us Heaven, and all this mighty host
In horrible destruction laid thus low,
As far as gods and Heavenly Essences
Can perish: for the mind and spirit remains
Invincible and vigour soon returns (PL, 1. 134-40)
A bit later Satan stresses the fact that they resisted the army of the
supposedly omnipotent God for three days and survived. He, wisely, draws a
conclusion that if they were able to resist the armies of Heaven for three days,
then, provided that they be better equipped for war than in the first battle, they
55
should be able to do it for eternity. Their very existence starts to infuse life energy
into him and he transfers that positive spirit to his warriors. He decides to
organize a council and see what their hopes for the future are, or at least what
resolution they may get from despair (PL, 1. 191). At this point he presents a
truly admirable figure, a rebel with a cause, a fighter against the tyranny in
Heaven. This impression lasts for a short time because as the action develops his
motives and behavior show clear signs of degradation.
In his Meditations, Descartes involuntarily describes the cause and nature
of Satan's fall, which adds supplementary evidence for the need of a philosophical
analysis of Paradise Lost. While contemplating possible causes of sin and
unintended mistakes Descartes contrasts the scope of will and the scope of
intellect, intellectual power or knowledge in general. The discrepancy between
the will and the ability to make the wishes true seems to be the cause of all error
and/or sin. The similarity in the way of thinking becomes apparent if one
compares verses from Book 1 of Paradise Lost and an extract from Descartes
Meditations. After the initial defeat, Satan recapitulates the reasons for their
failure in the following way:
O myriads of immortal spirits! O Powers
Matchless, but with the Almighty!- and that strife
Was not inglorious, though the event was dire,
As this place testifies, and this dire change,
Hateful to utter. But what power of mind,
Foreseeing or presaging, from the depth
Of knowledge past or present could have feared
How such united force of gods, how such
As stood like these, could ever know repulse?
For who can yet believe, though after loss,
That all these puissant legions, whose exile
Hath emptied Heaven, shall fail to reascend,
Self-raised, and repossess their native seat? (PL, 622-34)
These verses clearly show a positive attitude and the ability to see the good side
of the coin, even in situations when one is desperate or defeated, but the
inability of the devils to judge their power objectively and the inclination to set
their goals according to their desires rather than abilities is obvious. As if talking
about the above cited verses from Paradise Lost, Descartes summarizes the
fallaciousness of such reasoning in the following extract from his Meditations:
From these considerations I perceive that the power of willing which I
received from God is not, when considered in itself, the cause of my
mistakes; for it is both extremely ample and also perfect of its kind. Nor is

my power of understanding to blame; for since my understanding comes
from God, everything that I understand I undoubtedly understand
correctly, and any error here is impossible. So what then is the source of
my mistakes? It must be simply this: the scope of the will is wider than
that of the intellect; but instead of restricting it within the same limits, I
extend its use to matters which I do not understand. Since the will is
indifferent in such cases, it easily turns aside from what is true and good,
and this is the source of my error and sin. (40-1)
While trying to explain the origin of error, or the origin of evil, Descartes contends
that there is a big disproportion between human intellect and human will.
Essentially, he claims that error arises out of situations when will outgrows human
intellect and makes a decision concerning matters out of reach of the limited
human mind. It can be due to passions, the deceptive nature of our sensory
organs or the impatience in following the prescribed procedure leading to an
incontrovertible statement. Sometimes an error appears due to the confluence of
the above stated factors. In Satans case the conflict between real ability and
aspirations is more than obvious. In Book 2 he is said to be raised by merit in Hell
To that bad eminence; and, from despair / Thus high uplifted beyond hope,
aspires / Beyond thus high, insatiate to pursue / Vain war with Heaven (PL, 2. 69). He and his followers do not accept God as a higher being which is destined to
rule for ever but as someone who is simply stronger than them in military terms.
In Book 1 Satan says that he who reigns / Monarch in Heaven till then as one
secure / Sat on his throne, upheld by old repute, / Consent or custom, and his regal
state / Put forth at full, but still his strength concealed, / Which tempted our
attempt, and wrought our fall (PL, 1. 637-43, emphasis mine). His disappointment
with the way God governs the created world has increased to such measure that
he denies God any superiority at all, except in brute, military force which he has to
acknowledge after he and his army have been defeated. Satans passions and the
desire to rule overcome him and direct all his actions, although, gradually, he
becomes aware of the discrepancy between his wishes and his abilities to change
the existing order of things.
In his lengthy speech in Book 4 of Paradise Lost, Satan recounts the
causes of his fall, reveals the awareness of his error but also the impossibility of
return. Satan treads in the direction he has been going for a certain period of
time, although he is aware that it is the wrong path. He does not mind where he
will eventually arrive, provided that he does not return to the place where he
started his journey because he finds that place abominable. He decides to
proceed in the same direction knowing that any destination will take him further
from his point of departure. In the rare instances when his conscience bothers
him, he subdues it by the power of will and by self-deceiving rhetoric, which
enables him to push forward. The underlying logic of the following verses will be
57
compared with an extract from Descartes Discourse on Method which contains
almost identical thoughts.
In misery; such joy ambition finds.
But say I could repent and could obtain
By act of grace my former state; how soon
Would height recall high thoughts, how soon unsay
What feigned submission swore: ease would recant
Vows made in pain, as violent and void.
For never can true reconcilement grow
Where wounds of deadly hate have pierced so deep:
Which would but lead me to a worse relapse,
And heavier fall: so should I purchase dear
Short intermission bought with double smart.
This knows my punisher; therefore as far
From granting he, as I from begging peace:
All hope excluded thus, behold instead
Of us outcast, exiled, his new delight,
Mankind created, and for him this world.
So farewell hope, and with hope farewell fear,
Farewell remorse: all good to me is lost;
Evil be thou my good; by thee at least
Divided empire with heavens king I hold
By thee, and more than half perhaps will reign (PL, 4. 92-112)
The above text and the corresponding thoughts seem to be advocated
and replicated by Descartes in the following extract from his Discourse on
Method, which proves, once more, the apparent analogy in the way of thinking
between Descartes and Milton.
My second maxim was to be as firm and resolute in my actions as I could,
and to follow the most doubtful opinions, once I had decided on them,
with no less constancy than if they had been very well assured. In this I
would be imitating travelers who, finding themselves lost in some forest,
should not wander about turning this way and that, nor, worse still, stop
in one place, but should always walk in as straight a line as they can in
one direction and never change it for feeble reasons, even if at the outset
it had perhaps been only chance that made them choose it, for by this
means, even if they are not going exactly where they wish, at least they
will eventually arrive somewhere where they will probably be better off
than in the middle of a forest. And thus the actions of life often tolerating
no delay, it is a very certain truth that, when it is not in ourpower to

discern the truest opinions, we must follow the most probable, and even
if we notice no more probability in some than in others, nevertheless we
must settle on some, and afterwards no longer regard them as doubtful,
insofar as they relate to practical matters, but as very true and very
certain, because the reason that made us decide on them appears so.
And from then on this was able to free me from all the regret and
remorse that usually agitate the consciences of those frail and irresolute
minds that allow themselves inconstantly to go about treating as if good
things they later judge to be bad. (14)
Satans character, the cause of his misery and the nature of his strivings
may best be described by using an extract from John Steinbecks short novel The
Pearl, in which it is said that humans are never satisfied, that you give them one
thing and they want something more. And this is said in disparagement, whereas
it is one of the greatest talents the species has and one that has made it superior
to animals that are satisfied with what they have (29). It is repeatedly stressed
throughout Paradise Lost that bliss and happiness are not to be found or
maintained if people aspire too high and try to know things above their status or
capabilities. But Satan, as well as modern people, does not seem to be able to
help himself. He always wants more. He is aware that it is a sure path to misery
and unhappiness but he persistently strives for change, improvement and
advancement, challenging the traditional truths and doubting everything an
attitude which may be just one more in a row of Descartes unintended
accomplishments.
Satans destiny and his way of thinking, as presented in Miltons Paradise
Lost, indicate the apparent need for combining various disciplines and sciences
in order to achieve a more accurate and a livelier picture of the mentioned
authors and of the age they lived in. When combining Descartes theoretical
precepts with a real-life example of their practical application in the world of
Paradise Lost one gets a more accurate picture of both Miltons epic and of
Descartes philosophical notions. Satans destiny and his rebellious way of thinking
prove that neither Milton nor Descartes have stopped influencing thoughts and
lives of modern people. Especially when combined, these two geniuses force
modern readers to reexamine their values and test their firmest beliefs because,
as Socrates pointed out, unexamined lives are not worth living.
Bilbiography:
Almog, Joseph. Cogito?, Descartes and Thinking the World. New York: Oxford
UP, 2008. E-book.
Aristotle. ThePolitics. tr. T. A. Sinclair. London: Penguin Books, 1992. E-book.
59
Boorstin, Daniel J.The Seekers, The Story of Mans Continuing Quest to
Understand His World. New York: Random House PG, 1998. E-book.
Bradford, Richard. The Complete Critical Guide to John Milton. London and New
York: Routledge, 2001. E-book.
Clifford, William Kingdon. The Ethics of belief.Gateway to the Great Books,
Vol. 10, ed. Robert M. Hutchins and Mortimer J. Adler, Chicago:
Encyclopaedia Britannica, 1990. E-book.
Daiches, David. A Critical History of English Literature Vol.1. London: Mandarin
Paperbacks, 1994. Print.
Descartes, Rene. Discourse on Method. Indianapolis/Cambridge: Hackett PC,
1998. Print.
---. Meditations on First Philosophy.The Philosophical Writings of Descartes.Tr.
John Cottingham, Robert Stoothoff, Dugald Murdoch. New York:
Cambridge UP, 2005. E-Book.
Fallon, Stephen M. Milton among the Philosophers. Ithaca and London: Cornell
UP, 1991. Print.
Johnston, Ian. On Milton, Paradise Lost. Johnstonia. November
1998.Web.http://records.viu.ca/~johnstoi/eng200/milton.htm February
2013. Web.
---. On Rene Descartes' Discourse on Method.Johnstonia.November
1998.Web.
<http://records.viu.ca/~johnstoi/descartes/descarteslecture.htm>
February 2013. Web.
Kant, Immanuel. Groundwork of the Metaphysics of Morals.ed. Mary Gregor.
Cambridge: Cambridge UP, 2006. E-book.
Loewenstein, David. Milton, Paradise Lost. A Student Guide. New York:
Cambridge UP, 2004. E-book.
Milton, John. Paradise Lost. Edinburgh: Penguin Popular Classics, 1996. Print.
Russell, Bertrand. History of Western Philosophy. London: Routledge, 2004.
E-book.
Steinbeck, John. The Pearl. London: Penguin Books, 2000. E-book.
Stokes, Philip. Philosophy, 100 Essential Thinkers. London: Arcturus Publishing
Limited, 2002. E-book.
Suhodolski, Bogdan. Moderna filozofija ovjeka. Knjievnost i civilizacija.
Beograd: Nolit, 1972. Print.
Tarnas, Richard. The Passion of the Western Mind. London: Pimlico, 2010. Ebook.
Watson, Peter. Ideas: A History of Thought and Invention, from Fire to Freud.
New York: Harper Collins Publishers, 2005. E-book.

DUBITO ERGO SUM: MILTONOV SATAN KAO UTJELOVLJENJE
KARTEZIJANSKE FILOZOFIJE
Ovaj rad e pokuati ukazati na neraskidivu vezu izmeu knjievnosti i
filozofije sedamnaestog stoljea na osnovu meuodnosa Miltonovog epa Izgubljeni raj i Descartesovih filozofskih djela. Naglaavajui povezanost kartezijanske misli i Miltonovog epa, teza Bogdana Suhodolskoga da su nefilozofska
djela pojedinog razdoblja od kljune vanosti za razumijevanje filozofskih djela i
duha pojedine ere, dolazi do punog izraaja. Suhodolski tvrdi da se duh pojedine epohe moe razumjeti i rekreirati samo integrativnim pristupom, tj. kombiniranjem i simultanom analizom filozofskih i nefilozofskih djela. Sumnja, induktivna metoda i niz drugih kartezijanskih ideja ugraeni su u temelje Miltonovog
Izgubljenog raja, a ine i glavne odrednice Satanovog lika, uvjerljivu potvrdu teze Bogdana Suhodolskoga i plodan nain za rekreiranje i razumijevanje intelektualne klime sedamnaestoga stoljea.
Kljune rijei: Milton, Izgubljeni raj, Descartes, Satan, sumnja, individualizam, induktivna metoda, integrativni pristup.
61
KRITIKA NA DJELU: AMERIKI ZOIL (I)

UDK 821.111(73).09 Po E. A.
Saa Simovi, Univerzitet Crne Gore
Apstrakt: Cilj ovog rada jeste da ispita i prokomentarie kritiku misao Edgara Alana
Poa. Po je formulisao svoje knjievnoteorijske stavove u velikoj mjeri zahvaljujui radu
u asopisima to potvruje podatak da je sve svoje eseje kao i kritike na raun britanskih i
amerikih pisaca, Marginalije, Pinakidiju, Literate grada Njujorka i niz drugih
djela objavio upravo u periodici. Po je insistirao na nezavisnoj kritici koja se rukovodi
iskljuivo najistijim pravilima umjetnosti. Kao knjievni kritiar ovjek sa bojevom
sjekiricom odluno je zahtijevao kompetentnost i dostojanstvo profesije, zalagao se za
objektivnu kritiku knjievnih djela koja e se zasnivati na serioznosti, posveenosti i
neutralnom stavu kritiara te se s pravom moe nazvati prvim amerikim profesionalnim
kritiarem.
Kljune rijei: asopisi, kritiar, kritika, plagijat
Edgar Alan Po je u asopisima iznio neke od svojih najznaajnijih knjievno-teorijskih stavova. Za mnoge amerike asopise pisao je kritike pisaca sa
obje strane Atlantika. Tu su i Marginalije, Pinakidija, Uvod, Knjievna i
drutvena scena. Svi eseji i kritiki osvrti u kojima se bavi pjesnikom teorijom
objavljivani su takoe u asopisima. Pismo za B je objavljeno jula mjeseca
1836. za Southern Literary Messenger, Filozofija kompozicije u Grahams
Magazine aprila 1846, Tumaenje stiha novembra 1848. u Southern Literary
Messenger, dok je Pjesniko naelo objavljeno posthumno, oktobra 1850. u
Sartains Union Magazine. Kritike na raun britanskih i ostalih evropskih pisaca
kao i one napisane za knjievna djela njegovih sunarodnika objavljene su u
periodici.
Jo u Prospektu za asopis Pen iz 1840. godine Po je najavio da e ovaj
mjeseni knjievni asopis biti ureivan i objavljivan u Filadelfiji, naravno pod
njegovom ureivakom palicom. Objanjavajui da je prekinuo saradnju sa
Southern Literary Messenger na poetku tree godine rada sada je jo vie bio
usredsreen na ostvarivanje svog sna i pokretanje knjievnog asopisa koji e
pratiti najvee knjievne standarde i u kome e se izraavati
poteno i odvano miljenje [...] nezavisna samoodriva kritika, koja e
se rukovoditi iskljuivo najistijim pravilima Umjetnosti, analizirajui i zagovarajui ova pravila tako to e ih primjenjivati, drei sebe uzdranom od svih linih predrasuda, ne doputajui bilo kakav strah osim
onog od teke povrede prava; ne pridavajui znaaj bilo tatini autora ili

pretpostavkama starih predrasuda, ili zamrenom i anonimnom laskanju
tromjesenika ili aroganciji onih organizovanih klika.16 (Poe 1025)
Opti interes asopisa, zamiljao je Po, ogledao bi se u optim interesima knjievnosti, njegov cilj je da ugodi kroz svestranost, originalnost i britku rije. Dvije godine kasnije, januara 1842., Po je objavio svoj jedini esej posveen
djelovanju kritike i to pod naslovom Uvod. Ovdje je Po iznio svoju definiciju
kritikih imperativa. Mora se priznati da je donekle bio i izazvan stavovima
Kornilijasa Metjuza, pripadnika Mlade Amerike, velikog zagovornika knjievnog
nacionalizma i jednog od urednika asopisa Arcturus. Metjuz je smatrao da kritika ne uvaava gramatike greke za razliku od nesavrene rime te da ukljuuje
svaku knjievnu formu, bilo da je u pitanju esej, propovijed, filozofski spis, poglavlje istorije osim onog djela koje je isuvie imaginativnog ili dramskog karaktera.
Dejkobs je aljivo prokomentarisao situaciju rekavi da je ovo bilo sasvim dovoljno da Metjuza uini privlanom metom za Poovu zailjenu sjekiricu. Poov
odgovor na ovakve nepromiljene rijei uslijedio je upravo u Uvodu. Po ukazuje na donedavnu poslunost majci Engleskoj kao i na injenicu da, elei da se
otmu tom uticaju, Amerikanci su zali u drugu krajnost nacionalnu knjievnost
kao da ijedna prava knjievnost moe biti nacionalna kao da svijet u
velikome nije jedina adekvatna scena za knjievnog stvaraoca. Odjednom smo postali jedini i najlui partizani u knjievnosti. Nae novine
govorile su o tarifama i zatiti. U naim asopisima bilo je uobiajeno posvetiti mjesto pravom domaem romanopiscu, g. Kuperu ili tom
nepokolebljivom amerikom geniju g. Poldingu.17 (Poe 1027)
Po zamjera privrenost i servilnost stranim uticajima, ali se na isti nain
obruava na opasnost nekritikog nacionalizma i na paradoksalnu ideju da se
nekome dopadne glupa knjiga samo zato to je ta glupost amerika. On ne
protestvuje samo protiv stranih, prije svega engleskih, uticaja i trendova ve i
domaeg proteiranja koje potie iz izdavakih koterija i primjeuje da iako nijesu svi urednici potpuno nezavisni od izdavaa, da mnogi od njih imaju dovoljno
skrupula da priznaju servilnost i tako sebe stave na suprotnu stranu od manjine
16
an honest and a fearless opinion [...] independent criticism a criticism self-sustained, guiding
itself only by the purest rules of Art; analyzing and urging these rules as it applies them; holding
itself aloof from all personal bias; acknowledging no fear save that of outraging the right; yielding
no point either to the vanity of the author, or to the assumptions of antique prejudice, or to the
involute and anonymous cant of the Quarterlies, or to the arrogance of those organized cliques.
17
as if any true literature could be national as if the world at large were not the only proper
stage for the literary histrio. We became, suddenly, the merest and madest partizans in letters.
Our papers spoke of tariffs and protection. Our Magazines had habitual passages about that
truly native novelist, Mr. Cooper, or that staunch American genius, Mr. Paulding.
63
koja takav in prezire. Ovo je za Poa veliki korak naprijed. Kritika u Americi po
njemu zapala je u najodvratnije laskanje, a to je laskanje uoptavanja, to je velikim dijelom prisvojeno kroz uticaj britanskih tromjesenika. U takvim asopisima
ono to je trebalo da bude kritika teko da se moglo nazvati takvim imenom, kritiari su davali pregled knjige uglavnom usredsreen na naslov, analizu sadraja,
a nigdje ni pomena o vrijednostima i manama djela. Anonimnost pisaca uticala
je na ovaj prirodan proces, a to to je ime pisca bilo tajno sigurno nije doprinosilo kvalitetu teksta. Komentariui Metjuzovo vienje kritike Po kae sljedee:
Nije kritika, smatramo, esej, propovijed niti sveani govor, poglavlje istorije, filozofska spekulacija, niti pjesma u prozi, umjetniki roman, dijalog.
Zapravo, ne moe biti nita drugo pod kapom nebeskom do kritika. Da
je sve to to Arcturus zamilja, nije ba posve jasno zato onda ne bi podjednako mogla biti imaginativna ili dramska romansa ili melodrama, ili oboje. U tom sluaju bi bila farsa i u to se ne moe sumnjati.18
(Poe 1031)
Dakle, Po svoj glas die protiv uoptavanja kojim se nita ne postie. On
smatra da knjievnu kritiku treba ograniiti na komentare o umjetnosti. Kada kritiar komentarie neku knjigu ona treba da ga zanima upravo tako, kao knjiga,
drugaiji pristupi nemaju nikakve veze sa kritiarem kritika ne predstavlja test
miljenja. Kritika je test u smislu analize umjetnosti, smatra Po, i kao takva jedino se primjenjuje na pravi nain za ona djela koji svoj osnov imaju u umjetnosti. Po je naveo Bulverove rijei u eseju da je kritiar onaj koji mora imati hrabrosti da okrivljuje odvano, velikodunosti da uzdrava zavist, genij da cijeni,
znanje da poredi, oko za ljepotu, uho za muziku i srce za osjeaj19 (Poe 1032).
Pou nije bilo lako da se uvijek pridrava ovih visokih standarda, a u kritikama
objavljenim za asopis Grahams dao je svoj maksimalan uinak. Zrelost Poove
kritike misli posebno dolazi do izraaja u kritici Eseja Kristofera Norta (Dona
Vilsona). Ovdje je Po, imajui obavezu da se dri pravila koje je sam postavio,
ukazao na greke i mane djela, uvrjedljiv ton i povrno znanje. Po je u Marginalijama nekoliko godina kasnije zapisao da kritiar koji profesionalno obavlja
posao treba da se uzdigne iznad tromjesenika i line kontroverze, treba da se
izdigne da bi vidio sunce, njegov zadatak je da bude objektivan ba kao da je u
pitanju nauka. U Uvodu Po je pisao pohvalno o Hju Bleru koji je bio miljenja
18
Criticism is not, we think, an essay, nor a sermon, nor an oration, nor a chapter in history, nor a
philosophical speculation, nor a prose-poem, nor an art novel, nor a dialogue. In fact, it can be
nothing in the world but a criticism. But if it were all that Arcturus imagines, it is not very clear
why it might not be equally imaginative or dramatic a romance or a melo-drama, or both.
That it would be a farce cannot be doubted.
19
he must have courage to blame boldly, magnanimity to eschew envy, genius to appreciate,
learning to compare, an eye for beauty, an ear to music, and a heart for feeling .

da konaan sud o nekom umjetnikom djelu mora biti iskazan od strane publike
mada ta hvala katkad moe nastati iz povrnosti, strasti i predrasuda. Od kritiara se, shodno tome, oekuje da djelo ponekada osudi dok ga publika hvali, a na
kraju sud publike bi trebalo da doe na istu razinu kao i kritiki sud. Bler je smatrao da je prava kritika zasnovana potpuno na iskustvu, to je Po prihvatio i dodatno razradio u Uvodu. Po je vrsto vjerovao da je dunost kritiara da izbjegne zapadanje u greku komentariui djelo na osnovu njegove popularnosti to
je i pokazao, izmeu ostalog, i u kritici Stenli Torna Henrija Koktona objavljenoj
u januaru 1842. za Grahams Magazine gdje kae da su ovakva i slina djela neknjievna. Govorei o podjeli ljudi na one koji mogu da razmiljaju, ali ne vole to
da ine i one koji nijesu obdareni materijalom za misao ili nemaju mozga kojim
bi prouili taj materijal20 (177). Po kae da upravo ovakvim ljudima moe da se
svidi djelo kakvo je Stenli Torn. Dakle, ovo djelo, ni manje ni vie, odgovara polupismenima jer pobuuje ivotinjsku energiju, i u svojoj biti predstavlja praktinu alu. Sljedeeg mjeseca, u kritici Dikensovog Barnabi Rada, Po se obruava
na male genije koji zapadaju u veliku greku odvajanja teorije od prakse, to je
po Pou nezamislivo, jer teorija je jedino dobra kao takva u proporciji sopstvenog svoenja u praksi. Ako praksa propadne, to je zato to teorija nije savrena21 (Poe 225). Izvrsnost u djelu se moe smatrati aksiomom ili tvrdnjom koja
postaje oigledna u proporciji sa jasnoom i preciznou kojom je izraena. U
sluaju da je zastupljena u znaajnoj mjeri nije joj potrebno dodatno pojanjenje. U suprotnom, ako ta izvrsnost treba da se pokazuje da je izvrsnost onda
ona to uopte nije. Posao kritiara jeste da pokae kada, gdje i kako ta izvrsnost,
inae sposobna za samopokazivanje, zapravo ne uspijeva da bude pokazana. Za
martovsko izdanje Grahams Magazine iz 1842. godine Po je napisao kritiku na
raun arlsa Dejmsa Levera i njegovog arlsa OMalija u kojoj je doslovce iskarikirao ovo popularno djelo, ali i prokomentarisao ta uopte znai termin popularnost u ovom kontekstu. Po istie da izuzetno popularna knjiga moe istovremeno biti bez ikakve knjievne vrijednosti, da je popularnost prim facie
dokaz o manama knjige koji pokazuje da se autor bavio onim to se odnosi na
pohvalu mase, onih ija misao nije edukovana i iji ukus nije rafiniran i kultivisan,
te dokle god svijet zadrava takav stupanj civilizacije nijedna veoma popularna
knjiga, u pravom smislu rijei, ne moe biti djelo velike vrijednosti. No, knjiga se
moe brzo prodavati i naveliko itati, ak univerzalno, zarad polovine ili dvije treine te knjige, a ta polovina ili dvije treine mogu biti osjetljive na popularnu
ocjenu, dok jedna polovina ili jedna treina koja preostaje moe biti ushienje
20
have no brains with which to work up the material.

a theory is only good as such, in proportion to its reducibility to practice. If the practice fails, it
is because the theory is imperfect.
21
65
najveeg intelekta ili genija i apsolutni caviare svjetine22 (Poe 312). Zbog toga je
dunost profesionalnog kritiara da podri istinski ponos genija, da suzbija njegovu degradaciju, da se zalae za primjenu njegovih snaga i moi u onim podrujima koja mu pripadaju. Dokle god univerzum misli bude opskrbljivao grau za
nove kombinacije dotle e duh pravog genija biti originalan, neumoran bie
ono to jeste23 (Poe 319).
Godinu dana ranije, u kritici arlatana Helikona Lamberta A. Vilmera,
objavljenoj u Grahams Magazine avgusta 1841. Po istie da nema nikakve koristi oekivati dobru kritiku tamo gdje je sigurno neete nai, u periodici zvanoj
pregledi jer u njima nikada nema pravog kritikog osvrta na neko djelo. Oni
koji piu takve preglede voljno zapadaju u uoptavanja, protiv kojih se Po tako
estoko i revnosno borio, i zakleti su neprijatelji svemu to je jednostavno i direktno. Takvi kritiari, smatra Po, ili odjednom uskau usred problema, ili se
pojavljuju na zadnjim vratima, a postoji i trea mogunost da pristaju uz problem hitri kao rak24 (Poe 1009). Upravo u ovom kritikom osvrtu Po zakljuuje
da prava kritika predstavlja odraz onoga to je bio predmet kritike na duh samog
kritiara. Da bi se otrgli servilnosti stranim, posebno britanskim uticajima, i u
knjievnosti ba kao i u Vladi, potrebna je Deklaracija nezavisnosti ili ak Deklaracija rata, napisao je Po u Ureivakoj zbirci 4. oktobra 1845. za Broadway
Journal.
Po se vie puta u toku svoje karijere doticao distinkcije imaginacija /
uobrazilja. U poetku su bili primjetni oigledni Kolridovi uticaji da bi u kritici
Murovog Alcifrona iz 1840. iznio prva neslaganja sa velikim engleskim pjesnikom
gdje istie da i jedna i druga stvaraju, ili, drugaije reeno, ni jedna ni druga ne
stvaraju jer sve ono to je novina zapravo je neobina kombinacija. Kasnije, maja
1846. u Literatima grada Njujorka, u onom dijelu koji se odnosi na N. P. Vilisa,
objavljenom za Godeys Ladys Book, Po na poetku fusnote doslovce ponavlja
dio koji se odnosi na distinkciju uobrazilje i imaginacije iznesen u kritici Alcifrona
da bi onda istakao neke nove stavove poput onoga u kome tvrdi da imaginacija,
uobrazilja, fantazija i humor kao zajedniku karakteristiku imaju elemente
kombinacije i novine.
Iz novog organizovanja starih formi koje joj se predstavljaju [imaginacija] bira samo one koje su harmonine; rezultat je sama ljepota koristei ovu rije u najirem smislu i na takav nain da ukljuuje uzvieno.
22
which half or two-thirds may be susceptible of popular appreciation, while the one-half or onethird remaining may be the delight of the highest intellect and genius and absolute caviare to the
rabble.
23
So long as the universe of thought shall furnish matter for novel combinations, so long will the
spirit of true genius be original, be exhaustless be itself.
24
sides up to it with the gait of a crab.

Prava imaginacija25 bira, ili iz ljepote ili izoblienosti, samo one stvari koje se najbolje mogu kombinovati, a koje do sada nijesu kombinovane; a
to to se dobije, po optem pravilu, ima osobenosti uzvienog ili ljepote
u srazmjeri sa svakom uzvienou ili ljepotom kombinovanih stvari, koje jo uvijek treba smatrati kao atomske to jest kao prethodne kombinacije. Ali, kako se esto slino deava u fizikoj hemiji, tako nerijetko se
deava i u hemiji intelekta, da e stapanje dva elementa rezultirati u neto to nee imati kvalitet jednog od njih ili ak nita od kvaliteta ni jednog ni drugog. Dakle, opseg imaginacije je neogranien. Njena tvar se
prua po itavom univezumu. ak i iz izoblienosti ona proizvodi ljepotu
koja odmah postaje njen jedini predmet i neizbjean test26 (Poe 11261127).
Po smatra da domenu imaginacije pripada bogatstvo onoga to se moe
kombinovati, lakoa da se pronau novine koje valja kombinovati i apsolutna
hemijska kombinacija sveukupnog mnotva. Meutim, u onim sluajevima u
kojima je harmonija kombinacije zanemarena i kada se uz novinu javi i subelement neoekivanosti koji podrazumijeva da su kombinovani elementi oni koji nikada nijesu kombinovani, a ije kombinovanje se pokazuje kao sreno prevazilaenje tekoa, onda se to deava u domenu uobrazilje. Takav proizvod, kae Po,
zahvalniji je od onog isto harmoninog mada je iz istog razloga i manje lijep.
Vodei greke u pretjerivanje uobrazilja zadire u domen fantazije iji sljedbenici uivaju ne samo u novini i neoekivanosti ve i u izbjegavanju proporcije.
Po istie da u ovakvoj situaciji rezultat mora biti abnormalan i kao takav prua
manje zadovoljstva kroz novinu nego boli kroz nepovezanost. Dalje, Po smatra
da uobrazilja ne trai samo disproporcionalne ve nelogine, odnosno antagonistike elemente, a efekat se pokazuje kao dopadljiviji svojom veom pozitivnou27 (1127) i zakljuuje da sve etiri sposobnosti predstavljaju svoje klase ma25
Ovaj odlomak je ponovo tampao, uz par zanemarljivih izmjena, u Marginalijama za maj 1849.
objavljenim u asopisu Southern Literary Messenger.
26
From novel arrangements of the old forms which present themselves to it, it selects such only
as are harmonious; the result, of course, is beauty itself using the word in its most extended
sense and as inclusive of the sublime. The pure imagination chooses, from either beauty or
deformity, only the most combinable things hitherto uncombined, the compound, as a general
rule, partaking in character of sublimity or beauty, in the ratio of the respective sublimity or
beauty of the things combined, which are themselves still to be considered as atomic that is to
say, as previous combinations. But, as often analogously happens in physical chemistry, so not
unfrequently does it occur in this chemistry of the intellect, that the admixture of two elements
will result in a something that shall have nothing of the quality of one of them or even nothing
of the qualities of either. The range of imagination is thus unlimited. Its materials extend
throughout the universe. Even out of deformities it fabricates that beauty which is at once its sole
object and its inevitable test.
27
the effect is rendered more pleasurable by its greater positiveness.
67
da skree panju itaocu na sljedee u sluaju da uobrazilja ili humor postanu
objektivni umjesto subjektivni onda se ostvaruje ili duhovitost ili sarkazam, u
zavisnosti od toga kakva je svrha, dobronamjerna ili ne. Dodaemo jo i to da je
Po i ranije28 nazivao imaginaciju vrhovnom meu mentalnim sposobnostima i da
dua onoga koji je obdaren imaginativnom moi dobija zapaanje stvari uzvienih i vjenih, pa ak i onoga to je na samoj granici velikih tajni. Neka od najveih
i najdubljih znanja su proizala iz izuzetno stimulisane imaginacije.
Po je avgusta 1836. u Southern Literary Messenger-u objavio kritiku na
raun drame Natanijela Parkera Vilisa Nagovjetaj avanture, inae njegovu prvu
kritiku drame, u kojoj je kao vrijednosti istakao prirodnost, istinitost, prikladnost
i osjeaja i jezika, pohvalio koncept likova i istakao da se savrenstvo dramske
vjetine, kao jedne od plastinih vjetina, ne prepoznaje u imitaciji prirode ve u
umjetnikom prilagoavanju i proirenju njenih karakteristika. O drami govori
kao imitativnoj umjetnosti istiui imitaciju idealnog. Poov doivljaj zapleta drame bio je u znaajnoj mjeri aristotelovski. Aristotel je u djelu O pjesnikom umijeu definiui umjetniko stvaralatvo naveo da se po sredstvima podraavanja
mogu istai ep, tragedija, komedija, ditiramb, najvei dio aulektike i kitaristike.
Podraavanje je ovjeku uroeno jo od stadijuma djeteta. Aristotel smatra da
su i tragedija i komedija nastale od improvizacije. uveno je Aristotelovo odreenje tragedije, kojoj je najvie posvetio panje u pomenutom djelu, gdje kae
da tragedija predstavlja podraavanje ozbiljne i zavrene radnje koja ima odreenu veliinu, govorom koji je otmen i poseban za svaku vrstu u pojedinim djelovima, licima koja djelaju, a ne pripovijedaju, dok izazivanjem saaljenja i straha
vri proiavanje takvih afekata. On takoe istie da u svakoj tragediji razlikujemo priu, likove (karaktere), govor (dikciju), misli, scenski aparat i muziku
kompoziciju. Tragedija predstavlja podraavanje radnje i ivota, a ne ljudi pa nas
stoga ne udi Aristotelov stav da su dogaaji i pria cilj tragedije, odnosno da
bez radnje ne bi moglo biti tragedije dok bez karaktera to bi bilo mogue. Prie
treba da budu takve duine da se lako pamte. Tragika pria jeste ona koja podraava jednu cijelu radnju, a pojedini djelovi dogaaja treba da budu povezani
na takav nain da u sluaju premjetanja ili oduzimanja bilo kojeg od njih odmah
dolazi do remeenja i rasturanja. Tragika pria podrazumijeva saglasnost sa zakonima nunosti i vjerovatnosti. Po Aristotelu zaplet obuhvata sve ono to se
deava od poetka do onog momenta od kojeg imamo prelazak u sreu iz nesree ili obrnuto, a rasplet sve ono to se dogaa od poetka tog prelaska do samog svretka djela.
Po je smatrao da svaki knjievni anr treba da se sagledava kao takav.
Drama je po svojoj prirodi mimetika, a njena svrha ogleda se u podraavanju
prirode. U prvom duem i razraenom kritikom osvrtu o drami koji je napisao
na raun komedije manira Moda Ane Kore Mouat objavljenom u Godeys Ladys
28
Chapter of Suggestions.

Book juna 1846. on hvali pomenutu spisateljicu, njene prie i skice, a za Modu
kae da nije bez dobrih strana. Ovo djelo se po Pou moe preporuiti prvenstveno zbog jednostavnosti zapleta. Meutim, u tom zapletu nema ni trunke originalnosti ili invencije, djelo po optem tonu podsjea na kolu skandala, a autorki, koja inae posjeduje odreeni osjeaj za pozorini efekat, poruuje da joj taj
osjeaj teko moe pomoi da napravi pravu dramu. Po je na sceni zahtijevao,
kako je primijetio Dejkobs, vjerodostojnost koju je ranijih godina odobravao u
romanu. Dramska radnja treba da proizvede iluziju stvarnosti publici. Autor drame treba da uzme u obzir reakcije publike i da ih ne optereuje zamrenim i
komplikovanim zapletom jer u suprotnom drama nee postii eljeni efekat, to
se esto dogaalo u panskim dramama intrige najgorim dramama za izvoenje
na itavom svijetu29 (Poe 1138). Ovdje takoe moemo povui paralelu sa Aristotelom koji kae da sklopljena tragika pria treba prije da bude jednostruka
nego dvostruka.
Poov stav da bi dramska umjetnost napredovala da nije bilo imitacija
konvencija iz davnih vremena je izuzetno zanimljiv. On ukazuje na injenicu da
greke koje su ranije injene ne treba ponavljati i da pisac svoje znanje treba da
koristi racionalno. Jo avgusta 1845. u kritici Amerike drame objavljenoj za
American Whig Review Po je istakao da kada je rije o mehanizmima drame tu
se moe govoriti o progresu, ali po pitanju njene duhovnosti malo ta se uradilo vjekovima unazad. Pod duhovnou drame Po podrazumijeva njenu podraavalaku prirodu, ono to je istie kao jednu od glavnih podraavalakih
umjetnosti. Progres drame je skroman, a dramaturzi danas ine isto ono to su
njihovi prethodnici inili. Da bi se ostvarilo oivljavanje drame neophodno je uiniti nekoliko koraka:
Prva neophodna stvar je spaliti ili pokopati stare uzore, zaboraviti to
je prije mogue, da je ikada drama bila napisana. Druga stvar je razmiljati de novo koje su mogunosti drame ne samo koje su do sada bile
njene konvencionalne svrhe. Tree i poslednje ima veze sa kompozicijom drame [...] (ove sposobnosti) zamiljene i sastavljene sa Osjeajem i
Ukusom, ali sa Osjeajem i Ukusom koje e u svakom sluaju do detalja
voditi i kontrolisati razboritost zdrav razum rijeju Prirodna Umjetnost.30 (Poe 359-360)
29
The worst acting dramas in the world.

The first thing necessary is to burn or bury old models, and to forget, as quickly as possible,
that ever a play has been penned. The second thing is to consider de novo what are the
capabilities of the drama not merely what hitherto have been its conventional purposes. The
third and last point has reference to the composition of a play [...] (these capabilities) conceived
and constructed with Feeling and with Taste guided and controlled in every particular by the
details of Reason of Common Sense in a word of a Natural Art.
30
69
U Marginalnim zabiljekama (Godeys Ladys Book, avgust 1845) Po je
jo jednom istakao da je drama vodea od podraavalakih umjetnosti i kao
takva ima tendenciju da zane i odri sklonost podraavanja.
Od svih koji podraavaju dramaturzi su najperverzniji, najnerazumniji ili
najnesvjesniji. [...] Euripid i Sofokle su samo Eshilovi odjeci i nije bio samo Terencije Menander i nita iza njega, ve od jedinih postojeih rimskih tragedija (deset pripisanih Seneki), devet je na grke teme31 (kurziv
S. Simovi). Tu je onda dovoljan razlog za pad drame ako hoemo da
vjerujemo da drama nazaduje. Ali nije tako, naprotiv, u zadnjih pedeset
godina bitno je uznapredovala.32 (Poe 1367).
Pored toga to je istakao u Marginalijama (Democratic Review, jul
1846.) da jedna drama esto bude napravljena da slii nekoj drugoj i da su savremeni dramaturzi skloni da idu utabanim stazama prethodnika, Po je primijetio i
manju originalnost, manju nezavisnost i pridravanje principa, vie tromosti, nehajnosti, tvrdoglavosti i konvencionalnosti tako da dok su ostale umjetnosti,
odrale korak sa filozofskim i oplemenjujuim duhom doba, ona je jedino ostala
stalna, truajui o Eshilu i horu, ili izuujui eufemizme33 (Poe 1398).
Dalje, u Amerikoj drami Po kae da kada je rije o pisanju drame nijedan princip nije jasniji od onoga da nita ne treba da bude reeno ili uraeno
to nema tendenciju da razvije katastrofu ili likove34 (379), a potom dodaje i da
drama zahtijeva da sve bude odmah jasno35 (386). Poovo vienje zapleta u
drami je od sutinskog znaaja. Upravo u ovoj kritici on naglaava da puko nizanje dogaaja, pa makar oni bili najvatreniji, ne ini zaplet ba kao to to ne ini
31
Pomenuti stav Po je istakao jo avgusta 1836. u Pinakidiji (Southern Literary Messenger). Iz

Pinakidije moemo izdvojiti nekoliko vrlo zanimljivih opservacija o knjievnosti nastaloj u
drevnoj Heladi: rije ili sudbina (Fortune) nijednom se ne javlja u Ilijadi; ima oko hiljadu
identinih stihova u Ilijadi i Odiseji; prije Kadma iz Mileta nije bilo istoriara kod Grka, a prije
Drakonskih zakona nije bilo nikakvih dravnih zapisa; nekoliko tragedija iz antikog doba
(Eumenide, Filoktet, Edip na Kolonu), pored mnogih Euripidovih djela, imaju srean zavretak pun
ivosti; jedine istorijske tragedije starogrkih autora su Frinihovo Zauzee Mileta i Eshilovi
Persijanci.
32
Of all the imitators, dramatists are the most perverse, the most unconscionable, or the most
unconscious [...] Euripides and Sophocles were merely echoes of shylus, and not only was
Terence Menander and nothing beyond, but of the sole Roman tragedies extant,(the ten
attributed to Seneca), nine are on Greek subjects. Here, then, is cause enough for the decline of
the drama, if we are to believe that the drama has declined. But it has not, on the contrary,
during the last fifty years it has materially advanced.
33
[w]hile every other art has kept pace with the thinking and improving spirit of the age, it alone
has remained stationary prating about shylus and Chorus, or mouthing Euphuism.
34
nothing should be said or done which has not a tendency to develop the catastrophe, or the
characters.
35
the drama demands that everything be so instantaneously evident.

nizanje nula, odnosno da je zaplet savren u onoj mjeri u kojoj se od njega ne
moe odvojiti ili premjestiti nijedan dogaaj, a da se pri tom ne uniti cjelina. Po
Pou ovo je taka savrenstva koja jo uvijek nije postignuta, ali koju nije nemogue ostvariti.
Poov revolt protiv prolosti moe se na najbolji nain ilustrovati na
primjeru njegove kritike Sofokla gdje kae da je Antigona mogla zadovoljiti relativno primitivne Grke, dok moderna publika u ovoj drami moe prepoznati trivijalnost, umjetniko neiskustvo te da bi jedino pedant mogao traiti da se grka
drama izvede pred modernu publiku. Bez obzira to je Po zazirao od tehnolokog i industrijskog progresa, on je bio pisac, urednik asopisa, profesionalac koji
je morao ii u korak s vremenom te stoga nas ne moe iznenaditi injenica da je
zagovarao progres u umjetnosti, ali i da je bio miljenja da je prosta umjetnost
za proste narode, sofisticirana umjetnost za sofisticirane narode36 (Jacobs 379).
Zbog toga je i rekao sljedee u Marginalijama za decembar 1846. (Grahams
Magazine):
Grcima je, bez sumnje, njihova drama izgledala savreno po njima,
ona je potpuno odgovarala dramskom svretku, uzbuenju. [...] Treba
samo rei u odgovoru da su njihova umjetnost i njihov osjeaj umjetnosti bili, bezuslovno, na odreenom nivou.37 (Poe 1416 1417)
Amerika drama pokazuje sutinsku promjenu u Poovim knjievno
teorijskim stavovima od Pisma za g. kada je
s puno entuzijazma branio spontanu umjetnost pjesnik treba da protestvuje, a ne da misli. Godine 1836, pak, izjavio je da je sposobnost analiziranja uzroka i posljedice vanija u mentalnom sklopu pjesnika od imaginacije. Godine 1842. tvrdio je da je umjetnost pomonica ukusa, inei
imaginaciju slukinjom estetskog osjeaja. Godine 1845. jo uvijek je
smatrao ukus neophodnim u izboru sirovog materijala za umjetnost, a
imaginacija, njegov posrednik, kombinovala je te materijale u estetski
objekat; ali, ove intuitivne sposobnosti morali su voditi i kontrolisati razboritost i zdrav razum. Ova promjena [...] znai da je poeo da naglaava metod, posebno zbog toga to je metod doprinosio odazivu publike.38
(Jacobs 381-382)
36
a simple art for simple people; a sophisticated art for sophisticated people.
To the Greeks, beyond doubt, their drama seemed perfection it fully answered, to them, the
dramatic end, excitement [...] It needed only be said, in reply, that their art and their sense of art
were, necessarily, on a level.
38
[he] had enthusiastically championed a spontaneous art a poet should protest, not think. In
1836, however, he had declared that the ability to analyze cause and effect was more important
in a poets mental equipment than imagination. In 1842 he had claimed that art was the
37
71
Samo je kratka pjesma za Poa ostala ist izraz due, a sve ostale forme
ipak se moraju podati intelektu. Profesionalna kritika bila je neophodna da bi se
stare drame analizirale shodno svom kvalitetu, ne uzimajui u obzir kada i gdje
su nastale. Upravo rukovodei se ovim principima Po je komentarisao Vilisovu
Tortezu zelenaa u okvirima Amerike drame iz 1845. Ovdje je Po kao znaajnu slabost drame naveo kompleksnost zapleta insistrajui na tome da zapleti
koji se prikazuju na pozornici treba da budu jednostavni, nipoto ne treba
naglaavati upotrebu intriga, iako se to esto deava u panskim komedijama, a
za takvu situaciju ovdje krivi preduboku kritiku Augusta Vilhelma legela. Po
ponavlja definiciju savrenog zapleta koja podrazumijeva da se nijedan element
ne moe premjestiti ili ukloniti, a da se ne oteti cjelina. Ono to nas takoe zanima jeste injenica da je Po insistirao na stavu da glavno zadovoljstvo u drami
proizlazi iz njenog mimetikog aspekta, a ne iz njene forme39 (Jacobs 384). Po je
smatrao neophodnim izvjesnu dozu prirodnosti u drami, ali zaplet ne treba uzimati direktno iz ivota ve kombinovati prirodne elemente u saglasju sa optom intencijom Prirode. Komentariui Longfelouovog panskog studenta i komornu dramu u Amerikoj drami Po kae da komorne drame uopte ne bi trebalo da budu pisane jer drame se stvaraju da bi bile izvoene na sceni, a Longfelouova drama je neizvodiva. Ovome emo pridodati i optubu na raun neoriginalnosti i puke imitacije Servantesa i Tomasa Midltona te zbog toga istie da je
originalnost kao jedna od najveih, ujedno i jedna od najrjeih vrijednosti. U
Americi je posebno i osobito rijetka40 (Poe 376). Po je ak miljenja da bi
dramska pjesma mnogo bolje odgovarala uz naslov djela od drama jer bi na
bolji nain izrazila namjeru pjesnika. U ovoj kritici Po jo kae: u dramatskom
pisanju, nijedan princip nije jasniji od onog da nita ne treba rei ili uraditi to
nema tendenciju da razvija katastrofu ili likove41 (379). Poput Aristotela Po istie da sudbina likova treba da se deava kao neumitna posljedica prethodnih djelanja. Na kraju kritike panskog studenta zakljuuje da je vrlo mogue dramsku
pjesmu posmatrati kao kontradikciju u terminima, da pjesma treba da bude
pjesma, a drama nita drugo do drama. U kritici na raun ekspirovih likova Vilijama Hazlita (Broadway Journal, 16. avgust 1845) Po tvrdi da je u svim komenta-
handmaiden of the taste making the imagination the servant of the aesthetic sense. In 1845 he
still considered taste necesssary in the choice of the raw materials of art, and the imagination, its
agent, combined those materials into an aesthetic object; but these intuitive faculties had to be
guided and controlled by reason and common sense. This shift [...] does mean that he had begun
to emphasize method, particularly as method contributed to audience appeal.
39
the pleasure in drama was desired largely from its mimetic aspect, not from its form.
40
originality, as it is one of the highest, is also one of the rarest of merits. In America it is
especially, and very remarkably rare.
41
In dramatic writing no principle is more clear than that nothing should be said or done which
has not a tendency to develop the catastrophe, or the characters.

rima ekspira pravljena radikalna greka jer su se ekspirovi likovi tumaili kao
da nijesu proizvod njegovog uma ve kao da zaista postoje.
Govorimo o Hamletu ovjeku umjesto o Hamletu koji je dramatis persona o Hamletu kojeg je Bog stvorio umjesto o onom kojeg je ekspir
stvorio. Da je Hamlet zaista ivio i da tragedija predstavlja precizan zapis
o njegovim djelima, iz tog zapisa (uz odreene tekoe) mogli bismo,
istina je, pomiriti njegove nekonzistentnosti i odrediti, na nae zadovoljstvo, njegov pravi karakter. Ali, ovakav zadatak postaje najistiji mogui apsurd kada se jedino bavimo fantomom.42 (Poe 272)
U drami treba da se raspozna jednostavnost prirode, a ne jednostavnost
grke drame, a s druge strane bogatstvo i rasko izraza, predmeta, stila i tona
onog to se publici prezentuje na sceni. Po je bio ubjeenja da vrsta kao to je
komorna drama ne treba da postoji, odnosno da je komorna drama anomalija,
paradoks ili ak nita drugo do stilska figura. Zbog toga je za Longfelouvog panskog studenta naveo da tek onda kada se pjesma odvoji od drame moe se govoriti da djelo ima neku vrijednost. Po je bio protiv mijeanja anrova, koncepata poezije i drame. On dramsku pjesmu doivljava kao kontradikciju u terminima te insistira na stavu da pjesma treba da bude pjesma, a drama upravo to
to joj ime kae. Ovo predstavlja poseban kuriozitet ako na umu imamo njegovu
dramu Politije napisanu u stihu, ali i injenicu da Po nikada nije zavrio Politija
niti se trudio da doivi pozorinu premijeru. Nije teko primijetiti da Po nije puno
panje poklanjao drami jer ju je smatrao umjetnou koja najvie podraava. Za
razliku od Eshilovog djela Prometeus Vinctus koga smatra najviim knjievnim
ostvarenjem, djela Euripida i Sofokla smatra samo njegovim odjecima. Septembra 1835. za Southern Literary Messenger Po je napisao kritiku posveenu
Euripidu koja pokazuje jasne znake Poovog nimalo povoljnog stava o ovom antikom knjievniku. Za Poa Euripid, uporeen sa mnogim modernim dramaturzima, moe se smatrati velikim stvaraocem. Ali, ako se uporedi sa prethodnicima
mnogo je ispod njihovog ranga, odnosno on je olienje sunovrata i pada grke
drame. Hor koji je u grkoj drami po Poovom miljenju jedan od tri kvaliteta koji
su davali sutinu drami, pored sudbine i idealnog, i koji je davao vjerodostojnost
radnji drame, kod Euripida ne funkcionie na nain kako je to bio sluaj sa
njegovim prethodnicima. Pominjui idealno grke drame Po poseban osvrt daje
idealnoj koncepciji i idealnom opisu. Likovi i ponaanje u grkoj drami podrazu42
We talk of Hamlet the man, instead of Hamlet the dramatis persona of Hamlet that God, in
place of Hamlet that Shakespeare created. If Hamlet had really lived, and if the tragedy were an
accurate record on his deeds, from this record (with some trouble) we might, it is true, reconcile
his inconsistencies and settle to our satisfaction his true character. But the task becomes the
purest absurdity when we deal only with a phantom.
73
mijevali su odreenu uzvienost i dostojanstvo. Upravo je neadekvatna primjena
ovih kvaliteta ono to Po zamjera Euripidu, likovi koje predoava gledaocima isuvie prisno, boanstva koja su prizemljena i svedena na zemaljsko bivstvovanje. Kritiku zavrava navodei rijei Augusta Vilhelma legela koji kae sljedee:
Ovaj pjesnik je u isto vrijeme unitio unutranju bit tragedije i ogrijeio se o zakone ljepote i proporcije u njenoj spoljanjoj strukturi43 (Poe 251).
Kada je rije o likovima u romanu pomenuemo kritiku iz januara 1837.
objavljenu na raun Dorda Balkouma Beverli Takera, kojeg je inae nazvao
najboljim amerikim romanom. U ovoj kritici istie da se originalni likovi mogu
hvaliti sa kritikog aspekta kada predstavljaju kvalitete poznate u stvarnom ivotu, nikada ranije opisane, to je po njemu skoro nemogua kombinacija, ili kada
predstavljaju odreene kvalitete (moralne, fizike)
koji iako nepoznati ili za koje se zna da su hipotetiki, tako su vjeto prilagoeni okolnostima koje ih okruuju da nae shvatanje prikladnosti nije uvrijeeno i mi pronalazimo sebe kako traimo razlog zato se te stvari nijesu mogle desiti, a zadovoljni smo to nijesu.44 (Poe 976)
I upravo ova poslednja vrsta originalnosti po Poovom miljenju pripada
uzvienom i idealnom. Maja 1841. u Grahams Magazine objavljena je Poova uvena kritika Stare prodavnice rijetkosti, knjige koja je po Poovom miljenju izuzetna, iako ne bez mane. U pitanju je djelo sa vrlo uspjelim zapletom, a izvrsnost
same prie ogleda se u originalnosti, posebno kada je rije o likovima koje ovdje
naziva kreacijama (originalnim kombinacijama likova). Ovo djelo krasi imaginacija koja proima svaku reenicu djela, a autora poima kao autentinog genija.
Uporeujui Dikensa i Bulvera Po istie:
Umjetnost g. Dikensa, iako paljivo obraena i velika, ini se samo srenom modifikacijom Prirode. U ovome se znaajno razlikuje od autora
Noi i jutra. [...] G. Bulver kroz umjetnost je gotovo stvorio genija. G.
Dikens je kroz genij usavrio standard iz kojeg e Umjetnost proizvesti
svoju bit, u pravilima.45 (Poe 214)
43
This poet has at the same time destroyed the internal essence of tragedy, and sinned against
the laws of beauty and proportion in its external structure.
44
which, although unknown, or even known to be hypothetical, are so skilfully adopted to the
circumstances which surround them, that our sense of fitness is not offended, and we find
ourselves seeking a reason why those things might not have been, which we are still satisfied are
not.
45
The Art of Mr. Dickens, although elaborate and great, seems only a happy modification of
Nature. In this respect he differs remarkably from the author of Night and Morning. [...] Mr.
Bulwer, through art, has almost created a genius. Mr. Dickens, though genius, has perfected a
standard from which Art itself will derive its essence in rules.
Odavde proizlazi da je u Dikensu prepoznat pravi genij, a u Bulveru ovjek od talenta koji zahvaljujui svojim sposobnostima i vjetinama stvara takve
romane kojima moe da impresionira itaoce i za koje se moe rei da su djelo
genija. Pomenuta distinkcija genij / zanatlija, datira od ranije, posebnu popularnost imala je tokom XVIII vijeka kada je Homer smatran olienjem prirodnog
genija za koga se vjerovalo da je uio od prirode i da su iz prirodom inspirisanih djela nastajala pravila umjetnosti. Pravi genij se crpi iz prirode, ne iz umjetnosti. U ovoj situaciji prepoznajemo dodirne take sa stavom koji je Po iznio u
gorenavedenom pasusu. Talentovan pisac moe da stvara po pravilima, ali pravi
genij postavlja ta pravila. Po je uz genija vezivao svijest, odnosno senzibilitet vie
kategorije, onu svijest koja je superiorna. U Marginalnim zabiljekama za avgust 1845. (Godeys Ladys Book) istakao je da postoji puno genija, ali svega nekoliko genijalnih djela.
Ljudi od genija ima vie nego to se pretpostavlja. Zapravo, da bi se potpuno cijenilo djelo koje zovemo genijalnim, znai da moramo posjedovati sav taj genij zahvaljujui kojem je to djelo napravljeno. [...] Genijalnih djela je malo dok genija, kao to kaem, mnogo.46 (Poe 1363)
U martovskom izdanju Grahams Magazine 1842. u kojem se pojavila
njegova kritika Leverovog arlsa OMalija, irskog draguna, Po tvrdi da dokle god
univerzum misli opskrbljuje tvari za nove kombinacije dotle e duh pravog genija
biti originalan i neiscrpiv. U decembru 1845. Po je objavio kritiku Pjesnikih radova Elizabet Ouks Smit gdje konstatuje da nijedno umjetniko djelo ne moe
ukljuivati u sebe pravu originalnost, a da ne da najjednostavnije manifestacije
stvaralakog duha ili, u svakidanjem izrazu, genija autora47 (912). Zadatak genija nije da itaocima prui ono to sami mogu iskusiti, ve ono to ne mogu bez
njegove ingerencije. U Pedeset prijedloga (maj jun 1849, Grahams Magazine) Po ipak ukazuje na jedan nedostatak umjetnikog genija, a koji je povezan
sa njegovom senzitivnou. Posjedujui izuzetan osjeaj ljepote on e neizostavno biti potiten izoblienou i anomalijama koje e vidjeti oko sebe. Hvalei
ljepotu genij samo pokazuje sinovsku privrenost. Geniju ljepota daje ivot
ostvarujui esto nagradu u besmrtnosti48 (Poe 1306).
46
Men of genius are far abundant than is supposed. In fact, to appreciate thoroughly the work of
what we call genius, is to possess all the genius by which the work was produced. [...] works of
genius are few, while mere men of genius are, as I say, abundant.
47
no work of art can embody within itself a proper originality without giving the plainest
manifestations of the creative spirit, or, in more common parlance, of genius in its author.
48
merely evinces a filial affection. To genius Beauty gives life reaping often a reward in
Immortality.
75
Marta 1849. u Southern Literary Messenger-u Po je objavio kritiku na raun Louelove Bajke za kritiare u kojoj se dotakao satire u Americi i zakljuio da
ovaj anr nije dovoljno razvijen i eksploatisan u njegovoj rodnoj zemlji za razliku
od pojedinih evropskih, poput Engleske, gdje se satirina aoka uglavnom uperuje protiv aristokratije. S druge strane, za razliku od Rusije i Austrije kojima je satira nepoznata u Americi ljudi koji je piu [tvrdi se] ljudi su koji itaju: tako izvrui satiri ljude mi zapravo izvremo satiri sebe i nikada nijesmo u stanju da sa
njom saosjeamo49 (Poe 815). Amerikanci nijesu nali za shodno da razviju satiru jer ih je potpuno bez svrhe dotai satirom, smatra Po, ali zbog kolonijalnog
grijeha imitacije on ukazuje na neophodnost prekida takve prakse, pa makar
modeli na koje se ameriki pisci ugledali bili najizvrsnijeg kvaliteta, pitajui se ta
je Mekfingal do odjek Hjudibrasa. Meutim, tri godine ranije, u Literatima
grada Njujorka Po se bavio Lotonom Ozbornom iju je pjesmu Vizija Rubete,
napisanu kao piev odgovor na napade i otre kritike na raun prethodno objavljenih Pjesnikovih linih ispovijesti, nazvao najboljom amerikom satirom. Iako nema mjesta odobravanju vulgarnosti i nepristojnim linostima ipak njena zajedljivost se ne moe osporiti. Meutim, Poova preporuka Vizije Rubete je prilino uzdrana jer iako je u pitanju jedina satira u pravom smislu rijei koju je napisao Amerikanac, ipak ima mnogo nedostataka. Dovoljno je smjela i gorka, dobro je sastavljena i pristojno pretoena u stihove, ali sarkazam nije uspio jer je
dozvoljeno da se njena zloba jasno iskae50 (Poe 1152).
Moemo zakljuiti da je Po prvi znaajan ameriki kritiar koji je svoje
kritike teorije razvio kroz novinske lanke i knjievne kritike. Mnogo toga Po je
rasuo u Marginalijama, Pinakidiji, Literatima, pregledima kako britanskih
i evropskih tako i domaih knjievnih stvaralaca. Rano je pokazao elju za ostvarivanjem savrene cjeline i savrenog jedinstva u knjievnom djelu. Zbog toga
kod njega se u rijei zaplet podrazumijeva plan, a izmeu njega i prirode postoji
analogija. Kako Ed Vinfild Parks istie, elio je cjelinu skladno sastavljenu, minijaturni univerzum koji bi se mogao porediti sa stvarnim univerzumom u kojem bi
poetak, sredina i kraj bili obuhvaeni zajedno egzaktnim i matematiki koncipiranim jedinstvom51 (2). U Poovoj koncepciji savrenog plana svretak djela je
ve odreen na samom poetku, a svi opisani dogaaji kao i sva sredstva koja se
koriste u djelu moraju doprinositi funkcionisanju cjeline i biti prilagoeni ve
smiljenom kraju djela. Rukovodei se ovakvim stavovima Po je pronaao svega
nekoliko djela koja su se uklopila u njegovu viziju.
49
the people who write are [it is maintained] the people who read: thus, in satirizing the
people we satirize ourselves and are never in condition to sympathize with the satire.
50
it was bald enough and bitter enough, and well constructed and decently versified, but it failed
in sarcasm because its malignity was permitted to render itself evident.
51
a miniature universe which would be comparable to the real universe in which the beginning,
middle, and end were held together by an exact and mathematically conceived unity.

Literatura:
Aristotel. O pjesnikom umijeu. (Prevod i objanjenja Zdeslav Dukat). Zagreb:
August Cesarec, 1983.
Barry, Peter. Beginning Theory: An Introduction to Literary and Cultural Theory.
Manchester; New York: Manchester University, 2002.
Blair, Hugh. Lectures on Rhetoric and Belles Lettres. New York: Collins and
Hannay, 1826.
Bloom, Harold, ed. Blooms Modern Critical Views: Edgar Allan Poe. New York:
Chelsea House, 2006.
Bloomfield, Shelley Costa. The Everything Guide to Edgar Allan Poe. Avon;
Massachusetts: Adams Media, 2007.
Cassuto, Leonard, ed. Edgar Allan Poe: Literary Theory and Criticism. Mineola;
New York: Dover, 1999.
Classical Literary Criticism (Translated by Penelope Murray and T. S. Dorsch,
with an Introduction and Notes by P. Murray). London: Penguin, 2004.
Fisher, Benjamin F. The Cambridge Introduction to Edgar Allan Poe. Cambridge:
CUP, 2008.
Foye, Raymond, ed. The Unknown Poe. San Francisco: City Lights, 1980.
Hayes, Kevin J. ed. The Cambridge Companion to Edgar Allan Poe. Cambridge;
New York: CUP, 2002.
Jacobs, Robert D. Poe: Journalist and Critic. New York: The Vail-Ballou, 1969.
Klages, Mary. Literary Theory: A Guide for the Perplexed. London, New York:
Continuum International, 2006.
Levine, Stuart and Susan F. Levine, eds. Edgar Allan PoeCritical Theory: Major
Documents. Urbana; Chicago: University of Illinois, 2009.
Parks, Edd Winfield. Edgar Allan Poe as Literary Critic. Athens: The University of
George, 1964.
Poe, Edgar Allan. Essays and Reviews. New York: The Library of America, 1984.
Ransome, Arthur. Edgar Allan Poe: A Critical Study. New York: Mitchell
Kennerley, MCMX.
Richards, I. A. Principles of Literary Criticism. London; New York: Routledge,
2001.
Thompson, G. R. The Selected Writings of Edgar Allan Poe. New York; London:
W. W. Norton, 2004.
CRITICISM IN PRACTICE: AMERICAN ZOILUS (I)

The aim of this paper is to examine and comment on Edgar Allan Poes
critical thought. Poe formulated his literary theory in large extent owing to his
work in magazines which is confirmed by the fact that all of his essays, criticism on
77
British and American writers, Marginalia, Pinakidia, The Literati of New York
City as well as a number of other writings were published in periodicals. Poe
insisted on independent criticism guided by the purest artistic rules. As a literary
critic the tomahawk man demanded determinedly competence and dignity of
the profession, made an effort toward objective criticism of literary works which
would be grounded on seriousness, commitment and critics neutral attitude
which means that he can be rightfully called the first American professional critic.
Key Words: magazines, critic, criticism, plagiarism.
79
ORGANIZACIJA NARATIVNIH ELEMENATA U PENTALOGIJI SINOVI

SINOVA EDA VUKOVIA
UDK 821.163.4.09-31 Vukovi .
Ivana Petrovi Rai, Univerzitet Crne Gore
U sluh ili u sjeanje uunja se... ,ne raa otac

sina, ve sin oca... (Vukovi 2: 180)
Apstrakt: U ovom radu bavimo se pripovjedakom tehnikom u pentalogiji Sinovi sinova
eda Vukovia i nainom organizovanja narativnih elemenata kao to su: kompozicija,
likovi, prostor potreban za svaku aktivnost likova i uopte ambijent prikazane
predmetnosti i vremenska ravan koja sa prostornom strukturom gradi hronotop.
Analizirajui sve te elemente zapaziemo da promjena pripovjedake situacije i
povlaenje auktorijalnog pripovjedaa, kao i upotreba introspektivnih tehnika ini ove
romane modernim na planu pripovjedake situacije, a u anrovskom smislu psiholokim
romanima i romanima toka svijesti. To potvruje i organizacija vremena jer se objektivno
vrijeme u svijesti likova produava, a retrospekcije su prisutne ne samo u monologu, ve
i u dijalogu. Unutranja kompozicija ovog ciklusa romana je relativno koherentna
zahvaljujui lajtmotivima i likovima sa funkcijom spone, uslonjena je interpoliranim
elementima kao to su dnevniki zapisi i pisma, ali i obogaena intertekstualnim vezama i
folklornim elementima. Simbolika znaenja u romanu poprima prostor koji sa
dvovjekovnom porodinom hronikom gradi hronotop putovanja u zaviaj, praishodite i
duhovno obnavljanje ime edo Vukovi najavaljuje svoj roman Rijeka.
Kljune rijei: tipologija romana, pripovjedaka situacija, kompozicija, organizacija
hronotopa, modelovanje likova
Zvuan, poliptotonski naslov Vukovieve pentalogije Sinovi sinova (1979)

izuzetno je informativan. S jedne strane, on nedvosmisleno upuuje na povezanost knjievnih likova zbog ega se ova sloena romaneskna struktura moe tipoloki odrediti kao porodina hronika; a s druge strane, aktivira u svijesti italaca sloen crnogorski sociokulturni kod, zapravo obrasce ponaanja i razmiljanja
u patrijarhalnim plemenskim zajednicama gdje se krvno srodstvo rauna po ocu,
a karakter i vrijednost pojedinca odreuje u poreenju sa prauzorima. Polivalentnost naslova ostvaruje se i injenicom da se u njemu nalazi arhetipski odnos
oca i sina koji se paradigmatski ponavlja u svim romanima ove pentalogije, te
predstavlja tematsku okosnicu.
Pored naslova Sinovi sinova koji svakako ima najjau poziciju u tekstu,
svaki roman ponaosob svojom naslovnom sintagmom (Brovii s Karua, Pod

Skadrom, Kolo nad kolom), ili reenicom u ulozi naslova (Izbi buna, Tee Tara)
dodatno pomae tipolokom i tematskom odreenju ovog ciklusa roman. Analiza tekstova potvruje stav Radomira Ivanovia koji je prva dva romana odredio
kao istorijske jer su vezani za dva znaajna istorijska perioda: godinu ubistva
knjaza Danila i vojni poduhvat iz vremena vladavine kralja Nikole. etvrti roman
je s pravom svrstan u revolucionarni tip romana, dok su trei i peti odreeni kao
drutveni zbog poniranja u sloene drutvene odnose. Tipologija romana prema
tematici je potrebna i svakako korisna, ali ne i dovoljna jer ne ukazuje na pripovjedake postupke i stepen modifikovanja tradicionalnih naela pripovijedanja.
U fiktivni svijet romana Brovii s Karua uvodi nas auktorijalni pripovjeda koji ima ulogu sveznajueg pripovjedaa. Na samom poetku romana
uoavamo ekternog fokalizatora, ali se fokalizacija kasnije mijenja u internu jer
pripovijedanje iz treeg lica prelazi u prvo zahvaljujui monolozima, solilokvijumima pojedinih likova i dnevnikim zapisima Andrije, te prisustvo naratora s poetka romana postaje sporadino i u cilju povezivanja tih introspektivnih segmenata i dijaloga. Time se dinamizuje pripovijedanje, kazivanje postaje neposrednije, a i omoguava se sagledavanje drutvenih i porodinih problema sa vie
taaka gledita pri emu su dominantne take gledita Bra, po kojem i ogranak
loze Hajkovia dobija prezime Brovi, i njegovog sina Andrije. Poniranje u unutranji svijet likova omogueno je i upotrebom doivljenog govora koji je po svojoj lingvistikoj strukturi pripovijedanje u treem licu, ali su njime zahvaeni sadraji vezani za perspektivu prvog lica ime se mijenja nivo fokalizacije. Kroz take gledita oca i sina ostvareno je kreiranje dva razliita pogleda na svijet: tradicionalnom stavu oca suprotstavljen je stav sina koji se vraa zaviaju nakon to
je plovei morima stekao drugaija iskustva. Kontrastni odnos oca i sina nastavljen je i u narednom romanu Pod Skadrom u kojem ulogu glavnog junaka dobija
Andrijin sin Miljan, takoe buntovnik i usamljenik. Miljanovi monolozi i solilokvijumi u ovom romanu postaju dominantni, mada i dalje postoji auktorijalni narator koji esto zauzima Miljanovu taku gledita. Roman Izbi buna takoe ima sloenu pripovjedaku situaciju. Iako prva reenica u inicijalnoj poziciji ima glagol u
drugom licu jednine, ime se ostvaruje bliskost s itaocem i direktno uvoenje u
fiktivni svijet, pripovijedanje se nastavlja u treem licu da bi kasnije najvei dio
prie bio dat u unutranjem govoru, fiktivnom dijalogu i pismima dvojice bratstvenika: Bra, koji iako naklonjen tradiciji eli ulazak u Partiju, i Matana, koji je
prototip intelektualca i olienje novih ideja. Za razliku od prva tri romana u kojima se pripovjedaka situacija mijenja (najvie kroz smjenjivanje unutranjih govora te imamo vie taaka gledita), u etvrtom romanu je dominantno kazivanje u prvom licu. U ulozi naratora je glavni junak Stamat, sin eja Vasova, na kojeg se na kraju prethodnog romana zadrava pogled Bra uz karakterizaciju:
Gledaj, prispio i onaj ejov gluha, Stamat. teta, onako bistro mome. Vidi mu
se po oima sve razumije. Da ga nije mina otetila, da je uio dalje, kakav bi to
uevnjak bio (Vukovi 3: 266-267). Na taj nain se ostvaruje povezivanje roma-
81
n, tj. epiloke granice jednog sa prolokom granicom drugog romana. Interesantno je da za sagledavanje ratnih situacija, odnosa etnika i partizana, edo
Vukovi stvara junaka iji su akustiki opaaji nemogui. Time bi njegovo kazivanje trebalo da bude nepouzdano jer su mnoge scene, koje on vidi i opisuje, uprkos sposobnosti da djelimino ita s usana i evocira ili kreira u svojoj svijesti zvuke, nijeme. Naizgled iaenom vremenu odgovara osakaen ovjek (Jelui
214), meutim, svijet tiine je Stamata natjerao da dublje posmatra i analizira
pokrete i postupke drugih. Pouzdano kazivanje lika-naratora je motivisano njegovom karakterizacijom od strane Bra ime epiloka granica romana Izbi buna
dobija viestruku funkciju. Ironino je da ratne okolnosti jasnije sagledava i bolje
budunost predvia neko ija su ula ograniena, a tragina injenica da je glavni junak-narator neshvaen, potcijenjen i diskriminisan (pozitivna i negativna
diskriminacija). Dok su za prvi roman karakteristini dnevniki zapisi, za trei forma pisma, tj. prepiska izmeu Bra i Matana, za etvrti roman neobino je to
pisma Stamat pie mrtvoj majci kojoj se esto i obraa u mislima (Du-Form), a
prisutni su i dnevniki zapisi poginulog vojnika (Brzometni). Ove forme ne samo
to doprinose karakterizaciji likova, uslonjavanju kompozicije, ve imaju i funkciju stvaranja same prie. Naime, za mnoge dogaaje italac saznaje zahvaljujui
ovim interpoliranim dijelovima koji potvruju hibridnost romana kao anra. Da
edo Vukovi nastavlja da istrauje mogunosti romana, potvruje i posljednja
knjiga ciklusa Sinovi sinova u kojoj veliki broj likova dobija ulogu naratora (to je
osobenost i djela Mrtvo Duboko). Na prolokoj i epilokoj granici romana Tee
Tara pojavljuje se u ulozi naratora arko, Brov sin. Pored njegovog unutranjeg
govora prisutna su kazivanja mnogih drugih likova, a sve to povezuje narator koji
se povlai pruajui mogunost itaocu da fiktivnu zbilju sagleda oima samih likova. Na nivou cjelokupne pentalogije moe se primijetiti ne samo da se uloga
naratora preputa likovima (monolozi prerastaju u pripovijedanje), ve i da likovi
postaju personalni mediji kroz iju svijest se prelama fiktivni svijet. Takoe, pored introspektivnih tehnika koje pribliavaju ove tekstove psiholokim romanima
pa i romanima toka svijesti te time i lirskom kodu, kao oblik kazivanja esto se
upotrebljava dijalog (u nekoliko scena i polilog) to znai da je u romanima dominantan direktni govor koji je tipian za dramski kod, tj. scensko prikazivanje
svijeta (mimesis). To odgovara poetikom naelu koje podrazumijeva da treba
ostvariti objektivnost.
U kompozicionom smislu romani ciklusa Sinovi sinova su sloeni. Epizode su u svakom od romana izdvojene preskakanjem jednog reda i obino podrazumijevaju prelazak sa jednog toka radnje na drugi. Kako su te promjene relativno este, ovakav postupak doprinosi razbijanju tradicionalnog naina pripovijedanja, ali i stvaranju oteane percepcije. U spoljanjoj kompoziciji samo se uoava pet naslovljenih cjelina u posljednjem romanu pentalogije Tee Tara (Stablo
Brovia, No meu noima, Dan meu danima, No meu danima i Dan meu
noima) koji je ujedno i najobimniji. U svim romanima je hronoloki red kaziva-

nja, tj. prospektivni ugao gledanja, a takav je sluaj i sa cjelokupnim ciklusom
kao irom strukturom. I pored toga, postojanje paralelnih tokova radnje (to je
dominantno u treoj i petoj knjizi), retrospektivnih epizoda i retardacionih sredstava, kakvi su unutranji govori i opisi, znaajno uslonjavaju kompoziciju romana. U duhu tradicionalne crnogorske epike romani ovog ciklusa obrauju motive: diobe brae (u prvom romanu se mogu uoiti metatektualne veze s pjesmom
Dioba Jakia, a motiv diobe je prisutan i u romanu Rijeka), biblijski motiv bratoubistva (Bro postaje biblijski Kain i lutalica u potrazi za novim stanitem), krvne
osvete koja je i dovela do cijepanja loze Hajkovia i uopte osvete (glavni motiv Vukovievog romana Bez redenika), junatva i ojstva motiva koji se na razliite naine sagledavaju i definiu od strane svih glavnih likova ciklusa te funkcioniu kao vezivni elementi pentalogije, hajduije drutvene pojave koja se
preispituje jer predstavlja oblik nasilja (demistikovanje ovog fenomena je karakteristino za sve balkanske knjievnosti), rtvovanja ovaj motiv najvie dolazi
do izraaja u romanu Pod Skadrom jer se sama opsada Skadra i napad na dobro
utvreni grad moe shvatiti kao rtvovanje crnogorske vojske u poduhvatu koji
je unaprijed osuen na propast (metatekstualne veze sa narodnom epskom pjesmom Zidanje Skadra), hajke kao oblika egzistencije, univerzalni motiv smrti koja se u crnogorskoj knjievnosti obino javlja u varijanti lijepa smrt na bojnom
polju to jeste jedan vid rtvovanja za porodicu, pleme, narod: No, sinovi moji,
nema umiranja u boju, tu se gine, a to je neto drugo, junanije i, ako emo pravo, ljepe oas se svri, dok trepne (Vukovi 2: 175); a tu je svakako i lajtmotiv leleka koji odjekuje i u mislima gluvog Stamata. Sa motivom smrti, ali i kultom
predaka povezan je i lajtmotiv gusala. Uz njihov zvuk neki likovi nalaze mir u
smrtnom asu, drugi ele da uu u pjesmu koju gusle poju, trei guslama ire
komunizam. Pored ovih motiva prisutni su i mnogi drugi kakav je motiv ljubavi
koji je u drugom romanu povezan sa motivom kamena u obliku konjske glave.
Konj u ovom sluaju ima simbolino znaenje plahovitosti udnje, mladosti i
plodnosti, ime se u epilogu ovog romana nasluuje da je Rusa nakon jedne noi
provedene sa Miljanom ostala trudna. Arhetipski konj, sin noi i tajne, donosi i
smrt i ivot (Gerbran i evalije 382), tj. smrt oca, ali roenje sina koji e biti glavni junak naredne knjige. Arhetipski motiv odnosa oca i sina u prva dva romana
iz motiva sukoba oca i djece prerasta u motiv sukoba starog i novog, tj. tradicije
(krvi) i modernog (ideje). U treem romanu dominira arhetipski odnos majke i sina, u etvrtoj knjizi glavni junak rano ostaje bez roditelja, ali je fiktivna veza sa
mrtvom majkom i dalje prisutna njen lik postaje opsesivni motiv, dok u posljednjem romanu ciklusa glavni junak arko nema ni oca ni majke, a emocije ga ne
veu ni prema stricu Matanu koji ga je usvojio. U romanima, dakle, dolazi do redukovanja porodice i njene uloge: dok je rodonaelnik Brovia imao pet sinova
i ker, njegov daleki potomak nema ni roditelja ni potomstva, a pripadnost porodici smatra nebitnom: Nije me privukao ovaj skup roaki, broviki. Pjesmu
bih da napiem. Ispod nje samo ime, bez prezimena arko (Vukovi 5: 11).
83
Bro je otac koji simbolizuje vrlinu, dominaciju, svijet tradicionalnog autoriteta,
a u posljednjem romanu nestaje dominantna oinska, ali i majinska figura.
Povratak zaviaju je jedan od univerzalnih motiva u knjievnosti. On se
lajtmotivski ponavlja u Vukovievom ciklusu te kao semantiki refren ustrojen
po principu paradigme doprinosi stvaranju vre strukture. Vezan je sa motivima kakvi su: ljubav prema porodici i dravi, osjeanje dunosti i odgovornosti,
traganje za porijeklom, povratak praizvoru i u krajnjem smrt i ponovno raanje. Vie puta se ponavlja i motiv kornjae u svim svojim simbolinim znaenjima. Na prolokoj granici prvog romana Bro pije krv kornjae vjerujui da e uzimanjem vitalne snage ove ivotinje regenerisati svoje tijelo i snagu te prilikom
tog paganskog rituala izgovara neobinu zdravicu: Pa, zdrav si, Bro, drtino stara! Nalij se vinom zemljinim krv u krv. Ha, sokole, nikad se ne ladio, no se
mladio! Krv u krv, snaga u snagu (Vukovi 1: 10). rtvovanje kornjae u cilju
ostvarivanja dugovjenosti zasnovano je na starim vjerovanjima da kornjaa
predstavlja stabilnost, besmrtnost, da je simbol sigurnosti, pa i univerzuma. Isti
junak sebe naziva kornjaom u momentu kada postane svjestan bezizlazne situacije u koju je doveo sebe i sinove nakon hajdukog pohoda sakrivi se u peinu kao kornjaa u svoj oklop. Zato mu male kornjae podrugljivo migaju u snu
podsjeajui ga na besmislenost njihovog rtvovanja. U drugom romanu se naselje Brovia poredi sa naputenim praznim oklopom kornjae ime se dodatno
demistifikuje vjerovanje u besmrtnost ove ivotinje. Bro se u Karuu nije mogao sakriti od ivotnih nedaa tako da nova naseobina nije u potpunosti ostvarila funkciju kornjainog oklopa koji simbolizuje sigurnost i slobodu. Pored navedenih znaenja semantiko polje ovoga motiva se proiruje i na prirodu i funkciju prie, a samim tim i knjievnosti: Zato bi neko izmislio priu? Ma, svaka je
pria uveliko izmiljena, ak i kad je vjerna vienom. Ne kazuj o kornjai opisujui njenu arenu koru. Sto vjernije spolja, to dalje od istine (Vukovi 2: 83). Kako je kritika primijetila, ovaj citat predstavlja poetiku u malom (Jelui 211). Iz
navedenog se potvruje stav da je knjievnost fiktivne prirode ak i kada je stepen referencijalnosti visok kakav je sluaj sa knjievnou realizma. I s druge
strane, knjievnost nije samo u opisivanju onoga to je ulima dostupno i privlano, ve i otkrivanje sutina, tj. onog unutarnjeg. Poznato je vjerovanje da kornjaa simbolizuje putovanje u sebe samog, otkrivanje znanja i mudrosti. Upravo
tu funkciju pria treba da ima, a ako imamo na umu intorspektivne tehnike koje
Vukovi koristi u ciklusu Sinovi sinova, onda nam je jasno da je pronaao i pravi
nain putovanja u tajne fenomena ljudske svijesti. U treem romanu se Brov
istoimeni potomak sjea prie o kornjainoj krvi, Matan na ljude gleda kao na
kornjae: Tvrdokorni ljudi. Svikli na pognuta lea i strpljivo nose oklop. (Vukovi 3: 155), a u posljednjem romanu Vitko po ugledu na dalekog pretka sprovodi
obred rtvovanja kornjae kako bi se pod stare dane okrijepio njenom krvlju. I
sama krv je jedan od estih motiva pentalogije. Lajtmotivski se ponavlja stav da
je krv Brovia ista te da njihove rane zbog toga brzo zarastaju. Krv nije samo

nosilac ivota, lijepog, plemenitog i uzvienog, ve se odnosi i na srodstvo, vezanost za pretke, za prirodu ovjeka vjernog tradiciji: Jer krv ne zna za ideju. Ona
je, esto, starija i jaa. Pa nije lako ulit ideju pravo u krvne ile (Vukovi 3: 234).
Zahvaljujui ovim i drugim lajtmotivima kompozicija mozainih romana iz ciklusa
Sinovi sinova postaje koherentnija to doprinosi vroj kompoziciji cjelokupne
pentalogije kao sistema sistem, ali i djeliminoj poetizaciji narativne paradigme
u romanima.
Udio crnogorske usmene i pisane tradicije u ciklusu Sinovi sinova je veliki
tako da se potvruje stav da je intertekstualnost imanentno svojstvo knjievnosti. Ne samo da Vukovi obrauje poznate istorijske teme i motive koji su od ranije prisutni u crnogorskoj knjievnosti, ve u njegovoj pentalogiji postoje veze
sa starijom narodnom epikom. Posebno dolazi do izraaja citiranje i parafraziranje stihova narodne pjesme Zidanje Skadra i poreenje stradanja crnogorske
vojske sa rtvovanjem mlade snahe: nesrena moja brao, neete osvojit grada,
dok ne uzidate jo nebroj momakih kostiju... ili nevjestinskih (Vukovi 2: 65). I
noviji dogaaji su opjevani u narodu tako da e se u romanima naii na tubalice
(u osmercu) za poginulim sinovima na Skadru, stihovi o krvavom Belvederu, pa
ak i o Marksu i Engelsu. Likovi citiraju Njegoeve stihove (neka bude borba neprestana, Strah ivotu kalja obraz..., po tri pasa vrte se u kolo), Maurania (Niti
pisnu, niti zubi...), Ivana Gundulia (to bi gori eto j doli), podsjeaju na junatvo
Batria, pozivaju na bunu sjeajui se junatva Baja i Nikca, savjetuju da se ita
Njego kako bi se proniklo u vrijeme i ljude, slue se narodnim poslovicama i
izrekama (Ko jednom prismrdi, ne vjeruje mu se ni kad vavijek mirie, Sastavila
se preslica s kueljom, Rije nosi rau, a in akire, Ko voli svakoga ne voli nikoga, oek se navikne i na pasje verige, Zborac zbori, a inac ini, Jezik nema kostiju, ali kosti lomi, A kud e kruka, no pod kruku, Narod mnogoruk, a jabuka jedna, Bez izvora nema vode, ni ivota bez slobode) pa i latinskim citatima. Na poetku ciklusa nalazimo Brovu zdravicu graenu po uzoru na usmenu tradiciju,
dok u posljednjem romanu itamo jedan od najpoetinijih segmenata pentalogije arkovu zdravicu Tari, reminiscencije na Plutarha i mit o Prometeju ija se
borba dovodi u vezu sa ovjekom Crne Gore.
U skladu sa tematikom i vremenom koji se umjetniki evocira, Vukovi
nije mogao zaobii ni tubalice, kletve, anegdotski materijal, legende (one sa mitovima ine osnovu Vukovieve knjige Mitski dekameron), narodne bajalice, vjerovanja i sujevjerje, a upotreba narodnih govora i arhaizama u kazivanju likova
doprinosi oivljavanju prolosti te stvaranju veeg stepena vjerodostojnosti.
Tom cilju odgovaraju i pisma crnogorskih iseljenika koji iz inostranstva piu svojim porodicama zadravajui dijalekatske osobenosti govora svog kraja i usvajajui engleski jezik zbog ega nastaje neobina frazeoloka taka gledita to znaajno doprinosi i neposrednom modelovanju likova. Time Vukovi potvruje da
je kadar koristiti leksiko bogatstvo naeg jezika: od arhaizama, dijalektizama,
tuica, do kovanica i neobinih sloenica (samoglavac, glavosjek, lakopametast,
85
tankovrat, nezemlja, zemljoglad, zemljovoljna, grabiruka, laisunce, nesunce,
nogostup, nogoloman, ilotok, nizljud, zloisti, zlomaman, bistroruki, crnoput,
crnovid, crnoglasa, gluhojeko, bespukovi) koje su stilski markirane i svojstvene
njegovom knjievnom stvaralatvu. O leksikom bogatstvu i folklornim elementima kao osobenostima Vukovievog opusa najdetaljnije je pisala Zorica Radulovi
u svojoj doktorskoj disertaciji Jezik i stil eda Vukovia, a njenim istraivanjem
obuhvaeni su i romani iz ciklusa Sinovi sinova.
Prostorna taka gledita u romanima ciklusa Sinovi sinova pripada auktorijalnom pripovjedau ili likovima sa surovog terena nezemlje, kamenjara
koji je krbavo mrko zubalo (Vukovi 2: 9) i trnja, u stalnoj borbi za golu egzistenciju. Oni su upueni na brda koja su granice njihovog vidika: Tu se lomi oko.
Pa? Da se bijem s brdima, s nebom? Ovu puinu, ova brda niko prebrodio nije!
Aj jada, jada! (Vukovi 1: 90) I uopte, kad je rije o organizaciji prostora, pa i
vremena, pentalogija Sinovi sinova je ostvarena kao putovanje kroz prostor i
vrijeme sa ciljem da se ukae na zatvorenost ivotnog puta ne samo pojedinca,
ve i loze Brovia kao kolektivnog junaka. Radnja prvog romana vezana je za
okolinu Skadarskog jezera i selo Karu, dok je radnja posljednjeg romana vezana
za rijeku Taru, praishodite Brovia. Naravno da ta mesta ne postoje u fikciji
na isti nain kao to je sluaj u stvarnosti. Ali ona moraju postojati u fabuli, zbog
naih vlastitih mogunosti imaginacije (Bal 111). Simbolika vode je viestruka.
Ona nije samo simbol izvora ivota, sredstvo oienja i sredite obnavljanja
(Gerbran i evalije 1048), ve i smrti pa samim tim i ciklinosti. Jezero je s take
gledita Bra groblje potok i rijek iz naega staroga kraja, mrtvo, muljevito
groblje, puno lopuha i krapova u kojem uje pla potoka (Vukovi 1: 12-13).
Mutna voda jezera je signal potrebnog oienja, vraanja izvoru i obnavljanju.
Hronotop puta u prvom romanu se najjae vezuje za glavnog junaka Bra koji i
smrt trai u zaviaju: Ako bi me ko pita, mislim da je on okrenuo k Magliu. Tamo ga mamio izvor i uvir (Vukovi 1: 201), a zaviaju se vraa i njegov sin. Hronotop putovanja podrazumijeva traenje istine, spoznaju o sebi i drugima, ali
smrt. U drugom romanu se Andrijin sin Miljan, nakon trogodinjeg kolovanja u
Rusiji, vraa u Crnu Goru kako bi pridruio ocu i brai te uzeo uea u oslobaanju i osvajanju Skadra (isti motiv imamo i u Lalievoj tetralogiji), a na tom putu pokuava da pronae lanove porodice i istrai stvarne motive ratovanja. Kako rodonaelnik Brovia vodi porijeklo s planine Magli, onda je jasno da se sjeanje na zaviaj eljelo sauvati u prezimenu, a i u ponavljanju imena lei potreba da se sauva uspomena na pretke. Tako je Bro sinu dao ime po bratu Andriji, Danilovom sinu je dato ime Marko, po poginulom stricu, a glavni junak tree
knjige Izbi buna nosi ime svoga praeda Bra te time i teret prolosti: Onaj
davnji, davnanji Bro, praed, i sad mu se navalio na ramena, na tjeme, na ove
mune trenutke, na pojam o sebi. Bro, davnji, praed, odbjeg i izgubljenik,
hajduk. (Vukovi 3: 126) Sa porodinim stablom se dovodi u vezu i rijeni tok:
A izvor svetinja. Tako i pretke brojimo od poetka, od izvora (Vukovi 3:

190-191), a i glavni junak romana Kolo nad kolima razmilja o Novaku Broviu i
zakljuuje: No ta e nema vode, nema vodotoka preistog [...] nema vodotoka bez trunja i truline, bez mulja, bez taloga lista, bez mrcine naduena trbuha. Sve to vode nose (Vukovi 4: 197). Simbolika prezimena je naglaena i posljednjom knjigom u kojoj je ostvaren povratak prazaviaju ime se zatvara krug
same prie: sve je poelo ispod Maglia, sve se i zavrava na obalama rijeke iz
zaviaja. Rijeka nastavlja da tee i ciklinost se podrazumijeva pa rijeka tako
simbolie tok ljudske egzistencije, a za pjesnika arka je mjesto otkrivenja. Pored
arka, poetino se rijeci obraa i Vida te ti segmenti romana predstavljaju snana lirska mjesta. Na kraju prvog romana Bro okonava na putu ka zaviaju (ne
zna mu se groba), a na epilogu posljednjeg romana Vida tragino skonava u blizini Tare. Simbolinost povratka zaviaju (motiv tipian i za stvaralatvo amila
Sijaria) pa i motiva rijeke Vukovi kasnije produbljuje u svom romanu Rijeka
(1988) iji se glavni junak vraa zaviaju i rijeci kako bi u dijalogu s njom dobio
potrebne odgovore, napojio se u rijenom izvoru i time omoguio reintegraciju i
obnavljanje na duhovnom planu. Tako voda postaje simbol mudrosti, milosra i
vrline.
Zatvorenost prostora, vremena, pa i ovjekovog ivotnog puta najbolje
objanjava sljedei citat:
Tu je vezala eljom djevojakom i tu poinula. Oko nje krug ena. Dolje,
u jezerskim okrajcima, ljeska se duboka modrina pod suncem. I ta oka
krugovi. I ona njivica, tamo, u kamenu mrki krug. Strnite. I gumno
krug, kamenom poploan, kamenom okruen. I sofra Rusina krug. I sito i
ognjite domae. Krugovi, krugovi. I kolo neigrano danas. I kolo na kolo. I
tor se u krug svija. I krevita brda naokolo. I krug neba nad jezerom. I kolo
levora. I kapa andarmska. Kud se okrene, Bro, gdje ti oko i poum poinu krugovi. Zatvoreni, spueni bez poetka i kraja. Krugovi, dobra lile. I
crepulja tvoja, garava i bjelkasta, i ona je krug to malo, prepeeno gumno za hljeb. I riblje oko prestraeno, i ono je ukoeni krui smrti. I djeja
igra une se u krug, pa se naokolo razigra graja kao od jata kretalica. I
konji u vraju, na gumnu, grive i repove upliu u kruni kas. I kopita im
kruna, i kopita. I vrijeme, lile, je li i ono krug sveobuhvatni? Je li spueno
kano oma oko naega grla. Ili je krug i ovo Brovo lomatanje, svemu i svima u inat? (Vukovi 3: 135)
U navedenom odlomku asocijativno su povezani statini motivi poznatog eksterijera i enterijera, a odsustvo glagolskog dijela predikata i akumulacija imenskih
rijei ovu deskripciju dodatno ini statinom ime recipijenta obavezuje na paljiviju percepciju prikazane predmetnosti koja iz ikonikog znaka prerasta u simboliki. U opisu se uvia povezanost neive i ive prirode, a poznato je krug simbolie savrenost, homogenost, odsutnost razlikovanja i podele (Gerbran i
87
evalije 444). Prostor je odreen kao krug: pogled na vodu, zemlju i nebo. Nikako sluajno u dvije uzastopne reenice pojavljuju se motivi smrti i djeje igre
ime se indirektno ukazuje na povezanost dvije krajnje take ivotnog ciklusa, a
finalna i inicijalna pozicija ovih motiva u reenicama je dodatni signal. U posljednjem dijelu citata upitnom reenicom se vri uoptavnje, nasluuje se neprekidnost i nepromjenljivost vremena, vjenost i neprestani poeci to su jo neka
od simbolinih znaenja kruga. Pjesnika slika tako poprima znaenje univerzuma u kojem je sve povezano, u svojoj savrenosti ogranieno, te granicu
nepremostivog ovjek ne moe prei. Otuda i omaa koja i sama ima gotovo
kruni oblik. U finalnoj reenici se razmiljanje svodi na konkretno: Brovo kretanje, odupiranje tradiciji i vladajuoj politici i nastojanja da se neto promijeni
samo su ponavljanje poetaka. Posebnim stilskim sredstvima (upotrebom polisidentona i aliteracijom) i ekspresivnom sintaksom (eliptine reenice) ostvareno
je talasanje ritmiko-intonacione linije to doprinosi poetizaciji na planu ritma,
ali i isticanju znaenja svake leksike jedinice koja je dovedena u vezu sa semantikom kruga.
Motiv kruga je u etvrtom romanu povezan sa simbolikom narodnog kola. Ono se igra i u veselju i nakon borbe (kao ritual iji je cilj prizivanje kie koja
e oprati krv), ono moe biti tuinsko, ali i kolo nad svim kolima. Tako se na
epilokoj granici etvrtog romana, na istom mjestu gdje je tuinsko kolo zlostavljalo Stamatovog eda Vasa, igra kolo simbol konanog osloboenje od
okupatora. Znaenje kola i kruga je predmet razmiljanja i Matana: Kolo na kolo
od mladosti grade vrh gorski. Krug ivota, krug visine. A Vitko bi se posprdnuo:
krug trpljenja, krug hvalisanja... (Vukovi 5: 292). Time se kolo ne povezuje samo sa ivotom ve i sa stremljenjem crnogorskog ovjeka visinama. U etikom
smislu visine imaju znaajnu ulogu u stvaralatvu eda Vukovia (jedan od romana i nosi naslov Visine), ali je i posljeratna crnogorska knjievnost uopte, u
stalnom dijalogu sa ojstvom i junatvom starije crnogorske knjievnosti prema
kojoj ima uglavnom afirmativan odnos. Prostor romana podrazumijeva i duhovne, religijske, socijalne, moralne i druge okolnosti oko likova koje tako stvaraju
odreenu atmosferu. Stoga, znaajni su principi kulture kojoj likovi pripadaju,
njihov pogled na moral, religiju, nove ideje. Iako svi glavni junaci romana pentalogije Sinovi sinova ele da se istaknu u ojstvu i naroito junatvu, vrijednostima
kojima je sve podreeno (ivot iznad svega, a obraz iznad ivota), esto se pokazuje da su njihovi postupci ili pogreni (hajduija, opsada Skadra, Todorkino
ubistvo sestre), ili da se iza njihovih postupaka krije namjera da ostvare line
interese (Novak Brovi). U prvom romanu glavni junak Bro vjeruje u ojstvo i
donekle u boga ak i kad zlo hoe da ini ojski, a njegov odnos prema bogu je
eretski:
Pa u ta vjeruje?
U ojstvo! Ni u ta drugo. I u boga, ako e ljudski i pravedno.

Ako li nee, eno mu neba! U ojstvo vjerujem, sinko. I kad se branim i
kad odsijecam glavu i kad plijenim sve da se ini ljudski! (Vukovi 1:
128)
I dok Bro u onog okatog vjeruje ako on mari za ljude, njegov potomak Novak
prkosno izjavljuje da: Bogova nema [...] Iznova emo svijet, iznova ako treba
(Vukovi 5: 248). U novom vremenu se preispituje junatvo i uvia da su se neki
samo igrali junatva, ali se ide i u krajnost: preuzeti ulogu boga, kreirati svijet
prema sebi, potiniti prirodu.
Kad je rije o vremenskim nizovima u ciklusu Sinovi sinova, uoavamo da
se dogaaji vezuju hronolokim redom, ali da u svakom romanu postoje retrospektivne epizode. Meutim, obino se radi o anahronijama koje su dio sadraja
svijesti, date su u direktnom govoru, tj. dijalogu (takva je eksterna analepsa o
porijeklu Brovia) ili kao dio interpoliranih dijelova teksta. U prvom romanu
objektivno vrijeme je relativno kratko: radnja obuhvata period od avgusta 1860.
do avgusta 1861. godine. Dogaaji se mogu vremenski odrediti zahvaljujui datumima iznad Andrijinih dnevnikih zapisa. Istorijski dogaaji, kao to su ubistvo
knjaza Danila u Kotoru i buna u Hercegovini koju je pomagao vojvoda Mirko, nijesu direktno opisani, ve je panja usredsreena na odjeke tih dogaaja u ponaanju i razmiljanju obinih ljudi, tanije likova kao fiktivnih tvorevina. edo
Vukovi nije elio da faktografski pie o istorijskim dogaajima ve da kroz priu
o porodici Brovia, tj. individualne sudbine, ukae na univerzalnost ovjekove
borbe za opstanak i ostvarenje line sree. I dok prvi roman obuhvata period od
godinu dana, drugi podrazumijeva jo krae vrijeme. U pitanju je period opsade
Skadra to znai da izmeu dogaaja prvog i drugog romana postoji vremenski
zijev od gotovo tri decenije. Iako naizgled nije ostvaren vremenski kontinuitet,
retrospekcijama je recipijent informisan u onoj mjeri koja je potrebna za jasnije
razumijevanje prikazane predmetnosti. U monolozima Miljana sadrane su retroverzije koje se odnose na Rusu, kolovanje u Petrogradu, a u dijalogu sa drugim likovima sadran je i opis poetka balkanskih ratova, kao i prolost Brovih
unuka aka, Neka i Katne. Zahvaljujui Andrijinom dnevniku italac se upoznaje
i sa dogaajima koji prethode radnji prvog romana eksterna analepsa (porijeklo i pohodi Omer-pae) to znai da su vremenski nizovi slobodnije organizovani. Trei roman pentalogije se odnosi na meuratni period i demonstarcije napredne omladine dok se o I svjetkom ratu govori kratko kroz sjeanja na logore.
Posebno mjesto zauzima 26. jun 1936. (krvavi Belveder) kada je omladina KPJ
podrana od strane naroda digla bunu protiv nepravdi tadanjeg reima. Nastavak romana se odnosi i na poetke panskog graanskog rata (1936-1939), tj.
njegove reflekse u Crnoj Gori i nasluivanje poetka II svjetskog rata. Istorijski
dogaaji su sagledani kroz prizmu dvije razliite svijesti: tradicionalno-modernog
89
Bra i s druge strane, ozbiljnog zagovornika komunistike ideologije Matana,
mada su obojica najblii tipu egzistencijalistikog junaka koji je antiburoaski i
politiki angaovan. Povlaenje sveznajueg pripovjedaa je omoguilo da se dogaaji sagledaju subjektivno, emocionalno i neposredno te dominira narativna
sadanjost i glagolski oblici koji oznaavaju radnju koja se deava u trenutku govora ili neposredno prije. Najvea panja je posveena drutvenim problemima
kakvi su: raslojavanje drutva, odnos sela i grada, nepotovanje prava radnika,
zelenaenje, odnos Crnogoraca doljaka i Albanaca starosjedilaca u Metohiji.
U svim romanima unutranji govor likova stvara prostor za subjektivno vrijeme i
time proirivanje objektivnog vremena. Meutim, etvrti roman ciklusa Sinovi
sinova u potpunosti podrazumijeva vezivanje vremenske take gledita za svijest
glavnog junaka-naratora Matana. Time objektivno vrijeme gubi znaaj pa je subjektivno vrijeme zapravo ono vrijeme u kojem se ravnomjerno pojavljuju
aktuelna opaanja, trenutno probuene misli i emocije, ali i iskrsla sjeanja. IchForm pripovijedanja i dominacija prezenta i aorista unose emocionalnost i neposrednost. Zahvaljujui ovim glagolskim vremenima radnja postaje aktuelnija i ivlja, a pripovijedanje ekspresivnije i slikovitije tako da se kroz tok svijesti glavnog
junaka iz perspektive sadanjosti radnja pred itaocem odvija sada, ona se nije
dogodila ve se dogaa:
Podignem se naglo i pruim ruku Gruju. Skok preko ognja. Uzimam dijete iz ruku one ene. Ona se usprotivi ne d ga. Neto brglam i mlataram rukama... Doktor, doktor... Ona i dalje vie, otima se sa mnom. A
potom se umah, neim posjeena, pomiri i opusti ruke niz sebe. (Vukovi 5: 105)
Zahvaljujui tim jeziko-stilskim postupcima radnja vezana za ratne prilike je
dinaminija i doivljava se snanije. Iako u svim romanima junaci govore u monologu iz perspektive sadanjosti, u ovom romanu najvie dolazi do izraaja neposrednost kazivanja jer je pripovijedanje gotovo dosljedno u prvom licu
(izuzetak je obraanje majci Du-Form) i dato iskljuivo sa jedne take gledita.
esto su u razmiljanjima Stamata prisutne isprekidane i upitne reenice koje
doprinose direktnom prenoenju toka svijesti glavnog junaka, a ekspresivnost i
ivost kazivanja ostvarena je drugim postupcima: usitnjavanjem pasusa, izdvajanjem reenica u posebne pasuse, parcelacijom reenice i upotrebom eliptinih
reenica to su sredstva koja . Vukovi koristi i u drugim romanima. Za razliku
od prethodnih romana u romanu Kolo nad kolima nema nijedne konkretne vremenske odrednice, ali je jasno da su dogaaji vezani za kraj II svjetskog rata. Posljedni roman ciklusa Sinovi sinova odnosi se na savremene drutvene prilike i
podrazumijeva vie dogaajnih tokova koju su povezani jer se odnose na lanove porodice Brovia. Kao i u prethodnim romanima, unutranji govori likova ne
samo da imaju zadatak da omogue recipijentu da neposredno doivi dramu psi-

hikog ivota junaka, ve esto preuzimaju funkciju naracije, a prolepse u monologu i dijalogu omoguavaju popunjavanje vremenkog zijeva koji traje vie od tri
decenije. Najvea panja je posveena savremenim drutvenim problemima: tekom poloaju radnika, trajkovima, nepotizmu, prevarama u poslovanju, tekom poloaju ena i naroito danas provokativnom pitanju ugroavanja ivotne
sredine. Vukovi je jo jednom pokazao gotovo proroku sposobnost da predvidi
probleme kojima e se drutvo u budunosti suoavati.
U ciklusu romana Sinovi sinova ostvareno je nijansiranje psihologije
uglavnom mukih likova to je najavljeno i samim naslovom, a neki od likova
funkcioniu kao kompozicione spone meu romanima to unutranju strukturu
ciklusa ini vrom. Glavni muki likovi imaju i ulogu narator jer je njihovim
unutranjim govorom najveim dijelom i ispriana pria o lozi Brovia, sa njihove take gledita je izvrena i karakterizacija junaka te je njihova ideoloka taka
gledita dominantna i najvie se podudara sa etnikim i etikim principima crnogorskog sociokulturnog koda. Ipak, tradicionalna shvatanja, esto proeta predrasudama i sujevjerjem, graena na nacionalnim mitovima i usmjerena na
izoptavanje pa i kanjavanje svakoga ko ne prihvata norme nametnute interesima porodice i zajednice, bivaju poljuljana modernim stavovima naprednijih
likova koji odstupaju od kulturne sheme borei se za vie standarde pravednosti,
fiksirane politike ideje, ili za ostvarivanje line sree. Najvie dolazi do izraaja
novi, proleterski moral iji zastupnici uviaju da su stare crnogorske stege bile
nune samo u svoje doba. Strogo polarizovanje likova na pozitivne i negativne,
to je osobenost tradicionalne crnogorske proze, u ovoj pentalogiji nije ispotovano. Poniranje u unutranji svijet pa i nesvjesni dio linosti putem snova omoguava prikazivanje svih onih moralnih dilema pred kojima se nalazi pojedinac u
stalnoj borbi protiv bolesti, nematine, gladi, diskriminacije, progona i drutvenih promjena koje su inicirane kako lokalnom politikom, tako i evropskim tokovima. Pored pojedinanih likova ne moe se izbjei ni kolektivni lik Brovii koji
su zapravo glavni vezivni element pentalogije. Svi lanovi ove loze vrednuju pojedince svog plemena, ali i pleme kao kolektiv idui iz krajnosti u krajnost. Najinteresantnije razmilja Stamat pokazujui nemogunost da se izvri generalna
karakterizacija porodice, ali ipak istie opti kvalitet prednjaenje u svemu
pa i u zlu:
A kod nas ti nema srednje i osrednje i meko i ovako-onako, no e je junaka, tu smo junaine, e je neko lukavac, Brovi je nenadmana lukavina, e se nae straljiv ovjek, na e se zavui u puju kuicu, e je
neko lakta, Brovi e prokosit kroz masu, pa e irokim otkosom da
kroi, nogu da isturi ispred svih, pa e nema nam kraja, ej. (Vukovi 5:
51)
91
U ponaanju i razmiljanju glavnih likova ipak ima mnogo elemenata za zakljuak
da su oni, po tipologiji Aristotela karakteri bolji od nas, tj. po tipologiji Nortropa
Fraja blii visokomimetikom modusu (Andrija, Miljan, Matan, Stamat) iako nemaju ulogu voe. Meutim, i u njihovim razmiljanjima i postupcima ima manjih
kontradiktornosti ili promjena koje se uoavaju u romanima gdje imaju ulogu
sporednog junaka, mada ne i potpune transformacije ili preobraaja zbog koje bi
oni eventualno pripadali dinaminom tipu. Najinteresantniji su likovi u ijem
unutranjem govoru nema pretjeranog moralisanja (Bro Markov, Bro Miljanov) koje sniava umjetniku vrijednost naina profilisanja nekih likova (Matan).
Oni su vezani za tradiciju, ali osjeaju i nove struje, ivot prilagoavaju drutvenim situacijama, tradicionalnim normama i linim interesima te su time ivotniji,
tj. uvjeriljiviji. S druge strane, jedna grupa likova se moe smjestiti na stranu s
negativnim predznakom (Mira, Dido, Rako, ako, Novak, etnici). Oni su modelovani s ideoloke take gledita drugih likova, sopstvenim govorom i postupcima koji su zanovani uglavnom na socijalnim i psiholokim motivima. Glavni
muki likovi su blii personnage tipu junaka koji nije samo djelujui ve i sloena
jedinka s ijim intimnim svijetom se u italac upoznaje zahvaljujui introspektivnim tehnikama i snovima ijem tumaenju bi trebalo posvetiti posebnu panju.
Za razliku od romana gdje postoji vie taaka gledita i time mogunost da se
pojavi fizionomija likova, u etvrtom romanu glavni junak pred recipijenta izlazi
kao ista svijest i lien fizike pojavnosti. Iako modelovanje mukih likova zasluuje posebnu analizu, obratiemo panju na enske likove.
U ciklusu Sinovi sinova pored velikog broja mukih likova razliitog karaktera, temperamenta, socijalnog i etnikog porijekla, vjerskog opredjeljenja i
drutvenog statusa, pojavljuje se i znatno manji broj enskih likova ije su introspekcije srazmjerno rijetke i vezane samo za nekoliko junakinja (Koja, Rusa, Todorka). Svakako, nijedna od njih nema ulogu glavnog lika to naslov pentalogije i
podrazumijeva, ali neke od njih imaju funkciju kompozicione spone meu romanima. ena se u Vukovievom ciklusu javlja u oekivanim ulogama: brine i portvovane majke (Jegda, Rusa) i sestre (Rosa), dangrizave i nezadovoljne snahe
(Koja), vjetice (baba Mana), svojeglave drage vrstog karaktera (Vitaa, aga),
vjerne supruge, hrabre skojevke, psihiki poremeene ene, ali i tragine rtve
mukih strasti i drutvenih nepravdi (Via, Vida) i obino su to skicirani likovi,
drutveno neangaovani. Njihovo modelovanje je ostvareno putem ponaanja i
govora, ali najvie sa take gledita mukih likova ime je uskraena mogunost
da se dublje sagledaju motivi njihovih postupaka i svi oni psihiki i emotivni lomovi koje doivljavaju. Kako su likovi kroz iju svijest sagledavamo postupke, rijei, mimiku i gestove enskih likova mukog pola, tako je i njihova taka gledita
odreena patrijarhalnim obrascima miljenja i ivljenja to naroito dolazi do
izraaja kod sagledavanja Viine krivice. Tim postupkom se dodatno pojaava
doivljaj traginog kod italaca. U romanu Kolo nad kolima (ali ne samo u njemu)
homodijegetika naracija dovodi do toga da recipijent ostaje uskraen za odre-

ene informacije koje se odnose na junakinju Tanu tako da se tek u epilokom
dijelu otkriva da je bila zaljubljena u jednog od vojnika. Meutim, i njen bol zbog
smrti dragog d se samo naslutiti na osnovu kazivanja junaka-naratora koji je i
sam kao posmatra ogranien nedostatkom ula sluha. Posebno upeatljiv i snaan enski lik ciklusa je Todorka. Ona je moda enski lik najee kvalifikovan u
pentalogiji pa time i naglaen. Njeno ime ukazuje na stamen karakter, muku
snagu i hrabrost. Nosei prezime kao orden i teret, ona pod uticajem sredine i
tradicionalnih stavova kojih je i sama rtva, preuzima ulogu sudije i delata koji
je presudio sopstvenoj sestri zbog roenja kopileta. Neto to je u jednom vremenu oznaeno kao moralan, opravdan in, u drugom vremenu bie kritikovano. Tako Todorki ubistvo sestre postaje breme prolosti, postupak zbog kojeg
e se kajati do smrti. O samom inu ubistva sestre recipijent saznaje putem Matanovog pisma te je rije o internoj retroverziji koja se sa take gledita drugih
junaka ponavlja u narednim romanima to dovodi do nijansiranja znaenja samog dogaaja. Motivacija ima vanu ulogu pri imenovanju likova (Radulovi
169), te pored Todorke motivisano ime imaju i Stamat (stamen, odvaan, uvijek
spreman da kae ta misli), Rado (predstavnik radniko-seljake klase, vrijedan
radnik koji ostaje bez ake), Novak (prototip novog Brovia koji neosporno ima
osjeaj za inovaciju), arko (pjesnik ije rijei plijene), Via (djevojka koja eli neto vie od obinog ivota na selu), Vida (junakinja koja je za kratko vrijeme upoznala sve nedostatke gradskog ivota). Neka imena imaju sufiksalnu tvorbu kojom se ukazuje na silinu temperamenta (Vitaa, Stanaa) dok su imena ostalih likova arhaina ili tipina za crnogorski prostor (Jegda, Matan, Mira, Koja, ako,
Laketa, Rako, Vule, Bajo, Rosa).
U ovom radu smo pokuali da ukaemo na pripovjedaku tehniku i nain
organizovanja narativnih elemenata ove pentalogije. Svaki od tih problema (pripovjedaka situacija, kompozicija, organizacija hronotopa, modelovanje likova)
zasluuje posebnu analizu jer je rije o obimnom i po mnogo emu modernom
romanu, uspjeloj sintezi jednog od najplodnijih crnogorskih poslijeratnih
modernista.
Literatura:
Bal, Mike. Naratologija. Beograd: Narodna knjiga; Alfa, 2000.
Ivanovi, Radomir. Vukovieva filozofija i psihologija stvaranja. Knjievno djelo
eda Vukovia, zbornik radova. Podgorica: CANU, 1992.
Jelui, Boena. Osnovi poetike i pripovjedaki postupak eda Vukovia.
Knjievno djelo eda Vukovia, zbornik radova. Podgorica: CANU, 1992.
Kalezi-urikovi, Sofija, Umjetnost pripovijedanja eda Vukovia. Linga
Montenegrina, VII/1, br. 13, Podgorica: Institut za crnogorski jezik i
knjievnost, 2014.
Lei, Zdenko. Teorija knjievnosti. Beograd: Slubeni glasnik, 2010.
93
Radulovi, Zorica. Jezik i stil eda Vukovia. Niki: Unireks, 1994.
evalije, an i Gerbran Alen. Renik simbola, Novi Sad: Stylos Art; Kia, 2009.
Vukovi, edo. Sinovi sinova 1-5. Titograd: Pobjeda, 1979.
ORGANSATION OF NARRATIVE ELEMENTS IN PENTALOGY SONS OF THE SONS

BY EDO VUKOVI
This work looks at the narrative technique in edo Vukovi's pentalogy
Sons of the Sons and ways of organising narrative elements such as: composition,
characters, space required for each activity of the character and generally the
ambient of presented outness and, finally, a time line that together with space
structure builds a chronotope. Analysing all elements we will notice that changes
in narrative situation and withdrawal of auctorial narrator along with the usage of
introspective techniques make these novels modern in terms of the narrative
situation and psychological and stream of consciousness ones in terms of genre.
This is confirmed by the organisation of time wherby the objective time in
character's consciuosness is broadened and retrospectives are present not only in
monologues but in dialogues as well. An internal composition of these novels
cycle is relatively coherent due to the laitmotifs and characters functioning as
links; it has been compounded of interpolated elements such as: dairy entries and
letters, being at the same time enriched with intertextual links and folklore
elements. Novels' space gets symbolic meaning and together with two centuries
long family chronicle it makes chronotope journeys into homeland, preorigin and
spiritial renewal. With this, edo Vukovi announces his novel The River.
Key words: novel's typology, narrative situation, composition, chronotope
organisation, characters modeling.
95
FALSE FACE MUST HIDE WHAT THE FALSE HEART DOTH KNOW52:
READING A STREETCAR NAMED DESIRE THROUGH R.D.
LAINGS CONCEPT OF ONTOLOGICAL INSECURITY
UDK 821.111(73).09-2
Ivana Pehar, Sveuilite u Mostaru
Abstract: Ontological insecurity, as defined by Ronald David Laing, forms the basis of
this paper. The aim is to research the impact of society on formation of opinion in regard
to class, gender roles, and sexuality. Special attention, in search for the roots of
ontological insecurity, is given to childhood years of the main characters in Tennessee
Williams A Streetcar Named Desire. The aim is to show that both Stanley and Blanche
exhibit the symptoms of ontological insecurity. However, Stanley succeeds to adjust to
the norms of society and is represented as sane. Namely, Stanley adopts entirely the kind
of personality offered to him by cultural patterns of the patriarchal society, and becomes
the person he should, in the eyes of society, be. Blanche, on the other hand, fails to
adjust. She challenges those patterns, and as a consequence, becomes represented as a
schizoid person.
Key words: Tennessee Williams, A Streetcar Named Desire, R. D. Laing, ontological
insecurity
In the preface to the Pelican Edition of his The Divided Self, Ronald David
Laing suggests that alienation is the fundamental problem of our society: We
are born into a world where alienation awaits us. We are potentially men, but
are in an alienated state, and this state is not simply a natural system (Laing
1976: 12). In other words, alienation is not natural to man, but is a by-product
of social norms, and usage of those norms as ideal standards. People are
expected to adapt to this system, because, as Laing explains: Society highly
values its normal man. It educates children to lose themselves and to become
absurd, and thus to be normal (Laing 1984: 23). However, there are people
who cannot adapt to this normality but forced to live in this world, they devise
a strategy to deal with their inability and their sense of themselves together.
Laing explains that without exception [it seems] the experience and behaviour
that gets labelled schizophrenic is a special strategy that a person invents in
order to live in an unlivable situation (Laing 1984: 95). He suggests that
schizophrenia reflects an ontological insecurity where an individual feels uncertain
about his way of being in the world. It is precisely ontological insecurity, as
52
Macbeth, 1.7.82

defined by Laing, on which I want to focus in this paper, and (re)read Tennessee
Williams A Streetcar Named Desire. Using Laings writings, I hope to show that
both Stanley and Blanche exhibit the symptoms of ontological insecurity.
However, Stanley succeeds to adjust to the norms of society and is represented as
sane. Namely, Stanley adopts entirely the kind of personality offered to him by
cultural patterns (Fromm 158), and is offered a place in society. Blanche, on the
other hand, fails to adjust. She challenges those norms, and as a consequence, is
labelled as mad, expelled from her society, and ends up in an asylum.
At a first glance, it seems that we know a great deal about A Streetcar
Named Desire. Much has been written about the play and its leading
protagonists, Stanley Kowalski and Blanche DuBois. 53 The usual reading of
Stanley is that he is the (anti)hero of the modern capitalist society. He is the
new, untamed pioneer, who brings to the South [...] a power more exuberant
than destructive, a sort of power that the South may have lost (Adler 41). He
follows simple rules and values, is inscribed in a system of reality, and abhors
pretence. According to such readings, Stanley is a well-adjusted character: he
represents the future, and his power and his pride as a man rests in his virility:
he is the gaudy seed-bearer whose be-all and end-all is the giving and taking
of physical pleasure (Ibid., 51). While I am not denying that Stanley Kowalski is
indeed seemingly secure in his identity, I would like to propose a revised,
oppositional reading: I hope to show that Stanleys excessive use of power,
virility and war experience serve to hide his ontological insecurity.
Stanley Kowalski is a World War II veteran, many signs of which can be
read from his behaviour. Stanley, moreover, never misses a chance to mention
his war experience, spends most of his time with his army-buddy, Mitch, and his
wife, Stella, keeps a photograph of him in his uniform with decorations
(Williams 15). Stanley is a true king of his little kingdom, an epitome of
masculinity who incorporates the dominant ideology: men are strong,
aggressive and bold. Namely, post-World War II era
tapped currents of masculinity that had been activated during the
second half of the nineteenth century, particularly the notion that
warfare validates and invigorates manliness, the idea that national
survival requires masculine toughness, an equation of masculinity with
bodily strength and vigor, and a concern with the dangers of unbridled
female sexuality. (Carroll 101)
Indeed, Stanley perfectly reflects this definition and in each of his appearances
he bears [an] emblem of the gaudy seed-bearer (Williams 21). However, this
53
See: Bak, John S. Criticism on a Streetcar Named Desire: A Bibliographic Survey, 1947 2003.
Cercles 10 (2004): 3-32.
97
gaudy seed-bearer feels challenged, if not even threatened, with unbridled
female sexuality (Carroll Cit.), represented by his sister-in-law, Blanche DuBois.
Just as Blanche represents for Stanley a threat that must be dealt with,
behaviour that must be bridled, so Stanley, in return, represents an
executioner (Williams 100) for Blanche because Stanley sees through her
performance. And he sees through it because he is as much a performer as
Blanche is. They both play their parts, Blanche of a veritable Southern Belle,
Stanley of an embodiment of masculinity. Neither of them, in other words, feels
at home in his / her true skin or, in Laings words, neither has a firm sense of
identity yet it is only Blanche who is represented as mad, and who is taken to
the mental institution at the end of the play. Blanche sees a deep vast insecurity
hidden behind Stanleys phallic mask. Stanley, on the other hand, is perfectly
aware of this Belles not so little experience. This is at the core of their conflict:
they are aware of one anothers acting, and each tries to unmask the other.
Blanche is the obvious pretender. Immediately after her arrival at the
Kowalskis home, she sets the stage for her role with lights softened by the
paper lantern and candles, speech style and appearance that reflect a true
aristocrat woman of impeccable behaviour. However, Stanley enters the scene,
with his animal joy and [] the power and pride of a richly feathered male bird
among hens (Ibid., 29), and Blanche draws back involuntarily (Loc.cit.). From
his first appearance, we are made to believe that Stanley is a self-assured man,
the mighty hunter, conscious and proud of his physical strength. His life is, we
are told, centred around pleasure with women and [b]ranching out from this
complete and satisfying center are all the auxiliary channels of his life, such as
his heartiness with men, his appreciation of rough humor, his love of good drink
and food and games, his car, his radio, everything that is his (Loc.cit.). He
repeatedly calls attention to this role and even emphasizes it with unbuttoning
and taking off his shirt, mentioning his sweat, and his sports activities; with
hurling the dishes, bawling, and throwing the food. What Stanley is doing is
actually constantly rehearsing this self-imposed role of a man, moreover, an
American man comfortable in his own skin, in this world. Add to this his war
experience, and what we get is a King and we better not forget that! (Cf. ibid.,
116). War plays a significant role in Stanleys life because it is precisely war and
subsequent propaganda that he centres his identity around. He is a veteran, an
American veteran, and that forms the base of his identity, to which all women
must be pulled down off them columns (Ibid., 121), because women,
especially women of class, stand on the columns for Stanley. These columns are
inaccessible to him since he knows he is common (Loc.cit.). Hence his
machismo, for the center of his life (Ibid., 21) has not been pleasure, but
ontological insecurity.
Crucial to his insecurity, and to Blanches as we will see, is his
background. In circumstances such as Stanleys are, first, sometimes even

second, generation Americans (and not just Americans, but any other ethnic
group, for that matter) usually do not feel attuned to their society.54 More often
than not, they feel an anxious desire to meld in their adopted society, but this,
for various reasons, does not always go smoothly. Individuals in these groups
are often very sensitive to assertions which mark them as outsiders, and they
may display frustration and/or animosity toward their parents tradition. Many
of these attitudes can be read from Stanleys behaviour. In fact, before Blanche
even meets him, Stella explains to her that Stanley is Polish (Ibid., 13). And
when Blanche, later on, calls him a Polack, he howls: I am not a Polack.
People from Poland are Poles, not Polacks. But what I am is a one hundred
percent American, born and raised in the greatest country on earth and proud
as hell of it, so dont ever call me a Polack (Ibid., 119). Having in mind the postwar propaganda, it is no wonder that Stanley feels The United States is the
greatest country, and, finally accepted, feels proud of it. However, this newly
found security and sexuality is just an illusion, for just as Blanche has to be with
somebody and cant be alone! (Ibid., 14, italics in the original), so Stanley has to
be surrounded by his war buddies. They give him his sense of identity, an
identity which was established during the war, and which now he must
maintain, because there, in the battle fields, he was finally told who he was to
be. Stanley must maintain this identity because it is crucial for his survival (Cf.
Laing 1976: 53). As Laing explains, though all humans have the capacity to
present a type of a mask, the mask that the ontologically insecure person
wears is not merely a social convention but, in fact, crucial to a persons survival
in this world. This idea is a basis of my analysis of Stanley, for when everything
has to be acted out, as it has to be with Stanley, it must be a sign of an inner
conflict. Laings schematic representation of how an ontologically insecure
person operates in the world perfectly lends itself to Stanley:
self < > (body other) (Ibid., 82)
In other words, the body effects all mediation between the inner self and
the world. This is precisely how Stanley acts. All his actions must put an
emphasis on his body and his physical strength. Even his photograph, which
Stella keeps, draws attention to his body and his uniform with decorations
(Williams 15) on it. [E]verything that is his (Ibid., 21) is arranged so as to
maintain his mask, because he is, first and foremost, preoccupied with
preserving rather that gratifying himself (Laing 1976: 42). We are told of his
love of good drink and food and games (Williams 21) but we never see him
enjoying drink, food or games. On the contrary, we see him throwing the food
and excessively drinking alcohol which usually makes him violent. Even a card
54
See: Phinney, John S., Gabriel Horenczyk, Karmela Liebkind, and Paul Vedder. Ethinic Identity,
Immigration, and Well-Being: An Interactional Perspective. Journal of Social Issues. 57.3. (2001):
493-510.
99
game serves not for enjoying but for confirming himself as a strong man: You
know what luck is? Luck is believing youre lucky. Take at Salerno. I believed I
was lucky. I figured that 4 out of 5 would not come through but I would... and I
did. I put that down as a rule. To hold front position in this rat-race youve got to
believe you are lucky (Ibid., 142). Life for him is a rat-race, a sequence of
efforts to preserve his identity, to prevent himself losing his self (Laing 1976:
43). There is no gratification but a constant battle in which Stanley must win for
losing is a sign of weakness. And men are not weak but kings: Remember what
Huey Long saidEvery Man is a King! And I am the king around here, so dont
forget it! (Ibid., 116). But even a sign of forgetting, a sign of rebellion against
his kingship, is enough to fill him with panic, and he reacts with violence, a
typical example being the night of Blanches birthday.
During that evening, Stanley relates to Stella the pack of lies Blanche
has been feeding them (Ibid., 105). When Stella tries to defend Blanche by
explaining to him that the two of them grew up under very different
circumstances than he did, Stanley reacts impatiently: So I been told. And told
and told and told! (Loc.cit.). Obviously, this repeated referring to social
heritage irritates him to such a great degree that Stanley, shortly after, bursts
into violence and physically abuses Stella. He hurls the plates down from the
table, seizes Stellas hand, and threatens her: Dont ever talk that way to me!
Pig-Polack-disgusting-vulgar-greasy! them kind of words have been on your
tongue and your sisters too much around here! (Ibid., 116). However, the reason
why Stanley reacts so fiercely is because he knows these words are veracious.
Moments later, he admits to Stella that he is common as dirt (Ibid., 121).
That Stella is the object of his outbursts is not a coincidence. She is the
pivotal character in his world, of crucial importance for his identity, and has a
double function: she is the source of both maternal support and sexual
satisfaction. She loves him despite the fact that his coarse manners; she is even
thrilled when he smashes the light bulbs with one of her slippers, and Stanley is
aware of this. But before falling on his knees before Stella and pressing his face
to her belly curving a little with maternity (Ibid., 60), in other words, before
accepting her maternal love, he must push her away from himself in order to
master his insecurity. He first has to lose his baby doll (Ibid., 59), so that, after
she comes back, he can accept first her maternal love, overcome his insecurity,
and then bear her into the dark flat (Ibid., 60), thus completing his own image
of himself as a man. Stanley here acts a boy playing with the reel and string
described by Freud in his Beyond the Pleasure Principle. Just like this boy who
tries to master his fear of losing his mother, so Stanley is trying to overcome his
fear of losing Stella. Since Stella is his sweetheart, gained with his uniform, he
cannot lose her, for losing her would ultimately mean losing his identity. His fear
of disappearing is closely related to the fear of Stellas disappearing, because
she sees him as he would like to be seen. And for Stanley, to be seen as he

wants to be seen is to exist in a way he wants to exist, to be whom and what he
wants to be. As Laing explains: The child who cries when its mother disappears
from the room is threatened with the disappearance of his own being, since for
him [...] percipi = esse. It is only in the mothers presence that he is able fully to
live and move and have his being (Laing 1976: 118, italics in the original). Hence
Stanleys shouting for Stella with heaven splitting violence, (Williams 60)
hence his desperate need for her presence. Only after she comes back, accepts
his head pressed against her womb, does he overcome his insecurity, if only
until the next occasion. But to complete his identity, he needs her to catch his
head and raise him level with her (Loc.cit.). In just a split second, she needs to
transform herself from a mother to his baby doll, (Ibid., 59) thus transforming
him from a boy into a man, so he can lift her off her feet, take her into the dark,
where the two celebrate his renewed phallic status. Things that happen
between a man and a woman in the dark indeed make everything else seem
unimportant (Cf. ibid., 72), for once Stanleys macho identity is regained, he can
once again occupy the centre of the stage. So long as he maintains his rule as
such, so long as he plays his part of an archetype of masculinity, he is welcomed
in society. But to hide the truth of his playing the role, he must draw attention
to another player and emphasise that players performance. Especially if the
other player sees through his role, as Blanche does.
Blanche sees through Stanley and his acting because she suffers from the
same ontological insecurity as he does. Moreover, her insecurity is, just like
Stanleys, rooted in her background and Blanche tries to cope with it in the
same manner as he does: by acting a role, the only available role for her as a
woman. As said, according to the dominant ideology of the time men were
supposed to be strong and aggressive, and women were supposed to be
sensitive, refined and delicate. Stanley, as we have seen, incorporates this
philosophy thoroughly, and establishes his role accordingly. What is important
to note here is that Blanche incorporates it with equal intensity, if not even
more fiercely. She was brought up into it, and this ideology is the only one in
which she feels comfortable as a person. The problem is that Blanche knows it is
all just a lie, just a fantasy, for she has experienced its downfall. On the other
hand, she also knows that outside this role, there is no satisfactory place for her
in this world. Blanche is painfully aware of her circumstances and her limited
possibilities. She is aware that the only possibility of restoring her life, of
breath[ing] quietly again (Ibid., 85) is by playing the Southern Belle, a part that
gave her at least some, in any case approved, identity.
The ideal of the Southern Belle was the factor upon which was built
the Southern womans identity. As Katherine Lee Seidel explains, the archetypal
belle
101
is the young, unmarried daughter of a landed (and thus aristocratic)
family, who lives on a great plantation. She is of marriageable age, ready
to be courted. Although she may be only sixteen or seventeen, she is
regarded as being at the zenith of her life. [] She is exuberant, a bit
vain, and rather nave. Proud of her aristocratic heritage, she has one
flaw, a vein of romance in her composition; she desires not just a man
but a gallant cavalier, perhaps from the novels of Sir Walter Scott.
(Seidel 1985: 3-4)
White dress, white gloves and hat, looking as if she were arriving at a summer
tea or cocktail party in the garden district (Williams 3) would be a perfect
description of a belle. It is this description that we get when Blanche is first
introduced in the play. This is not to say that for Blanche this identity of a belle
represents, what Laing would call, a true self (Cf. Laing: 1976). On the
contrary, being a white woman aristocrat in the South, the role was imposed
upon her, and the existence of this stereotype was closely tied to yet another
stereotype, that of chivalry and the code of masculinity. In other words, the
cause of the belles existence was the constant fear that women might escape
the rule of the patriarchy, that the oppositions of white/black, master/slave,
lady/whore, even male/female might collapse into an anarchic conflagration
threatening to bring down the symbolic order (Roberts xii). In order to preserve
the patriarchal order, women were imposed upon not just a set of strict norms
governing their behaviour, but also an identity which was in perfect accordance
with that prescribed behaviour.
Obeying this identity was the only way for a woman to actually achieve
something in her life, given that her only goal was winning a gentleman.
However, it also meant non-development of her true self, for she was taught
to be a talking doll. As Laing explains: The others tell one who one is. Later one
endorses, or tries to discard, the ways the others have defined one [...] Ones
first social identity is conferred on one. We learn to be whom we are told
(Laing 1990: 94). Since every white woman on the South was told to be a belle,
Blanche was certainly not exempt. Born and raised on a plantation, she grew up
with tales of the Old Romantic South, its brave, honourable and chivalric
gentlemen. And though the Old South, with its codes and myths is gone,
Blanche still makes it clear to everyone that she is a Southern belle of the first
order, with her tiaras, furs and cultural refinement. But it is all an act with just
one goal, that of acquiring a husband, for Blanche is well aware that without a
man she is worth nothing now that she has lost even her pitiful salary (Ibid.,
19). The desired man comes with Mitch, and, full of hope, she believes that
theres God so quickly (Ibid., 104). Unfortunately, she hoped too quickly, and
reality strikes again.

Blanche is in a constant fear and escape from reality, because it has never
brought anything for her but devastation. Every sign of reality crushes her world
over and over again. In its foray, it took away her husband, a boy who wrote
poetry and whom she adored [] and [] thought almost too fine to be
human (Ibid., 110), and Belle Reve, the family plantation. A gust of reality
blows away all her beautiful dreams, for the worshipped boy is a degenerate
(Loc.cit.), and the land is lost to the epic fornications (Ibid., 39) of her
forefathers. The world is just not what she has been told it is. Faced with the
picture of the South as a morally corrupted place, where men are not chivalric
protectors but adulterers or homosexuals, where woman is expected to remain
a pretty and nave doll despite facing the loss of property and her relatives, she
begins to feel that both the world and herself are like a vacuum, [...] empty
(Laing 1976: 45). Hence her many intimacies with strangers; they were an
attempt to fill [her] empty heart (Williams 128). A futile attempt, because
this emptiness is [her]. Although in other ways [s]he longs for the emptiness to
be filled, [s]he dreads the possibility of this happening because [s]he has come
to feel that all [s]he can be is the awful nothingness of just this very vacuum
(Laing 1976: 45-46). Deprived of the myths she has lived in, she is also deprived
of, what was once, her identity.
This identity was fixed around men. They were the centre of it and its
purpose. Now, deprived of it, Blanche still remains fixated on men, only this
time she seeks to inflict pain on them, the same pain that they had inflicted on
her when they crushed her world. She realizes that she has been played out
(Williams 128). No head so venomous as the vipers, nor any anger like a
womans (Ecclesiastics 25:22-23). Once the object of her adoration, they are
now the objects of her anger and revenge, and all her charms, once used to win
a proper husband, are now used to seduce men and catch them into a web of
The Tarantula Arms. She is now a true daughter of her grandfathers and father
and uncles and brothers (Williams 39), mirroring their epic fornications
(Loc.cit), acting out the dangers of unbridled female sexuality (Carroll Cit.).
However, the trap that she sets for them is ultimately the one she herself falls
into, for the trap is desire, brutal desire that brings her to the place [w]here
[she is] not wanted and where [she is] ashamed to be (Williams 73). Blanche is
ashamed to feel desire, because the belle is supposed to arouse it, not to feel
one herself. But she has felt it. She had to feel it in order to truly become a
femme fatale, to invent this new identity of hers, so she could set herself on a
revenge mission.
However, she cannot invent it on her own because she needs others to
tell her who she is. Just as her first identity was formed by her society, so this
new one must be formed by yet another social formation. In other words, her
promiscuity has a double purpose: she would hurt men, she would appeal to
them with her unbridled sexuality, and, in return, they would provide her with
103
her new identity for the only thing she really knows how to do is to internalize
the role she has been attributed. Laing explains this as follows: What others
attribute to [me], implicitly or explicitly, necessarily plays a part in forming my
sense of my own agency, perceptions, motives, intentions: my identity (Laing
1990: 151). Blanche, however, pushes it to the extreme. A true daughter of her
morally corrupted forefathers, she internalizes the role so thoroughly that she
ends up expelled from the city on account of being morally unfit (Williams
128) for it. And she does not object. She never objects to societys opinion.
Indeed, she affirms it and says: True? Yes, I suppose unfit somehow
(Loc.cit.). She cannot disagree, for it is her society that supplies her with her
existence (Cf. Laing 1976: 52). Namely, ontologically insecure people cannot
stand to be alone, cannot be detached from people, because they do not exist
without other people, who assure them of their own existence.
Thus, Blanche has to be with somebody and cant be alone! (Williams
14, italics in the original). This is why she comes to New Orleans, to be with the
only person who remembers her as a belle, and she admits it: There was
nowhere else I could go (Ibid., 128). Blanche has an agenda here. She has come
to New Orleans to do something. Get hold of [herself] and make [herself] a
new life! (Ibid., 66). She is not stupid, nor is she crazy, not yet, in any case. She
is not ignorant of the world she lives in. On the contrary, she is aware that she
cannot live in this world as a femme fatale. Expelled from Laurel, she decides to
[p]ull [herself] together and face the facts (Ibid., 65). And the facts are that
her youth has gone, that she is not clean enough, (Ibid., 131) and that she is
poor. It is a fact, too, that her chance to have some kind of a life is by getting
married. So, the only thing she can do now is invent her new, or better yet,
reinvent her old self, for all she has left are her charms, beauty of the mind and
richness of the spirit and tenderness of the heart (Ibid., 136).
This reinventing of herself is what Blanche has come for. As before, she
needs people to confirm her identity. She will, again, act her role as hard as she
can in order for people to believe in it, because the stronger they believe in her
role, the stronger she feels that is who she really is. What she did not count on,
though, was another pretender. Any pretender represents a threat to her
because he sees through her. It is clear to Blanche from the first time she sees
Stanely that she cannot succeed so long as he is there: The first time I laid eyes
on him I thought to myself, that man is my executioner! That man will destroy
me, unless (Ibid., 100). But there is no unless. Stanley is a much better
actor because he is convinced in his part, it provides him with his new life, and
he enjoys it. The problem with Blanche is that she is playing a person she once
was; in other words, she is playing herself. A real person in a virtual world or a
virtual person in a real world, in any case, Blanche is lost. She is lost without her
role, doomed with it. She despises acting, stultifies it yet clings to it, for reality is

even worse for her. She, therefore, must maintain her illusion, since her entire
being depends on the preservation of it, of what ought to be truth (Ibid., 127).
A womans ideal physical beauty is what ought to be truth (Cit.).
Whether a belle or a femme fatale, Blanche always perceives herself as an
object of mans desire, and this object must be appropriately decorated. So she
desperately depends on fine clothes, jewellery, and perfumes, because they
help her maintain her fantasy world, her shelter and escape from reality. And
just as reality has to be covered by a veil of illusion, so every light must be
shaded. Blanche cannot stand a naked light bulb, any more than [s]he can a
rude remark or a vulgar action (Ibid., 54). A naked light bulb is equated with a
vulgar action, reality is equated with the threat to both Blanche and her
illusionary world, for it haunts them both. This illusionary world is also
maintained with her excessive consummation of alcohol. Although Blanche
rarely touch[es] it, (Ibid., 22) she cannot have her lemon-coke without a
shot in it, (Ibid., 82) and she constantly searches for some liquor (Ibid., 92).
Alcohol does provide her with a shelter, but not completely, since it is shiftless
before reality, as is Blanche and her magic before men. They confront her
with realism, though with every sign of it she backs a little more into madness.
Mitch first confronts her when he insists on viewing her under the uncovered
light. He tears the paper lantern off the light bulb and [s]he utters a
frightened gasp (Ibid., 126). She knows she is confronted with her deepest fear,
that of unmasking, and without her mask she is lost. As with every ontologically
insecure person, she fears to be understood, since to be understood means to
be encolsed, swallowed up (Laing 1976: 47) but Blanche reaches out to Mitch.
In a way, she unmasks herself when she admits: I dont want realism. I want
magic! ... Yes, yes, magic! I try to give that to people. I misrepresent things to
them. I dont tell truth, I tell what ought to be truth. And if that is sinful, then let
me be damned for it! (Ibid., 127). She has but one wish: Dont turn the light
on! (Loc.cit., italics in the original). But it is too late. The light has been
uncovered, and what Mitch has started, Stanley will finish.
In Stanleys world, every woman deserves a fascist (Cf. Plath Daddy),
especially women like Blanche, who try to pull the wool over this boys eyes
(Williams 138). In his own words, not once did she succeed in that, though that
does not mean she will not be punished for trying. From the day Blanche arrived
at the Kowalskis place, the relationship between the two has been but a battle
for supremacy. The final confrontation has come, and Stanley will not miss his
chance now that Blanche has already been weakened by Mitch. Blanche, for her
part, understands that she has been [c]aught in a trap (Ibid., 139), but that is
the only thing she can do now acknowledge the situation, and accept the date
the two have had with each other from the beginning (Ibid., 141). It is not a
coincidence that Blanches punishment comes in the form of rape. Sex here has
nothing to do with pleasure or attraction. It is a brutal desire for dominance,
105
desire for humiliation of the other, for supremacy. The rape stands as a warning.
That is what happens to women who do not obey the norms. The battle is over
and Stanley again takes his position at the centre of the stage.
In the final scene, now completely retreated into her imaginary world,
Blanche packs for her cruise of the Caribbean on a yacht (Ibid., 133) with Shep
Huntleigh. But reality is implacable, for the yacht is actually a mental institution,
and instead of Shep Huntleigh, there comes a doctor. Blanche sees that the
doctor is not the gentleman [she] was expecting, (Ibid., 149) and tries to
escape the voyage, but Stanley is here, ready to make the final blow. He seizes
the paper lantern, tearing it off the light bulb, (Ibid., 152) reminding Blanche of
her unfolding and rape, and she cries out as if the lantern was herself
(Loc.cit.). Her only escape from this brutal attack is deeper into illusion. The
doctor calls her, draws her up gently, (Ibid., 153) and politely offers her his
arm, thus fulfilling her need for protection. If only for a moment, the world is
seemingly kind to Blanche. Seemingly, indeed, for she is escorted to an asylum.
In this world of inherited values and strict gender norms, Blanches future is
mapped out for her (Ibid., 113), while Stanley kneels beside Stella and his
fingers find the opening of her blouse (Ibid., 154). After all, the world has got
to go on (Ibid., 144) by its norms, no matter how many lives are ruined in the
process.
References:
Adler, Jacob H. Tennessee Williams South: The Culture and the Power.
Tennessee Williams: A Tribute. Ed. Jac Tharpe. Jackson: UP of
Mississippi. 30-52. Print.
Bak, John S. Criticism on a Streetcar Named Desire: A Bibliographic Survey,
1947 2003. Cercles 10 (2004): 3-32. Web. 10 April 2013.
<http://www.cercles.com/n10/bak.pdf >
Carroll, Bret E., ed. American Masculinities: A Historical Encyclopedia. Thousand
Oaks: Sage Publications, 2003. Kindle file.
Dombrowski, Nicole Ann. Women and War in the Twentieth Century: Enlisted
With or Without Consent. New York: Routledge. 2004. Print.
Freud, Sigmund. Beyond the Pleasure Principle. London: The Hogarth Press,
1962. Google Book Search. Web. 4 Jan. 2012.
---. Sexuality and the Psychology of Love. New York: Simon & Schuster. 1997.
Print.
---. Civilized Sexual Morality and Modern Nervousness. Buckinghamshire:
Chrysoma Associates Ltd. 2000. Google Book Search. Web. 4 Jan. 2012.
Fromm, Erich. The Fear of Freedom. London: Rutledge. 2001. Kindle file.
The Holy Bible. Old Testament. King James Version. Albany: Ages Software,
1996. Web.

Laing, Ronald David. The Divided Self: An Existential Study in Sanity and
Madness. New York: Penguin, 1976. Print.
---. Self and others: Further Studies in Sanity and Madness. Harmondsworth:
Penguin, 1990. Kindle file.
---. The Politics of Experience. New York: Pantheon Books, 1984. Web. 4 Jan.
2012.
McEuen, Melissa A. Making War, Making Women: Femininity and Duty on the
American Home Front, 1941 1945. Athens: The University of Georgia
Press. 2010. Print.
Paller, Michael. Gentlemen Callers: Tennessee Williams, Homosexuality, and
Mid-Twentieth- Century Drama. New York: Palgrave Macmillan. 2005.
Print.
Palmer, R. Barton, and William Robert Bray. Hollywoods Tennessee: The
Williams Films and Postwar America. Austin: The University of Texas
Press. 2009. Print.
Phinney, John S., Gabriel Horenczyk, Karmela Liebkind, and Paul Vedder.
Ethinic Identity, Immigration, and Well-Being: An Interactional
Perspective. Journal of Social Issues. 57.3. (2001): 493-510. Web. 15
April 2013
<http://www.google.hr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1
&ved=0CCsQFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.researchgate.net%2Fpubli
cation%2F50894480_Ethnic_identity_immigration_and_wellbeing_an_interactional_perspective%2Ffile%2F9fcfd5100589a14d50.pd
f&ei=ULjPUoqED8PctAby5IGYAg&usg=AFQjCNF3SbOrQNEICjp3RWOe4yI
LI_zbtg&sig2=_i1uEzQgzoFgxoZDI_Oklg >
Seidel, Kathryn Lee. The Southern Belle in the American Novel. Gainesville:
University of South Florida Press. 1985. Google Book Search. Web. 5 Jan.
2012.
Shakespeare, William. Macbeth. Ed. Nicholas Brooke. Oxford: Clanderon Press.
1990.
---. Macbeth. preveo Josip Torbarina. Sarajevo: Civitas. 2004.
Tischler, Nancy M. Tiger Tiger!: Blanches Rape on Screen. Magical Muse:
Millennial Essays on Tennessee Williams. Ed. Ralph. F. Voss. Tuscaloosa
and London: The University of Alabama Press. 2002. 50-69. Print.
Wertheim, Albert. Staging the War: American Drama and World War II.
Bloomington: Indiana UP. 2004. Print.
Williams, Tennessee. A Streetcar Named Desire. New York: New Directions
Books. Print.
107
TO LANO SRCE ZNA LANO E LICE SKRITI55: ITANJE DRAME TRAMVAJ ZVAN
ENJA KROZ KONCEPT LAINGOVE ONTOLOKE NESIGURNOSTI
Ontoloka nesigurnost, onako kako je definira R.D. Laing, ini okosnicu
ovog rada. Istrauje se utjecaj drutva na formiranje stajalita u pogledu klase,
rodnih uloga i seksualnosti. Posebna panja posveena je djetinjstvu glavnih likova drame Tramvaj zvan enja Tennesseea Williamsa te je cilj pronai korijene ontoloke nesigurnosti. Namjera je pokazati kako i Stanley i Blanche pokazuju
znaajke ontoloki nesigurne osobe. No, Stanley se uspijeva prilagoditi drutvenim normama te biva predstavljen kao razborit. Stanley, naime, u potpunosti
usvaja onakvu linost kakvu mu pruaju kulturni obrasci patrijarhalnog drutva
te postaje onakvim kakav, po drutvenom oekivanju, on i treba biti. Blanche se,
pak, ne uspijeva prilagoditi. Ona osporava te obrasce te zbog svoje neprilagoenosti tim obrascima biva predstavljena kao shizoidna osoba.
Kljune rijei: Tennessee Williams, Tramvaj zvan enja, R. D. Laing,
ontoloka nesigurnost.
55
Shakespeare, William. Macbeth. 1.7.94-95
109
SEKS, DROGE I ROCK 'N'ROLL DEVEDESTE U FIKCIJI IRSKIH

KNJIEVNICA
UDK 821.111(415).09
Vesna Uki Kota, Sveuilite u Zadru
Apstrakt: Ovaj se lanak bavi irskom enskom prozom devedesetih, u vrijeme kad su
zemlju zahvatile goleme politike, ekonomske i drutvene promjene. On istrauje kako te
promjene utjeu na fikciju koju piu ene, koje su nove teme kojima se one bave i u kojoj
je mjeri to i dalje irska knjievnost. Izabrane autorice i njihovi romani koji na naoitiji
nain ocrtavaju duh devedesetih i prijelaz u novo stoljee pokazuju kako se njihova
fikcija uvelike udaljava od velikih tema koje su opsesivno zaokupljale irsku
knjievnost 20. stoljea: Zemlje, Nacije i Katolianstva. Bildungsroman koji devedesetih
postaje i roman izlaska iz ormara s lezbijskim protagonisticama, sveproimajui humor
i ismijavanje tradicionalne irske kulture, radnja esto smjetena smjetena izvan Irske,
konzumerizam, kaos post-moderne civilizacije te globalizacija samo su neke od znaajki
fikcije novije generacije irskih knjievnica.
Kljune rijei: devedesete, irske knjievnice, Bildungsroman, roman izlaska iz
ormara, humor, globalizacija.
Znala je da je to drugaija Irska od one koju je Aisling napustila

prije vie od deset godina. Dublin je tada bio zaputen, u skelama, sa zgradama zaraslim u korov. Sad je ova Irska na prijelazu
stoljea otvorila svoje srce eropskom kontinentu. Kontracepcij-ska
su sredstva bila dostupna, kruti crkveni utjecaj je oslabio, cenzura
popustila, autoceste izgraene uz pomo EU-fondova
premreavale su zemlju. (Martin, More Bread or Ill Appear, 48)56
Isjeak iz romana More Bread or I'll Appear (1999.) autorice Emer Martin izvrsno doarava sliku Irske i stuboke politike, gospodarske i drutvene promjene koje su tu zemlju zadesile u zadnjoj dekadi 20. stoljea i na prijelazu u 21.
stoljee. U njemu je takoer sadrana i dihotomija izmeu stare Irske, nekad
ruralne zemlje na samom rubu Europe koja je dugo grcala pod izmom omraenog Drugog Engleske, te je potom veim dijelom dvadesetog stoljea bila
pod golemim utjecajem katolike crkve, i nove, moderizirane, sekulariziranije i
globaliziranije drave koja se sve vie okree Europi i svijetu. Ta nova Irska u
pozadini je romana Emer Martin ija se radnja odvija sredinom devedesetih go56
Svi su prijevodi s engleskog u tekstu moji (op.a. V.U.K.).

dina kad lanovi tipino mnogobrojne irske obitelji zapoinju potragu za nestalom sestrom. Zemlja u kojoj, kako kae Martinina propovjedaica, dravna legislativa vie nije optereena rigidnim katolikim etosom, takoer ini pozadinu
velikog broja romana novije generacije irskih knjievnica napisanih tijekom devedesetih godina prolog stoljea. Yeatsovskim rjenikom, stubokom promijenjeno irsko drutvo, gotovo posve drugaije od onog njihovih roditelja, baka i
djedova, je kontekst u koji mlae irske autorice uvelike smjetaju svoju fikciju. U
tom smislu, govorei o suvremenoj irskoj produkciji openito, Gerry Smyth tvrdi
da irski autori i autorice vie ne osjeaju pritisak da svoj rad situiraju u okviru iskljuivo 'irskih' tema (47). Eugene O'Brien, s druge strane, tvrdi da je irska knjievnost, iako jo uvijek zaokupljena irskim temama, preuzela eurocentriniju
perspektivu otvarajui se prema europskoj i svjetskoj knjievnosti u potrazi za
slikama, analogijama i irim kontekstom za te teme (cit. u Peach 19).
Ovaj lanak stoga pokuava propitati kako se generacija autorica koje
stasavaju i poinju objavljivati fikciju upravo devedesetih udaljavaju od tih strogo i usko definiranih irskih tema. Izabrane su autorice roene tijekom ezdesetih
godina prolog stoljea i romani za koje smatram da na najreprezentativniji nain predoavaju novonastale promjene u irskom drutvu, te najavljuju svojevrsni
novi val originalnih enskih glasova na irskoj knjievnoj sceni u 21. stoljeu:
Stir-Fry (1994.) i Hood (1995.) Emme Donoghue, What Are You Like (2000.) Anne
Enright i gore ve spomenuti roman More Bread or I'll Appear, ali i Breakfast in
Babylon (1995.) Emer Martin. Ono to objedinjuje navedene romane, a moda i
na najbolji nain saima irsku fikciju zadnjih dvadesetak godina poznata je reenica novinara i kritiara, Fintana O'Toolea, da su u suvremenoj irskoj prozi
'seks, droge i rocknroll' zamijenili stare irske toteme Zemlje, Nacije i Katolianstva (cit. u Smyth 18). Teme koje su tijekom 20. stoljea opsesivno zaokupljale
kako knjievnike tako i knjievnice sad ustupaju mjesto univerzalnijim, ali i prozainijim i prizemljenijim temama koje poprilino iskljuuju teko breme nacionalnog (irskog) i vjerskog (katolikog) identiteta.
Te je stare irske toteme jo ranih ezdesetih godina poela razobliavati Edna O'Brien, danas najpoznatija ivua irska knjievnica, u cenzuriranoj trilogiji The Country Girls, te je upravo zbog toga kritiari smatraju rodonaelnicom
irskog enskog pisma dvadesetog stoljea.57 O'Brien je svojim ranim, za mnoge
okantnim, Bildungsromanima u to vrijeme besramno skandalizirala irsku javnost. Njezine su junakinje koje su najprije izbaene iz kole zbog nedolinog po57
I njezina su sljedea dva romana objavljena nedugo nakon Trilogije bila cenzurirana (August is a
Wicked Month (1965.) i Casualties of Peace (1966.). Poput Joycea i Becketta, koji su egzil odabrali
kao trajno ivotno opredjeljenje, ali i Kate O'Brien koja je neko vrijeme ivjela u Londonu, te
mnogih svojih suvremenika, Edna O'Brien je zbog stigme zabranjene i osramoene knjievnice
bila prisiljena odseliti se iz Irske i od ezdesetih naovamo ivi u Londonu. Kako sugeriraju Cairns i
Richards, tijekom veeg dijela 20.st. irskim autori(ca)ma je izgnanstvo nudilo jedini prostor u
kojem je bilo mogue kritiki promiljati Irsku i njezin identitet (134).
111
naanja, a kasnije su u neprestanoj potrazi za ljubavnim i seksualnim iskustvima
koji rezultiraju promaenim brakovima i izvanbranim eskapadama smatrane
preraskalaenima i preslobodnima za ono doba.58 O'Brien je svojim prvijencima
uinila ono to je dotad u iznimno konzervativnom irskom drutvu (dakle i knjievnosti) bilo nezamislivo, otvoreno je potkopavala i ismijavala ideoloke aparate poput drave, crkve ili obitelji. Ti nekad izuzetno snani autoriteti koji su u
apsolutno svakome pogledu oblikovali identitet i svakodnevicu irskog mukarca i
ene, etrdesetak su godina nakon objavljivanja Trilogije toliko oslabjeli da se bilo kakvo podrivanje tih struktura u knjievnosti ne smatra subverzivnim fenomenom ve gotovo svakidanjom pojavom.
Tako su prva dva romana Emme Donoghue koja se od poetka svoje
knjievne karijere javno deklarira kao lezbijka, Stir-Fry i Hood, u Irskoj izazvala
oprene reakcije. U sreditu su oba djela lezbijski likovi i lezbijske veze, kao i u
veini njezinih dosad objavljenih romana i kratkih pria. Kako sama autorica ka-e,
reakcije su varirale od velikih simpatija preko naivnog iznenaenja pa sve do
prozivki s oltara, no zamjeuje da je sredinom devedesetih godina, u doba
tranzicije i zbunjujue brzih promjena, bilo iznimno uzbudljivo deklarirati se kao
irska lezbijska spisateljica (cit. u Tarien Powell 110). Ne samo otvoreno deklariranje homoseksualne pripadnosti jedne javne osobe ve i pisanje i bavljenje nekad snano tabuiziranim temama vie nije ni izbliza tako okantno kako je nekad
bilo.59 Naprotiv, Donoghue je to vidjela kao priliku da irska knjievnost konano
pone osvijetavati potrebu za izraavanjem Drugosti u tradicionalnoj irskoj
kulturi 'indoktriniranoj heteroseksualnou' (Jeffers 11). Moe se tako rei da se
Stir-Fry naslanja na spomenutu trilogiju Edne O'Brien. Kao i junakinje trilogije,
protagonistica ovog romana, 17-godinja Maria, iz malog ruralnog mjesta odlazi u
Dublin. No ona nije u potrazi za poslom i novim ljubavima ve u duhu suvre-mene
Irske odlazi na studij u glavni grad. Useljava se u stan s dvije djevojke za koje
uskoro otkriva da su u lezbijskoj vezi, a tijekom romana sama postaje svije-sna
svoje homoseksualnosti i zaljubljuje se u jednu od njih. Prema Jennifer M. Jeffers,
na Mariu moemo gledati kao na lik koji devedesetih na svojevrstan na-in
parodira lik Kate Edne O'Brien (90). To je djevojka koja je u poetku tipino naivna,
neiskusna i jo posve nenavikla na sveuilini ivot u velikome gradu, no do kraja
romana Maria gubi dio te nevinosti i neiskustva. Razvidno je da ovaj ro-man ne
58
Nuala O'Faolain, knjievnica i novinarka, prisjea se pak da je, koliko god uvredljiva za tadanji
irski moral, njezina trilogija za liberalniji dio italake publike, posebice one enske bila svojevrsni
katalizator za razmjenu iskustava (Are You 58).
59
Knjievnica Kate O'Brien (1897-1974), za koju se takoer smatra da je bila lezbijka, zbog
lezbijskog lika u romanu Mary Lavelle (1936.), te zbog reenice u kojoj je suptilno natuknuta
homoseksualna veza (The Land of Spices, 1942.) dugo je bila cenzurirana autorica u Irskoj. Pored
injenice to je u prvom romanu prikazala asertivan enski lik koji se ne libi inicirati emotivni i
seksualni odnos s oenjenim mukarcem, a u potonjem napala spregu tadanje irske politike i
katolike crkve, irski moralisti su joj zamjerili uope referiranje na homoseksualnost.

pripada samo anru Bildungsromana u kojem najee pratimo odrasta-nje i
sazrijevanje glavnog lika nego i (pod)anru homoseksualnog Bildungsro-mana,
kako ga Jeffers naziva. Po njoj je zanimljivo kako se upravo devedesetih irski
Bildunsroman vrlo esto pretvara u roman izlaska iz ormara (80-81).60 Prema
Smythu, anr Bildungsromana je osobito prikladan za iskaz izlaska iz or-mara
kljunog za suvremeni homoseksualni diskurz. Kroz sloeni proces dru-tvenog i
psiholokog sazrijevanja Maria spoznaje i, to je jako vano, prihvaa jedan bitan
dio svog identiteta, a to je da je lezbijka. Neizvjesno je, meutim, hoe li ona biti u
stanju priznati svoju homoseksualnost obitelji, budui da je, ka-ko Smyth dobro
primjeuje, homoseksualnost i dalje prilino problematina za tradicionalni vjerski
i obiteljski usmjeren diskurz koji jo uvijek oblikuje irsko drutvo (159).
Ono to takoer na zanimljiv i vano je rei, duhovit nain upuuje na
sazrijevanje glavne junakinje je sam naslov romana. Kulinarski izraz stir-fry,
uistinu teko prevodiv na hrvatski jezik, (najblii opisni prijevod bio bi dinstanje
mesa i/li povra u dubokoj tavi) dodatno je naglaen time to je svako od
sedam poglavlja knjige naslovljeno jednom od faza pripremanja jela. Tako se
proces kuhanja koji se kao metafora provlai kroz cijeli roman odnosi na Marijin
proces samospoznaje i sazrijevanja posebice njezina seksualnog identiteta. Kad
prvi put dolazi na razgovor u stan u koji e se uskoro useliti Maria se najprije nae u mraku zgrade, potom ulazi u polumrani hodnik stana i upoznaje Ruth,
jednu od cimerica, koju zatie usred pripremanja jela: Samo malo tu priekaj
dok ne zavrim ozbiljan razgovor s dinstanjem (Hood 9-10). Upravo je Ruth ta
koja e Mariu na neki nain izvui iz tog metaforikog mraka neznanja i koja povezuje proces kuhanja (budui da je ona glavna kuharica u njihovu malom
domainstvu) i proces Marijina Bildunga. Na poetku romana kad se jelo jo
takorei nije ni poelo krkati Maria izranja k njoj iz svojevrsnog mraka neznanja.
Na kraju, meutim, u poglavlju naslovljenom Serviranje, Maria ponovno dolazi
k Ruth kako bi joj rekla da je voli, a to se ovaj put se odvija pod punim svjetlom:
Kad je dola do kue, svjetlo na trijemu je bilo upaljeno. A Ruth je bila ta koja je
otvorila vrata (232). Marijino sazrijevanje tako na svojevrstan nain zatvora
krug, a Donoghue, makar i na margini svoje prie, kako sama kae, omoguava
svojoj protagonistici, eni koja voli ene da ivi kao Irkinja, da ivi u svijetu i drutvu koji se ne referira stalno na heteroseksualnu normu (Bourke et al. IV:
1090)
60
U engleskom jeziku najee koriten termin za Bildungsroman je coming-of-age novel koji se

u kontekstu homoseksualnog diskurza u igri rijei vrlo zgodno povezuje s terminom coming-out
novel. Naalost, na hrvatski jezik je gotovo nemogue prevesti termin come out a da bude
semantiki adekvatan i u duhu jezika. U hrvatskom jeziku se u posljednje vrijeme uglavnom rabe
termini poput autati(outati) i autanje(outanje) koji su po meni aspolutno problematini i
nezadovoljavajui, te u u ovome kontekstu morati pribjei koritenju sintagme izai iz ormara.
To je najdoslovniji ali i najjasniji prijevod engleske sintagme come out of the closet.
113
Metaforika naslova svakako nas upuuje i na jedan od najvanijih elemenata ovog romana, ali ne samo njega ve i ostalih djela Emme Donoghue i velikog broja romana irskih knjievnica od devedesetih naovamo sveproimajui
humor. ak i u njezinu sljedeem romanu Hood u kojem je glavna junakinja prisiljena oplakivati smrt svoje djevojke sama i bez podrke okoline Donoghue ne
pristupa toj tematici na previe ozbiljan nain. Obilno koritenje humora oito
joj olakava proces artikuliranja bitnih pitanja za suvremeno irsko drutvu i njegove strukture vezanih uz seksualnost i homoseksualnost. U razgovoru s kolegom s fakulteta, inae Amerikancem, Maria u Stir-Fry britko i duhovito saima
problematiku seksa i seksualnosti u Iraca:
Seks u Irskoj je zastraujua stvar, [...] Moemo zatrudnjeti ako spermij samo i potrca po koljenima. On e doplivati do gore. ... Vidi, u mojoj koli smo imali jedan sat godinje, nazvan Priprema za ivot. Petnaestogodinjacima su drali predavanja o spolnim bolestima, sljedee godine asna sestra je govorila o molitvi sa suprugom, i zadnju godinu su
asne konano dozvolile da se pria o prirodnoj metodi kontracepcije. A
do tada su ionako veina mojih prijateljica iz razreda bile na piluli jer su
rekle lijeniku da im treba za reguliranje mjesenice. (Hood 110)
Donoghue, meutim, u svojevrsnom nastavku romana Stir-Fry, objavljenom samo godinu poslije, puno hrabrije progovara o toj vruoj temi. Ako se
roman Stir-Fry bavi emotivnim aspektima izlaska iz ormara i ismijava stereotipnu sliku kakvu lezbijke najee imaju u javnosti (Mukobanjaste i agresivne.
[...] Poput Martine Navratilove, 81), Hood se usredotouje na vrlo praktine
probleme koje lezbijke proivljavaju u suvremenoj Irskoj, ali je i puno eksplicitniji. Izraz koji je Christine St Peter vrlo slikovito upotrijebila za trilogiju Edne
O'Brien seksualno izravna proza (73) moe se s punim pravom upotrijebiti
za ovaj roman. Poput prethodnog koji se po mnogim kritiarima naslanja na trilogiju u kontekstu anra, ovaj pak roman u mnogim aspektima priziva subverzivnost Edne O'Brien, posebice lik besramne i asertivne Babe Brennan. Antiteza
svojoj najboljoj prijateljici, vjeno nesigurnoj i dobroj irskoj djevojci Kate, Baba
se nimalo ne libi otvoreno progovarati o seksu, odnosima s mukarcima, vanbranim aferama ali i kritizirati rigidnost i konzervativnost katolike crkve. Moglo bi
se ustvrditi da je ono to je heteroseksualna Baba predstavljala u knjievnosti
ranih ezdesetih nekih trideset godina kasnije utjelovljeno u lezbijskim likovima
Emme Donoghue upravo u ovome romanu.
Na prvi pogled, potpuna suprotnost ekstrovertiranoj Babi, Pen je
razumna i odana domaica i ki, utjelovljenje svakodnevnog dublinskog
svijeta rada, obitelji i katolianstva, kao i aktivna lezbijka. [...] Pen je takoer vrsto ukorijenjena u dublinsku katoliku srednju klasu podu-

ava u katolikoj osnovnoj koli, odrava domainstvo u predgrau u junome dijelu grada, razvozi svoju malu prigrljenu obitelj tamo-amo u
malom tronom automobilu, odlazi na misu, onglira izmeu razliitih
obaveza na poslu i u kui. (Quinn 156)
Termini koje Antoinette Quinn upotrebljava da bi saeto opisala lik Pen i njezinu
svakodnevicu kao da prizivaju sasvim prosjenu (itaj: heteroseksualnu) suvremenu Irkinju. Da nije, kao usputno, ubacila ono aktivna lezbijka lako bi je mogli zamisliti kao takvu. injenica je, meutim, da upravo primjedba o njezinoj homoseksualnosti gotovo u potpunosti zasjenjuje i odreuje sve ostale aspekte ivota koji se u citatu spominju. Dok za Peninu homoseksualnost zna samo vrlo
uski krug poznanica i prijateljica, takoer lezbijki, za sve je ostale, ukljuujui i
majku, ona sasvim obina mlada ena, kao i na tisue drugih koje svakodnevno
pokuavaju balansirati izmeu posla i privatnog ivota. Odmah na poetku romana doznajemo da je na povratku s odmora u prometnoj nesrei poginula njezina partnerica Cara s kojom je (kao 'cimericom') ivjela u dugogodinjoj vezi. U
strahu da je neposredna okolina i irsko drutvo ne stigmatiziraju zbog pogrene seksualne orijentacije Pen ne moe otvoreno oplakivati Carinu smrt ve je
prisiljena tijekom cijeloga romana referirati se na taj tragian gubitak kao na
smrt cimerice. Taj strah od stigme snano je podvuen injenicom da Pen radi
kao uiteljica u katolikoj koli i to su joj neposredno nadreene upravo neumoljive asne sestre od kojih mora traiti par slobodnih dana: Kako bih voljela
da mogu izmisliti priu, totalnu i sigurnu la. Moda zarunika u privatnom avionu (Hood 37). Donoghue kao da je htjela do kraja zakomplicirati njezinu traginu situaciju smjestivi svoju junakinju usred katolike kole u kojoj se ni pod
kojim okolnostima ne smije javno deklarirati kao lezbijka jer bi to automatski
znailo gubitak posla, a time i gubitak egzistencije i reputacije. Kad konano
Robbiju, kolegi s posla u suzama priznaje da je poginula njezina dugogodinja
djevojka, ovaj suosjeajno, ali zbunjeno primjeuje da se, s obzirom na tune
okolnosti, Pen s tim nosi iznenaujue dobro (Hood 284).
Ne moemo se oteti dojmu kako Robbijeva reakcija zrcali i reakciju itatelja. Bol koju zbog smrti voljene osobe osjea pripovjedaica kao da je gotovo
posve potisnuta i gurnuta na marginu prie. Kako tvrdi Quinn, ovaj se roman u
rijetkim trenucima pretvara u sumornu priu jer u njemu prevladavaju ironija i
ismijavanje, sredstva Penine obrane protiv otvorenog iskazivanja emocija, ono to
joj pomae da ne bi kao ucviljena udovica posthumno razotkria Carinu homoseksualnost (156). Cijeli roman koji se ponajvie sastoji od reminiscencija na
Carino i Penino zajedniko kolovanje i njihovu kasniju tajnu vezu proet je fi-nom
ironijom i na svakom koraku, moe se rei, ismijava tradicionalnu irsku kul-turu.
Penina maska koju navlai na lice i nosi u svojoj heteroseksualnoj sredini vrlo je
diskretna, pristojna i suzdrana. S druge strane, kad je u pitanju komenti-ranje irske
svakodnevice ili kad se prisjea voenja ljubavi sa svojom djevojkom, Pen je (poput
115
Babe Edne O'Brien) sve samo ne suzdrana. eljna utjehe koju ni od koga ne moe
dobiti, u jednom trenutku ulazi u crkvu i promatra kip Djevice Marije. Nedostini
katoliki ideal enstvenosti u Peninim je oima u potpunosti profaniran: Gospina
glava bila je pognuta ispod krune trnja s elektrinim svjei-cama koje su neobino
podsjeale na logo Europske Unije. Imala je i jedva pri-mjetno rumenilo. 'Ja Nisam
Svetica Otkriva Kraljica Neba' ili moda 'Samo Tehni-ki Djevica Hoe Rei Lezbijka
Marija' (Hood 187). A za vrijeme mise zadunice za Caru naa pripovjedaica se
gubi u snatrenju i izmeu ostaloga, pita se emu uope misa za Caru, osobu koja je
cijeli svoj kratki ivot i svojim nainom ivota otvoreno prkosila katolikim dogmama
i koja se usred propovijedi o seksualom moralu tamo negdje poetkom
osamdesetih digla iz klupe [...] i odetala niz pro-laz (Hood 134). Tu su, naravno, i
Penine seksualne fantazije za vrijeme mise ko-je se opiru ozbiljnosti, impozantnosti i
na koncu vanosti crkve u kojoj se Pen na-lazi i religije same.
Slikoviti opisi voenja ljubavi i masturbacije svakako su najkontroverzniji
dijelovi ove knjige i zasigurno ono to je najvie potaknulo prozivke s oltara irske
katolike crkve. Ono to je razvidno je da to vie Pen potiskuje svoju bol to zdunije tone u seksualne matarije, jo jednu vrstu ispunog ventila. Scena u kojoj
masturbira zamiljajui Carin klitoris za vrijeme mjesenice konano razjanjava i
dvosmisleni naslov romana: Pokrov klitorisa bio je [...] niz nabora i slojeva, arobni Prolazak Paketa u kojemu poklon nije unutar pakiranja ve jest samo pakiranje (Hood 257). Ovaj roman stoga vrlo otvoreno i bez ikakva srama slavi lezbijsku ljubav jednostavno utjelovljenu u klitoralnom uitku (Quinn 158). Otvoreno i besramno slavljenje lezbijske ljubavi i vie nego suzdrano oplakivanje voljene partnerice dvije su strane ovoga romana za koji se, isto kao i za prethodni,
Stir-Fry, moe ak rei da su zbog svoje kontroverzne tematike moda vie
irski romani od ostalih romana kojima se ovaj lanak bavi. Iako se na trenutke
ini da romanu nedostaje ozbiljnog tona s obzirom na temu oplakivanja i da se
Donoghue cijelo vrijeme izruguje irskom drutvu, ba kao i svojevremeno Edna
O'Brien, razvidno je da je to vrlo prikladna strategija kojom zadire u one bolne
teme irskoga drutva na razmei stoljea o kojima se sve vie raspravlja, ali koje
i dalje ostaju vru krumpir u javnome diskurzu.61
Roman What Are You Like Anne Enright se ne bavi takvim vruim krumpirima suvremenog irskoga drutva, ali ono to mu je zajedniko s romanima
Emme Donoghue (i, kako emo vidjeti, s romanima Emer Martin) svakako je potkopavanje tradicionalnih irskih vrijednosti poput vjere, nacionalnosti, i obitelji.
Heidi Hansson tvrdi da ismijavati dostojanstvene i uzviene fenomene znai
oduzeti im njihov sakralni i uzvieni status, a post-nacionalistika Irska Enrightove je i post-katolika, zemlja u kojoj je katolianstvo izgubilo svoju fukciju kao
61
Nije nevano spomenuti da Donoghue ivi u Kanadi od 1998.g. i danas se smatra irskokanadskom spisateljicom. To svakako govori u prilog injenici da joj je kao lezbijskoj knjievnici i
javnoj osobi kudikamo lake ivjeti i djelovati izvan Irske.

definiciju i podrku nacionalnog identiteta (226). Ne bih se sloila s ovom tvrdnjom samo utoliko to Enright ne ismijava reene fenomene, poput Donoghue i
Martin, ve bih prije rekla da se na njih referira ravnoduno. Kako kae sama
autorica, katolika bi me crkva prije znala razbjesniti, ali vie ne. Ona je skroz
ogoljena (Moloney and Thompson 59). U sreditu je njezina romana potraga za
identitetom, ali za onim osobnim identitetom koji je lien nacionalnog/vjerskog
prefiksa sve donedavno toliko vanog za Irce. Blizanke Rose i Maria kojima majka umire pri porodu odvojene su oevom bizarnom odlukom neposredno nakon
roenja (Pa ne mogu zadrati obje (What Are You 87.) Dok jedna odrasta s
biolokim ocem i njegovom novom obitelji u Dublinu, drugu posvaja engleska
obitelj. I jedna i druga odrastaju ne znajui za postojanje sestre blizanke. Dok boravi u New Yorku Irkinja Maria sluajno u dekovu novaniku pronalazi neobinu
fotografiju djevojke koja joj nevjerojatno slii i koja ima njezin osmjeh (36), a
Engleskinju Rose neprestano mui pomisao da ju je bioloka majka napustila i
eli je pronai pod svaku cijenu. Kad se na kraju romana sestre konano upoznaju i postanu svjesne postojanja one druge taj je sretni kraj problematian i poneto isforsiran, a ujedinjenje (te) irske obitelji neki kritiari ak tumae kao alegoriju politike situacije i u njoj vide nategnutu metaforu ujedinjene pomirene
Irske (Ettler, The Twins of the Father)
U vrlo rijetkim trenucima u romanu kad se referira na katoliku tradiciju u
kojoj odrasta irska blizanka Maria Delahunty pripovjedaica s mnogo simpatija kao
kljuni moment evocira pripreme za prvu priesti ranih sedamdesetih u Dublinu:
Kad su vjebali, asna je koristila licu, briui je o rukav svoje
haljine nakon usta svake od djevojica. Tako je okus metala i dalje prisutan kad Maria isplazi svoj jezik tako jako da je boli korijen jezika
Onda je mora ponovno uzeti da bi rekla 'Amen' jer je zaboravila, iako ih
je Sestra Eulalia izdrilala u tome.
to je ovo?
Tijelo Kristovo. Amen. Jezik, odvratili su uenici.
Amen. Jezik, rekla je sestra Eulalia. Amen to?
Jezik, rekli su uenici ...
On nije bombon, rekla je Sestra Eulalia, ili komad svinjetine, nego Bog, a Boga se ne vae. (What Are You, 29)
Prvopriesnica Enrightove tipina je irska djevojica koja osjea golemo
strahopotovanje prema autoritetu katolike crkve i njezinim ritualima. Ponosna
jer osjea da je njezina dua bijela nakon ispovijedi, i lagana poput reklame za
margarin (28), ona je istovremeno i ustraena da nee biti u stanju primiti prvu
priest onako kako su ih stroge i neumoljive asne sestre uile. Ta ista djevojica
u odrasloj dobi, meutim, ne mari vie za katoliku dogmu ba kao ni njezina sestra blizanka kojoj vjera uostalom nikad nije predstavljala dio identiteta. Zani-
117
mljivo je kako Enright, kad radnju ponovno vrati u sadanji trenutak u kojem su
njezine protagonistice mlade ene, vjeru povezuje s konzumerizmom i sekularizmom i posve joj oduzima auru svetosti i uzvienosti. Kad Rose odlui otputovati
u Dublin kako bi potraila svoju bioloku majku, na aerodromu prije leta ulazi u
kapelicu koja je privlai jer izgleda poput bunkera ili nonog kluba (216-217).
Jedina epizoda za koju se moe rei da ima nekakve veze s religijom odigrava se
u prostoru koji je i izvana i iznutra u potpunosti lien sakralnosti i na neki je jeftin i jednokratan nain sekulariziran:
Plavo oltarsko platno imalo je izvezene avionie koji lete po njemu. Pononi letovi, optoeni zlatom. [...] Katoliki oltar imao je trodimenzionalnu sliku Krista koja se mijenjala, kako si prolazio pored nje, u Torinsko
platno kao na onim kiastim razglednicama. (217)
Rose se u njemu ponaa kao nezainteresiranana turistkinja, osoba koja nije
vjernica i ne zalazi esto u crkve, i koja nas na neki nain podsjea na Pen iz prethodnog romana dok promatra kip Djevice Marije i njezin logo Europske Unije.
Za razliku od Pen, meutim, koja je prakticirajua vjernica i koja se trudi pomiriti
svoju homoseksualnost i pripadnost katolikoj vjeri, za Rose (a ujedno i za
Mariu) ovo je neto poput jednokratnog traenja utjehe u vjeri.
Poput vjere ni nacionalnost praktiki ne igra nikakvu ulogu u ivotima
blizanki, a Enright pomalo predvidivo potkopava stereotipe tradicionalno vezane uz
irsku nacionalnost. Kad ve odrasla Rose saznaje da su njezini bioloki roditelji Irci a
ne Englezi ta je injenica duhovito podvuena epizodom u restoranu koji je nekad
bio ni vie ni manje nego klinika za abortuse. William, Rosein deko, vrlo je uzbuen
zbog injenice da je Rose Irkinja, jer je taj novosteeni identitet automatski
pretvara u ono egzotino Drugo, u divlju irsku djevojku romanti-nih geskih pria
koju e on kao civilizirani Englez osvojiti i pripitomiti. Ona, s druge strane,
razmiljajui o svom (novom) irskom identitu, u isti kontekst ironi-no stavlja
abortus, krumpire koje bi moda trebala naruiti u restoranu i seks koji e odsad
odvijat samo u mraku jer je seksualni odnoaj, naravno, tradicio-nalno i neraskidivo
vezan uz katoliki osjeaj srama. injenica da je ona posta-la (i) Irkinja dodatno
uslonjava njezinu ionako kompleksnu potragu za identi-tetom i biolokom obitelji,
a Rose i dalje ne zna to to znai biti 'Irkinja' (What Are You 139).
Njezinu sestru blizanku, s druge se strane, oekivano ne mui pitanje irskog identiteta ve u New Yorku u kojem neko vrijeme ivi i u kojem se odvija
velik dio radnje roman istrauje prije svega svoj seksualni identitet. New York
kao svojevrsni produetak irske psihe [jer] svi divlji Irci zavre tamo prije ili kasnije (Kofi Orson interviews E. Martin) ovdje slui kao prostor u kojem se Maria i svjesno i podsvjesno oslobaa irske/katolike stege i gorespomenutog srama vezanog uz bilo to to ima veze sa seksom i tjelesnou. Dok Rose njezin deko Englez promatra kao divlju u postkolonijalnom kontekstu njezine nacio-

nalnosti i odnosa izmeu Iraca i Engleza, Maria se oslobaa i postaje divlja i
promiskuitetna kad taj aspekt vie nije toliko vaan u gradu koji predstavlja
melting pot svakovrsnih identiteta:
Maria je voljela New York. Spavala je s nekoliko tipova samo zato to su
zajedno i u isto vrijeme bili u ovome gradu. [...] Ali jedina stvar koju je
Maria razumjela bila je gay ili heteroseksualac a ni to ba potpuno.
Seks se inio kao najlake rjeenje kad si nova cura u gradu (What Are
You 110).
Odlazak iz disfunkcionalne obitelji u kojoj Maria ne uspijeva pronai svoje
mjesto i uporite i ivot na rubu koji joj se nudi u New Yorku ne rezultiraju,
meutim, smislenijom/zadovoljavajuom egzistencijom. Nakon to pronae fotografiju djevojke koja joj neobino slii i za koju ne zna da joj je sestra blizanka
doivljava ivani slom i vraa se u Dublin ranjivija i izgubljenija no ikad ne elei
imati nikakve kontakte s obitelji.
Zanimljivo je da u ovome romanu, kao i u romanu Hood Emme Donoghue,
ba ta irska obitelj kao jedan od nekadanjih moralnih stupova i neprijepornih
drutvenih autoriteta (otac i majka s dvoje ili vie djece) vie ne postoji. I Donoghue i Enright pokazuju kako je suvremena obitelj u potpunosti 'rasturena' i
transformirana u neto drugo. Kod Donoghue vidimo jedan potpuno novi oblik
zajednice u kojoj dvije lezbijke ive s ocem jedne od njih, a u ovom se romanu
neprestano isprepliu prie imune engleske obitelji koja usvaja irsku djevojicu
i povremeno udomljuje djecu iz problematinih obitelji (poput budueg Marijina
deka Antona), i irske obitelji oca udovca koji se ponovno eni i pored djeteta iz
prvog braka ima jo dvoje djece. I dok obitelj Emme Donoghue, meutim, zauujue dobro funkcionira jer blagi i tolerantni otac, antipod homofobnoj irskoj
sredini, preutno daje blagoslov lezbijskoj vezi svoje keri, kod Enright ni jedna
ni druga obitelj ne moe funkcionirati. Otac koji je u oku zbog smrti supruge i
uope injenice da je na svijet donijela blizanke odluuje zadrati jednu od keri
a drugu ostavlja na brigu asnim sestrama prikazan je kao nesposoban i rezigniran pater familias. Berts Delahunty (isto kao i gospodin Wall u romanu Hood)
sve je samo ne strogi i autoritativni otac tipino prisutan u irskoj fikciji 20. Stoljea, a njegova okantna odluka (i moemo ak rei, jedan od najneuvjerljivijih
trenutaka u romanu) o razdvajanju keri snano utjee na aktere romana i njihove sudbine. Kad puno godina kasnije posvojenoj blizanki Rose u matinom uredu
saopavaju da su za njezinu situaciju krive jebene asne sestre koje su lagale
cijelo vrijeme (What Are You 166), jasno je da to nije potpuna istina. Suosjeajan opis oajne asne sestre koja opravdano nije naistu s time kako razdvojiti
ono to je po prirodi nerazdvojivo odaje nam da je Enright fokusirana na nerazumno ponaanje oca koji je lagao cijelo vrijeme, dok su asne sestre prikazane
119
kao ene koje se samo trude savjesno obavljati svoj posao.62 Oigledno je da
autorica preusmjerava sveprisutan bijes naspram katolike crkve ovdje jezgrovito utjelovljen u rijeima jednog inovnika na oca nesposobnog ouvati obitelj.
Ovim romanom pokazuje da, iako uvelike rasturena i disfunkcionalna, za suvremenu obitelj u Irskoj s kraja stoljea ipak ima kakve-takve nade da se ponovno
rekonstruira i da se emotivne i psiholoke rane zacijele.
Isto se ne moe ustvrditi za obitelji u romanima Breakfast in Babylon i
More Bread or I'll Appear Emer Martin. U prvome obitelj kao takva uope ne postoji jer se roman fokusira na izmjetene protagoniste: suvremene nomade i
drutvene izopenike sa svih strana svijeta koji se potucaju po europskim metropolama. U drugome je pak obitelj na prvi pogled tipino irska: brina majka i petero djece, od kojih etvero odlazi u dijasporu, a tu je i nezaobilazni ujak sveenik u Americi. Vano je napomenuti da se Emer Martin u puno veoj mjeri od
Donoghue i Enright odmie od irskih tema, a kad se njima bavi kao u sluaju
mnogobrojne irske obitelji, dijaspore ili katolianstva onda to ini samo zato da
bi ih do kraja demitologizirala kao potpuno zastarjele konstrukcije. Zanimljivo je
da radnja romana Breakfast in Babylon koja se odvija sredinom osamdesetih zapoinje u Getsemanskom vrtu u Jeruzalemu snanom referencom na katolianstvo: Ja nisam Isus Krist. Napustila sam dom mlaa od njega, otila sam jo dalje i ostala jo dulje u divljini (3).63 Protagonistica romana je Isolt, lik u kojem je
sadrano podosta autobiografskih elemenata kako je Martin godinama kasnije
priznala u jednom intervjuu (Emer Martin Hot Press).64 Uz naslov romana, taj
kratki paragraf u svetom gradu iz kojeg, znakovito, Isolt upravo odlazi (Svi
njezini problemi u gradu skoro su je ponovno preobratili u katolkinju. Stojei tu
sad nije osjeala Boju prisutnost [...] Pogledala je zadnji put na Jeruzalem i otila je iz vrta kui kako bi se spakirala, Breakfast, 3) jedina je dodirna toka s nacionalnim/vjerskim identitetom nae junakinje. Simbolika ovog mjesta i grada,
samo jednog u nizu kako emo kasnije vidjeti, vana je utoliko to odmah na poetku naglaava koliko se Isolt svjesno udaljila i doslovno i metaforiki od svojih
korijena do kojih joj ionako nije pretjerano stalo.
Svoje je korijene jo odlunije zanijekala Aisling u romanu More Bread...
napisanom pet godina kasnije. Ona je odbjegla sestra iji nestanak natjeraj obitelj da zbiju redove, pronau je i vrate kui u Dublin. U ovome romanu katolika
tradicija u kojoj odrastaju etiri sestre i brat Patrick snano je ocrtana kroz niz
62
asne sestre u Irskoj su preuzele zdravstveni sustav u 19.st. i odonda vode veliki broj bolnica,
starakih domova, ljeilita, sirotita, i ostalih dobrotvornih institucija u zemlji (Inglis 52). Nije
stoga neobino da se za keri Bertsa Delahuntyja, roene u dravnoj bolnici, skrbe asne sestre i
naputenu blizanku daju kasnije u postupak posvajanja.
63
Getsemanski vrt nalazi se na obroncima Maslinske gore u Jeruzalemu na kojoj je Isus molio sa
svojim uenicima no prije raspea.
64
Godinama sam se pretvarala da Breakfast in Babylon nije autobiografski roman, ali sad
priznajem da jest.

duhovitih epizoda poput opisa Papina posjeta Irskoj 1979. godine, Gospinih ukazanja ili Patrickove opsjednutosti misom. No ono to se provlai kroz itav roman i to utjelovljuje bespotednu i nesmiljenu kritiku katolike crkve je poprilino iskarikirani lik ujaka sveenika koji je u Martininoj interpretaciji sve samo ne
sredite moralne snage u zajednici (Inglis 49). On je homoseksualac koji je u
vezi s drugim sveenikom, alkoholiar i hedonist s incestuoznim i pedofilskim
sklonostima. Vrhunac potkopavanja autoriteta i moralnosti katolike crkve svakako je epizoda u kojoj pijani i oajni Oscar spava s Aisling, svojom omiljenom
neakinjom. I dok se Isolt ne osvre previe na svoje katoliko nasljee i jednostavno mu okree lea, neuhvatljiva i divlja Aisling ga ovim inom aktivno podriva i jasno daje do znanja to misli o katolikoj crkvi, ali i o obitelji i bilo kakvim
autoritetima. Obje junakinje su osobe kojima religija ne igra nikakvu ulogu u ivotu, ve osobe za koje se ini da nemaju ni potrebe za nikakvim vrstim uporitem. Isoltina obitelj u Dublinu gotovo da se i ne spominje, i zamjenu za obiteljsku zajednicu nalazi u beskunicima sa svih strana svijeta, ali i u kratkotrajnom
braku s psihotinim dilerom i narkomanom od kojeg na kraju pobjegne. Aislingina obitelj je, s druge strane, u fokusus romana i toliko je disfunkcionalna (uz pojam obitelji tijesno su vezane pojave poput anoreksije, opsesivno-kompulzivnih
poremeaja, maloljetnike trudnoe, incesta i pedofilije) da je njezin konani raspad neizbjean. Nije stoga teko zakljuiti da Martin ocrtava postmoderni svijet
u kojem je svaka natruha stabilnosti u korijenu sasjeena, a tradicionalne vrijednosti su nepostojee ili se pretvaraju u ono izopaeno i perverzno.
Zanimljivo je da oba romana u frenetinom ritmu prate divlje eskapade
glavnih protagonistica diljem Europe i svijeta iscrtavajui tako sliku suvremene
irske dijaspore u globaliziranom svijetu. Isolt se besciljno potuca po skvotovima
od Jeruzalema, preko Pariza, Amsterdama, Londona i konano New Yorka i New
Orleansa ne radei nita drugo doli napuavajui i opijajui se s ostalim suvremenim nomadima. Iako zapoinje u Dublinu, radnja More Bread... poprima jo
internacionalnije znaajke te se u frenetinom ritmu smjenjuju urbana i egzotina odredita: potraga se odvija od Japana preko New Yorka, San Francisca, sve
do Havaja, Meksika, Kube, Hondurasa i otoka Belize gdje konano pronalaze nestalu sestra. Martin se u oba romana poigrava motivom irske dijaspore i iseljenika koji su nekad naputali Irsku iz nasune potrebe i za boljom egzistencijom
odlazili mahom u Ameriku. Ni Isolt ni Aisling, meutim, nisu u potrazi za utopijskim boljim ivotom ve za nekom njima smislenijom egzistencijom i uzbuenjem. One su fikcijski prikaz nekih od tisue Irkinja koje su emigrirale osamdesetih da bi pobjegle od tekih obiteljskih okolnosti, heteroseksizma, katolianstva
i intenzivne familijarnosti i nadzora koji su karakterizirali irsko drutvo (Grey 1).
Suvremena irska emigrantica naputa svoju skuenu sredinu i (pre)jasno definirane granice koji je gue i svojevoljno postaje drutvena otpadnica okruena
narkomanima, dilerima, prostitutkama, prosjacima i sitnim lopovima poput Isolt
ili je poput Aisling u vjenoj potrazi za uglavnom seksualnim uzbuenjima s oso-
121
bama oba spola. Strastveno odbacujui bilo kakvu identifikaciju s onim to je nekad sainjavalo njezin identitet (Irkinja / katolkinja / heteroseksualka / ki / sestra / neakinja) Aisling pronalazi novi koncept obitelji (s djevojkom i djetetom
koje nosi, a kojem je otac brat njezine partnerice) i eli se skrasiti ne u jednom
od najbogatijih ve najsiromanijih dijelova zemlje, Mozambiqeu: Prokrstarila
sam Zemljom. Kontinent za kontinentom. [...] Ja sam traila neto drugo i to sam
pronala (More Bread 232). Martinina slika suvremene irske emigrantice koja
drsko prkosi slici tradicionalne irske dijaspore ovim je savreno zaokruena.
Ono to se najuoljivije provlai kroz oba romana svakako je sveprisutni
rastui utjecaj globalizacije na prijelazu u 21. stoljee. Konzumerizam prebogatog i zasienog Zapada, multikulturalnost skvoterskih zajednica, etniki stereotipi koji prevladavaju u tim zajednicama, ali i izvan njih, jukstapozicija (uglavnom
amerikih) turista i drutvenih izopenika kao suvremenih nomada teme su koje
zaokupljaju Martin u Breakfast... i o kojima njezini protagonisti najee napueni i pijani vrlo lucidno i duhovito razglabaju. Naslov romana zapravo izvrsno saima suvremenu egzistenciju u materijalistikom svijetu jer je Babilon shopping
centar u koji Isolt i njezina ekipa povremeno dolaze ne bi li se sklonili od hladnoe i jeli u restoranu. U irem kontekstu, shopping centar kao svojevrsni kontrolirani, ali i poput onog biblijskog, dekadentni kaos i objekt udnje jedan je od najistaknutijih simbola materijalistike kulture: Stvari, stvari, novac, novac. Ovo je
Babilon. Mi smo svi u egzilu od naih dua ovdje u kaosu. Stoga ne kodi da se
sklonimo u trbuh zvijeri i dorukujemo (Breakfast 108). Fikcionalni svijet romana More Bread, s druge strane, doslovno je sadran u izlizanoj sintagmi globalno selo: Njegovi protagonisti s lakoom putuju po svijetu, sa suvremenim Dublinom samo kao poetnom tokom. Kako Martin pokazuje, u njezinoj fikciji vie
nita nije vrsto ni stabilno, a internacionalna potraga za nestalom sestrom kao
metafora spaavanja tradicionalne irske obitelji od potpune propasti svodi se samo na putovanje i puno neobinog seksa (147). Japanski transvestit, zatim japanski biznismen s kojim Aisling prakticira sado-mazo seks, ili Gerry, bivi partner ujaka Oscara koji umire od AIDS-a upotpunjuju galeriju iaenih likova u
ovom globaliziranom kaosu kojeg O'Tooleov komentar o seksu, drogi i rock'n'rollu zapravo savreno opisuje.
Ako su protagonistice romana Emme Donoghue svojedobno skandalizirale katolike sveenike samo zato to su lezbijke bilo bi zanimljivo vidjeti to bi
imali rei na ovo aroliko drutvo u fikciji Emer Martin koje zorno predoava
kako je i heteroseksualna norma/lnost postala suvina i zastarjela kategorija. Sve
se tri knjievnice, mora se naglasiti, dotiu irskih tema i svaka ih na svoj nain
demitologizira, ali Martin ide korak dalje i odmie se od njih smjetajui svoju
fikciju u puno iri kontekst. Ono to okupira Emmu Donoghue u devedestima ini se da i dalje pogaa onaj konzervativniji i tradicionalniji dio irskog mentaliteta
jer kad se pojmovi homoseksualan, irski i knjievnik ili knjievnica nau
u istoj reenici, rezultati su neminovno kompleksni (Smyth 157). No ta komple-

ksnost je upravo ono to Donoghue na neki nain ini vie irskom autoricom od
Enright, a pogotovo Martin. Radnja njezinih romana vrsto je ukotvljena u suvremenu ali poesto krhku irsku svakodnevicu koju, iako ne toliko kao nekad,
svaki odmak od normalnog moe ozbiljno destabilizirati. Nije stoga udno to
e u romanu Stir-Fry Maria izjaviti ljubav nekadanjoj cimerici tek nakon to roman zapravo zavri. Hood, s druge strane, zavrava Peninim dolaskom u majinu
kuu i provalom suza prije negoli e se majci konano otvoriti i ispriati o tragediji koja ju je pogodila, to je isto tako izostavljeno iz romana. Enright takoer
prepoznaje i na trenutke destabilizira tu irsku krhkost, ali se ini kao da je to ne
zanima previe. Njezini su likovi vie zaokupljeni osobnim traumama koje bi
mogle biti svojstvene enama bilo gdje u zapadnom svijetu, a manje problemima
koji se tiu iskljuivo irskog iskustva. Sam kontekst u koji smjeta radnju romana,
a ona se pored Dublina odvija i u Londonu i New Yorku, kao da najavljuje bijeg iz
ograniavajuih irskih okvira u kojima je irska knjievnost predugo prebivala.
Zato je Martin sa svoja dva romana taj svojevrsni bijeg u internacionalno uinila
legitimnim i irsko ensko pismo suvereno uvela u 21. stoljee.
Literatura:
Cairns, David and Shaun Richards. Writing Ireland: Colonialism, Nationalism and
Culture. Manchester: Manchester University Press, 1988.
Donoghue, Emma. Hood. New York: Harper Collins Publishers, 1995.
---. Lesbian Encounters. The Field Day Anthology of Irish Writing; Irish
Womens Writing and Traditions. Eds. Bourke, Angela, et. al., Vol IV Cork:
Cork University Press, 2002. 1090-191.
----, Stir-Fry. 1994. London: Penguin Books, 1995.
Enright, Anne. What Are You Like. London: Jonathan Cape, 2000.
Ettler, Justine. The Twins of the Father. Knowledge is the key to the questions
posed by Anne Enright in What Are You Like?. Observer. 16 Apr 2000.
Web. 12 May 2011.
<http://www.guardian.co.uk/books/2000/apr/16/fiction.reviews2>.
Gray, Breda. Women and the Irish Diaspora. London: Routledge, 2004.
Hansson, Heidi. Anne Enright and Postnationalism in the Contemporary Irish
Novel. Irish Literature Since 1990: Diverse Voices. Ed. Scott Brewster and
Michael Parker, Manchester University Press, Manchester and New York,
2009. 216-231.
Inglis, Tom. Moral Monopoly: The Rise and Fall of the Catholic Church in Modern
Ireland. 1987. Dublin: University College Dublin Press, 1998.
Jeffers, Jennifer M. The Irish Novel at the End of the Twentieth Century. Gender,
Bodies, and Power. New York: Palgrave, 2002.
Martin, Emer. Breakfast in Babylon. 1995. Boston and New York: Houghton
Mifflin Company, 1997.
123
---. Kofi Forson interviews Emer Martin. Interviews Emer Martin. Confessions
of a Banshee. Whitehot. Jan 2009. Web. 26 Apr. 2011
<http://emermartin.com/interviews/>.
---. Emer Martin Hot Press Interview July 2007: More Than Zero. By Olaf
Tyaransen. Interviews Emer Martin. Confessions of a Banshee. n.p.
Web. 26 Apr. 2011. <http://emermartin.com/interviews/>.
Moloney, Caitriona and Helen Thompson, eds. Irish Women Speak Out, Voices
from the Field. Syracuse, New York: Syracuse University Press, 2003.
O'Faolain, Nuala. Are You Somebody; The Accidental Memoir of a Dublin
Woman. New York: Henry Holt and Company, 1996.
Peach, Linden. The Contemporary Irish Novel; Critical Readings. New York:
Palgrave Macmillan, 2004.
Quinn Antoinette. New Noises from the Woodshed: The Novels of Emma
Donoghue. Contemporary Irish Fiction: Themes, Tropes, Theories. Ed.
Liam Harte and Michael Parker, London; Macmillan Press Ltd. New York:
St Martins Press, 2000. 145-167.
Smyth, Gerry. The Novel and the Nation; Studies in the New Irish Fiction.
London, Chicago: Pluto Press, 1997.
St. Peter, Christine. Changing Ireland, Strategies in Contemporary Womens
Fiction. London, New York: Macmillan Press Ltd, St Martins Press, 2000.
Tarien Powell, Kerstin. Irish Fiction: An Introduction. New York, London:
Continuum, 2004.
SEX AND DRUGS AND ROCK'N'ROLL NINETIES IN IRISH WOMENS FICTION

This article sets out to examine Irish women's fiction of the nineties, the
decade in which Ireland underwent a sea change in terms of political, economic,
and social circumstances. The paper considers the ways in which these huge
changes impact on womens writing, their new subjects and to what extent their
literature can still be termed Irish. The selected authors and texts are
considered to vividly reflect the Zeitgeist of the nineties and demonstrate how
their fictional concerns are now a long cry from the great subjects of Land,
Nation and Catholicism that Irish literature was obsessed with throughout the 20th
century. Coming-of-age novel which turns into a lesbian coming-out novel,
ubiquitous humour and lack of reverence for traditional Irish culture, international
setting, consumerism, the chaos of the post-modern world and globalisation
feature prominently in the fiction of Irish women in the nineties.
Key Words: nineties, Irish women authors, coming-of-age novel, comingout novel, humour, globalisation.
125
EKSPERIMENTALNI AMERIKI PESNICI I SRPSKA KULTURA

(DEROM ROTENBERG BEOGRADSKA APOKALIPSA I BOB
PERELMAN DA LI SI GA UO )
UDK 821.111(73).09-1
Dubravka uri, Univerzitet Singidunum
Apstrakt: Polazei od injenice da su srpski pesnici posebno od poznih 70ih

uspostavljali neposredne veze sa amerikim pesnicima, usredsreujem se posebno na
njihov odnos prema pesnicima Nove amerike poezije i jezikim pesnicima. Mapiram
prve prevode bit pesnika i pesnika San Francisko renesanse. Zatim se usredsreujem na
Deroma Rotenberga i objanjavam njegov pojam etnopoetika. U nastavku se bavim
jezikim pesnicima, posebno Bobom Perelmanom.
Kljune rei: etnopoetika, jezika poezija, Nova amerika poezija, prevoenje, uticaji
Geneza odnosa srpskih i amerikih pesnika posle Drugog svetskog rata

moe se smestiti u kontekst hladnog rata i posmatrati u odnosu na poloaj koji
je srpska kultura kao jedna od tadanjih jugoslovenskih kultura zauzimala, postavljajui sebe izmeu kapitalistikog Zapada i socijalistikog Istoka. Budui da se
spoljna politika Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije okrenula Zapadu,
Sjedinjene Amerike Drave su je podrale i tada je, izmeu ostalog, otpoela
interakcija izmeu amerike i jugoslovenskih kultura, a posebno srpske kulture.
U toj interakciji zanimljivo je izdvojiti polje poezije, koje u u ovom tekstu tek naznaiti. Taj uticaj i razmena poinje pedesetih godina 20. veka sa prvim prevodima anglosaksonskih modernih pesnika na tadanji srpskohrvatski jezik, od kojih
posebno treba istai prevode T. S. Eliota (T. S. Eliot). Od sedamdesetih godina
vaan je bio uticaj bit poezije, a srpski pesnici i prevodioci uspostavili su veoma
bliske veze sa amerikim pesnicima takozvane nove amerike poezije. Godine
1979. Vojislav Bajac i Vojo indoli objavljuju autorsko izdanje antologije Pesnici
bit generacije. Ubrzo zatim Vojo indoli objavljuje izbor i prevod poezije pesnika Lorensa Ferlingetija (Lawrence Ferlinghetti) Beskrajan ivot, Majkla Meklura
(Michael McClure) Tirkizni revolver (koji sadri i Meklurov predgovor ovom izdanju), i Gerija Snajdera (Gary Snayder) Pesme sa kornjainog ostrva. Vojislav Despotov je 1985. godine objavio antologiju Fuck You: Iz poezije amerikog undergrounda, koja e narednih godina doiveti vie izadnja. Alen Ginzberg (Allen
Ginsberg), Robert Krili (Robert Creeley), Derom Rotenberg (Jerome Rothenberg) su u razliitim prilikama boravili u Jugoslaviji i u Beogradu, kada srpski pesnici i pesnikinje uspostavljaju sa njima bliske prijateljske i radne veze.

*
Prevodei ameriku poeziju za antologiju na kojoj sam krajem 90ih radila sa pesnikom i prevodiocem Vladimirom Kopiclom, naila sam na dve pesme
koje referiraju na Srbiju. Ovde se neu baviti imanentnom analizom tih pesama,
da bih odgonetala njihovo znaenje i simbole, koje pesnici upotrebljavaju, ve e
mi one biti polazna taka u opisivanju konteksta kojim ova dva pesnika pripadaju, a koji su tokom osamdesetih i devedesetih godina vani za pesniku praksu
pesnika i pesnikinja koji su delovali u Srbiji.
Prva je pesma Deroma Rotenberga pod nazivom Beogradska apokalipsa i u mom prevodu glasi:
ivotinje iznad naih glava
kliku
njihova tela
ispunjena oima
preko puta sobe gde hrist
njegova kruna trougao
zadrava tragove vina & rakije
plesai ga dovode
u malu sporednu kapelu
ocrnjene dimom svee
ikone postaju crne hrpe
crni stropovi
iznad
crveno sunce
spolja mnotvo
kretavih vrana
iznad tramvaja (uri 2001: 217)
Rotenberg je u ovoj pesmi upotrebio jedan specifian geopolitiki prostor mapirajui odnos sakralnog i svakodnevnog, koje se izraava u stalnom pomeranju slika, otrim rezovima i kolairanju. Pol Huver (Paul Hoover) je u sada
ve uvenoj Nortonovoj antologiji Postmodern American Poetry pisao da je Rotenberg, kao i Alen Ginzberg i Geri Snajder, prizivao amanistiku poeziju (Hoover
221). U uvodu u antologiju Technicians of the Sacred A Range of Poetries from
Africa, America, Asia, Europe & Oceania (Tehniari svetog Opseg poezija iz
Afrike, Amerike, Azije, Evrope & Okeanije) Rotenberg je pisao da se razvoj razliitih
kultura svuda odvijao u veoma sloenim strukturama i da nema primitivnih jezika
(Rothenberg 1985: xxv). U Uvodu iz 1984. je imperativno postavio sledee
zahteve:
127
-
mi moramo, pre svega, izbei kliee o poetikama/etnopoetikama tehnoloki jednostavnijih kultura to me je vodilo ka tome da otponem antologiju Tehniara naglaavajui sloenost plemenskih/
usmenih jezika & (ritualne) umetnosti;
- [...] vie ne smemo pretpostaviti da poezija/ritual tradicionalnih kultura ima za cilj pre stazis nego promenu/transformaciju ne samo u
mistikom ve i u drutvenom smislu jer, kako je Olson parafrazirao Heraklita: ono to se ne menja/volja je za promenom;
& paljivo moramo da ne pretpostavimo
- da usmena poezija u potpunosti definie njih, ili da pisanje u
potpunosti definie nas [...]
niti treba da previdimo
- da su ljudi dugo & teko razmiljali svuda o jeziku & njegovom
zavraavanju u izvoenju;
- da je poetika generalizovana ideja o poeziji uvek & ponovo izranjala u potpunoj ljudskoj prii, ni manje ni vie univerzalnoj od
atinske poetike koja je inicirala ovakvu liniju miljenja na Zapadu
(Rothenberg 1985: xxii-xxiii)
Zanimljivo je da su 1988. godine Nina ivanevi i Ivana Milankova, koje
su bile bliske Rotenbergu, zajedno sa Zlatkom Karasnijem i Zoranom Petkoviem
(koji je napisao predgovor), uredile i prevele Antologiju prvobitne poezije.
Rotenberg je ustanovio disciplinu etnopoetike (ethnopoetics) u kojoj je
naglaena etnika posebnost poezije. Objanjavajui re ethnopoetics pisao je
da ona ukazuje na redefinisanje poezije u terminima kulturalno specifinog, koje naglaava one alternativne tradicije kojima je Zapad dao nazive poput paganske, nevernike, plemenske, usmene i etnike (Rothenberg 1983: xi).
Piui o svojoj generaciji pesnika roenih izmeu 1920ih i 1930ih, objasnio je da
je san o totalnoj umetnosti i o ivotu koji postaje celovit, znaio razliite stvari
razliitim umetnicima i da su mu umetnici davali razliite nazive. U ezdesetim
godinama 20. veka u opticaju su bili pojmovi intermedija, totalni teatar, i
hepening, dok je u 19. veku taj isti san bio oznaen vagnerovskim terminom
Gesamtkunstwerk, koji je nagovestio ovaj poduhvat (Rothenberg 1983: xii). Poetkom druge polovine 20. veka, to nastojanje se pomerilo od imperijalnog modela, koji je polazio od Grke i kretao se ka takozvanoj varvarskoj ili paleolitskoj
prolosti, ili ka jo postojeem plemenskom svetu, ka onom to Rotenberg naziva proto-pesnicima/proto-umetnicima koji su po njemu bili istinski tehniari
svetog (Rothenberg 1983: xiii). Zajedno sa tim pomeranjima, dolo je do jo
jedne vane promene, a to je da su novi materijali, poput plastike, neona, filma i

video trake, postavljeni pored starih ili stranih materijala, poput kamena, kosti,
koe, bubnjeva, australijskih narodnih instrumenata (engl. didjeridoos) i ansambla sa Balija i Jave koji su koristili metalofone, ksilofone, bubnjeve, gongove i
flaute od bambusa (engl. gamelans) (Rothenberg 1983: xiii).
Rotenberg se zanimao za domorodaku poeziju, za dadaizma, a bio je i
jedna od sredijnih figura poezije dubokih slika (deep image poetry). Pod uticajem panskog pesnika Federika Garsije Lorke (Federico Garcio Lorka), pesnici
dubokih slika su povezivali vizuelni karakter poezije sa psiholokom dubinom i
rezonantnou (Hoover 222).
Kao jedan od najznaajnijih pesnika performans poezije, u tekstu The
Poetics of Performance (Poetika performansa) Rotenberg je pisao: Moje
izvoenje je ozvuavanje pesme: Ono je obnavljanje pesme, njeno oivljavanje.
Bez ovog ozvuavanja ne bi bilo ni pesme na nain kako je ja stvaram (mada,
poto piem postojale bi beleke o pesmi koju nameravam izvesti) (Rothenberg 1981: 121). Njega zanima povratak glasu, pesmi, o kojem je govorio Geri
Snajder, ili impuls ka usmenom, ka poeziji koja se izvodi, ili diskursu, o kojem govori Dejvid Entin (David Antin). On objanjva:
Poezija postaje ozvuavanje, a ne odvojeni zapis, priprema ili partitura.
Tamo gde nema zapisivanja, ozvuavanje obnavlja pesmu, stvara je u
svakom trenutku, jer nema pesme bez izvoenja. Pisanje, moe da postane surogat, koji zamenjuje samo seanje, odnosno, veliku Muzu.
Ozvuavanje pesme postaje njeno itanje. To je uslov pod kojim veina
nas radi. (Rothenberg 1981: 121-122)
Rotenberg se zalagao za vee uranjanje u usmenost to zdruuje u jo veoj meri
kompoziciju i izvoenje u jednistvenom improvizovanom trenutku. Ovaj je model zamislio u smislu pesme-kao-performansa ili drugim reima, kao pesmu koja
deluje (poem in action) u domenu onoga to je nazvao etnopoetikom. Pesnik
koji izvodi svoju poeziju, po Rotenbergu je onaj koji izvodi sam sebe u teatru u
kojem nema glumaca, postoji samo pesnikov glas i njegove rei. Ukazujui na razliku izmeu pesnika i glumca, Rotenberg e zapisati da je osnova pesnikog performansa u sutini neprijateljska prema prisustvu i maniru profesionalnog glumca. Pesnik kao performer je drugaije motivisan, na drugi nain je povezan sa
pesmom (Rothenberg 1981: 123).
I na kraju u se osvrnuti na antologiju koju je 1998. Rotenberg uredio sa
pesnikom Pjerom orijem (Pierre Joris), pod nazivom Poems for the Millenium
Volume Two: From Postwar to Millenium (Pesme za milenijum Drugi tom: Od
posleratnog perioda do kraja milenijuma) u koju je uvrstio srpskog posleratnog
modernistu Vaska Popu u prevodu Charlesa Simica. Antologija obuhvata pesnike
iz celog sveta, a neka potpoglavlja su naslovljena na sledei nain: Beka grupa, Tamuski pesnici, Kobra, Konkretna poezija, Neki bit pesnici, Ume-
129
tnost manifesta, Neki usmeni pesnici, Posleratna japanska poezija, Neoavangarda, Neki jeziki pesnici, Ka kiberpoetici, itd.
*
Prevodei jezike pesnike (language poets) naila sam na jo jednu za
nas zanimljivu pesmu, koju je napisao Bob Perelman (Bob Perelman). Ali pre nego to je navedem, objasnila bih ta je jezika kola pisanja. Jezika poezija se
pojavila poetkom sedamdesetih godina 20. veka kao antiakademska struja. Jedan od njenih najznaajnijih protagonista, Majkl Dejvidson (Michael Davidson) je
pisao da se ona pojavila i kao reakcija i kao izadanak nove amerike poezije
otelotvorene u estetici kola Blek Mauntin koleda (Black Mauntain College),
njujorke kole (New York school) i bit (beat) poezije. Jeziki pesnici su kritikovali
bardske personalistike impusle i umesto toga panju su usmeravali na materijal
samog jezika. Na pisanje su gledali kao na sistem koji ima sopstvena pravila i postupke. Jeziki pesnici i pesnikinje nastojali su da razore i izmeste konvencionalno poznati subjekt i proire znaenja rei kao to su glas, govornik, pesnik i
poezija za koje se smatralo da su pouzdana. Insistirali su na tome da su rei u
poeziji, za koje se misli da naviru iz nutrine pesnika ili pesnikinje, ukodirane istorijskim i drutvenim kontekstima u kojima su iskazane (uri 2001: 71).
Zanimljivo je za nas da je je Henk Lejzer (Hank Lazer) u Zakljuku knjige Opposing Poetries Volume Two (Opozicione poetike Drugi tom) pisao:
Meu najuzbudljivijim procesima do kojih je poslednjih godina dolo bila je internacionalizacija zajednice eksperimentalne poezije. U tom periodu dolo je do razmene iskustava izmeu amerikih jezikih pesnika i
njihovih kolega u Kini, Rusiji, bivoj Jugoslaviji, Novom Zelandu, Engleskoj, Italiji, Austriji i Francuskoj. (Lazer: 178)
Sa jezikim pesnicima u bivoj Jugoslaviji najpre je poetkom sedamdesetih godina kontakt uspostavio slovenaki pesnik Toma alamun. Tokom osamdesetih
sa njima je saraivala srpska pesnikinja Nina ivanevi, koja je 1987. godine u
Poljima objavila intervju sa arlsom Bernstinom (Charles Bernstein) i Daglasom
Meserlijem (Douglas Messerli) pod nazivom Poezija je proces u kome um pokuava da shvati sebe i svet kroz jedinstveni medijum jezika. Dubravka uri
1988. godine poinje da prevodi jezike pesnike i pesnikinje, a nakon objavljivanja njihovih poetskih i teorijskih tekstova u beogradskom asopisu Delo 1989.
uspostavlja sa njima trajnu saradnju.
Zanimljivo je da je Fredrik Dejmson (Fredric Jameson) u uvenom tekstu Postmodernizam ili kulturna logika kasnog kapitalizma analizirao jednu
pesmu Boba Perelmana. Pisao je da je Perelmanova pesma Kina, kao i celokupna produkcija jezikih pesnika, karakteristina za kasni kapitalizam, jer se oni
bave materijalnim oznaiteljima, iskustvom koje se tie serijalnih i nepovezanih

sadanjosti. Perelman je odgovorio da je Dejmson u svom tekstu jeziko pisanje
povezao sa povrinom, lakanovskom izofrenijom, brisanjem istorije i krajem linog identiteta (uri 2001: 129). Reagujui na ovaj tekst, Perelman je, analizirajui Dejmsonov stil, zakljuio da je i taj stil, kao i stil jezike poezije, parataksian. Dejmson spaja razliite pojave, kao to su rad Endija Vorhola (Andy
Warhol) Cipele od dijamantske praine, Perelmanovu pesmu Kina, hotel Bonaventura, itd.
U kratkoj beleci o radu Boba Pelermana, Huver je pisao da je Pelerman
poetkom sedamdesetih na Univerzitetu Ajova pohaao pesnike radionice (tu
se, dodajem, verovatno susreo sa Tomaom alamunom). Poto se 1975. Preselio u San Francisko, postao je vaan na sceni jezike poezije koja se tada razgranavala. Huver smatra da je Perelman u odnosu na potroako drutvo u najveoj
meri politian i da ima satirian odnos prema politici jezika. Kao primer moe se
navesti poetak teksta Wards Detached from the Old Song and Dance (a talk
delivered at 80 Langton Street) (Rei odvojene od stare pesme i plesa /govor
odran u ulici Langton br. 80) u kojem Pelerman navodi staru alu koju je ispriao lingvista Noam omski (Noam Chomsky), a glasi: Pitanje: Kako odvajate jezik od dijalekta? Odgovor: Jezik je dijalekat koji ima vojsku i mornaricu (Perelman 1983: 224).
Bob Perelman je znaajan i zato to je 1996. u knjizi The Marginalization
of Poetry Language, Writing and Literary History (Marginalizacija poezije
Jezik, pisanje i knjievna istorija) istorizovao pokret jezike poezije kao jedan od
njegovih glavnih protagonista. On pie o jezikom pisanju i knjievnoj istoriji, o
ulozi Roberta Grinijera (Robert Grenier) za avangardnu pesniku praksu jezikih
pesnika, o pojmovima parataksa i narativ, kao i o pojmu nova reenica (New
Sentence) kojom je jeziki pesnik i teoretiar Ron Silimen (Ron Silliman) oznaio
pesniku praksu jezike poezije na Zapadnoj Obali.
Sada u navesti pesmu Boba Pelermana pod naslovom Da li si ga uo,
koja u mom prevodu glasi:
Odsustvo teorije epalo je
mase, kae Adorno. Ali, Tedi,
ponovo nas pretvara u robove
naih umova. Odsustvo teorije
pulsira u mom vratu. Sada je
sistem na mojim pleima uravnoteen
inom izuvanja
cipela, arapa, nenim kidanjem velikog
131
nokta na nonom prstu, ienjem prljavtine izmeu
prstiju i savijanja poluelastinog delia
sve dok se ne slomije. Slomi ivotnu-masku
empirizma a svaki deo prorie
smrt prolosti, zavijene
u milione trulih stranica.
Bile su napravljene zahvaljujui teko steenoj
raskoi maina i poslova, omiljene
hrane, omiljene teorije disanja. Upropaeni
ivoti plus slobodna praina zapinju u
kadence koje ele da prosipaju brisa-krvi
preko akcenata. Jednom je postojao
neki Jevrejin, neki Srbin i neko sa
Samoe u mehuru svetlosti, kada je
poela kia ... Vie nema rei koja bi
oznaila mase, ili teoriju,
ili odsustvo. Kau im da volim
njihova stanita gde mrtve
sahranjuju u sadanjosti na
ulicama, ispod udara znaenja
unitenih mostova sa besciljnom ispravnou. Nove
rei iskuavaju telo koje ita zbog
njegovog specifinog mirisa. Oni uzrokuju da se lica
gule poput drvea. Kai im da ih volim. (uri 2001: 200-201)
Moe se rei da ova pozno nastala pesma pokazuje tipine odlike jezike poezije:
parataksinost i vezu poezije i teorije, na kojoj su jeziki pesnici insistirali.
*
Ostaje nam da se u budunosti podrobnije pozabavimo neverovatno
bogatom razmenom koja se od sedamdesetih godina 20. veka odvijala na relaciji

amerika-srpska poezija. Prevodi amerikih pesnika koji su pripadali kontekstu
nove amerike poezije uglavnom su nastajali iz neposrednih kontakata pesnika
i prevodilaca. Postavljaju se pitanja ko su pesnici i prevodioci koji su se bavili
amerikom poezijom, kako su i zato srpski pesnici i prevodici doli do amerikih
pesnika, gde su se (u kojim institucionalnim ili privatnim okvirima) odvijali njihovi neposredni susreti, na koji nain je amerika poezija uticaja na pesniku
produkciju u Srbiji, kao i na koji nain su se ameriki pesnici odnosili prema
srpskoj kulturi, itd.
Literatura:
Bajac, Vojislav i Vojo indoli. Pesnici bit generacije, Beograd, autorsko izdanje,
1979.
Despotov, Vojislav. Fuck You Iz poezije amerikog undergrounda. Novi Sad:
Knjievna zajednica Novog Sada, 1985.
uri Dubravka. Poezija teorija rod Moderne i postmoderne amerike
pesnikinje. Beograd: Orion Art, 2009.
uri, Dubravka. Jezik, poezija, postmodernizam Jezika poezija u kontekstu
moderne i postmoderne amerike poezije. Beograd: Oktoih, 2002.
uri, Dubravka i Vladimir Kopicl. Novi pesniki poredak Antologija novije
amerike poezije, Podgorica: Oktoih, 2001.
Ferlinghetti, Lawrence. Beskrajan ivot Izabrane pesme. Izbor, prevod i pogovor Vojo indoli. Beograd: Nezavisna depna izdanja,1982.
Lazer, Hank. ''Conclusion.'' In Hank Lazer. Opposing Poetries Volume Two:
Readings. Evanston, Illinois: Northwestern University Press, 1996.
McClure, Michael. Tirkizni revolver Izabrane pesme. Izbor, prevod i po-govor
Vojo indoli. Beograd: Nezavisna depna izdanja, 1984.
Perelman, Bob. The Marginalization of Poetry Language, Writing and Literary
History. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1996
Perelman, Bob. ''Wards Detached from the Old Song and Dance (a talk delivered
at 80 Langton Street.) In Code of Signals Recent Writings in Poetics.
Ed. Michael Palmer, Berkeley, California: North Atlantic, 1983.
Rothenberg, Jerome and Pierre Joris. Poems for the Millenium Volume Two:
From Postwar to Millenium. Berkeley: University of California Press,
1998.
Rothenberg, Jerome. ''Pre-Face.'' In Jerome Rothenberg & Diane Rothenberg.
Symposium of the Whole A Range of Discourse Toward an
Ethnopoetics. Berkley: University of California Press, 1983.
Rothenberg, Jerome. ''Pre-Face (1967).'' In Technicians of the Sacred A Range
of Poetries from Africa, America, Europe & Oceania. Second edition,
Revised and Expanded. Ed. with commentaries by Jerome Rothenberg.
Berkley: University of California Press, 1968, 1985.
133
Rothenberg, Jerome. ''The Poetics of Performance.'' In The Poetry Reading A
Contemporary Compendium on Language & Performance. Eds. Stephen
Vincent & Ellen Zweig, San Francisco: Momo's Press, 1981.
Snayder, Gary. Pesme sa kornjainog ostrva Izabrane pesme. Izbor i prevod
Vojo indoli. Beograd: Nezavisna depna izdanja, 1982.
EXPERIMENTAL AMERICAN POETS AND SERBIAN CULTURE (JEROME

ROTHENBERG "BELGRADE APOCHALIPSE" AND BOB PERELMAN "HAVE YOU
HEARD HIM")
Starting from the fact that Serbian poets, especially from the late 1970s,
established direct connections with American poets, I focussed my attention to
their relationship with poets of New American Poetry as well as language poetry. I
map the first translation of Beat poets and poets of San Fransisco Rennaisanse.
Then I discuss Jerome Rothenberg's work and explain his notion of ethnopoetics.
At the end I pay attention to the language poets, with a particular focus on Bob
Perelman's work.
Key Words: ethnopoetics, language poetry, New American Poetry,
translation, influences.
135
CRIRE SUR SOI : LES PROBLMES DE LIDENTIT CHEZ

MARGUERITE DURAS
UDK 821.133.1.09-31 Diras M.
Jovana Slijepevi, Lyce Slobodan kerovi, Podgorica
Abstract: Aprs avoir expos la problmatique des genres appartenant lcriture

intime, cet article vise tablir lidentit de luvre de Marguerite Duras. Nous verrons
en quoi les romans publis aprs LAmant relvent de l'autofiction. Le monde dans
lequel lcrivain essaye de raliser son portrait absolu en confondant le pass et le
prsent reflte entirement sa recherche constante de soi. Finalement, nous montrerons
que la question du roman-recherche est inextricablement lie la question de lidentit
de lauteur et ses vaines tentatives pour la construire.
Mots-clefs: Marguerite Duras, identit, uvre, auteur, autofiction, autoportrait,
construction
1. De lautobiographie lautofiction
La notion dcriture sur soi se caractrise par la multitude de genres et
sous-genres quune telle criture englobe, et entre lesquels il est trs difficile de
tracer une frontire claire: mmoires, journal intime, autobiographie, roman
autobiographique, autofiction entre autres. Ils reprsentent tous ensemble une
vraie recherche de soi-mme qui est en ralit le voyage dans le labyrinthe
mental (Patrick Hutton) et qui, ayant des sentiers hasardeux, sachve
finalement dans une impasse. Il nous parat logique que le je de lcrivain est le
point de dpart de ce voyage, cest--dire son plus grand initiateur, tandis que les
genres cits plus haut en sont ses sentiers hasardeux. Malgr leur multitude, ce
qui simpose d'entre, cest limpossibilit de la connaissance entire de soi.
Nous allons accorder ici une attention particulire lautobiographie et
lautofiction, trs souvent lies lcriture de Marguerite Duras par la critique
littraire.
Le terme autobiographie apparat pour la premire fois en Allemagne et
en Angleterre (la forme allemande Autobiographen apparat en 1779 et langlaise
autobiography en 1809) et renvoie tous les textes dans lesquels lauteur
crit sur soi et sa vie. Dans son essai Lautobiographie: les dfis thoriques
(Autobiografija: teorijski izazovi) Andrea Zlatar Violi rappelle qu'au cours de
toute l'histoire de l'criture autobiographique, laccent s'est dplac sur chacune
des diffrentes parties de la dfinition jcris ma vie (36). Ainsi, dans
lAntiquit et au Moyen ge, laccent a t mis sur lobjet (jcris ma vie),

lpoque de la Renaissance sur le sujet (jcris ma vie), tandis que
lautobiographie moderne met laccent sur le prdicat (jcris ma vie).
La thorie de lautobiographie connat son apoge dans la deuxime
moiti du XXme sicle avec les uvres de Philippe Lejeune, Paul de Man,
Damien Zanone et Elizabeth Bruss. Cest Philippe Lejeune qui donne la premire
dfinition prcise de lautobiographie dans son uvre Le pacte autobiographique : Rcit rtrospectif en prose quune personne relle fait de sa
propre existence, lorsquelle met laccent sur sa vie individuelle, en particulier sur
lhistoire de sa personnalit (14). Lutilisation de la premire personne du
singulier reprsente lune des caractristiques cls de ce genre, et Lejeune insiste
encore sur la concordance qui doit exister entre lauteur, le narrateur et le
personnage principal, forgeant ainsi le pacte autobiographique. La question de
lappartenance ce genre peut tre souleve quand ce pacte nest pas explicite.
La querelle des thoriciens de la littrature autour du terme autobiographie dvoile la complexit de ce dernier. Tandis que Lejeune parle du
pacte autobiographique, De Man labore sa thorie relative la figure autobiographique qui, dans une certaine mesure, apparat dans tous les textes, et
Serge Doubrovsky cre un terme tout fait nouveau lautofiction. Il utilise ce
mot pour la premire fois en 1977 sur la quatrime de couverture de son roman
Fils pour dterminer le statut de cet ouvrage qui reprsente un vrai mlange
dautobiographie et dautofiction :
Fiction, d'vnements et de faits strictement rels; si l'on veut autofiction, d'avoir confi le langage d'une aventure l'aventure du langage,
hors sagesse et hors syntaxe du roman traditionnel ou nouveau. [] Ou
encore, autofiction, patiemment onaniste, qui espre faire maintenant
partager son plaisir.
Une vingtaine dannes plus tard, Vincent Colonna dveloppe le concept
de la fictionalisation du soi dans les premiers pages de sa thse de doctorat
traitant la question de lautofiction (la dmarche qui consiste faire de soi un
sujet imaginaire, raconter une histoire en se mettant directement
contribution, en collaborant la fable, en devenant un lment de son
invention, 9), pour donner ensuite sa propre dfinition du terme propos par
Doubrovsky: Une autofiction est une uvre littraire par laquelle un crivain
s'invente une personnalit et une existence, tout en conservant son identit
relle (30). Tandis que Doubrovsky voit dans l'autofiction un procd tout fait
moderne, Colonna montre que ce nest pas dans la seconde moiti du XXme
sicle que ce phnomne a t invent, mais beaucoup plus tt. Selon lui, Dante
par exemple lavait dj pratiqu dans lEnfer de sa Divine comdie. En outre, il
est possible de retrouver lautofiction dans d'autres arts dans les toiles
137
dAlbrecht Drer, dans les films de Jean-Luc Godard ou encore dans luvre
photographique de Gilbert Prousch et de George Passmore.
Plus nous tudions lautofiction, plus nous nous rendons compte des
limites quune autobiographie dite classique porte en elle. Ici, nous entendons
les questions de mmoire et de contrle du langage. Le fait est que la linarit de
la narration autobiographique ne peut pas correspondre la rgle de mmoire
relle de lcrivain. De plus, il doit exister une certaine tension entre ce qui se
produit dans sa conscience et ce quil exprime par ses mots, vu que le discours
autobiographique implique une seule voix qui parle aux lecteurs et avec laquelle
lauteur essaie de transmettre son monologue intrieur dont la nature est
beaucoup plus complexe.
Lautofiction a t longtemps considre comme une nouvelle forme
dcriture autobiographique. Cest prcisment la thse de Vincent Colonna qui
propose quelle soit examine comme une pratique autonome, distincte de
lcriture intime. Lautofiction nest pas une simple fusion de deux parties
htrognes monde rel et imaginaire de lcrivain, elle reprsente le rsultat
dun vrai travail de lintellect et de limagination. Si lauteur devient lobjet de ce
travail, il ne le fait pas juste pour se confier, ce qui est en effet lun des points de
dpart de lautobiographie, mais pour tre transport dans lespace de sa fiction
o il peut librement exprimenter avec tous ses je possibles. Lautofiction est
donc tourne vers linvention et le choix entre plusieurs possibilits. Lessentiel
se trouve dans lhistoire mme, et pas dans sa vraisemblance. En examinant la
fiction autobiographique et lenfance dans les uvres de trois crivains franais
Marguerite Yourcenar, Nathalie Sarraute et Marguerite Duras Jelena Brajovi
nous rappelle qu'il existe des autofictions qui sont plus rfrentielles que fictives,
et vice versa, et que ce genre a un rle important dans la littrature
postmoderne, parce qu'il nous enseigne que d'un point de vue psychologique et
narratologique, toute uvre littraire est invitablement une fiction quun
crivain prsente dune manire spcifique travers son instrument artistique
la langue65 (27).
2. Le monde autofictif de Duras
Lautobiographie et lautofiction sont les deux tendances les plus
souvent associes lcriture durassienne; elles reprsentent deux interprtations possibles de son uvre. Cest le nom mme de lauteur qui est rel et
fictif en mme temps : Marguerite rejette son nom Donnadieu et prend le
pseudonyme Duras, du nom de la ville o est n son pre. Nous sommes davis
65
sa psiholoke i sa naratoloke take gledita, svako knjievno delo je neminovno fikcija, koju
pisac na osoben nain predstavlja svojim umetnikim instrumentom jezikom. Cette citation et
toutes les suivantes sont traduites par lauteur de cet article, sauf indication contraire.

quil serait le plus juste de dire que la plupart de ses uvres de la dernire phase
de son criture, cest--dire la phase qui suit la publication de LAmant, sont
autofictives: car cest le romanage qui y est accentu, et non pas la
documentation. Bien sr, ces uvres comportent de nombreux lments autobiographiques mais, comme elles ne sont pas principalement axes sur la
reprsentation de la ralit, elles sont loin de se rfrer ce quon appelle lautobiographie classique. Ceci confirme laveu de Duras dans LAmant : Lhistoire de
ma vie nexiste pas. a nexiste pas. Il ny a jamais de centre. Pas de chemin, pas
de ligne (14). Elle reviendra cette ide quelques annes plus tard dans La Vie
matrielle:
Je nai pas dhistoire. De la mme faon que je nai pas de vie. [] Jai
toujours vcu comme si je navais aucune possibilit de mapprocher
dun modle quelconque de lexistence. Je me demande sur quoi les
gens se basent pour raconter leur vie. (89)
Quand il est question d'autofiction, L'Amant est certainement le roman
qui mrite le plus d'attention. Duras nous y rvle quelle a dj dcrit une partie
de sa jeunesse et que ce quelle fait maintenant est diffremment et pareil;
elle est donc bien consciente des nouveauts que ce roman apporte avec lui. Ici
se pose la question de fond: si lhistoire personnelle ne peut pas exister,
comment peut-il y avoir une uvre qui parle des moments cachs de la
jeunesse? Daprs Duras, ce qui est crit remplace ce qui est vcu (On ne
connait jamais lhistoire avant quelle soit crite, Duras 1992, 18); dans ce casl, lhistoire personnelle peut, mais ne doit pas exister. Car, bien que clairement
dfinis, ce ne sont pas les lments autobiographiques [] qui comptent, mais
plutt la transformation de ces substrats par l'imagination (Drissi 24).
Le texte de Duras fonctionne sur le principe des associations libres. Cest
ce quelle appelle lcriture courante, en soulignant la facilit avec laquelle elle
crit des livres. (Par criture courante, je dirais une criture presque distraite
qui court, qui est plus presse attraper les choses qu les dire 66 ). La
corrlation entre moi qui crit et moi sur qui on crit est diffremment formule
par rapport aux uvres autobiographiques o laction se suit chronologiquement. Le pass de Duras nest pas dtach de la conscience qui se
souvient il est exprim par cette conscience. Do lutilisation frquente du
temps prsent. Dans plusieurs de ses romans, nous pouvons remarquer
quelle montre laction dune manire filmique, ce qui est en effet lun des traits
du nouveau roman.
66
Cette phrase a t prononce par Duras lors de son entretien avec Bernard Pivot dans la clbre
mission Apostrophes du 28 septembre 1984 sur la chane Antenne 2. Consultable sur: www.ina.fr
[17.06.2014]
139
la diffrence de LAmant, le texte du roman Emily L. nous apporte une
conversation entre moi et vous. Moi qui crit est conscient de son acte, mais pas
exactement de ce quil reprsente:
Je ne sais plus. vrai dire je ne sais plus, cest a Mais je ne crois pas
que ce soit notre histoire que jcrive. Quatre ans aprs, a ne peut plus
tre la mme Elle nest dj plus la mme maintenant. Et plus tard elle
sera encore diffrente. Non ce que jcris en ce moment, cest autre
chose dans quoi elle serait incluse, perdue, quelque chose de beaucoup
plus large peut-tre (22)
Duras connat la clbre maxime dHraclite panta rhei; si nous et
notre ralit changent, nos ides-images doivent-elles changer aussi. Il serait
difficile et mme impossible de rendre ces images inchangeables, en vitant ce
que Marija Jovanovic, crivain serbe, nomme lintrigue avec notre me. La
mmoire n'est pas une bote de conserve hermtiquement ferme que nous
ouvrons selon nos besoins et dans laquelle nous trouvons toujours le mme
contenu: elle transforme le pass, en lui intgrant le savoir, l'exprience et la
sensibilit67 (9), crit-elle, avant de conclure que chaque discours doit tre pris
avec rserve, comme une mixture contitue d'un peu de mensonges
involontaires, d'un peu d'oubli rel, d'un peu de flatterie vis--vis de notre
propre vanit et de trs peu de sincrit68 (9).
Les journalistes ont pos plusieurs reprises les questions sur lautobiographie et lautofiction Duras, mais elle a chaque fois vit de donner une
rponse prcise. Il serait faux de penser que dans ses romans elle expose
lhistoire de sa vie. Sa raction au film de Jean-Jacques Annaud, LAmant, nous en
donne la preuve. Duras a refus de voir ce film, parce quelle la considr
comme tant une biographie filme ralise par Annaud. LAmant est beaucoup
plus que cela, cest le roman de la vie de lauteur, mais pas son histoire. Dans sa
cration, cest limagination qui a le rle principal, comme cest le cas avec les
uvres de nombreux crivains tels quEugne Ionesco qui ne voit la vrit que
dans limagination, ou Virginia Woolf pour qui elle reprsente le seul monde
passionn. En ce qui concerne Duras, nous pouvons constater quelle est un vrai
scriptor ludens. Elle joue en permanence avec le lecteur, elle le trompe, en ne lui
rvlant jamais la solution lnigme. Pourquoi ? Peut-tre pour le forcer
dcouvrir lui-mme la vrit, ou mieux encore linventer, comme Ernesto le
67
Seanje nije zapeaena konzerva koju po potrebi otvorimo i zateknemo uvek isti sadraj; ono
preobraava prolost, upisujui joj sadanje znanje, iskustvo i oseajnost. (traduction: Brigitte
Mladenovi)
68
kao meavinu malo nehotinih lai, malo stvarnog zaborava, malo dodvoravanja vlastitoj
tatini i sasvim malo iskrenosti. (traduction: Ibid.)

fait dans La Pluie dt en lisant le Livre Brl; ce personnage a bien compris que
la lecture est une espce de droulement continu dans son propre corps dune
histoire par soi invente (16).
3. Tentative dautoportrait
Crant limage de soi-mme, Duras, au mme titre que Colette et
Simone de Beauvoir, dveloppe le concept de la fminit qui donne une nouvelle
valeur lexprience du vieillissement. Ces trois femmes crivains brisent de
nombreux tabous lis au corps fminin et aux liaisons amoureuses avec des
hommes beaucoup plus jeunes. Dans son uvre romanesque, Duras accorde un
rle positif la sensualit et au processus de vieillissement. Au dbut de
LAmant, un homme anonyme fait lloge de la beaut de Duras, et dans Yann
Andra Steiner nous retrouvons un exemple similaire, sauf que cette fois-ci cest
Yann qui lui donne le compliment : Aprs, vous mavez dit que javais un corps
incroyablement jeune (27). Duras avoue quelle avait beaucoup hsit publier
cette phrase, mais que, finalement, elle a d le faire. En mme temps elle ne
cherche pas cacher que le vieillissement a t brutal pour elle ; pourtant, elle
lobservait avec une curiosit pareille celle qui nat pendant la lecture. Quand
dans LAmant elle constate quelle a un visage dtruit , elle le fait avec fiert,
parce que ses rides sches et profondes et sa peau casse refltent sa
riche exprience de vie. Outre le visage vieilli, le mme roman nous montre le
visage juvnile de lcrivain. Moi et elle salternent sans cesse: mais leurs
diffrences existent, elles sont videntes et physiques. La dichotomie de lauteur
nest pas fonde sur la psychologie des ges diffrents: Duras jeune et Duras
vieille ont toutes les deux la mme passion pour lcriture, la mme intelligence
effrayante, le mme courage. Le processus du vieillissement commence trop tt
chez elle: Trs vite dans ma vie il a t trop tard. [] A dix-huit ans jai vieilli
(Duras 1984, 9-10). Outres les signes visibles, le vieillissement prcoce se voit
travers la maturation avant lheure qui correspond la connaissance pleine du
monde au moment o les autres commencent peine le dcouvrir.
Nous avons vu que LAmant nous offre deux portraits celui de la vieille
narratrice et celui de la jeune hrone qui, ayant de nombreux traits communs,
se chevauchent; ensemble, ils forment lautoportrait de lcrivain. Bien que son
authenticit ne doive pas tre mise en question, une lecture attentive nous
permet de voir dans quelle mesure il est trompeur et de remarquer que Duras se
prsente aux autres comme elle le veut, preuve supplmentaire de son jeu
autofictif:
Je pourrais me tromper, croire que je suis belle comme les femmes
belles, comme les femmes regardes, parce quon me regarde vraiment
beaucoup. Mais moi je sais que ce nest pas une question de beaut
141
mais dautre chose, par exemple, oui, dautre chose, par exemple
desprit. Ce que je veux paratre je le parais [] (Duras 1984, 26)
Les portraits de Marie-Claude Carpenter et de Betty Fernandez, deux
trangres Paris, comme la narratrice, nexistent dans le roman que pour
clairer et complter lidentit de Marguerite Duras69 (Jelena Brajovi 65). Ces
personnages sont comme des pices dun puzzle que lcrivain forme et sur
lequel se trouve son propre visage. Il est intressant de noter que dans luvre
entire de Duras, les descriptions les plus impressionnantes sont celles
consacres aux femmes, et non pas aux hommes; quand elle parle du sexe
fort, elle se montre taciturne et elle laisse toujours les hommes dans lombre
des femmes. Rappelons-nous les mots de LAmant: Le souvenir des hommes ne
se produit jamais dans cet clairement illuminant qui accompagne celui des
femmes (82).
Lautoportrait dit absolu devrait sidentifier avec la photographie absolue
que Duras voque plusieurs reprises. Il sagit de la photographie de ltre au
moment o il est le plus proche de sa vrit. Comme une telle photographie
nexiste ni dans la vie ni dans le livre, cet autoportrait absolu ne peut tre ralis.
De plus, daprs Duras, nous sommes toujours ravis et surpris devant nos
propres photographies tant donn que dans la vie cest prcisment nous quon
voit le moins souvent. Cest pourquoi il est impossible davoir une vraie image de
soi.
Dans LAmant, la photographie absolue, cest la photographie de la
rencontre sur le bac traversant le Mkong qui na jamais t prise. Elle naurait
pu exister que si la narratrice avait t consciente de limportance de cet
vnement dans sa vie, mais comme seul Dieu le savait, elle nexiste pas. Cest
ce manque davoir t faite quelle doit sa vertu, celle de reprsenter un absolu,
den tre justement lauteur (Duras 1984, 17). Cest prcisment labsence de
cette image qui encourage lcriture; le procd qui compense cette absence est
lexact oppos de la technique surraliste qui remplace les descriptions par des
photos ce que, par exemple, Andr Breton a fait dans ses romans Nadja et
LAmour fou. Le motif de la photographie qui nexiste pas peut tre retrouv
aussi dans La vie matrielle o Duras commente Les Yeux bleus cheveux noirs en
essayant de dfinir la nature nigmatique de la relation entre les personnages
principaux de ce roman leur amour semble tre trs proche dune ncessit de
souffrir cause du souvenir dune absence sans image, sans visage, sans voix
mais qui emporte le corps tout entier, comme sous leffet de la musique, vers
lmotion qui accompagne la dlivrance don ne sait quel poids formel (87).
69
da bi osvetlili i dopunili sliku identiteta Margerite Diras.

4. La construction de lidentit
Quand dans La Vie matrielle Duras dvoile que toutes les femmes de
ses livres, quel que soit leur ge, dcoulent de Lol V. Stein (32), elle-mme se
compte parmi elles. Lol est lhrone de son clbre roman Le Ravissement de Lol
V. Stein auquel mme Jacques Lacan a rendu hommage, et reste un personnage
unique dans la littrature mondiale, personnage qui continue provoquer de
nombreuses discussions.70
Au dbut de lhistoire, Lol, qui a 19 ans, semble perdre la raison aprs
avoir t quitte par son fianc lors dun bal. Mme si aprs ce choc de jeunesse,
Lol se marie et devient mre de trois enfants, elle revient la fin du roman au
lieu du drame initial. On se demande alors si elle est capable de vivre une vie
normale; dans La Vie Matrielle Duras crit que Lol est arrt ce bal de S.
Thala. Elle reste l. Cest le bal qui grandit. Il fait des cercles autour delle, de plus
en plus larges (34). Dans le mme livre Lol est dcrite comme la petite folle
de lcrivain. Nous sommes ici particulirement intresss par la faon dont
Duras reprsente lidentit de son hrone. Lessentiel est indiqu dans la phrase
suivante: Elle se croit coule dans une identit de nature indcise qui pourrait
se nommer de noms indfiniment diffrents, et dont la visibilit dpend delle
(Duras 1964, 41). Ainsi Lol V. Stein apparat comme un personnage priv
didentit construite.
Tout dabord, clarifions la notion didentit ce nest pas un point fixe
do nous partons et vers lequel nous revenons ; cest un processus continu,
processus de cration et de destruction, dabandon de lancien et dtablissement du nouveau71 (Andrea Zlatar Violi 39). Notre je, cest lhistoire
de notre tre, savoir tout ce que cet tre a t, est et sera, tout ce quil a voulu,
veut ou voudra tre. Daprs de nombreux courants littraires et philosophiques,
la construction de lidentit se fait travers la reconnaissance de la diffrence
qui existe entre nous et dautres personnes. Selon Stuart Hall, lidentit ne peut
se construire qu travers le rapport Autrui, le rapport ce quil nest pas,
prcisment ce qui lui manque, ce quon appelle son extrieur constitutif72
(4-5). La vie relle de Duras est marque par labsence des figures importantes
(mre, pre, frres), et cest pourquoi elle tente de les recrer toutes dans son
oeuvre, essayant ainsi dtablir un contact avec elles. Nous voyons dans L'Amant
combien est importante pour elle la relation avec sa famille; l'image de
70
Lune des dernires discussions porte sur la question de linfluence du personnage de la

princesse de Clves sur cette hrone durassienne. Cf. Plazenet, Laurence. Lol de Clves. Le
Magazine littraire 513 (2011) : 60-61.
71
kontinuirani proces, proces stvaranja i razaranja, naputanja staroga i uspostavljanja novoga.
72
([The identity can be constructed] only through the relation to the Other, the relation to what
it is not, to precisely what it lacks, to what has been called its constitutive outside.
143
l'adolescente y est dfini travers ses proches, ou plus prcisment travers les
vtements qui leur appartiennent, et qu'elle porte:
Je porte une robe de soie naturelle, elle est use, presque transparente.
Avant, elle a t une robe de ma mre. [] Jai mis une ceinture de cuir
la taille, peut-tre une ceinture de mes frres. [] Ce quil y a ce jour-l,
cest que la petite porte sur la tte un chapeau dhomme aux bords
plats, un feutre souple couleur bois de rose au large ruban noir. (18-19)
Cependant, ce contact entre Duras et les membres de sa famille ne se
ralise pas, ce qui est aussi le cas avec la plupart des personnages de ses romans,
entre lesquels il ny a pas de communication productive le plus souvent nous
sommes tmoins de ses formes dviantes, qui confinent mme parfois la
parodie. Tous les personnages voluent dans leur propre monde, incapable de
souvrir vers les autres. Peut-tre se dfendent-ils inconsciemment contre le mal
incarn dans les gens qui les entourent, l'instar des personnages du Huis clos
de Jean-Paul Sartre. Sexprimant au sujet de la tragdie dans luvre de lauteur
de LAmant, Hamida Drissi touche la question de la solitude et conclut: La
solitude est loin dtre un malaise momentan, elle est ontologique et dfinit
ltre humain au mme titre que la mort (328). En sappuyant sur la thorie de
Stuart Hall, nous constatons que lidentit de Duras nest et ne peut pas tre
construite.
Cest demble vident partir des prnoms quelle donne ses hros et
elle-mme. Ainsi Marguerite Donnadieu devient-elle Marguerite Duras qui
signe parfois sous les initiales M. D. dans la Prface du livre crire, par exemple,
ou dans Cest tout. Le nom de famille Donnadieu, contenant en soi le mot
dieu, a trop voqu celui en qui Duras ne croyait pas, et peut-tre est-ce lune
des raisons pour lesquelles elle a dcid de le changer. Le pseudonyme na pas
dexistence lgale et celui qui en use se prive, dune certaine manire, didentit
au regard de la loi (143) remarque Aliette Armel dans son tude Marguerite
Duras et lautobiographie. Sagissant des initiales, mentionnons que leur
utilisation a t pratique entre les intellectuels-visiteurs de l-appartement de
Duras Paris ; ensemble, ils ont form le clbre groupe de la rue Saint Benot.73
Armel prend comme exemple une lettre datant de 1945 que Robert Antelme a
adress Dyonis Mascolo en nommant son ami d'une seule lettre D. Ce
procd de rduction des noms leurs seules initiales se retrouve dans les
73
ce groupe, outre Duras, ont appartenu: Dyonis Mascolo, Robert Antelme, Clara Malraux,
Henri Michaux, Jean Gent, Claude Roy, Georges Bataille, Maurice Blanchot. Le groupe a exist
pendant quelques annes, et il a t actif surtout aprs la Seconde guerre mondiale. Dyonis
Mascolo avait une fois soulign la spcificit de ce groupe, indpendant de tout parti politique et
de toute revue. Ctait tout simplement un cercle damis runis par un esprit et des discussions
sans pareils.

romans de Duras, surtout dans ceux appartenant la dernire phase de son
criture dans laquelle nous retrouvons les noms tels que Robert L., D., Emily L., J.
A.. Elle a galement recours la dformation des identits comme dans La Pluie
dt, o le pre sappelle la fois Enrico et Emilio, et la mre Natacha, Hanka
Lissovkaa, Emilia, Ginetta. Lcrivain confond dessein les identits de ses
personnages de manire drouter ses lecteurs. Dans Les yeux bleus cheveux
noirs les personnages ne se diffrent plus les uns des autres, parce quils sont
tous trs prs dune ide gnrale de lhomme (Duras 1986, 129), Cest
cause de cela, peut-tre, que les personnages de Duras nont pas de vrais noms.
En plus de dformer lidentit, Duras lefface, la manire de Samuel
Beckett. Dans son dernier livre, elle parle du vide quelle ressent depuis
longtemps, en admettant aprs: Je suis sans identit (Duras 1995, 8). Lauteur
se pousse vers le nant comme si elle navait jamais exist, et cest prcisment
l o rside sa tragdie. Un bon exemple en est donne travers la figure du
jeune aviateur anglais qui elle consacre une partie de son essai crire: Ici, on
est trs loin de lidentit. [] Le nom, ce nest plus la peine : ctait un enfant. []
La mort de nimporte qui cest la mort entire. Nimporte qui cest tout le
monde (64). Plus grande est sa conscience de la nature de lidentit humaine,
plus grand est son besoin de parler delle-mme: Dans lavenir je ne veux rien. /
Que de parler de moi encore, toujours, / Comme une plate-forme monotone. /
Encore de moi (Duras 1995, 44). Le je de Duras est lhistoire de son tre
identifi lnigme qui ne peut pas se rsoudre: Quelle est ma vrit moi ? Si
tu la connais, dis-la-moi. Je suis perdue (Duras 1995, 54). Son caractre illusoire
est la principale cause de son effort dirig vers la construction de lidentit. Si le
je de lcrivain tait fermement dfini, ou si au moins sa conscience du caractre
problmatique de lidentit tait moins dvelopp, sa manie de soccuper de soi
serait dune intensit plus faible.
A partir de sa mythologie personnelle, du haut de la position privilgie
de la narratrice-hrone, Duras est devenue celle qui observe les autres, mais
aussi et surtout elle-mme, travers les temps et les lieux. Mme quand elle
cre le personnage fminin universel, elle le fait pour des raisons trs
personnelles. Ainsi dvoile-t-elle dans la Vie matrielle quelle ncrit pas pour
les femmes, mais sur les femmes, et quelle le fait juste pour pouvoir crire
sur soi.
Bibliographie:
Armel, Aliette. Marguerite Duras et lautobiographie. Paris: Le Castor Astral,
1990.
Brajovi, Jelena. Autobiografska fikcija i detinjstvo Margerit Jursenar, Natali
Sarot, Margerit Diras. Beograd: Zadubina Andrejevi, 2006.
145
Colonna, Vincent. Lautofiction (essai sur la fictionalisation de soi en Littrature).
Paris: EHESS, 1989.
Doubrovsky, Serge. Fils. Paris: Galile, 1977.
Drissi, Hamida. Luvre de Marguerite Duras ou lexpression dun tragique
moderne. Paris: Universit Paris-Est, 2008.
Duras, Marguerite. Cest tout. Paris: P. O. L., 1995.
Duras, Marguerite. Emily L. Paris: Les ditions de Minuit, 1987.
Duras, Marguerite. crire. Paris: Gallimard, 1993.
Duras, Marguerite. LAmant. Paris: Les ditions de Minuit, 1984.
Duras, Marguerite. La pluie dt. Paris: Gallimard, 1990.
Duras, Marguerite. La Vie matrielle. Paris: P. O. L., 1987.
Duras, Marguerite. Le ravissement de Lol V. Stein. Paris: Gallimard, 1964.
Duras, Marguerite. Les yeux bleux cheveux noirs. Paris: Les ditions de Minuit,
1986.
Duras, Marguerite. Yann Andra Steiner. Paris: Gallimard, 1992.
Hall, Stuart. Who needs identity . Questions of Cultural Identity. S. Hall and P.
Du Gay (eds). London: Sage, 1996. 1-17.
Jovanovi, Marija. Quand j'intrigue avec mon me. Traduction du serbe : Brigitte
Mladenovi. Paris: Lge dHomme, 2003.
Lejeune, Philippe. Le Pacte autobiographique. Paris: Seuil, 1996.
Plazenet, Laurence. Lol de Clves. Le Magazine littraire 513 (2011) : 60-61.
Zlatar Violi, Andrea. Autobiografija: teorijski izazovi. Polja 459 (2009) : 36-43.
PISATI O SEBI : PROBLEMI IDENTITETA KOD MARGERIT DIRAS

Posle izloene problematike rodova koje obuhvata intimno pisanje,
ovaj rad nastoji da odredi identitet djela Margerit Diras. Vidjeemo zbog ega
su njeni romani objavljeni posle Ljubavnika autofiktivni. Svijet u kome spisateljica, mijeajui prolost i sadanjost, nastoji da realizuje svoj apsolutni autoportret jeste odraz njenog neprestanog traganja za sobom. Na kraju, pokazaemo da je pitanje romana kao traganja neraskidivo povezano sa pitanjem
identiteta autora i njegovim uzaludnim pokuajima da taj identitet konstruie.
Kljune rijei: Margerit Diras, identitet, djelo, autor, autofikcija,
autoportret, konstrukcija.
Razliiti struni prilozi /Miscellaneous

Feministika knjievna teorija (Drugi dio)
Priredila Aleksandra Nikevi-Batrievi
UDK 82.0:141.72
149
O KANONIMA: MUNA ISTORIJA I USPON CRNIH FEMINISTIKIH

STUDIJA (II)
UDK 82.0:141.72
En Dusil
U vrijeme ropstva u Sjedinjenim Amerikim Dravama crne ene su bile

drane poput stoke kako bi pojaale gospodarevu radnu snagu. Silovanje, konkubinat i nasilno zatrudnjivanje bili su samo neke od metoda koje su pomogle da
se takva institucija dalje razvija. Crni mukarci, ene i djeca bili su rtvovani u
tom procesu, ali ene su bile iskoritavane na rodno specifine naine kroz koje
je manipulisano njihovim tijelom i mogunostima raanja, odgajanja i dojenja.
Potinjavane zbog rasne i rodne pripadnosti, crne spisateljke, aktivistkinje i intelektualke koje su stvarale u dvadesetom vijeku, bile su odlino upoznate s pravima, ulogama i odgovornostima ena kao i s emancipacijom i mogunostima poboljanja statusa. Za njih je ena bila kompleksna i inkluzivna kategorija koja
prevazilazili rasne i rodne identitete. Za elitne crne enske misliteljke i spisateljke i za veliki broj neobrazovanih, siromanih, podjarmljenih crnih ena koje su
predstavljale, rasno pitanje nije postojalo odvojeno od enskog pitanja i obrnuto. Njihova posveenost uzdignuu rase bila je neraskidivo povezana s posveenou poboljanju drutvenih, kulturnih, moralnih i materijalnih uslova ivota
ena.
Najpoznatiji, iako ne i najraniji primjer ove dvosmjerne politike svijesti,
je govor Sodorner Trut (Saputnica istine) na Konvenciji za enska prava iz 1851.
godine, u Akronu, Ohajo. Nenaviknute da govore na sastancima, prisutne bijele
ene bilo je lako uutkati estokim i strastvenim nastupima metodistikih, baptistikih, episkopalnih, prezbiterijanskih svetenika i univerzalista koji su na konvenciju doli da podsjete zagovornice jednakih prava na intelektualnu superiornost mukarca i na kuu kao pravo mjesto za enu. Kako bi negirala tvrdnje svetenika, Saputnica istine (koja je bila propovjednica i aktivistkinja u borbi protiv
ropstva) se oslonila na sopstveno proivljeno iskustvo ropkinje koja je bila prinuena da obrauje zemlju i da trpi udare bia poput mukarca, bez ikakve zatite
koja je konvencionalno pripadala takozvanom slabijem polu. Njene rijei, koje
nam je u segmentima prenijela predsjedavajua konvencije Matilda Doslin
Gejd, bile su:
Da li mukarci govore da enama treba pomoi kad ulaze u koiju, da ih
treba podii na ruke kada im se na putu kakav jarak nae, i prepustiti im
bolja mjesta uvijek? Niko mi ne pomae da uem u koiju, niti da preem preko blatnjavog jarka, niko mi ne ustupa bolje mjesto! A nijesam li
ja ena? Pogledaj me! Pogledaj mi ruke! Orala sam, i sadila, i punila

ambare, i nema mukarca koji je mogao vie od mene! A nijesam li ja ena? Ja mogu raditi jednako dugo i jesti jednako mnogo kao bilo koji mukarac kada me zapadne i izdrati udare bia! A nijesam li ja ena?
Rodila sam trinaestoro djece, i vidjela kako ih sve u roblje daju i, kada je
iz mene pokuljao majinski bijes, niko osim Isusa nije me uo! A nijesam
li ja ena?74
Uprkos injenici da su mnogi uesnici konvencije bili pripadnici pokreta za graanska prava, oni nijesu pozdravili njeno prisustvo i nijesu eljeli da joj dozvole
da govori, iz straha da bi u priu o enskim pravima mogla biti upletena pria o
aboliciji i crnugama. Ipak, Saputnica istine se izborila za pravo da govori, i govor u kojem se ponavljala reenica, Nijesam li ja ena? postao je feministiki
borbeni pokli koji su bijele ene koristile da najave svoju borbu za jednaka prava, prije nego da njime ukau na lo poloaj crnih ena. Kao to je Filis Merinik
Plamer napisala tokom ranih osamdesetih godina, bijele feministkinje koje nijesu znale gotovo nita o crnoj enskoj istoriji bile su dirnute uvenim pitanjem.
One su univerzalizovale priu crne ene kao uvjerljiv dokaz o netanosti predstave prema kojoj su ene paraziti, slabe i zavisne. Kako moemo primjetiti, one
ne koriste bojni pokli crne ene da pokau kako crne ene nijesu slabe75.
Naravno, sutina nije bila u tome da crne ene nijesu bile slabe. Kako god
spremno da su silazile sa usana bijelih ena, rijei koje je Trut izgovorila bile su,
zapravo, otra optuba protiv rasistike ideologije koja je postavljala crnu enu
izvan kategorije ene i ljudskog roda, dok je u isto vrijeme eksploatisana njihova
enskost. Njene rijei mogu posluiti kao otar i otvoren komentar nesolidarnog sestrinstva koje je teilo da je uutka unutar tog kruga i da je iskljui iz pokreta koji su ene poput nje inspirisale, omoguile i inicirale. Ali rijei i osjeanja
koja su se iza njih krila, nijesu bila samo njena. Bili su dio podijeljenog diskursa
meu crnim enama koje su bile ropkinje i ostalih koje su im se pridruile u borbi za slobodu i jednakost. Postavljajui pitanje, Nijesam li ja ena? Trut je ponudila snanije otjelovljeno preraivanje onoga to je zapravo bio popularni moto abolicionista Nijesam li ja ena i sestra? koji potie s kraja osamnaestog
vijeka.
74
Pogledati u tekstu Matilde Doslin Gejd, u knjizi koju su priredile Elizabet Kedi Stanton, Suzan
B. Entoni i M. D. Gejd, pod naslovom Istorija enske borbe za pravo glasa (Rochester, NY: Fowler
and Wells, 1881), I, str. 116. Pogledati takoe u knjizi koju su priredili Bart Dejms Lovenberg i Rut
Bogin, pod naslovom Crna ena u amerikom ivotu u devetnaestom vijeku (University Park:
Pennsylvania State University Press, 1976), str. 235-6; i u knjizi aklin Bernard, Putovanje u
slobodu: Pria o Saputnici istine (New York: Norton, 1976; uvod je napisala Nel Painter, New York:
The Feminist Press, 1990), str. 163-7.
75
Filis Merinik Palmer, Bijele ene/crne ene: Dualizam enskog identiteta i iskustva u
Sjedinjenim Dravama, Feminist Studies 9:1 (Spring 1983), str. 152.
151
U studiji u kojoj je izuavala ove simbole, a koja je objavljena 1989. godine pod naslovom ene i sestre: feministkinje, borkinje za rasna prava, u amerikoj kulturi, Din Fagan Delin nudi pronicljivu kritiku neuspjelog sestrinstva
izmeu crnih i bijelih aktivistkinja. Ona pie da su spajajui opresiju crnih i bijelih
ena, bijele feministkinje iz devetnaestog vijeka prikrile sutinske materijalne razlike izmeu dvije grupe. Crne ene, posebno one koje su bile ropkinje, nijesu
iskusile takvu konfuziju. Za njih, pie Delin, diskurs antiropskog feminizma
nije postao oslobaajui ve ograniavajui u trenutku kada je obojio samoosloboenu enu i Sestru u bijelu i dodijelio ulogu pasivne rtve, koju je patrijarhat
rezervisao za bijele ene, enama koje su bile crne.76 Drugim rijeima, ak i kada su pokuavale da potvrde sopstvenu subjektivnost, bijele borkinje protiv ropstva i aktivistkinje za enska prava, esto su svodile ropkinje na objekte, simbole
i figure govora. Ali crne ene su ostale odlune u namjeri da dokau svoje sopstveno enstvo, identitete i humanizam. Jednom prilikom kada je njen rodni
identitet doveden u pitanje, Trut je na fiziki nain ilustrovala svoj odgovor Nijesam li ja ena? Kada je neko od prisutnih na sastanku protiv ropstva u Indijani
sugerisao da je ona zapravo mukarac, ona je otkopala koulju, isturila svoje sasuene grudi i pozvala nevjernog Tomu da povue iz bradavica koje su nahranile
mnogo bijele djece.
Crne ene poput Sodorner Trut, Harijet Dejkobs i Harijet Vilson insistirale su na svojim sopstvenim priama. Radei tako one nijesu samo revidirale i
proirivale koncept enstva; one su takoe povratile svojstvenost ropstva, otjelovljujui sopstvenim proivljenim ivotom ono to su bijele feministkinje svele
na metaforu.
***
Pria koju sam ovom prilikom ispriala mogla bi djelovati kao ponavljanje ve poznatog, nedovoljno vano da se zbog tog ponavljanja troi papir, da nije dva faktora koji su u prii naglaeni. Prvi faktor je redovnost sa kojom se drevna istorija ponavljala kroz sukcesivne talase feministikog diskursa. Drugi faktor
je raspon do kojeg je ova drevna i anksiozna istorija djelovala na definisanje
crnih feministikih knjievnih studija kao odbrambeni, reakcionarni diskurs (ne i
vizionarski), u kojem su Afroamerikanke inicijatorke feministikog posredovanja
i aktivizma, a ne puka inspiracija za njih.
Tokom sedamdesetih godina dvadesetog vijeka dolo je do afirmacije
crnih feministikih spisateljki i kritiarki koje su bile aktivno ukljuene u ponovni
povraaj izgubljenih, odbaenih i na razne naine potcijenjenih tekstova koje su
napisale Afroamerikanke. Ova misija bila je sasvim u skladu sa revizionistikom
planom meinstrim amerikog feminizma, koji se u svojim ranim godinama, prema Ilejn ovolter, koncentrisao na otkrivanje mizoginije knjievne prakse: ste76
Din Fagan Delin, ene i sestre: Feministkinje u amerikoj kulturi, borkinje za rasna prava (New
Haven: Yale University Press, 1989), 79-80.

reotipom obiljeene slike ena u knjievnosti (prikazane su kao aneli ili udovita), knjievno zlostavljanje ili tekstualno zlostavljanje ena u prozi od prvih
objavljenih knjievnih tekstova, i iskljuivanje ena iz knjievne istorije77. Ali
crne feministike knjievne studije morale su na tom putu rijeiti i druga pitanja.
Pored ispravljanja propusta i distorzije dominantnih knjievnih i kritikih tradicija, morale su da se suoe sa miopijom bijelih feministikih naunica koje su, poput njihovih prethodnica iz devetnaestog vijeka, prihvatale da je ena bijela
ena i, kao to je to napisala Debora MekDauel, nastavile slijepo da iskljuuju
rad crnih ena iz knjievnih antologija i kritikih studija78. Poput pretkinja iz devetnaestog vijeka, crne umjetnice, aktivistkinje i intelektualke iz sedamdesetih i
osamdesetih godina dvadesetog vijeka nale su se u situaciju u kojoj su one i
knjievnost koju su pisale bile potcijenjene. Bile su, s jedne strane, marginalizovane u okviru muki centrirane afroamerike knjievne tradicije zbog tobonje
feministike preokupacije enskim pitanjima; sa druge strane, one su bile
iskljuene iz meinstrim feministikog knjievnog kanona na osnovu pretpostavke
da su preokupirane politikom rase.
U drugoj polovini este decenije dvadesetog vijeka, crne ene su poele
da se bave profesurom u do tada neuobiajeno velikom broju. U situaciji u kojoj
su postojali tekstovi koje vie nije bilo mogue lako nai i kritiki vakum sa kojim
su se susrele pokuavajui da poduavaju knjievnost Afroamerikanki, one su
morale da stvore svoju sopstvenu umjetnost i kritiku, i povrate izgubljene knjige koje su napisale crne autorke. Vano je primjetiti da je konstrukcija kanona
kojoj su se crne feministike studije posvetile u ranim danima, vie predstavljala
potragu za prolou nego to je slavila svoju sadanjost. Drugim rijeima, najranije antologije i kritike studije koje su bile posveene ovoj vrsti materijala (termin feministiki rijetko je koriten na poetku) vie su se fokusirale na povraaj izgubljenih djela pretkinja iz devetnaestog vijeka, nego na prikazivanje djela
savremenih, ivih crnih spisateljki i recentnih istorijskih perioda poput Harlemske renesanse i Black Art pokreta iz ezdesetih godina.
U vatrenoj retorici iz ezdesetih godina, u uvodu jedne od prvih antologija ovoga tipa, Toni Kejdinoj Crnoj eni (1970), najavljuje se raskid sa prolou i
mukim kulturalnim konstruktima. Iskazuje se nestrpljenje i nepovjerenje prema
bijelom feminizmu:
Mi smo ukljuene u borbu za osloboenje: osloboenje od zlonamjernog i dehumanizujueg sistema rasizma, manipulativne kontrole korporacijski ureenog drutva; osloboenje od konstriktivnih normi mein77
Ilejn ovolter, Feministika kritika revolucija, uvod u knjigu koju je ovolter priredila pod
naslovom Nova feministika kritika (New York: Pantheon Books, 1985), str. 5.
78
Debora E. MekDauel, Novi pravci za crnu feministiku kritiku, tekst objavljen u ovolterinoj
knjizi Nova feministika kritika, str. 186.
153
strim kulture, od sintetikih mitova koji nas ohrabruju da se bre prilagoavamo onome to je spolja (reakcija) nego onome to je iznutra
(kreacija). Ono to karakterie pokret iz 60-tih je okretanje od drutva u
irem kontekstu i prema drugom. Naa umjetnost, protest, dijalog, vie
ne potiu iz impulsa da se zabavi, ili da se upusti u svijest neprijatelja i
da se ona prosvijetli; bijeli ljudi, bjelost ili rasizam; mukarci, mukost ili
ovinizam: Amerika ili imperijalizam... u zavisnosti od vae take gledita
ili uasa koji ste proivjeli.79
I sama prozaistkinja, Toni Kejd (kasnije Toni Kejd Bambara) je sakupila pjesme,
kratke prie i eseje dvadeset i est autorki od kojih se nijesu svi profesionalno
bavili pisanjem iji rad na najbolji nain reflektuje preokupacije savremene
crne ene u Sjedinjenim Dravama: rasizam, seksizam, obrazovanje, rodni
odnosi (str. 11). Pored Kejd, najznaajnija knjievna imena na eklektinoj listi saradnica su Niki ovani, Odra Lord, Elis Voker i irli Vilijams. Njihova djela nijesu
propraena kritikim osvrtima, ali predgovor i nekoliko eseja artikuliu politiku
prije nego estetiku, koji vladaju knjigom i osjeaj otuenja i iskljuivanja koji ju je
inspirisao.
Ovo djelo je nastalo iz nestrpljenja, pie Kejd. Djelo je nastalo iz nestrpljenja zbog neuspjelih pokuaja crnih ena ukljuenih u grupe bijelih ena za
osloboenje irom zemlje... Iz nestrpljenja zbog injenice da itava bibliografija
feministike knjievnosti, knjievnosti neposredno i direktno relevantne za nas,
ne bi ispunila ni itavu stranu (str. 10-11). Kejd takoe postavlja pitanje ili,
bolje rei, jasno ga ispisuje na papiru da li je kanon knjievnosti koji smo skloni
da nazovemo feministika knjievnost i kojem pripadaju Anais Nin, Simon de
Bovoar, Doris Lesing, Beti Fridan, itd., relevantan za crne ene?
Nije samo Toni Kejd termin feministiki dovela u vezu sa pokretom za
osloboenje bijelih ena, uprkos njegovom porijeklu u pokretu za graanska
prava i inicijativama iz ezdesetih godina u kojima su crne ene uinile prvi korak u borbi za ensku jednakost80. Kejd nije bila sama u insistiranju da crne ene
ne mogu zavistiti od novih ekspertkinja (bijelih ena) u predstavljanju istina i
iskustava koji su iz ivota crnih ena (str. 9). One su se morale okrenuti sebi i jedna drugoj za definiciju, i morale su da stvore svoje sopstvene naine za oslobaanje od kulturalne i intelektualne opresije.
Crna ena: Antologija bila je zamiljena kao poetak. Brojne druge
antologije i kritike studije o crnim spisateljkama su uslijedile, ukljuujui dvije
79
Toni Kejd Bambara, ur., Crna ena: Antologija (New York: New American Library, 1970), str. 7.
Ivans, Lina politika, str. 83. U poglavlju o rodnoj diskriminaciji u okviru Studentskog komiteta za
borbu protiv nasilja (SNCC), Ivans naziva Black Power katalizatorom za feminizam i napominje da
su jake crne ene bile prve koje su dovele u pitanje seksizam u okviru pokreta dovele su u pitanje
muki autoritet na koji su se ugledale bjelkinje.
80

vane zbirke koje je priredila crna feministika naunica Meri Helen Voington,
Suzane crnoga lica: klasine prie koje su crne ene pisale o crnim enama (1975)
i Ponone ptice: prie o savremenim crnim spisateljkama (1980). U isto vrijeme
crne spisateljke su stvarale sjajnu knjievnost. Toni Morison i Elis Voker su 1970.
godine objavile svoje prve romane. Morison je svoj velianstveni debi propratila
maestralnim djelima Sula, 1973., Solomonova pjesma, 1977, itd. 1973. godine
Voker je objavila zbirku kratkih pria, U ljubavi i mukama; njen drugi roman, Meridijan, objavljen je 1976. godine, a poslije njega je uslijedila druga zbirka pria
pod naslovom Dobru enu ne moe potiniti (1981), i trei roman, Boja purpura,
1982. godine. Objavila je tri pjesnike zbirke tokom te decenije, i nekoliko znaajnih eseja kao to je U potrazi za vrtovima naih majki (1974), koji je objavljen u asopisu Ms. Magazine. Po ovome eseju e biti nazvana zbirka eseja iz
1975. godine, u kojoj e svoje mjesto nai i U potrazi za Zorom Nil Herston, u
kojem Voker pie o svom hodoau u Fort Pirs, na Floridi, 1973. godine, kada je
odluila da pronae grob Zore Nil Herston i da joj oda poast.
Kao urednica u Rendom hausu tokom sedamdesetih godina, Toni Morison je pratila karijere mlaih crnih spisateljki, kao to je Gajl Douns, koja je napisala romane, Koregidora i Evin mukarac, 1975. i 1976. godine, kao i zbirku
kratkih pria godinu dana kasnije. Pored knjige Crna ena iz 1970. godine, Toni
Kejd Bambara napisala je jo tri knjige dvije zbirke kratkih pria, Gorila, ljubavi
moja (1972) i Morske ptice jo uvijek ive (1974), i roman Jedenje soli (1980),
koje je objavio Rendom haus pod urednitvom Toni Morison.
Crne naunice poput Meri Helen Voington, Neli MekKej, Barbare Kristijan, Trudier Heris, Frensis Smit Foster, Klaudije Tejt, Hortenzije Spilers, Me Henderson, eril Vol, Debore MekDauel i bel huks (od kojih su mnoge bile profesorke na koledima i univerzitetima na kojima ranije crne ene nijesu bile zapoljavane) trudile su se da odre ravnoteu sa stvaralakim doprinosima svojih crnih
savremenica i ve 1979. godine veliki broj antologija i kritikih studija bilo je mogue pronai u bibliotekama i knjiarama (vrsti crni mostovi: Vizije crnih ena u
knjievnosti, koju su priredile Rozana P. Bel, Beti D. Parker i Beverli Gaj-eftal, i
istorijom knjievnosti Barbare Kristijan iz 1980. godine pod naslovom Crne romansijerke: Razvoj tradicije, 1892-1976, samo su neki od naslova).
Najuticajnijih knjiga bila je interdisciplinarna zbirka eseja provokativno
na-slovljena Sve su ene bijele, svi su crnci mukarci, ali neki od nas su hrabri,
koju su priredile Glorija T. Hal, Patricija Bel Skot i Barbara Smit (objavljena je
1982. godine). U saglasju sa pomenutim ciljem definisanja i institucionalizovanjem crnih enskih studija kao akademske discipline, u knjigu su uvrteni bibliografski eseji i nastavni planovi i programi, kao i izbor tekstova o crnom feminizmu, rasizmu, crnim enama i humanistikim disciplinama, i knjievnosti koju su
napisale crne ene. Kao to je crna feministika kritiarka Hejzel Karbi kasnije napisala, ideja o crnim feministikim studijama kao nezavisnom polju istraivanja
bila je ambiciozna i opasna tokom ranih osamdesetih godina, s obzirom na ve
155
poznati marginalni status enskih studija u okviru univerziteta. Biti na periferiji
ve marginalizovanog bila je opasna pozicija za one koje su eljele da potvrde
autonomiju crnih feministikih studija, pisala je Karbi. tavie, kao to su same
urednice potvrdile, pionirski posao o Afroamerikankama zapoele su crne i bijele
naunice kao to je Delin, iji je tekst objavljen u ve pomenutoj antologiji. Vodei rauna o upozoravajuim tonovima koji dominiraju u predgovoru knjizi koji
je napisala Meri Fransis Bover, sugerisano je da razvoju crnog feministikog ispitivanja moe doprinijeti pridruivanje izvora i snaga enskih studija i afroamerikih studija u ispitivanju rodne i rasne opresije.81
Danas, vie od dvadeset godina nakon objavljivanja zbirke eseja Neki od
nas su hrabri, raspon do kojeg su enske i afroamerike studije transformisane
pod uticajem crnih feministikih studija, nije jasan. Na departmanima za enske
studije jo uvijek se ale da su knjievnost i istorija crnih i drugih obojenih ena u
podreenom prije nego sredinjem poloaju u planovima i programima koji se u
okviru enskih studija izrauju. Afro-amerike studije koje se ponekad nazivaju
Africana studijama ili Studijama afrike dijaspore jo uvijek su podijeljene rodnim hijerarhijama i dubioznim borbama polova, iako su javne diskusije o ovim
procjepima i nedostacima uopteno govorei manje gnijevne nego to je to bio
sluaj u razliitim fazama tokom osamdesetih godina. Jasno je da su krajem decenije crne spisateljke, crne feministike kritiarke i naunice stvorile komplementarne korpuse kojima je zapoet nov nain propitivanja i transformisanja u
izuavanju roda i rase u akademskoj sredini.
Na odreen nain, meutim, furiozno intelektualno zalaganje uzrokovano istorijom iskljuivanja i zapostavljanja, uinilo je novu oblast crne feministike kritike reakcionarnim diskursom koja je bila jednako u sukobu sa samom
sobom kao i sa konkurentnim metodologijama. Drugim rijeima, crne feministike knjievne studije nastale su na jednom nivou kao politika itanja bez posebne politike, diskurs preusmjeren od sutinskog zadatka definisanja sopstvenih
interpretativnih strategija potrebom da se izbore za svoje mjesto u okviru amerikih, afro-amerikih i enskih knjievnih tradicija. Toni Morison je 1986. godine
ocijenila da je najvei dio kritike koju su napisali crnci predstavljao reakciju na
podsticaje kritike kojoj su nas poduavali na koledu. Ona je podsticala crne
naunice da ,,rade bez tih podsticaja drugim rijeima, da izbjegnu kritiku zabludu da ubacuju tekst u ve uspostavljenu knjievnu tradiciju82.
Tradicija. Eto rijei koja gui feministiku kritiarku, Meri Helen Voington je izjavila godinu dana kasnije. Prema Voington problem sa ovim terminom je u nainu na koji se koristio da se iz istorijskih zapisa izbriu crne ene.
81
Hejzel Karbi, Doba ene: Ponovno promiljanje o crnoj feministikoj teoriji, prvo poglavlje u
knjizi koju je napisala pod naslovom Rekonstrukcija enstva: Pojava afroamerikih prozaistkinja
(New York: Oxford University Press 1987), str. 9-10.
82
Klaudija Tejt, ur., Crne spisateljke piu, (New York: Continuum, 1986), str. 121.

Zato je odbjegli rob, vatreni govornik, politiki aktivista, abolicionista, uvijek
predstavljen kao crni mukarac? pitala je ona. Prema njenom miljenju, odgovor je poivao u injenici prema kojoj su mukarci imali mo da piu istoriju i da
definiu tradiciju.83 Ono to e se kasnije vratiti da progoni crne feministike kritike studije je njihovo rano insistiranje na organskoj crnoj enskoj knjievnoj
tradiciji koju spaja podijeljeno iskustvo i zajedniki jezik. Ideja o takvoj tradiciji
dobila je svoju prvu i najmoniju artikulaciju u eseju Barbare Smit pod naslovom
Ka crnoj feministikoj kritici koji je prvobitno objavljen u lezbijskom feministikom knjievnom asopisu Conditions: Two, 1977. godine. Dok pie iz perspektive koju identifikuje kao crnu lezbijsku feministiku perspektivu, Smit se zalae za
kritiku praksu koja podrazumijeva meusobnu povezanost rasne i seksualne
ideologije i postojanje tradicije crnih spisateljki koja se moe identifikovati. Ono
to definie njihovu tradiciju, prema navodima Smit, je zajedniki pristup pisanju, zajednika politika, drutvena i ekonomska iskustva, i upotreba specifinog
crnog enskog jezika. Ona skree panju na heteroseksizam crnih knjievnih studija, i navodi da crna feministika kritiarka treba da misli i pie iz sopstvenog
identiteta, a ne da pokuava da nakalemljuje metodologiju bijele/muke misli na
dragocjeni materijal crne enske umjetnosti84.
Jedan od najvanijih i najkontroverznijih navoda u eseju Barbare Smit je
sugestija da bi crna feministika kritika trebala, prema definiciji, da ita drugaije
od dominantnog heteroseksistikog nanosa, dozvoljavajui alternativne interpretacije. Ona potom nastavlja sa itanjem Sule, koja se, kako navodi, moe itati kao lezbijski roman iz dva razloga: zbog strastvenog prijateljstva izmeu
glavnih enskih likova i zbog Morisine implicitne kritike muko-enskih odnosa i
heteroseksualnih institucija braka i porodice. Kada tako govori Smit kao da implicira da se prozno predstavljanje meusobnih enskih odnosa koji su u sreditu prie moe itati kao lezbijska knjievnost, ak i ako/kada likovi zapravo
nijesu ljubavnici (str. 11). Iako provokativna i korisna u odsustvu jasne definicije feministikog ili lezbijskog, Smitina interpretativna strategija kao da ih
spaja; takoe zamagljuje liniju izmeu teksta i njegovog itanja(a), izmeu autorove namjere i itaoevog odgovora. Drugim rijeima, tvrdei da Sula moe da
se ita kao lezbijski roman da svjesno ili ne Morison postavlja i lezbijska i feministika pitanja umjesto da samo pokae kako se lezbijsko itanje moe
primjeniti na Sulu, Smit ostavlja otvorena vrata za autora da kae da kritiar u
tekstu pokuava nai neto to tamo ne postoji (str. 3).
83
Meri Helen Voington, ur., Pronaeni ivoti: Prie o crnim enama, 1860-1960 (Garden City, NY:
Anchor, 1987), str. xvii-xviii.
84
Barbara Smit, Ka crnoj feministikoj kritici, tekst je ponovo objavljen u Smitinoj Istini koja
nikada ne boli: Tekstovi o rasi, rodu i slobodi (New Brunswick: Rutgers University Press, 1998), str.
10-11.
157
Kao to eril Vol ukazuje u uvodu antologiji koju je priredila 1989. godine pod naslovom Kako sami mijenjamo svoje rijei, Smitina kljuna eksplikacija
crne feministike kritike dala je ime i oblik perspektivi iz koje su mnoge crne
umjetnice i intelektualke pisale i razmiljale tokom sedamdesetih godina. Druge
crne feministike kritiarke od kojih su najznaajnije MekDauel i Karbi85 kasnije e ukazati na neke od nedostatka u kritikoj metodologiji koju je Smit predloila. Karbi je, na primjer, bila meu onima koji su identifikovali oslanjanje na
zajedniki identitet i crno ensko iskustvo kao rodoskrvnu, samoograniavajuu
interpretativnu strategiju. Crna feministika kritika, upozorila je ona, ne moe
sebi dozvoliti da bude esencijalistika i aistorina, svodei iskustva crnih ena na
zajedniki imenilac (str. 9-10). Uz ogranienja koja postavlja na sami diskurs, takva metodologija previe podsjea na inherentno iskljuujua politika iskustva
zahvaljujui kojima meinstrim feministika kritika moe da ignorie iskustva obojenih ena.
Ali postojalo je jo neto u vezi sa kritikom praksom to je poelo sebe
da naziva feministikim tokom sedamdesetih godina. Termin se poeo koristiti, stavljen je u crni kontekst i politizovan, nije istorizovan kroz povezivanje sa
prvim crnim feministkinjama iz devetnaestog vijeka, sa moguim izuzetkom Sodorner Trut. Jo uvijek u revolucionarnom maniru ezdesetih godina, crne feministike knjievne studije uzdigle su se do solidnih razmjera. Kada su postale
nestrpljive da krenu u potragu za vrtovima naih majki da upotrijebim metaforu Elis Voker esto su se zaustavljale na prednjem tremu Zore Nil Herston,
samoproklamovane kraljice Harlemske renesanse, koja je umrla u estoj deceniji
dvadesetog vijeka, potpuno zaboravljena. Slino modelu veliki autor/velika knjiga koji je karakteristian za meinstrim konstrukciju kanona, nova crna feministika kritika ukazala je na Herston kao svoju knjievnu pretkinju, a njen roman
iz 1937. godine, Njihove oi su gledale Boga, prihvatila kao klasian tekst, na isti
nain na koji su bijele feministkinje povratile Kejt opin i Buenje i arlot Perkins
Gilman i utu tapetu. I poput svojih bijelih parnjaka, esto je rekonstruisala
izabranu prethodnicu u kulturalnom i intelektualnom vakumu koji ju je tretirao
kao da je samu sebe rodila.
Ono to je obino bilo izgubljeno ili barem nenaglaeno u ovom procesu
bilo je djelo Herstoninih prethodnica kakve su Elis Danbar-Nelson, Nela Larsen,
Doroti Vest, Marita Boner i Desi Faset, i drugih crnih spisateljki ija su mjesta
deavanja urbana ili iji likovi pripadaju srednjoj klasi (postoji upeatljiva
slinosti izmeu neobjavljene novele Moderni Undin Danbar-Nelson i etvrtog
romana koji je napisala Herston, Aneo u Savani (1948). Ova upeatljiva slinost
sugerie anksioznost uticaja koja, prema mojim saznanjima, jo uvijek nije istraena). U diskursu koji se razvijao u prvoj polovini sedamdesetih godina dvadese85
Pogledati u eseju MekDauel, Novi pravci za crnu feministiku kritiku, i u uvodnom poglavlju u
knjizi Hejzel Karbi, Rekonstrukcija crnog enstva, str. 3-19.

tog vijeka, bila je zastupljena proza odreenog broja crnih spisateljki koje su
stvarale u devetnaestom vijeku. Ima ironije u ovom posljednjem izostavljanju iz
razloga to su rane spisateljke ve vodile neke od istih bitaka protiv seksizma i
rasizma, razoaravajueg sestrinstva i dvostruke opasnosti rasne i rodne razlike,
kao i iskljuujuih praksi crnih mukih i bijelih enskih drutava koji bi trebali biti
saveznici. Ne samo to su njihove crne feministike pretkinje prele slian put,
ve su dole do slinih zakljuaka o potrebi za samoizraavanjem, samopredstavljanjem i, u tom kontekstu, samoobjavljivanjem. One su, takoe, uloile
sopstvene napore kako bi se izborile sa stereotipnim predstavama crnog enstva
kroz objavljivanje sopstvenih kontranarativa.
Konkretno, posljednja decenija devetnaestog vijeka (koju je Harper nazvala enska era) bila je vrijeme nezapamene aktivnosti Afroamerikanki, koja
je slina produktivnosti iz sedamdesetih godina dvadesetog vijeka, uz napomenu
da se sve deavalo u okolnostima koje su bile znatno tee. Tokom sedamdesetih
i osamdesetih godina crne ene imale su najbolju priliku da postanu moderne,
iako ne i da dobiju mo, u akademiji i izdavakoj industriji. Tokom osamdesetih
godina crnim enama gotovo niko nije bio naklonjen, osim odvojenih enskih
klubova, politikih organizacija i obrazovnih mrea koje su uspostavile kako bi
nastavile borbu za rasnu i rodnu pravdu. Njihovi ratovi su se intenzivirali i djelovale su na poetku dvadesetog vijeka protiv neuspijeha Rekonstrukcije na jugu,
uspona Kju kluks klana, proliferacije zakona o linu i Dim Krou zakona, i sve vie
patrijarhalnog karaktera crnih drutava u kojima su same ivjele.
Dovodei u pitanje bijeli muki autoritet i rasistiku karakterizaciju pisaca plantaerske tradicije kakvi su bili Doel endler Heris i Tomas Nelson Pejd,
Polin Hopkins, spisateljka, politika aktivistkinja i knjievna urednica asopisa Colored American, podsticala je crne ene i mukarce da koriste knjievnost kao
instrument za osloboenje. Niko ovo nee uraditi za nas, napisala je u uvodu
svog romana, Naroite snage: Jedna pria o ivotu crnaca na sjeveru i jugu
(1900); mi sami moramo uticati na nain razmiljanja mukaraca i ena koji e
vjerno portretisati najdublje misli i osjeanja crnaca sa svom strau i ljubavlju
koji postoje u naoj istoriji, i, jo uvijek nijesu poznati piscima koji su pripadnici
anglo-saksonske rase.86
Pokuavajui da pomognu da se ukloni stigma rasne degradacije,
Hopkinsonine male romanse dotiu se svih glavnih politikih i drutvenih kriza
svoga doba: sistemskih silovanja i seksualnog iskoritavanja crnih ena, linovanja i ostalih vidova nasilja, enskih prava i poslovne diskriminacije. Uglavnom
bi se isto moglo rei za prozu i poeziju Frensis Harper, ije se djelo konzistentno
86
Polin Hopkins, Naroite snage: Jedna pria o ivotu crnaca na sjeveru i jugu (Boston: Colored Cooperative Publishing House, 1900), str. 13-14; u sljedeem izdanju uvod je napisao Riard Jarburg
(New York: Oxford University Press, u saradnji sa bibliotekom lomburg, 1988). Italik je prenesen
iz originala.
159
bavi preplitanjem rasne i seksualne ideologije. Objavljen 1892., iste godine kada
i manifest protiv lina Ajde B. Vels, Junjaki uasi: Zakon o linu i sve njegove
faze i feministiki manifest Ane Dulije Kuper, Glas sa Juga, politiki roman koji
je potpisala Harper pod nazivom Iola Liroj; ili, sjenke nestaju, dugo je smatran
prvim romanom koji je objavila Afroamerikanka. Ali, ak i prije nego to je bio
pomjeren s prvog mjesta nakon otkria Naeg crnca i nekih drugih ranije objavljenih romana (Amelia Donson, Klarens i Korin, 1890, i romana Eme Danam Keli Megda iz 1891. godine), i najzad tri romana koje je Harper ranije objavila, Iola
Liroj je stekla malo kulturnog kapitala od injenice da je bila prva87.
Postoje, naravno, izuzeci koji govore o tendenciji da se ignorie crna feministika prolost o emu svjedoe djela Frensis Smit Foster, Klaudije Tejt i
Karbi. Mnogo ee, ipak, rana crna feministika kritika ili ignorie spisateljke iz
devetnaestog vijeka kao to su Harper i Hopkins, ili ih odbacuje iz razloga to su
pisale sentimentalnu prozu na angloameriki nain knjige o utivosti koje su
bile namijenjene bijelim itaocima, a mogle su posluiti i kao uputstvo crnim itaocima, kako ih naziva Hjuston Bejker.88 Za razliku of koloristinog teksta Herston (ija je mizoginija bila previana ili opravdavana na razliite naine), njihova
proza bila je kritikovana jer nije bila autentino crna ili dovoljno feministika,
uprkos postojeem kritikom stavu prema heteroseksualnim institucijama rasizma, silovanja, seksualnih ucjena, linovanja i, u nekim sluajevima, samog braka.
Godine 1988. lomburg biblioteka, u saradnji sa Oksford juniverziti presom, ponovo je izdala itav niz zagubljenih i nedostupnih tekstova koje su u devetnaestom vijeku ispisale Afroamerikanke. Gejts, glavni urednik izdanja, napisao je u predgovoru da su crne ene objavile vie proze u periodu od 1890. do
1910. godine nego to je to bio sluaj sa mukarcima. On postavlja pitanje zato
je veliko postignue Afroamerikanki ignorisano. Iz razloga koji mi nijesu jasni, napisao je, mali broj ovih knjiga koje svjedoe o svjesnosti afroamerikih
ena bio je ponovo objavljen tokom kasnih ezdesetih i ranih sedamdesetih godina, kada su mnogi tekstovi iz afroamerike knjievne tradicije bili uzdignuti iz
tamnih i utihnulih grobova i ponovo objavljeni u faksimil izdanjima koja su bila
87
Tokom ranih devedesetih godina, vie od sto godina prije nego to je prvi put objavljena Iola
Liroj, Frensis Smit Foster je otkrila i ponovo objavila tri izgubljena romana Frensis Harper, koji su
bili objavljeni u nastavcima u asopisu (Christian Reader) iji je izdava bila afrika metodistika
episkopska crkva. Kroz godine mukotrpnog istraivanja i detektivskog posla, Foster je uspjela da
sastavi najvei broj djelova pomenutih izgubljenih romana; Minina rtva, koji je bio objavljen u
dvadeset nastavaka u periodu od 20. marta do 25. septembra 1869; Posijati i ponjeti, koji je
objavljen u periodu od avgusta 1876. do februara 1877; i, Iskuenje i trijumf, objavljen u periodu
od oktobra 1888. godine do februara 1889. Pogledati u knjizi koju je priredila Frensis Smit Foster,
pod naslovom Minina rtva, Posijati i ponjeti, Iskuenje i trijumf: Tri ponovo otkrivena romana
Frensis E. V. Harper (Boston: Beacon Press, 1994). Neki nedavno otkriveni dokazi sugeriu da Keli
moda nije bila crna.
88
Hjuston A. Bejker, mlai, Snaga duha: Poetika afroamerikih spisateljki (Chicago: University of
Chicago Press, 1991), str. 32.

usmjerena prema itaocima eljnim kanonskih tekstova u oblasti crnih studija
koja se razvijala.89
Gejts moda ne zna zato je mali broj ovih tumaenja bio prihvaen tokom kasnih ezdesetih i ranih sedamdesetih godina, ali postoje mogui odgovori. Gejts navodi da nije jedini razlog slaba dostupnost ovih knjiga. Isto tako
moda jo i vie ove su knjige bile poznate samo zbog pogrenog naina na koji
su itane i kroz lou reputaciju koju je enska proza u tom period stekla, uglavnom iz pera mukih kritiara bijelih i crnih. Potpuniji odgovor na Gejtsovu enigmu lei u problematinoj (u ovom kontekstu) rijei tradicija. Nita od proze iz
devetnaestog vijeka ne uklapa se lako u okvire crne feministike knjievne tradicije iz sedamdesetih godina, tradicije koja, prema definiciji, privileguje autentine glasove i iskustva crnih ena sa ruralnog Juga kao to su Herstonina junakinja Dejni Kraford u romanu Njihove oi su gledale Boga. Artikuliui osjeanja
mnogih crnih feministikih kritiarki, irli En Vilijams ukazuje jo jednom na ovu
privilegiju u predgovoru ovome Herstoninom romanu koji je ponovo objavljen
1978. godine. Ona je napisala kako je tokom kolovanja otkrila ovaj roman kroz
bliski tekstualni kontakt poslije koga je postala doivotna sljedbenica Herston.
U govoru njenih likova, ja sam ula svoj sopstveni glas i vidjela u junakinji neto
od svog sopstvenog jastva. Zato to je bilo tako rijetko, ovo je bilo najdivnije.90
Samoizraz kao kulturalni imperativ je jedna stvar, ali koliko god divan,
koliko god rijedak, samoprepoznavanje kao kritiki propis je inherentno ograniavajue i iskljuivo. Napisani u intelektualnoj, prije nego dijalekatskoj tradiciji
govorom gospodara prije nego govorom naroda devetnaestovjekovni narativi ne sadre niti specifini crni enski jezik niti valorizovane crne enske aktivnosti koje Barbara Smit identifikuje kao simbole autentinog crnog enstva.
Drugim rijeima, tokom sedamdesetih godina ovo rano pisanje bilo je ocjenjivano kao gramatiki nekorektno, i u raskoraku sa uspostavljenim tempom knjievne tradicije. Ironino, ipak, ova konstrukcija kanona bliskih susreta iskljuivala
je neka od djela iste one spisateljke koju su smatrale svojom pretkinjom, Zore
Nil Herston. Dok je njen drugi roman bio pozdravljen kao sutinski crni feministiki tekst, etvrti po redu, Aneo u Savani, razmatran je u kontekstu narativa iz
devetnaestog vijeka, poput Lole Iroj i Naroitih snaga, zbog iskoraka od folklora i
fokusa na bijele umjesto na crne likove.91 Logikom konstrukcije kanona iz se89
Henri Luj Gejts, mlai., u predgovoru izdanju crnih spisateljki iz devetnaestog vijeka biblioteke
lomburg (New York: Oxford University Press, 1988), str. xix.
90
irli En Vilijams, predgovor romanu Njihove oi su gledale Boga (Bloomington: University of
Illinois Press, 1978), str. vii.
91
Na primjer, Elis Voker, koja je toliko pomogla u ponovnom otkrivanju romana Njihove oi su
gledale Boga, osudila je Herstonin kasniji rad kao reakcionaran, statian i plaljiv. Ovo se
posebno odnosi na jedan njen roman (Aneo u Savani), pie Voker, koji ak nije ni o crnim
ljudima, to nije problem u sutini, ve je o bijelim ljudima sa kojima je nemogue saosjeati. U
knjievnoj istoriji koju je napisao pod naslovom Afroameriki roman i njegova tradicija, Bernard
161
damdesetih i osamdesetih godina, Herston je bila vodea crna feministika spisateljka kada je objavila Njihove oi, 1937., ali ne i kada je objavila Anela 1948.
godine.
Lako je nakon svih saznanja osvrnuti se tri decenije unazad i postaviti pitanje kako su crne feministike knjievne studije uspjele da se sapletu o sopstvene korijene u procesu nastajanja kako je diskurs koji je nastao, barem djelimino, kao odgovor na usku viziju i iskljuivanje, uspio da postane preskriptivan
i iskljuiv sam po sebi. Ali to moe biti u prirodi samog postojanja, stvaranja neeg novog, posebno u politikom trenutku u kojem je umjetnost crnih ena prevazilazila svoj sopstveni kontekst i znaila mnogo vie. Razmiljajui o svom
sopstvenom kritikom manifestu iz 1977. godine, Barbara Smit je nedavno izjavila da su na njenu perspektivu znaajno uticale smjele nove ideje lezbijskog feminizma iz sedamdesetih godina (Prema crnoj feministikoj kritici, str. 3)
Na poetku ne samo novog vijeka ve i novog milenijuma, crnoj feministikoj kritici potrebne su smjele ideje poput onih koje su je oivjele prije trideset godina. Diskurs je proao kroz mnoge oluje: dugotrajne rasprave o tome ko
se moe njome baviti (crne ene, bijele ene, crni mukarci), optube o rasnoj jeresi koje su dolazile iz istog bratstva (za enu = protiv mukarca), otpor prema
usponu teorije u akademiji (koji je Barbara Kristijan nazvala trkom za teoriju92), i
optube da su rasistika politika identiteta i neumoljive kritike bijelog univerzalizma onemoguavale dijalog, podijelile bijele i crne ene, i uticale na marginalizaciju zajednikih feministikih nastojanja.93
Ali ako je crna feministika kritika odoljela ovoj i drugim olujama, ona u
ovom trenutku moe biti ugroena plimom svojih sopstvenih nerijeenih pitanja
i kontradiktornosti. Trei talas crnog feminizma, kako kae jedna moja mlada
koleginica, vie je organski u odnosu na prethodne talase. Manje je reakcionaran, manje anksiozan zbog odbijanja i iskljuivanja bratske i sestrinske tradicije.
Okree se sebi ukoliko je neto potrebno definisati, karakterie ga optimistian
polet i samouvjerenost mladosti, i odsustvo razmiljanja o pretkinjama, prethodnicama i pionirkama iz prolosti. Ova introspektivna samosvijest je dobra stvar,
moda i znak sazrijevanja u odreenom smislu, diskursa iji glasovi pripadaju
mnogim generacijama. Ipak, kau da su oni koji ignoriu prolost osueni da se
Bel potvruje da Hurstonin fokus na bijelim likovima smijeta ovo njeno djelo izvan konteksta
njegovog izuavanja, sugeriui da se crni pisci mogu fokusirati samo na crne likove. Pogledati kod
Elis Voker u tekstu Zora Nil Herston: Jedna pria i jedan pogled na nju, u knjizi U potrazi za
vrtovima naih majki (New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1984); i u knjizi Bernarda Bela,
Afroameriki roman i njegova tradicija (Amherst, MA: University of Massachusetts Press, 1978).
92
Pogledati u eseju Barbare Kristijan Trka za teoriju i Majkla Akvarda Prikladni pomaci: Teorija i
afroamerika knjievna kritika. Oba eseja objavljena su u knjizi Linde Kaufman, ur., Rod i teorija:
Dijalozi o feministikoj kritici (Oxford and New York: Blackwell, 1989), str. 225-46.
93
U kontekstu posljednje take znaajan je tekst Suzan Gubar, ta to boli feministiku kritiku?,
objavljen u Gubarinoj knjizi Stanje kritike: Feminizam na prijelazu u novi vijek (New York: Columbia
University Press, 2000).

vrte u krug. Feministkinje koje su prole kroz mnoge oluje pitaju se ta je novo u
dvadeset i prvom vijeku u kontekstu crnih feministikih knjievnih studija.
Preporuena literatura:
Elizabeth, Abel, Barbara Christian and Helene Moglen, eds., Female Subjects in
Black and White: Race, Psychoanalysis, Feminism (Berkeley: University
of California Press, 1997).
Kum-Kum Bhavani, ed., Feminism and Race (Oxford: Oxford University Press,
2000).
Barbara Christian, Black Feminist Criticism: Perspectives on Black Women
Writers (New York: Pergamon Press, 1985).
Sandra Gunning, Race, Rape, and Lynching: The Red Record of American
Literature, 189-1912 (New York: Oxford University Press 1996).
bell hooks, Feminist Theory from Margin to Center (Boston: South End Press,
1984).
Deborah E. McDowell, The Changing Same: Black Womens Literature,
Criticism, and Theory (Bloomington: Indiana University Press, 1985).
Winston Napier, ed., African American Literary Theory: A Reader (New York:
New York University Press, 2000).
Morag Shiach, ed., Feminism and Cultural Studies (New York: Oxford University
Press, 1999).
Valerie Smith, Not Just Race, Not Just Gender: Black Feminist Readings (New
York: Routledge, 1998).
Prevela: Aleksandra Nikevi-Batrievi
163
FEMINISTIKA PSIHOANALITIKA KNJIEVNA KRITIKA

UDK 82.09:141.72
Elizabet Vid
Uzbuenje
Denet Malkolm je 1987. godine napisala nadahnuti kritiki prikaz u obliku eseja proetog entuzijazmom za Njujorker o nedavno objavljenom delu, U
Dorinom sluaju: Frojd, histerija, feminizam: Nova pisanja feministika, dekonstrukcijska i lakanovska, najveim delom, imaju neobuzdanu nestanost i
vrstu seksualne varnice koja treperi kroz njihov akademski govor i prua im izuzetno oduevljenje ... Novi kritiari psihoanalize bave se Frojdovim tekstom, kao
da je metafizika pesma94.
Ovi eseji se, naravno, bave Frojdovim ozloglaenim i ravim tretiranjem
ranog sluaja enske histerije. Ali, ukoliko je knjievnost i odsutna iz ove knjige
(uz nekoliko izuzetaka), praksa knjievnog tumaenja nije. Od sedamnaest autora, trinaest je knjievnih kritiara, koji predaju na univerzitetima. Iako prisustvo
knjievnih praktiara ne garantuje da e tumaenja imati visok knjievni status, u
ovoj knjizi je dovoljno eseja koji se bave funkcionisanjem tekstova njihovom jainom i njihovom izdajom da bi se doarala atmosfera ozbiljnog susreta
izmeu Frojda i knjievnih dekonstrukcionista.
Druga dva elementa ine da ova zbirka podupire stav Denet Malkolm.
Prvi element je seksualna varnica zbirke, isto zadovoljstvo koje kritiari prisvajaju koristei Frojdovo sopstveno oruje protiv njega, iznalazei primer za
primerom nesvesne sopstvene izdaje (str. 306), kao kada Dejn Galop paljivo
posmatra Frojdovu odbranu njegove smelosti da pria sa mladim devojkama o
delikatnim stvarima: Nazivam telesne organe i procese njihovim strunim nazivima, i kazujem ih pacijentkinji, ukoliko se dogodi da su oni mislim na nazive
njoj nepoznati. Nazivam stvari svojim pravim imenom. Kao to Malkolm kae,
Galop armantno ukazuje na sledee:
Ba u tom trenutku, on definie jezik koji nije pohotan kao neposredan i
neeufemistian. On koristi zaobilazni put uz pomo francuskog jezika, da
bi dospeo do figurativnog izraza. Prema njegovim reima, francuska reenica bi izgledala kao prijatno uzbudljiva, stidljiva, koketna. A da bi
stvari uinio jo sonijim (manje suvoparnim), maak ili maka mogu
se koristiti kao vulgarni (stidnini) argon za enske polne organe. Tako,
94
Pretampano u arls Bernhajmer i Kler Kahejn, ur., U Dorinom sluaju: Frojd histerija
feminizam, drugo izdanje. (Njujork: Univerzitet Kolumbija, 1990), str. 306.

u ovom ginekolokom kontekstu, u kome pronalazi svoju nevinost direktnom upotrebom strunih izraza, on koristi zaobilazni put uz pomo
francuskog jezika i macu naziva macom.
(U Dorinom sluaju, str. 208-9)
Malkolm je razgovetna u vezi sa zadovoljstvima tako kritikog vetog ciljanja.
Seksualno nestana tumaenja koja ona priziva i njena objaenjenja eksplikacija Dejn Galop, Toril Moi, Nil Herc, i ostalih nose naboj transference: Poput
mrtvog oca oveka-pacova, mrtav otac psihoanalize i dalje ivi u naoj mati
kao neka vrsta profesora superzvezde, ija su predavanja toliko velika tako da bismo privukli njegovu panju, mi praktino moramo da od sebe nainimo javnu
smetnju (str. 308)95.
Pored kritikog oduevljenja i seksualne varnice ovih eseja, postoji neto
drugo na ta Malkolm eli da nam skrene panju: U Dorinom sluaju, koji je u
velikoj meri posveen pisanju mladih i prilino mladih knjievnih kritiara koji
predaju englesku i komparativnu knjievnost na amerikim i britanskim univerzitetima poslednjih deset godina, podsetilo me je na jednu scenu u Godinama
Virdinije Vulf scenu koja stvara simboliko sredite romana u kojoj dve male
devojice uzbueno pleu i skau uz logorsku vatru za roendan starije devojice (str. 305-6). Malkolm priznaje razumevanje feministike prirode pisanja
u ovoj zbirci, izraavajui svoje uivanje u emancipovanoj radosti devojica koje
opisuje Vulf; ak i da nisu svi eseji feministiki, one koje vie voli to jesu.
Esej koji je napisala Malkolm predstavlja zbirku koja spaja knjievno-kritika tumaenja, psihoanalizu i feminizam u rad koji je neodoljiv onoliko koliko je
i u njega uloena transferenca. Moda bi neko mogao da kae da cela feministika kritika zamalo najdisciplinovanija i najpripitomljenija nosi mnogo vei
naboj transference od onog kod rutinske univerzitetske kritike. Moglo bi se ak i
argumentovano izneti da je upravo nepostieno transferalna priroda rane feministike kritike ono to su njeni protivnici nalazili uznemirujuom, vie no njen
politiki skup osobina. Barem do Harold Blumove Anksioznosti uticaja, knjievne kritike, koja je najverovatnije najmanje ravnoduna prema kritikim disciplinama, a koja je uradila svoj posao uklanjanja razuveravanja. Univerzitetski feminizam je sve to izmenio. Ovim se ne eli rei da je cela feministika kritika sedamdesetih godina do kasnih osamdesetih godina dvadesetog veka zasijala neodoljivom, radosnom energijom. Ali, postojalo je opte uzbuenje u tom ranom
95
Malkolm poredi odnos izmeu Frojda i njegovih tumaa sa odnosom transference izmeu
analitiara i pacijentkinje. Termin transferenca koristi se da izazove nain na koji se nesvesni
elementi pojavljuju u psihoanalizi, sa jakim oseajem neposrednosti. ovek-pacov odnosi se na
Frojdove Zabeleke o sluaju opsesivne neuroze (1909), u kojima se pacijentov morbidni strah
od pacova povezuje sa njegovim odnosom sa mrtvim ocem.
165
radu. ta su posebni oblici uzbuenja koji se nalaze u feministikoj psihoanalitikoj kritici ovih decenija, a ta danas menja to uzbuenje?
Tumaenje razlike
Feministiko psihoanalitiko tumaenje knjievnosti nije lako opisati. To
je viestruka praksa sa sloenim istorijama, i ne samo zato to svi igrai feminizam, psihoanaliza, tumaenje, knjievnost imaju sloene istorije. Tekoa
njegovog definisanja potie od naina na koji su povezana etiri igraa: oni su svi
implicirani jedan u drugome; oni prelaze jedni preko drugih, da pozajmim jezik
oane Felman96. Pogledajmo kako bi se njih etvoro mogli implicirati na najjednostavnijem i najiskrenijem nivou. Psihoanaliza prolazi kroz feminizam: tamo
u jeziku Frojda, daleko od svog emancipatorskog okvira, feminizam iznalazi svoja
sopstvena pitanja ta ena eli? ta jeste ena u svetu koji definiu mukarci?
u oblicima koji su odmah iznenaujue poznati i strani. Drugo, knjievnost prolazi kroz feminizam. Knjievnost je jedno od povlaenih mesta u kojima srastaju
pojmovi enstvenosti i mukosti, a, istovremeno i mesto njihovog veitog nesklada. Iz ovih razloga knjievnost nastanjuje matu feminizma o njemu samom.
I feminizam se implicira u tumaenju. U stvari, tumaenje je neophodan alat bavljenja feminizmom, ukoliko zamiljamo tumaenje kao neizbeno uestvovanje u znaenju znaenju koje ima svoje sopstvene interese i lukavstva.
Feminizam prolazi kroz psihoanalizu. U svom uvenom pismu Mariji Bonaparte, Frojd pie: Veliko pitanje na koje se nikada nije odgovorilo, i na koje ja
nisam u stanju da odgovorim, uprkos svojih trideset godina istraivanja enske
due, glasi ta ena eli?97. Ovo pitanje provocira Frojdov rad kao da je bilo
feministiko pitanje, konano odbijajui sve odgovore, zato to su svi odgovori,
ini se, upueni pogrenom pitanju. Zaista, ova zanovetajua provokacija je ve
uklopljena u Frojdov rani rad o napadu histerije kod en, ija su ogranienja i
neuspesi doprineli raanju psihoanalize. Knjievnost i tumaenje takoe prolaze
kroz psihoanalizu. Meu mnogim aluzijama na knjievnost u Frojdovom pisanju,
postoje izvanredno uspeni susreti, kao kod mita o Edipu i Narcisu, pomou kojih on formulie i preformulie neke od svojih najteih teorija; i to su problematiniji susreti, kao kod E. T. A. Hofmanovog Peskara, kojeg on koristi da prizove
neobjanjivo, i kod Vilhelm Jensenove Gradive, koju koristi kao alegoriju psihoanalize. Frojd je zaduen za narativ kroz svoje delo, naroito u svojim studijama
sluaja. A, iznad svega, postoje Frojdove sopstvene teorije kako da se tumai nesvesno. Od Tumaenja snova na dalje, Frojd uvia ludoriju hermeneutike za svoj
96
Videti: oana Felman, ur., uvod u: Knjievnost i psihoanaliza: Pitanje drugaijeg tumaenja,
posebno izdanje, Jejlske francuske studije 55/56 (1977), str. 5-10.
97
Citirano u Ernest Douns, ivot i delo Sigmunda Frojda, 3 toma (Njujork: Bejzik buks, 1955), II,
str. 421.

projekat. Ne postoji nesvesno koje treba da se otkrije, samo nesvesna dejstva
koja se vide u snovima i alama i omakama i simptomima. Osim toga, ak i ova
dejstva se nikada ne mogu direktno predosetiti. Na primer, u tumaenju snova,
nije latentno znaenje sna da se tajanstvenije znaenje nalazi iza oiglednog sadraja to u kome analitiar iznalazi dejstva nesvesnog, ve u onome
to Frojd naziva tumaenje sna, psihike radnje kondenzacije, premetanja i
prekomerno odreenje.
Ovaj spisak nije zavren; moramo da i razmotrimo kako se smatra da feminizam i psihoanaliza mogu da prolaze kroz tumaenje i knjievnost. Ali, pre
nego to nastavimo da razmatramo ta znamo o ovim uzajamnim implikacijama,
volela bih da se osvrnem na neke implikacije koje je tee uvideti. Da ponovo
ponem: Na koji nain praktikovanje psihoanalize moe da bude povezano sa
praktikovanjem feministike knjievne kritike? Knjievna kritika je itateljkino
bavljenje tekstovima. Psihoanaliza je klinika praksa, u kojoj analitiar tretira pacijentkinju koja je na ovaj ili onaj nain nesposobna da bude, kao to bi to rekao
Frojd, normalno nesrena osoba. U idealnom toku tretiranja, putem transference i kontratransference, analitiar i pacijent se bave funkcionisanjem pacijentovog nesvesnog na takav nain da se ostvari psihika promena. Jasno, na
ovom nivou ne postoji nikakva veza izmeu ova dva praktikovanja. Pa ipak,
odnos izmeu knjievne kritike i psihoanalize je jedan dug odnos. Elizabet Rajt
nudi izvanredno temeljnu i inteligentnu analizu ovog odnosa u knjizi Psihoanalitika kritika: Ponovna procena98. Rajt pokazuje da poevi od Frojda analitiarke, ali i knjievne kritiarke jesu opinjene izazovom primene psihoanalitikih
teorija na autorke i njihove tekstove. Iako su vrste opinjenosti razliite, oigledno je da relativna saglasnost knjievne autorke i teksta jeste zajednika privlanost. Ovde nema otpornih Dor.
Knjievnost i psihoanaliza: Pitanje drugaijeg tumaenja, posebno izdanje Jejlskih francuskih studija latio se da izazove ovaj odnos u kome knjievnost
poputa psihoanalizi, a psihoanaliza koristi knjievnost da ponovo otkrije ono to
je ve znala. U svom uvodu, Felman istrauje naine na koje knjievnost i psihoanaliza implicirane jedna drugom, prolaze jedna kroz drugu. Dok namera nije da
se izmeni odnos gospodar-rob, tako da bi se psihoanaliza mogla potiniti knjievnosti, cilj ove knjige je da otvori i ponovo iznae odnos ovo dvoje posmatrajui
ih sa knjievne take gledita (str. 6). Shodno tome, od desetine autora ove zbirke, osim troje njih, svi drugi su knjievni kritiari, a jedan od ovih troje je Lakan.
Ali, Lakan, naravno, zauzima posebno mesto u ovoj zbirci na osnovu toga to je
ve uzeo u obzir odnose izmeu psihoanalize, jezika i tumaenja. Od kraja pedesetih godina dvadesetog veka, Lakan je slobodno i leerno pozajmljivao od
strukturalne lingvistike, naroito od Ferdinanda de Sosira i Romana Jakobsona,
da bi razvijao svoje sopstvene teorije znaenja i naine da se tumae nesvesna
98
Elizabet Rajt, Psihoanalitika kritika: Ponovna procena (Njujork: Ratlid, 1998).
167
dejstva. Prema tome, moglo bi izgledati da je, do vremena dok su se pojavile
Jejlske francuske studije 1977. godine, Lakan prisvojio projekat, ponovo iznalazei odnos psihoanalize i knjievnosti, ali sa starim odnosom transference, na
svom sigurnom mestu.
Dok su neki itaoci bili i jo uvek su u iskuenju da pasivni knjievni
tekst dostave monoj lakanovskoj teoriji koja poznaje svoje istine, ovaj pristup
zahteva da se ignoriu ili zaborave Lakanova sopstvena razmiljanja o transferenci, naroito njegov pogled na analitiara kao na subjekt koji bi trebalo da
zna. Prema Lakanu, transferenca zapoinje im osoba podvrgnuta psihoanalizi
pone da misli da analitiar zapravo zna njegove istine, njegova tajna znaenja,
njegove elje. Kao to Dilan Evans objanjava:
To je poseban odnos sa znanjem koje sainjava jedinstveni poloaj analitiara ... Analitiar mora da shvati da samo on zauzima taj poloaj onoga za koga (osoba podvrgnuta psihoanalizi) pretpostavlja da zna, bez zavaravanja sebe samog da on zaista poseduje to znanje koje mu se pripisuje. Analitiar mora da shvati da on ne zna nita, od znanja koje mu
pripisuje osoba podvrgnuta psihoanalizi99.
Ono to analitiar ini jeste da slua osobu podvrgnutu psihoanalizi, interveniui tumaenjima. Ali, za Lakana, to nije pitanje uklapanje diskursa osobe podvrgnute psihoanalizi unapred zamiljenoj interpretativnoj matrici ili teoriji (kao u
metodi dekodiranja) ve prekidanja svih ovih teorija. Daleko od toga da osobi
podvrgnutoj psihoanalizi nudi novu poruku, tumaenje bi trebalo da slui samo
da omogui osobi podvrgnutoj psihoanalizi da uje poruku koju nesvesno upuuje sama sebi (str. 89). Mora da se tumaenje odnosi na znaenje prema reima osobe podvrgnute psihoanalizi, koje je drugaije od onoga kod svesno saoptenog znaenja, da bi se otvorio jezik osobe podvrgnute psihoanalizi, da bi se
uinio drugim samom sebi, analitiar mora da razradi kako da ne razume. Kao
to to Evans kae, analitiar, ne trai imaginarno intuitivno razumevanje pacijentove skrivene poruke; naprotiv, njegov zadatak jeste da jednostavno tumai diskurs osobe podvrgnute psihoanalizi kao da je u pitanju tekst, starajui se
o formalnim obelejima ovog diskursa, oznaivaima koji se ponavljaju (str. 89).
Tumaenje, koje opisuje Evans, nije potpuno struni izraz za Lakana,
ali jeste za knjievne kritiare, i upravo ovo poimanje tumaenja pomae da se
spoje knjievnost i psihoanaliza u jedan novi odnos. Da sledimo Barbaru Donson, pitanje je zapravo u vezi sa ponovnim tumaenjem. Njen esej Kritika razlika Bart/S/Balzak zapoinje: Knjievna kritika kao takva, mogla bi da se nazove
99
Dilan Tomas, Uvodni renik lakanovske psihoanalize (London i Njujork: Ratlid, 1996), str. 197.

umetnost ponovnog itanja.100 Kao svoju polaznu taku, ona uzima Rolan
Barto-vo razmatranje u S/Z pitanje ponovnog tumaenja, koje on vidi kao
praksu koja protivrei tritu, ideologiji zadovoljstva koje moe da se konzumira,
u kome se neko kree od prie do prie. Za Barta, ponovno tumaenje je
presudno, jer samo ukoliko se vraa tekstu moe se izbei ponavljanje: oni koji
ne uspeju da ponovno tumae u obavezi su da tumae istu priu svugde. (Kritika razlika, str. 3). Nain na koji Donson shvata Bartov paradoksalni komentar,
vodi nas ka tome da uoimo kako bi se tumaenje knjievnog teksta moglo
porediti sa sluanjem analitiara. Ona kae da, ono to Bart implicira, jeste to da
je jedno tumaenje sainjeno od ve protumaenog: ono to moemo da
uoimo u tekstu prvi put je ve u nama, a ne u njemu; u nama je utoliko to smo
mi sami jedan stereotip, ve protumaeni tekst; a u tekstu samo dotle da ve
protumaen jeste onaj vid teksta koji on mora da ima kao zajedniki sa svojim
itaocem da bi uopte bio itljiv (str. 3). Da bi se ponovo tumailo, povrh toga,
jeste da se izazove sopstvena razlika teksta od njega samog, razlika koja je
centralna dekonstruktivnom projektu ponovnog tumaenja.
Ono to omoguava da psihoanaliza i knjievna kritika imaju novu vrstu
interakcije, zatim, interakcija koju Felman priziva, jeste njihov zajedniki odnos
prema poznavanju i nepoznavanju, ponavljanju i razlici. Esej u tomu Jejlskih francuskih studija koji najupadljivije ispoljava ove odnose jeste esej Barbare Donson, Referentni okvir: Po, Lakan, Derida. Ovaj esej, koji je tumaenje Deridinog
tumaenja Lakanovog tumaenja Edgar Alan Poovog Ukradenog pisma, nikada
ne prestaje da razmatra povezane drame upuenosti i neupuenosti, uvianja i
slepila, razlike i ponavljanja. Na kraju, Donson vri dekonstrukciju Deridine kritike psihoanalize (preko Lakanovog tumaenja Poa). Ona navodi na pomisao da
to ne znai da Derida nije u pravu kada prigovara da je psihoanaliza samo kadra
da pronalazi samu sebe gde god da pogleda (str. 136)101; Ispostavlja se da upravo njegova zamerka psihoanalizi jeste obelodanjivanje same sutine psihoanalize:
Psihoanaliza je, u stvari, prvobitna scena koju ona trai: to je prvi dogaaj onoga to se ponavljalo kod pacijenta, a da se nikada nije desilo. Psihoanaliza nije interpretacija ponavljanja; ona je ponavljanje traume tumaenja nazvane kastracija ili snoaj roditelja ili Edipov kompleks ili ak seksualnost traumatino odloena interpretacija i to ne
100
U: Barbara Donson, Kritika razlika: Eseji u savremenoj retorici tumaenja (Baltimor:

Univerzitet Don Hopkins, 1980), str. 3.
101
Citiram iz neznatno preraene verzije eseja koji se pojavio u Kritikoj razlici Barbare Donson.
Deridino tumaenje Lakanovog tumaenja Poa, naslovljeno Faktor istine nalazi se u Deridinoj
Razglednici: Od Sokrata do Frojda i nakon toga, prevela Ana Bas (ikago i London: Univerzitet u
ikagu, 1987). Prevod na engleski iz pera Defri Melana Lakanovog Seminara o Ukradenom
pismu nalazi se u Jejlskim francuskim studijama 48 (1972).
169
dogaaja, ve kao dogaaja koji se nikada nije desio kao takav. Prvobitna scena nije scena, ve interpretativna neprikladnost iji je rezultat
bio da postavi analitiara u nemogu poloaj. I psihoanaliza je rekonstruisanje te interpretativne neprikladnosti i to ne kao interpretacije,
ve kao prvog i poslednjeg ina. Psihoanaliza ima zadovoljstvo samo toliko dokle ponavlja nezadovoljstvo onoga to se nikada nije desilo.
Ukoliko je psihoanaliza ponavaljanje traume interpretacije, interpretativne neprikladnosti da ne kaemo nemogunosti to jest seksualnosti, Donson
obrazlae da je knjievnost jedna od scena nemogunosti. Da ljudska bia nisu
podeljena na dva bioloka pola, ne bi postojala potreba za knjievnou jeste
uvodni tekst njenog eseja o Belom lokvanju S. Malarmea. Donson pie da to
ne znai da je knjievnost sposobna da proizvodi bilo kakvu duboku istinu misterija seksualnosti, niti je to ak pitanje samo o tome da je knjievnost sposobna ili
nesposobna da izgovori tu istinu. Pre seksualnost temeljno implicira knjievnost:
To nije ivot seksualnosti koju knjievnost ne moe da zadobije; to je knjievnost koja stanuje samo u srcu onoga to seksualnost ini problematinom za
nas ivotinje koje govore. Knjievnost nije samo spreena islednica, ve takoe i
nepopravljiva izvriteljka problema seksualnosti102. Viene na ovaj nain, onda
nije ni udo to su knjievnost i psihoanaliza poele da sebe sagledavaju kao nerazmrsivo povezane sedamdesetih godina dvadesetog veka.
Seksualna razlika
Seksualna razlika je izraz koji se danas retko sree van psihoanalitikog
konteksta, a ak i u njemu moe se zameniti rodom. Dok se oba izraza udaljavaju od anatomije, seksualna razlika ima svoju sopstvenu istoriju i osobite
upotrebe. To nije formalni psihoanalitiki izraz, kao to Debra Kits istie: Frojd
se usredsredio na razliku (nemaki: Entscheidung) izmeu polova, a Lakan na
vezu (francuski: rapport) izmeu polova103. Ovaj izraz je najpre zaiveo u kontekstu dekonstruktivnog istraivanja razlike, gde je obratio panju na samo
iskljuivanje razlike. U svojim Knjievnim proznim delima enske elje (iz 1982.
godine), Pegi Kamuf pie o logocentrinom svoenju seksualne razlike: Zaostavtini ograivanja razlike u okviru opozicionih hijerarhija moe se ui u trag
putem bilo kog od mnogih povlaenih izraza koji su signalizirani neologizmima
kao to su: logocentrizam, fonocentrizam, falocentrizam i androcentrizam. U vezi sa tim to su nam bili potrebni ovakvi oigledno skovani termini, uporediti .
102
Donson, Kritika razlika, str. 13.

Videti Debra Kits, Seksualna razlika, u Elizabet Rajt, ur., Feminizam i psihoanaliza: Kritiki
renik (London: Blekvel, 1992), str. 403.
103

Derida, O gramatologiji ... poglavlje I. 104 U feministikom psihoanalitikom razmiljanju, ova dekonstruktivna seksualna razlika odnosi se na seksualnost na
koju Lakan ukazuje kada ljudski subjekat ulazi u simbolini poredak, kao to on
to naziva, psihiku seksualnost u muko i ensko.
Kao to je to najee sluaj, Lakanovo razmiljanje potie od Frojda.
Prema Laplanu i Pontalisu, Frojd pronalazi viestruka znaenja mukog i
enskog u barem tri registra: biolokom, sociolokom i psihoseksualnom. Za
Frojda, kraljevstvo biolokog nudi izvesnu naunu jasnou u opisivanju primarnih i sekundarnih polnih karakteristika, ali ne moe da objasni psihoseksualno
ponaanje. Socioloki domen obuhvata kako stvarne, tako i simboline funkcije
mukog i enskog u datoj kulturi. Psihoseksualni registar se povezuje sa oboje,
ali prevashodno sa sociolokim. Drugim reima, kao to Laplan i Pontalis upozoravaju, ovi pojmovi su izuzetno problematini i trebalo bi im se pristupiti sa
obazrivou105.
Dok Frojd koristi termin kastracija da bi detaljno izloio fantazmatini
odnos106 psihoseksualnog prema biolokom i sociolokom, Lakan koristi falus.
U njegovoj formulaciji, Edipov kompleks se moe shvatiti posmatranjem razliitih poloaja koje zauzima falus koji on naziva oznaiva elje u eljama uesnika u ovoj trougaonoj sceni deteta, majke, falusa/oca. Ono kako dete iznalazi
svoj put kroz ovaj kompleks odreuje njegovu pretpostavku o seksualnom poloaju mukog ili enskog. Kojim god putem da dete krene, ova pretpostavka o
seksualnom poloaju vri se uz odreenu cenu, cenu koju Lakan naziva nedostatak, koji se doivljava kao nedostatak u biu i nedostatak bia, a koji je
psihika reakcija na (fantazmatian) gubitak imaginarne celovitosti pre seksualne diferencijacije, pre ulaska u carstvo simbolinog.
Ovo zauzimanje seksualnog stava, ovo postajanje polnim subjekta nije
anatomsko odreenje anatomski mukarci mogu da zauzmu enski stav, a ene muki to je psihiko odreenje. Ali, posao falusa u voru biolokog, sociolokog (stvarnog i simbolinog) i psihoseksualnog jeste asimetrian posao. Ovde
je Dejn Galopino predstavljanje te asimetrije:
Ovde je u pitanju neka celina koja se sastoji iz dva dela, kao to je oveanstvo podeljeno na dva pola. Falus je kako (dis)proporcija izmeu
polova, tako i (dis)proporcija bilo kog polnog bia na osnovu toga to je
104
Pegi Kamuf, Knjievna prozna dela enske elje: Obelodanjivanje Elojze (Linkoln i London:
Univerzitet Nebraska, 1982), str. Xvi, 150, fusnota 6. Da homoseksualni teoretiari mogu danas da
osuuju seksualnu razliku zajedno sa rodom zbog svog uskog neobraanja panje na razliku
potvruje ogranienja toga koliko teorijskog posla jedan izraz moe da izazove. Od tada,
Seksualna razlika se podvodi pod poznato.
105
. Laplan i .-B. Pontalis, Jezik psihoanalize, preveo Donald Nikolskon-Smit (Njujork i London:
V. V. Norton, 1973), str. 243-4.
106
Fantazija se obino pie sa ph da bi se ukazalo na to da je to nesvesna aktivnost.
171
obeleeno polom (ima delove, ili je delimino) i ljudske ukupnosti. Tako
da je mukarac kastriran time to nije potpun, isto kao to je ena kastrirana time to nije mukarac. Koji god odnos nedostatka da mukarac osea, nedostatak celovitosti, nedostatak u biu/nedostatak bia,
projektuje se na enin nedostatak falusa, nedostatak mukosti. ena je
onda oblikovanje falusnog nedostatka; ona je rupa. Ovim pakosnim i
ekstremnim falusnim razmerama, celina je mukarcu ono to je mukarac rupi107.
Prema tome, nedostatak sainjava subjekt i upravo subjektovo to e rei,
pojedinano, asimetrino postavljeno, psihiko subjektovo (ne)shvatanje nedostatka podstie elju.
Frojdovo revolucionarno uvianje da odnos izmeu seksualnog cilja i seksualnog objekta jeste posledica, ali ne prirode, ve nesvesnog nagona, postaje
ponovno raspoloivo uz pomo Lakanove teorije elje. elja (Lakanovo razraivanje Frojdove elje) mora da se sagleda kao razliita od potranje. Potranja je poziv bespomonog malog deteta da mu se ispune bioloke potrebe.
Ali, im se ispune potrebe, one prestaju da budu jedno sa malim detetom; one
su rascepljene samom potranjom na mesto Drugog, koje prema Lakanu, dolazi
da oznai apsolutnu ljubav. Dok se mogu ispuniti fizike potrebe, apsolutna
potranja za ljubavlju se ne moe ispuniti. Ono to je preostalo, ono to je nezadovoljeno, jeste elja108.
Feministiki kritiari koji su se bavili lakanovskom teorijom nali su u njoj
mnogo toga ime se mogu pozabaviti. Psihoanalitika teorija bi mogla samo stalno da ponavlja da je pretpostavka bilo o psihikom stavu mukom ili enskom
bila imaginarni podvig, koji stvarna ljudska bia nikada nisu ostvarila. to e
rei da je seksualna razlika postala izraz koji bi mogao oznaavati istovremeno
prinudno psihiko postavljanje u simbolinom i nemogunost da se ikada zauzme neko seksualno mesto. Osim toga, kao to je ranije nagoveteno, Lakanovo
okretanje ka jeziku u njegovom teoretisanju o psihikim radnjama pomoglo je da
se psihoanaliza uini produktivnijom za feministiku kritiku. U ranim godinama,
feminizam proizvodi znaajan rad na dve strane mukosti i enskosti biolokog
i sociolokog (stvarnog i simbolinog) ukljuujui vane kritike istorijskog preslikavanja znaenja jednog na drugo. Ali, tokom godina, ova dva mesta su sama
107
Dejn Galop, erkino zavoenje: Feminizam i psihoanaliza. (Itaka: Univerzitet Kornel, 1982), str.
22.
108
Naravno, ljubav se ne doivljava kao emocija u ovom radu o nesvesnom. Ova re se
delimino koristi da bi se naglasilo da ono to je u pitanju nije jednostavno jedan razvojni proces,
ve strukturni u kome ono zata se ispostavi da je elja nee nikada pokrenuti nesvesno. Slino
tome, jedinstvo bia koje se predstavlja nedostatkom nije neto doivljeno u nekoj ranoj predEdipovskoj fazi, ve je to pre neto to se retroaktivno formira; tojest, to ne prethodi simbolinom,
ve jeste dejstvo simbolinog.

postala zatvorena u jedan ak zatvoreniji i ve poznat odnos. Psihoanaliza je
ponudila neto drugo. Nije u pitanju bila toliko samo nejednakost mukaraca i
ena, niti poricanje ili neporicanje biolokog kod pola, ve dobrodolo shvatanje
nemogunosti seksualne razlike.
Donson osvetljava ovu nemogunost prilikom razmatranja sledee veoma teke Lakanove izjave: Falus je znaajan oznaiva onog obeleja gde se logos pridruuje dolaskom elje109. Vana re u ovoj definiciji, Donson primeuje, jeste pridruuje. Jer, ukoliko ni jezik (otuenje potreba putem mesta Drugog), ni elja (ostatak koji je ostavljen nakon oduzimanja stvarnih potreba od
apsolutne potranje) nisu potpuno odvojivi jedno od drugog niti povezani na isti
nain sa svojom sopstvenom podelom, falus je oznaiva artikulacije izmeu dva
veoma problematina sistema. Na dalje, Donson razvija ovo varljivo pridruivanje posmatrajui jednu drugu formulaciju meu Lakanovim tekim formulacijama: Oznaiva jeste ono to predstavlja subjekat umesto drugog oznaivaa.
Donson se pita ta ovo znai osim subverzije te same razlike u drugoj polovini
reenice koja se uspostavlja u prvom delu reenice, to ova dva izraza ne predstavlja ni potpuno spojenim, ni potpuno razliitim. Oznaiva se razlikuje od
samog sebe u samom procesu definisanja, sa drugim oznaivaem koji izgleda
da zauzima mesto rei subjekat: Oznaiva za koga drugi oznaiva predstavlja neki subjekat, prema tome, dela kao subjekat zato to je to mesto na kome
se predstavljanje shvata. Onda je upravo ovaj oznaiva ono to postavlja
mesto neega poput itaoca. Ponovo se nalazimo u nemirnom komiluku
interpretativne neprikladnosti, koju smo ranije sagledali. Ovde ne postoji ni
muka ni enska istina koja bi se mogla pronai, ve samo mesta sa kojih bi trebalo da se trae ta muna obeanja. U ovoj Lakanovoj reenici, oznaiva postavlja mesto itaoca i, Donson nastavlja, italac postaje mesto gde bi se predstavljanja shvatila da postoji takva stvar kao to je mesto posle predstavljanja;
mesto gde je predstavljanje upisano kao beskrajan niz supstitucija bilo da postoji
ili ne postoji bilo kakvo mesto sa koga se moe shvatiti (str. 141).
Ovo je bila seksualna razlika koju su feministkinje pronale kod Lakana, seksualna razlika roena iz izdajnikog oznaivanja, koje je, zahvaljujui svojoj sopstvenoj izdaji, ponudilo nain da se tumai insistiranje njenih dejstava.
Feminocentrino tumaenje
Feministika psihoanalitika kritika kasnih sedamdesetih i osamdesetih
godina dvadesetog veka, naravno, nipoto nije bila ograniena na knjievnost.
Mnoge feministike kritiarke uvele su knjievnu analizu da bi je povezale sa neknjievnim tekstovima poput onih od Lakana i Frojda, Lis Irigaraj i Julije Kristeve.
Izuzetno uticajan britanski asopis, m/f, objavljivan izmeu 1978. i 1985. godine,
109
U Kritikoj razlici. Donson citira iz Lakanovih Spisa (Pariz: Sej, 1996), str. 692 (njen prevod).
173
okupio je knjievne kritiare, zajedno sa politikim filozofima, sociolozima, filmskim teoretiarima i psihoanalitiarima da teorijski promiljaju raskre predstavljanja, drutvene teorije i psihoanalize iz marksistiko-feministike perspektive110. Takoe, tokom ovog perioda, feministika filmska teorija oslanjala se na
psihoanalitiku paradigmu da bi preobrazila filmsku kritiku.
U okviru knjievnih prouavanja, psihoanalitiki pristupi nisu bili ogranieni na Lakanove i Deridine. Tokom osamdesetih godina dvadesetog veka pojavilo se ivo interesovanje za predstavljanje edipovskog odnosa u knjievnosti
najee izmeu majke i erke. Dve od najuticajnijih knjiga ovog pristupa bile su
Sirena i Minotaur: odnosi meu polovima i ljudska nelagodnost Doroti Dinerstin
(1976. godine) i Reprodukcija odgajanja: Psihoanaliza i sociologija roda Nensi
odorov (1978. godine)111. Obe su pomogle da se uvede teorija relacija objekta
u feministiku kritiku, i obe su poele da se bave pitanjem majke, koje je kod
Froj-da toliko nerazvijeno, a kod Lakana zanemareno u korist oca. Onda nije
neoekivano da bi feministkinje bile eljne da tee ka materinskom putu, pa
ipak, kritika relacija objekta imala je svoja ogranienja, ogranienja koja bi mogla
da objasne injenicu da je uticaj ove teorije izbledeo posle osamdesetih godina
dvadesetog veka112. Prema Kler Kahejn, problemi se ne nalaze kod Melani Klajn,
iji je rad izazvao britansku teoriju relacija objekta, ve kod Klajninih naslednika
koji pomeraju njeno teorijsko promiljanje realnosti i fantazije ka poimanju
spoljanje nasuprot unutranje stvarnosti. Rezultat toga je usredsreivanje na
razvoj svoje linosti u smislu svojih stvarnih relacija sa spoljanjim objektima.
Ono to je izgubljeno jeste snaga nesvesne fantazije i delovanje jezika. Kao to
Kahejn komentarie: Ukoliko ne odbacuje potpuno Klajnino naglaavanje nagona, agresije i fantazije ... teorija relacija objekta, pored toga, to ne istie i postavlja fantaziju kao funkciju ega, napor da se postupa sa nagonima pre nego sa
predstavljanjem nagon. 113 Izostaviti psihiko predstavljanje znai izostaviti
kljunog igraa u Frojdovom poimanju nesvesnog i sravniti sm odnos knjievnog na psihoanalitiko.
U jednoj od podstaknutijih rasprava ovog perioda, koja se bavila problemom predstavljanja, lakanovski orijentisani feministiki kritiari preuzeli su
izazov da izloe slepe take ostalih feministikih pristupa. Jedan primer je Nepotreban lavirint tumaenja znakova Meri Dejkobus iz njene knjige iz 1986.
110
Videti: Parvin Adams i Elizabet Koui, ur., ena o kojoj je re (Kembrid: Masausets institut za
tehnologiju, 1990).
111
Doroti Dinerstin, Sirena i Minotaur: Odnosi meu polovima i ljudska nelagodnost (Njujork:
Harper i Rou, 1976); i Nensi odorov, Reprodukcija odgajanja: Psihoanaliza i sociologija roda
(Berkli: Univerzitet u Kaliforniji, 1978).
112
Za analizu ovog uticaja videti: Marijana Hir, Kritika orijentisana ka relacijama objekta, u Rajt,
ur., Feminizam i psihoanaliza, str. 280-4.
113
Kler Kahejn Teorija relacija objekta, u Rajt, ur., Feminizam i psihoanaliza, str. 285-6.

godine, Tumaiti enu: Eseji feministike kritike114. Ono to ostavlja utisak u
Dejkobusinom naslovu, Tumaiti enu, jeste kako udno zvui dananjoj itateljki, ak i nezgrapno. Da li se naslov odnosi na enu koja tumai? Da li se odnosi
na neto to se tumai, poput ene kao slike? U stvari, ovaj naslov je teko protumaiti, zato to teorijski termin ena jeste sve, samo nije nestao iz kritikog
jezika. Dejkobus ini eksplicitnim svoju teorijsku upotrebu termina u uvodu
svoje knjige: Na svoje razliite naine, svi obuhvaeni eseji obrauju kako pitanje feministikog tumaenja i povezano (za mene, neodvojivo) pitanje tumaenja ene kao lika za seksualnu razliku (str. ix). ena je, onda, figura ali njen
rad mora da predstavi ne neto relativno konkretno i poznato, kao to je neka
ena, ve pre neto to se naziva seksualna razlika. Figura, ili figurativni jezik,
mogu da se sagledaju kao neto to nas odvlai od ispravnog znaenja rei. Na
primer, Aneo je u kui nas odvodi na mesta na koja nas ne odvodi ena kue, a ak i oni kritiari koji vide jezik kao neizbeno figurativan, nee se sloiti
da u ova dva izraza ena ima ispravniju funkciju od anela. Ali ovde, u njenom komentaru, pitanje izgleda kao neto drugaije od one relativne razdaljine
izmeu figure i nekog ispravnog smisla onoga to se zamilja. Pitanje koje Dejkobus postavlja svojom upotrebom teorijskog termina ena jeste gde se nalazi
ispravno znaenje, ukoliko se bilo gde nalazi.
U Nepotrebnom lavirintu tumaenja znakova Dejkobus obrauje ovo
pitanje putem tumaenja prie uta tapeta arlote Perkins Gilman, teksta u
kome se kako doslovne, tako i nedoslovne figure pojavljuju u velikoj meri115.
Omiljena meu feministikim kritiarkama u Sjedinjenim Dravama, uta tapeta
ubrzo je postala kanoniki feministiki tekst a, u tom procesu, izazvao je tumaenja koja Dejkobus nalazi tesno povezanim sa dimenzijom izlaganja ovog teksta. Ona uzima kao primer Mapu za ponovno tumaenje: Ili, rod i interpretacija
knjievnih tekstova Anet Kolodnji, koja prikazuje protagonistkinje romana kao
zatvorene u svet mukaraca i unitene svojim sopstvenim naporima da pronau
smisao ovog sveta. Za Dejkobus, takvo tumaenje ima svoju sopstvenu nedoslednost: odbacujui tendenciju da sagleda enu kao bazino nestabilnu ili histerinu, ona istovremeno (i kontradiktorno) tvrdi da ene nisu lude i da njihovo ludilo nije njihova krivica (Nepotrebni lavirint, str. 233)116. Dejkobus posmatra
ovo protivureje kao simptomatino, zagovarajui, poput Kolodnji, da su tematska tumaenja ona koja potrauju drutveni ivot projektovan u psihi i, obrnuto,
ne mogu nita drugo do da se veu u protivurene vorove time to uspevaju da
izostave kako nesvesno, tako i jezik. Ovakva tumaenja, pie ona, zavravaju
114
Meri Dejkobus, Tumaiti enu: Eseji feministike kritike (Njujork: Univerzitet Kolumbija, 1986).
arlot Perkins Gilman, uta tapeta, ur. Elejn R. Hedis (Old Vestberi: Feministika tampa,
1973).
116
Anet Kolodnji, Mapa za ponovno tumaenje: Ili, rod i interpretacija knjievnih tekstova, Nova
knjievna istorija 11:3 (Prolee 1980. godine), str. 451-67, citirano prema: Dejkobus, Tumaiti
enu, str. 231-3.
115
175
prevoenjem teksta u ifrovanu poruku (str. 233) jednostavno zamenjujui
skriveni sadraj oiglednim bez obzira na formalna obeleja koja omoguuju
ovakvo zamenjivanje. Da bi razotkrila dejstva nesvesnog, Dejkobus posmatra
ono to karakterie kao nesvesno u tekstu: specifino, ... knjievni status teksta,
nain na koji tekst zna vie nego to zna (i vie od onoga to je pisac nameravao) (str. 233).
Da bih ponudila neto proireniji primer feminocentrinog tumaenja
tog perioda, osvrem se na ensku paranoju: Sluaj za psihoanalitiku feministiku kritiku Naomi or. Ovaj esej je, kao to nam to naslov govori, teorijski
manifest. Prvi put je objavljen 1981. godine, a ponovo se pojavio u zbirci Naomi
or iz 1985. godine, Prekidanje lanaca: ene, teorija i francusko realistiko knjievno prozno stvaranje, kao zavrni esej ove zbirke i jedini esej u odeljku naslovljenom Telo teorije117. To je blistavo, duhovito delo, koje je uspelo u svojim
tenjama da postane manifest (videti odrednicu hermeneutika klitorisa u reniku Rajt Feminizam i psihoanaliza: Kritiki renik). To je takoe poslednje feministiko tumaenje koje se moe parafrazirati, a koje ovde nudimo, moda zato
to je orin stil argumentacije najvie knjievni i najmanje filozofski od amerikih
feministikih teoretiarki. Postoji mnotvo naina kojim bi se okarakterisala ta
knjievnost. Ukoliko uzmemo da filozofski stil primarno mobilie tekstualne elemente u teorijske koncepte, njen stil moe se sagledati kao bujno metonimian.
Odnosno, argumenti ovog teksta nastali su od podesnih susreta i spojeva, od
uzajamnog dejstva neodreenog i graninog. Ovaj nain tumaenja nije nepovezan sa nainom na koji psihoanalitiar tumai diskurs osobe koju analizira
putem psihoanalize. Kao to analitiar izbegava shvatanje zajednikog znaenja da bi uinio jezik osobe koja se analizira Drugim od njega samog, or je oprezna zbog ve protumaenog teksta. Osim toga a, ovde dolazi bujnost
njen stil esto se poigrava ironijom, ak i ako je to naroito feministiki oblik
ironije, o emu e biti izvesne rei. Zaista, u nekim njenim tumaenjima, ironija
je jedini signal njenog argumenta nepoznavanja nekog znaajnog i obino
shvaenog znaenja. Ne samo da su svi ovi knjievni vidovi njenog stila na delu u
enskoj paranoji, ve oni imaju, kao to e se videti, jedan upadljivo mimetiki
odnos sa temom ovog eseja.
enska paranoja je u vezi sa mogunou samog postojanja feministike da ne kaemo enske teorije, pitanjem koje je vezano za problem da li
se moe ili se ne moe rei da postoji enska paranoja. Frojd je esto uporeivao
podroban intelektualni rad komplikovano konstruisanim obmanama paranoinih
osoba. Problem je u tome to Frojd vidi izgradnju paranoinog sistema kao paradigmatski muko stanje koje izraava potisnutu homoseksualnu elju od strane paranoine osobe prema svom progoniocu. or kae da nije iznenaujue
117
Naomi or, Prekidanje lanaca: ene, teorija i francusko realistiko knjievno prozno stvaranje
(Njujork: tamparija Univerziteta Kolumbija, 1985). Feminocentrino je termin or (videti str. ix).

da, kada Frojd zaista susretne ensku paranoinu osobu koja izgleda da upuuje
izazov njegovoj teoriji, on na kraju uspeva da pomiri sluaj te osobe sa svojom
paradigmom. Jer, kao to to istie orova, ne nalazi se samo njegova osobita
teorija u opasnosti, ve i sama (muka) teorija.
U svom itanju Frojdovog Sluaja paranoje koja se protivi psihoanalitikoj teoriji bolesti, or istie elemente njegove teorije koji uvaju teoriju. Poto
je odredio u prvoj polovini svog rada da je paranoja pacijentkinje konano u vezi
sa eninom potisnutom homoseksualnom eljom za svojom majkom, ime se ta
elja dovodi u red, on posveuje ostatak rasprave pitanju buke koju je ena ula
kada je zagrlila svog ljubavnika (saradnika prema kome je ambivalentna) vrsta
udarca ili otkucaja koji ju je preplaio i prouzrokovao da pobegne iz kue ovog
oveka. Ova buka postaje temelj njene paranoidne teorije, jer beei iz kue ona
prolazi pored dva mukarca, od kojih jedan nosi neki predmet za koji ona pomisli
da je foto-aparat koji njen ljubavnik koristi da bi je ucenjivao. Nakon to je
ustanovo da sluajna buka jeste unutranji okida za fantazije prvobitne scene,
Frojd onda insistira na sledeem: Ne verujem da je sat ikada otkucavao niti da
se bilo kakva buka uopte ula. Situacija ove ene je opravdavala senzaciju lupanja (nem. Klopfen) u klitorisu. To je ono to je ona zatim projektovala kao opaanje spoljanjeg objekta. (Prekidanje lanca, str. 154).
or komentarie da ukoliko smatramo pacijentiknjine obmane kao
uzorni sluaj enskog teoretisanja, onda su implikacije Frojdove odvane i mogue prilino lude hipoteze oigledne: Prva od ovih implikacija moe se formulisati prilino jednostavno: ensko teoretisanje zasnovano je na telu. (str. 154).
Ona nastavlja: Zaista, moglo bi da bude da ensko teoretisanje obuhvata barem
onoliko tvrenja o zapisu tela u jezik, koliko i demonstriranja iskljuivanja enskog tela iz jezika; daleko rasprostanjenije gledite ... Onda se postavlja pitanje:
da li postoji bilo kakav dokaz da podri moju hipotezu da psihoanalitiki zasnovana i orijentisana enska teorija jeste, po definiciji, materijalizam zakovan u
telo? (str. 154-5). or iznalazi svoje pitanje komplikovanim drugom implikacijom Frojdove mogue sulude hipoteze: ne samo da je enska teorija zasnovana
na telu, ona je klitoralna. Ponovno razmatranje razmiljanja Kristeve i Irigaraj
navodi or da njihove teorije vrednuju vaginalno, to se jasno vidi da je povezano sa uivanjem (franc. jouissance), tim uivanjem koje izmie granicama principa uivanja. Ali, razmislite o opasnostima vaginalnog, napominje or. Ono je povezano sa enskom avangardom enskog pisanja (franc. criture feminine) i svojom zaokupljenou neopisivim, neizrecivim. S druge strane, poduhvat vrednovanja klitorisa jeste takoe rizian posao, priznaje ona. Ono to razreava njenu
dilemu i obezbeuje podrku koja joj je potrebna za njenu hipotezu jeste, kao
to ona to kae, mesto klitorisa u savremenoj teoriji (str. 159). Osvrui se na
uvenu razmenu Ukradenog pisma, or ukazuje na trenutak u Deridinom argumentu gde on, eljan da izloi Lakanove greke, mobilie dokaz da pokae ono
to Lakan nije video kada je opisivao mesto ukradenog pisma. Upuujui na ka-
177
min, Derida pie: U stvari, mi ovde imamo neto to je skoro anatomska karta,
iz koje ak ni klitoris (ili penis) nije izostavljen118.
or kae da ovo jeste komentar koji pokazuje kao da klitoris ima istu
prostornost sa detaljem. Klitoralna kola feministike kritike mogla bi se onda
dobro identifikovati svojom praksom hermeneutike usredsreene na detalj, to
e rei, na one detalje enske anatomije koje generalno ignoriu muki kritiari,
a koji znaajno utiu na nae tumaenje tekstova u kojima se oni pojavljuju (str.
159). Ilustrujui svoju tvrdnju vetim tumaenjem Poove Misterije Marije Roe, prie o silovanju i ubistvu, ona inaugurie klitoralnu teoriju i proglaava njenom stilskom figurom sinegdohu, figuru o detalju. Ona kae da nije sluajno
da Roman Jakobson podreuje sinegdohu metonimiji, a Lakan je se otarasio u
potpunosti. Zakljuujui, ona pie: Oigledno u Lakanovoj binarnoj strukturalnoj lingvistici, sa naglaskom na savrenu simetriju metafore i metonimije, nema
mesta za ovaj trei konopac, kao i u njegovoj ... [analizi] Poa, nema mesta za penis-klitoris. Sada, hajdemo da pohvalimo sinegdohu! (str. 162-3).
Konano, kazaemo koju re i o njenoj ironiji. U Fetiizmu i njegovim
ironijama, or pokazuje da je ironija, a ne metafora, stilska figura fetiizma, a
obrnuto, da veoma hvaljena modernistika ironija jeste fetiistika u svom delovanju119. Ironija je ta koja dozvoljava autoru, kako da diskredituje i da ponovno
odobri ono to je diskreditovano, kao u Floberovom sluaju, na primer, u kome
on moe odmah da se distancira od romantizma i da ga ponovno aktualizuje u
svom tekstu. Ali, ovo jo jednom predstavlja problem za ene: Ako je ironija
stilska figura fetiizma, a enski fetiizam je retka, ako ne i nepostojea izopaenost, onda bi se inilo da sledi da ironija jeste stilska figura odsutna iz enskog
pisma (str. 106). Ono to or naziva feministikom ironijom koja se udaljava od
modernistike ironije sa svojom prateom uznemirenou zbog seksualne razlike: Ono to treba ene da odobre jeste ironija, ali ironija liena fetiizma, feministika ironija koja bi razdvojila neizvesnost stvarateljke ironije od oscilacija fetiiste ... (str. 106). Sada, hajdemo da ironino pohvalimo sinegdohu.
Podsticaj
Obino se smatra da se sredinom pa sve do kraja osamdesetih godina
dvadesetog veka feministika kritika panja pomerila sa jedne ene na ene, ime se signalizirala blagodatna ispravka onoga to je bilo slepilo za razliku,
neega to je Donson nazvala ranije u drugom kontekstu razlika unutra. Naravno, postoji neka istina u ovom narativu feministike kritike istorije. Ono to
118
ak Derida. Snabdeva istine, prevod: Vilis Domingo i saradnici, Jejlske francuske studije 53
(1975), str. 69.
119
Naomi or, Loi predmeti: Popularni i nepopularni ogledi (Darem: Univerzitet Djuk, 1995), str.
106.

je istinito jeste da je vodea feministika teorija, ukljuujui psihoanalitiku kritiku, bila praktino zaboravila na pogled da su njene sopstvene bele, buroaske
zaokupljenosti bile iskljuive, jedan istorijski zaborav da se ak i sada, nakon svega to je napisano, ona neadekvatno shvata. Pripisati pojavu rasizmu nije odgovor na pitanje, ve bi trebalo da se ponovo zapitamo kako to da rasistiko slepilo
funkcionie. Neke feministike kritiarke bile su brze da pripiu slepilo opaenom politikom nedostatku poststrukturalistikih i psihoanalitikih teorija, jedan
manje ubedljiv argument, kada se uzme u obzir da je liberalna vodea feministika teorija, koja je bila u potpunosti ugraena u okviru emancipatorske tradicije
amerikog liberalizma, isto tako slepa. Zaista, slepilo dekonstruktivnog feminizma je vie uznemirujue, delimino zato to je potonje barem preuzelo kao svoju samu osnovu kritike zamiljene obuhvatnosti liberalizma.
U sluaju feministike psihoanalitike kritike, ovo pitanje postaje ak i
komplikovanije zato to se ovde dovodi u zabludu ukoliko se govori o promeni
sa jedne ene na ene. Kao to smo videle, ena kao teorijski pojam ima
svoju veoma problematinu udaljenost od bilo ega to bi se moglo sagledati
kao oznaiteljka od krvi i mesa. Odnosno, ena je nemogunost, u kojoj ne
mogu da stanuju stvarne ene. ta onda to znai da se kritiki potez od jedne
ene ka enama sagleda kao progresivan? Da li to znai da je problematika
seksualne razlike nestala? Da ena, iji neizbean fantazmatian ivot crpi samu energiju iz naina na koji se poigrava dodeljivanjem oznaiteljki, vie nije
tu120? Pre nego da se pokuaju izbrisati teorijska pitanja sa sociolokim odgovorima, bolje je da se dve istine odravaju u ivotu istovremeno: da je ena
bila i jeste kritiki dekonstruktivni i psihoanalitiki termin, i da je feministika dekonstruktivna psihoanalitika kritika bila slepa za razlike meu enama i izmeu
en. Iako ovde nisam sposobna da istraim specifinost tog slepila, predloila
bih da je sama nemogunost da se sagledaju razlike meu enama bila povezana
snagom teorijske i dekonstruktivne pronicljivosti. Feministike kritiarke nisu
120
Za jedan primer dominantnog narativa preokreta iz jedne ene u ene, videti Elizabet Ejbl Crno
pisanje, belo itanje: rasa i politika feministikih tumaenja, u Elizabet Ejbl, Barbara Kristijan i
Helen Moglen, ur., enski subjekti u crnom i belom: rasa, psihoanaliza, feminizam (Berkli:
Univerzitet u Kaliforniji, 1997). Ejbl navodi jedan broj razloga, zato se sredinom osamdesetih
godina dvadesetog veka panja belih feministkinja usmerila ka tekstovima obojenih ena: Nova
predusretljivost bila je suvie odluna [delimino] ... unutranjom logikom trajektorije belih
feministkinja kroz teorijske diskurse koja je, naputajui oznaiteljku iz igre oznaivaice,
odnegovala preokret ka tekstovima koji razuveravaju autoritet iskustva, koji ponovo postavljaju
politiko delovanje na poloaj, i koji ponovno artikuliu telo i njegove strasti (str. 107). Prilino
divno teorijsko saimanje i premetanje takve izjave poziva na analizu sopstvene prevelike
odlunosti. Da se okrenemo drugaijem kritikom kontekstu, slino je obmanjujue da se tvrdi,
kao to to ine neki gej teoretiari, da je postojao progresivni potez od seksualne razlike ka
viestrukim seksualnostima. Ne znai da postavljanje viestrukih seksualnosti nije produktivan
potez: on svakako to jeste. Ve, seksualna razlika ne predstavlja distopijski pol ovog
progresivnog narativa.
179
bile toliko robinje teoriji o emu svedoe njihovi snani kritiari koliko razveseljavajuoj mogunosti da su se ena i seksualna razlika mogle napadati. Nije u potpunosti jasno da je sasvim isto slepilo u pogledu seksualnosti bilo na delu, kao to su to neki predloili. Zato to su kritike ene i seksualne razlike bile
sutinske kritike heteroseksualnog zatvaranja, heteroseksualna mo je bila priznata u razliitim stepenima, kao to to nije bio sluaj sa rasnim tumaenjem.
Ono to je jasno jeste da je osobit oblik uzbuenja, koji karakterie feministiku psihoanalitiku kritiku, osamdesetih godina nestao. Mogu se samo razmatrati preovlaujue teme tekue psihoanalitike kritike trauma i melanholija ili oplakivanje da bi se sagledalo kako je drugaije dopunjen kritiki registar. Moglo bi se rei da je dananja psihoanalitika kritika stimulisana pre jednom vrstom podsticanja ili provokacije. Na primer, ona je upletena u mnoge
rasprave u mnogim oblastima o relativnoj adekvatnosti eksplanatornih modela121. Uzmimo, kao primer, sluaj sadanjeg rada u vezi sa psihoanalizom i rasom. Ovde je nestrpljenje prema samoj psihoanalizi deo provokacije. Ukoliko je
raniji susret feminizma i psihoanalize bio uzburkan, susret sa kritiarima rasnog
tumaenja je to jo vie, zbog psihoanalitikog sopstvenog relativnog zanemarivanja pitanja rase. A ipak, zbog svih svojih ogranienja, neki kritiari posmatraju
psihoanalitiku kritiku kao presudnu u ponudi uvianja koja se ne mogu pronai
u drugim eksplanatornim modelima. Vezanost i naizgled tvrdoglavost problema
rasnog tumaenja i rasizma ove kritiare privlai psihoanalitikom pristupu.
Nudim kao primer Psihoanalizu i crne romane: elju i protokole rase
Klaudije Tejt, iz 1998. godine, koja spaja pitanja rase, seksualne razlike i predstavljanja122. Poput Dejkobus, Tejt je zainteresovana da spasi svoje tekstove od
onoga to sagledava kao teinu preskriptivnog tumaenja, ukljuujui tumaenje
crnog romana kao neophodno emancipatorskog. Tejt obrazlae da traiti da crni
romani dokazuju kako rasizam postoji u svetu znai osigurati rasizam, potiniti
izraavanje privatne udnje za rasnom politikom (Psihoanaliza, str. 11) i liiti
crne subjekte kompleksnosti koja je pruena belima. Njena elja i smrt: Zavoenje izgubljenog oca u ivom pesku Nele Larsen bavi se tekstom koji pati pod
teinom mnogih tumaenja123. Bele spisateljice tog perioda (objavljen je 1928.
godine) bile su sklone da ga posmatraju kao slobodnog od prokletstva propagande (str. 125) i osveavajue psiholokog. Recenzentkinje afroamerikih periodinih asopisa potvrdile su da protagonistkinja mulatkinja, Helga, poseduje
zaokupljenosti koje nisu ograniene na rasnu diskriminaciju ve, poput V. E. B.
Diboa, one su proslavile to bogatstvo kao nain predstavljanja rase kao univer121
Na primer, u vezi sa tekuom raspravom izmeu novih istoriara i psihoanalitike kritike, videti:
Sintija Maral Podvrgavanje prepsihoanalitikog subjekta psihoanalizi, PMLA 117 (oktobar
1001), str. 1207-16.
122
Klaudija Tejt, Psihoanaliza i crni roman: elja i protokoli rase (Njujork i Oksford: Univerzitet u
Oksfordu, 1998).
123
Videti: Nela Larsen, ivi pesak (Njujork: Kolijer knjige, 1971).

zalnog, ukljuivanja rase u okviru irih ljudskih briga da bi se ublaila njena snaga da bi se odredili ivoti Afroamerikanaca (str. 126).
Kada je ivi pesak ponovo oivljen sedamdesetih godina dvadesetog veka, neki kritiari bavili su se njegovom psiholokom sloenou, ali Tejt primeuje,
da ak ni tada nisu uspeli da integriu tu sloenost koja je sada uzeta kao pria
tragine mulatkinje. Tejt zapaa da nije iznenaujue da su crna feministika tumaenja osamdesetih godina dvadesetog veka moda najpreskriptivnija u tome
to su kako blia, tako i udaljenija od dinamike koju ona vidi na delu u tekstu. Ovi
kritiari posmatraju Helgu kao uhvaenu u zamku koju su oblikovale enska seksualnost, biologija (njen ivot preuzima brzi niz trudno), rasa i crna buroaska
patrijarhalna privreda. Na kraju, Tejt iznalazi da nijedno od tumaenja koje odreuje Helginu dilemu u smislu uplitanja rase, pola i buroaskih stalekih propisa ne
prikazuje u povoljnom svetlu iracionalnu uzronost romana (str. 127).
Tejtova ulazi u trag Helginom slomu ne pred drutvenim potiskivanjem
enske seksualnosti, ve pred snanom eljom koja je vodi ka njenoj smrti, divljim unutranjim odbijanjem poput bujnog korova koji vie puta nju nadvladava (str. 123). Ono to protagonistkinju ivog peska ini tako zanimljivom i zagonetnom itateljkama jeste da je ona zgodna, obrazovana ena iz srednje klase
koja vie puta odbija prilike koje bi se mogle posmatrati kao da obeavaju sreu. U
svojim lutanjima, ona se kree natrag i napred izmeu stvarnog i izmatanog belog sveta svoje majke i onog svog crnog oca, samo da bi na kraju sebe pokrenula
ka braku sa crnim junjakim svetenikom koji ne deli nita sa njenim klasnim poreklom i osetljivou. Njena etvrta trudnoa je skoro ubija, i poput smrtne kazne,
zavrne rei romana nam kazuju da ona, jedva u stanju da hoda, raa svoje peto
dete. Shvatljivo, itateljka posmatra spoljanje uzroke da bi pokuala da dokui zato bi ova ena postala toliko nemona, kako se ini, poput rtve ivog peska, ali
da bi to uinile, Tejt kae da se moraju ignorisati sile Helgine nesvesne elje. Ono
to je presudno za tumaenje Tejt nalazi se tamo gde se ona okree da iznae znakove, u stvari, simptome ove elje. Naravno, ona priznaje izmiljene detalje ove linosti koju je napustio otac u ranoj mladosti, a koju je psiholoki zlostavljala njena bela majka, ouh, pakosni rasista, i polusestre ali Tejt tvrdi da Helga jeste
izmiljena linost, a ne osoba na koju ne treba obraati panju.
Tejt se okree tekstu, njegovim retorikim strategijama, jeziku i stilskim
figurama. Na primer, ona ukazuje na nestabilnost, ili ak izdajnitvo naratorke.
Kroz vei deo romana, narativna tehnika slobodnog indirektnog govora odaje
utisak itateljki da joj Helga kazuje jednu priu. A ipak, istovremeno, naratorka
nikada ne ulazi u lik romana; odrava se udaljenost, a, kao to Tejt kae, postoji
malo intimnosti izmeu naratorke i lika u romanu (str. 120). Zaista, pratei
njeno tumaenje, naratorka postaje izuzetno ravnoduna sve dok, na kraju, protagonistkinja romana nije uasavajue naputena.
Za Tejt, neodoljiva sila koja vodi roman ka ovom zakljuku jeste zagonetka ovog teksta. (str. 120) i ova zagonetka je povezana sa Helginom eljom.
181
elja koja pokree ovu linost iz jednog mesta u drugo, iz jednog seksualnog
odnosa u drugi, jeste zagonetna ne samo zato to se pojavljuje odjednom, kao
sveobuzimajua i iracionalna, ve zato to ovaj tekst, kako otkriva, tako i skriva
tu elju. Helginu elju pokree upravo gomilanje tekstualnih efekata rei koje
se ponavljaju i narativni dogaaji, igre rei i detalji, a Tejt ulazi u trag zagonetki
paljivim obraanjem panje na tekst. Za Tejt, Helgu satire upravo neodoljiva
udnja za izmatanim ocem koji ju je napustio. Za razliku od nekih itateljki koje
posmatraju majku koja zlostavlja kao linost koja podstie Helginu elju, Tejt zagovara da sve u tekstu stvara fantaziju gubitka oca. Ali, majka nije odsutna; erka ponavlja majinu elju, iako majino zavetanje tu ne prestaje. Helgina psihika poteda jeste mazohistika: Kao zlostavljano dete, ona opaa bol tamo gde
bi trebalo da bude zadovoljstvo (str. 133).
Ukoliko enja za ocem pokree Helgu iz mesta u mesto i od ljubavnika do
ljubavnika, pounutrivanje rasistike odvratnosti povezane sa njenom crnom bojom koe usmerava je ka mazohistikom samounitenju. U igri maskiranja i otkrivanja ovog teksta, oba elementa elja za ocem i mazohizam jesu ponuena da
se protumae u razliitim trenucima, ali na naine koji samo poveavaju ovu zagonetku. Tekst izjednaava Helginu nedefinisanu udnju za rasom sa eljom da se
identifikuje sa svojim ocem sve dok se ona ne vrati iz Kopenhagena; Tejt tvrdi da,
nakon toga, roman gubi bilo kakvo zanimanje koje se inilo da ima za prireivanje rasnog protesta, a nejasna snaga, koja je spona elje i mazohistikog nagona
ka unitenju, prevladava. A, ona kae, da ta sila nije nigde bolje protumaena nego
u naratorkinom promenljivom odnosu prema Helgi, narativnom prelazu sa indirektnog govora bez saoseanja na sadistiku dominaciju ravnodune naratorke u
treem licu, koja izgleda da Helgi izrie presudu na smrt (str. 135).
Nastavak tumaenja
Ukoliko u sujetnosti pomeranja sa uzbuenja na podsticaj ima bilo
kakve istine, onda se ona nalazi u nijansi, koja, iako nije beznaajna, moe da
bude obmanjujua. Bilo bi bolje setiti se izvesnih psihoanalitikih knjievnih tumaenja feministikih, antirasnih, homoseksualnih kojima se pridruuje zajednika elja koja se nastavlja: elja izbegavanja ve protumaenog, ve poznatog. U presudnoj konvergenciji teorije i politike proteklih decenija, knjievnost je
zauzimala u nekoj meri nesiguran, ako ne i sumnjiv stav u odnosu na filozofiju ili
istoriju ili sociologiju. Nema sumnje da ove potonje oblasti mogu da otkriju i
izloe vane istine. Pa ipak, kao to to pokazuju Tejt ili Dejkobus ili or, ove
istine nisu uvek celokupna pria i ono to je izostavljeno esto je povezano sa
samom nemogunou ulaenja u trag mizoginiji ili rasizmu ili homofobiji koje su
javno prikazane. Upustiti se u nemogunost tumaenja, to e rei, ponovno
tumaiti, jeste psihoanalitiki politiki projekat.

Preporuena literatura:
Elizabet Abel, Barbara Kristijan i Helen Moglen, ur., enski subjekti u crnom i belom: Rasa, psihoanaliza, feminizam (Berkli: Univerzitet u Kaliforniji, 1997).
Rejel Baulbi, I dalje luda nakon svih ovih godina: ena, pisanje, psihoanaliza
(London i Njujork: Ratlid, 1992).
Tereza Breunan, ur. Izmeu feminizma i psihoanalize (London i Njujork: Ratlid,
1992).
Dudit Batler, Tela koja znae: O diskurzivnim ogranienjima pola (Njujork:
Ratlid, 1993).
Kejti Karut, Nezahtevano iskustvo: Trauma, narativ i istorija (Baltimor i London:
Univerzitet Don Hopkins, 1996).
An Enlin eng, Melanholija rase: Psihoanaliza, asimilacija i skrivena tuga (Oks-ford
i Njujork: Univerzitet u Oksfordu, 2000).
Rej ao, ene i kineski modernizam: Politika tumaenja izmeu istoka i zapada
(Minesota i London: Univerzitet u Minesoti, 1991).
Tim Din i Kristofer Lejn, ur., Homoseksualnost i psihoanaliza (ikago: Univerzitet u
ikagu, 2001).
oana Felman, Pisanje i ludilo: Knjievnost/filozofija/psihoanaliza, prevele Ma-nta
Noel i oana Felman (Itaka: Univerzitet Kornel).
ta to ena eli? Tumaenje i seksualna razlika (Baltimor i London: Baltimor i
London: Univerzitet Don Hopkins, 1993).
irli Nelson Garner, Kler Kahejn i Madelon Sprengneter, ur., Maternji jezik Drugog: Eseji o feministikom psihoanalitikom tumaenju (Itaka i London:
Univerzitet Kornel, 1985).
Marijan Hir, Zaplet majka/erka: Narativ, psihoanaliza, feminizam (Blumington i
Indijanopolis: Univerzitet Indijana, 1989).
Dajen Hanter, ur., Zavoenje i teorija: Tumaenja roda, predstavljanja i retorike
(Urbana i ikago: Univerzitet Ilinoj, 1989).
Meri Dejkobus, Psihoanaliza i prizor tumaenja (Oksford i Njujork: Univerzitet u
Oksfordu, 1999).
Barbara Donson, Feministika razlika: Knjievnost, psihoanaliza, rasa i pol
(Kembrid, Masausets i London: Univerzitet Harvard, 1998).
Julija Kristeva, elja u jeziku: Semiotiki pristup knjievnosti i umetnosti, uredio
Leon S. Rudijez (Njujork: Univerzitet Kolumbija, 1980).
Kristofer Lejn, ur., Psihoanaliza rase (Njujork: Univerzitet Kolumbija, 1998).
Hortenzija Spilers, Mamina beba, tatino moda: amerika gramatika, Diakritike
17:2 (leto 1987. godine), str. 65-81.
Preveo: Milo D. uri
183
TA JE FEMINIZAM URADIO IZUAVANJU ROMANA?

UDK 82.09'31:141.72
Nensi Armstrong
Do osamdesetih godina 20. vijeka i pojave feminizma kao najznaajnijeg

uticaja u izuavanju romana, naunici i kritiari su roman uglavnom itali na tradicionalan nain. Nazivajui ovaj nain itanja tradicionalnim elim da ukaem
na proces kojim kritika otkriva neki nedostatak kod glavnog junaka nedostatak
koji neko ili neto mora da nadomjesti. Kada glavni junak doe do onoga to mu
je nedostajalo na primjer, Robinzon Kruso do obale, Tom Douns do svog nasljedstva, a Edvard Veverli do engleskog identiteta on je u stanju da prevazie
prepreku koja ga je sprjeavala da pobolja svoj ivotni poloaj i stekne priznanje
u zajednici iji poredak i snagu na taj nain popravlja i obnavlja. Njegov nedostatak odjedanput odreuje onaj arobni sastojak koji omoguava njegovo samoispunjenje kao i jaanje drutvenog poloaja, i stvara osnovu identifikovanja
za itaoce koji osjeaju taj nedostatak i ele da ta praznina bude ispunjena.
Feministika knjievna teorija je brzo i snano intervenisala u vezi sa ovakvim nainom itanja britanske proze ubijedivi itavu generaciju italaca da razmotri
ta je to nedostajalo junakinjama a ne njihovim mukim pandanima. Tokom
osamdesetih godina je ovaj nain itanja izmijenio ne samo izbor romana koji su
se itali i izuavali, ve i odnos izmeu pojedinca i nacije koji primorava itaoca
na identifikaciju sa glavnim junakom. Feministike kritiarke su poele da itaju
Defoovu Mol Flanders umjesto Robinzona Krusoa, Pamelu Semjuela Riardsona
umjesto Fildingovog Toma Dounsa i Emu Dejn Ostin umjesto Skotovog
Veverlija.
Kritika romana potvrdila je uspjeh novih praksi itanja tokom devedesetih godina prologa vijeka kada je znaajnu panju usmjerila na sentimentalnu
fikciju kao na imaginativnu leju jedne inkluzivnije nacije, klasne mobilnosti i
estetske inovacije. U godinama nakon tog uspjeha, samo se mali broj kritiara
romana bavio injenicom da je feminizam prihvatio jedno vrlo tradicionalno, to
jest muko gledite prema kojem se proputa razmatranje poloaja ena i podjele rada prema polu, da ne pominjemo istorijsku ulogu koju igraju i kategorija
enskog i oni koji se u njoj nalaze. Oni nijesu postavili pitanje da li je feministika
intervencija moda promijenila nain na koji itaoci tumae onaj element koji
nedostaje i koji omoguava ispunjenje jednog bia u drutvu. eljela bih da u
ovom radu krenem u tom pravcu.
Feministike kritiarke esto otkrivaju nedostatak u smislu ,,moi pri
emu se misli na politiku vlast koja bi omoguila da se sprovede odreena promjena, koliko god ona bila lokalna i privremena. Ali, takvi kritiari rijetko trae
nain da se ovaj nedostatak ispravi putem bogatstva ili politike moi. Umjesto

toga, oni postavljaju pismenost kao preduslov za postizanje takve moi, a time
ono postaje i klju enske moi. Romani poev od Defoa pa do Virdinije Vulf
pokazuju da autorka, odnosno glavna junakinja, mora da bude racionalna osoba,
dosljedna, izdrljiva, dosjetljiva da bi mogla prevazii neke oblike predrasuda vezanih za pol, da bi mogla initi ono u emu bi ih takve predrasude sprjeavale i
postii priznanje u zajednici koja djeluje progresivno zbog toga to doputa da se
proire granice dozvoljenog enskog ponaanja. Djelujui po paradoksalnom
pravilu da ovjek najprije mora imati vlast da bi mogao da je primijeni, prve feministkinje uile su jednu generaciju italaca da zamjenjuju nedostatak ,,glasa
ili onoga to se moe nazvati kulturnom moi, nedostatkom ekonomskog ili politikog djelovanja, kao da se jedan oblik moi moe izjednaiti sa drugim. Pod
pretpostavkom da je odnos izmeu feminizma i moderne proze upravljao svim
vanijim teorijskim debatama na polju izuavanja romana u posljednje dvije decenije, nadam se da u uspjeti da pokaem kako je feministika knjievna teorija
izvrila transformacije ne samo na polju izuavanja romana nego je izmijenila i
nau predstavu o tome ta znai imati pristup politikoj moi.
ta je ,,roman?
Treba rei da su do 1979. godine generacije italaca postavljale ovo pitanje i odgovarale na njega, a da pri tom nijesu znaajno poremetile kanon britanske proze koji su poetkom 19. vijeka ustanovili ga Barbold i Volter Skot.124
Objavljivanjem Njihove vlastite knjievnosti Ilejn ovolter i Luakinje na tavanu
Sandre Gilbert i Suzan Gubar sve je postalo drugaije125. Zajedno sa Kerolajn Hilbran, Ninom Orbah, Anet Kolodnji i drugima, ove su spisateljke brzo preokrenule
muke modele stvaranja knjievnosti iji je rezultat otkrivanje ,,odvojene tradicije enskog pisanja. U jednom od uspjenijih i uticajnijih primjera ove vrste,
Gilbert i Guber slue se kvazi-psihoanalitikim konceptom ,,anksioznosti od uticaja Harolda Bluma da bi opisale kontradiktornost u koju je kultura koja je stvorila roman smjestila spisateljku romana. Blum je zamiljao istoriju knjievnosti
kao proizvod edipovskog suparnitva koje jedan pisac osjea prema velikanima
iz prethodnih epoha koji su inili da budui narataji, spram njih, djeluju kao
patuljci. Gilbert i Gubar izazivaju Bluma svojim vienjem spisateljke kao kerke
pune talenta ali i prezira prema Blumovom sinu pobunjeniku: sve te ene koje su
se bavile pisanjem proznih djela nijesu tek tako mogle sebe smatrati zamjenom
za muke autore u mukoj tradiciji pisanja. Prema edipovskoj dinamici slobodno
124
Homer Obed Brown, Institutions of the English Novel: From Defoe to Scott (Philadelphia:
University of Pennsylvania Press, 1997), pp. 171-201.
125
Sandra Gilbert and Susan Gubar, The Madwoman in the Attic: The Woman Writer and the
Nineteenth Century Literary Imagination (New Haven: Yale University Press, 1979); i Elaine
Showalter, A Literature of Their Own (Princeton: Princeton University Press, 1977).
185
preuzetoj od Frojda, keri nikada ne ele da zamijene oca ve se, umjesto toga,
takmie sa drugim enama za njegovu ljubav. Da bi pobijedile u takvom takmienju one se ne mogu buniti protiv tradicije ve joj se, umjesto toga, moraju
pokoravati.
Spisateljke su, kako se tvrdilo, pokazivale svoju genijalnost izmiljanjem
novih i dovitljivih naina izraavanja svog bijesa sa poloaja na koji ih je postavljao njihov pol, uz to se ipak pokoravajui mukim pravilima romanesknog anra. Kako piu Gilbert i Gubar,
Projektujui svoje buntovne impulse u lude i udovine ene, autorke
dramatizuju sopstvenu elju da istovremeno prihvate ogranienja koja
im namee patrijarhalno drutvo kao i da ih odbacuju. To, ustvari, znai
da je luakinja u knjievnim djelima koje piu ene na neki nain autorkina dvojnica, slika njenog vlastitog duevnog nemira i bijesa.126
Prema Gilbert i Gubar, zbog ogranienja koje spisateljicama namee njihova kultura, arlot Bronte morala je da obuzda svoju Dejn Ejr. Tako je stvorila ludu
Bertu Mejson da izrazi bijes koji ni ona ni njena junakinja nijesu mogle izraziti. Uz
pomo svoje izopaene dvojnice, lik ene koja nema naina da se verbalno iskae a uz to je i nesposobna za samokontrolu, u centralnom poloaju, igra ulogu
junakinje feministike kritike. Da bi se izmjerio uticaj ovog lika na viktorijanske
studije treba prebrojati sve one kritike tekstove koji koriste zabranu na sopstveni izraz kao opravdanje za ensku neobuzdanost u romanima iz tog vremena. Ideja da proza potajno odobrava pobunu protiv tiranskih oeva, mueva,
kulture i knjievnog pravca, postala je toliko privlana da su kritiarke traile
znakove pobune ak i u junakinjama koje su bile potpuno pokorne, i otkrile indirektan izraz takve pobune na najmanje oekivanim mjestima: na primjer, u histerinoj usamljenosti Lusi Snou (Vilet, arlot Bronte), rtvenom putovanju amcem Megi Taliver (Vodenica na Flosi, Dord Eliot), i samoubilakim lutanjima
Ledi Dedlok (Sumorna kua, arls Dikens). Prema feministikim itaocima, ene
su postajale agresivne (prema sebi ili prema drugima) samo onda kada im je zabranjivan pristup onim zakonitim sredstvima izraavanja koji su mukarcima uvijek bili na raspolaganju. Tako su za ono to nijesu imale u drutvenom i politikom pogledu, ene kompenzaciju nalazile u oblasti kulture: izraavale su, otvoreno govorile ili pisale na naine koji kritikuju muku prevlast.
Na koji je nain premjetanje nedostatka sa mukog na enski lik promijenilo nae kritiko razumijevanje romana kao anra?
Nedostatak kod mukog lika bio je, paradoksalno, isto tako i viak. Uz
nedostatak bogatstva i drutvenog poloaja, Robinzon Kruso, na primjer, ima vi126
Gilbert and Gubar, Mad Woman in the Attic, p. 78.

ak energije usmjerene na sticanje, kao i vjetina koje su potrebne da se sirova
priroda pretvori u posjed. Polovinom 18. vijeka nedostatak zakonitog roditelja
Toma Dounsa ide ruku pod ruku sa njegovom neukrotivom dobroudnou i seksualnom energijom, osobinama koje savreno pristaju sinu jednog zemljoposjednika, jednom kada njegovo porijeklo postane zakonito. Istog trenutka kada
Tom stupi na drutveni poloaj koji moe da prihvati njegov viak, svaki trag
onoga to mu je nedostajalo prosto iezava; roman postie svoj politiki cilj.
Relativno je lako otkriti viak koji pokree mukarca sa jednog drutvenog poloaja na drugi, to itaocu djeluje prikladno. Ali ta se deava kada ena
posjeduje viak odreenih osobina u odnosu na svoj drutveni poloaj? Taj viak,
ma u kakvom obliku da se javi sklonost ka avanturi, rana intelektualna zrelost,
otvorenost, svaki oblik nepokornosti automatski dovodi do krenja naela da
su ene, po prirodi, podreene mukarcima i na taj nain ugroava njenu privlanost za suprotni pol, onu privlanost u koju se polau enske nade za uspon u
ivotu i drutvu. Kada se nedostatak premjesti sa mukog na enski lik onda, kao
rezultat, imamo dva nemogua izbora, ili ono to se naziva dilemom kontradiktornosti (double bind). Da li ena, junakinja romana, moe ostati u servilnom
poloaju i sauvati svoj arm ili se uzdii u pogledu svog drutvenog poloaja i
rtvovati svoju bespomonost i pokornost koje su je uinile privlanom za muki
pol? Takva je dilema koju Gilbert i Gubar pripisuju arlot Bronte objanjavajui,
na taj nain, ogranienja koja ona postavlja svojoj junakinji. Meri Puvi slae se sa
ovom tvrdnjom u svom djelu Prava dama i spisateljka u kojem raspravlja o istorijskoj dilemi spisateljki iz kasnog 18. i ranog 19. vijeka.127
Proza je postala mnogo sloenija i interesantnija pojava kada se na nju
poelo gledati oima feministike ideologije. Umjesto posveivanja velike panje
formalnim strategijama prema kojima su romani dijelili ekonomske i politike
nagrade mukarcima za pojedina agresivna djela, kritiarke poput Puvi usredsredile su se na formalna sredstva kojima je proza nagraivala verbalno smjelu
enu tako to bi je spojila sa bogatim i drutveno uticajnim mukarcem. Osjeajna junakinja morala je da se sukobi sa kulturnim normama a da pri tom ne prekorai granicu dobrog ukusa, to bi bilo neoprostivo. Ustvari, mukarcima je morala da se dopadne ta njena smjelost. Feministkinje su ba tako gledale na Riardsonovu Klarisu: neprekidno iskazivanje verbalne nepokornosti stvoreno da
se dopadne i mukarcima iji je autoritet bio nesumnjiv i itaocima koji su svoje
interese mogli da poistovjete sa interesima junakinje koja se slui rijeima da
srui taj autoritet128. Djela Ostin mogu se takoe ovako opisati, kao i djela Emili i
127
Mary Poovey, The Proper Lady and the Woman Writer: Ideology as Style in the Works of Mary
Wollstonecraft, Mary Shelley, and Jane Austen (Chicago: University of Chicago Press, 1984).
128
U Going Farther: Literary Theory and the Passage to Cultural Criticism, Works and Days 3:1
(1985), pp. 51-71, Elen Runi objanjava kako je prelazak sa tradicionalne tekstualnosti na
kulturalnu politiku konkretnije na feministiku kulturalnu politiku nepovratno promijenio nain
na koji se silovanje Klarise moe itati.
187
arlot Bronte, Eliot i Vulf. Pod uticajem psihoanalize feministkinje su pokazale
kako su spisateljke koristile rijei da bi proirile unutranji svijet svoje teme kao i
da je enska svijest gajila subverzivne mogunosti koje su sprijeavale, a u nekim
sluajevima, i osporavale Frojdovo djelo129. Ogranienja koja su bila nametnuta
spisateljkama, nedostatak njihovog iskustva u oblasti javnog ivota, postali su,
drugim rijeima, sredstvo za postizanje psiholokog razvoja i prefinjenosti.
Kako i kada je roman nastao?
Uspon romana Jana Vota, prvi put objavljen pedesetih godina dvadesetog vijeka, bio je poprilino zanemaren sve do osamdesetih godina kada je izazvao bujicu reakcija poznatih pod nazivom rasprava o korijenima romana130.
Vot je uglavnom tvrdio da je proza zamjena za novinarsko pisanje koje je zapoelo revoluciju u tampanoj kulturi, revoluciju koja je izvrila transformaciju knjievnosti od instrumenta za iskazivanje aristokratskih vrijednosti do demokratski
dostupne javne oblasti, sredstva za razonodu i informisanje one klase koja se bavila trgovinom. Njihovim napretkom je, na taj nain, rastao i njihov kulturni znaaj i pisanje koje je zadovoljavalo njihovu potrebu za usponom. Tokom osamdesetih godina pojavio se odreen broj kritikih studija koje su pokuale da ubijede
javnost da su se romani najprije javili u vidu priznanja koja su u pisanoj formi davali kriminalaci, puritanskih autobiografija ili politikih spisa raznih vrsta i tek postepeno su postajali ono to jesu domiljate imitacije ili imaginativna zamjena
originala. Takvo shvatanje porijekla romana imalo je smisla sve dok se pretpostavljalo da romanopisci odgovaraju na zahtjev koji postavlja skoro ista klasa
ljudi o kojoj govori Vot: mukarci (protestanti) koji su osjeali da im nedostaje ne
samo drutveni poloaj koji bi odgovarao pojedinanim zaslugama svakog mukarca, ve i vrsta knjievnosti koja zadovoljava fantaziju o drutvu izgraenom
na pojedinanim zaslugama. Ova pretpostavka vrsto se odrala sve dok feminizam nije uao u debatu o porijeklu romana.
Roman je postao prihvaen kao anr jer je dozvolio itaocima da zamiljaju drugaiji odnos izmeu pojedinca i drave, odnos u kojem pojedinac stie
drutveni poloaj koji odgovara njegovim vrijednostima u pogledu duha, energinosti, integriteta i istrajnosti; takoe uzimajui u obzir injenicu da su vie od
polovine romana iz 18. vijeka napisale ene, zato uopte pretpostavljati da je
prvi moderni pojedinac bio mukarac ili da je roman stvorio mukarac, kao i da
je on stvoren za mukarce? Negdje tokom osamdesetih godina postavila sam
129
Pogledati u knjizi oane Felman, Literature and Psychoanalysis: The Question of Reading,
Otherwise (Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1981); i Naomi or, Breaking the Chain:
Women, Theory, and French Realist Fiction (New York: Columbia University Press, 1985).
130
Ian Watt, The Rise of the Novel: Studies in Defoe, Richardson and Fielding (Harmondsworth:
Pelican, 1971).

ovo pitanje. Kada sam to uinila, vie nije bilo povratka. Otkrila sam da je u 18.
vijeku dolo do iznenaujueg porasta u broju knjiga sa izrazitim ciljem da se enama kae kako da budu ene. Zvale su se prirunici za ponaanje. Za razliku od
ranijih prirunika, oni koji su se javljali u 18. vijeku, uporedo sa romanima Defoa,
Riardsona i Ostin, propisivali su jednu izrazito modernu vrstu enstvenosti koju
ja nazivam ena u domu. Zadatak romana bio je, kako sam ja shvatila, da
stvori enu kao kategoriju kojoj bi ene eljele da pripadaju, a mukarci da ih
oene ili da budu s njima, ali ne i da joj i sami pripadaju. Razvivi formalne strategije koje bi posluile tome da se ove, naizgled bespomone ene, ispune strau, zadatak romana bio je i da iznova stvara i obnavlja taj lik u skladu sa istorijskim promjenama. Cilj je bio da se itaoci ubijede esto tako to su im se nudile polurazbludne, ali smrtonosno opasne alternative da su domainstvo koje
ena vodi i topli emotivni odnosi koje gaji, ustvari arobni sastojci koji mogu da
zamijene sve ono to nekoj osobi moe da nedostaje.131 Kako onda izgleda istorija romana ako ustanovimo da su enski prirunici za ponaanje i brani prirunici bili njegovo polazite?
Teri Lavel tvrdi da je roman nastao kao poprilino nekvalitetna komercijalna forma, lako dostupna spisateljkama, a da se zatim uzdigao do statusa knjievnog djela u doba realizma, kada ene kao autorke vie nijesu dominirale na
ovom polju. Lavel takoe istie da su razliite knjievne tenje bile enskog roda,
da su bile dostupne ne samo spisateljkama ve i itateljkama, i da su tako predstavljale znaajan dio njihovog obrazovanja.132 Ako bacimo letimian pogled na
romane koji se itaju, moemo jasno vidjeti da, onda kada se drugi oblici proze
priklanjaju zahtjevima trenutne mode, roman za domaice je uivao stabilnost u
izdavakoj istoriji skoro tri stotine godina. Kada tradiciju proze 19. vijeka posmatramo u ovom svijetlu, prilino zbunjuje injenica da je toliko godina, knjievna
kritika smatrala ispravnim da se muki Bildungsroman (roman o odrastanju)
smatra za najbolji primjerak svoje vrste. Razliit broj podanrova moe se uklopiti u model proze za domaice i itati feministikom terminologijom, ukljuujui
drutveni roman, enski Bildungsroman, detektivski roman, kolonijalni avanturistiki roman i gotsku romansu. ak i romani poput Robinzona Krusoa, Veverlija,
Dikensovog Dombija i sina i veine Hardijevih djela, mogu se itati kao romani iji se likovi ili odreuju kao glave moderne porodice ili se suoavaju sa surovim
posljedicama zbog toga to nijesu takvi. Izgradivi taj kontinuitet od Riardsona
do Vulf, feministkinje su mogle uoiti znaajne razlike izmeu, na primjer, proza
Afre Ben, Elajze Hejvud i Delariver Menli133, sentimentalnih romana134, i dija131
Nancy Armstrong, Desire and Domestic Fiction: A Political History of the Novel (New York:
Oxford University Press, 1987).
132
Terry Lovell, Consuming Fiction (London: Verso, 1987).
133
Pogledati u Catherine Gallagher, Nobodys Story: The Vanishing Acts of Women Writers in the
Marketplace, 1670-1820 (Berkeley: University of California Press, 1994).
189
lektike sentimentalnosti i senzacionalizma koja proima prozu u velikoj mjeri od
kasnog 18. vijeka nadalje135.
Kada zamijenimo muki Bildungsroman romanom za domaice kao dominantnom formom britanske proze, moramo se, ipak, pitati zato to inimo.
Zato veliati ensku stranu jednaine kada su ene toliko oskudjevale u ekonomskom i politikom pogledu? Moj vlastiti odgovor na ovo pitanje jeste tvrdnja
da su ene, u stvari, imale znaajnu vlast, ne samo kada je u pitanju pisanje proznih djela ve i zato to su zauzimale sredinje mjesto u modernom domu136. Na
ovom mjestu one moda nijesu imale ekonomsku nezavisnost i nije im bio omogueno pravo glasa do poetka dvadesetog vijeka, ali nedostatak ovih tradicionalno mukih oblika moi ipak im je donosio mo bilo da je to kulturna mo,
mo nad seksualnom moralnou, odgajanjem djece, ljubavnim ritualima, brizi o
tijelu i trokovima u domainstvu. Ova prava nikako nijesu bila prirodno svojstvena enama. ene su, u stvari, stekle ovaj izrazito enski autoritet u prozi koja
je podijelila britansku kulturu na muke i enske sfere, pri emu se mora primijetiti da su ene napisale veliki dio ovih djela. Ono to je bio njihov nedostatak u
politikom smislu pretvorilo se u njihovu kulturnu prednost.
Veliki preokret polova
Sukob u feminizmu izmeu anglo-amerikog esencijalizma i nekoliko
poststrukturalistikih pokreta koji su se razvili u Francuskoj predstavlja poznatu
priu koja, u ovom trenutku, stupa na nau scenu. Kada je feministika knjievna
teorija presjekla vrpcu izmeu pola i prirode i drugaije definisala pol kao proizvod kulturne istorije, sve je bilo spremno za potpunu promjenu sutinskih prioriteta koje je postavila prva generacija feministikih knjievnih kritiarki. Oni koji
su bili pod uticajem dekonstrukcije aka Deride, Pola de Mana i francuskih feministkinja tvrdili su, kao to je to inila Barbara Donson, da je potcjenjivanje ena
posljedica prenoenje linosti na retorike entitete koje je omoguilo mukim
teoretiarima, kao i mukim piscima, da polau pravo na oblik univerzalnosti za
koji se moe rei da je svojstven samom jeziku137. injenica da svi mi, i mukarci
i ene, ovim prenoenjem postajemo otjelovljeni, ne objanjava zato bi samo134
Pogledati u Janet Todd, Sensibility: An Introduction (London: Methuen, 1986); i Claudia

Johnson, Equivocal Beings: Politics, Gender, and Sentimentality in the 1790s (Chicago: University
of Chicago Press, 1995).
135
Pogledati u Ann Cvetkovich, Mixed Feelings: Feminism, Mass Culture, and Victorian
Sensationalism (New Brunswick: Rutgers University Press, 1991); i George E. Haggerty, Unnatural
Affections: Women and Fiction in the Late Eighteenth Century (Bloomington: University of Indiana
Press, 1998).
136
Armstrong, Desire and Domestic Fiction.
137
Barbara Johnson, A World of Difference (Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1987),
p. 45.

odricanje i nesigurnost koja iz toga proistie omoguili nekome, kao to je Man,
da postigne takav autoritet i istaknutost dok bi samoodricanje i nesigurnost ena inili sastavni dio onoga to je uvrivalo njihov nedostatak autoriteta i istaknutosti138. Da bi odgovorila na pitanje zato sami in pisanja nadjaava neki
nedostatak kada su u pitanju muki pisci a, s druge strane, stvara nedostatak
kod spisateljki, Naomi or se usredsredila na mjesto i ulogu detalja u periodu
od sredine 18. vijeka. Izuavajui ovu oblast ona primjeuje da se istorija ovog
aspekta pisanja ne vezuje iskljuivo za ene, ve ukazuje i na ono to njima nedostaje: da je istorija vezana, s jedne strane, onim dekorativnim, sa svojim tradicionalnim konotacijama enstvenosti i propadanja a, sa druge strane, onim
svakodnevnim, ija je jednolinost ukorijenjena u domu kao oblasti drutvenog
ivota kojom upravljaju ene.139
Oni koji su bili zainteresovani za pitanje kako je kategorija roda poela
da dominira i predstavljanjem i svijetom koji se predstavlja, slijedile su, paradoksalno, kulturno-istorijske pretpostavke Miela Fukoa. Iako nije bio zainteresovan za rod, Fuko je djelovao prema principu da jedina istinita kulturna istorija jeste istorija kategorija koja klasifikuje ljude i odreuje njihova mjesta pa tako i
njihove mogunosti za interakciju u ogromnom diferencijalnom sistemu koji, s
vremena na vrijeme, preureuje ivot, poto se njegove kategorije kreu, sjedinjuju i dijele iznutra. Feministkinje su koristile pojam istorije da bi objasnile kako su se kategorije mukog i enskog sjedinjavale iz ranijih kulturnih materijala i
postajale sredstvo za potiskivanje vrednovanja na osnovu krvne pripadnosti i naslijeenog bogatstva i njihovog zamjenjivanja uroenim sposobnostima miljenja i saosjeanja. Romani kao to su Riardsonova Pamela, Gordost i predrasuda
Dejn Ostin, Orkanski visovi Emili Bronte, Dejn Ejr arlot Bronte i drugi, sumiraju ovaj istorijski proces prije opisivanja idealnog doma o kojem se pie nadugako i nairoko na nekoliko stotina strana i koji slui kao mamac za itaoca. Kulturna transformacija od svijeta podijeljenog na aristokratiju i obini narod prema svijetu podijeljenom na mukarce i ene, dospjela je na prvo mjesto. Samo
kada su vjerovali u tako podijeljen svijet pismeni ljudi su mogli da se pronau u
tim kategorijama, da se vjenavaju, prireuju zabave, troe novac i da se reprodukuju. Kada su vjerovale u tako podijeljen svijet, ene su, takoe, mogle da ire
granice svog domena i da smiljaju naine za uestvovanje u intelektualnom i
politikom ivotu svog naroda.140
Proces odbacivanja pretpostavke da je feministika knjievna teorija postojala da bi kompenzovala nedostatak novca i poloaja kod ena time to e im
138
Ibid., p. 45.
Naomi Schor, Reading in Detail: Aesthetics and the Feminine (London: Methuen, 1987), p. 4.
140
Pogledati u Deirdre David, Intellectual Women and Victorian Patriarchy (Ithaca: Cornell
University Press, 1987); i Ride Britannia: Women, Empire, and Victorian Writing (Ithaca: Cornell
139
191
dati pravo glasa stigao je u presudnom trenutku u Nevoljama sa rodom koju je
napisala Dudit Batler.141 Nalazei inspiraciju u kasnijim djelima aka Lakana, Batler pretvara sticanje enskog identiteta u negativan proces: bez obzira na bioloki pol, jedna osoba nastaje kao mjeavina razliitih mogunosti i stie svoj pol
time to taj pojedinac odbacuje enske osobine (i postaje mukarac) ili muke
osobine (i postaje ena). Drugim rijeima, ono to jednoj osobi nedostaje na
odreen nain joj odreuje identitet. To nije prosto dogaaj koji se deava samo
jedanput, tvrdi Batler, ve proces koji smo primorani da ponavljamo tokom cijelog ivota. Budui da je vie zainteresovana za izmiljene identitete koje preuzimamo nego za pitanje kako se fikcija sama po sebi uklapa u ovaj proces, ovo djelo Batler ipak je imalo dubok uticaj na izuavanja romana. Umjesto razmatranja
pitanja kako lik raste i razvija se, knjievni kritiari su mogli da trae elemente
koji se ponavljaju i precizan oblik nedostatka koji neminovno onemoguava da
se izvre tana ponavljanja. Hajde da razmotrimo ta je ova druga generacija feministike misli pod jakim uticajem francuskog poststrukturalizma uinila u
pogledu italakih modela koje su ustanovile Gilbert i Gubar.
Kada su feministkinje poele da smatraju enstvenost konceptom ili stanjem koje dobija znaenje time to je lieno mukosti, one su izvrile napad na
fundamentalnu pretpostavku feministike knjievne teorije da su razlike meu
polovima koje se ispoljavaju u prozi nastale iz biolokih razlika, podjele rada koja
podrava takve razlike ili predrasuda koje ograniavaju mogunosti jednog pola
na raun onog drugog. Ovo je naroito vailo za one feministkinje koje su radile
na romanu. Umjesto da tumae osobine, mogunosti i ogranienja koje proza
pripisuje enama kao odraz ili efekat stvarnog nedostatka njihovog ekonomskog
i politikog autoriteta, feministkinje koje su bile pod uticajem poststrukturalizma
tumaile su prozu kao jedan, ako ne i glavni, uzrok enske vezanosti za dom i
radnje koje su usko vezane za majinstvo. Ako je, na primjer, kako predlae dekonstrukcija, mukost tekstualno zavisna od nedostatka enstvenosti iz toga slijedi da bi mukarac trebalo da se osjea ugroenim od strane ena koje ispoljavaju muke oblike moi ili od mukaraca koji se epure znacima enstvenosti.142
Njihov viak je njegov nedostatak. Odatle proistie neprijateljska reakcija na politiki agresivne feministkinje 60-ih i 70-ih godina 19. vijeka143 kao i na novu e-
141
Judith Butler, Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity (New York and London:
Routledge, 1990).
142
Pogledati u Eve Kosofsky Sedgwick, Between Men: English Literature and Male Homosocial
Desire (New York: Columbia University Press, 1985).
143
Pogledati u Elaine Showalter, The Female Malady: Women, Madness, and English Culture,
1830-1980 (New York: Penguin, 1987); i Denise Riley, Am I That Name?: Feminism and the
Category of Women in History (Minneapolis: Minnesota University Press, 1988).

nu koja se javila krajem 19. vijeka.144 Dalje, ako itav aparat roda prethodi samom tijelu, onda ne postoji tijelo koje ne bi bilo obiljeeno kulturom u kojoj je
roeno. Kada im se jednom da takav prioritet u odnosu na odgovarajui istorijski
kontekst, romanima vie ne nedostaje istorijska materija ve mogu da poslue
kao primarna dokumenta za jednu novu vrstu istorije.
Kulturno uzdizanje
Kada itamo jedan roman, volimo da vjerujemo kako on oponaa stvarni
ivot pa se tako izgubimo u prii izmiljenog lika. Ali ako pisanje ima prioritet u
odnosu na bie i odreuje na identitet do onog nivoa koji nam sugerie poststrukturalizam, onda smo mi sami glavni likovi neke proze koji prevazilaze svoj
nedostatak i pronalaze ili ne uspijevaju da pronau zadovoljavajue mjesto u
datom drutvenom poretku. Upravo zbog toga itamo romane na tradicionalni
nain i smatramo da su neki od njih vjerni stvarnom ivotu. Knjievna kritika je
odavno sklona da na roman gleda kao na efekat ili reakciju na takve istorijske
dogaaje kakav je prevrat od Torijevaca do Vigovaca, uspon profesionalnih klasa, pad carstva, Veliki ratovi, Velika depresija, imigracija iz kolonija ili globalizacija. Romani reaguju i biljee ovakve promjene, na isti nain na koji se dom mora
prilagoditi promjenama u nacionalnim i ekonomskim pitanjima ili na koji se ene
moraju suoiti sa promjenjivom sudbinom mukaraca. Ali ako pismeni lanovi
moderne kulture zapravo zamiljaju sebe kao romane i, ako su to inili makar u
posljednja dva vijeka, onda roman mora da utie na dogaaje. Ovo je pitanje domena. Tamo gdje politika dominira nad kulturom na primjer, u Njemakoj u ranom 20. vijeku145 ili u nekim kolonijama nakon sticanja nezavisnosti146 istorija
predstavlja muki posao a nacije, po svoj prilici, privlai elja da kompenzuju svoj
nedostatak bogatstva ili poloaja, to jest strah od enskog. Kada, s druge strane,
kultura ima superiorniji poloaj u odnosu na politiku, ona proima politiku liberalnom moralnou moderne fikcije. Kako objanjava Loren Berlant, javni ivot
postaje intiman, izbori zavise od toga kojem kandidatu nedostaju osobine dobrog oca, a nacija alje ljude u rat i smrt ako vjeruje da je dom srednje klase pod
144
Pogledati u Ann Ardis, New Women, New Novels: Feminism and Early Modernism (New
Brunswick: Rutgers University Press, 1990); i Sally Ledger, The New Woman: Fiction and Feminism
at the Fin de Siecle (Manchester: Manchester University Press, 1997.
145
Pogledati u Laura Frost, Sex Drives: Fantasies of Fascism in Literary: Modernism (Ithaca: Cornell
146
Pogledati u Rey Chow, The Politics of Admittance: Female Sexual Agency, Miscegenation, and
the Formation of Community in Franz Fanon, u Chow, Ethics after Idealism: Theory - Culture Ethnicity - Reading (Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press, 1998).
193
opsadom neprijatelja.147 U ovoj situaciji otkrivamo da glas zaista postaje oblik
moi u istoj mjeri kao ako ne i vie od bogatstva i poloaja.
Do ovog trenutka nijesam ukljuivala ameriki roman u priu o nainu
na koji su feministkinje doprinijele izuavanjima romana, a na ovom mjestu, ja
to moram uiniti. U mnogim pogledima se ove dvije prie odvijaju paralelno jedna sa drugom, ne samo zbog toga to se kritiari amerike knjievnosti nalaze
na engleskim univerzitetima, ve i zbog toga to je konverzacija preko Atlantika,
izmeu britanskih i amerikih feministkinja, bila vrlo uestala. U SAD je, meutim, pisanje fikcije, pa i pisanje uopte, bilo ak i u veem stepenu vezano za
proces stvaranja nacije nego to je to bio sluaj sa Britanijom pa je kultura manje razluiva od politike. Meu amerikanistima moramo pomenuti En Daglas i
njen termin feminizacija148 kojim se obiljeava alternativna tradicija u odnosu
na onu koju su inaugurisali puritanski osnivai i koja se zatim nastavila kroz
transcendentalizam sve do djela Natanijela Hotorna, Hermana Melvila, Marka
Tvena i Henrija Dejmsa. Romani koji su pripadali ovoj alternativnoj tradiciji,
kao, na primjer, ia Tomina koliba Harijet Bier Stouv, bili su vie popularni nego knjievni, vie sentimentalni nego politiki. Daglas je uspjela da pretvori ono
to je, prema njenom miljenju, predstavljalo nedostatak uroene tradicije amerike knjievnosti u nedostatak unutar same uroene tradicije, odnosno zamjenjivanje kulture politikom.
Bilo je potrebno isto toliko godina da feministkinje razmotre ovu tvrdnju
koliko im je bilo potrebno i da potisnu vjerovanje da korijeni britanskog romana
potiu od mukaraca. Ova druga generacija feministkinja pokuala je da kompenzuje nedostatak. Umjesto odricanja od metafizikih vrijednosti koje su postavili oevi, osnivai nacije, po rijeima Dejn Tompkins, uspon koji su doivjele ene romanopisci uticao je na emotivnu i duhovnu transformaciju politiki podijeljene kulture.149 Posmatrajui isti problem iz drugog ugla, Keti Dejvidson smatrala je da proza koju su napisale ene, koja je pisana za ene i o enama jeste superiornija u svom realizmu u poreenju sa naelnom amerikom knjievnou
tog perioda. Privatni i nefiktivni komentari iz tog vremena, objanjava ona,
ukazuju na bliskost izmeu sociologije rane amerike porodice i zapleta u
sentimentalnom romanu. 150 Ejmi Kaplan dodaje sutinsku kariku u lancu
alternativne tradicije amerike knjievnosti u svojoj studiji o realizmu kasnog 19.
147
Lauren Berlant, The Queen of America Goes to Washington City: Essays on Sex and Citizenship
(Durham: Duke University Press, 1997).
148
Ann Douglas, The Feminization of American Culture (New York: Avon Books, 1977)
149
Jane Tompkins, Sensational Designs: The Cultural Work of American Fiction, 1790-1860 (New
York: Oxford University Press, 1985).
150
Cathy N. Davidson, Revolution and the Word: The Rise of the Novel in America (New York:
Oxford University Press, 1986), p. 112.

vijeka, tradicije kojoj su, po njenom miljenju, spisateljke poput arlot Perkins
Gilman i Idit Vorton doprinijele na moda najinteresantniji nain.151
Uprkos svemu, tradicionalna teorija amerike knjievnosti kao neto to
su britanski emigranti iz 17. vijeka donijeli brodom u Novi svijet, nikada ne bi
mogla da objasni prozu koja je stvarana u Americi tokom 18. i ranog 19. vijeka.
Muka tradicija tumaenja amerike knjievnosti napravila je nagli skok iz vremena puritanskih oeva osnivaa nacije u romane kakvi su bili oni koje je pisao
Dejms Fenimor Kuper, prepustivi kritiarima da, u razmaku izmeu 1720. i
1820., oajniki tragaju za primjerima ozbiljnih knjievnih djela. Tek devedesetih
godina 20. vijeka nova generacija kritiara se prihvatila pretvaranja onoga to je
predstavljalo nedostatak knjievnosti i prazninu u tradiciji pripovjedanja u doba
bogatog knjievnog stvaralatva. Prema novoj generaciji kritiara, 18. vijek je zabiljeio porast osjeajnosti u romanima koji su bili raeni po britanskom uzoru i
proeti amerikim uvjerenjem da se pojedinac procjenjuje prema odreenim
osobinama slobodne subjektivnosti.152 irli Semjuels, Dulija Stern i Elizabet
Barns su se suprotstavile miljenju da je nova nacionalna kultura proizvod muke tradicije.153 Zainteresovani za slinosti izmeu ovog miljenja i uspjeha koji
su postigle feministkinje u prekidanju rasprave o porijeklu britanskog romana,
Lenard Tenenhaus i ja smo pokuali da na slian nain preispitamo vladajuu
teoriju prema kojoj amerika knjievnost zapoinje sa puritanskim oevima osnivaima.154
Zato pretpostavljati da se anglo-amerika kultura naroito u pogledu
romana kretala samo u jednom smjeru, od Evrope prema Sjevernoj Americi?
Zar nije isto tako mogue da se neto dogodilo sa engleskom knjievnou kada
se ona reprodukovala u kolonijama koje su, potom, mijenjale nain djelovanja u
samoj Britaniji? Tokom perioda kada su romani opinjavali britanske itaoce, kolonijalni pisci su pisali prie o Engleskinjama koje su hvatali ameriki Indijanci i
vraali ih nazad preko Atlantika. Bez sumnje upravo zato to su ove povijesti esto pisale upravo ene, u formi koja je esto podsjeala na Riardsonove romane
u pismima, Tenenhaus i ja smo primijetili neobinu slinost izmeu ovih razvuenih pripovjesti o usamljenom bolu ena koje su oteli paganski divljaci i emocionalnog uzbuenja o kojem priaju junakinje koje su se nalazile u osjeajnom
151
Amy Kaplan, The Social Construction of American Realism (Chicago: University of Chicago Press,
1988).
152
Pogledati u Gillian Brown, Domestic Individualism: Imagining Self in Nineteenth-Century
America (Berkeley: University of California Press, 1990).
153
Shirley Samuels, The Culture of Sentiment: Race, Gender, and Sentimentality in NineteenthCentury America (New York: Oxford University Press, 1991); Julia Sterne, The Plight of Feeling:
Sympathy and Dissent in the Early American Novel (Chicago: University of Chicago Press, 1997);
and Elizabeth Barnes, States of Sympathy: Seduction and Democracy in the American Novel (New
York: Columbia University Press, 1997).
154
Nancy Armstrong i Leonard Tennenhouse, The Imaginary Puritan: Literature, Intellectual Labor,
and the History of Personal Life (Berkeley: University of California Press, 1991).
195
zatoenitvu zbog spletkarenja britanskih sladostrasnika. Primijetili smo, ipak, da
su neke od ovih pripovjesti o zarobljenitvu prethodile svojim sentimentalnim
engleskim dvojnicima ak za nekoliko decenija, to ukazuje ne samo na to da je
engleski roman moda nastao u kolonijalnoj Americi ve i da je, shodno tome,
tamo nastao i ameriki roman.
Ako povjerujemo da amerika proza zapoinje pripovijestima o zatoenitvu iz 17. vijeka, dobiemo jednu mnogo drugaiju sliku ove tradicije. Romani
kakvi su Mo saosjeanja Viljema Hil Brauna, Koketa Hane Vebster Foster i arlot Templ Suzan Rouson stvaraju direktnu vezu izmeu najranijih kolonijalnih
pripovijesti o zatoenitvu i sentimentalne proze 19. vijeka. Kao to je bio sluaj i
sa britanskim romanom, veliki broj ovih pisaca koji su nekada inili kimu jedne
isto muke tradicije sada su uspjeli da budu obuhvaeni jednom mnogo trajnijom i opsenijom tradicijom koja je pokuavala, dok u nekim sluajevima oito
nije uspijevala da zamisli pripovijest u porodinom smislu. Hotornova djela,
Skarletno slovo i Kua sedam zabata, pripadaju takvoj tradiciji kao i Melvilovi
Mobi Dik i Pjer, zatim Pad kue Aer Edgara Alana Poa i veina djela Henrija Dejmsa. Radikalnom promjenom u rodnom i generikom principu koji odreuje glavni trend ili kanon amerike proze, postaje primjetna superiornost kulturnog
uzdizanja, u odnosu na politiki i ekonomski domen, kao neka vrstu arobnog sastojka koji neki lik mora da stekne da bi dobio zadovoljavajui poloaj u drutvenom poretku. Romani kakvi su Sestra Keri Tiodora Drajzera ili Kua veselja Idit
Vorton zaista se mogu smatrati pripovjedakim djelima koja uzdiu kulturu nad
tradicionalno mukim oblicima autoriteta. U ovom smislu je odnos izmeu feminizma i amerike fikcije slijedio skoro istovjetan put kao to je sluaj sa odnosom
izmeu feminizma i britanske proze: od retorike iskljuivanja, preko otkrivanja
jedne izolovane manjinske tradicije, do njenog izmjetanja i ukljuivanja u dominantnu tradiciju.
Borba za kulturni kapital
Kako bi odgovorila na pitanja sa kojima se danas suoava feminizam,
moram skrenuti panju na feministiku opsjednutost rasom u amerikoj prozi155
i slinu brigu u pogledu klasne pripadnosti u britanskoj prozi.156 Sa Gilbert i Gubar feministkinje zapoinju da naglaavaju kontrast izmeu Dejn Ejr i njene
ohole suparnice, Blan Ingrem i, istovremeno, poriu radikalnu nepovezanost
izmeu glavne junakinje i Berte Mejson, luakinje na tavanu. U ovoj identifikaciji
ima dosta ironije s obzirom na to da i Blan i Berta potiu iz klase zemljoposjednika i uestvuje u razmjeni ena koja slui ouvanju klasne iskljuivosti i njenog
155
Pogledati u Toni Morrison, Playing in the Dark: Whiteness and the Literary Imagination (New
York: Vintage, 1991).
156
Pogledati u Pam Morris, Literature and Feminism: An Introduction (Oxford: Blackwell, 1993).

bogatstva. Na ovaj poriv za proirenjem kategorije ena na drutvenoj ljestvici
moemo gledati kao na izraz feministike elje za proirenjem sopstvenog temelja. Osim toga, ova elja se moe ispoljiti kao nain za potiskivanje rasnih razlika
u amerikom romanu. Kao to je Dejn Ejr u slubi feministkinja koje se bave britanskom prozom,157 Stouvina ia Tomina koliba nudi povlaeno mjesto za proirenje temelja feministike identifikacije u amerikoj prozi jer feministkinje nalaze da se u odnosu izmeu Eve i Topsi ili Topsi i tetke Ofelije ogleda neka vrsta
povezanosti izmeu bijelih i crnih ena. Tenja da se proiri kategorija ene u
bilo kojem od ta dva smjera predstavlja nasljee koje se protee i na moju generaciju feministkinja koje pretpostavlja da je rod oblik klase ili rase. Postalo je vrlo
uobiajeno da kritiari kau kako proza prilagoava klasne i rasne razlike pruajui opiran opis klasno odreene definicije ene, jedan normativni model
aneo u kui u Engleskoj i kult prave enskosti u SAD u odnosu na koje su
ene koje pripadaju drugim grupama uvijek, zbog onoga to im nedostaje, u
podreenom poloaju. Prema rijeima Madhu Dubei, pojava koje odreuje lik
crnkinje u romanu kao nesavren, oliena je ne u vidu crnog mukarca ve u vidu
bjelkinje158.
Dogaaji u ivotu jedne ropinje, autorke Harijet Dejkobs, zamijenili su
ia Tominu kolibu na mjestu sredinjeg amerikog teksta u feministikom kanonu jer ga je crni feminizam koristio za identifikaciju implicitnih rasistikih
ogranienja koja je bjelaki feminizam nametnuo kategoriji ene. Hejzel Karbi
istie da autobiografsko pripovijedanje Dejkobs odbacuje konvencionalne enske atribute kakvi su pokornost i pasivnost kada se junakinja suoi sa neizbjenim silovanjem, i podrava prkosni duh koji karakterie svaki njen susret sa
svojim gospodarem.159 Seidija Hartmen tvrdi da iskazivanje pozitivnim terminima onoga to je, prema enskim bjelakim standardima, predstavljalo nedostatak, nije ba tako lako. Hartman pokazuje kako Dejkobs mora da opie svoj ivot robinje takvim pojmovima koji istovremeno potvruju razliku izmeu situacije u kojoj se ona nalazila i one u kojoj se nalazila bijela junakinja i bori se sa kulturnom logikom koja je smatra nesavrenom prema takvom standardu: Uspjeh
Dogaaja nije prosto u predstavljanju seksualnog nasilja kao normalne pojave
ve i u naporu da se prikae neto blisko slobodi u tom kontekstu.160
157
Mary Poovey na dobar nain objanjava kako je lik dadilje posluio kao topos za feministika
izuavanja u studiji koju je naslovila Uneven Developments: The Ideological Work of Gender in
Mid-Victorian England (Chicago: University of Chicago Press, 1988).
158
Madhu Dubey, Black Women Novelists and the Nationalist Aesthetic (Bloomington: Indiana
University Press, 1994), p. 39.
159
Hazel Carby, Reconstructing Womanhood: The Emergence of the Afro-American Woman
Novelist (New York and Oxford: Oxford University Press, 1987), p. 56.
160
Saidiya V. Hartman, Scenes of Subjections: Terror, Slavery, and Self-Making in NineteenethCentury America (New York: Oxford University Press, 1997), p. 105.
197
Pratei englesku prozu 19. vijeka, primjeujemo da Kora Kaplan dolazi
do slinog zakljuka u pogledu klasne podjele: znaenje klase organizuje i odreuje podijeljenu predstavu o dobrim i loim enama161. Bavei se fikcijom radnike klase u ranom 20. vijeku, Pamela Foks se nadovezuje na tvrdnje Kaplan
kako bi objasnila injenicu da ene iz razliitih klasa razliito reaguju na podijeljenu predstavu o enama. Foks objanjava da je u veini sluajeva, ena iz srednje klase bila ta koja je osjeala svakodnevna ogranienja romantinih pravila
ponaanja (i bunila se protiv njih). Uglavnom je njihovo vlastito kulturno iskustvo
uskraivalo enama iz radnike klase pristup tim pravilima. U skladu s tim, u
autobiografskim djelima ene iz radnike klase ovog vremena je podlonost romantinoj ideologiji dovoena u vezu sa krivicom, opasnou i osjeajem uzbuenja kao i iskrenog prezira162. Idealna ena glavne struje viktorijanske proze je
u prozi radnike klase izgubila svaki oslonac koji bi mogla da ima u prirodi i bila
razotkrivena zajedljivo ili ironino kao fantazija o enskosti, kao tip otro
ogranien klasom ije interese predstavlja.
Feminizam je preusmjerio objekat knjievno-kritike analize sa pola
autora na rod samog teksta i na kulturni domen u kojem taj tekst nudi kompenzaciju za nedostatak politikog autoriteta. Postupajui tako feminizam je, paradoksalno, omoguio razliitim grupama, drugaijim od sebe, da prisvajaju taj
nedostatak kao svoj vlastiti. Tokom devedesetih godina 20. vijeka homoseksualci, crnkinje, azijski Amerikanci, ikanosi, da pomenemo samo neke, poeli su
govoriti o feminizmu skoro isto to je Barbara Donson rekla o kritiarima sa
Jejla, odnosno da prenoenje linosti na retorike entitete omoguava feministikim teoretiarima da zahtijevaju oblik univerzalnosti za koji se moe rei da
je svojstven samom jeziku (World of Difference, p. 45). injenica da se svi mi, i
mukarci i ene, otjelovljujemo ovakvim prenoenjem ne prua objanjenje zato samoodricanje i nesigurnost koji na ovaj nain nastaju dozvoljavaju Barbari
Donson ili Dudit Batler da postignu takav autoritet i istaknutost dok je samoodricanje i nesigurnost ,,homoseksualaca i obojenih ljudi bilo dio onoga to je
uvrstilo njihov nedostatak autoriteta i istaknutosti (p. 45). Gajatri Spivak izjednaava otjelovljenje pojedinanog knjievnog djela sa sauenitvom koje ispoljava Dejn Ejr u procesu stvaranja due koji modernoj zapadnjakoj linosti
osigurava univerzalni status i gui i samo postojanje podreenih grupa stanovnitva kao subjekata; kao to Berta Mejson, potinjeni subjekt, ne moe da
govori163.
161
Cora Kaplan, Sea Changes: Culture and Feminism (London: Verso, 1986), p. 11.
Fox, Pamela, Class Fictions: Shame and Resistance in the British Working-Class Novel, 18901945 (Durham: Duke University Press, 1994), p. 149.
163
Gayatri Chakravorty Spivak, Three Womens Texts and a Critique of Imperialism. Critical
Inquiry (1985), pp. 243-61; and Can the Subaltern Speak? in Cary Nelson and Louis Grossberg,
eds., Marxism and the Interpretation of Culture (Urbana: University of Illinois Press, 1988), pp.
271-313.
162

Bertold ene dopunjava definiciju otjelovljenja koju je dala Donson
govorei o procesu kojim stiemo identitet u jeziku kao o glumljenju uloge. Ovo
je njegov nain da iskae svoje uvjerenje da muko pisanje ne ini neki bog zna
kako veliki uspjeh, kakvim ga predstavljaju feministkinje, ve neku vrstu retorikog podviga koji ima vie slinosti nego razlika sa feministikim. Individualna glumljenja uloge mukosti, objanjava on, su opasna, tragino nesigurna i na kraju
dovode do stvaranja jedne opasne linosti koja, umjesto da doprinese mukoj potrazi za autonomnim samopotvrivanjem, otro je sputava.164 Rej ou proiruje
obje tvrdnje odbacujui feministike pristupe za koje je pojava 'ene' prvobitni
dogaaj u rajskom vrtu, a svaki pokuaj suprotstavljanja toj tvrdnji... treba da bude interpretiran kao grub napad na linost nevine rtve165. Ona prekorjeva one
feministkinje koje smatraju da ih je izdala nova generacija koja je kritikovala feminizam iz istih razloga iz kojih je Donson osuivala jelske kritiare.
Prema ocjeni ou takve feministkinje stare kole smatraju da je kategorija ena zatvorena kategorija i vjeruju da je njihov posao da brane tu kategoriju
od napada koji spolja otkrivaju njihova ogranienja (postkolonijalni feminizam) ili
koji razbijaju njihovo jedinstvo iznutra (rasno ili etniki odreeni feminizam).
Umjesto ogorenog feminizma, ona eli jedan drugaiji feminizam koji razumije
fundamentalno otvorenu, u stvari beskrajnu, priu o pojavi 'ene' u sred nejednakih, multietnikih reprezentativnih radnji (The Protestant Ethnic, p. 182). Biti
na strani jedne takve otvorenosti prema drugima nije isto to i predvidjeti uspjeno prilagoavanje kategorije ena kako bi se u nju uvrstio to vei broj razlika
meu enama, kao da jedna takva apstrakcija nije zahtijevala neki vid iskljuivanja
koji ju je prvobitno definisao. Naprotiv, feminizam je uveden u doba otvorenosti u
kojem prihvatanje novih grupa u kategoriju ena omoguava razbijanje te kategorije iznutra i uva manjinski status onih koji joj pristupaju kao novi lanovi. Vendi Braun jednostavno kae: Ba kada je jedan ljubazni liberalni diskurs (da ne
pominjem ispravni ljeviarski) prestao da govori o nama kao o lezbijkama, pederima, obojenim djevojkama ili domorocima, mi smo sami poeli sebe da nazivamo
tako.166 Pa zato se onda grupe dre onih kategorija za koje tvrde da nemaju
moi ako te iste grupe ele da steknu mo? Zato ne bismo postali jedno sa onim
univerzalno ljudskim, sa onim mi, bez ikakve kvalifikacije?
164
Berthold Schoene-Harwood, Writing Men: Literary Masculinities from Frankenstein to the New
Man (Edinburgh: Edinburgh University Press, 2000), p. 4.
165
Rey Chow, The Protestant Ethnic and the Spirit of Capitalism (New York: Columbia University
Press, 2002), p. 182.
166
Wendy Brown, States of Injury: Power and Freedom in Late Modernity (Princeton: Princeton
199
Ljubav prema nedostatku
Kada je feminizam nainio svoj poetni potez razotkrivi injenicu da je
knjievna tradicija, kakvom je definiu britanski i ameriki akademici, iskljuivala
dobar dio proze, pogotovo one koja su napisale ene, malo njih je znalo da je
mnogo vie toga bilo u igri od kulturnog kapitala ena u akademskoj sredini. Feministika knjievna teorija bila je koristan dio onoga to e postati uspjean
dvadesetogodinji napor da se povea zastupljenost ena u akademiji i da se one
uzdignu sa relativno servilnog poloaja koji su nekada nesrazmjerno zauzimale
na britanskim i amerikim univezitetima. Ako su feministkinje u akademskoj sredini osjeale iskrenu povezanost sa enama uopte one su ispoljavale naroito
zanimanje za ono to je predstavljalo opti interes za enu. Da bi generalizovao svoje pristalice, feminizam usvaja drugaije retoriko obiljeje koje e
odrediti prirodu i ogranienja njegovog uspjeha. Na vie mjesta u ovom eseju
osvrnula sam se na nedostatak bilo da se on odnosi na ene, na pisanje, ili na
domen enstvenog. Objasnila sam kako je feminizam, najprije, izvrnuo naopake
enski nedostatak ekonomske i politike kontrole nad sopstvenim ivotima, tako
da nedostatak povlaenosti mukarca u njihovom biu, u knjizi ili u domu, prerasta u zasienost jednom nasilnikom moi u onom drugom, dominantnom biu. Takoe sam pokazala kako je feminizam, definiui ovako svog tlaitelja, na
svojstven nain transformisao ovaj nedostatak politike ili muke moi u viak
moi na nivou glasa: Moram da govorim, uzvikuje Dejn Ejr, upuujui drhtaje
uivanja nesputanog prezira generacijama italaca: ,,estoko su me gazili i
moram se okrenuti: ali kako? Otkud mi snaga da se svetim svom suparniku?
Skupila sam sve svoje snage i usmjerila ih u ovu glupu reenicu.167
Ovom monom kombinacijom retorikih obiljeja potvrivanjem nedostatka stvorenog u jednom biu pokoravanjem drugom, nedostatka koji, na
kraju, opravdava viak na strani rtve u obliku govora feminizam je zapeatio
sopstvenu sudbinu. Da bi se odvojio od oblika moi koji se odraava, na primjer, u mukom kanonu proze, kriterijumima knjievnosti kao i onome vladarskom mi u knjievno-kritikom establimentu, nedostatak takvih osobina
upravo je definisao feminizam. Na paradoksalan nain i vjerovatno suprotno
oekivanjima, feminizam je zaista kompenzovao u velikoj mjeri nedostatak ekonomske i politike moi 1) prilagoavanjem forme romana kao osnove knjievnog domena ekvivalentne domu kao drutvenom domenu; 2) tvrdnjom da, u
okviru tog domena, kultura vodi ka novcu i moi a ne obrnuto; i 3) obuhvatajui
pod ensko okrilje muki kanon i obiaje itanja britanske i amerike proze. Treba da dodam da se ova dijalektina veza izmeu feminizma i italake tradicije u
oblasti prouavanja romana reprodukovala i izvan oblasti izuavanja romana,
odnosno u poeziji i drami. Prouavanje proze, koje se nekada smatralo oblau
167
Charlotte Bronte, Jane Eyre (Oxford: Oxford University Press, 1975), p. 37.

knjievnih studija bez naroite vanosti, na ovaj nain je postalo sredite britanskih i amerikih knjievnih izuavanja.
Ako ono ime je feminizam doprinio izuavanju knjievnosti predstavlja
primjer odnosa manjinskih prema dominantnim kulturama, mogli bismo s pravom da se radujemo trenutku u kojem e ono periferno predstavljeno u etnikim, dijasporalnim i postkolonijalnim izuavanjima smijeniti liberalno jezgro
knjievnih izuavanja srednje klase. Ali, smatram da je tanija ona definicija feminizma prema kojoj on predstavlja izuzetak isto kao i katalizator i model jednog
niza takvih smjenjivanja. Preuzevi centralo mjesto u oblasti izuavanja romana,
feminizam je ne samo uspio da transformie tu oblast ve je transformisao i
vrstu moi koja dominira u toj oblasti. Usled toga je kultura poela da govori isto
tako glasno i mono, ako ne i monije od novca ili drutvenog poloaja. Pored
toga, u svom naporu da obezvrijedi knjievnu tradiciju koja je insistirala na tome
da je dominacija vladajue klase mukaraca neto to je prirodno, poeljno, potrebno i ispravno, feminizam je naglaavao da kultura govori najglasnije kada govori sa periferije.
Premjetajui kulturnu mo na periferiju i suoivi je s ekonomskom i politikom moi, feminizam se oslobodio kontradiktorne situacije koja je primoravala
enu da se obrati mukim oblicima vlasti kako bi iznijela svoje primjedbe na te iste
oblike vlasti. Postupajui na taj nain, feminizam je izbjegao zamku jedne kontradiktornosti da bi se, ipak, direktno naao u drugoj. Feminizam je otkrio da je ustupanje poloaja autsajdera drugim iskljuenim grupama znailo praktino isto to i
odricanje od osnovne kategorije (ena) koja je ozakonila glas bijelih ena iz
srednje klase. U isto vrijeme feminizam otkriva da, ukoliko neko polae pravo na
poloaj autsajdera odmah poslije uspjenog napada na univerzalnost subjekta bijelog mukarca, onda taj neko rizikuje da poe putem tog subjekta.168 Kulturna
vlast ne ostaje dugo decentralizovana, ako to uopte jeste u nekom trenutku,
ona neminovno formira nove centre. Uzimajui u ruke takvu vlast, naroito u ime
onih kojima je oduzeto pravo glasa, feminizam je istovremeno crpio vlast iz tradicionalno enskog nedostatka ekonomske i politike moi i dao tu mo onim grupama koje nijesu imale sredstava da bi mogle da zastupaju sebe. Bilo kako bilo,
budunost feminizma lei u prilagoavanju njegovih karakteristinih retorikih
strategija to e initi one grupe koje e nastaviti da ispituju tradiciju romana,
ukljuujui i onu tradiciju koju sada ini feminizam.
Prevela: Sanja etkovi

168
Rey Chow izraava prijekor prema stavu Suzan Gubar: ,,Uprkos tome to je postao dominantan.
. . bijeli feminizam, na nain na koji ga izraava Gubar, ostaje pozicioniran kao kultura u stalnom
odbrambenom stavu (The Protestant Ethnic, p. 181).
201
UPUTSTVO AUTORIMA
Potovani autori,
Prilikom pisanja i predaje rada molimo da se rukovodite sljedeim
uputstvima:
Radovi se predaju u elektronskoj formi u Word formatu, na adresu
foliaredakcija@gmail.com.
Obim lanka treba da bude ogranien do maksimalno 7000 rijei ukljuujui naslov, vae ime i prezime, naziv institucije, spisak bibliografskih
referenci, apstrakte na 2 jezika, naslov na jeziku prevoda apstrakta i
kljune rijei na oba jezika.
Na poetku rada daje se apstrakt (do 300 rijei) i do 10 kljunih rijei
na jeziku na kojem je pisan rad. Isti podaci ispisuju se na kraju teksta
na jednom od svjetskih jezika (engleskom, njemakom, francuskom,
ruskom, italijanskom).
Kada je u pitanju formatiranje teksta, molimo poaljite rad u formatu
B5, odnosno 6.9'' x 8.9'' ili 176 x 250 mm. Ukoliko se koristite slikama
ili tabelama, vodite rauna da se uklope u isti format.
Grafike sadraje molimo ne slati zasebno, ve ih ukljuiti u tekst kao
integrisanu sliku.
Cijeli tekst treba da bude ureen bez proreda. Vrsta slova je Calibri 11.
Dalje formatiranje teksta svedite na minimum ili se korisitite jednostavnom opcijom Normal koju nudi Word program (ukljuujui naslove i podnaslove).
Podnaslovi treba da budu odvojeni jednim redom od prethodnog
teksta, napisani poucrnim fontom (boldovani) i navedeni prema
konvencijama jezika na kojem je napisan rad.
Isticanje u tekstu vri se iskljuivo upotrebom kurziva (italics), a nikako
polucrnim (boldovanim) fontom, navodnicima, podvlaenjem,
s p a c i o n i r a n j e m, verzalom (ALL CAPS) i slino.
Koristite navodnike odreene normom jezika na kome je napisan rad.
Molimo da u radu ne mijeate razliite tipove navodnika. Najee se
upotrebljavaju dupli navodnici, dok se polunavodnici ('m') koriste
jedino unutar navodnika.
Citat koji je dui od tri reda vaeg kucanog teksta upiite kao posebni
pasus, uvuen i odvojen jednim praznim redom od prethodnog teksta
i teksta koji slijedi. U tom sluaju ne koriste se navodnici.

Izostavljanje originalnog teksta unutar citata, odnosno elipsa, oznaava se sa tri take unutar uglastih zagrada [].
Iako to va kompjuterski program ponekad ne radi, molimo vas da
pravite razliku izmeu crte ( ), koja razdvaja dva dijela reenice i
crtice ( - ) koja spaja dvije rijei.
Bibliografske reference navoditi po MLA obrascu (MLA Citation Style).
Detaljnije uputstvo nalazi se na adresi www.folia.ac.me.
Ureivaki odbor
203
INSTRUCTIONS FOR CONTRIBUTORS

Dear authors,
While writing and preparing your papers for submission, please
respect the following instructions:
Submit your papers electronically in Word format, to the
following address: foliaredakcija@gmail.com
The length of your work must not exceed 7000 words,
including the title, your name and the name of your institution,
the list of references, two abstracts (in 2 languages) and key
words.
An Abstract (up to 300 words) and up to 10 key words should
precede the paper and be in the language in which the paper is
written. Translate the same information in one of the world
languages (English, German, French, Russian, Italian) and
repeat it at the end of the text.
Formatting of text, pelase make sure it fits into the B5, that is
6.9'' x 8.9'' or 176 x 250 mm format of the journal.
The whole text should be single-spaced. The preferable font is
Calibri 11.
Further formatting should be minimal (including titles and
subtitles), please use the option Normal your Word provides
under the title Style.
Subtitles should be separated by one empty line from the text
preceding it, and by one empty line from the text following it.
They should be written in bold letters and should respect the
norm of the language of the paper.
Graphics, tables, illustrations, pictures should not be sent
separately but as part of the papers and as integral images,
making sure they fit into the B5, 176x250mm, format of the
journal.
Emphasis is provided exclusively by the use of italics, and NOT
by bold letters, double quotation marks, single quotation
marks, or underlining, s p a c i n g, ALL CAPS, etc.
Use quotations marks consistently and as required by the
norms of the language in which the paper is written. In most of
cases those are double quotations marks ( ). Use single
quotations marks (m) only within quotations.

Quotations longer than three lines of your typed paper should
be inserted as a separate paragraph and separated by one
empty line from the text preceding it and the text following it.
When these quotations (paragraphs) are inserted like this do
not use quotation marks.
Avoiding parts of original text within quotation, or ellipses,
should be marked by the following sign: [].
Do not confuse dash ( ), which separates two parts of
sentence, with hyphen ( - ), which connects two words.
Use MLA citation style for bibliographical references.
For more details please visit www.folia.ac.me.
Board of Editors

Molbe U CG

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Molbe U CG

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

FOLIA LINGUISTICA ET LITTERARIA:

ASOPIS ZA NAUKU O JEZIKU I

Institut za jezik i knjievnost

FOLIA LINGUISTICA ET LITTERARIA: asopis za nauku o jeziku i knjievnosti

Grafiki dizajn / Graphic Design: Biljana ivkovi, Studio Mouse

SADRAJ / TABLE OF CONTENTS

Nauka o jeziku / Language Studies

Razliiti struni prilozi /Miscellaneous

UPUTSTVO AUTORIMA .....................................................................................201

Nauka o jeziku / Language Studies

ABOUT BELIEF SENTENCES AND BELIEF CONTEXTS:

8 Journal of Language and Literary Studies

10 Journal of Language and Literary Studies

the inconsistency version the sentences Pierre believes that

the contradiction version: we may conclude that Pierre does not

Kripke provides a several plausible principles, namely the disquotational

12 Journal of Language and Literary Studies

14 Journal of Language and Literary Studies

16 Journal of Language and Literary Studies

O REENICAMA VJEROVANJA I KONTEKSTIMA VJEROVANJA:

FORME UTIVOSTI U OKVIRU GOVORNOG INA MOLBE U

Apstrakt: Pitanje utivosti u jeziku jedno je od najaktuelnijih u jezikim izuavanjima

18 Journal of Language and Literary Studies

Istraivanja sprovedena na engleskom govornom podruju, Crnoj Gori i

Na engleskom jeziku: FTA (face threatening act) - prim.aut.

20 Journal of Language and Literary Studies

22 Journal of Language and Literary Studies

Dobijeni rezultat pokazuje da se najvei broj ispitanika (36%) opredijelio

Dobijeni rezultat pokazuje da se neto vie od ukupnog broja ispitanika

24 Journal of Language and Literary Studies

Dobijeni rezultat govori da se najvei broj ispitanika (40% od ukupnog

Htjela/ htio bih

Rezultati do kojih smo doli prouavajui govorni in molbe u pisanoj

26 Journal of Language and Literary Studies

28 Journal of Language and Literary Studies

FORMS OF POLITENESS WITHIN THE SPEECH ACT OF REQUESTING REGARDING

ASSESSMENT IN THE EFL READING CLASSROOM

The Importance of Assessment in the EFL Classroom

30 Journal of Language and Literary Studies

Translated by M.M., the author of this paper.

32 Journal of Language and Literary Studies

Write a reflection on how you

TITLE OF THE TEXT:

Table 1: Example of the journal used in the study

As shown in Table 1, the journal consists of a set of questions the aim of

Analysis: The reflection moves beyond a simple description

34 Journal of Language and Literary Studies

As shown in Table 2, the criteria given in rubrics helped the teacher to

The Common European Framework of Reference for Languages: Learning, Teaching,

36 Journal of Language and Literary Studies

Reading comprehension posttest results

Figure 1: Post-test score average

Figure 2: Criterion of analysis scoring average

38 Journal of Language and Literary Studies

Figure 3: Criterion of interconnections scoring average

As illustrated in the graph, the average score for the criterion of

Figure 4: Criterion of self-criticism scoring average

Table 3: Correlation between post-test and rubrics results

According to table 3, we can conclude that on the sample of 25

40 Journal of Language and Literary Studies

42 Journal of Language and Literary Studies

Studije knjievnosti i kulture /

DUBITO ERGO SUM: MILTONS SATAN AS THE EMBODIMENT