Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
DE LA ZONA ALTA
Panixtlahuaca, Oaxaca
y otros pueblos
Segunda edicin, electrnica
DICCIONARIO CHATINO
DE LA ZONA ALTA
Panixtlahuaca, Oaxaca
y otros pueblos
Segunda edicin, electrnica
Recopiladores
Kitty Pride
Leslie Pride
Publicado por el
Instituto Lingistico de Verano, A.C.
2010
NDICE
Agradecimiento ............................................................................................... vii
Introduccin..................................................................................................... ix
Alfabeto chatino ............................................................................................... xi
Aclaraciones sobre la ortografa ...................................................................... xii
Estructura del artculo ......................................................................................xv
Abreviaturas ....................................................................................................xxi
Orden alfabtico............................................................................................xxiii
DICCIONARIO CHATINO - ESPAOL................................................................. 1
DICCIONARIO ESPAOL - CHATINO............................................................. 269
GRAMTICA CHATINA ................................................................................. 341
APNDICES Y BIBLIOGRAFA........................................................................ 427
A. FAUNA Y FLORA .............................................................................. 429
1. Mamferos ................................................................................. 429
2. Pjaros, aves ............................................................................. 430
3. Reptiles y anfibios ......................................................................434
4. Peces y animales acuticos........................................................ 436
5. Insectos y arcnidos .................................................................. 437
6. rboles, flores y otras plantas.....................................................442
B. INDUSTRIA TEXTIL CASERA ............................................................. 453
1. El telar ...................................................................................... 453
2. Tejidos del telar ........................................................................ 454
3. Otros textiles ............................................................................. 455
C. LAS PARTES DEL CUERPO HUMANO ............................................... 456
1. Cuerpo humano exterior......................................................... 456
2. El pie......................................................................................... 457
3. La mano .................................................................................... 457
4. Cuerpo humano interior ........................................................ 458
5. El esqueleto............................................................................... 459
6. La cabeza .................................................................................. 460
7. El ojo......................................................................................... 460
CH. OFICIALES DEL PUEBLO................................................................... 461
1. Autoridades municipales ........................................................... 461
2. Oficiales de la iglesia ................................................................ 461
D. NOMBRES PERSONALES.................................................................... 462
E. LA CASA............................................................................................. 465
1. Las casas propias........................................................................ 465
2. Construccin de una casa de adobe............................................ 466
F. INSTRUMENTOS MUSICALES ............................................................ 467
1. Instrumentos de cuerda.............................................................. 467
DICCIONARIO CHATINO
vi
AGRADECIMIENTO
vii
INTRODUCCIN
El idioma chatino se habla en los distritos de Juquila y Sola de Vega, del
estado de Oaxaca, y pertenece a la rama zapoteco-chatina de la familia de
lenguas otomangues. La palabra chatino es la forma latina de cha tan que
quiere decir: "palabras de voz baja".
La regin chatina tiene tres variantes distintas: la del municipio de
Zenzontepec, la de la zona baja de Tataltepec, y la de la zona alta. En el
Ethnologue (Grimes 2000: 314-315), aparecen las siguientes subdivisiones de la
zona alta:
La zona alta occidental (noroeste), que cuenta con tres municipios: San
Juan Quiahije, San Miguel Panixtlahuaca y Santiago Yaitepec, y incluye
los pueblos de Ixtapan, Tepenixtlahuaca, Ixpantepec y Amialtepec.
Nopala (sureste), con los pueblos de Santos Reyes Nopala, Santa Mara
Temaxcaltepec, Santa Mara Magdalena Tiltepec, Teotepec, Cerro del
Aire, Santiago Cuixtla, Atotonilco y San Gabriel Mixtepec.
ix
DICCIONARIO CHATINO
Am.
Ixp.
Ixt.
Juq.
Lach.
Nop.
Pan.
SJQ
Tem.
Teot.
Tep.
Tilt.
Yait.
Yol.
Zac.
k
l
ll
m
n
o
p
q
r
s
t
u
v
w
x
y
z
ska
biyo
Francisco
chin
ndaan
xne
Efrn
ngan
Hilario
si
jaa
ni
kanan
laxu
calle
mba
naan
nan
ko
piyaa
Quiahije
renten
ska
taa
yuu
centavo
wsiya
xaa
yaa
Lzaro
uno
caballo
Francisco
poco
elote
perro
Efrn
coco
Hilario
mariposa
petate
animal
plato
zopilote
calle
compadre
casa
comal
luna
papaya
Quiahije
zancudo
jcara
hermano
tierra
centavo
autoridad
luz
nopal
Lzaro
xi
1. El saltillo
El signo se usa para indicar un saltillo, o sea una pequea interrupcin de
la voz causada por el cierre de las cuerdas vocales. El saltillo funciona como las
otras consonantes y se puede encontrar en varias posiciones en la palabra:
taa
snan
fiesta
escaso
ni
te
animal
tela
2. La consonante x
La letra x indica el sonido que se usa para callar a un beb que llora. Es
algo as como la s, pero se pronuncia en la parte de la boca donde se pronuncia
la ch. Es el sonido de la x en las palabras Xola (el nombre de una avenida de la
ciudad de Mxico) y xole (guajolota):
xi
kuxe
dulce
mapache
xka
kixin
otro
hierba
afilado
largo rato
sku
skun
chapuln
animal domstico
yija
yijan
tartamudo
ao
kwitu
kwitun
gallina
abeja
xii
xiii
yu
yuu
l
tierra
ku
kuu
vestir
sucio
ti
tii
mecate
diez
ka
kaa
ser
nueve
kwa
kwaa
contar
sepulcro
loo
looo
con
corral
kwiya
kwiyaa
hongo
jabn
kwityin
kwityiin
piojo
ciego
ska
skaa
uno
azcar
verde
rojo
tl
tla
duro
bravo
jo
joo
curacin
santo
ti
tii
doliente
pobre
voy a baarme
vamos (contigo) a baarnos
ken
keen
mi cabeza
nuestras cabezas
kwuun
kwuuun
ensear
ensearemos
stin
stiin
mi padre
nuestros padres
xv
DICCIONARIO CHATINO
verbo
verbo intransitivo
verbo transitivo
verbo causativo
verbo pasivo
verbo recproco
verbo existencial
verbo copulativo
verbo de estado
xvi
kunan vi llorar
kwian vt 1. hacer 2. construir, fabricar
xitukwi v caus voltear
tya v pas hacerse, fabricarse, ser construido
xuun taa v rec pelear uno contra otro, luchar
tyiin v exist 1. vivir 2. estar 3. tener
ka v cop ser
sii ve no es, no fue
adverbio
ndla ve, adv pronto, rpido
tiin adv en paz, quieto, calmado
sustantivo
sustantivo comn
sustantivo posedo
pronombre
pronombre
pronombre relativo
pronombre posesivo
pronombre demostrativo
pronombre indefinido
na pron yo
nu pron rel que, quien, cual
wan pron pos suyo
nu kwa pron dem aqul, se
tukwin pron indef alguien, quin
adjetivo
adjetivo descriptivo
nmero - adjetivo determinativo
adjetivo indefinido
adjetivo posesivo
preposicin
lo prep en, encima
in prep de, a
conjuncin
laja nu conj mientras
kan cha conj por eso, de modo que
interjeccin
jajaan, ajan, jan interj s!, de vras!
jan interj Indica sorpresa o incredulidad.
xvii
partcula
ti part Forma corta de tiye pecho; estmago; corazn. Se usa en
verbos de sentimiento, emocin y pensamiento.
nu part 1. el, ese 2. Indica una persona o cosa en particular y
nominaliza un adjetivo; la palabra ms completa la expresin.
DICCIONARIO CHATINO
xviii
3) Despus del significado se cita una oracin que muestra el uso del vocablo con
una traduccin en espaol:
biye s 1. pilar Suwe a biye ndiya tuwa naan in ne kwa. En
frente de la casa de aquella persona hay pilares muy buenos.
2. pila de bautismo Seen nsuwi tyia ykwan lka biye. La pila del
bautismo es donde est el agua bendita.
4) Entre corchetes se cita la informacin lingstica que se considera necesaria
para la mejor comprensin del vocablo.
Los verbos se presentan en el futuro. Es necesario indicar los otros tiempos
tambin: el presente, el habitual, el pretrito y el gerundio. Algunos verbos
sealan tambin el modo imperativo, o la primera persona de singular del
futuro.
kati vt 1. mamar Tlyu a si ne kwa ti ngati. El hijo de esa
seora est muy grande y todava mama.
2. chupar Ntyi nu xuwe loo lapi cha suwe tyaan ran. Los nios
chupan la punta de sus lpices para que pinten bien. [pres.: ngati;
hab.: ntyi; pret.: yti; ger.: yti]
tyijin vi pasar, atravesar Nchka ti yu tyijin saan ti kwi seen
rijin ne kaa. Ellos quieren pasar el ro en el mismo lugar donde
pasaron ayer. [pres.: ndijin; hab.: ndyijin; pret.: rijin, mdijin;
ger.: tijin]
Entre los sustantivos, hay unos que se pueden convertir en posedos con la
adicin del prefijo s-:
kitan, katan s 1. la hamaca
2. el red [s. pos.: stan]
ykan s camisa, blusa [s. pos.: xkan]
Para las palabras compuestas se citan los elementos que las forman.
Algunas de estas etimologas reflejan el anlisis lingistica, y otros expresan la
opinin de hablantes del chatino. Algunos sustantivos tienen un clasificador
antiguo, ms otra palabra que a veces parece muy comprimida ya:
Chenjya s Mxico Etim.: kichen pueblo + tya por arriba
tsaa aan ti, tsaa ndaan ti vt creer Etim.: tsaa ir + aan
seguir + ti corazn
chakwichi, chikwichi, tyikwichi s el conejo Etim.: cha- clas. +
kwichi partido, hendido
5) Las remisiones son introducidas por la palabra vase, e incluyen palabras
relacionadas de alguna manera con el vocablo bsico:
xix
DICCIONARIO CHATINO
xx
remisin
ABREVIATURAS
adj.
adj. pos.
adv.
Am.
arc.
clas.
conj.
dep.
esp.
etim.
f.
fig.
fut.
ger.
hab.
imp.
interj.
Ixp.
Ixt.
Juq.
Lach.
lit.
m.
Nop.
nm.
nm. indef.
p. ej.
Pan.
part.
pers.
pos.
pref.
prep.
pres.
pret.
pron.
pron. dem.
pron. indef.
pron. pos.
adjetivo
adjetivo posesivo
adverbio
Amialtepec
arcaico
clasificador
conjuncin
dependiente
de origen espaol
etimologa
sustantivo femenino
sentido figurado
futuro
gerundio
accin habitual
imperativo
interjeccin
Ixpantepec
Ixtapan
Juquila, Juquila Grande
Lachao Viejo y Nuevo
literalmente
sustantivo masculino
Nopala
nmero
adjetivo indefinido
por ejemplo
Panixtlahuaca
partcula
persona
posesivo; posedo
prefijo
preposicin
presente
pretrito
pronombre
pronombre demostrativo
pronombre indefinido
pronombre posesivo
xxi
DICCIONARIO CHATINO
pron. rel.
reg.
s.
s. pos.
S.J.Q.
sp.
spp.
Tem.
Teot.
Tep.
Tilt.
v. caus.
v. cop.
v. e.
v. exist.
v. i.
v. pas.
v. prnl.
v. rec.
v. t.
Yait.
Yol.
Zac.
xxii
pronombre relativo
regionalismo
sustantivo
sustantivo posedo
San Juan Quiahije
especie
especies
Temaxcaltepec
Teotepec
Tepenixtlahuaca
Tiltepec
verbo causativo
verbo copulativo
verbo de estado
verbo existencial
verbo intransitivo
verbo pasivo
verbo pronominal
verbo recproco
verbo transitivo
Yaitepec
Yolotepec
Zacatepec
ORDEN ALFABTICO
a b c ch d e f g h i j k l ll m
n o p q r s t u v w x y z
Cada letra tiene su propio lugar segn el orden alfabtico. Fjese en como se
forma esta fila. As tambin estn las letras; cada uno tiene su propio lugar y
este se llama orden alfabtico.
Para hallar una palabra con facilidad, fjese en la primera letra de la palabra, y
bsquela en su propio lugar. Por ejemplo, primero viene una palabra que
empieza con a, luego, una con b, otra con c, otra con ch y as sucesivamente,
segn el orden alfabtico de la fila. Presentamos cinco palabras chatinas en el
orden adecuado:
biya medida
che spero
kala veinte
looo corral
sa taza
Hay muchas palabras que empiezan con la letra k. Para saber cul de todas
viene primero, fjese en la segunda letra de la palabra. Tambin sta se halla en
orden alfabtico: primero viene una palabra que empieza con ka, luego otra con
ke, y otras con ki, kl, ko, etc. Aqu hay cuatro palabras chatinas en el orden
adecuado:
kala
veinte
kiya
pie
kula
viejo
kwitun
abeja
Hay adems muchas palabras que empiezan con ka. Para saber cul viene
primero fjese en la tercera letra de la palabra. Primero viene una palabra kaa,
luego otra que empieza con kaj, y as sucesivamente segn el orden alfabtico.
Aqu son cuatro palabras chatinas en el orden adecuado:
kaa
ayer
kaja
dormir
kala
veinte
kata
sembrar
Lo mismo sucede con la cuarta letra. De las muchas palabras que empiezan con
kal, primero viene una con kala, y luego otras con kalu, kaly, y as
sucesivamente, segn el orden alfabtico. A continuacin hay cuatro palabras
chatinas en el orden adecuado:
kala
veinte
kalaa
abrirse
kalu
caldo
kalya
flecha
1. Hay varias palabras chatinas que parecen iguales al ver las letras nada ms,
pero se distinguen por su tono cuasi-musical. En el diccionario, este tono
xxiii
DICCIONARIO CHATINO
xxiv
est indicado por nmeros que siguen el orden: 12, 2, 21, 23, 32, 4,
43, 45. A continuacin hay cuatro palabras chatinas en el orden adecuado:
kala
kala
kala
kala
ponerse tieso milpa
trabar
llegar
2. Observe que las palabras castellanas que empiezan con A son las primeras
que se encuentran en el lado castellano-chatino del diccionario, porque las
palabras castellanas se presentan en orden alfabtico tambin.
Presentamos estas palabras en los dos idiomas, chatino y castellano, ya
puestas en orden alfabtico. Fjese en las letras que estn dentro de los
cuadros, porque de estas depende el lugar de cada palabra en una lista
alfabtica:
CHATINO-CASTELLANO
b
r e
b
ch
ch
ch
ch
j
k
k
k
k
k
k
y a
a
a
a
i
a
a
a
a
a
a
a
k
l
l
m
m
m
m
a
o
o
b
s
t
x
n a n
t a
t a
t a
o
o o
a
a
a
a
s
s
x
t
t
t
a
y i
y i
n
n
a
u
u
CASTELLANO-CHATINO
nosotros
solos
medida
afilado
palabra
largo rato
poco
petate
ser
nueve
tabla
plato
sembrar
magullar
t o
kwan
b
b
c
c
c
c
c
c
c
c
c
ch
a
l
a
a
a
a
i
i
i
u
a
j
a
l
s
s
s
z
n
n
r
l
p
mascar
con, y
corral
compadre
onza
semilla
misa
f
l
m
o
p
p
q
i
i
t
a
u
u
r
m
o
r
d
s
e
vive
o j
ensea
a b r o
pisar
leche
machete
s
s
z
u a v e
u b i r
o n z o
o
n c
a
c
p
u
c
t
u
e
u
a
a
e
o
u
e
b
l
m e
p i
r a
l
r
l
r
a
a
a
n
a r
o
r e
m a
tan
ngaten
tyoo
naan
skwa
xiye
saan
kayu, kiyu
sii
nstin
kunan
sku
tsaa
suwi
an
xka
sti
kutse
tikin
ngaa
s o
xun
kuti
skwen
ye
DICCIONARIO
CHATINO ESPAOL
CHATINO ESPAOL
bajo, bijo (Pan.) s gente
enmascarada Chen a aan nni
bajo, lye a nni re wse la bra nu
ndyoo re la taa jyoo. La gente
enmascarada hace muchos chistes y
trucos cuando sale a participar en la
fiesta de los muertos. Yait.: skwa
yuwe; SJQ: skwa nsuwi tloo ne
skwa bajo s mscara
A
a part Indicador de una pregunta que
se coloca al final, aunque a veces la
oracin se introduzca con una palabra
interrogativa. Nde ya tsaa loo
yuwa kwa a? Nan nga nsuwi
ne ran a? A dnde vas con esa
carga? Qu cosa tiene adentro?
B
ba, bare 1. pron nosotros (suj. excl.)
Yaa bare Londaa, loo bra kan
ngwiya ba wa ni ti loo nan xuwe
ti, nu nga nan nchku nten.
Nosotros fuimos a Oaxaca y
entonces compramos mucha
variedad de cositas; cosas para
comer.
2. pron pos nuestro (excl.) Nde
nduun sti ba. Nuestro pap est
parado aqu.
wa pron a nosotros, de nosotros
(obj.; excl.) Nop.: ba re
bian
DICCIONARIO CHATINO
su carga en el mercado.
2. seal, huella, impresin, marca
Ja la kana ska in ne kula kan
chun xuwi ndiya ran biya in
yka ngan. No se le van a perder las
jcaras de aquella seora porque
traen una palma que es la marca de
ella.
3. manera de hacer, como, en la
manera que Tyuun yu biya loo
ndyuun ne kiyu. Va a portarse
como se debe portar un hombre.
[pos.: siya] Vase ya, nkwin
Nop. Zac.: kwiya; SJQ: jwiya;
Yait.: lyoo biyaa
chabiya s permiso
chkwi biya vt averiguar
ka biya ve arreglarse (un asunto)
ka biya ti vi entender
kiya s mercado
kuni biya vt juzgar
kulo biya vt pesar
liya s valor
aan biya vt probar (por verlo)
suwa biya vt medir
tyoo biya v pas medirse
ya la, biya la Ya basta!
ya tlyaa, biya tlyaa hora de la
comida
biye s 1. pilar Suwe a biye
ndiya tuwa naan in ne kwa.
En frente de la casa de aquella
persona hay pilares muy buenos.
2. pila del bautismo Seen nsuwi
tyia ykwan lka biye. La pila del
bautismo es donde est el agua
bendita. Nop.: plya
biyen (Pan.) s cochi (reg.),
cuitlacochi (tipo de hongo parsito
que crece entre las hojas de la
mazorca) Ndyike biyen lo nan
loo aaan lka ndaan in ran;
ngata biyen loo kia ne kanan
DICCIONARIO CHATINO
che, loo bra kan xtya ne in ran
lo tyaja. Cuecen los cochis en
comal con todo y la hoja de elote;
los muelen con el chile en el
molcajete, y entonces los echan en
la tortilla. SJQ: biye; Yait.: biye,
piye
cha
Ch
cha ve, adj filoso, afilado (cualquier
herramienta o metal) Cha tiya ti
cha
DICCIONARIO CHATINO
DICCIONARIO CHATINO
chakuliya
chakwichi
DICCIONARIO CHATINO
DICCIONARIO CHATINO
chinkun
chka
DICCIONARIO CHATINO
10
11
DICCIONARIO CHATINO
chku
chkun
DICCIONARIO CHATINO
12
13
DICCIONARIO CHATINO
chkwi biya
chkwi chaa
DICCIONARIO CHATINO
14
15
DICCIONARIO CHATINO
da
D
da [var. de: ra] Indica una pregunta.
DICCIONARIO CHATINO
I
i pron 1. l (animal) Ngwiya i
tyaja loo tuwa i loo yku i nde
chun naan. El animal se llev la
tortilla en la boca y se lo comi
detrs de la casa.
2. ste, se (animal)
in i pron de l, a l, etc. Vase
ni Yait.: in
16
17
DICCIONARIO CHATINO
jia
jiin
DICCIONARIO CHATINO
18
19
DICCIONARIO CHATINO
jlyo ti
jlyoo
DICCIONARIO CHATINO
20
21
DICCIONARIO CHATINO
joo
joo la tiyen
DICCIONARIO CHATINO
22
23
DICCIONARIO CHATINO
jwla
jwla tiin
DICCIONARIO CHATINO
24
25
DICCIONARIO CHATINO
jyuun
DICCIONARIO CHATINO
jyuun ngwiyu
26
27
DICCIONARIO CHATINO
wan
ya
DICCIONARIO CHATINO
28
K
ka v cop ser Tsan taa lka ni, wa
lka ska tsan nu nxita ne chin.
Hoy es da de fiesta. Es un da en
que la gente descansa un rato.
[pres.: lka, nka; hab.: nga; pret.:
ngwa] Nop.: tka
nga nu quin?
ka 1. v exist suceder, pasar Bra ti
ngityi kii lo kwan; kwa aan
nchka loo kii. El zacate luego se
seca en el tiempo de el calor; as
sucede con el zacate.
2. v exist hacer, haber Lye nchka
kwiin ni siya tyoo. Hace mucho
viento hoy, por la lluvia.
3. v exist ser (con relacin a otro)
Ja nchka taan yu, ja tukwin
nchkan yu. No soy su familiar;
no soy nada de l.
4. v modal poder Ja lya ka
chkwi suwe cha kune a yu.
Todava l no puede hablar bien
porque es muy tierno. [pres., hab.:
nchka; pret.: ngwa; tambin se
usa como auxiliar] Vase ka in
Nop.: tka, tka in
ka biya v exist 1. estar arreglado,
arreglarse (asuntos) Ni tsaa
Fernando cha ka biya kiya in
loo ska ne kula nu ngini xiyu
kuta in lo jyan in yu. Hoy
Fernando tiene que ir con otro
seor para que se arregle el asunto
de su vaca que da a la milpa del
otro seor.
2. ser juzgado Etim.: ka suceder
+ biya medida Nop.: ka kwiya
ka biya kiya ve estar juzgado, estar
arreglado un delito Vase kiya
29
DICCIONARIO CHATINO
ka sin ti
ka skin chun
DICCIONARIO CHATINO
30
31
DICCIONARIO CHATINO
ka
ka ngasa
DICCIONARIO CHATINO
32
33
DICCIONARIO CHATINO
kala
kala
DICCIONARIO CHATINO
34
35
DICCIONARIO CHATINO
kan tsa
kanaan
DICCIONARIO CHATINO
36
37
DICCIONARIO CHATINO
kanun tiin
DICCIONARIO CHATINO
38
39
DICCIONARIO CHATINO
kata
kata
DICCIONARIO CHATINO
40
41
DICCIONARIO CHATINO
kati
kati
DICCIONARIO CHATINO
42
43
DICCIONARIO CHATINO
katsun
katsun ti
DICCIONARIO CHATINO
44
45
DICCIONARIO CHATINO
ke ku
kee Kuwa
DICCIONARIO CHATINO
46
47
DICCIONARIO CHATINO
kicha kilyoo
kicha ndyijan
DICCIONARIO CHATINO
48
49
DICCIONARIO CHATINO
kii
kii mche
DICCIONARIO CHATINO
50
51
DICCIONARIO CHATINO
kiya
Kiya
DICCIONARIO CHATINO
xi...kiya vt acusar
yu kiya s hombre pecador
Kiya (Pan.) [var. de: Kixiin] San
Juan Quiahije
kiya s cerro, montaa Lye a
ndiya tyoo kiya cha tuwa a
ran. En el cerro llueve mucho
porque es fro.
Ya Yti s Santa Cruz Zenzontepec
la loo kiya kwa all, en esa
cumbre
kiya vi bajar Xuwa, kiyaa lyaa
lo yka kwa! Tu katsa stan ran.
Juan, bjate de ese rbol! De veras
la rama se va a quebrar. [pres.:
ndiya; hab.: ndiya; pret.:
ngwiya, mbiya] Vase tiya
ndiya kwan adv medioda (el
sol est bajando)
kiya Kanan s cerro Plato Etim.:
kiya montaa + kanan plato
kiya Kanun Xlya s cerro
Yerbabuena (pueblo) Etim.: kiya
cerro + kanun hierba + xlya
espaola
kiya Katan s cerro Hamaca (cerro)
Etim.: kiya cerro + katan
hamaca
Kiya Kee Ngata (Pan.) s Rancho
Viejo (pueblo) Etim.: kiya cerro
+ kee piedra + ngata negro
Kiya Kee Ngatsen, kiya Kee Kwichi
Ngatsen s 1. Cerro Tigre (pueblo)
2. cerro Tigre Etim.: kiya cerro
+ kee piedra + kwichi ngatsen
tigre
kiya...kwenta vt entender,
comprender Marku, kan nu
suwe a ndiya kwenta chatan,
nu si xuwi cha xlya nchkwi yu.
Ese Marcos entiende muy bien el
52
53
DICCIONARIO CHATINO
kiloo
kilya
DICCIONARIO CHATINO
54
55
DICCIONARIO CHATINO
DICCIONARIO CHATINO
56
57
DICCIONARIO CHATINO
kiya
kute s chapopote
kwite kitye hoja de ocote
xtyin kitye pia de ocote
yka kitye s ocotal
kitye ya s hachn
kiya
DICCIONARIO CHATINO
58
59
DICCIONARIO CHATINO
krsi
kti
DICCIONARIO CHATINO
60
61
DICCIONARIO CHATINO
ku
ku
DICCIONARIO CHATINO
siyu ku vi trozarse
tuku s vstago, renuevo (de una
planta)
ku vt vestir, poner, llevar (ropa)
Kuu ste yu cha yku yu in. Su
ropa est sucia porque ya se la
puso. [pres.: lku, nduku; hab.:
ndyuku; pret.: yku] Nop.: ko
xku v caus vestir a otro
kunan, wnan s lagarto, caimn
Tla a wnan; tiin ndukwi lo tyia,
ndiin mnan loo ni tnun. El
lagarto es un animal muy bravo; se
queda sin moverse en el agua para
emboscar animales grandes. Juq.
Lach. Yol. Zac.: kwinan; Yait.: la
kunan
kutsi kunan s iguana rayada
kunan, mnan s, ve 1. vigilia,
Cuaresma La tsan kunan nchga
nten kunan a ne, ja nchku ne
kuna. En das de vigilia toda la
gente ayuna mucho y no come
carne.
2. dieta, en ayunas Ja nsuwi
kunan loo rmiyu re. Esta
medicina no requiere dieta.
jwian s escasez
laja tsan kunan en la Cuaresma
snan ve, adj escaso
tnan lstima, tristeza
62
63
DICCIONARIO CHATINO
kuni kunan
kuni kuu
DICCIONARIO CHATINO
64
65
DICCIONARIO CHATINO
kuni tsaa
alabar a Dios.
2. respetar Ngani tnun nten in
ne wsiya si suwe ti tan nni yu.
La gente respeta a la autoridad si ve
que cumple con su trabajo. Etim.:
kuni hacer + tnun enorme
kuni...tan vt 1. trabajar, obrar
Ndiin nten ndiya a ti ne nni
ne tan, loo ja nsuwi cha
nchka ta ne seen. Hay algunas
personas a las que siempre les gusta
mucho trabajar; parece que no se
cansan para nada.
2. funcionar, operar Wa ngani
maquina tan ni, kan cha kaan
la nan nsuwi, nan nu kuni joo
in nten. Ahora las maquinas de las
fbricas estn funcionando, y por
eso hay ms productos, cosas que
servirn a la gente. Etim.: kuni
hacer + tan trabajo
kuni tan vt hacer con mala
intencin, hacer con motivo malo
Yni tan cha mslon nskwa
in Liya kiya molino kwa. Con
mala intencin hice que se tirara el
nixtamal de Mara cuando llegamos
a ese molino. Etim.: kuni hacer
+ tan motivo malo
kuni tsaa vt 1. hacer error Yni
tsaa yu kwa ska kiya chun cha
mjwi nu ndatsaa yu. Por error
hizo un delito porque haba alguien
que mucho le oblig.
2. equivocar Ja ngwa biya ti yu
tan nu ngulo xnan yu yu, kan
cha yni tsaa yu tan kan. No
haba entendido lo que su patrn le
haba mandado hacer y, por eso, se
equivoc en el trabajo. Etim.:
kuni hacer + tsaa por error
kuni tsaa vt apretar Vase tsaa
kuni tuwa
DICCIONARIO CHATINO
66
67
DICCIONARIO CHATINO
kula
kula
DICCIONARIO CHATINO
68
69
DICCIONARIO CHATINO
kuliya
kulo
DICCIONARIO CHATINO
70
71
DICCIONARIO CHATINO
kuloo
kuloo
DICCIONARIO CHATINO
72
73
DICCIONARIO CHATINO
kunan jo in
kunan kaan ti
DICCIONARIO CHATINO
74
75
DICCIONARIO CHATINO
kunu nga
kunu ngata
DICCIONARIO CHATINO
76
77
DICCIONARIO CHATINO
kutan kala
kute
DICCIONARIO CHATINO
78
79
DICCIONARIO CHATINO
kutsi
kutsi
DICCIONARIO CHATINO
80
81
DICCIONARIO CHATINO
kutuun
kuu
DICCIONARIO CHATINO
82
83
DICCIONARIO CHATINO
kuxee
kuxee
DICCIONARIO CHATINO
84
85
DICCIONARIO CHATINO
kwaja
kwaja ji
DICCIONARIO CHATINO
86
87
DICCIONARIO CHATINO
kwan
kwan ti
DICCIONARIO CHATINO
kuni...kwan cuidar a
la wan (Pan.) adv all arriba
lkwan vt bendecir
lkwan v pas ser bendecido
ndi ya kwan adv medioda
ne kwan en el cielo
i kwan en el tiempo de la seca
sakwan vt alzar
tyiin...kwan vt proteger (cosas)
tyoo kwan vi brincar
tyuwan v pas ser tirado
xkwan, xuwan v caus botar
skwen kwan in nten levantar
(agitar) a la gente
kwan ti ve ser cuidadoso Ja kwan
ti nu lyu kwa loo ste, xuwi
nni kuu in ran. Ese nio no es
cuidadoso de su ropa; siempre se la
ensucia. Etim.: kwan de guardia
+ ti corazn Nop.: chuwi kwan
kwee tyi (Yait.) paguro emitao,
cangrejo ermita
kween [var. de: kwiin] murcilago
kween [var. de: kwiin] armadillo
kwe s cangrejo Chen aan
ndyaan kwe loo ya cha xi
xka ta ni. El cangrejo camina muy
feo con sus tenazas listas para
agarrar a otros animales.
kwe kunan taa s cangrejo de la
cinaga (que soporta el arco iris;
creencia popular) Vase kunan taa
kwe tujoo s cangrejo grande de
mar
kwe tyi (Yait.) s cangrejo ermita
kwe wsu s cangrejo gero (cuando
su concha nueva est creciendo)
Vase wsu
kwee, la kwee s gallo Ja xlyaa
xiya kwee kwa la nu ti ji tiya
bra cha xiya i. Ese gallo no
88
89
DICCIONARIO CHATINO
kwicha tukwi
kwichaa
DICCIONARIO CHATINO
90
91
DICCIONARIO CHATINO
kwichu
DICCIONARIO CHATINO
92
93
DICCIONARIO CHATINO
kwi
kwi
DICCIONARIO CHATINO
94
kii vi tostarse
tyija ngwii s tostada
kwiin s abanico, soplador Loo
kian nan yu kwiin. Se hacen
sopladores de palma. SJQ: jwiin
kula kwiin abanicar, usar el
soplador
kwiin, jween, jiin s 1. viento,
aire Nchka a kwiin, kan cha ja
ndiya a tyoo. Ya no llueve
porque hay mucho viento.
2. respiracin, resuello Jwakii ne
kwiin, ndoo kwiin tusiyen ne.
Una persona mete y saca el resuello
por la nariz.
3. aire malo (creencia popular) Lye
a nxiya nu xuwe siya kwiin
tloo nten. Los nios lloran mucho
por el aire malo que deja la gente.
Ixp.: kween
jwakii...kwiin respirar
tyoo kwiin s tormenta
nskwa kwiin hay viento
nchka kwiin hace viento
kwiin, jwiin, wjiin, wjii,
kijiin vt 1. pegar, golpear Ti a
njii yu in si yu. Golpeaba
muy duro a su hijo.
2. lanzar, pegar Kwiiin ska nan
chun jaa kwa cha kulo yuu
chun ndukwin jyaan in nu
lyu. Pgale con algo al petate
para quitarle la tierra de encima le
dijo la mam al nio. [pres.:
njii, mjni; hab.: jnii, mjni;
pret.: mjwiin, mjii, mgwiin;
ger.: kiin] Nop.: jyiin; SJQ: ji,
wi; Yait.: wjiin, jiin
kwiin taa s viento caliente y fuerte
que viene durante la seca (en tiempo
de la cosecha de frijol)
95
DICCIONARIO CHATINO
kwiya tukwa
kwiya tuun
DICCIONARIO CHATINO
96
97
DICCIONARIO CHATINO
kwisun kiin
de otra raza.
2. s tipo, variedad, especie Tukwa
loo kwiii msnan nsuwi re, nsiya
nu ngaa loo nu kutsi. Tenemos
dos variedades de manzana aqu: la
roja y la amarilla.
3. ve, adj fecundo Tyun a kuwe
kune ndlya ska ta kuwe tyi
kwa, kwiii a i. Nacen muchos
marranitos de esa marrana en una
sola cra, porque es muy fecunda.
Vase tnen
ni kwiii s animal de cra
tyukwa kwiii formar almciga
yka kwiii s rbol de fruta
kwise [var. de: mse] truco;
pesadilla; chistoso
kwisu [var. de: wsu] frgil;
tostado
kwisu, kusu, lakwisu, wso, wsu
s 1. guajolote Nduun wsu ndla
kiya, suwe ti nslaa xeen i xtyin
cha ndiya ti tukichen. Cuando el
guajolote baila, extiende bien sus
plumas porque eso le gusta a la
guajolota.
2. s estrellas vespertinas,
constelacin "el guajolote" Bra nu
wa kaja taan, jluwe kwan ndiya
wsu bra nu ngwiya tyoo. A la
hora de dormir, cuando ya llovi, se
ve las estrellas vespertinas en medio
del cielo. Vase kula Nop.:
lakuso; Pan.: wso; Zac.: kwiso,
ngwiso, kolo
kwisun [var. de: kusun] gastado,
viejo
kwisun [var. de: kasun] bola;
chipote; estar boludo
kwisun kiin, wsun kiin s
escarabajo pelotero
kwite
DICCIONARIO CHATINO
98
99
DICCIONARIO CHATINO
kwityin
kwityin
DICCIONARIO CHATINO
100
101
DICCIONARIO CHATINO
la jnin
L
la adv ms Wa nni la yu tan ni,
cha wa yni xaan la yu. El ya
trabaja ms, porque ya aprendi
ms. [Se usa con el negativo a.]
la 1. prep hasta (indica direccin ms
lejana de lugar o tiempo) Ndyaa yu
la lo kiya kwa; ndiin yu la kwa.
l se fue hasta la cumbre porque
all vive.
2. adv interr dnde?, a dnde?
La ndukwa naan tyi yu?
Dnde est su casa? La nde
tsaa yu kula? Ja jlyo tan la
tsaa yu. La ndukwa naan tyi
yu? A dnde va el viejito? No
s a dnde va. Dnde est su
hogar?
3. adv rel donde Tsaa yu la
seen ndiin si yu. l va al
lugar donde vive su hija.
4. adv rel cuando Suwe a nga
tiye nu kunaan kwa la nu
nchkaa se, chun ti a ngwa
se. Esa mujer se sinti muy bien
cuando san su hijo; porque l
estuvo muy enfermo.
la Londaa hasta en Oaxaca
la [var. de: tla] severo, bravo
la, ndla ve estar nublado La ti xaa
chun lye a nsuwi koo, cha wa
kiya ti tyoo. Est muy nublado
porque ya hay muchas nubes; como
que ya va a llover. Vase koo,
tla
la Biyu s Puebla (ciudad) Etim.: la
donde + biyu chuparrosa Yait.:
la Kwiyu
la jnin adv por all derecho
la jnin la
DICCIONARIO CHATINO
102
103
DICCIONARIO CHATINO
li
li kiya
DICCIONARIO CHATINO
104
105
DICCIONARIO CHATINO
lkwa
lkwaa
DICCIONARIO CHATINO
106
107
DICCIONARIO CHATINO
lomsaa
lomstan
DICCIONARIO CHATINO
108
109
DICCIONARIO CHATINO
luwi
luni
DICCIONARIO CHATINO
110
111
DICCIONARIO CHATINO
lye
lyeje
DICCIONARIO CHATINO
112
113
DICCIONARIO CHATINO
Lyuu
DICCIONARIO CHATINO
ma ste
M
ma ste, man ste, maste s
1. abuelita Xiin a ti nu lyu kwa
in maste in, chun ja ndiin a la
bra nu rkwi cha tsaa loo jyaan
ste. Ese nio est muy triste,
porque cuando se levant para ir
con su abuelita, ya no estaba ella.
2. abuelita! (voc.) Maste,
Maste! Kataa an cha tsaan
looo chku, chun ja ndyaan an
chku seen ndukwin Tyo in
jyaan ste. Abuelita, Abuelita!
esprame para irme contigo al ro,
porque todava no he ido al ro
dijo Pedro a su abuelita. Etim.:
maan mam (arc.) + ste
ropa Vase jyaan
ma tnen s relleno, morrongas Vase
sma
man s 1. abuelita Man an,
taa kanun la tsaa jyaan
Londaa loo stin nchkwi Liya
loo to in. Cuando mi madre
vaya con mi padre a Oaxaca,
entonces me voy a quedar con mi
abuelita dijo Mara a su to.
2. abuelita! (voc.) Man, Man!
nchka tan tsaan looo lo
kichen cha tyiin jyan loo Paco
ndukwin Palyu in jyaan ste.
Abuelita, Abuelita! quiero ir
contigo para jugar con Paco dijo
Pablo a su abuelita.
mango kasun s mango boludo
Vase kasun
marte s martes [esp.] Vase tsan
maste [var. de: ma ste] abuelita
maxu s 1. viejecita, ancianita
Tiya a ndyaan maxu re chun
114
115
DICCIONARIO CHATINO
me
men
DICCIONARIO CHATINO
116
117
DICCIONARIO CHATINO
mnan ti
mnee
DICCIONARIO CHATINO
118
119
DICCIONARIO CHATINO
4. s curandero viajero,
comerciante Nsuwi lyo a ne
mse ndlo ti in nten, nni ne
cha nchka in ne kuni ne jo
in nten. Esos comerciantes saben
muy bien cmo sacar dinero de la
gente pretendiendo que pueden
curarles. Vase kala Nop.: kuse
msiin [pret. de: kasiin crecer largo]
msiin [pret. de: kusiin exprimir]
msiin [var. de: wsiin] largo
msiin, ngusiin adv 1. en la tarde,
estar tarde Wa msiin, kan ja
nganun a jnaan tyempo cha ka
tan. Era ya tarde y no qued
mucho tiempo para trabajar.
2. anoche, ayer tarde Msiin ngala
ne. Llegaron anoche. Vase
kasiin, siin
seen msiin tiempo cuando uno
ya est muy anciano
msii [pret. de: xii comprar]
msiya [pret. de: xiya gritar]
msiyu [pret. de: siyu cortar]
msin ti [pret. de: ka sin ti enojarse]
msnan [pret. de: snan mecer]
mska [pret. de: wska arrancar]
mskan [pret. de: skan amarrar]
mske [pret. de: xke in codiciar]
mske ti [pret. de: xke ti pensar]
mskwa [pret. de: skwa echar]
mskwa [pret. de: xkwa acostarse]
mskwa [pret. de: xkwa desgranar]
mskwen [pret. de: skwen levantar]
mskwin [pret. de: xkwin
descoyuntarse]
mskwin [pret. de: skwin sacudir]
mslaa [pret. de: slaa abrir]
mstyaa
mstyi
DICCIONARIO CHATINO
120
121
DICCIONARIO CHATINO
mxtyun
DICCIONARIO CHATINO
naan
N
naan ve, v cop llamarse Sa aan
naan nu nde? Cmo se llama sa
(persona o cosa)? Vase nin
naan [ger. de: kunaan buscar]
tsaa naan ir a buscar
tyaan naan andar buscando
tyoo naan salir a buscar
na [ger. de un verbo que ya no se usa]
Relacionado con "lavar las manos".
Vase katen, jyaan Nop.:
kunaa, a
ka na v pas ser lavado (manos)
tsaa na ya vi ir a lavar las
manos
na pron yo (suj.) La teminku ni,
na ndiya cha nsuwin ne aan.
Los domingos yo tengo que asear la
casa.
an pron mo, a m (obj.)
naaan ve, adj flojo, movible, mal
atado Naaan ti ndukwa kiya
naan, ja tsaa ndukwa ran. El
cimiento de esta casa est muy
flojo; no qued firme.
tukwa naaan vt empujar
ykwan naaan vt empujar con
fuerza
naaan ti ve sentirse dbil Naaan
a ti ne kula kwa chun lye a
ndyuwi tike in. Ese seor se
siente muy dbil porque le da
mucha calentura. Etim.: naaan
flojo + ti corazn
naan [pres. de: aan ver]
naan [pret. de: aan ver]
naan [ger. de: aan ver]
tsaa naan vi ir a ver
tyaan naan vi andar viendo
122
123
DICCIONARIO CHATINO
nchkwaan tnun
nchkwaan xuwe
DICCIONARIO CHATINO
124
125
DICCIONARIO CHATINO
nde kiya
nde kwa
DICCIONARIO CHATINO
126
127
DICCIONARIO CHATINO
ndla
ndla
DICCIONARIO CHATINO
128
129
DICCIONARIO CHATINO
ndukwa
ndukwa
DICCIONARIO CHATINO
130
131
DICCIONARIO CHATINO
ndyuun
ndyuwa
DICCIONARIO CHATINO
132
133
DICCIONARIO CHATINO
ngaa
ne ta s brujo, adivinador
ne tan s gente chatina Vase
chatan
ne wsiya s autoridad [esp.: justicia]
Ndiin kichen ja ngini tnun nten
in ne wsiya, ja nduwe ti ne;
ndyaan ne nchu ne tla. Hay
algunos pueblos en los que no
respetan a las autoridades, siempre
andan balaceando en la noche.
ne xaa s catrn (reg.), gente de
ciudad, gente importante de afuera
ne xaan s gente mala, diablo Vase
xaan
ne xlya s gente mestiza
Ne Xtyuu s Jamiltepec (pueblo)
Etim.: ne adentro + xtyuu
cueva de animal Nop.: kichen
Xtyoo; Yait.: Ntin Xtyuu
Ne Yka Kian s El Corozal (pueblo)
nen [hab. de: kanen sonar]
nga [hab. de: ka ser ]
nga nu 1. pron interr quin? Nga
nu ytsa in nu xuwe re cha
ndyaa jyaan? Quin le dijo a este
nio que se fue su mam?
2. pron rel quin Ja jlyo tan
nga nu nka xnan. No s quin es
el dueo. Etim.: nga es + nu
quien Nop.: ti ka; SJQ: tu ka nu,
tu nu nka; Yait.: ti ka an, ti ka nu
nga ve, adj verde Nga a aan
ne kixin la i tyoo, nga a
aan nchga yka loo kixin. Hay
mucho verde en el campo durante
las lluvias; todos los rboles y el
monte se ven verdes. Vase yaa
ngaa ve, adj rojo, colorado Nchga
camin ndukwa kii ngaa tu
seen ran. Todos los camiones
DICCIONARIO CHATINO
134
135
DICCIONARIO CHATINO
ngatsen
ngatsi
DICCIONARIO CHATINO
136
137
DICCIONARIO CHATINO
ngwa aan
ngwa aan ti
DICCIONARIO CHATINO
138
139
DICCIONARIO CHATINO
ni siya
ni siya
DICCIONARIO CHATINO
140
141
DICCIONARIO CHATINO
ja yni kwin a ne ya no
aparecen, ya desaparecieron
kulo nkwin vt retratar
kwian nkwin vt dibujar, pintar
tlyoo nkwin vt retratar, copiar
xi nkwin vt copiar
nlaa [pres. de: kwaa soplar]
nsin
nsin ti
DICCIONARIO CHATINO
142
143
DICCIONARIO CHATINO
ntan
nte...in
DICCIONARIO CHATINO
144
145
DICCIONARIO CHATINO
nu kwa
nu kwityiin
DICCIONARIO CHATINO
146
nu kwityiin s ciego
nu ti s 1. enfermo Wa mxiin nu
ti te chun cha ja ka tlya yu.
El enfermo se tap con una cobija
para no sentir fro.
2. castigo, sufrimiento Nda ne
wsiya nu ti in nten nu ndukwi
kiya. Las autoridades imponen el
castigo a los culpables.
3. maltrato, maltratamiento Ndiin
nten lye a nda ne nu ti in, cha
ja nni ska tan suwe. A unas
personas las maltratan mucho
porque no hacen trabajos buenos.
4. desgracia Yni yu nu ti la nu
ngwa kuwi yu; yjwi yu ska nten.
l hizo una desgracia cuando estaba
borracho; mat a una persona.
Etim.: nu part. + ti adolorido
DICCIONARIO CHATINO
147
aan
aan biya
DICCIONARIO CHATINO
148
149
DICCIONARIO CHATINO
pisluu
P
paan s cicatriz Chen a aan
nskwa paan tloo Be seen msiyu
ne. Las cicatrices que Manuel tiene
en la cara, donde le cortaron, estn
muy feas. Nop.: kityin
pani s botn Ndiya a aan te
lyi nu ndyukwa pani tuwa. Los
vestidos que tienen botones en los
bordes (para cerrarlos) se ven muy
bonitos. [esp.]
panla ke xtyin paleta de la rodillera
persu [var. de: presu] preso
pii s guajolote tierno, coconito
tierno (macho o hembra) Kti a pii
la nu kune i. El coconito tierno
es muy delicado.
pii, ne pii s persona gera [esp.:
gachupn]
pile [var. de: mble] cabezn
pintyu ve, adj 1. moteado Ndiin
nten ndiya a ti ne te pintyu
cha ndiya aan ran. Hay gente
que le gusta mucho la tela moteada,
porque le parece bonita.
2. pinto, pintado Xne kwa, xuwi
kolo pintyu nga nchga si i. Esa
perra siempre produce perritos
pintos.
3. tioso Kicha xkero kan, pintyu
aan i siya kee nu nsuwi iin.
Ese becerro est enfermo; por eso se
ve tioso, por el jiote que le agarr.
[esp.] Vase ngatsen, kee
pisluu s garrapatero (pjaro) Ndiya
a ti pisluu ndyuwi chun kuta
cha nchku i sa. Al garrapatero
le gusta subirse encima de las vacas
para comerse las garrapatas. Etim.:
pii guajolotito + slu aguate
DICCIONARIO CHATINO
piyaa
150
R
r- pref Prefijo variante de md- en
formas del pretrito de verbos que
empiezan con t- en el futuro.
151
DICCIONARIO CHATINO
ruwe
DICCIONARIO CHATINO
sa
S
sa ve, adj 1. fcil Ja tukwi, sa ti
yuwi tan kan. Ese trabajo fue
muy fcil, no fue difcil.
2. rpido Sa a ngini nu kunaan
kwa tan chun nchka a in. Esa
mujer trabaja muy rpido porque
puede muy bin.
3. listo Sa a yni nu kiyu kwa in
la naan yaan ska kwia, cha
ngwa ti kujwi in i. Ese hombre
se puso muy listo cuando vio un
venado, porque quera matarlo.
saa tii aprate!
sa adv 1. hasta Sa kan ka tyii ni.
Hasta entonces va a terminar.
2. qu tal? Ni sa nan nka iin ni
a? Qu tal, cmo ests ahora?
[esp.; Yait.: ni]
sa bra ni hasta ahora
sa bra nu hasta que
sa kwa ti as nada ms
152
153
DICCIONARIO CHATINO
seen
seen
DICCIONARIO CHATINO
154
155
DICCIONARIO CHATINO
siyaa
siye
DICCIONARIO CHATINO
156
157
DICCIONARIO CHATINO
siyen
siyu
DICCIONARIO CHATINO
158
159
DICCIONARIO CHATINO
skin ti
skin
DICCIONARIO CHATINO
160
161
DICCIONARIO CHATINO
skwa...skwan
skwa...tyia
DICCIONARIO CHATINO
162
163
DICCIONARIO CHATINO
skwin
skwin tike
DICCIONARIO CHATINO
xkwin vi troncharse,
descoyuntarse (hueso)
skwin tike vt sembrar enojo (entre
gente), hacer enojar Nskwin tike
yu in nten kichen cha lye a
nchkwi yu loo ne. l hizo enojar
a todo el pueblo por hablar tanto
con ellos. Etim.: skwin esparcir
+ tike caliente Nop.: skwen
chke
skwin tyoo llover ligeramente,
lloviznar Nskwin tyoo xuwe la nu
ndiya kunan taa. Llovizna nada
ms cuando aparece el arco iris.
Vase kyoo
sla s pos sueo Wa kaja ne kwa
ni, chun ndyuwi a sla ne cha
wa tla a. Esas personas ya se van
a dormir; ya tienen mucho sueo,
porque ya es muy noche. Vase
kala Yait.: skula
chkwi sla vi soar
katsa sla ne vi desvelar
kulo...sla (Yait.) vi despertarse
ta sla vi darse sueo, bostezar
xuwi sla vi tener sueo
slaa vt 1. abrir Nchka ti yu slaa
caja cha aan nan nga nsuwi
ne ran. l quiere abrir la caja para
ver lo que contiene.
2. operar Nslaa ne in nten nu ti
cha aan ne si aan kicha msi
in ne. Operan a la gente enferma
para ver si pueden reconocer la
enfermedad que le agarr. [pres.:
nslaa; hab.: nslaa; pret.:
mslaa] Vase siyu Yol.: salaa
kalaa v pas abrirse, ser abierto
laa ve, adj abierto
slaa xiin vt extender, tender Bra ti
ntyi te in nu kunaan kwa chun
suwe a nslaa xiin in ran. Muy
164
165
DICCIONARIO CHATINO
slya
slya
DICCIONARIO CHATINO
166
167
DICCIONARIO CHATINO
sa
san
DICCIONARIO CHATINO
168
169
DICCIONARIO CHATINO
sta suwa
sta tnen
DICCIONARIO CHATINO
170
171
DICCIONARIO CHATINO
styi
styi kia
DICCIONARIO CHATINO
172
173
DICCIONARIO CHATINO
suwa nna
suwa seen
DICCIONARIO CHATINO
174
175
DICCIONARIO CHATINO
suun
suun kee
DICCIONARIO CHATINO
176
DICCIONARIO CHATINO
177
T
ta s 1. familia Ska ta nten kwa,
kaan a kuta ndiin in ne. Una
familia all tiene mucho ganado.
2. generacin (de gente) Wa mdaa
kiyu ta nten yan chalyuu xa
ndiin la in Jurez. Ya pasaron
cinco generaciones de gente en el
mundo desde el tiempo de Jurez.
3. par, juego (de cosas) Nsuwi ska
ta kanan mta ti an. Tengo un
par de huaraches algo gastados.
4. grupo Nduun ne chun naan,
ska ta nu kiyu loo xka ta nu
kunaan. Pararon afuera de la
casa, los hombres en un grupo y las
mujeres en otro grupo. Yait.: lta
ta ste ne juego de ropa
ta [ger. de: kata esperar]
kaan ta estar esperando a
alguien (en otro lugar)
kiya ta vi llegar a esperar
siyu ta vt romper relaciones
suwa ta vt conducir
tsaa tiin ta vi ir a esperar (en el
camino)
tyaan ta vi ir a esperar
tyijin ta vi pasar los lmites
tyiin ta vi estar esperando
tyukwa ta vi sentarse a esperar
xiya ta vt citar (para algn
oficio)
xkwen ta vi interrumpir
ta...kasiya
ta kiin
DICCIONARIO CHATINO
178
179
DICCIONARIO CHATINO
taa jyaaan
Taa Jyoo
DICCIONARIO CHATINO
180
181
DICCIONARIO CHATINO
te msuun
te nchkun
DICCIONARIO CHATINO
182
183
DICCIONARIO CHATINO
tiji
ti siya ti tierno
ti su s cordel, mecate de crin de
caballo
ti suun yka chka mata de bule
tiji
DICCIONARIO CHATINO
184
185
DICCIONARIO CHATINO
tiin
tin
DICCIONARIO CHATINO
186
187
DICCIONARIO CHATINO
tikin
tikia
DICCIONARIO CHATINO
188
189
DICCIONARIO CHATINO
tiye
tiye
DICCIONARIO CHATINO
190
191
DICCIONARIO CHATINO
tla
tla a
DICCIONARIO CHATINO
192
193
DICCIONARIO CHATINO
tlyuu
tlyuu kiin
DICCIONARIO CHATINO
194
195
DICCIONARIO CHATINO
tan
tan
DICCIONARIO CHATINO
ti
dinero
ti s 1. tomn (12.5 centavos)
Jakwa ti ti ska juwa re wa sni.
Antes cada uno de estos pltanos
costaba cuatro tomines (50
centavos) nada ms.
2. dinero, moneda Ti nu nskwa
taa ti aan, nu nanjoo ti aan.
El dinero que juntamos all es lo
que podemos usar. [esp.] Vase
pxu Zac.: toi
ti ngaa moneda de cobre
tojo s siembra de calabaza,
calabazar Suwe a aan tojo
196
197
DICCIONARIO CHATINO
tsaa...kuta
tsaa...kuta
DICCIONARIO CHATINO
198
199
DICCIONARIO CHATINO
tsan
Una semana:
tsan ka kanan
DICCIONARIO CHATINO
Das de la semana:
teminku domingo
luni lunes
marte martes
merku mircoles
jwebe jueves
biyerne viernes
saro sbado
200
201
DICCIONARIO CHATINO
tuwa
tuwa
DICCIONARIO CHATINO
202
203
DICCIONARIO CHATINO
tukwa
tukwa
DICCIONARIO CHATINO
204
205
DICCIONARIO CHATINO
tukwin
tuluwa
DICCIONARIO CHATINO
206
207
DICCIONARIO CHATINO
tya
tya
DICCIONARIO CHATINO
208
209
DICCIONARIO CHATINO
tyaan
tyaan
DICCIONARIO CHATINO
210
211
DICCIONARIO CHATINO
tyaan tukwa
tyaan tukwi
DICCIONARIO CHATINO
212
213
DICCIONARIO CHATINO
tu tyi placenta
tuwa naan tyi en su casa
tyi [var. de: kwityi] artesano
tyi- [var. de: cha-] Se usa al
principio de los nombres de ciertos
animales.
tyi mxi s tomatal Etim.: ti mecate
+ -y- poseido + mxi tomate
Vase ti ndyaan
tyi snen s msico
tyi sti [var. de: tyukwi sti] acostarse
tyi xkwa s sirvienta, cocinera Kaan
a tyi xkwa kunan joo in ne
kwa, chun nsuwi a tan in ne.
Aquella persona solicita muchas
sirvientas de la cocina porque tiene
mucho trabajo ahora. Etim.:
kwityi artesano + -y- + skwa
su comida
tyija
tyija jwje
DICCIONARIO CHATINO
214
215
DICCIONARIO CHATINO
tyia yuu
tyian
DICCIONARIO CHATINO
216
217
DICCIONARIO CHATINO
tyiin suwi
tyiin ta
DICCIONARIO CHATINO
218
219
DICCIONARIO CHATINO
tyoo ji
tyoo kaan
DICCIONARIO CHATINO
220
221
DICCIONARIO CHATINO
tyoo
tyu-
DICCIONARIO CHATINO
222
223
DICCIONARIO CHATINO
tyukwa
tyukwa bra in
DICCIONARIO CHATINO
224
225
DICCIONARIO CHATINO
tyukwi kata
tyukwi katen
DICCIONARIO CHATINO
226
227
DICCIONARIO CHATINO
tyuu
tyuu nke
DICCIONARIO CHATINO
228
229
DICCIONARIO CHATINO
tyuwi
DICCIONARIO CHATINO
tyuxe
W
wa part ya, ya mero Ndyaa ne
kwa Suwe, loo ni wa ngala ne
cha wa yjwi ne nchga yuwa in
ne. Ya llegaron los que fueron a
Juquila porque ya vendieron toda
su carga. Nop.: wa; Zac.: kwa
wa kwichaa la ms tarde
wa mxikaan xaa ya se atardeci, ya
pas el medioda
wa tla [var. de: nu ngwa tla] anoche
wan 1. pron ustedes, vosotros (suj.)
Wa yan wan ngwa snu tsan.
Ustedes vinieron hace ocho das.
2. pron usted (con respeto) Kan
wan tyukwa wan chin nde re, yu
kula. Pase usted a sentarse aqu un
rato, seor.
3. pron pos suyo Ti a kiya wan
cha tijyu a raan wan. Sus pies
le duelen mucho porque anduvieron
lejos. Nop.: um; Zac.: wan, um
wan a ustedes, de ustedes
wcha, bicha adv pasado maana
La wcha skwan skwan ni. Hasta
pasado maana voy a echar ms
tortillas.
wchi [var. de: kwichi] len
wchin [var. de: kwichin] estar
torcido
230
231
DICCIONARIO CHATINO
wsnen
wso
DICCIONARIO CHATINO
232
DICCIONARIO CHATINO
233
X
x- [var. de: xi-] Forma un verbo
causativo.
xa [var. de: xka] otro
xa adv cuando (relativo) Ndaa la
tsaa ne xi ne ti in yu xa wa
laja yu. Ms al rato, cuando l
est dormido, van a agarrar su
dinero. Vase bra, la Pan.: cha
xa ndiin adv despus Ni tsaa yu
kula kwa chkwi kiya telfono,
loo xa ndiin tsaa yu kiya
kuriyu. Ahora ese seor va a irse a
hablar por telfono y despus va a
ir al correo. Etim.: xa otro +
ndiin est Vase ndaa, chun
ndiin
xaa ndyuwi
xaa ti
DICCIONARIO CHATINO
234
235
DICCIONARIO CHATINO
xii
xii ti
DICCIONARIO CHATINO
236
237
DICCIONARIO CHATINO
xikaan xaa
xikiin
DICCIONARIO CHATINO
238
239
DICCIONARIO CHATINO
xiya
xiye
DICCIONARIO CHATINO
240
241
DICCIONARIO CHATINO
xke in
xke ke
DICCIONARIO CHATINO
242
243
DICCIONARIO CHATINO
xkwan
xkwan
DICCIONARIO CHATINO
244
245
DICCIONARIO CHATINO
2. levantar Nxkwii ne in ne ti
cha tyatuun. Estn levantando al
enfermo para que se pare. Etim.: xcausativo + lkwii volar Nop.:
xituwii; Yait.: kulo...sla
xkwii ti, xkwii tiye vt querer
bastante, codiciar Nxkwii a ti yu
aan yu biyo in taa yu, kan
cha taa ti njan biyo kan. l
quiere tanto el caballo de su hermano
que lo pide prestado muy seguido.
Etim.: xkwii despertar + ti
corazn Vase tyii ti Nop.: chkwi
ti; SJQ: xuwi tiye
xkwi, xuwi adj indef 1. siempre
Ja ndiya ti nu ndaja kwa kuni
tan, xuwi paseya ti ndiya ti
tyaan. A ese flojo no le gusta
trabajar, siempre le gusta pasear
nada ms.
2. puro La tyempu nu nsuwi
mango, kan ja nchku a ndiin nu
xuwe tyaja, xuwi mango ti
nchku. En el tiempo de mangos,
hay nios que no comen tortillas,
porque comen puros mangos. Vase
aaan, tyukwi Nop.: chakwi
xkwin vi descoyuntarse, dislocarse,
troncharse, torcerse (hueso) Laja
nu ndiin jya ba, mlyuu ska taa
ndiin jya ba loo mskwin skun
yu. Cuando estbamos jugando, se
cay uno de los jugadores y se
descoyunt su brazo. [pres.:
nskwin; hab.: nxkwin; pret.:
mskwin] Vase skwin
xkwin, xkwen v caus 1. levantar
Ndiin cha tsaa sndico cha
xkwin in ayman la wa ngujwi
yu. El sndico tiene que ir a
levantar al difunto de donde se
muri.
xla
xla kiya
DICCIONARIO CHATINO
246
247
DICCIONARIO CHATINO
xnun tiin
xa
DICCIONARIO CHATINO
248
249
DICCIONARIO CHATINO
xii
xii kiya
DICCIONARIO CHATINO
250
251
DICCIONARIO CHATINO
xti
xti
DICCIONARIO CHATINO
252
253
DICCIONARIO CHATINO
xtyi
xtyi
DICCIONARIO CHATINO
254
255
DICCIONARIO CHATINO
xuwa ti
xuwa tiya
DICCIONARIO CHATINO
256
257
DICCIONARIO CHATINO
xuwan tiin
xuwe
DICCIONARIO CHATINO
258
Y
ya [ger. de: tiya estar, haber]
tyaan ya estar pegado en
tyiin ya estar congregado
ya aan ti, ngwa aan ti 1. adv
as nada ms Ngwa aan ti
ngwiji yu ti. Gast el dinero as
nada ms.
2. adj indef cualquier Ja jlyo
tan nga nu yni tan re; ya
aan ti nten yni in ran. No s
quien hizo ese trabajo; cualquier
persona lo podra haber hecho.
Etim.: ya puesto, ngwa fue +
aan como + ti solo Nop.:
wa nan ti
yaa [pret. de: tsaa ir]
yaa s nopal Ndiya a ti ne Suwe
nchku ne skwa yaa la nu mnan.
A los de Juquila les gusta el guiso
de nopal cuando es tiempo de
cuaresma.
xu yaa color medio morado (de la
flor del nopal)
yaa jwle s nopal
yaan s 1. veneno, ponzoa Xtya
ne yaan cha kaja xka. Ponen
259
DICCIONARIO CHATINO
yee
ye
DICCIONARIO CHATINO
260
261
DICCIONARIO CHATINO
yka tu kwia
yka tukwa
DICCIONARIO CHATINO
262
263
DICCIONARIO CHATINO
ykwi
ykwi Ndiose
DICCIONARIO CHATINO
264
265
DICCIONARIO CHATINO
yuwi
yuu
DICCIONARIO CHATINO
266
267
DICCIONARIO CHATINO
yuwin
DICCIONARIO
ESPAOL CHATINO
ESPAOL CHATINO
abuelo m sti ste, taxu
aburrir vi xkwa ti
ac adv nde
por ac la nde, nde re
271
acuerdo
DICCIONARIO CHATINO
272
273
DICCIONARIO CHATINO
amansar
aguja f kuxa
algodn m slya
agujero m kutu
agujero delgado tu tiyuu
ah adv kan Tat.: kakwa, ndekwa
ahijado m si kicha
ahogar vt xiyu Tat.: tyee xtyii,
tyakun yani
ahogarse liyu, tyukwin,
xoo
ahora adv ni Tat.: jwani
ahorrar vt xo kaan Tat.: xtyakoo,
tyukoo
aire m kwiin
ala f jluwe
alabar vt kuni tnun, kuni tlyu Tat.:
kwani tlyu, kwani chin
alacrn m seen Tat.: chuniin
alambre m lambre Tat.: juun
chkwan
alargar vt kulo ji
alargarse tyoo ji
alargar el cuello para ver xi
tloo
albahaca f ke xlya
albrojo m kiche mtsu, yka kiche
(rbol espinoso)
alcalde m rle Tat.: kale
alcanzar vi kala, tyoo skwa Tat.:
tyuu skwa, jyakwa jiin
alcanzar hacer kee
alegre adj suwe nsuwi tiye, saa ti
Tat.: chaa ti
alegra f wstu
aletear vi ykwan
alforja f kwijin skun
alga f mtse
algo pron nan
amar
DICCIONARIO CHATINO
angustia f
tener angustia xiin ti
ngulo m nskan (esquina) Tat.:
jyakan
274
anillo m kwii
tener anillo cortado xuwi nna (rbol)
animal m ni Tat.: nani
animal de cra ni kwiii
animal domstico ni skun,
skun
animar vt
hacerse animar kuni tiye
ans m nxen
anoche adv msiin, nu ngwa tla
Tat.: ntsiin
anochecer vi kiya tla
anona f xuwa Tat.: xlyuwa
ansia f
tener ansia tyii ti
ansioso adj kuwe ti
ante prep tloo Tat.: slo
anteayer adv ti Tat.: la ti
anteburro m lantse Tat.: lantse
antenoche adv tla nkaa
antes adv kuloo, ti kuloo la Tat.:
klyoo, tya klyoo la
ao m yijan
Ao Nuevo yijan kwi
apachurrado adj teen
apagar vt siyu ku, suwi Tat.:
xuwi
apagarse tyuwi
estar apagando tyiin suwi
aparecer vi kwuu loo, aan, tyoo
tukwa, tyoo tukwi, tyukwa
apariencia f nkwin
275
DICCIONARIO CHATINO
arrastrar
armadillo m kwiin
aro m sne
arrancar vt 1. skwan,
wska(plantas) Tat.: tyakaan
2. xkin (motor)
arrancarse chka
andar arrancando tyaan ska
arrastrar vt
arrastrarse suwe ne
arrastrarse de espaldas tyoo
tijin
arreglar
DICCIONARIO CHATINO
276
DICCIONARIO CHATINO
277
barranca
katiin
bajar algo que est encima tiya
tiin
bajar de peso kiya teen
bajo adj joo (suavecito), tan
bajo prep ne
bajo m nten (terreno de nivel
inferior)
bala f mlu
balacear vt kuun
balancear vt skwen biya
baba f tyia ye
bailarn m kulaa
bajar 1. vt tiya
2. vi kiya, kuwe, tiya, kwiya
tukwa, kwiya tuun Tat.: kaya,
barrer
DICCIONARIO CHATINO
278
279
DICCIONARIO CHATINO
buscar
brasero m tiji
bolsa f kwijin
bolsa de mano kwijin ku
bolsa de plstico kityi xe, kwijin
xe
bolsa en los pantalones tukwijin
Tat.: kixu
clase de bolsas kisu
boludo adj kasun
brazado m skun
brazo m li ya, skun Tat.: tyijyan
yaa, skuun
brillante adj xaa, xaa luwi Tat.: xee
brillar vi tyaan xaa, tyuwi xaa,
tyuwi
brillar rojo tyuwi kaa
brincar vi tyoo kwan Tat.:
tyakwaan
brincar sobre tyijin lka
andar brincando tyaan tuwan
bronco adj
hacer bronco kuni xaan
brotar vi katsu, tyukwa Tat.:
katsu, tyukwa
brujera f ta
hacer brujera kuni ta
brujo m ne taa Tat.: ngu kuchaan
bueno adj suwe Tat.: tsoo
bho m jonskan
DICCIONARIO CHATINO
caballero
C
caballero m 1. yu kula tnun, ni kula
2. (reg.) kwaa (ave)
caballo m kwiyu Tat.: kwayu
caballito del diablo kuxa
cabello m kichan
cabello chino kichan kutsu
caber vt kala
cabeza f ke Tat.: hike
cabeza de viejo kwichi xu
(mamfero)
280
cacao m ndiya
281
DICCIONARIO CHATINO
cargo
caries
DICCIONARIO CHATINO
282
caso m
hacer caso kuni...kwenta,
takiya, kunn
no hacer caso kulo chun
no le hace caso tnun a tiye
caspa f xiye
castellano adj xlya
castigar vt ta nu ti Tat.: xkuwe
castigo m nu ti
catarina f lka (insecto)
catorce adj tii lyukwa, tilkwa Tat.:
tijlyakwa
catre m kiyan xuwe, kiyan kii
catre de metal kiyan chkwan
catrn 1. adj xaa (importante)
2. m, f ne xaa
causa f
por causa de siya, siya cha
cavidad f
cavidad por dentro de la mejilla
tuxka, tutsajan
caza f kuta
ir a la caza tsaa...kuta
cazador m nten nu ndyaan kuta
cazar vt tsaa...kuta, tyaan...kuta
cazuela f saan Tat.: swelya
cebo m taan yaa
283
DICCIONARIO CHATINO
cenar vi ku siin
cenicero m xku
ceniza f jii
color de ceniza jii aan
ceidor m yuu tukwiin, piyun
tukwiin
cinaga f ykwa
Cieneguilla chku Nten, nten Ykwa,
ntin Sa Wsaa
cepillar vt kilya
cepillo m kwichi
cigarra f mdyii
cigarro m kata
colilla del cigarro kata ku
cilndrico adj lyi, mtuu
cocer
cimiento m
cimiento de una casa kiya
naan
cinco adj kayu Tat.: kayu, kayu
tyaa
cincuenta adj tuwa tyii
cintura f sii
crculo m sne
circundar vt suwa looo
ciruela f nstin Tat.: ntsatin
citar vt xiya ta
clara f
clara del huevo skuwe ngaten
claridad f xaa Tat.: xee
claro adj luwi, laa
clase f loo
clavar vt kojo, skan kaan
clavillo (reg.) m kii (divieso)
clueca f kwitu xu
querer hacer clueca kuni xiin
coat m chu
cobija f te kichan
cobrar vt tlyoo
cobre m chkwan kaa
cocer vi ke Tat.: kake
cocina
DICCIONARIO CHATINO
284
cogollo m loo, ti
comadreja f ngwaan
colador m nten
comal m nan
comejn m kusun
hormiguero del comejn siyaa
285
DICCIONARIO CHATINO
conjunctivitis
compadre m mba
compaero m che! (voc.)
compaero de juego taa tyiin
jya
compaero del mismo pueblo
taa tyi
compaero de trabajo taa
ngini tan
compaero en el camino taa
ndaan Tat.: tyaa ndyaan loo
compasin f ka tnan ti
dar compasin wni tnan ti
competir vi tyiin jya...kanan
completamente adv kii, tyukwi
completamente sin luz tla yta
completamente todo tyukwi
aaan
completar vt taa, tyoo skwa
comportar v prnl
comportarse perversamente
kuni tl
comprar vt kwiya, xii Tat.:
kwiya
estar comprando tyiin sii
estar sentado comprando
tyukwa sii
ir a comprar tsaa ya, tsaa sii
comprar hasta agotar kwiya ji
andar comprando tyaan sii
conocer
DICCIONARIO CHATINO
286
convenio m
hacer un convenio kuni
biya...cha
conversar vi chkwi tuwe
copa f katan
copa de un rbol ska loo yka
copal m ynan
copete m katun, lsu, slu
copetn 1. adj katun, mble
2. m (kii) ntun ke, xpi (pjaro)
copetn viajero ntun ke
copiar vt tlyoo nkwin, xi nkwin
copiar un papel kulo...kityi
coquita f
coquita comn kulye (tortolita)
coquito m ngan (coyul)
coral m
coral anillado kunan chkan
coral de canutos kunan li
contrato m
hacer contrato jwi cha, kuni
biyacha, skan...cha
controlar vt kwaa
corozo m ngwiya
correcaminos m ndyaa
287
DICCIONARIO CHATINO
crtalo
correo m kuriyu
cotorra f tuwa
crudo
DICCIONARIO CHATINO
288
cucaracha f skwa
cucaracha de agua skwa kala
cucharn m
cucharn para menear yka
tukwa
cuchillo m xlyu
cuenta f kwenta
dar cuenta ta...kwenta
hacer una cuenta kulo...kwenta
no tomar en cuenta kulo chun
cuento m kwentu Tat.: kan kwan
cuerda f tyukwin
cuerno m yka ke Tat.: sata
cuero m kijin Tat.: kijin nani
cuero de vaca kijin kuta
cuerpo m
todo el cuerpo tyukwi aaan
el cuerpo entero ti aaan kuna
nten
cuervo m tyakaa
cueste (reg.) adj skwi (fino)
cueva f tukee Tat.: tyukee
cueva de un animal tu luwa,
xtyuu
cuidado m
con cuidado tiya ti ti, tiya
al cuidado de snan loo
cuidadoso adj kuti, kwan ti, kii ti
Tat.: tii ti
cuidar vt kuni...kwenta, aansiin,
tyiin...kwan, tyukwa aan,
kuni...kwan, xi...kwenta
cuidar bien xaa
cuidar para crecer kuni kuu
cuija f kutsi luwa Tat.: tsee
cuija verde kutsi tla
DICCIONARIO CHATINO
289
chile
cuitlacochi m biyen
culebra f kunan Tat.: kwaan
culebra con patas kunan kiya
culebra de bejuco kunan tyun
culpa f siya
CH
chachalaca f ngasa
chiflido f jwii
chamuscar vt suwen
chamuscarse tyuwen Tat.:
tyumin, chumin
chaparro adj sta Tat.: sata ti
chile m kian
chile de rbol kian ngaa
chile poblano kian nga
chile tusta kian ngulu
mata de chile yka kian
chapopote m kute
chilmolera
DICCIONARIO CHATINO
290
danzante m kulaa
chisme m kwentu
chispa f xtyin
chispas de fuego xtyin kii
chistoso adj mse
chocar vi tyijin kaan
chocolate m xla Tat.: chkula
chocolate para tomar xla skaa
chonda (reg.) f xtyi chku (machete
viejo y corto)
chondo (reg.) adj chku (mocho,
truncado)
machete chondo xtyi chku
choquillento (reg.) adj jnan
(tufoso)
chorcha f kii nta chu (pjaro)
chucho pez kwijyu (pjaro)
chueco adj lyeje, styu, skin
salir chueco tyoo skin
chula f xkwa! (voc.; hija querida)
chupador m kwijyu (pjaro)
chupaflor m biyu
chupar vt kati Tat.: chkwi
chuparrosa m biyu
291
DICCIONARIO CHATINO
desertar
deidad f Ni
derrumbe m kwaan
desgastar
DICCIONARIO CHATINO
desperdicio m nguti
292
293
DICCIONARIO CHATINO
dulce
dormir vi kaja
hacer dormir xija
dos adj tukwa Tat.: tukwa, tukwa
tyaa
dos ms tyukwa
los dos tyukwaa
duda f
tener dudas kuni tukwa ti,
tukwi ti
dueo m xnan Tat.: xunan
ser dueo kiya loo (poseer)
dueo de la casa xnan naan
dueo del terreno xnan yuu
dulce adj, m xi Tat.: tyixi
ms o menos dulce joo la xi
DICCIONARIO CHATINO
duplicidad
294
E
eclipse m
eclipse de la luna nchku ko
eclipse del sol nchku kwichaa
echar vt kijiin kaan, suwa
echarse kalu Tat.: tyalu
echar tortillas skwaskwan
echarse tortillas xkwaskwan
salir a echarse tyoo skwa
dejar echado kulaa sti
hacer echarse xlyuu kwiin
edad f sa kwa yijan nsuwi
llegar a gran edad kasiin,
kasu
uno de la misma edad taa
suwa
el art nu
l pron 1. i (animal)
2. ran (cosa)
3. yu (masculino)
4. ne (plural; gente)
5. ni (gente de respeto)
a l, de l in; in i (animal); in
ran (cosa); in yu (masculino); in
ne (plural)
El Corozal Ne Yka Kian
elote m ndaan
embarazada adj tnan Tat.: tanan,
ntsuu sin
embarrar vt taan
ser embarrado tyoo
embodegado adj tyo tukwa
empadronar v prnl kulo nin, kwaan
nin ne
emparejar vt kuni lkwa
empear vt kujwi xuwa
empezar vi tukwa kiya, tyisnan, tiya
snan Tat.: xunan
empezar a hablar o a leer
chkwi snan
empezar a seguir tyoo aan
empollar vt xtyi liya, xkwa liya
echarse para empollar nsu liya
empujar vt tukwa naaan Tat.:
tukuniin, chkuniin
empujar con fuerza ykwan
naaan
en prep laja, lo, ne
encabezado adj ndloo la
encantado adj tyuun ti
El Mamey Kala
El Vado Ya Chku
295
DICCIONARIO CHATINO
ensear
ensortijar
DICCIONARIO CHATINO
equivocarse chaa
ir equivocado tsaa tsaa
erisipela f kiin kaa
erizado m slu
296
error m
hacer error kuni tsaa
eructar vi katsu, katsu siyu tiye
escalera f slera, yka slera Tat.:
yaka ndyiya
escaln m tuslera
escama f xiye Tat.: mayu
escapar vi tsaa too
escarabajo m tkaa
escarabajo negro tkaa kiin
escarabajo pelotero skun kiin,
slye kien
clase de escarabajos xtin kyoo
escarbar vt kulu Tat.: kulu, kiin
tyuu
escardar vt tyaan ska
escasez f jwian
escaso adj snan Tat.: tsunan
escoba f kwaa
arbusto que se usa para escobas
yka kwaa nten
escoba barredora del patio
kwaa yka
escoba para limpiar dentro de
la casa kwaa ndyukwaa aan
escoger vt kulo tuun, suwi
esconder vt katsi suwa, kutsi
kaan, kutsi...kanan, suwa kutsi,
suwa tna, tyuwi kutsi
esconderse xuwi kutsi
esconderse para emboscar
xuwi mnan
quedar escondido tyiin mnan
Tat.: tyuu kwatsi
297
DICCIONARIO CHATINO
escondidas f pl
a escondidas mnan, mnan ti
escondido adj mnan ti
escopeta f katun Tat.: katyun
escorpin m kutsi xu (reptil)
escribir vt taan, taan kityi Tat.:
xkwa kityi
ser escrito tyaan
escribir nombres kwaan nin ne
escuchar vt kunn, xi kaan cha
Tat.: kunan
escuela f xla Tat.: skwelya
escupidura f tyia sne
escupir vt kuun sne ne, suwa sne
Tat.: tuu...hitya sain, kun...hitya
sain
escurridizo adj tlyi
ese adj dem kan, kwa, nu Tat.:
bi, kwa, jwa
se pron dem kan, nu kwa
a se in ran (cosa)
eso pron dem kan Tat.: bi, nu bi
por eso kan cha
espalda f chun Tat.: hichun
espaol 1. m cha xlya Tat.: cha
xlya
2. adj xlya
esparcir vt jlyaa, skwin, snen
ser esparcido kanen
especie m ska loo nan kwiii
espejo m kunan Tat.: kwanan
esperar vi kata Tat.: jatya
esperar en la sombra tyuun
kalaa
estar esperando tyiin ta
estar esperando a alguien kaan
ta
ir a esperar tyaan ta
llegar a esperar kiya ta
este
espina f kiche
espinilla f 1. slu (aguate)
2. kusuu (de la cara)
espritu m tyii, kwiin Tat.: xtyii
ntsuu kresiya
espritu de enojo kin
Espritu Santo tyii ykwi Ndiose
traer un espritu malo kwichu
kwiin tloo
esponjar v prnl ka ynun, kanun
esposo m, f kwilyoo
espuma f ngo
espumoso adj ngo lo
esputo m sne, tyia sne
esquina f nskan Tat.: jyakan
esquina de afuera suun naan
establecer v prnl tsaa kaan
estacionar v prnl kanun sti
estafiote m la ke sa koo (flor del
sauco)
estampar vt kwiin xkwa
estancar vt xi tiin
estancarse tyiin yla (agua)
estar vi tiya, tyaan, tyiin
estar en xkwa, xuwi
este adj dem nde, kan
este m nde kwan Tat.: su tyukwa
kwicha
ste
DICCIONARIO CHATINO
298
extremidad f loo, ti
F
fabricar vt kwian, kwian tukwa
fabricarse tya
fcil adv sa Tat.: lasa
faisn m xkwi
falda tlo (enagua) Tat.: te ngutu
falda de medio paso ste luwi
falda estilo refajo ste mtuu
falso adj kwii
falta f
falta de entendimiento xtye
faltar vi lyiji Tat.: lijyi
familia f ta nten
familiar m taa Tat.: tyaa
estuche m
estuche del machete tyi xtyi
evaluar vt wxicha
299
DICCIONARIO CHATINO
flor f ke
centro de la flor tike ke
flor del sauco la ke sa koo
floripondio m ke mbo
fluir vi kiya tiin, tyaan, xnan
fondo m 1. kiya, suun, tuseen
Tat.: siyu, suun
2. te loo (ropa)
fondo de la olla tuseen kitun
fondo de un asunto kiya
fuste
frijol m ndaa
frijol molido kata ndaa
frijolar m jlyaa
fro adj tlya, tuwa
sentir el fro tlya ti
frotar vt jikii, taan ya, xla Tat.:
suwe ya
fruta f Tat.: siyu
fruta ctrica ndsen
fruto m siyu, nguti, mti
fruto de cierto rbol leguminoso
siyu kutsuu
fuego m kii
fuego eterno jwlyaa
fuera adv liya, nde liya
echar fuera xkwan
fuerte adj kwen, lye, ngula Tat.:
lye, ngula
sentirse fuerte ngula ti
fumar vt tikin
funcionar vi kuni...tan
fundir vt xla
fuste m 1. yka sti
2. xan (montura de carga)
DICCIONARIO CHATINO
futuro
futuro m
en el futuro tsan, yijan nde loo la
G
gallina f kwitu, kwitu kute Tat.:
suun
gallo m kwee, la kwee Tat.:
ndyee
ganado m kuta Tat.: taju wata, taju
nani skun
ganancia f kanan
ganar vt kaja, tyijin lyoo Tat.: kaja,
tyijin
ganar a otro kuni...kanan
ganas f pl
no tener ganas liya ti, ndaja ti
garganta f tuynin Tat.: kwityu yani
garra f katan, stan Tat.: katyan,
xkatyan
garrapata f sa Tat.: xan
garrapatero m pisluu
garrobo m kutsi kunan
garza f kuti Tat.: xti
gastado adj kusun, mta Tat.:
ngusun, ngunuun
gastar vt kwiji Tat.: kuliji, kiuun
gasto s kastu, wstu
gato m xtyun (domstico) Tat.:
chumin
gaviln m kwiya Tat.: kway
gaviln conchero kwiya ngatsen
gaviota f koo
gaza f te katan
gelatinoso adj sma
gemelo m nu xuwe ka Tat.: ngu
kulaka
300
301
DICCIONARIO CHATINO
gua
DICCIONARIO CHATINO
guisado
guisado m skwa
302
H
haber vi ka, tiya, xuwi
habitualmente adv taa, taa ti
hablar vt chkwi, ta...cha
el que no puede hablar bien tl
ltse
hablar con otro chkwi taa,
chkwi...loo
hablar equivocado chkwi tsaa
hablar dormido chkwi chaa
hablar orgullosamente chkwi
tloo
hacer 1. vt kuni, kwian, kwian
tukwa Tat.: kwani, kwian
2. vi ka (del clima)
ser hecho tya Tat.: tyaa
estar haciendo tyiin ni
hacer a alguien kuni lyoo
hacer como un tonto ngwa yu
ye
hacerlo al terminar kuni ji
mal hecho katan
303
DICCIONARIO CHATINO
hormiga
hinchazn m kiin
hipo m
tener hipo tyukwa kwi
historia f kwentu, xaa
hogar m naan tyi, tyi Tat.: niin
tyi, to tyi
hoja f lka Tat.: laka
hoja de aguacate lka kisu
hoja de laurel lka katan xi
hoja de mala mujer lka lki
kwije (que causa reaccin
alrgica)
hoja de mano de tigre lka lki
tnun
hoja de ocote kwite kitye
hoja de mano de bruja xiyaan
kuxee
holocausto m wsiyu
hombre m kiyu, nu kiyu
hombre honrado ne kiyu,
kiyu luwi
hombre pecador yu kiya
hombres ayudantes san
homosexual adj kwichu
honda f sla
hondo adj 1. kii (pozo) Tat.: kii
2. tlyaa (agua) Tat.: klyaa
3. ntun (plato)
hondura f kala
hongo m kwiya Tat.: kwaya
hongo alucingeno kwiya in
ndiose
honrado adj luwi, i
honrar vt xkwa tlyu
hora f bra, bra wa
estar a la hora tiya bra
en esa hora kan
hormiga f kwityee
hormiga de los faraones
kwityee katse
hormiguero
DICCIONARIO CHATINO
304
I
idea f
tener idea tiya cha ke
idioma m cha nu nchkwiin nan
idioma mixteco cha kuti
idioma zapoteco cha mse
iglesia f laa
igual adj suwa, ka (en pares)
Tat.: stuwa
305
DICCIONARIO CHATINO
indgena m, f ne nkiyu
indirecto adj ntan
infeccin f kcha ndyijan
infeccin del ojo kilyoo Tat.:
su nxi kutse
infectar v prnl xuwi ne
(inflamacin) Tat.: tyijin kicha
infierno m jwlyaa
informar v prnl ka biya ti, kitsa
Tat.: kwani, kacha
jefe
iniciar vt tyisnan
ir vi tsaa, tyaa
iris m
iris del ojo loo kuloo
irritante adj tiyu
Ixpantepec Tlya
Ixtapan Lyuu
ixtle m kiche, ti kiche
izquierdo adj kaa
a la izquierda laa seen kaa
Tat.: laa tsu koka
instruir vt kwuu
instrumento m
instrumento musical de viento
kuwi
instrumento musical de cuerda
sneen
insultar vt xiyu ti
insultar en voz alta xiya
loo...in
inteligencia f cha tiya
inteligente adv tiya, ngula, sa ti
Tat.: tajwa, nchka jiin
intencin f
tener intencin xuwi tiye
de mala intencin tan tiye
hacer con mala intencin tan
nni
J
jabal m kuwe kixin
jabn m kwiyaa
jactarse v prnl chkwi cha siye
jaguar m kwichi ngatsen
jaguarundi m kwichi la saa kalya
jalar vt jwakii Tat.: tyojo laki
Jamiltepec Ne Xtyuu Tat.: Xtyu
jamoncillo m xi ngwiya (dulce de
coco)
jarro m styu
jefe m xnan Tat.: xunan
ser jefe tyuun loo la
jefe de auxiliares xnan skan
jeme
DICCIONARIO CHATINO
jeme m kwaja
jcama f xman
jcara f ska
jcara coladera ska nten
jcara ovalada ska cuchara
jcara de frijol ska ska ndaa
(medida)
jilote m katsun
jiquima (reg.) f ngwaan
(comadreja)
jitomate m mxi
Jocotepec Tiyu Tat.: Tayu
jorobado adj katun, skin, ka
skin chun, katun chun
josefina f ke xtye (flor)
joven adj kune Tat.: kwai
306
K
kinkaj m kwichi ytse
L
la art nu
La Cidra ja yuu Tu Liya
lacio adj li
307
DICCIONARIO CHATINO
ladrar vi kula
ladrillo m tyuu nke
ladrn m kunan, ne kunan Tat.:
kwanan
lagartija f kutsi luwa, kutsi tse
Tat.: tsee
lagarto m kunan Tat.: kwaan
lagarto basilisco kutsi
stanguerra
lagarto enchaquirado kutsi xu
laguna f tiyu Tat.: tayu
lamer vt kwee Tat.: klyee
lana f kichan slya
langosta f kwityin
langosta verde wse
lanzar vt kuun, kwiin
lpiz m lapi
largo adj tukwin, wsiin Tat.:
tyukwiin
largo rato chan
lstima f tnan Tat.: tyanaan
tyikee
dar lstima ka tnan
tener lstima kuni tnan ti,
kunan kaan ti, tnan ti Tat.:
ka tyanaan ti
lastimar vt siyu tsaa
limpia
lecho m
lecho del ro suun tyia, tusaan
leja f tyia jii, tyia tyoo
lejos adv tijyu Tat.: tyijyu
lengua f ltse (del cuerpo) Tat.: ltse
lengua nacional cha xlya
lengua zapoteca cha mse
lento adj tiya, mble ti Tat.: tiya
lea f xka Tat.: yaka ndyakin, xaka
lea rajada yka ngwaa
len m kwichi, kwichi la saa Tat.:
kwichi
leoncillo kwichi la saa kalya
(jaguarundi)
levadura f skwan tiye
levantar vt 1. chkwaan, sakwan,
skwen, xkwin Tat.: xikwan
2. skwen kwan (agitar)
3. xkwii (despertar)
levantarse tyukwi tukwa, tyukwi
tuun Tat.: tyukwan
leve adj kunun, kunun ti
liana f ti ndyaan
liblula f kuxa
libra f jluwe kee, lyera
librar vt tlyoo Tat.: kulaa
libre adj laja Tat.: laja
licor m lkwi
ligero adj sa Tat.: lasa
lila adj kwaa kwia
lilia f ke ynan (silvestre)
limpiador
DICCIONARIO CHATINO
LL
308
llaga f kutsu
llama f
llama de fuego ltse kii
llama de fuego enormes tyuwi
tuun kii
llama de la lumbre wjlyaa kii
llamar vi 1. xiya
2. tukun (tocar a la puerta)
cmo se llama sa aan naan
ni aan naan
llamarse naan
llano m nten Tat.: natin
Llano Arriero nten Kee Riyero
lucha f kusuun
llave f ya naan
DICCIONARIO CHATINO
309
M
macizo adj ngula, tl Tat.: ngula,
takalya
machete m xtyi Tat.: maxtyi
machete oxidado yku tnen xtyi
machete viejo y corto xtyi chku
macho adj kala, kiyu Tat.: tyula
macho m mchu (de la mula)
machucar vt sta, xta
machucar con los pies lyoo
suwa
madera f yka Tat.: yaka
madrastra f jyaan miaan
madre f jyaan Tat.: xtyaan
malnutrido
malo
DICCIONARIO CHATINO
310
mantis f
mantis religiosa biyo kala in ne
laja
manzana f msnan
manzana del coco msnan ne
ngan
maana adv kyaa, tyaa Tat.: la ke
hasta maana la kyaa, la tyaa
pasado maana wcha Tat.: la
bcha
maana de pasado maana
biyu
311
DICCIONARIO CHATINO
ms adv 1. la
2. tyukwa (con nmeros)
masa f skwan
masa bien molida skwan kwichu
masa de pan skwan jaxlya
mascar vt kata
mscara f skwa bajo, ska yuwe
mascota f skun
masculino adj kala Tat.: tyula
mata f yka kune, yka ke xuwe
mata de chile yka kia
mata de estropajo tojo kiche
matar vt kujwi
matar por equivocacin kujwi
tsaa
matar completamente kujwi ji
materia f 1. nan nu kunijoo in nten
2. kutse (pus)
matlacigua f kuxee (espritu malo)
matraca f 1. ka ngasa (que se usa en
la iglesia en Semana Santa)
2. (reg.) ngasa (chachalaca)
matrimonio m kwilyoo, nan wa
mjwi kwilyoo
dar en matrimonio xitiin
mayate m chakuliya Tat.: koo
mayor adv tnun la, kula la, ndloo la
Tat.: nu tlyu la, nu kusu la
mayor que loo
mayordomo m wjnun Tat.:
martoma
mayuela f tkaa ngata (insecto) Tat.:
koo
mazacoa f kunan wtsi soo
Mazaquestla Xuwan (ranchera)
mazorca f tya Tat.: ltya
mazorca de maz amarillo tya
kutsi
mazorca deshojada tya tiyu
menear
menos
DICCIONARIO CHATINO
312
Miahuatln Jo
metate m kichi
meter vt suwa, tukwa, xtya
Tat.: sta, xtya, kojo, xuwa
meterse en los asuntos de otros
sten yuwi
estar metiendo tyiin stya
metlapil m ya kichi
Mxico Chenjya Tat.: Chijya
mezcal m xalyu
mezcla f tyoo ysiin
mezclado adj jwla
mezclar vt xan, xtyaa Tat.:
kixaa
mezquino m kwiyun Tat.: tiji
313
DICCIONARIO CHATINO
mueca
DICCIONARIO CHATINO
muela
314
neblina f
neblina baja si koo
necesitar vt lyiji a cha in, kuni
cha in
necio adj ndiyu ti
negocio m jinsiya, tan
negro adj ngata Tat.: ngata
ponerse negro tyukwi kata
nene m kuwi
muslo m ndan
N
nacer vi 1. kala
2. katsu (de huevos o semillas)
3. tyukwa (agua)
315
DICCIONARIO CHATINO
nutria f xintya
nombre m nin
nopal m yaa, yaa jwle
norte m nde jini Tat.: ska yuwe
chalyuu su lijyan kwiin tlya
por el norte o por el sur nde
yni (no al este ni al oeste)
nosotros pron 1. ba (excl.) Tat.: ya,
kwa
2. nan, an (incl.) Tat.: nan
a, de nosotros wa (excl.) Tat.:
jiin ya; aan (incl.) Tat.: jiin
nan
noviembre m ko taa Jyoo
novio m, f kuxiin Tat.: kutsi, kuxiin
nube f koo Tat.: koo
nublado adj la, ndla, koo ti xaa
(SJQ) Tat.: lkalaa xee
nudillo m slu xii (de los dedos)
nudo m tuun
nudo en la madera slu yka
nuera f si xiin Tat.: si xiin
ocultar
o conj ta
Oaxaca Londaa Tat.: Londaa
obedecer vt tukwa Tat.: takiya,
tukwa kan
obligar vt tatsaa Tat.: tatsaa, ta
kan kwani
obligar a beber xoo
obrar vt kuni...tan (trabajar)
observar vt kwiya, aan kwiya
obtener vt kaja
occidente m seen nxiin kuchaa
ocotal m yka kitye
ocote m kitye
antorcha de ocote ynin kitye,
kitye ya
sostn de antorchas de ocote
sku
octubre m ko Rsayu Tat.: ko kee
ocultar vt 1. kutsi kaan
2. kutsi...kanan (ganancia)
ochenta
DICCIONARIO CHATINO
316
olote m ynan
or vt kunn
DICCIONARIO CHATINO
317
oro m
color de oro katse
orquidea f ke kilya
oruga f kunun
orzuelo m biyu
oscilar vi tyaan...sli
estar oscilando tyiin...sli
oscurecer vi
al oscurecer laja xaa
oscuro adj ngata, tla yta
oso m
oso hormiguero xa
ostentoso adj siye
otate m kulaa
otro adj xka Tat.: chaka
otra vez xa tuwa, xiya
otro pas xka laa tsuu
otros dos tyukwa
oveja f slya Tat.: xlya kute
pao
P
paciencia f
tener paciencia taloo
pachol m
poner pachol tukwa kunen
(sembrar a voleo)
padrastro m sti miaan Tat.: sti
miaan
padre m sti
padrino m sti kicha
padrino de bautismo sti tya
padrino de confirmacin sti
biya Tat.: sti tya kwaya
pagar vt tya, xuwa Tat.: taa
kaya, tyaa
paloma f
paloma morada styun
palomilla f si slu
pan m jaxlya Tat.: xlya
panadizo m sota
panal m skwa
panal de abeja skwa kwitun
pandeado adj skwi
Panixtlahuaca Skwi
pantaleta f slyi
panten m ne lyooo ayman
pap
DICCIONARIO CHATINO
318
pap m sti
pap en nombre nada ms sti
kunin
papamoscas m kii ntun ke, ntun
ke
partidura f
partidura de cabello sta kwityin
partir vt kulo ku, kulo yuwe,
suwe Tat.: sawe, xawe
partirse lyaa tya
pasado adj tyuwi (huevo)
papel m kityi
algo hecho de papel kityi
papel no usado kityi kwi
par m ta
par de pltanos juwa ka
para prep
para l in
para que cha
para qu ni cha
parado adj
estar parado tyuun yla
estar parado para hacer algo
tyuun ni
quedar parado kanun tukwa
dejar parado kulaa tuun
parar 1. vt xtya tukwi
2. vi kuwe, kuwe skwa (lquido)
3. vi tsaa tuun, tyaan tuun,
tyatuun (detenerse)
pararse tyukwi tuun; tyuun
hacer parar jityuun, kuni tuun,
xituun, xtuun Tat.: xtyuun
parejo adj
hacer parejo kuni lkwa
parejo y a ras kii
pariente m taa Tat.: tyaa
parlotear vi lyi ti
parlotero grande m xuwii (pjaro)
parpadear vi kwityiin kuloo, xan
kiloo
prpado m kijin kiloo, skwa ngan
kiloo
parrilla f tiji
319
DICCIONARIO CHATINO
perdiz
perdn
DICCIONARIO CHATINO
perico m lyi
ptalo m xaa
petate m jaa
petate chico jaa jmeyu
petate de diseo jaa kwityi
petate fino jaa su
pez m kula Tat.: kwalya
320
piel f kijin
piel de culebra xiye kunan
(tegumento)
pierna f kiya
pescar vt tyaan...kuta
estar pescando tyiin...kuta,
xuwi...kuta
ir a pescar tsaa...kuta
pila f
pila del bautismo biye
pilar m biye
321
DICCIONARIO CHATINO
pimpollo m
pimpollo de la flor ti, ti ke
pimpollo de la milpa ti jyan
pimpollo del pltano ti yka
juwa
pinole m tsku
Pinotepa Nacional Nten Looo Tlyu
pintado adj ngatsen, pintyu
pintar vt 1. koo, lyoo,
suwa...tyaan, taan Tat.: koo,
taan tyaan loo
2. kwian nkwin (dibujar)
ser pintado tyoo
pinto adj pintyu
pintura f tyaan
pia f chu Tat.: nchu
pia de ocote xtyin kitye
pia del monte tyo nchu kixin
piata f katun
pin m katso
piojo m kwityin, xtyin
piojo de pollos xtyin kwitu
piquete m
piquete agudo ndijyo
pirosis f loo
pisada f nkwin, nkwin nsta kiya
pisar vt lyoo, tyoo sta
piso m wxaa Tat.: baa
poco
pluma f kityin
plumaje m xtyin
poblacin f 1. kichen
2. sa kwa nten ndiin (censo)
pobre adj tii, nu tii Tat.: tii, ngu
tii
poco adv chin, chin ti, kunun
Tat.: xtyi ti, xka ti
poquito xii
poder
DICCIONARIO CHATINO
poder vt 1. ka, ka in
2. chabiya, jwersa (autoridad)
322
polen m kata ke
323
DICCIONARIO CHATINO
puo
puerco m kuwe
puerco espn kwichi kiche
puerta f tuwa naan, tu naan Tat.:
toniin
pues conj kan, nu nga, sukwa Tat.:
li
puesto adj wa mstya ska seen
estar puesto firme tsaa ndukwa,
tsaa ngaan
pulga f kwiyu
pulido adj skwi
pulmn m
los pulmones luu sne
pulque m tyia ngaten Tat.: hitya
ngaten
pulverizar v prnl kuwe
punta f ti, loo
punta de una aguja ska loo kuxa
punta de una rama loo
puntas de una silla kiya yka
xlya
punto m
punto de cruz kwityi tsaa
pualada f ndukun
dar de pualadas tukwa ndukun
puetazo m
dar de puetazos
kwichu...ndukun
puo m baxu (medida)
DICCIONARIO CHATINO
purificado
purificado adj luwi
puro adj 1. luwi
2. xkwi (solamente)
purpreo adj
purpreo rojizo xuwi yaa
purpreo delicado kwaa kuwi
purpreo oscuro kwaa ngata
pus m kutse
Q
que 1. conj cha
2. pron rel nu, nu nga
qu pron ni, ni aan, ta
Tat.: ni cha, i an nan
qu tal sa aan kaa ni
quebrado adj laa, kwichi
quebrantar vt kwicha
quebrar vt kwaa, kwicha, sta
Tat.: kwicha, sata, kulaa
ser quebrado katsa, tyuwe
quebrar el craneo kwaa stya
quebrar un palo kwichu yka
quedar vi kanun, kanun yuwi,
tyiin kaan Tat.: tyanun
quedar en cierto lugar kanun
tiin
quedarse en cierto lugar por
mucho tiempo kanun kaan
quedarse internado xtyi, nsu
(en la crcel)
ir a quedarse tsaa kaan
queixque verde m kuwi (pjaro)
queja f cha kusuun, ja ndiya ti
quejarse v prnl kwii, chkwi lyoo,
kuni kiya Tat.: sta kiya
324
R
rabioso adj ndiyu Tat.: ndyiyu
rabn adj chku jeen
racimo m stya, so
racimo de pltanos stya juwa
raer vt suwe
325
DICCIONARIO CHATINO
red
rama f stan
rama del rbol stan yka
raza f kwiii
razn f cha, sun
reata f ti rta
rebanada f laa, xaa ti
rebelde adj suwa, nxuun loo
recado m sun
recalcitrante adj tl nni
rana f kwityi
rana verde ngwaa
rancho m
rancho el Mapache nten Kee
Wxee
Rancho Viejo Kiya Kee Ngata
rpido adv kare, ndla, sa ti, lya
Tat.: yala ti, klya
rascar vi taan xaa, tyiin xaa
rascar fuerte xa
raso adj ree
raspar vt suwe Tat.: xuwe
ser raspado tyuwe
rasposo adj che, sto
rastrojo m kiy, kiy tya
rasurar vt kilya Tat.: klya
rata f tan
rato m chin, ndaa, xii Tat.: ska
hora ti, xtyii ti
hace un rato tsan
ratoncito m tan Tat.: tian
ratoncito del campo tan mtsu
raya f sta
rayado adj riyaru
redondo
DICCIONARIO CHATINO
326
4. xa (conciencia)
remover casa xitukwa
renacer vi tyuu xiya
renacer el pasto katsu kii
rengo adj lyeje
repartir vt kutsaa
repente m
de repente ndse, ska bra ti Tat.:
yala ntchaa ti
salir de repente tyoo tuwan
repetir vt
repetir o leer juntos chkwi
ykwa
repetidas veces xi ta ti
repique m chkwan mxa
remolino m kanun
remolino de la cabeza stya, lo
stya ne
remover vt 1. kulo tsu (sacar) Tat.:
kulatsu
2. chkwaan (para guardar)
3. xaan tukwa, xisaan (mudar)
327
DICCIONARIO CHATINO
responder vt xkwen
ropa
DICCIONARIO CHATINO
rosa
328
S
sabache (reg.) adj kutaa (canoso)
sbado m saro
sabanera f kulye (pjaro)
saber vt jlyo ti, ka biya ti, kaja lyo
Tat.: jloo ti, ka kwaya ti
sabidura f cha tiya
sabio adj tiya Tat.: tii
sabor m tyii, xiyaan Tat.: xtyii
sabor picoso o fuerte tan tyii
sabroso adj xun, tiyen Tat.:
tyixun, ki
sacar vt kulaa, kulo, kulo tiin,
kulo tukwa, xisaan
sacar a escondidas kulo mnan
sacar copias tlyoo nkwin
sacar en trozos tyoo tya
sacar fuera y colgar kulo tukwi
sacar punta kilya
sacar rajas kulo laa
sacerdote m sti joo
sacristn m xta
329
DICCIONARIO CHATINO
sembrado
sembrar
DICCIONARIO CHATINO
sembrar vt kata
ir a sembrar tsaa yta, tsaa...kuta,
tyaan yta
sembrar a voleo tukwa kunen
sembrar enojo skwin tike
semejar vi chkwi ti
semilla f mta, siyu Tat.: ngwata,
siyu
semilla de bico (reg.) siyu kutso
(bicua: fruta del mezquite)
sencillo adj msun ti
330
sepultar vt kutsi
ser sepultado katsi
ser vi ka
sereno m kwa Tat.: kukwa
serio adj sun, sun ti
sermn m kwiin
seno m styi
sensitivo adj ti
sentarse v prnl 1. tyukwa Tat.:
tyukwa, tyakaan
2. tyii tukwa (para descansar)
quedar sentado kanun tukwa,
tyukwi kaan
ir a sentarse tsaa tukwa, tyaa
tukwa
sentarse a esperar tyukwa ta
sentarse llorando tyukwa siya
sentarse pellizcando tyukwa
sa
sentencia f
dar sentencia xi tuun cha
(juzgar)
sentido m ni cha nda
de doble sentido chkwi
nchkun, tukwa cha nchkwi
sentir vt kuwe ti, kii ti, xtya ti
sentir mucho xa tiin
sea f
hacer sea a tyukwi ya
seal m biya
separar vt suwe tiin
separarse tyoo tsuu
separarse de siyu ta
septiembre m ko Sanda Wsi
sepulcro m kwaa
servilleta f mle
seso m
sesos tyukwa ke
severo adj tla Tat.: tyalaa, lye aan
loo
portarse severo kuni tla
s adv jajaan, kwi
s pron
s mismo ykwi
siembra f kuta Tat.: xtyan ndyata
preparar la siembra kunikuta
siembra de calabaza tojo
siempre adv nchga bra, xkwi, tu
Tat.: lkaa hora, xkwi
siete adj kati
Siete Arroyos chku Ti
Siete Brazos chku Ya Kati
Siete Honduras kala Kati
silbar vt xnen Tat.: jyuwi
silbato m luwi
silbato de hojalata chkwan teen
silencio m
imponer silencio tukun tiin
silencioso adv mnan ti
silla f yka xlya (asiento) Tat.: yaka
xlya
331
DICCIONARIO CHATINO
suegro
DICCIONARIO CHATINO
sueldo
332
suelo m yuu
en el suelo lyuu
suelto adj joo, ngati, kuti
(lengua suelta)
tallo m
tallo de una flor kiya ke
tamal m jakatun, kija kitun Tat.:
tyija ku, tyaku
tamal de elote ja ni lka
tamarindo m ngwaa Tat.: baa
taza f sa
tegumento m
tegumento de una culebra xiye
kunan
333
DICCIONARIO CHATINO
tejedor m kwityi te
Teotepec Jyoo
tepache m lkwi
tejido m kila
tejn m chu
tejn solitario chu ska ti
tipo de tejn ms pequeo chu
kwii
tela f te Tat.: late
tela arrugada te nchkun
tela de hilo ralo te ka nta ti
telar m kila (de cintura) Tat.: kalya
telaraa f stan ngwiyu
telaraas cubiertas de holln
jiya
Temaxcaltepec Siyan
temblar vi kian, lkwan
temblor m nan, nan chalyuu
Tat.: su nklyakwin chalyuu
temer vi kutsen Tat.: kutsin
templo m laa
temporada f ya
temporada de la seca i kwan
temporada de aguas i tyoo
temprano adv tlya, nde tlya
ms temprano tsan
tenate m tukwan
tender vt slaa xiin Tat.: xkanan
tenderse en el suelo xtyi
tendn m tyukwin
tener vt tiya, tyiin, xuwi, in
Tat.: tyuu jiin
tentar vt kala (tocar)
Teojomulco Ne Ku Xuwe
tierra
tepalcate m xan
tepecuilo m kana (canelo)
Tepenixtlahuaca Siya
tercero adj nu ka kanan Tat.: nu
nchka tyunan
tercer da tsan ka kanan
tercio m kunan (de lea) Tat.:
kwanan yaka
teresita f stya (pjaro)
termes m kusun (comejn)
terminar vt kuni tyii Tat.: kwani
tyee
hacerlo al terminar kuni ji
terminarse tsaa tii, tyii Tat.:
tyee
terminar de amasar tyii sa
terminar de salvar kulaa ji
terminar de tejer tyii kala
ternura f
con ternura kuti a aan
terreno m yuu, lo yuu
terreno con corral jyan
teta f styi
tibio adj tsun, tsun sa kunun
tiempo m bra, tyempu, ya Tat.:
hora, tiyempu
hace tiempo sni
tiempo de ancianidad seen
msiin
tiempo de elotes ya ndaan
tienda f jinsiya
tierno adj kune, ee, teen, ti
siya ti Tat.: kwai
tierra f yuu
tierra bien preparada para
sembrar yuu kata
tierra colorada yuu kaa
tieso
DICCIONARIO CHATINO
334
335
DICCIONARIO CHATINO
triste
trabajador m
ser muy trabajador tan ti
trabajar vt kuni...tan Tat.:
kwani...kan
trabar vt kala
ser trabado kala
ser hecho trabado tya kala
traducir vt xaan cha Tat.:
xkutsaan cha
traer vt jyan loo, kan loo, kwiya,
tyaan loo Tat.: tyikiya, tyaan loo
trenza f su
tres adj snan
tributario m
tributario del ro ya saan
tripa f tuxein
triste adj 1. jyuu, xiin, xiin ti
Tat.: xiin
2. xkin ti (un animal)
experiencia triste cha xiin, cha
jyuu
tristeza
DICCIONARIO CHATINO
tristeza f
dar tristeza a uno tiya xiin
trogn m sajwa
troje f juwa
trompo m yka yu
tronar vi kanen tiyu Tat.: chkwi
tyiyu
tronchar v prnl xkwin
trozador m ndukwa (abejn)
trozar vt siyu ku, tijin ku Tat.:
tyeje ku
trozo m ku, laa, li, tya
truco m mse
trucha f kula taan (pez)
trueno m tiyu Tat.: tyiyu
truncado adj ku, chku
t pron nuwin Tat.: nuun
t mismo ykwii
tubular adj mtuu
tufo adj tiyaan (aguacatal)
tufoso adj jnan
tul m te katan (velo, gaza)
tumbar vt kwityin, xlyuu
tuna f siyu yaa
tupido adj tkan
Tututepec Kee Kii
tuyo pron iin Tat.: jiin nuun
el tuyo nu iin
336
U
lcera f kutsu
ultimar vt kuni tyii
ltimo adj
ltimo hijo de una familia
kichi
nico adj yuwi, ykwi Tat.: nu ska
ka, nu ntukwa ska ti
nico Dios ykwi Ndiose
unido adj ngala
unir vt kala
unir firme tya kaan
uno adj, art ska Tat.: ska, tsa, tsaka
unos tyun
ua f katan Tat.: katyan, xkatyan
urgir vt kuni cha in
usar vt kunan jo in Tat.: xkuni
joo jiin
usted pron nuwin Tat.: man
de usted, a usted wan
usted mismo ykwii
ustedes nuwan, wan
til adj joo
hacerse til kunan jo
utilizar v loc kunan jo in
uva f siyu katun
V
vaca f kuta Tat.: bata
337
DICCIONARIO CHATINO
verde
venado m kwian
venceja f
venceja pipiblanca xtye tyoo
(golondrina)
vencido adj mta
vender vt kujwi
vender a escondidas kujwi
mnan
vender al menudeo kujwi luwe
vender un poco kujwi kaan,
kujwi suwa
andar vendiendo tyaan yjwi
veneno m yaan Tat.: tanan tyalaa
venir vi 1. tiyan (por un rato)
2. jyan (otra vez)
3. tyukwa (de repente)
venir a cerrar jyan tukun
venir de nuevo tyaan
venir para traer tiyan tiin
venir siguiendo a jyan aan
venta f ka kiya
ventana f tuwa naan, tu naan Tat.:
toniin
vela f tikia
vela de cera negra tikia yuu
velar vt
sitio para velar un cuerpo yuu
ne
velo m te katan, te xe
velludo adj mchan
vena f sta tnen Tat.: stya tai
verdura
DICCIONARIO CHATINO
verdura f kata
vereda f tukwiin, tukwiin lti ti
Tat.: tyukwiin, tyukwiin lati
vereda de animales tuwiin sta
biyo
vergonzoso adj jyuu
verruga f kwiyun
vescula f
vescula biliar lyaa
vestido m te lyi, ste ne kwaan
Tat.: ste kunaan
vestir vt xku
vestirse ku Tat.: kaku, tyaku
vez f ta, tuwa, ya Tat.: kiya
de vez en cuando ya ti
va f tukwiin Tat.: tyukwiin
338
vianda f kuna
vbora f
vbora de cascabel kunan tnun
vbora sorda kunan tyijoo
vida f
tener vida xuwi chalyuu
vidente adj tiya
vrtice m kanun
viejito m yu kula
Y
y conj kwi, loo
DICCIONARIO CHATINO
339
Z
zacate m kii, kixiin
Zacatepec Tsii
zanate m kwityan
zurdo
GRAMTICA CHATINA
DE LA ZONA ALTA
Panixtlahuaca, Oaxaca
y otros pueblos de la regin
Kitty Pride
0. INTRODUCCIN
Esta descripcin de la gramtica del chatino refleja el habla de la gente de
Panixtlahuaca, porque la mayor parte de los datos que se presentan son de ese
pueblo. Sin embargo, se puede aplicar a toda la zona alta en general.
En la primera seccin se presenta la fonologa del chatino. En la segunda se
presenta el sistema tonal, que es muy importante para la pronunciacin
correcta de las palabras chatinas y afecta a la gramtica tambin. La tercera
trata de la oracin. Los verbos, por su complejidad, necesitan varios apartados:
pues se tratan los tipos sintcticos (captulo 4), los tiempos (5), los modos (6),
las voces (7), los verbos con corazn (8), los verbos complejos (9), las
construcciones con verbos modales (10) y los giros verbales lxicos (11). La
clasificacin de los verbos depende de los prefijos de tiempo, pero es
precisamente en estos prefijos donde se encuentran muchas de las variaciones
en el habla de los habitantes de las diferentes poblaciones. Los captulos
siguientes (12-19) tratan de las dems clases de palabras.
La sintaxis es muy importante. Un cambio en el orden de palabras, incluso
si es pequeo, afecta el significado de la oracin (15.1).
En muchos apartados se exponen pequeos textos que ejemplifican el tema.
Bilabial
Alveolar
Palatal
Velar
Labio-velar
Glotal
t
d
ty
dy
k
g
kw
gw
ts
ds
s
ch
dx
x
jy
ly
jw
n
l
r
343
GRAMTICA CHATINA
Semivocales
Vocales
Orales:
Alta
Media
Baja
Anterior
corta
larga
i
ii
e
ee
Nasales:
Alta
Media
Baja
344
corta
in
en
Anterior
larga
iin
een
corta
u
o
a
Posterior
larga
uu
oo
aa
corta
un
Posterior
larga
uun
an
aan
uno
jcara
tii
tii
diez
pobre
snan
snan
tres
escaso
ni
ni
ahora
animal
mariposa
dulce
ska
xka
uno
otro
nsiya
nxiya
est gritando
grita siempre
msa
mxa
onza
misa
345
1.1.3. El fonema w
Hay varios alfonos del fonema /w/.
b
despus de m
mblyi comadre
W (sorda)
(fricativa)
al principio de la palabra
antes de una vocal anterior
biya medida
~w
entre vocales
kuwe marrano
afilado
largo rato
tiye
tiyen
agrio
salado
nduu
nduun
ensea
est pegando
yaa
yaan
se fue
regres
l
tierra
loo
looo
con
corral
kwiya
kwiyaa
hongo
jabn
kwityin
kwityiin
piojo
ciego
GRAMTICA CHATINA
346
palabra
todo
quiebra
ndxuun
ndxa
pelea
se marea
tsan
ntsen
ntsi
da
tiene miedo
nanche
ndsen
ndse
fruta ctrica
de repente
mastica
est hecho
milpa
perico
kwi
ngwa
jwakii
chai
mismo
era
jalar
es verdad
fruta
plato
jluwe
xian
mitad
fragmento de vasija quebrada
de nosotros (excl.)
animal
ya
aan
abajo
de nosotros (incl.)
347
1.3.1. Slabas abiertas
Las palabras en chatino terminan con una slaba abierta, es decir, terminan
en una vocal. La n escrita al final de la palabra indica que la vocal que la
precede es nasalizada. La final indica que la vocal que la precede es cortada
por un cierre glotal.
ta
taan
camarn
manteca
taa
staan
grupo
nuestras uas
comer
camarn
ni
ahora
papel
est pegando
msuwa (msu.wa)
katsaan (ka.tsaan)
puso
avisaremos
mango
montn
loga (lo.ga)
sendaru (sen.nda.ru)
lugar
soldado
GRAMTICA CHATINA
348
regulares. Por esa razn, las dos slabas funcionan como dos palabras
fonolgicas dentro del sistema chatino, pero se las escribe como una sola
palabra por la unidad lxica:
lomstan (lo m.s.tan)
skamnan (s.ka m.nan)
limosna
secretario [origen: escribano]
candelero
domingo
cilantro, culantro
canoa
sereno
skwa (s.kwa)
nskwa (n.s.kwa)
cucaracha
maz
ni
animal
sni (s.ni)
hace tiempo
kwan
alto
ykwan (y.kwan)
alete
nan
cosa
ynan (y.nan)
llor
349
comprar
tigre, len
kwicha, kucha
kwiyaa, jwiyaa
quebrar
jabn
lagarto
mujer
est botando
Juquila
tirar, botar
chiquihuite
camino
mismo
se sienta
dijo
GRAMTICA CHATINA
350
5. Tambin hay unas palabras que empiezan con ku-, kw-, b- o w- cuyas
variantes omiten completamente estas letras iniciales junto con la vocal que
sigue.
kusiin, wsiin, siin
kwichu, chu
biyu, yu
wke, ke
moler, extraer
balacear, disparar
chuparrosa, colibr
calentar
1.4.2. Variantes de g
Se encuentran variantes semejantes asociadas con la letra g:
1. Muchas palabras que empiezan con ngwi- cambian esta pronunciacin a
mbi- o m-. Este cambio se observa sobre todo en el pretrito de algunos
verbos; a veces la forma con m- es la ms comn.
ngwiya, mbiya
mjan, ngwijan
corozo
pidi
vaci
se hizo tieso
Hay unas palabras monosilbicas que empiezan con kw- o ngw-, pero se
pronuncian como bisilbicas, porque se introduce la vocal u antes de la w,
especialmente si la vocal es doble.
kwii, kuwi
ngwaa, nguwa
1.4.3. Variantes de r
La letra r es de uso muy comn en Panixtlahuaca, porque indica el tiempo
pretrito de verbos que empiezan con t- en el futuro. En otros pueblos
corresponde a md-.
raan, mdaan
rijin, mdijin
anduvo, camin
pas
interrogativo
aqu, este
pron. (cosa)
kuliya, kuriya
krsi, kusi, wsi
renten, wten
rico
cruz
zancudo
351
1.4.4. Variantes de ch
Varias palabras que empiezan con ch- tienen sus variantes tambin. En las
que contienen -kw- o -ku-, a veces el principio se pronuncia ty-, y en las que
contienen otra letra, a veces el principio se pronuncia como x-.
chakwichi, tyikwichi
chinkun, tyinkun
chalyuu, xalyuu
conejo
tbano
mundo
1.4.5. Variantes de t o l
Algunas palabras que empiezan con t- o l- pierden estas letras al
pronunciarlas.
tla, la
tsaa tii, saa tii
bravo
terminarse
laja, ja
lka, ka
desocupado
hoja
horrible, feo
fuerte (sonido)
blanco
si, se
xne, xni
hijo
perro
katsa, kitsa
tyia, tyaa
avisar
agua
kaluu, kaloo
kwitu, kwito
crecer
pollo
kutsu, katsu
kwuu, kwau
grano
ensear
mucho
milpa
espalda
lodo
garza
tecolote
GRAMTICA CHATINA
352
tejido
ponerse tieso
milpa tierna
juntar (tablas)
kala
kala
kala
llegar
derretirse
charca
353
joo
ngaa
kee
tii
tla
santo
rojo
piedra
pobre
noche
jo
nga
ke
ti
tl
curacin
verde
flor
doler
bravo
PRESENTE
ndikin
nskwa
nsiyu
HABITUAL
ndikin
nchkwa
nxiyu
PRETRITO
rkin
mskwa
msiyu
quemar
acostarse
cortar
ndlyoo
ndujwi
mlyoo
yjwi
librar
vender
ndloo
ndujwi
GRAMTICA CHATINA
354
ndiji
ndyiji
mjwi
conseguir
ndyija
yija
dormir
laja
nchu
nin
nchku
nchu
nin
nchku
mchu
mnin
yku
reventar
decir
comer
nchkin
ndaan
nchkin
ndyaan
mkin
mdaan
quemarse
andar
mska
mnee
arrancar
confesar
naan
mtan
mtsaa
ver
bostezar
distribuir
nska
nee
nska
ee
naan
ngatan
ntsaa
aan
ntan
ntsaa
2a. persona
-V
3a. persona
(tono bsico)
355
2A. SING.
chkwii
kajaa
xtii
kuloo
1A. PLUR.INCL.
chkwiin
kajaan
xtiin
kuloun
3A. PERS.
chkwi
kaja
xti
kulo
hablar
dormir
desatar
sacar
Este sistema tonal tambin rige en todas las formas marcadas por persona,
sean sustantivos, adjetivos o preposiciones. Cuando el pronombre est escrito
como palabra aparte, el tono del radical no es afectado. Parece que los tonos de
los prefijos de tiempo son los que dominan en la forma del verbo en 3a.
persona, pero en las dems personas son los tonos de los sufijos de persona los
que dominan (vase 14.1.1).
GRAMTICA CHATINA
356
3. LA ORACIN
Una oracin consta de un sujeto y un predicado. El sujeto es una persona,
cosa o un animal que hace algo. Lo que se dice del sujeto, lo que hace, es el
predicado de la oracin. En espaol el sujeto generalmente antecede al
predicado:
SUJETO
El nio
Ese perro viejo
PREDICADO
corri.
ya no puede caminar.
SUJETO
nu xuwe.
el nio
Ja nchka a tyaan
xne kula kan.
no puede ms caminar
perro viejo ese
Ese perro viejo ya no puede caminar.
La palabra principal del predicado es el verbo, y la palabra principal del
sujeto es el sustantivo o el pronombre.
3. La oracin
357
Nchkun
como
Nchku
come
na
yo
Nchkuu
comes-t
Nchku nuwin.
t
Nchku
come
tyaja
tortilla
tyaja
tortilla
tyaja
tortilla
come
Nchku
come
Nchku
come
yu
l
Sana
Susana
Nchkuun
comemos
Nchku
come
Nchku
come
Nchku
nan
nosotros
ba
nosotros
wan
Uds.
Nchku
ne
come
ellos
Nchku nchga nten
come toda gente
come
tyaja.
tortilla
tyaja
tortilla
tyaja
tortilla
tyaja.
tortilla
tyaja
tortilla
tyaja.
tortilla
tyaja
tortilla
tyaja
tortilla
tyaja
tortilla
COMPLEMENTO DIRECTO
ska kii.
un pajarito
GRAMTICA CHATINA
358
PREDICADO Y SUJETO
Koon
beber
Voy a beber agua.
COMPLEMENTO DIRECTO
tyaa.
agua
SUJETO
PREDICADO
Ja ku
a
nu kiyu kwa
neg. comer ms
el hombre ese
Ese hombre ya no va a comer carne de
COMPLEMENTO DIRECTO
kuna kuwe.
carne marrano
puerco.
3. La oracin
359
3.4. Tipos de oraciones
nu xuwe
tsan tlya.
el chico
da temprano
El nio se fue temprano.
se-fue
Skan
amarrar
yu
biyo
loo ti
caballo
rta.
kee
chun naan re.
piedra
espalda casa esta
Las piedras detrs de esta casa son muy grandes.
grande muy
tsan ni.
da ahora
Ja tlyu
kee
chun naan re.
piedra
espalda casa esta
Las piedras detrs de esta casa no son grandes.
neg. grande
Ja lya
kala
no todava llegar
ne.
gente
yu
biyo in.
l
caballo de-l
l ya no amarra su caballo.
neg. amarra ms
GRAMTICA CHATINA
360
Texto:
Ja ndiin Lzaro naan tyi, kan
cha xiin a ti nu kunaan kwilyoo yu
in yu. Loo ynicha nu kunaan kan
in yu la ngala yu:
La wa ngalaa ni a?
Ja nda a kwilyoo yu cha tsaa yu
xiya.
yu
biyo
l
caballo
Ya amarr su caballo?
ya amarr
in a?
de-l ?
Ja tlyu
kee kan a?
piedra esa ?
No est grande esa piedra?
neg. grande
ja ndyaa
nu xuwe
neg. se-fue
el chico
Por qu no fue el nio hoy?
por-qu
tsan ni?
da ahora
Ni bra mskan yu
biyo in?
cundo
amarr
l
caballo de-l
Cundo amarr su caballo?
Nde ya
mjwii
kee tlyu kan in?
dnde
conseguiste
piedra grande esa de-t
A dnde conseguiste esa piedra grande?
3. La oracin
361
Texto:
Tsan ndyaa nu xuwe, ndyaa tiin
biyo cha tsaa yya yka loo i. Bra ti
ndyaja biyo kan in. Ngala ti nsuwa
yka sti chun biyo kan. Loo sti yu
tsaa. Loo tyaja ya ne tsaa ne cha ku
ne, chun tijyu a tsaa ne la seen
nsuwi yka tl. Xi ti ne xtyi loo ti
kunan in ne, tsaa ne bra kan.
Anlisis sintctico:
TIEMPO
PRED.
SUJETO
tsan
hace-rato
ndyaa
fue
el chico
nu xuwe,
PRED.
COMPL. DIR.
fue trayendo
ndyaa tiin
biyo
caballo
PRED.
COMPL. DIR.
MODO
(cha)
(que)
tsaa yya
va cargando
yka
lea
loo i
con l
TIEMPO
PRED.
COMPL. DIR.
bra ti
luego
ndyaja
encontr
biyo kan in
caballo ese de-l
TIEMPO
PRED.
COMPL. DIR.
LUGAR
ngala ti
lleg solo
nsuwa
ech
yka sti
madera fuste
(loo)
(tambin)
(loo)
(tambin)
(cha)
(que)
SUJ.
PRED.
sti yu
padre l
ir
COMPL. DIR.
PRED.
SUJ.
tyaja
tortilla
ya
lleva
ellos
tsaa
ne
PRED.
SUJ.
tsaa
ir
ellos
PRED.
ku
come
SUJ.
ne
ellos
ne
GRAMTICA CHATINA
(chun)
(porque)
362
LUGAR
PRED.
SUJ.
LUGAR
tijyu a
lejos muy
tsaa
ir
ne
ellos
PRED.
SUJ.
COMPL. DIR.
agarra solo
xi ti
ne
ellos
PRED.
SUJ.
TIEMPO
tsaa
ir
ne
ellos
entonces
bra kan
SUJ.
Yan
nten (nu yaa Londaa)
vino
gente (que fue Oaxaca)
Ya llegaron (los que fueron a Oaxaca).
PRED.
SUJ.
TIEMPO
Kityi
te re
ndaa
secar
tela esta
al-rato
Esta ropa va a secarse al rato.
363
Texto:
Tsan ndyaa si nten ni aan re
loo carro, ndaa la wa msiin kala. Xka
si nu lyu la in, kan nu ndaan xla;
tercero ti ndiin loo ja ndiji xla. Kiyu
si nten kan riin, snan ngujwi loo
tyukwa ti nganun ni.
SUJ.
COMPL. DIR.
TIEMPO
Msiy
nu kiyu kan
nchga yka kwa tsan.
u
cort
el hombre ese
todo lea esa
da
Ese hombre cort toda esa lea ms temprano hoy.
PRED.
SUJ.
COMPL. DIR.
Yjwi
Stino
ska kunan.
mat
Faustino
una vbora
Faustino mat una vbora.
Texto:
Nskwa ne kwa skwan cha bra ti
ku ne tyaja ndaa. Tsan ndyaa loo
ne nskwa molino cha tlya tyii koo
ne, cha ndaa kuni ne jaxlya. Xka
kan tsaa jyaan te chku. La wa
msiin, kan tsaa yjwi nu xuwe jaxlya
kan.
GRAMTICA CHATINA
chkwi taa
ka taa
tyiin taa
xuwi taa
xuun taa
Xuun
pelea
364
taa
su-semejante
nu kiyu xuwe
el hombre chico
ndaa.
al-rato
SUJ.
TIEMPO
Kaja kwilyoo
ne
la xnu tsan.
obtendr esposo
ellos
en otro-ocho da
Van a casarse a los ocho das.
PRED.
SUJ.
Wa msiyu kichan
nu kunaan re.
ke
ya cort cabello cabeza
la mujer esta
Esta mujer se cort el cabello ella misma.
Texto:
Ska ne kula nganun tukwa se
ste. Ndiya ska tsan mjwi kwilyoo
nten, loo ska se ste ne kula kan
mjwi kwilyoo yu. Ndiya a ti cha
mjwi kwilyoo se ste, kan cha ti
kulo ti mjyian ste ne cha la nu ka
taa wa luwi ran. Loo la nu ngwa taa
kan ni, yku tlyaa ne, yio a ne
xalyuu, msuun taa ne kula chun
ndiin la bra kan.
365
VERBO
tiya
tyaan
tyiin
tyukwa
tyukwi
xuwi, tyuwi
haber
estar (pegado)
estar (viviendo)
estar (sentado)
estar (colgado)
estar (en un lugar)
PRED.
SUJ.
REF.
Riin
snu nten
naan re.
estaba
ocho gente
casa esta
Ocho personas vivieron en esta casa.
SUJ.
REF.
Yuwi
snan wta
in ne.
tres vaca
de ellos
Ellos tenan tres vacas.
hubo
PRED.
SUJ.
REF.
Riin
snu se
Xuwa kan.
estaba
ocho su hijo
Juan ese
Ese Juan tena ocho hijos vivos.
SUJ.
REF.
Mjwi
snan wta in ne.
obtuvo
tres vaca
de ellos
Ellos obtuvieron tres vacas.
La idea de que uno puede hacer algo, se expresa con el verbo ka suceder
con referencia al individuo capaz, introducido por la preposicin in.
PRED.
REF.
Nchka in yu (cha sa a ti yu).
puede
a l
porque es-muy-capaz l
l s puede, (porque es muy capaz).
GRAMTICA CHATINA
366
Texto:
Ndiya ska nu xuwe nu xiyu a. Ti
sni ndiin nan ndiin jya loo yu. Loo
laja nu ndukwa yu lo msaa nchku
tyaja, roo yu ndyaa yu liya, ndyaa
yla yu ska tu kee seen ndukwa ska
kunan tnun. Bra kan roo i yku ya
yu.
VERBO
SUJETO
sti Xuwa
nka
taa wan
padre Juan
es
pariente uds.
El pariente de ustedes es el pap de Juan.
COMPLEMENTO
VERBO
Lobo
naan
Lobo
se-llama
Este perro se llama Lobo.
SUJETO
xne re
perro este
Texto:
Ndiyun, ndiya a ti yu ka yu
sendaru, chun loo sti yu ngwa in ran
ti sni la. Chico naan sti yu kan.
SUJ.
COMPL. DIR.
Nxan nu kunaan piyun in
(cha kuu a).
sacude
la mujer
rebozo de-ella
porque sucio muy
La mujer est sacudiendo su rebozo (porque est muy sucio).
367
SUJ.
COMPL. DIR.
MODO
Xta
ne kula kuwi
loo tyia tsun.
baar
anciana
nene
con agua tibia
La anciana va a baar al nene con agua tibia.
Texto:
Ska maxu, ja xlya si xku in
chun ja ska a tan nni ne, pero
maxu kan ni, ti nxkwan te. Ska ya
ni, mxkwan si ya sa aan mxlyuu
in lo yuu. Kan mxkwen ne kula:
Xkwi lyaa an, xkwi lyaa an.
ne
Lye a
mlya ke
nu xuwe kwa, kan cha ngwa ree ran.
mucho muy rasur cabeza muchacho ese por eso
fue
peln ella
Rasuraron mucho la cabeza de ese nio, y por eso ya est peln.
Ngwa chu
tyii
tyijo
cha mke ti kaa.
mojoso olor.de calabaza porque coci ya ayer
El olor de la calabaza ya es mohoso porque fue cocida desde ayer.
fue
GRAMTICA CHATINA
La nu ti liji ka Jaa Tyoo
368
xuwi kutsi
lo kiya.
Antes de la fiesta de Todos Santos los cerros van a estar amarillos (porque
estn sembrando el cempoaschil).
Algunos verbos de estado no tienen otra funcin:
chkan
sii
la, ndla
visto, se ve
no es, no fue
est nublado
Texto:
Tijyu kichen tyi yu re, sii taa
kichen tyi ba nka. Sta ti yu, loo
ngata kichan ke yu. Kaan a nskwa
re ni, cha ska carro tlyu ngala loo yu
in ran.
correr
corre
corre (habitualmente)
corri
tyiin
ndiin
ndyiin
riin
kwian
ngian
nan
ngwian
fabricar
fabrica
fabrica (habitualmente)
fabric
ku
nchku
nchku
yku
comer
est comiendo
come (hibitualmente)
comi
369
Aunque es posible identificar parcialmente los prefijos para los tiempos del
verbo, hay muchos ajustes morfofonmicos que afectan la forma del verbo
dado. La autora de esta gramtica ha hecho un anlisis de la cadena subyacente
de los prefijos de tiempo, los prefijos formativos y la raz del verbo. En ello
identifica muchas de las reglas fonolgicas que explican las formas de la
conjugacin de cada verbo. No se incluye aqu ese anlisis porque es muy
abstracto, por un lado y, por otro lado, los artculos del diccionario
proporcionan las formas principales de los verbos.
dormir
fabricar
se equivocar
correr
volar
ku
kulo
aan
tikin
tyiin
comer
sacar
ver
quemar
estar (en lugar)
Texto:
La wcha xtya ne kiya Suwe cha
tsaa sii nten nan cha nu wni joo in
ne. Ndiya chin te in Tyo kwa, kan
cha tsaa cha wjwi in ran loo
kunaan in lo kiya.
est durmiendo
est
est volando
est corriendo
nchku
ndikin
ngian
ndlo
est comiendo
est quemando
est fabricando
est sacando
GRAMTICA CHATINA
370
Texto:
Ni ja ndiin nten kichen cha
nsuwi ne ni kixin, ngata ne
nskwa. Loo ngini ne kwan nskwa
kan, cha lye a ndyaan kwityan ndlo
in ran.
5.3. Habitual
Algunos verbos no tienen ninguna diferencia entre las formas del presente
progresivo y las del habitual. Los prefijos n- o nd- marcan estas dos formas,
aunque a veces se distinguen por un cambio del tono. Los dems verbos
muestran la diferencia; usan el prefijo n-y- para indicar el habitual (incluyendo
los verbos en que la -y- del prefijo cambia la s- a x-, o la n- a -).
ndijya
ndyiin
nchkwi
nxnan
duerme (habitual)
est (siempre)
vuela
corre
nchku
ndikin
nan
ndlo
come
quema
fabrica
saca
Texto:
Nchga yijan nxtun ne kajwe cha
ndujwi ne in ran. Loo nchga tsan
nxtya ne siyu kajwe tsa kan lo
kwan cha kityi ran. Ne Suwe nxii
kajwe nchga yijan, cha ndujwi ne
in ran xka kichen tijyu la.
durmi
estuvo
vol
corri
yku
rkin
ngwian
ngulo
comi
quem
fabric
sac
371
Texto:
Wa mdyii mcha tukwi nten kala
in ne cha wa mtyi ran. Ngwa ko
taa jyoo, kan mdyii tan in ne. Wa
sni la rkin ne jyan; junio, kan mdyii
yta ne nskwa.
5.5. El gerundio
Adems de las formas del verbo segn el tiempo, muchos verbos tienen una
forma dependiente que llamamos gerundio. Esta forma aparece en una
construccin verbal en que modifica al verbo que la antecede.
Los verbos existenciales aparecen en estas construcciones binarias, en su
forma finita como primer miembro, o en su forma dependiente como
modificador.
VERBO
tiya
tyaan
tyiin
tyukwa
tyukwi
xuwi, tyuwi
haber
estar pegado
estar viviendo
estar sentado
estar colgado
estar (en un lugar)
GERUNDIO
ya
kaan
tiin
tukwa
tukwi
yuwi
estar haciendo
estar comprando
envigilar
<
<
<
kuni
xii
aan
hacer
comprar
ver
tyukwi lkii
tyukwi aan
tyukwi skwa
agacharse
estar siguiendo
acostarse
<
<
<
xkii
tyaan
xkwa
doblar
seguir
acostar
GRAMTICA CHATINA
VERBO
tyiin
372
GERUNDIO
tiin
estar
(viviendo)
VERBOS COMPUESTOS
kulaa tiin
abandonar
quitar viviendo
descargar
kulo tiin
sacar viviendo
juntar
suwa tiin
poner viviendo
tyukwi
tukwi
estar
(colgado)
kulo tukwi
sacar colgado
tyoo tukwi
salir colgado
doblar (milpa)
katsa tukwi
quebrar colgado
ir a comprar
ir a acostarse
ir a quemar
xii
xkwa
tikin
comprar
acostarse
quemar (roza)
ta
wan in yu tuwiin.
camino
Van a cierto lugar a esperarlo en el camino.
ir viviendo esperando Uds. a l
373
Texto:
Ndaa tiyun tsan mcha tukwi
kala kan, yaa mxo kii tya in cha wa
mtyi ran. Mxo tiin ne tya kan cha
xuwi koo ran ni juwa cha ja ka
chin aan ran, o ta cha ja ku biyo in
ran. Tsaa ya ne tya nu nsuwi ni
juwa, kulo suwi ne nu tnun ti.
terminarse
completamente
acompaar
ir a ver
tyaan tyii
(v. t.)
tyaan lyoo
(v. t.)
tyiin aan
(v. t.)
ir a terminar
traer
estar viendo
FUTURO
xii
PRESENTE
nsii
PRETRITO
msii
HABITUAL
nxii
GRAMTICA CHATINA
374
Sintate!
Vente luego!
Ven por ac!
Pasen ustedes!
Pasen a la casa!
375
quem l pueblo
GRAMTICA CHATINA
376
TIEMPO
PRED.
TIEMPO
Nchka
SUJ.
PRED.
kaan kala
MODO
mucho milpa
bra kan.
entonces
bra kan.
entonces
La mayora de los verbos pasivos llevan los prefijos ty- o ka- en el tiempo
futuro. La ty- cambia a ch- cuando se combina con los verbos que empiezan
con
sk-; ty- afecta a una s- inicial cambindola a x-. Algunos verbos pasivos
empiezan con l- o ly-; muchos de ellos tienen un verbo activo correspondiente
que comienza con kw-.
La tabla siguiente presenta algunos verbos de voz pasiva y los verbos
activos correspondientes:
377
VERBO PASIVO
chka
chkaa
chkan
chkwen
chkwi
chkwin
chkun
chkin
kala
kana
lyaja
tyaa
tyaa
tyaja
tyaan
tyo tiin
tyoo, lyoo
tyuwe
tyuwen
tyuwi
tyuwi
tyuu
tyuwe
xiyu
arrancarse
ser sanado
ser amarrado
ser subido
ser colgado
ser sacudido
ser cerrado
ser quemado
derretirse
ser perdido
ser vaciado
ser molido
romperse
ser conseguido
ser escrito
ser juntado
ser pintado
ser raspado
ser quemado
aclararse
apagarse
ser vivo
ser dividido
ser cortado
VERBO ACTIVO
wska
ka
skan
skwen
tyukwi
skwin
tukun
tikin
xla
tna
kwaja
sta
kusaa
kaja
taan, kwaan
xo tiin
koo
suwe
suwen
suwi
suwi
kuu
suwe
siyu
arrancar
ser
amarrar
subir
colgar
sacudir
cerrar
quemar
derretir
perder
vaciar
machucar
romper
conseguir
escribir
juntar
pintar
raspar
chamuscar
limpiar
apagar
vivir
dividir
cortar
Texto:
Ngula ska si ne tsan; kan cha
nchkun tuwa naan in ne, loo
nduun nchkan biyo nde liya.
Ndyuwi kii ni aan in ne tla,
ndiya cha lyaa kitye cha lyoo xaa
in ne. Ngatun kajwe in ne, nchka
in ne xii kuxa cha tyukwa in jyaan
kuwi.
GRAMTICA CHATINA
378
l va a asustar a su hermano.
l asust a su hermano.
l asusta o est asustando a su hermano.
El grupo pequeo que empieza con el prefijo causativo ji- siempre lleva el
mismo prefijo m- y ndi- habitual y presente.
Jityukwi nkwin sii naan.
Mjityukwi nkwin sii naan.
Ndiji tyukwi nkwin sii
naan.
dar de comer
coser
torcer
contestar
hacer hervir
despertar
despegar
enrollar
batir
voltear al revs
hacer caer
hacer llorar
hacer sonar
abandonar
sacudir
enderezar
encoger
doblar
frotar (msculos)
hacer quemar
baar a alguien
golpear de paso
amansar
NO CAUSATIVO
ku
skwan
ykwan
chkwin
lkwi
lkwii
kwin
tukun
kala
slu
tlyuu
kunan
kanen
kanun
kian
i
kuso, wso
kii
kii
tikin
kata chku
kata
kuti
comer
desplumar
estar torcido
decir
hervir
volar
vomitar
cerrar
ser batido
tirar fuera
caer
llorar
sonar
quedar
temblar, mover
estar recto
juntar
jalando
jalando
quemarse
baarse
aplastarse
estar suave
379
xti
xti
xtyi
xtyi lyoo
xuwan
xuwe
xuwa
xuu
xicha
xija
xija
xijan
xisaan
xiskwa
xisuun
xitiin
xita
xitsen
xitukwa
xitukwi
jityukwi
xituun
jityuun
desatar
dar de mamar
hacer secar
burlar
tirar, botar
rogar, insistir
llevar
encender lumbre
criticar
estornudar
hacer dormir
contagiar
cambiar de lugar
trasladar, voltear
hacer pelear
revolver
descansar
asustar a otro
trasladar casa
voltear por abajo
hacer colgar
hacer parar (cosa)
hacer parar (gente)
kati
kati
kityi
styi
kwan
suwe
lyuwa
kuu
cha
kwaja
kaja
tijin
tyaan
xkwa
xuun
tyiin
ta
kutsen
tyukwa
tyukwi
tyukwi
tyuun
tyuun
desatarse
mamar
secarse
rer
estar alto
raspar, afilar
ser llevado
vivir
palabra
vaciar
dormir
contagioso
caminar
acostarse (en algo)
pelear
estar, vivir en
estar cansado
tener miedo
sentarse
colgar
colgar
parar
parar
Texto:
Tukwa nu xuwe ndaan jya loo
taa. Nxitsen nu tlyu la kan in xka
taa; ndiin nu lyu la ne katan loo
mxtyuu yu in taa. Lye nxnan yu in.
Nchkwi jyaan loo yu cha xija in
kuwi ne katan, loo ja xlyaa yu;
nchka ti yu xkwi in taa xiya.
GRAMTICA CHATINA
380
ti
ne
si tsaa yu.
l
Van a sentirse muy tristes si l sale.
ser triste muy corazn ellos si ir
381
VERBO EXISTENCIAL
tiya estar
ndiya est
riya estuvo
VERBO TRANSITIVO
Tiya ti ne naan re.
Ndiya ti ne naan re.
Riya ti ne naan re.
VERBO SIMPLE
jlyaa
ka
kalaa
kate in
katsun
jwakii
kityi
kuwe
aan
xkwa
tiya
tukwi
tyaan
kii
tyii
xuwi, tyuwi
xkwi
xii
xtyaa
xke
regar
ser
enfriarse
dar hambre
calentarse
jalar
secarse
pulverizarse
ver
acostar
haber
correr a uno
caminar
jalando
acabarse
tener
despertar
contentar
mezclar
codiciar
GRAMTICA CHATINA
382
PALABRA SIMPLE
biya
medida
lyo
de cara
jyuu
vergonzoso
sin
enojo
kicha
enfermedad
kuxi
feo, malo
liye
fuerte
liye
ofensivo
ndaja
flojo
ndla
rpido
ndla
nube negra
ngula
fuerte
sa
listo
suwe
bueno
suun
razn
ti
doloroso
tike
caliente
tiya
sabio
tiya
lento
tnan
lstima
tlyu
grande
tan
trabajo
tsaa
equivocado
tuwa
fro y hmedo
xaa
luz
xiin
tristeza
san
basca
l ya no va a olvidar ms.
Celerina se va a preocupar un poco si
su mam va a Oaxaca en verdad.
383
Texto:
Nduwe a ti Paula cha ndyukwa
taa loo Liya. Jnaan a cha ndyaan
tiye cha ndxuun taa si, kan cha
ni cha loo Liya cha ja xuun a si,
nchka ti Paula. Ja jlyo ti Liya ni cha
ndxuun taa nu xuwe kan, kunin
cha in si si chai cha kan.
9. VERBOS COMPUESTOS
Los verbos compuestos constan de dos palabras que funcionan como un solo
verbo. La segunda palabra puede ser un gerundio, un sustantivo, un verbo de
estado o una preposicin. El sujeto sigue a esta palabra. (Los verbos compuestos
con ti corazn fueron tratados en la seccin anterior.)
GRAMTICA CHATINA
384
ser juzgado
aan biya
ver medida
probar
wni tiye
hacer corazn
animarse
tyaan tiye
caminar corazn
preocuparse
suwa ya
poner mano
proteger
kulo ya
sacar mano
abandonar
kaja kwilyoo
obtener esposo
casarse
siyu ku
cortar pedazo
rebanar
kuni kunan
hacer robo
robar
ka jo
ser curacin
sanar, curar
hacer parejo
wni tlyu
hacer grande
adorar, alabar
incitar al mal
slaa xiin
abrir ancho
tender (ropa)
Texto:
Rkwi katen ste yu cha nan
nslaa xiin kwilyoo yu in ran lo
kwan cha ngwa tike a kwan. Nsin
ti yu cha ngwa ste yu ngwa aan.
Ja riin yu bra kan cha yaa yu yni
lkwa yu tuwiin. Kulo kuxi yu in
taa yu ni cha ka kuwi, cha nsin a
ti yu.
9. Verbos compuestos
385
9.3.2. Adjetivos que entran en una frase idiomtica
tyoo kwan
salir alto
estar tranquilo
brincar
Texto:
Taa wan nu xuwe, ka suwa cha
wan, tyiin tiin wan la nu aan wan
cha tyoo kwan nu lyu re lo ti. Loo
nu ja ka tiin ni, ndiin cha kaja in
kan; ja ka a tyoo laa kan siya ti.
llevar
jyan loo
venir con
traer
xtyi lyoo
rer con
burlar
kwii lyoo
mentir con
engaar
ta loo
dar ante
aguantar
tyijin lyo
pasar ante
sobrepasar, ganar
dejar
xiin chun
hacer detrs
regresar, arrepentir
kulo chun
sacar detrs
Texto:
GRAMTICA CHATINA
386
ka
kan
ne
xiya
cha
ntsen
ne
in
ne
kuxi.
ellos malos
Ellos no pueden regresar porque les tienen miedo a los malos.
de
387
Yan msii
Be
biyo
kan.
kwian Sana
jakatun bra.
luego
Susana va a terminar de preparar los tamales rpido.
terminar fabricar Susana tamal
ji
kan
todava falta ir
kuni Se
tan
kan.
ji
tyii
poder hacer
desear hacer(lo)
querer hacer, gustar hacer
Nchka in ne taan
kuni ne tan
kan.
de ellos hermano-mi har ellos trabajo ese
Mis hermanos pueden hacer ese trabajo.
puede
Ja xlyaa a nten
kan kuni yu tan
neg. quiere ms persona esa har l trabajo
Esa persona ya no quiere trabajar.
Ja
GRAMTICA CHATINA
388
Texto:
Nchka ti ne xaan ne cha ja
xlyaa a ne tyiin ne tu saan. Ja
nchka in ne tsaa ne bra ti cha ti ji
tyii kwian ne naan, cha ti ji kaja
nchga tyuu in ne. Ti tsaa wya la ne
la tyaa.
suwa...kiya
pondr pecado
acusar
tsaa...paseya
pasear
tsaa...kuta
ir caza
cazar
kuni...serbi
servir
tsaa...yka
ir lea
ir a traer lea
kuni...yuda
ayudar
kuni...jo
har curacin
curar
kuni...tan
har trabajo
trabajar
389
Texto:
Ndyaa yu kuta loo roo ska ne
kunan loo yu. Yuun in yu, bra ti
msi katun in yu loo tiro, msnan
bra kan cha yni kunan in yu.
Kee a ngala yu kichen tyi yu. Cha
ndyaa yu ka jo in yu, bra ti yni
ne jo in yu, loo ja nda ne
chabiya kata yu chku bra kan. Bra
ti yni ska nten yuda in yu cha tsaa
suwa yu kiya in ne kunan kan
tuwa naan tan.
12. EL ADVERBIO
Los adverbios modifican al verbo y sealan las circunstancias de la accin o
cualidad predicado. En chatino la mayor parte de ellos son verbos de estado
que funcionan tambin como adverbios de modo, de lugar, de tiempo, de
cantidad, de afirmacin y de interrogacin. Adems, hay unas conjunciones que
funcionan como adverbios.
GRAMTICA CHATINA
390
cerca
arriba
aqu, ac
tijyu
nde kwa
la ya
lejos
por all
por abajo
Texto:
Ja nsuwi yka ndla nde jeen ti;
xka kichen tijyu la, kan nsiya ran.
Lye a ndyuwi ndla nde kwa. Seen
kwan la lo kiya, kan ndiya ti yka
ndla cha tuwa la.
ahora
entonces
apenas
ndaa
tla
tlya
al rato
a noche
temprano
Texto:
Ni tsan nka tya naan wan?
ndukwin Xuwa.
Tyaa tya ran chun tsan ti ngala
cemento wa ndukwin Xku. Ni
saan chkwin loo ne nu wni tan
loon. Ndaa chkwiin xiya.
12. El adverbio
391
Estos adverbios preceden al verbo:
ja la
nunca
ti
todava
tu
seguro
ja lya
todava no, as nada ms
Los siguientes se colocan despus del verbo:
a
muy, mucho
la
ms (positivo)
(ja)...a ya (no)
lya
pronto, luego
kicha
demasiado
tu
nada ms
Texto:
Kaan a juwa ndiya in ne kwa.
Ndiya a ti Lina nchku juwa; ndiya
chin ti nchku juwa pern, loo ndiya
la ti juwa roatn. Ja ya kuwiin juwa
roatn kan, ti yaa ti ran.
El adverbio ti, que precede al verbo, y la, que sigue al verbo, funcionan
como preposiciones tambin.
12.4.2. Los que tambin son adjetivos indefinidos
Los adverbios de este pequeo grupo se presentan en la frase verbal, pero
tambin algunos aparecen en la frase nominal y funcionan como adjetivos
indefinidos. En este grupo se encuentran los siguientes:
chin
a
poco, algo
mucho
sakwa
ji
cuanto, cunto
completamente
s
es cierto, es verdad
GRAMTICA CHATINA
392
Texto:
Wa ynan nchga nten cha ykwi
ne Londaa. Nchkwi ne loo taa ne
bra kan:
Chai cha nchkwi yu
ndukwin ska.
Kwi ngwa aan ndukwin xka.
Nan kwii yu kwa ndukwin
xka.
Chai in yu ndukwin nu kulo.
12. El adverbio
393
Texto:
ir
ir pronto
no va a ir
todava no ha ido
nunca va a ir
todava no ha ido
ya no va a ir ms
no va a ir mucho
no va a ir rpido
seguramente ir
todava ir
todava va a ir ms
ir mucho
ir un poco
GRAMTICA CHATINA
wa tsaa chin
wa tsaa ti
wa tsaa la chin
tsaa tu
tu tsaa
tu tsaa.a
394
seguro est por irse un poco
ya est por irse (inminentemente)
est por irse otro poco ms
que vaya!
vaya pues (pero no me gusta)!
qu, siempre vas a ir? (con sorpresa)
13. EL SUSTANTIVO
El sustantivo es una palabra que sirve para designar un ser o una cosa. El
concepto plural no est indicado en el nombre, sino por un nmero o adjetivo
indefinido.
Hay una distincin entre los sustantivos obligatoriamente posedos y los
que no siempre lo estn. Los posedos pueden ser innatos o derivados con un
prefijo. Se indica el poseedor mediante un sustantivo o un pronombre colocado
despus del sustantivo posedo.
Los sustantivos comunes normalmente no son posedos, pero se puede
expresar la posesin mediante una perfrasis, que nombra primero la posesin y
despus la preposicin in de y el poseedor.
kuwi in Paula
de
el nene de Paula
nene
naan in ne
Suwe
de persona Juquila
la casa de la persona de Juquila
casa
el padre de Mara
tu esposa
siyen yu
yan
su nariz
mi mano
carne de l (mismo)
su mejilla
kuna in yu
ska in yu
13. El sustantivo
395
pie
cimiento
naan
casa
ya
tan
trabajo
herramienta
mano
tuwa
boca
puerta
naan
casa
nskan
oreja
calle
calle
esquina de la calle
stan
ua
rama
sii
cintura
pared
yka
rbol
naan
casa
SUSTANTIVO COMN
keen
estircol
liya
valor, costo, precio
kanan
plato
kala
sueo, descanso
kanan
huarache
ne
persona
katan
hamaca
katan
ua, garra
te
tela
yuwa
carga
yka
rbol, madera
ykan
blusa, camisa
kityin
pluma
kwityin piojo
GRAMTICA CHATINA
396
espalda
biyo
caballo
chun
espalda
naan
casa
detrs de la casa
kan
ese
encima de ese palo
espalda
yka
palo
ne
katun
estmago
olla
dentro de la olla
Ndyaa yu ni
kixin.
l estmago monte
l se fue al monte.
fue
Nduun yu ni
yka.
estmago rbol
l est parado debajo del rbol.
parado l
cara
sus caras
loo
ne
ellos
yka
loo
cara
pandla
panela
lo
yka
cara
rbol
en
madera
lo
msaa
mesa
lo
en
en el sol
kwan
alto
en
en la mesa
encima de la madera
13. El sustantivo
397
Ndyaan
yu
nde
l
aqu
l anda adelante.
camina
Nduun
wsiya.
autoridad
Est parado en frente de las autoridades.
parado
tloo
loo.
cara
cara
ne
persona
boca
kuwi
nene
boca
tuwa
boca
saan
ro
la orilla del ro
kichen
pueblo
rbol
naranjo
tyia
agua
leja
ndsen
naranja
jii
cenizas
yka
rbol
amate
tyia
agua
agua bendita
kityi
papel
nkwan
bendecido
GRAMTICA CHATINA
398
naan
tan
casa
trabajo
municipio
yka
rbol
barco
naan
casa
naan
kichen
pueblo
su pueblo
tyi
hogar
casa
crcel
chkwan
metal
yu
l
madera
arado
rawu
yka
arado
madera
silla
xlya
silla
+ katun
olla
>
jakatun
tamal
tyaja
tortilla
+ xlya
castilla
>
jaxlya
pan
yuu
tierra
+ kasiin
extenderse
>
ysiin
arena
kutu
hoyo
+ joo
santo
>
tujoo
mar
Texto:
Ja ndiin a Luwi kichen tyi ni,
ndyaa yu xka kichen tuwa tujoo.
Jeen ti tuwa tyaa, kan ndiya naan
tyi yu. Loo ndiya yka ngan tnun cha
ndiya a ti ran yuu ysiin.
14. EL PRONOMBRE
Los pronombres son aquellas palabras que sustituyen a los nombres de
personas, animales o cosas, es decir, sustituyen a los sustantivos:
14. El pronombre
399
Nchku Se tyaja.
Nchku yu tyaja.
INDEPENDIENTE
DEPENDIENTE
EJEMPLO
na
yo
nan
nosotros
bare
nosotros
-n
slan
sueo-mo
slaan
sueo-nuestro
sla ba
sueo nuestro
-an
ba
GRAMTICA CHATINA
Segunda persona
Singular
Plural
Tercera persona
Masculino
Plural
Deidad, persona
muy respetada
Animal
Cosa
400
nuwin
t, usted
nuwan, wan
ustedes
-V (duracin)
wan
slaa
sueo-tu
sla wan
sueo-de uds.
yu
l, ellos
ne
ellos
jyaan yu
madre-suya
sla ne
sueos-suyos
ni
nda ni
da l (resp.)
jyuun i
hilo (de la araa)
tyuu ran
caer ella (la planta de
maz)
i
ran
padre
mi padre
tu padre
ke
ken
kee
cabeza
mi cabeza
tu cabeza
tyoo
toon
tyooo
salir
saldr
saldr
s
tyuu
tun
tyuu
toser
toser
tosers
14. El pronombre
401
posedo nada ms. Escribimos el verbo con sujeto de primera persona singular
con doble vocal y la flecha para diferenciarlo del plural que lleva otro tono. Los
dos llevan n al final del verbo. Entre la segunda persona de singular y la tercera
persona de singular tambin hay diferencia de tono, pero la vocal de la segunda
persona es larga y sa es la que escribimos.
PRIMERA PERSONA SINGULAR
yaan
fui
ndiya tan me gusta
nchkun
como
taan
mi hermano
loon
conmigo
skan tan
solo yo
TERCERA PERSONA
yaa
fue, fueron
ndiya ti
le(s) gusta
nchku
come(n)
taa
su(s) hermano(s)
loo
con l, con ellos
ska ti
l solo
Texto:
Nde ya jwi kuwin kwa iin?
ndukwin ska nten.
Yaan kuta loo xne cha
suwe a i ndukwin ska yu. Tijyu
yaan cha jwi kuwin re, cha
ndiya a tan nchkun iin; kan
cha yaan nan iin. Wa ykwi
taan loon la ya naan kuwin
ne kixin, kan cha ngwa biya
tan.
Yuwii ti yaa kuta a?
ndukwin ska nten kan.
Skan tan yaan ndukwin.
GRAMTICA CHATINA
402
an
aan
wa
a m, mo
a nosotros, nuestro
a nosotros, nuestro
Segunda persona:
Singular
Plural
iin
wan
a t, tuyo
a o de uds., suyo
in yu, yu
in
in ne
in ni
in i, iin
in ran,
ran
a l o ellos, suyo
a l o ella, suyo
a ellos, suyo
a un dios, suyo
a l, suyo
a una cosa, suyo
Tercera persona:
Masculino
Singular
Plural
Deidad
Animal
Cosa
14. El pronombre
403
(nu) kwa
(nu) kan
(nu) nde, re
aqul, se
se, aqul (ya mencionado)
ste
Texto:
Ndiyan ska nten xii kuta. Nchkwi
yu loo xnan i:
Siin nu kwa cha kwa nu lojo
la ndukwin yu. Ja nchka tan re
chun tijyan a. Ska ti kwa nchka
tan, kan nu suwe la aan.
Ja kujwin kan, cha tijin a
tan in cha ndiya aan kolo.
seen nu
la nu
laja nu
Texto:
Ndiin ska yu kula nu nchka ti
tya naan in. Kaja ti in la nu kujwi
kajwe in, xii yu cemento bra kan.
Jlyo ti seen nu nchka ti tyukwa
naan in, ska ti cha tiji chkwi yu
tuwa naan tan. Ja jlyo ti yu sa
aan tya naan tyi yu.
alguien,
quien
cualquier
ja tukwin
nadie, ninguno
GRAMTICA CHATINA
404
Texto:
Ya aan ti nu xuwe ka in kula
kiya si suwe ti yni xaan, loo ja
tukwin ka in si ja yni xaan.
mo
nuestro (incl.)
nuestro (excl.)
tuyo
suyo (de ustedes)
suyo (de uno)
Texto:
Ska yu kula, sni yaa yu Londaa,
loo la nu ngala yu ndiya yu kaan a
nan. Kan ndukwin yu:
Te kichan re ni, nga nu an,
loo piyun re ni, nga nu iin ndukwin
in ne kula kwa.
Loo ska nu xuwe in nchkwi:
Loo na a?
Kan ndukwin yu:
Nuwin ndiya loo ska kanan
kwa. Xka jaa kwa ni, kwa nu aan
taaan.
15. EL ADJETIVO
El adjetivo es la palabra que acompaa al sustantivo para calificarlo o
determinarlo. Unos adjetivos califican las cualidades del sustantivo al que
acompaan; es decir, dicen cmo es la persona o la cosa nombrada.
nten
tlyu
persona grande
te kutsi
tela amarilla
biyo
suwe
caballo bueno
15. El adjetivo
405
tukwa biyo
caballo
dos caballos
nten re
gente esta
esta gente
dos
juun
re.
hilo
este
Este hilo es rojo.
Ndiya
es rojo
Ndaja
a
xne
muy
perro
Ese perro es muy flojo.
es flojo
hay
juun
hilo
ese
Xne
ndaja
flojo
ngaa.
rojo
nka.
es
recto
listo, rpido
liso
bueno
doloroso
caliente
sabio
fresco
grande
enorme
fro (con humedad)
seco
dulce
GRAMTICA CHATINA
406
Texto:
Lojo a nu kiyu lyu kwa cha lye
a nchku tyaja tnun loo ndaa ngata,
loo ndiya a ti nchku nan xi; suwa
loo ne kula nchku yu. Ja xlyaa koo
tyaa luwi loo, ni ja xlyaa koo tyaa
tuwa, tyaa xi nchka ti koo nchga
tsan.
ska
tukwa
snan
jakwa
kayu, kiyu
6
7
8
9
10
skwa
kati
snu
kaa
tii
15. El adjetivo
407
26
30
32
35
36
40
43
45
50
55
57
60
64
65
70
79
80
90
95
100
800
1000
20 se sienta 6
20 otro-10
20 otro-10 se-sienta 2
20 otro-15
20 otro-10 se-sienta 6
2-veintena
40 se-sienta 3
40 otro-5
40 otro-10
40 otro-15
40 otro-10 se-sienta 7
3 veintena
3 veintena tiene 4
3 veintena tiene 5
3 veintena tiene 10
3 veintena tiene 10 se-sienta 9
4 veintena
4 veintena tiene 10
4 veintena tiene 10 se-sienta 5
1 ciento
8 ciento
1 mil
GRAMTICA CHATINA
408
primero
nu ka
tyukwa
segundo
kanan
tercero
kanan
el tercero
Texto:
Ndiya skwa si nu kunaan kwa:
nu kulo, kan naan Rosa; loo nu ka
tyukwa, kan naan Be; loo nu ka
kanan, kan naan Tyo; loo nu ka
jakwa, kan naan Kee; loo ka kiyu,
kan naan Po; loo xka, kan naan
Sena.
1
2
3
4
10
xka
tyukwa
xnan
jyakwa
tyii
otro
otros-2
otros-3
otros-4
otros-10
Tambin se usa esta forma de nmero en las combinaciones de 11, 12, 30,
etc. Desde 5 para arriba en unas cantidades adicionales se usa la partcula xi o
xa (dependiendo del hablante) que precede al nmero. Algunos hablantes la
usan con todos los nmeros.
kiyu
Skwa
kati
snu
kaa
5
6
7
8
9
xi tiyu
xi xkwa
xi kati
xi xnu
xi kaa
otros-5
otros-6
otros-7
otros-8
otros-9
15. El adjetivo
409
Texto:
poco
mucho
todo
todo entero
sakwa
tyun
xuwi
cuanto
varios
completo, puro
Texto:
Yni mstru taa tuwa naan xla loo
kaan a nten yaa yni ya. Tyun nu
xuwe yni programa. Xuwi tlo yku nu
xuwe kan, cha yla kiya; sii nchga
nu xuwe yla kiya. aaan tuwa naan
xla ngwa tkan.
GRAMTICA CHATINA
(nde) re
kwa
kan
410
este
ese
ese (ya mencionado), aqul
Texto:
Biyo kwa, tlyu a i, ndiyee ndiya
kaan yuwa; biyo re ni, tijyan a, ja
nchka a wya yuwa. Suwe a aan
biyo kan, cha ti kune ti i.
mi pie
su pap (de uds.)
su ropa (de ellos)
mi casa
su rbol (de uds.)
su tela (de ellos)
kiya
sti
ste
naan
yka
te
su pie
su pap
su ropa
casa
rbol
tela
Texto:
Ndukwin ska yu kula: Nan an
ndiin kwa; loo yan ynin tan cha
mjwi ran. Loo ke ba yni tan cha
ngwa biya ti ba ni sa aan tsaa too
cha kan. Lye a ngwa ta keen,
kilon. Kan cha ngujwi naan tyin,
loo biyo an, nchga looo an,
kuta loo burro an.
411
16. La preposicin
16. LA PREPOSICIN
Las preposiciones son palabras de enlace que introducen un sustantivo o un
pronombre.
Ndukwi i
lo tyaa.
xne in yu.
(espalda de)
(cara de)
(cara de)
(estmago de)
(cintura de)
(boca de)
(culpa de)
(vaco)
(aqu)
GRAMTICA CHATINA
412
Texto:
Tsaa Siro Londaa ne carro, tsaa
ya cemento loo lo kan tyukwa
lmina. Wni yu kwenta cha ja tsaa
tyukwa nten chun ran. Loo la ndyan
yu, kan tyijin yu sii Kiya Msaa
aaan kan yu nde Suwe. Nduwe a ti
ba cha kala yu, kan cha tsaa ba
tuwiin loo yu la tuwa kichen. Laja
bra kan, wni jyaan nan ku tlyaa ba.
Texto:
Nsen a ti sti Jaime in chun ja
yaa yu xla, yaa yu loo Mauro la kiya.
Xiyu a Jaime kwa, kwi ndaja a ti
yu; ti ngwa luni yaa yu xla ni.
16. La preposicin
413
ponen
renten
Loo
msii
yu lo kiya.
en plaza
La anciana compr gallinas de las que l estaba vendiendo en la plaza.
entonces compr anciana de gallina est-vendiendo l
Mdyii
GRAMTICA CHATINA
414
17. LA CONJUNCIN
Hay dos tipos de conjunciones: las coordinantes que juntan palabras, frases y
oraciones, y las subordinantes que relacionan oraciones de manera subordinada.
Adems, en chatino la yuxtaposicin de oraciones o frases hace las veces de
conjuncin; es decir, la traduccin espaola de dicha expresin chatina necesita
la adicin de una conjuncin para expresar el significado completo.
o ta o
ka yka kityee mtse
o ta ka yka kityee ngaten.
tabla rbol ocote pequeo o
tabla rbol ocote blanco
Las tablas de ocote amarillo o las de ocote blanco.
Ta ndiin jya ti
ne, o ta nxuun taa ne?
?
est-jugando solo ellos o
est-peleando ellos
Qu, estn jugando nada ms o estn peleando?
17. La conjuncin
415
pero
nu nga, nu nga ti
pues
Texto:
Ndiya ska nu kunaan ndujwi
chkan loo kwii, loo ndiyan ska nu
kunaan cha nchka ti xii in ran.
Nga nu ndiya tii? Ndiya tii nu
ngaten re a, o ta ndiya la tii nu ngaa
re? ndukwin ska nu kunaan kan.
Ndiya tan nu ngaten re, mana
ndiya la tan nu ngaa re ndukwin
xka nu kunaan kan.
Nu nga ti, kwiyaa nu ngaa re
sukwa a? ndukwin nu ndujwi in ran.
Kwiyan ndukwin.
GRAMTICA CHATINA
416
Textos:
Ngujwi ska yu kula tsan cha
wa kula a yu, kan cha katsi ne
in la tyaa tlya. Kaan ne kula tsaa
katsi si ka in ne tsaa ne, cha
suwe a nten ngwa ayman kan. Ja
ndiin si ste ayman kan, siya
cha ndyaa ne tan tijyu.
entonces, luego
as
de la misma manera
Texto:
La nu ngwa taa San Nge rkwa ne
toro, kwi rkwa ne kuta xuwe ti.
Kaan nten yaa ni ya, bra kan
nduwe a ti nten cha ndiyuu ska nu
kiyu. Ja ti lye ndiyuu yu, bra ti rkwi
yu, loo bra ti msuwa ne xka toro ni
lyoo kan. Ngwa aan rjin tyun toro
ska tsan ti kan.
18. LA INTERJECCIN
En muchas conversaciones, cuando se est contando un cuento o una
historia y no se quiere comentario de los que estn escuchando, sino slo una
indicacin de que estn atendiendo, se usan unas interjecciones para indicar que
se sigue prestando atencin. Se usan los adverbios de afirmacin (12.5) con
esta funcin. Las dems interjecciones incluyen las siguientes:
18. La interjeccin
417
jan
an
nga nu
Contina!
As fue, estoy de acuerdo, a continuacin
...es que...
Texto:
Ndiin nu xuwe kunaan ndike
kajwe.
Ay! msiya ska cha ndyuwen
yaa yla katun tike.
Malena! ndukwin jyaan.
Joy! ndukwin Malena.
Tsaa loo nskwa molino bra ti
ndukwin jyaan.
Mm! Ja saan, ti a yan
ndukwin Malena bra kan.
Lina! ndukwin jyaan Tsaa
molino a?
Ajaan! ndukwin Lina.
Bra ti roo ndyaa loo nskwa bra
kan.
19. LA PARTCULA
Las partculas son palabras menores, es decir, se usan slo en asociacin con
otras palabras independientes. Modifican el significado de la palabra o la
oracin, pero muchas veces la partcula no tiene una traduccin.
GRAMTICA CHATINA
418
19.1. La partcula wa
Esta partcula tiene el significado ya, y se usa para iniciar la frase verbal.
Nunca se presenta junto con el negativo porque indica certidumbre. Modifica el
significado de toda la oracin.
Wa tyaa ne ni.
ya ir ellos ahora
Ya estn por salir.
Wa ndyaa
ne ni.
ya est yendo ellos ahora
Ya se fueron ahora.
Wa yaa ne.
ya fue ellos
Es cierto que ellos haban ido (y ya regresaron)
Wa xii
ti
ne kajwe.
comprar solo ellos caf
De veras van a comprar caf luego.
ya
Wa nxii
ne kajwe.
compra ellos caf
Ya compran caf habitualmente (pero antes no lo compraban).
ya
Wa msii ne kajwe.
ya compr ellos caf
Ya terminaron de comprar todo el caf.
Texto:
Wa ndla ti kaja kwilyoo Paco
taan loo ska nu kunaan nu ndukwa
naan tyi jeen ti seen ndukwa naan
Conasupo. Kan cha wa tsaa ti stin
Londaa cha kaja ste wxiin. Wa mjwi
tyi snen. Wa xii ti sti sten kuta cha
kaja la wa ka ti taa.
19.2. La partcula ra
La partcula ra (o da) se usa para indicar interrogacin con nfasis o con
mucho inters. Se coloca despus del verbo.
Nde ya tsaa ra ni?
19. La partcula
419
Texto:
Ngitsa ska nu xuwe in jyaan cha
naan ska ni chin aan tuwiin.
Sa aan ra in i? ndukwin
jyaan in. Loo tnun a chun kuloo in.
19.3. La partcula ti
Esta partcula es una forma abreviada del sustantivo posedo tiye o tike
estmago, pecho, e indica el corazn o el centro de las emociones (10). Se
presenta al final de las frases verbales que son verbos de sentimiento, emocin
y pensamiento. Esta partcula lleva los pronombres inseparables que indican el
sujeto del verbo.
Texto:
Ngwa xkan ti ngwiya Lupe ska
kuwe, loo ni wa ndyaan ti i tuwa
naan in yu. Ndiya a ti i nchku i
nskwa. Loo ni nchka ti yu kwiya yu
ska burro cha ndiya a ti si yu
ndyaan ya yka loo i.
19.4. La partcula a
Esta partcula indica una pregunta y se puede poner al final de cualquier
tipo de oracin para convertirla en una pregunta. Es especial porque es una
slaba sin consonante. Su tono se predice por el que la precede: si el tono
precedente no es 4 o 45, el tono de a pregunta es bajo 4; si el tono precedente es
4 o 45, el de a es alto 2.
Nde ya tsaa loo yuwa kwa a? Nan nga nsuwi ne ran
a?
A dnde vas con esa carga? Qu cosa tiene adentro?
GRAMTICA CHATINA
420
Texto:
Ndiiin a, mlyii? ndukwin ska
ne kula in mlyii.
Ndiin, mlyii mxkwen mlyii in.
Ti lyiji kala kuwi in nu kunaan
sin re a? ndukwin bra kan.
Ti lyiji ti chin ndukwin mlyii
in.
aan bra kala ran ni a?
ndukwin.
Ja jlyo tan siya ti ndukwin
mlyii in.
19.5. La partcula ti
Esta partcula significa nada ms, solamente. Se presenta al final de frases
verbales, frases sustantivas y frases preposicionales. Tambin puede modificar
adverbios o adjetivos. Cuando se usa en la frase verbal con la partcula wa ya, y
la forma del verbo es del tiempo futuro, indica que la accin ya es inminente.
Se puede presentar en una frase incluida en otra frase.
wa msnan ti
wa xnan ti
nu nten tlyu ti
nde jeen ti
tukwa ti
tukwa nten tlyu ti
tukwa ti nten tlyu
ndiya ti ti
ya huy nada ms
ya est por huir
slo la persona grande
aqu cerquita nada ms
dos nada ms
dos gentes grandes nada ms
solamente dos de la gente grande
le gusta nada ms
Texto:
Wa tyaa ti Xku kichen. Xa taa ti
yu ngunun loo jyaan yu. Nduwe a ti
yu cha xka ti Luca ndiin kichen, loo
ti kune ti Luca kan. Snan ti se
ngula ne in jyaan yu.
19. La partcula
421
19.6. La partcula ta
Esta partcula se usa para empezar preguntas cuando la respuesta tiene que
escoger entre alternativas. La combinacin o ta o es la conjuncin disyuntiva.
Texto:
Ska ne kula ndiya ska se ti,
loo ndyisnan ndiya tyoo. Kan ykwi
loo se:
Ta suwe si xistii chin laa nde
re a? chun lye a nchkwa seen nsuu
kwa. O ta nchka tii katsaa xtyii?
19.7. La partcula nu
La partcula nu funciona como un artculo para determinar al sustantivo.
Tambin funciona como el pronombre relativo que (14.3).
Ndyaa Liya Londaa.
Ndyaa nu Liya Londaa.
chico
blanco
aqu
lejos
nu xuwe
nu ngaten
nu nde
nu tijyu
la
el nio, la nia
el blanco
esto, sta
el ms lejos
Texto:
Ndiin jya nu xuwe, snan nu
kunaan nka kan. Nu lyu la, kan
naan Tere, loo xka nu naan Jia, loo
nu tlyu la, kan naan Mta. Ndiin jya
ne loo sa kilya: nu ngaa, loo nu
ngaten, loo nu tyun kolo.
GRAMTICA CHATINA
422
19.8. La partcula ni
Esta partcula se usa para enfocar la atencin en algo que se ha mencionado
antes, o que es conocido por los interlocutores. Se presenta al final de la frase
sustantiva que inicia la conversacin sobre el nuevo asunto; lo sigue una pausa
pequea. Muchas veces es el signo de que ya empez un prrafo nuevo y
frecuentemente la frase inicial empieza con la conjuncin loo y, con, o con la
partcula nu, o las dos juntas. No todos los hablantes del chatino usan esta
partcula para marcar el tema enfocado as, pero todos hacen la pausa.
Cha
nu nchkwi ne re ni
ni,
ellos aqu ahora
cha tsaa tukwa wan
chin laa nde kwa.
que se-siente
ustedes poco lado este all
Lo que esta gente quiere decirles es que ustedes se sentarn all, al otro lado.
palabra que habla
Texto:
Ngwa ska tiempo ti sni la ni,
ngwiya ska labiyun helicoptero, loo
lye a ytsen nchga nten. Lye a msiya
nu xuwe. Mxii ti re ni, cha tiyuu kii
lo kichen.
Cundo? (a qu hora)
Cundo? (qu da)
Por qu? (qu palabra)
Cunto vale? (qu est como)
Cmo? (qu como)
la razn por la que
aunque, ni siquiera
423
GRAMTICA CHATINA
424
425
GRAMTICA CHATINA
426
APNDICES
Y
BIBLIOGRAFA
APNDICE A
FAUNA Y FLORA
1. Mamferos
chakwichi
Sylvilagus cunicularis
conejo
chakwichi tlyi
chu
Nasua nasua
tejn, coat
kutaa, wtaa
Vulpes cinereoargenteus
kuwe kixin
Tayassu tajacu
jabal de collar
kuxee
Procyon lotor
mapache
kwaa
Canis lupus
lobo
kwichi biyo
Bassariscus sumichrasti
cacomixtle
kwichi kiche
Coendou mexicanus
puerco espn
kwichi la saa
Felis concolor
lon, puma
Felis yagouaroundi
leoncillo, jaguarundi
kwichi ngatsen
Felis onca
jaguar, tigre
kwichi tu yka
Felis wiedi
tigrillo
Felis pardalis
tigrillo, ocelote
kwichi xu
Eira barbara
cabeza de viejo
kwichi ytse
Potus flavus
kwiin
murcilago; vampiro
kwiin
Dasypus novemcinctus
armadillo
kwiji
Mephitis macroura
zorrillo
kwiji pintyu
Spilogale angustifrons
zorrillo manchado
kwia
Odocoileus virginianus
kwiya
Orthogeomys spp.
tuza
lantse
Tapirus bairdii
anteburro, tapir
lya
Didelphis marsupialis
tlacuache, zarigeya
ngwaan
Mustela frenata
comadreja
ngwoo
Canis latrans
coyote
ta
ta mtsu
Liomys spp.
ratoncito de campo
429
DICCIONARIO CHATINO
430
tya
Sciurus aureogaster
ardilla
xintya
Lutra longicaudis
xa, kwichi xa
Tamandua mexicana
oso colmenero
2. Pjaros, aves
biyu
Colibr thalassinus,
Heliomaster constantii
chijyan
chupe jii
Piaya cayana
Prob.: Tyrannus
melancholicus
Myiodynastes luteiventris
Pitangus sulphuratus
Myiozetetes similis
chupe ngatsin
chupe tnun
chupe xuwe ti
APNDICE A
431
chupe, xupe
jokii
jonskan
juwa ke
juwa kutsi
juwa, kii juwa
Tyrannus crassirostris
Glaucidium spp.
Otus spp. Prob.: Otus
trichopsis o Otus cooperi
Piranga bidentata
Icterus graduacauda
kichen
kichi ysiin
kii kuun kaa
kii kuun kaa xuwe ti
kii kuun ngaten
kii kwite
kii mxa
Mimus polyglottos
Aphelocoma unicolor
Fam.: Dendrocolaptidae,
p. ej.: Lepidocolaptes
affinis
Limosa sp.
Larus spp.
Tityra semifasciata
koo
koo tujoo
ku jii
kuwan
kulye
kuti
kuun
kuwi
kuwi yka
kwaa
kwiya ngatsen
kwijyu
madrugador piquigrueso
tecolotillo, bho enano
bho chilln, tecolotito
chilln
tngara rayada, caminero
calandria hierbera,
bolsero amarillento
calandria
codorniz coluda
garza
paloma inca, trtola
paloma triste, llorona
paloma de alas blancas
pichn de las rocas,
paloma comn
pjaro de misa (reg.),
cenzontle norteo
grajo azulejo
trepatroncos, trepador
pico-pando, agachona
gaviota (genrico)
pjaro blanco (reg.),
puerquito
guacamaya roja,
guacamaya verde,
loro real
tortolita, coquita,
tortolita castaa
garza, garza vaquera
tecolote, mochuelo caf
carlito (reg.), grajo verde
cenzontle, sensontle
caballero, tapacamino
gaviln barrado
chupador, chucho pez,
DICCIONARIO CHATINO
kwitu
kwityan
kwityan siya
kwityiin, kii wtyiin,
kii kwityiin
lakwiya
laxu
lsu wtyi
lyi
nchkwaan tnun
nchkwaan xuwe
ndla
ndla tnun
ndla tnun ngaten
ndla yuu
nduku
ndyaa
ngasa
nta chu
ntun ke
ntun ke nu jii ti ke
ntun ke nu kutsi ke
pi
pisluu
sajwa
sajwa kutsi
sajwa ngaa
siyu
sintyu
slyu
slyu kii
432
P. erythrophthalmus
Ptilogonys cinereus
Quiscalus mexicanus
Cacicus melanicterus
Pipilo ocai
Fam.: Acciptridae,
Fam.: Falconidae
Coragyps atratus
Calocitta formosa
Aratinga canicularis
Ramphastos sulfuratus
Aulacorhynchus prasinus
Turdus spp.
Turdus rufopalliatus
Turdus assimilis
Catharus occidentalis,
C. aurantiirostris
Zenaida asiatica
Geococcyx velox
Ortalis poliocephala
Saltator atriceps
Tyrannidae, p. ej.: Myiarchus
spp.
Myiarchus nuttingi
Myiarchus sp.
Myiarchus spp.
Crotophaga sulcirostris
Trogon spp.
Trogon citreolus
Trogon elegans,
T. mexicanus,
T. collaris
Cathartes aura
Momotus mexicanus
Fam.: Trogloditidae
Thryothorus spp.
totochil
capulinero gris
zanate
calandria de copete,
zanate de oro
toqu gargantilla, pjaro
de partido (reg.), luis
guila, gaviln
zopilote comn
urraca copetona
perico, periquillo comn
tucn, pito real
tucn verde, tucancillo
primavera (genrico)
primavera chivillo
primavera bosquera
chepito serrano
paloma aliblanca
correcamino veloz
chachalaca occidental
chorcha, chinchigorrin
copetn (genrico)
mosquero triste
copetn, mosquero
copetn, mosquero
garrapatero
trogn
trogn amarillo
trogn elegante
APNDICE A
433
slyu tyojo
stya
stya mtsu
stya xuwe
styun
ta kula
Chloroceryle americana,
Ceryle torquata
ta kula tujoo
Larus spp.
tindera
tuwa
Dryocopus lineatus
Aratinga canicularis,
Amazona albifrons
Corvus corax
Penelope purpurascens
tyakaa
xkwi
xojo
xpi jii
xpi tlyaa
xtye tyoo
xuwii
chinchivirn modesto,
saltapared araero,
chinchivirn rayado
saltabrea pechigris,
chinchivirn pechigris
carpintero (genrico)
trepatroncos araero,
trepatroncos monts
carpintero listado,
carpintero rayado
paloma morada,
barranquea (reg.);
paloma azul, patacuu
(reg.), trtola azul
martn pescador
americano; pescador
gigante
gaviota, golondrina
marina
carpintero real
periquito, perico
frentiblanco
cacalote, cuervo
faisn, pavo de monte
perdiz canela
copetn cenizo;
mosquero triste
Myiarchus cinerascens;
M. tuberculifer
Myiarchus tyrannulus
copetn costeo,
Cypseloides rutilus, Panyptila vencejillo cuellicastao,
sanctihieronymi, Progne
vencejo tijereto,
chalybea
martn
Rhynchocyclus brevirostris
mosquero piquicorto;
parlotero grande
DICCIONARIO CHATINO
434
3. Reptiles y anfibios
kunan tnun
vbora cascabel
kunan, wnan
cocodrilo; lagarto
kunan chkan
Micrurus diastema
kunan kiya
Gerrhonotus liocephalus
kunan kwiyun
matorralera
kunan li
Micrurus browni,
M. ephippifer
coral de cautos
kunan tnun
Crotalus intermedius
vbora cascabel
Crotalus durissus
cascabel tropical
kunan tyijoo
Bothrops asper
nauyaca real
kunan tyo
kunan tyun
Oxybelis aeneus
Boa constrictor
bejuquilla
mazacoate, boa
kunan xaa
agujilla
Leptotyphlops spp.
APNDICE A
435
kunan xtu,
kunan xtu kii
Drymarchon corais
culebra arroyera,
tilcoate
kutsi kunan
Ctenosaura similis
kutsi nga
Iguana iguana
iguana de ribera
kutsi ngata
Ctenosaura pectinata
iguana de roca
kutsi stanguerra
Basiliscus vittatus
basilisco, pasarros
kutsi tla
Phyllodactylus tubercolosus
kutsi tse
Sceloporus spp.
lagartija escamosa,
chintete
kutsi xu
Heloderma horridum
escorpin, heloderma
negro
kutsi yun
Hemidactylus turcicus
kuun kee
Rhinoclemmys pulcherrima
tortuga roja
kuun xu
Kinosternon spp.
pochitoque, tortuga
zopilote
kwityi kwia
Rana spp.
kwityi liyu
Rana spectabilis
kwityi nga
Hyla spp.
rana trepadora
ngwaa
Rana spp.
rana verde
ee
Helix spp.
caracol terrestre
sii
Dermochelys coriacea
tortuga lad
snen
sapo
snen bugin
Bufo marinus
DICCIONARIO CHATINO
436
kula kee
pegapiedras
kula ngata
kula taan
kwee
cangrejo (genrico)
cangrejo de la cinega
Pagurus spp.
paguro, ermitao,
cangrejo ermita
ee
caracol
sku
sku pile
APNDICE A
437
skwa ngije
Strombus gigas
ta
Penaeus spp.
camarn
tnun
Cambarellus montezumae
chacal
xiyen, nxiyen
Mugil spp.
xten
Fam.: Atherinidae
5. Insectos y arcnidos
biya, kwiya
Heliothis zea
gorgojo de maz
DICCIONARIO CHATINO
438
Fam.: Labiduridae
tijerilla, tijereta
chakuliya
Fam.: Scarabaeidae
Phyllophaga spp.
chan
cochinillo, armadillo
chinkan
Fam.: Pentatomidae
chinkun
Orden: Phalangida
araa zancuda
chintya
Subfam.: Gryllotalpinae
chkwa
Atta spp.
hormiga arriera
jween
Fam.: Calliphoridae
mosca azul
kaa ngatse
Epilachna varivestis
kentsin
Atta spp.
chicatana, ninfa de la
arriera (puede volar)
kii katan
Fam.: Lampyridae
lucirnaga, candelilla
kunu jween
kunu kastyu
gemetro, medidor
kunu kutsi
kunu nga
kunu taa
kunu too
gusano mechano
kunu tyo
Acentroeneme hesperiaris
gusano de maguey
kunu tyoo,
kunu kyoo
Clase: Chilopoda
ciempies, petalzocoate
kunu xlya
Fam.: Lumbricidae
lombriz de la tierra
kusun ngaa,
wsun kiche
Fam.: Trombiculidae
arador, nigua
Orden: Isoptera
kuxa, wxa
Orden: Odonata
kwiyu, wiyu
Fam.: Pulicidae
pulga
kwitun joo
Apis mellifera
APNDICE A
439
kwitun joo ska
Vespula spp.
kwitun kata
Fam.: Melittidae
kwitun kunan
kwitun kwia joo
avispa de culebra
Apis sp.
abeja silvestre
abeja coyuche, cuquito de
miel de palo
Fam.: Megachilidae
megaquila, cuquito de
colmena de tierra
kwitun ndaan
Polistes spp.
kwitun ngwiyu
Fam.: Pompilidae
kwitun ska
SubFam.: Cynipinae
Fam.: Vespinae
kwitun tyuwi
Ancistrocerus spp.
avispa albail
Solenopsis sp.
Monomorium faraonis
kwityee klya
Solenopsis sp.
hormiga de fuego
kwityee pintyu,
kwityee ngatsin
Dasymutilla spp.
kwityee sintyu
Camponotus spp.
hormiga carpintera
kwityee tnen
matavenado
kwityee tyia
Eciton spp.
hormiga barrendera,
cazadora
kwityin
Melanoplus spp.
langosta voladora
kwityin ngata
Pediculus humanus
piojo de cabeza
kwityin ngaten
Pthirus pubis
piojo de cuerpo
kwiya
Fam.: Ceratopogonidae
mosco, rodador
kwiya kutaa,
Culicoides furens
jejn, mosquito
Fam.: Drosophilidae
mosca de vinagre
DICCIONARIO CHATINO
440
Clase: Diplopoda
lka
Leptinotarsa decemlineata
dorfora, catarina
mdyii
Fam.: Cicadidae
chicharra, cigarra
mindyee
Orden: Isoptera
ndka, lka
Fam.: Tettigoniidae,
Pterophylla spp.
ndyukwa, ndukwa
Fam.: Cerambycidae
rozador de palos,
longicornio
ngityin, kwityin
Cimex lectularius
chinche
ngwiyu, biyu
Orden: Araneida
araa
Fam.: Theraphosidae
renten, wten
saa
saa kute
gusano de ricino
saa ngata
seen
Orden: Scorpionida
alacrn
si
Orden: Lepidoptera
mariposa
si slu
Orden: Lepidoptera
palomilla
escarabajo pelotero
skun tyoo
Phyllophaga spp.
mayate
sku
skwa
Fam.: Blattidae
cucaracha
skwa kala
Fam.: Belostomatidae
cucaracha de agua
skwa kiin
Orden: Coleoptera
escarabajos y mayates
grandes
skwa kwii
sa
Fam.: Ixodidae
garrapata (genrico)
sa ptiyu, sa joo
Fam.: Ixodidae
conchuda de rayo
APNDICE A
441
(Yait.)
sa skwa, sa katse
Dermacentor spp.,
Ornithodorus spp.
garrapatas grandes de
animales
pinolillo
tkaa kiin
Coccus axin
aje
Fam.: Meloidae
tkaa pintyu
Fam.: Coccinellidae
tyinkun, chinkun
Fam.: Tabanidae
tbano
tyu tyuwi
gusano mariposa,
gusano amarillo
wsaa
Acanthoscelides obtectus
gorgojo de frijol
wse
xeen
xka
Musca domestica
mosca
xlya
Ascaris spp.
lombrz intestinal
xpi
Orden: Chilopoda
ciempis, petazolcoate
DICCIONARIO CHATINO
442
biyen
Ustilago spp.
chka kulii
Lagenaria siceraria
chka kuta
Cucurbita sp.
chka mintsin
Cucurbita maxima
chka taa
Cucurbita sp.
chka xa
Cucurbita sp.
chu
Ananas comosus
pia
APNDICE A
443
chu tiye
Ananas comosus
pia criolla
chu yka
Bromelia spp.
jluwe, yuwe
helecho
juwa biyaa
Musa sp.
pltano pern
juwa kiche
juwa msnan
Musa sapientum
pltano manzano
juwa ngaa
Musa sapientum
pltano guineo
juwa roatn
Musa sapientum
pltano roatn
juwa sta
Musa sapientum
pltano enano
juwa tnun
Musa paradisiaca
pltano macho
juwa xan
Musa sapientum
juwa ynaan
Musa sapientum
pltano de castilla
kanun xlya
Mentha piperita
hierbabuena
kanun yka
Lippia sp.
pitiona
Amaranthus spp.
quintonil de burro
kata kutsi
Zanthoxylum fragrans
kata ee
hierba de concha
kata nguwan
Portulaca sp.
verdolaga
kata ngwiyo
Amaranthus spp.
quintonil
kata teen
kata tiya
Tillandsia sp.
pie de gallo
kata tuwe
Portulaca oleracea
verdolaga
kata yka
Crotalaria longirostrata
kata ykwa
Nasturtium officinale
berro
ke joo kwicha
Tithonia sp.
girasol mexicano
ke joo ste
Jacquinia sp.
ke katan
Ipomoea spp.
campnula enredadera
ke kiya, ke roo
ke kiche ndlyu
flor de azuela
Tribulus cistoides
DICCIONARIO CHATINO
444
ke kiche xlya
Rosa chinensis
rosa de Castilla
ke kiche xta
Rosa sp.
flor de espuma
ke kiloo kula
Poinsettia pulcherrima
ke kilya
Orquidia spp.;
Tillandsia spp.
orqudea, epifito,
heno
saranda, golondrina
ke kute
Baccharis sp.
chamizo
ke kwaa
Hibiscus rosa-sinensis
ke kwii
Oxalis decaphylla
agritos grande
ke kwitu
Aristolochia sp.
ke kwitu
ke kwityi
flor de cuaresma
ke lakwee
Celosia argentea
cresta de gallo
ke lakwisu
Iris spp.
lirio
ke lakwoo, lakoo
Vernonia spp.
flor de cuaresma
ke ljwe, ke wtsu
yjwin
Heliconia spp.
platanillo
ke looo
Plumeria rubra
flor de mayo
ke mbo
Brugmansia spp.
floripondio
ke ndaa
Vanilla planifolia
vainilla
Albizzia lebbeck,
A. tomentosa
flor de arete
ke ngulaa
hierba amarga
ke sa tlya
Portulaca oleracea
verdolaga
ke siin
Milla biflora
ke stan ko
Tabebuia rosea
ke teje
ke ti
Bougainvillea glabra
bugambilia
ke ti xkwa
Vernonia sp.
flor de cuaresma
ke tiya tnun
Poinsettia pulcherima
flor de nochebuena
ke tiya xuwe ti
Poinsettia sp.
nochebuena silvestre
APNDICE A
445
ke tijin
Ipomoea spp.
azalea silvestre
ke tiye
Hibiscus sabdariffa
jamaica
ke tnun
Dahlia pinnata
dalia, cocoxchitl
ke tuu xlya, ke in
jyoo
Tagetes erecta
ke tuu, ke baa
Tagetes erecta
cempazchil
ke xlya
Ocimum basilicum
albahaca
ke xan
flor de china
ke xtye
Fam.: Liliaceae
ke xtye ne kixin
Milla biflora
azucena silvestre
ke ynan
Allium sp.
lilia silvestre
kiche mtsu
Cenchrus spp.
cadillo
kii
Fam.: Grammineae
pasto, zacate
kia
Capsicum annum
chile
kia nga
Capsicum annum
chile poblano
Capsicum annum
kia ngulu
Capsicum annum
chile tusta
kixin kwiin
Senna sp.
kixin kwiji
Croton dioicus
hierba de zorrillo
kuun kiya
Microsechium palmatum
kuun kia
Raphanus sativus
rbano
kuun la to
Fam.: Araceae
camote morado
kuun ndskwa
Sechium edule
chayocamote
kuun xi
Ipomoea batatas
camote dulce
kuun xan
Dioscorea alata
ame
kuun xu
camote de zopilote
kuun yka
camote de palo
kuun yuu
camote de tierra
kwiya in ndiose
Lycoperdon sp.
hongo alucingeno
kwiya kia
hongo picante
kwiya ndaan
Helvella sp.
kwiya slya
Polyporus sp.
kwiya styi
hongo de leche
DICCIONARIO CHATINO
446
kwiya su kwia
kwiya teje
hongo de sal
hongo de huachicuil
la ke sa koo
Sambucus mexicana
lijya
Saccharum officinarum
caa de azcar
lka kata
Nicotiana tabacum
tabaco
lka sla
loni
hierba de conejo
Cucumis melo
mtse, wtse
meln
alga u otra planta acutica
mxi kiin
Physalis sp.
miltomate silvestre
mxi kutsuu
Lycopersicon esculentum
tomate de bule
mxi tnun
Lycopersicon esculentum
jitomate
mxi xijin
Physalis sp.
tomate de cscara
mxi xuwe
Physalis sp.
miltomate, tomatillo
ndaa kala
Phaseolus vulgaris
frijol xumil
ndaa kii
Vigna unguiculata
chcharo de vaca
ndaa kune
Phaseolus spp.
ejote
ndaa kwiyu
Canavalia ensiformis
frijoln
ndaa kwityi
Phaseolus vulgaris
frijol de cuarenteo
ndaa ngaa
Phaseolus vulgaris
frijol colorado
ndaa ngata
Phaseolus vulgaris
frijol negro
ndaa ti
Phaseolus sp.
frijol delgado
ndaa tnun
Vicia faba
frijoln, haba
ndaa ytse
Phaseolus sp.
nda kula
Lupinus sp.
hierba de pescadito
nda kwiji
Allium cepa
cebolla
nkuje, nkwije
nskwa kiche
Sechium edule
chayote
nskwa kuna
Sechium edule
chayote liso
nskwa chakwichi
Zea mays
maz cuarenteo
nskwa kiya
Zea mays
nskwa kutsi
Zea mays
maz amarillo
nskwa ngaa
Zea mays
maz colorado
nskwa nten
Zea mays
maz tempranero
nskwa ntsi
Zea mays
APNDICE A
447
nskwa tukwiin
Zea mays
maz palmasol
nskwa xuwe ti
Zea mays
maz enano
ntsuwa
Piper sp.
hierba santa
nxen
Tagetes filifolia
ans silvestre
nxen lo kiya
Pimpinella anisum
ans cultivado
rega, brega
sendiya
Citrullus lanatus
sanda
uva (silvestre)
stya
zarzamora
Rubus spp.
ti jyaan ya naan ti
ti kuun xu
Machaerium isadelphum,
M. kegelii
bejuco de sangre
Smilax sp.
bejuco de chiquihuite
Fam.: Leguminosae
bejuco de aguate
ti ndyaan
ti nkjya
ti tyin
Vitis sp.
tojo kiche
Luffa operculata
tyo
Agave spp.
maguey (genrico)
Ananas comosus
pia
tyo kiche
Agave sp.
maguey de ixtle
Agave sp.
maguey de zoyate
tyojo joo
Cucurbita ficifolia
chilacayote
tyojo kwan
Cucurbita pepo
calabaza comn
Cucurbita pepo
calabaza de chompa
Cucurbita pepo
calabaza bichi
wsin
Tillandsia usneoides
Brassica rapa
mostaza
xman
Pachyrrhizus erosus
jcama
yaa
Fam.: Cactaceae
cacto (genrico)
yaa chku
Opuntia sp.
DICCIONARIO CHATINO
448
yaa jwle
Opuntia spp.
nopal
yaa tii
Pachycereus marginatus
rgano (cacto)
yaa wsi
Heliocereus sp.
hierba de coraje
Lippia alba
yaan ndyaan,
yaan aan
hierba de espanto
epazotillo
hierba mora
yka been
Bursera sp.
palo mulato
Curatella americana
cacato, tlachicn
yka jluwe
Diospyros digyna
zapote negro
yka kala
Quercus sp.
encino de Honduras
yka kala
Pouteria sapota
mamey
Pouteria campechiana
zapote amarillo
yka kala sa
Manilkara zapota
chicozapote, zapotillo
canelo, tepecuilo
yka katso
Jatropha sp.
yka ke tnun
Cecropia obtusifolia
chancarro, guarumbo
yka kiyu
Andira inermis
tololote
yka kiche
palo de ixtle
Baccharis sp.
yka kii
yka kii
Quercus crassifolia
encino prieto
yka kian
Cocos nucifera
yka kisu
Persea americana
aguacate
Salix bonplandiana,
S. humboldtiana
sauce
Taxodium mucronatum
ahuehuete, sabino
Pinus montezumae
ocote macho
Pinus ayacahuite
ocote blanco
escobilla
APNDICE A
449
yka kityi ngaten
Ficus sp.
amate, macahuite
Ficus sp.
macahuite
Ficus spp.
Ficus sp.
higuern, amate
yka kulaa
Bambusa spp.
Bambusa sp.
bamb, carrizo
yka kusu
Fraxinus uhdei
fresno
yka kutsi
Karwinskia spp., o
Porophyllum sp.
piojillo
yka kutsu
palo de vico
escobilla
yka lala
Chamaedorea elegans
tepejilote
yka liya
Citrus medica
cidra, citrn
yka liya
Theobroma cacao
cacao
ortiga, chichicastle
palo de agua
Toxicodendron sp.
chechn, chichicastle
Cnidoscolus sp.
yka luwi
Ricinus communis
higuerilla
yka msnan
Malus pumila
manzano
Alvaradoa amorphoides
guachipil
yka nda
Inga spp.
guajinicuil
palo de guaje
Leucaena esculenta,
L. leucocephala
Leucaena sp.
guaje de cajn
Leucaena sp.
guaje de guacamaya
Leucaena sp.
guaje silvestre
yka ndla
Amygdalus persica
durazno
Citrus limetta
lima
Citrus sinensis
naranjo dulce
DICCIONARIO CHATINO
450
Psidium sp.
guayabilla
Citrus aurantifolia
limn
Citrus aurantium
Citrus grandis
toronjo
Citrus sinensis
naranjo dulce
Chrysobalanus icaco
hicaco, frulalillo
yka ngaan
Cocos nucifera
palma de coco
yka ngitya
Enterolobium cyclocarpum
guanacastle
Acrocomia aculeata
palma de coyol
yka ngwaa
Tamarindus indica
tamarindo
Scheelea liebmannii
palma de corozo
guayabo silvestre
Eugenia jambos
pomarrosa
Psidium guajava
guayabo
Hymenaea courbaril
guapinole
Lantana camara
Spondias mombin,
S. purpurea
yka ntsi
Byrsonima crassifolia
nanche
yka piyaa
Carica papaya
papayo
Sebastiania tuerckheimia
Erythrina sp.
yka ska
Crescentia spp.
jcaro, cuautecomate
yka sku
palo de pescadito
yka skwa
Quercus sp.
encino de cucaracha
yka skwa
Sida sp.
malvavisco
yka slu
escobilla
yka stan ko
Tabebuia sp.
macuile
yka taa
Gliricidia sepium
madre de cacao
Belotia sp.
capulincillo
Trema micrantha
capuln cimarrn
yacua de bulito
APNDICE A
451
yka taa kwaan
cadillo
Pterocarpus sp.
palo de sangre
Stemmadenia sp.
potonchihuite, pipilojihuite
Philodendron sp.
bejuco de casa
yka taan
Quercus spp.
encino
yka tla
toronjil
yka ta
yka tyoo
palmito, yuca
palma de garrocha
yka wchen
Quercus sp.
encino
yka wtya
Alvaradoa amorphoides
guachipil
Annona cherimola
chirimoyo
Annona sp.
Annona sp.
anona silvestre
Annona muricata
guanbana
Annona squamosa
anona blanca
yka yaan
Sambucus mexicana
saco
yka yn
Muntingia calabura
capuln
yka ynan
Bursera sp.
copal
Tabebuia sp.
yka yten
Lysiloma sp.
tepeguaje
Cyathea spp.
helecho arborescente
yka yuu
Quercus sp.
encino de tierra
DICCIONARIO CHATINO
452
Flor
APNDICE B
INDUSTRIA TEXTIL CASERA
TE' NGIAN NE'
1. El telar
Kila
453
DICCIONARIO CHATINO
454
APNDICE B
455
3. Otros textiles
Te nan ne
APNDICE C
LAS PARTES DEL CUERPO HUMANO
1. Cuerpo humano exterior
Nde chun' tyukwi a'aan nten
456
APNDICE C
457
2. El pie
Kiya'
3. La mano
Ya'
DICCIONARIO CHATINO
4. Cuerpo humano interior
Ne tyukwi aaan nten
458
APNDICE C
459
5. El esqueleto
Tijyan nten
DICCIONARIO CHATINO
460
6. La cabeza
Ke
7. El ojo
Kuloo
APNDICE CH
OFICIALES DEL PUEBLO
NTEN NU NCHKA TAN KICHEN
1. Autoridades municipales
Ne wsiya
besente
jiroo
rle
samnu, skamnan (S.J.Q.)
wse
mbiyo (Pan.), snan (Yait.)
skan
presidente
regidor
alcalde
secretario
juez
mayor (de los topiles, etc.)
topil
2. Oficiales de la iglesia
Nten nu ngini tan ni lyaa
En el dicesis
Nten nu ndloo sti joo mgin tan in:
mgn, sti joo mgin
sti joo
mbaja, moja
obispo
sacerdote, padre
monja, madre
En la comunidad
Nten kichen nu ngini tan ne lyaa:
catequista
jwnun laa, jrnun laa, wrnun,
ju laa
ju laa (S.J.Q.)
ne kwan, kwaa (S.J.Q.), ti kwan (Yait.)
xli
xta, ixta, ista (S.J.Q.)
461
catequista
mayordomo
tequitlato
fiscal
sacristn
APNDICE D
NOMBRES PERSONALES
NIN NTEN
Be
Benin
Bense
Beta
Beto, Betu
Beyu, Be
Biyan
Bla
Bran
Fren
Frin
Jantru
Jeya
Jeyu
Jia
Jio
Jle, Ngjle
Jwasiyu, Siyu
Jweli
Jyanan
Kala
Kalabiya
Kalabiyu
Katu
Kayu
Abel, Manuel
Benigna, Benigno
Wenceslao
Agustreberta,
Alberta, Analberta,
Floriberta, Liberta,
Norberta, Rigoberta
Alberto, Cutberto,
Egberto, Floriberto,
Heriberto, Liberto,
Norberto, Rigoberto,
Humberto
Silverio, Severo
Adrin (Yait.),
Julin (Yait.)
Manuela
Abraham, Abram
Efrn, Efran
Efran
Alejandro
Eugenia
Eugenio
Higinia, Virginia
Higinio, Virginio
ngel
Bonifacio
Flix
Juliana
Micaela
Claudia
Claudio
Ricardo
Ke, Nge
Lacho, Lau
(Yait.)
Lalo
Lano
Laria
Layu, Lariu
Lena
Li
Liko, Liku
Lina
Lino
Lisiya
Lita
Liya
Liyan
Lpa, Pa
Lu
Luwe, Luwi
Metiya
Metiyu
Min
Mino
Mta
462
Arcadio, Eucario,
Macario
Miguel
Lzaro
Gerardo, Librado
Atilano
Hilaria
Hilario
Elena, Magdalena
Celerina, Paulina,
Felcita, Marcelina
Federico, Rodrigo
Aquilina, Avelina,
Tranquilina,
Celerina
Aquilino, Avelino,
Tranquilino
Alicia, Felicia,
Feliciana
Felcitas, Margarita
Mara
Julin
Felipa
Luz Divina, Mara de
Lourdes
Luis
Demetria
Demetrio
Benjamn, Emiliano,
Maximina
Maximino
Marta
APNDICE D
463
Mun
Mundo
ano
Naro
Ndina
Ndiyan
Ndiyun
Ndoynun
Ndre
Ne
Nesto
Neya
Neyu
Ngo
Ngoa
Nila
Nilo
Nina
Nino, Ninu
Nito, Nitu
Pali
Palyu
Pankla
Pe, Lpe
Peta
Piya
Piyo
Po
Pola
Simn, Simon,
Salomn, Ramn
Edmundo,
Raymundo
Justiniano,
Martimiano,
Maximiano
Genaro, Leonardo
Enedina, Secundina,
Valentina
Antonia
Antonio
Antonino
Andrs
Onsimo
Ernesto
Cornelia
Cornelio
Cosme, Gregorio
Celedonia, Filogonia
Leonila, Petronila
Leonilo, Petronilo
Saturnina, Antonina,
Avelina
Benigno, Saturnino,
Antonino, Avelino
Benito
Paulina
Pablo
Pngela
Felipe
Petra, Perfecta
Elpidia
Elpidio
Hiplito, Leopoldo
Apolonia,
Apolinaria,
Leopolda, Hiplita
Plita
Polo
Hiplita
Apolonio, Apolinr,
Policarpo
Riyan
Adran
Saa
Baltasar, Eleazar,
Isaac
Sabe
Btsabe, Elisabet,
Isabel
Sali, Marseli
Marcelina
Salino
Marcelino
Sana
Susana
Se
Jos
Sele
Celerino, Celedonio
Sena
Zenaida
Sendi, Sente
Vicente, Inocente
Sensiya
Inocencia, Crecensia
Sensiyu
Crecensio, Inocencio
Silya
Basilia, Cecilia
Silyo, Silyu
Basilio, Cecilio
Simiyan
Cipriano,
Maximiano
Siro
Isidro, Ciro
Siyano
Donaciano,
Feliciano, Ponciano,
Marciano, Luciano
Siyun
Asuncin,
Concepcin
Stasiya, Tasiya Anastasia
Sten , Stin
Agustn
Stina
Augustina, Cristina,
Ernestina, Faustina,
Justina
Stinu
Cristino, Ernestino,
Faustino, Justino
Stiyan
Sebastin
Taku
Plutarco
Tano
Cayetano
Tasiyu, Tachu, Anastasio
DICCIONARIO CHATINO
Ndachu
Teyu
Tian
Tinde
Tu, Toma
Tyiin, Stin
Eleuterio
Martimiana
Matilde
Toms
Agustn
464
Tyo, Tyu
Xku
Xnan
Xtowa
Xuwa
Yaku
Yemo
Pedro
Francisco
Juana
Cristobal
Juan
Ciriaco
Guillermo
APNDICE E
LA CASA
NAAN IN NE
Las casas de la gente chatina varan mucho. Ahora, con las muchas
carreteras y comunicaciones, hay muchas casas modernas de varios pisos y
construidas de ladrillo o tabique con techo de concreto esforzado. Se encuentran
especialmente en los pueblos ms elevados, pero siempre han tenido variacin
entre las casas tradicionales. Antes, muchas casas tenan techos de paja, de
zacate o de palma, pero ahora, solamente en lugares muy aislados existen
muchos techos as. En lugares ms bajos y clidos las paredes eran de cerco o
carrizo, pero en lugares altos y fros usaban tablas gruesas, piedras con lodo, o
adobes. Despus, abundaron las casas de adobe con techo de teja, especialmente
en pueblos de elevacin alta donde hay mucho bosque, porque se necesita
mucha madera para los horcones y morillos. En general, las casas que se
encuentran en lugares altos y fros son ms grandes que las casas de la gente que
vive en lugares clidos, porque esa gente hace ms cosas fuera de la casa por el
calor.
Casa moderna
465
DICCIONARIO CHATINO
466
Casa tipica
APNDICE F
INSTRUMENTOS MUSICALES
Hay dos verbos en chatino para expresar "tocar msica": kula
tocar instrumento de cuerda y kwaa soplar, tocar instrumento de viento.
Se usa el verbo kula en construcciones para "cantar" y "bailar": kula tuwa
cantar (lit.: tocar boca) kula kiya bailar (lit.: tocar pie)
Se usa kwaa cuando se habla de cualquier silbato, tambin para
silbar.
kwaa ne tu ya ne
kwaa ne lka
kwaa ne kii
1. Instrumentos de cuerda
Sneen43
467
DICCIONARIO CHATINO
468
2. Instrumentos de viento
Kuwi
APNDICE G
ADIVINANZAS
CHERIKWITO, CHA TIYA
La gente chatina es muy lista para "jugar con palabras" y uno de sus
mtodos es el uso de adivinanzas. Tienen un rico tesoro de ellas. Ponemos unos
ejemplos, y las soluciones se presentan adelante:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
469
DICCIONARIO CHATINO
12.
470
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Soluciones:
1.
2.
El platanillo.
3.
Kata kutsi.
4.
Seen kuta.
La siembra.
APNDICE G
471
5.
6.
Ska kunan.
Una culebra.
7.
Una hacha.
8.
Yka tu kwia.
El trapiche.
9.
10.
Ko.
La luna.
11.
Kwii.
12.
Chku, saan.
El ro.
13.
Kiloo.
El ojo.
14.
Tse.
La lengua de uno.
15.
Un coco.
16.
17.
Ta.
El ratn.
18.
Lka lijya.
19.
Kwityee.
Hormigas.
20.
Nduwi ptiyu.
El relmpago.
21.
Yka kitye.
El ocote.
22.
Yka juwa.
El platanal.
23.
Skuwe, suwe.
Un huevo.
APNDICE H
PALABRAS DE ORIGEN ESPAOL
CHA KATA
ayman
besente, serente
biyerne
biyo, kwiyu,
jwiyu
biyun, labiyun
bra
chiku
chkero, xkeru
jaboo
jinchu (S.J.Q.)
jinsiya
jiroo
jlura, rura
juse, wse
jwebe
kajwe
kalu, klu
kanduwa
kare
kasiya, krsiya
kastu
kendlyero
kolo, kulo
kuriyu
kuta, wta
kwentu, kwintu
kwite, wte
kxu, kaxu
laa
lambre
lape, lapi
loga
lomsaa, romsaa
lomstan
lomtaa
loni
luni
lyera
lyuman
marte
mba
mbaja
mdxin
men, mi
merku
mle
nima, alma
presidente
viernes
caballo
avin
hora
surco
becerro
favor
rancho
negocio (agencia)
regidor
ruda
juez
jueves
caf
caldo
canoa, barco
rpido (carrera)
corazn
gasto
candelero
color
correo
vaca, ganado
cuento, mentira
cohete
queso
iglesia (capilla)
alambre
lpiz
lugar
almorzar, almuerzo
limosna
botella
meln
lunes
libra
limn dulce
martes
compadre
monja
machin, mono
mil
mircoles
servilleta (nhuatl
pilisol)
mlu, ngulu
mlya
mlyii
mondun
moro
mpen
msaa
mslu, somlu,
sombilu, samlu
msnan
mstra, mistra
mstru, mistru
msu
msu
mxa
mxa
mxe, mxi
472
bala, bola
mula
comadre
montn
modo
pesado
mesa
sombrero
manzana
maestra
maestro
manso
mozo
misa
naranja
jitomate (nhuatl:
xitomatl)
APNDICE H
473
mxtyun
nara, ngajnara
ndla
ngajle
ngulu, mlu
nten
ntsi
ntu
panla, pnela
patni, pani
pii
gato (mistun)
granada
durazno
ngel
bala, bola
gente
nanche
tonto
panela
botn
persona gera
(gachupn)
pintyu
pintado
piyaa
papaya
piyun
rebozo (pao)
presu, persu
preso, prisionero
pxu
peso
rega
organo
riyaru
rayado
riyun
rin
rle
alcalde
rmeyu, remiyu remedio, medicina
romsaa, lomsaa almorzar, almuerzo
(ti) rta
reata
sa
taza
sabdu, saro
sbado
samnu, sarnu
secretario
(escribano)
semnan, snan
semana
sendaru, staru, soldado, polica del
sindaru, sndadu estado
sende, wni
dar compasin,
sende
sentir mucho
sendiya
sanda
siin
cenar, cena
siyentu
cien, ciento
skaa
slera
somlu, sombilu,
samlu, mslu
ste, sete, siyete
(yka) sti
sun, wsun
swela
teminku
ti
totoo
tyempu
wsa
wse, juse
wsi
wsiya
wsun, sun
wta, kuta
xalyu
xere
xi
xka
xkeru, chkero
xla, xkula
xla, xkula
xli
xlya
xlya
xman
xta
xtyi
xuwi, xuwe
yman
(snen) yulin
azcar
escalera
sombrero
aceite
fuste
razn, recado
cazuela
domingo
dinero (tomn)
doctor
tiempo
onza
juez
cruz
autoridad (justicia)
razn, recado
vaca, ganado
mezcal
tijera
dulce (xicama)
mosca
becerro
chocolate
escuela
fiscal
espaol (castilla)
silla de caballo
jcama (nhuatl:
xicama
sacristn
machete
chiquihuite
(nhuatl), canasta
lima
violn
DICCIONARIO CHATINO
474
APNDICE I
TOPNIMOS DE POBLACIONES, CERROS Y ROS
TYUKWI AAN LOO YUU, NU SI
KICHEN, LOO KIYA, LOO CHKU
1. Poblaciones
Nin kichen
(Ciudades, municipios, pueblos, rancheras y comunidades)
(kichen) Biyaa
Chenjya
chku Kia
El Bajo de Chila
chku La Ta
ranchera Ro Bule
La Cidra
Cieneguilla
chku Ti
Siete Arroyos
Chku Tlyu
Ro Grande
Ja Yuu Tu La Kiche
Zanja de Guajolote
El Tizne
(kichen) Joo
El Mamey
kee Kii
kee Kuwa
Santa Cruz
kee Kutsi
kee Ngata
kee Seen
Kicha
Kijun
kiya Chku
El Vado
Cerro Yerbabuena
Rancho Viejo
APNDICE I
475
kiya Kee Ngatsen, kiya Kee
Kwichi Ngatsin
Cerro Tigre
kiya Kwiin
kiya Tlyu
kiyu Kiya
Cinco Cerros
Kilya, Tlya
Kunan Yka
Labiyu
Puebla
Lojoo
Tataltepec de Valds
Londaa
Oaxaca
Ne ChKu Siyu
Piedra Movil
(kichen) Ne Ku Xuwe
(kichen) Ne Xkii
Acapulco
Santiago Yaitepec
Ngulu Kiche
(cuadrilla) El Coyul
Ni Yka Kian
El Corozal
Rancho el Mapache
Pinotepa Nacional
nten Ndiye
Ro Limn
nten Tu Ska
La Jicarada
nten Tu Tiyu
Laguna Seca
nten Tyojo
Ayoquezco de Aldama
Santiago Minas
El Pedimento
(kichen) Siya
(kichen) Siyun
Skuwa
(finca) Pichoaca
(kichen) Skwi
Tiya
Cuixtla
(kichen) Tiyu
Santiago Jocotepec
DICCIONARIO CHATINO
476
Puerto Escondido
Tsii
Tsoo Kula
Tsoo Kwi
Tu Chku Tya
Atotonilco
La Chuparrosa
Tu Kichen
El Paso de la Reina
Xuwan
Mazaquestla
2. Cerros
Kiya
Ja Yuu Tu Chu
cerro Tejn
Ja Yuu Tu Taa
kiya Katan
cerro Hamaca
cerro Tigre
kiya Kwichi
cerro de Lon
cerro Amarillo
kiya Nchkwaan
cerro Torcido
kiya Ni Siyu
cerro Fruto
kiya Ska
cerro Jcara
kiya Tiyu
kiya Tyuun
kiya Wsin
cerro Lana
kiya Xeen
cerro Alacrn
APNDICE I
477
3. Ros
Chku
chku La
ro Canela
chku Laa
ro Iglesia
chku La Ya
ro Mano
chku Nga
chku Styi
ro Leche
ro Fro
chku Taan
ro Manteca
chku Tiye
ro Limn
chku Tya
ro Atoyac
chku Yta
ro Oscuro
Kala Kati
ro Limn
APNDICE J
MAPAS
1. Rgion de Chatino
478
APNDICE J
479
Repblica de Mxico
BIBLIOGRAFA
Sobre la lengua chatina y la cultura
Acevedo Conde, Mara Luisa y Jos igo Aguilar Medina. ms. La cultura
chatina y sus impactos ecolgicos.
Bartolom, Miguel A. y Alicia Barabs. 1982. Tierra de la palabra: historia y
etnografa de los chatinos de Oaxaca. Coleccin Cientfica 108. Mxico:
Instituto Nacional de Antropologa e Historia.
Bartolom, Miguel A. y Alicia Barabs. 1990. Historia chatina. Serie Historias
tnicas 1. Oaxaca: Casa de la Cultura Oaxaquea/Gobierno del estado de
Oaxaca.
Belmar, Francisco. 1902. Investigaciones sobre la lengua chatina. Oaxaca:
Impr. del Comercio.
Boas, Franz. 1913. Notes on the Chatino language of Mexico. American
Anthropologist 15.78-86.
Carleton, Troi y Rachelle Waksler. 2000. Pronominal markers in Zenzontepec
Chatino. IJAL 66.383-397.
Cordero Avendao de Durand, Carmen. 1986. Stina joo Kucha, El santo padre
Sol: contribucin al conocimiento socio-religioso del grupo tnico chatino.
Oaxaca de Jurez, Oax.: Biblioteco Pblica de Oaxaca. Cultura y Recreacin,
Gobierno del Estado de Oaxaca.
DeCicco, Gabriel. 1959. Ceremonias fnebres de los chatinos. Tlatoani 12.2224.
DeCicco, Gabriel. 1989. The Chatino. The Handbook of Middle American
Indians, vol. 7.1. Ethnology. R. Wauchope, editor. Austin: The University of
Texas Press. 360-366.
DeCicco, Gabriel y Fernando Horcasitas. 1962. Los cuates. Tlalocan 4.74-79.
Egland, Steven. 1978. La inteligibilidad interdialectal en Mxico: resultados de
algunos sondeos. Mxico, D.F.: Instituto Lingstico de Verano. (Chatino,
pgs. 10-11).
Gamio, Manuel. 1916. Forjando patria (pro nacionalismo). Mxico: Porra
Hermanos.
480
481
BIBLIOGRAFA
DICCIONARIO CHATINO
482
Libros de consulta
Alvarez del Toro, Miguel. 1972. Los Reptiles de Chiapas. (Segunda edicin)
Tuxtla Gutirrez, Chiapas: El Gobierno del Estado de Chiapas.
Bartholomew, Doris A. and Louise C. Schoenhals. 1983. Bilingual Dictionaries
for Indigenous Languages. Mexico: Summer Institute of Linguistics.
483
BIBLIOGRAFA
Blake, Emmet Reid. 1972. Birds of Mexico. Chicago and London: University
of Chicago Press.
Edwards, Ernest P. 1968. Finding Birds in Mexico. Lynchburg, U.S.A.: J. P. Bell
and Co., Inc.
Garca-Pelayo y Gross, Ramn. 1990. Pequeo Larousse Ilustrado. Mxico:
Edicones Larousse.
Krieger, Louis C. C. 1967. The Mushroom Handbook. New York: Dover
Publications.
Leopold, A. Starker. 1977. Fauna Silvestre de Mxico. Mxico: Editorial PaxMxico; Instituto Mexicano de Recursos Naturales Renovables.
Rancs, Atilano. 1970. Diccionario Ilustrado de la Lengua Espaola. Barcelona:
Editorial Ramn Sopena, S.A.
Robinson, Dow F. 1969. Manual for Bilingual Dictionaries. (3 vol.) Santa Ana,
Calif.: Summer Institute of Linguistics.
Snchez Snchez, Oscar. 1974. La Flora del Valle de Mxico. Mxico:
Editorial Herrero, S.A.
Santamara, F. J. 1978. Diccionario de Mejicanismos. (Tercera edicin) Mxico:
Editorial Porrua, S.A.
Schoenhals, Louise C. 1988. A Spanish - English Glossary of Mexican Flora and
Fauna. Mexico: Summer Institute of Linguistics.
Velzquez de la Cadena, Mariano; Edward Gray, Juan L. Iribas, and Carlos Toral.
1957. A New Pronouncing Dictionary of the Spanish and English languages.
New York: Appleton-Century-Crofts, Inc.
Zahradnk, Jr, illustrated by Severa Frantick. 1977. A Field Guide in Color to
Insects. London: Octopus Books Ltd.